DE VOLKSKRANTZATERDAG 10 JANUARI 2009 MUZIEKReizen

Taag

Mouraria

AlfamaBelém

Lissabon

0 2 km100109 © de Volkskrant - ejb

Op reis laat ik me vollopen met ervaringen.

Eeuwig droefaan de Taag

De fado is het liedvan Lissabon. Ericvan den Berg enfotograaf Joostvan den Broekvoelen de saudadein de volkswijken.

Wie naar fado luistert,stopt met eten. Hetlicht dimt, eendame nadert hetmidden van het res-

taurant, mes neer, vork neer, de ba -calhao a la brasa moet drie num-mers wachten, en het applausdaarna zal luid zijn, voor de 84-jari-ge zangeres, voor haar Portugal,voor haar Lissabon, voor de Taagdie erdoorheen stroomt. Voor haarweemoed.

Dat is wat de fado, dat gedragenlevenslied, voor Argentina Santosaltijd is geweest: het gevoel van destad, van wat had kunnen zijn, hetverlangen, de melancholie. Zezingt nog steeds, iets minder vaakdan vroeger toen ze hier als twinti-ger begon, maar nog even intens –‘tot haar stem zeer doet’.

Elke avond is Argentina te vin-den bij de ingang van Parreirinhade Alfama, het restaurant dat in1950 het hare werd. Ze zit aan eentafeltje bij de deur; het lijkt alsof jehaar 20 eurocent moet geven voor-dat je naar de wc mag. Maar eigen-lijk waakt ze over haar eigen cd’sdie te koop liggen, over de andereartiesten die optreden, en over heteten, want laat daar geen misver-stand over bestaan: Argentina isvóór alles kok.

Zo nu en dan, als ze haar avondheeft, stapt ze zelf naar voren. Drienummers en daarna kunnen deserveersters, gekleed in witteschorten met grote strik, weer vantafel naar tafel schuiven. Argenti-na schrijdt terug naar de ingang.

Ze is van ‘de traditionele school’.Geen moderne teksten dus. ‘Hier

blijft alles hetzelfde’, zegt ze in eenhalf woordje Engels. ‘De meesteliedjes zijn 50 jaar oud of meer, endie blijven we zingen.’ Begeleiddoor een viola en natuurlijk de gui -tarra portuguesa, een peervormigetwaalfsnarige gitaar. Geen heleband, nee zeg, ‘dat is geen fado’.

Argentina is een de laatse diva’s –nog van de generatie Amália, deRainha do Fado. Er is een hoop ver-anderd, ja, ze schudt haar hoofd.Met de nieuwe generatie heeft zeniet zo veel: Mariza, de grootstester van het moment, maar ookCristina Branco, vooral beroemdin de lage landen – ‘ze hebbenprachtige stemmen, maar ik voeler zo weinig bij’.

De nieuwe generatie, die eet van-avond bijvoorbeeld in Bica do Sap-ato, een hip restaurant waar je uit-kijkt over de Taag, en niet zo wee-moedig als verloren zielen datdoen in oude fado’s. Hier eet van-avond Cristina Branco (1972), die inAlmeirim woont, haar geboorte-dorp op een uur rijden van Lissa-bon, met haar vriend Tiago en haarzoontje Martim. Ze is een paarmaanden vrij van optredens; ze zalbinnenkort bevallen van haartweede.

Ze nuttigt een drankje in de barvan Saõ Luiz, een zaal in Lissabonwaar ze begin vorig jaar nog heeftopgetreden, en dan gaat ze laat opde avond naar haar favorietefadohuis in Alfama, Mesa deFrades. ‘Veel jonge mensen daar’,zegt ze. ‘Het is heel bohémien.’

Wat bij haar past. Vrouw vandeze tijd. Die al bezig was journa-list te worden, maar op haar 18de

PortugalFa d o

7

besloot toch maar voor de fado tekiezen nadat ze een plaat van Amá-lia Rodrigues had gehoord. ‘Ik beneen nomade. Ik reis veel, doe somsenkel mijn was thuis. De fado gaatover vandaag, over nu. Of over me-zelf.’

Toch, de connectie met de stad,hoe weinig ze er ook is, blijft. ‘Hetmaakt niet uit waar je bent. Hetgaat om het gevoel dat je oproept.Je staat hier op het puntje van hetcontinent, met je rug naar Europa,vanaf deze plek zijn de grote ont-dekkingsreizen begonnen. Hetgaat om een plek waar je je rustigvoelt. Dat kan op een van de zevenheuvelen zijn of bij de rivier. Het istoch altijd weer die rivier.’

Zij het wel dat het melancho-lisch uitkijken over de Taag er nietgemakkelijker op is geworden.Drukke avenidas scheiden stad enwater; daar steek je niet zomaarover. Voor een veilig uitzicht op deBrug van de 25ste April kun je te-genwoordig beter naar de Docas,voormalige scheepsdokken metbars en terrassen. Of anders naarwinkelwijk Chiado, die is te berei-ken met de beroemde Lift van San-ta Justa, in de stijl van Eiffel. Of paktram 28 naar het kasteel op de an-

dere heuvel, het Castelo São Jorge,precies tussen de fadowijkenMouraria en Alfama in.

Ook zonder rivier aan je voeten:de fado is een lied van de stad, zo-als de fado is geboren.

Of de muziek oorspronkelijk vande Moren kwam, of van de Portu-gese zeelieden die de Braziliaanseslaven hadden horen zingen, ofzelfs al in de Middeleeuwen be-stond – niemand weet het zeker.Wel dat hier, in de volkswijken Al-fama en Mouraria, uiteindelijk er-gens begin 19de eeuw een lied ont-stond dat fado ging heten, naarhet Latijnse fatum, wat staat voor‘het lot’.

Wie nu door de smalle straatjesvan Alfama loopt – trap op trap af,bocht om, straat omhoog, steegomlaag – ziet oude vrouwen vis ko-pen in een klein zaakje en manneneen bica drinken, de extreem ster-ke espresso. Tekenen van fado be-speur je niet meteen, behalve danop met stift beschreven borden alsTonight we have show time fado bijde Alfama Grill, een van de vele toe-ristische fadorestaurants.

De fado is een lied van de nacht,van het donker. Figuurlijk ook. Defado is eigenlijk het lied van deschaduwzijde van de maatschap-pij, een uitlaatklep in tijden vancrisis. Zeemannen, werklozen, cri-minelen, prostituees – zij waren deeerste fadistas. Voor een echte fado(en misschien nog wat anders)kon je in een bordeel terecht. Eenechte fadozanger droeg tatoeages.

Intellectuelen vonden het maarniks. Was dit nu de trots van Portu-gal? Later grepen dictators in: zijwilden geen teksten die op enigprotest zouden kunnen lijken.Ruim 45 jaar, tot aan de Anjerrevo-lutie van 1974, het einde van de dic-tatuur van António de Oliveira Sa-lazar en later Marcello Caetano,heeft de fado onder strikte cen-suur gestaan.

Stille getuigen zijn terug te vin-den in het Museu do Fado, tegen-over het restaurant van ArgentinaSantos. Krantenartikelen, instru-menten, filmbeelden, schilderijen,teksten en gedichten eren en ver-klaren er de fado. Sara Pereira, di-recteur van het museum: ‘Veel lie-deren lijken misschien wel te gaanover de zee en het verlangen naar

een geliefde, maar het gaat ookover het verlangen naar het oudePortugal. Je kon het soms opvattenals een protest tegen de dicta-t u u r. ’

Eén fado was redelijk expliciet.Abandono, uit 1959: ‘Por teu livrepensamento / Foram-te longe en-cerrar’ (Voor je vrije gedachte /Hebben ze je gevangen gezet).’

Het lied is nooit verboden. ‘Mis -schien omdat het Amália was’, zegtde museumdirecteur. Amália Ro-drigues, de fadokoningin die hetland in tranen stortte toen ze in1999 stierf. Zij was het die de fadonaar het Olympia en Carnegie Hallbracht, zij had de fado status gege-ven met teksten van dichters alsLuís de Camões, Fernando Pessoaen David Mourão-Ferreira.

En omdat de fado ook recyclet,en vaak ook over de fado en fadistazelf gaat, komen deze namen te-rug in de repertoires van nieuwefadozangeressen. Mariza (1973)eindigt al haar concerten met eennummer van Amália, Ó gente daminha terra. En zegt tegen haar pu-bliek: ‘Eindelijk begrijp ik dat ik dedroefheid die in mij zit van jullieallemaal heb.’

Ook Cristina Branco, die onlangsnog op toernee was met een zes-koppige band, zingt nog steeds afen toe Pessoa of Camões. Maar in-spiratie vond zij nog meer in Jan Ja-cob Slauerhoff (1898-1936), deschrijver, dichter en scheepsartsdie meermalen zou aanmeren inLissabon. ‘Hij is de eerste geweestdie me heeft laten realiseren wathet is om Portugees te te zijn. Diedroefheid, ik begreep het echt.’

Een gedicht van hem heet Fa d oen wérd een fado. ‘Of ben ik droefomdat ik traag ben / Nooit de wijdewereld inga / Alleen Lisboa van bijde Taag ken / En ook daar voor nie-mand besta.’

Weer Lissabon, weer dat gevoeldat de Portugezen saudade noe -men. Het is een gevoel van wee-moed, zoiets als een licht fatalisti-sche melancholie. Het is een ver-langen naar iets dat nooit zal ko-men of al geschiedenis is: mis-schien naar het Lissabon van voorde catastrofale aardbeving van1755, misschien naar het grote Por-tugese rijk uit de tijd van Vasco daGama.

Branco: ‘Saudade? Toevallig heb-ben de Portugezen er één woordvoor gevonden, maar iederéénvoelt het. Ik. Jij. Een gevoel van te-ruggaan naar je geliefde land, datis het. Zo exotisch zijn we nu ookweer niet.’

Argentina (84) zegt: ‘Ik voel hetniet. Ze is te jong.’

Cristina (36) zegt: ‘Alles wat wijnu maken, zal uiteindelijk alle-maal fado worden genoemd.’

Ze zegt het aan de oevers van deTaag, altijd weer die Taag, langs deweg naar Belém, een buitenwijkaan de westzijde van de stad. Daarstaat het kolossale 16de-eeuwse Je-r ó n i m o s k l o o s t e r, waar onder an-deren Camões en Vasco da Gamaliggen begraven. Lissabonners entoeristen pakken tram 15, haleneen beroemd gebakje bij de AntigaConfeitaria de Belém, waarna zeoversteken naar het 50 meter hogeMonument van de Ontdekkingen.Daar kijken alle gebeeldhouwdehelden uit de glorietijd uit overwater. Richting ver, richting vroe-ger. Naar wat ooit was.

Argentinazingt ‘tothaar stemzeer doet’

Ik kook mijn eigen soep van reiservaringen

Zangeres Nynke Laverman (28)doet inspiratie op tijdens langeen verre reizen. Voor haarlaatste cd woonde ze eenmaand in Mongolië bij eenn o m a d e n f a m i l i e.

O p een avond in Mongolië za-ten we in een witte tent,daaromheen de fantastische

natuur, midden in het niets, toen deopa van de familie binnenkwam. 88jaar was ie.

Hij kon elk moment omvallen, zoleek het. Hij werd op een bed ge-legd, en om te vieren dat hij veiligwas gearriveerd, kwam de wodka optafel. In Mongolië wordt daarbij dooralle aanwezigen gezongen. Om debeurt een lied.

Dus ook ik zong. De oude man washierdoor ontroerd, wilde me bedan-ken, een lied terugzingen. Moeizaampruttelend kwam hij overeind enzong, met een klein stemmetje, kra-

kend, maar vol overgave. ‘Het liedvan de zon en de maan.’ Het waseen onvergetelijke, ontroerende er-v a r i n g.

Elk programma dat ik maak, elkenieuwe cd, heeft een andere cultuurals vertrekpunt. Wellicht heeft het temaken met mijn theaterachter-grond; ik moet werken vanuit eenthema. Ik heb een handvat nodig.Een ander land, een andere cultuurgeeft me zo’n handvat. Daaromhelpt reizen me bij het schrijven vanmijn programma’s.

Ik kan een tijdlang mateloos gefas-cineerd zijn door een cultuur. Duik iker helemaal in. De ervaringen die jeop deze manier opdoet, voegen iets

toe aan wat je al bij je draagt.Het gaat me dan niet alleen om de

muziek, maar juist ook om de verha-len die erbij horen, de cultuur waarde muziek voor staat.

Voor mijn laatste cd geldt dat nogs t e r k e r.

Bij de nomadenfamilie in Mongo-lië, waar ik een maand woonde, hebik me helemaal volgezogen met huntradities en gebruiken. Zij zijn dehele dag aan het overleven. Maar zezijn ook heel gastvrij. Dat hoort bijMongoliërs, het is een manier vanoverleven. Ze zijn afhankelijk van denatuur, en logischerwijs ook vanvreemden.

Daardoor voelde ik me heel erg

welkom, er was meteen sprake vanacceptatie. Een man keek mij aan enal bij de eerste blik hadden we eenverstandhouding. Allerlei oordelendie je als westers iemand gewendbent te hebben, waren daar afwe-z i g.

Hoe ik erbij kwam naar Mongoliëte reizen, is niet meer te achterha-len. Ik wilde naar iets noordelijks,omdat ik me een noordeling voel. Enik wilde ontdekker zijn, me nieuwvoelen, niet in een veilige omgevingverkeren.

Mongolië is een mysterieus landwaar ik weinig van wist. Heel Azia-tisch, maar niet zoals Japan of Chi-na. En het kent een sterke noma-

dencultuur. Daarover wilde ik schrij-ven.

Reizen is belangrijk voor mij. Hetervaren van een andere levensstijlhelpt bij het schrijven. De zintuigengaan open, er is meer ruimte voorcreativiteit, je gaat anders kijkennaar dingen. Er valt meer op, de fan-tasie wordt geprikkeld. Ik laat mevollopen met wat er gebeurt.

Ik schrijf alles op wat ik tegenkomtijdens mijn reizen; het dagelijks le-ven, de omgang tussen mensen,maar ook de politiek.

Als ik dan thuis ben, sluit ik me op.Dan kook ik van al die ervaringenmijn eigen soep.

Michiel van der Geest

Lezersfoto

Wilco Machielse was in 2004 in Lissabon om daar demarathon te lopen. Geen fado voor Wilco, maar weldeze straatmuzikant, die samen met zijn hondje droe-vig dezelfde kant opstaart.

Videoverslagn Met Cristina Brancoin Lissabonvolkskrantreizen.nl/fado

Doen & Laten

Boven: de fadowijk Alfama, Lissabon. Onder: een fadogitarist (met guitarra portuguesa) in het fadohuis Mesa de Frades. Links: Argentina San-tos tijdens een optreden in haar restaurant Parreirinha de Alfama.

n Fa d oDe wijk Alfama heeft de meeste fa-dohuizen. Het loont de moeite ookverder te kijken. Het is altijd eencombinatie van diner en show. In-dien mogelijk: reserveren.Mesa de Frades is een prachtigklein fadohuis in een voormalige ka-pel. Op de deur staat het program-ma van de avond, de fado begintlaat. Prima sfeer, veel Portugezen inhet restaurant. Rua dos Remédios139A, Alfama, Lissabon, tel. (00 351)91 7029436. Parreirinha de Alfama

is het restaurant van fadista Argen-tina Santos. Mix van toeristen en lo-cals. Beco do Espirito Santo 1, Alfa-ma, Lissabon, tel. (00 351) 218868209. Senhor Vinho: het be-roemde fadorestaurant van Mariada Fé, die al meer dan 30 albums ophaar naam heeft staan. De showkost 10 euro extra. Rua do Meio àLapa 18, Lapa, Lissabon, tel. (00351) 21 3977456. A Tasca do Chi-co, in de uitgaanswijk Bairro Alto, iseen plek voor de zogenoemde fadovadio, de ‘fado van de vagebonden’.Hier mag iedereen fado zingen. Ruado Diário de Notícias 39, Bairro Alto,Lissabon, tel. (00 351) 21 3431040.Voor meer adressen, zie www.visit-lisboa.com, onder kopje cultuur.Cristina Branco gaat vanaf aprilweer op toernee. Op 5 april staat zein Zwolle, 7 april Capelle a/d IJssel, 8april Eindhoven, 9 april Maastricht,10 april Leiden, en 11 april in Delft.Zie ook www.melomusic.nl enw w w. c r i s t i n a b ra n c o. c o m .

n ReizenTAP, de Portugese maatschappij,vliegt rechtstreeks op Lissabon,vanaf ongeveer 219 euro (incl.) vooreen retour. w w w. f l y t a p. c o m .

n InformatieVoor algemene info:Turismo de Lis-boa, www.visitlisboa.com.