TIGDUDA TAZZAYRIT TAMAGDAYT TAΓERFANT
AΓLIF N ULMUD UNNIG D UNADI USSNAN
TASDAWIT AKLI MUḤEND ULḤAĞ N TUBIRET
AGEZDU N TUTLAYT D YIDLES AMAZIΓ
AKATAY N TAGGARA N MASTER
Asentel:
S ɣur : S lmendad:
ḤAMUM Raḥima Dr: ǦELLAWI Mḥemmed NEṢṢAḤ Faṭima
2012/2013
Asnemmer
Tanemmirt tameqqrant i mass Mḥemmed ǦELLAWI i
d-yellan ɣer tama-nteɣ segmi nebda axeddim-agi armi d
taggara.
Ad as-nini tanemmirt tameqqrant ɣef uweṣṣi, awelleh
akked wafud i aɣ-d-yefka, ayen i aɣ-yessawḍen ad nessali
axeddim-agi.
Tanemmirt i wid akk i aɣ-d-yefkan afus n tallelt akken
ad nexdem axeddim-agi, ad t-id-nessiweḍ ɣer yifassen n
yimeɣri.
Abuddu
Ad buddeɣ axeddim-agi:
I baba akked yemma ad ten-yeḥrez Ṛebbi.
I wayetma d yessetma.
I temddukal-iw ḥemmleɣ, tid ideg d-sɛeddaɣ ussan ur
tettuɣ ara.
I yinelmaden d tnelmadin n ugezdu n tutlayt d yidles
amaziɣ deg tesdawit n Tubiret.
I yiselmaden n ugezdu n tutlayt d yidles amaziɣ akken
llan.
Raḥima
Abuddu
Ad buddeɣ axeddim-agi:
I yimawlan-iw ɛzizen.
I wayetma d yessetma.
I temdukkal-iw akk, yal yiwet s yisem-is.
I yinelmaden d tnelmadin n ugezdu n tutlayt d yidles
amaziɣ deg tesdawit n Tubiret.
I yiselmaden n ugezdu n tutlayt d yidles amaziɣ akken
llan.
Faṭima
Tazwart
6
Tazwart
Tasekla n tmaziɣt d tanesbaɣurt deg tmeslayt akked yidles. Deg teɣzi
n yiseggasen yezrin, tebna ɣef timawit i yellan d lsas i d-tettak tsuta i tayeḍ.
M. IMAREZENE yenna-d deg wawal-is ɣef tsekla-agi timawit :
“Tasekla-agi akken ma tella tettruḥu seg yimi ɣer tmeẓẓuɣt, d ayagi i tt-
yeǧǧan tezger idurar d yisaffen, ussan d yiseggasen, akken ad taweḍ si lǧil
ɣer wayeḍ”. (1)
Ihi d timawit i aɣ-d-yessawḍen ayen d-nnan d wayen gan yimezwura-
nneɣ, d waṭas n tewsatin n tsekla ama d tamedyazt, neɣ d tasrit s tewsatin-
is, am: Tumgist, taqsiṭ, tamacahut…
Ad naf anagmay-agi kan daɣen yenna-d : “Ma yella si zik i tettidir
tsekla-agi s timawit, ass am wass-a ur ilaq ara ad nettkel ɣef ubrid-agi, ilaq
ad tt-naru, ad tt-nesdukkel i wakken ur tettezzer ara di tesraft n tatut”. (2)
Tasekla n tmaziɣt timawit d yiwet gar tsekliwin n ddunit
timerkantiyin, s wayen tekseb d tiwsatin n tsekla. Ad d-nkemmel awal s
wayen i d-tenna C. L. Dujardin : “Lezzayer tezmer ad tzux s tgemmi akked
tsekla-ines tamerkantit, tin i yes-s tezmer ad d-tas deg umkan amezwaru gar
tsekliwin timawiyin n ddunit akken llant”. (3)
Maca abrid-agi n timawit ur idum ara, acku aṭas n tewsatin n tsekla i
iruḥen zrent deg tesraft n tatut, ɣef waya i d-tusa tirawit akken ad tesfeḍ
leɛyub n timawit, ad teḥrez tasekla-agi i lebda.
Tirawit deg tsekla taqbaylit tban-d deg tallit n unekcun arumi ɣer
tmurt n Lezzayer, anda ad naf adabu-agi ibeddel taɣara n useddu n tmurt,
maca seg tama nniḍen aɣerbaz n Yirumyen yeslal-d imusnawen imezwura i (1) Moussa IMARAZENE, Timɛayin n Leqbayel, HCA, Alger, 2006 -2007, p. 06. (2) Ibid. p. 06. (3) Lacoste Dujardin C., Le conte Kabyle, Etude ethnologique, Edition Bouchène, Paris, 1991, P. 37.
Tazwart
7
yuran tasekla taqbaylit, skelsen-tt-id seg timawit rran-tt-id ɣer tirawit, am
“Bulifa”akked “Belɛid At Ɛli”.
Ɣef waya ad d-naf Salem Chaker yenna-d : “Ilaq ad nerǧu tallit n
urumi akked tezrirt n uɣerbaz akked tsekla tafransist akken ad d-ilal usnulfu
n tsekla tirawit s tutlayt tamaziɣt”. (1)
Yedda zzman tuɣal tsekla taqbaylit tettwaru, tettwaḥrez deg yidlisen,
am wakken daɣen i d-banen waṭas n yinagmayen akked yimura i iqeddcen
ɣef tsekla-agi, kkaten amek ad tt-snernin, ayen i yeǧǧan tiwsatin nniḍen n
tsekla ad d-banent, ad d-kecment ɣer tsekla-nneɣ, am: Amezgun, ungal,
tullist.
Ihi tazrawt-agi-nteɣ nexdem-itt ɣef tullist, imi nwala tawsit-agi d
tamaynut i d-tekcem ɣer tsekla taqbaylit, yerna ulac fell-as aṭas n yidlisen
akked tezrawin, armi d iseggasen-agi kan ineggura i d-tejbed lwelha n
yimura akked yinagmayen. Iswi-nteɣ mi nextar asentel-agi, d asnerni n
tektiwin akked tmussniwin ɣef tewsit-agi n tsekla ɣas ulamma cwiṭ.
Amahil-agi d win nebḍa ɣef tlata n yixfawen igejdanen :
Deg yixef amenzu, nenna-d d acu i d tullist, nefka-d tibadutin i as-fkan
kra n yimura akked yinagmayen i iqeddcen ɣef tewsit-agi. Am wakken
daɣen i d-newwi awal ɣef tullist tagraɣlant: Amek, melmi d wanda i d-tban,
akked kra n yimedyaten n wamuden n tullisin tigraɣlanin yettwarun.
Ixef wis sin, newwit-id ɣef tullist taqbaylit, anda i d-nemmeslay ɣef
tlalit akked unerni-ines, am wakken daɣen i d-nefka tulmisin timuta iɣef
tebna tullist taqbaylit akked kra n wamuden yettwarun.
(1) Chaker. S., « La naissance d’une littérature écrite : Le cas du bérbère (Kabyle) », in Bulletin d’étude Africaine N° 17/18, Paris, 1992, P. 8.
Tazwart
8
Ixef wis kraḍt, d tasleḍt i wamud n tullisin “Allen n tayri” i yura
“Ayt Iɣil Muḥend”. Deg tazwara newwi-d awal ɣef tmeddurt n umaru-agi
akked leqdic-is deg unnar n tsekla taqbaylit, syin ɣur-s newwi-d awal s
umata ɣef udlis-agi d wayen akk d-yeddan deg-s, syin d asawen nekcem ɣer
tesleḍt n wamud seg tama n ugbur.
Ɣef waya, yessefk fell-anteɣ ad d-nefk yiwen usteqsi i nwala d
agejdan, win iɣef ad nebnu tazrawt-agi-nteɣ : D acu-tent tulmisin timuta
iɣef tebna tullist taqbaylit?
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
10
Deg yixef-agi amenzu, ad neɛreḍ ad d-nawi awal ɣef tlata temsal
tigejdanin, tid i d-icudden ɣer tullist. Deg tazwara ad d-nefk tabadut n tullist
akken ad tt-id-nessegzi, ad tt-id-nessefhem d acu-tt, melmi d wanda i d-tlul,
am wakken daɣen ad d-nefk tibadutin i as-fkan yimyura akked yimawalen n
tsekla.
Deg temsalt tis snat, ad d-nemmeslay ɣef laṣel n tullist, d wamek i d-
telḥa seg leqrun iɛeddan armi i d-tewweḍ ɣer tallit-agi-nneɣ akked ubeddel i
d-yellan deg-s.
Ma yella deg tamsalt tis kraḍt, ad d-nefk kra n yimedyaten n tullisin
tigraɣlanin yettwarun.
1_ Tabadut n tullist:
Laṣel n wawal « nouvelle » iban-d deg lqern wis 15, seg wawal
«Novella» i d-yekkan seg tutlayt taṭelyanit, inumek awal “tullist” deg
tmaziɣt. Tettawi-d ɣef yineḍruyen yettidir umdan deg tillawt. Akken i d-
yenna Pierre-Louis Rey : “Tullist d taḥkayt wezzilen, temmal-d s umata
agraw n yineḍruyen”. (1)
Ad naf daɣen amawal n “Le Littré” yefka-d tabadut i tullist, anda i d-
yenna : “Tullist d ṣṣenf n wungal meẓẓiyen, d taḥkayt i d-yettawin ɣef
yineḍruyen yesɛan azal, neɣ yesseḍsayen”. (2)
Deg tsekla, tullist d tawsit n wullis, ad tt-naf deg tsekliwin merra, tella
deg yal tallit, deg yal tamnaḍt deg umaḍal.
(1) Pierre-Louis Rey, le roman et la nouvelle, HATIER, 2001, p. 84. (2) Selon Le Littré : « Une nouvelle est une sorte de roman très court, un récit d’aventures intéressantes ou amusantes.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
11
Muḥend Akli Salḥi d yiwen seg yinagmayen n tsekla taqbaylit. Deg umawal-
ines asegzawal n tsekla, ad t-naf yefka-d tabadut i tullist, yenna-d : “D tawsit
n tsekla, talɣa-ines d tawezzlant. Tullist temxallaf ɣef tmacahut, acku ayen
iɣef d-tettawi yeqqen ɣer tudert n yal ass; mačči am tmacahut, ittuqqet
umakun d wayen ur nezmir ad yili deg tillawt. Rnu ɣer wannect-a, tullist d
tawsit yettilin s tira; ma yella d tamacahut d tawsit n timawit. Temxallaf
diɣen tullist ɣef wungal: tullist d aḍris wezzilen mačči am uḍris n wungal. Di
tullist ur yettili ara waṭas n uglam d yiwenniten d yiwudam”. (1) Seg tbadut-
agi i d-yefka akka mass Salḥi iban-aɣ-d mliḥ unamek n tullist, d umgired
yellan gar-as d tewsatin nniḍen n tsekla i tt-yettcabin am tmacahut akked
wungal.
Ihi tullist tettbeddil seg uḍris ɣer wayeḍ, acukan tettili-d wezzilet ɣef
ungal, tesɛa tagnit n tazwara i yellan d tazwert, tagnit talemmast anda i
ḍerrunt tigawin-ines, ttnernint, ttbeddilent seg tegnit ɣer tayeḍ, akked
tegnit n taggara swayes tkeffu tullist. Sumata tullist ur tettili ara iman-is deg
udlis, maca tettas-d deg wamud.
Am wakken i d-yusa deg “Le Vocabulaire des études littéraire” :
“Tullist s umata tettawi-d ɣef yiwen usentel neɣ yiwen uneḍruy, tlemmed
anerni n tnefsit, ur ṭṭaqaten ara deg-s yiwudam am tmacahut, am wakken d
aɣen ur ttilin ara d izamulen neɣ d isugnanen, maca ttawin-d ɣef tillawt
tanefsanit”. (2)
Seg tbadut-agi ad nefhem belli tullist tettawi-d ɣef wayen icuban ayen
yettilin deg tmetti neɣ deg tudert n yal amdan, s umata d ayen yettilin deg
tillawt.
Pierre-Louis Rey d yiwen seg yinagmayen i ixedmen tazrawt ɣef
tullist, anda i as-d-yefka aṭas n tbadutin i d-icudden ɣur-s, amedya : (1) Muḥend Akli Salḥi, Asegzawal ameẓẓyan n tsekla, Ed L’ODYSSEE, 2012, p. 71. (2) Disponible sur : http:// home. ican. net/galandor/ litter/ nouv.htm
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
12
1.1 Tullist d aḍris n tesrit:
Yekcem lqern wis 17, mazal tullist tettas-d s wudem n tmedyazt,
amedya : Tid yura Jean De la Fontaine. Syin d asawen ɛerḍen yimyura akked
yinagmayen ad d-skecmen tasrit deg tullist, ad t-id-rren deg umkan n
tmedyazt.
Syin d asawen, mi walan tullist twulem ad tili s wudem n tesrit, uɣalen
rran-tt d yiwet seg yilugan iɣef ilaq ad tebnu. (1)
1.2 Tullist d aḍris wezzilen:
Asefren n teɣzi d win yuzzlen neɣ mucaɛen s waṭas ɣer yimyura n lqern
wis 18 d wis 19. Amedya : “Eugénie Grandet” i yellan d ammud n tullisin i
yura Balzac, yeffeɣ-d deg useggas n 1833, yesɛa ugar n 200 n yisebtar.
Am wakken daɣen i tezmer tullist ad tili wezzilet, amedya : Tullisin i
yura Guy De Maupassant, sɛant seg 4 ɣer 5 n yisebtar i yiwet n tullist.
Ɣef waya, nezmer ad d-nini asefren-agi n teɣzi neɣ n tewzel zik-nni ur
yelli ara d ccerṭ deg tira n tullist, acku yal amyaru amek itt-yettaru; llan wid
itt-yettarun ɣezzifet, tikkwal tettaweḍ alma d 500 n yisebtar, llan wiyiḍ
ttarun-tt wezzilet. (2)
1.3 Tullist d aḍris asugnan:
Ɣef wakken i d-yenna Segrais : “Tullist d tin iqerben ɣer teqsiṭ akter n
wungal”. Imi taqsiṭ tcudd ɣer usugen, s waya nezmer ad d-nini tullist deg
lqern wis 18 d wis 19 tcud ɣer usugen.
(1) Pierre-Louis Rey, Op. cit. p. 87. (2) Ibid. p. 87. 88.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
13
Seg umenzay-agi i tuɣal “La Princesse de Clèves” tettuneḥsab d tullist.
Syin d asawen yuɣal unatal ɣef usala d taɣawsa tagejdant iɣef ilaq ad tebnu
tullist n lqern wis 19 d wis 20 d asawen. (1)
1.4 Tullist d aḍris i d-iḥekkun taḥkayt:
Ineḍruyen n tullist tezzin ɣef yiwet n teḥkayt. Tewzel-nni-ines tettaǧǧa
amaru ad yekkes isemsiyen isnaniyen ad ten-ileqqem s tmukrist tagejdant,
neɣ tikkwal timukrisin tisnaniyin ttawint ɣer tmukrist tagejdant.
Amedya ɣef waya, d ineḍruyen i itezzin deg tullist “Colomba” i yura
Mérimée deg useggas 1840, anda ineḍruyen n tullist s lekkmal-is d wid i
yettawin ɣer uneḍruy agejdan i yellan d “la vendetta” neɣ d ttar i tebɣa ad
d-terr yiwet n teqcict isem-is Colomba, anda i tettweddiɛ gma-s Orso ad ineɣ
iqettalen n baba-s “le Colonel Della Rebbia”.
Colomba tezga teṭṭafar, tettweddiɛ gma-s ɣer temsalt-agi n ttar, armi d
taggara n tullist Orso yenɣa irgazen-nni deg tlata yid-sen, ɣas akken ayagi
mačči d lebɣi-s. (2)
Am wakken daɣen i llant waṭas n tullisin nniḍen i d-yettawin ɣef
teḥkayin yelhan, lemtel n : “Le Saut du berger” akked “La Ficelle”, tid i yura
Guy De Maupassant.
1.5 Tullist d aḍris s yiwudam:
Tullist am nettat am tewsatin nniḍen n tsekla, tesɛa iwudam i
yesselḥawen ineḍruyen akked tigawin-ines, yal yiwen seg yiwudam-agi
yesɛa tamlilt weḥd-s.
Pierre-Louis Rey yenna-d : “Am wakken nuɣ tanummi, tamlilt n wasaḍ tettili d tagejdant”. (3) Acku d netta i d-yettafen tifrat i tmukrist.
(1) Pierre-Louis Rey, Op. cit. p. 88. (2) Ibid. p. 88. 89. (3) Ibid. p. 90.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
14
Yenna-d d aɣen : “Ɣur Guy De Maupassant, awadem deg tullist mačči kan
d ameggi aḥerfi, maca yesɛa azal acku ula d netta yesselḥay tigawin d
yineḍruyen n tullist”. (1)
Am wakken nuɣ tanummi, iwudam n tullist d wid yeqqnen ɣer tillawt,
maca deg kra n tullisin n tussna n yineglan, iwudam ttilin d isugnanen
lemtel : les martiens, les extraterrestres, am wakken daɣen izemren ad ilin d
iwudam igejdanen deg tullist.
2_ Laṣel n tullist:
Deg uḥric-agi, ad d-nawi awal ɣef laṣel n tullist, amek i tella d wamek i
d-tedda deg leqrun i iɛeddan armi d-tewweḍ ɣer tallit-agi. Am wakken
daɣen ad d-nawi awal ɣef tulmisin n tullist deg yal tallit akked yisental iɣef
d-tettawi.
2.1 Tullist deg teglest:
Am wakken i neẓra, tullist d yiwet seg tewsatin n tsekla i yellan seg
zik. Deg lawan-nni ad tt-naf s sin wudmawen : Tamedyazt akked tesrit.
Gar tullisin n tsekla tayunanit akked tlatinit i yettwarun s wudem n
tesrit, ad naf : “Daphins et Chloé” i yura Longus yeddren deg lqern wis “2”
neɣ wis “3” seld talalit n Sidna Ɛisa. Adlis-a yebḍa ɣef “4” n yiḥricen i d-
yeffɣen wa deffir wa. Ineḍruyen-is tawin-d ɣef sin warrac : Aqcic isem-is
Daphins, ma yella d taqcict isem-is Chloé. Arrac-agi kkren-d deg sin yid-sen
melba imawlan, kessen lmal, asmi imɣuren myeḥmalen. Ɣer taggara n teqsiṭ
ad afen imawlan-nsen.
Idlisen-agi i yura Longus d wid iwumi semman “une Pastorale”, d wid i
ixulfen akk idlisen nniḍen i itezzin ɣef kra n yisental kif kif-iten, maca netta
(1) Pierre-Louis Rey, Op. Cit. p. 90.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
15
yeslal-d asentel d amaynut, i yellan d asentel n tayri yezdin gar sin
yilmeẓyen seg temẓi-nsen, d wamek i d-sɛeddan tudert-nsen d iwḥiden. (1)
2.2 Tullist deg leqrun ilemmasen:
Gar wammuden n tullisin i d-yeddan deg tallit-agi : “Les Fabliaux” i
yettwarun deg lqern wis 13.
Les Fabliaux, d tullisin timecṭaḥ yettwarun s wudem n tmedyazt,
isental-nsent xfif-it, seḍsayen, tawin-d ɣef tudert n umdan n yal ass akked
wamek ttidiren “les bourgeoisie”. (2)
Yella daɣen « le roman du renart », d agraw n tullisin yemxallafen ɣef
« les Fabliaux », imi wagi tullisin-is meqqerit cwiṭ. Le roman du renart, d
adlis i ijemɛen aṭas n tullisin ɣef yiɣersiwen, kra seg-sent ttwassnen
yimyura-nsent kra ur ttwassnen ara. Gar yimyura n « le roman du renart » :
Richard De Lison, Pierre De Saint Cloud, Prêtre De La Croix en Brie.
2.3 Tullist deg tillelt:
Gar wammuden n tullisin i d-yufraren deg tallit-agi :
« L’Héptaméron », i tura Marguerite De Navarre, yeffeɣ-d deg useggas n
1558 d asawen (lqern wis 16).
Qqaren-d azwel-agi « l’Héptaméron » yettwakkes-d seg teqsiṭ-is i
iḍran deg 07 wussan kemmlen, ass wis 08 ur yekkmil ara.
Ineḍruyen-is ttawin-d ɣef « Les personages noble » : Xemsa yirgazen
akked xemsa tlawin i yettmeslayen ɣef waṭas n temsal, abeɛda ɣef tayri.
(1) Pierre-Louis Rey, Op. cit. p. 84. (2) Ibid. p. 85.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
16
Tullist-agi tettwassen s tdiwennit i yellan gar yiwudam-ines, tin i
yellan d tafukt tamaynut i d-ibanen imir-nni ɣer Margueritte De Navarre,
abeɛda deg wamud-agi.
« Les douze nouvelle exemplaires », d amud nniḍen n tullisin id-
yufraren deg tallit-agi, yura-tent umyaru aspenyuli « Miguel De Cervantès »
yeffeɣ-d deg useggas n 1613. (1)
2.4 Tullist deg lqern wis 17 akked lqern wis 18:
Tullist deg tallit-agi tettawi-d ɣef yineḍruyen yellan deg tillawt,
amedya : Tullist « Don Carlos » i yura « Cesar Vichard De Saint-Réal »,
yeffeɣ-d deg useggas n 1672.
Tullist-agi tḥekku-d ɣef tiɛdawit yellan gar “Philippe 2” n L’espagne
akked mmi-s Don Carlos ɣef Elisabeth de France, imi deg sin yid-sen
ḥemmlen-tt, ttnaɣen anwa ad yawin tayri-s. (2)
3_ Kra deg wamuden n tullisin tigraɣlanin:
Deg uḥric-agi neɛreḍ ad d-nebder kra n tullisin, neɣ kra n wamuden
yettwarun deg tlata n talliyin yemxallafen. Tullisin-agi mmeẓllant tmura
ideg d-ffɣent akked yimyura itent-yuran, acku yal yiwen yesɛa isental akked
tarrayt swayes yettaru, tid yemxallafen seg umaru ɣer wayeḍ.
Iswi-nteɣ deg waya, d asiwseɛ n tmussni n yimeɣri deg unnar-agi n
tullisin, imi neẓra aṭas n wid ur nessin ara neɣ ur nesli ara s wamuden-agi d
akken llan. S waya, yal yiwen deg-neɣ yezmer ad yefk i yiman-is afud, akken
ad inadi ɣef tullisin-agi, ad tent-iɣer wa ad iẓer acḥal tewseɛ tsekla.
(1) Pierre-Louis Rey, Op. cit. p. 85. (2) Ibid. p. 86.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
17
3.1 Tullisin yettwarun deg leqrun ilemmasen:
*L’Héptamèron : D amud n tullisin i tura Margueritte De Navarre. D
tamarut n tutlayt tafransist, tlul deg 11 yebrir 1492, deg Angoulême deg
tmurt n Fransa. Temmut deg 21 duǧember 1549 deg Odos-en-Bigorre. Amud-
agi n tullisin yeffeɣ-d deg useggas n 1880.
*Le Décaméron : D amud n tullisin i yura Jean Boccace. D amaru
aṭelyani, ilul ass n 16 yunyu 1313 deg Certaldo, yemmut deg 21 duǧember
1375.
*Les nouvelles exemplaires : D amud n tullisin i yura Miguel De
Cervantès. D amaru aspenyuli, ilul ass n 29 ctember 1547 deg Alcala de
Henares, yemmut ass n 22 yebrir 1616 deg Madrid. Amud-agi yeffeɣ-d deg
useggas n 1613.
3.2 Tullisin yettwarun deg tallit tatrart:
*Ligeia : D tullist i yura Edgar Allan Poe. D amaru amarikani, ilul ass n
19 yennayer 1809 deg Boston, yemmut ass n 07 tuber 1849 deg Baltimore.
Tullist-agi teffeɣ-d aseggas n 1838.
*La Parure : D tullist i yura Guy De Maupassant. D amaru n tmurt n
Fransa, ilul ass n 05 ɣuct 1850 deg Dieppe, yemmut ass n 06 yulyu 1839 deg
Passy. Tullist-agi teffeɣ-d aseggas n 1884.
*Le Caméléon : D tullist i yura Anton Pavlovitch Tchekhov. D amru
arusi, ilul ass n 29 yennayer 1860 deg Taganrog, yemmut ass n 15 yulyu 1904
deg Adenweiler. Tullist-agi teffeɣ-d aseggas n 1884.
Ixef amenzu Awal ɣef tullist s umata
18
3.3 Tullisin yettwarun deg tallit tamirant:
*Le dernier mot : D tullist i yura Graham Mansfield. D amaru n
tmurt n Britanya, ilul ass n 02 tuber 1904 deg Berkhamsted, yemmut ass n 03
yebrir 1991 deg Corseaux. Tullist-agi teffeɣ-d Aseggas n 1990.
*Bliss (Félicité) : D tullist i tura Katherine Mansfield. D tamarut n
tmurt Néo-Zélanda, tlul ass n 14 tuber 1888 deg Wellington, temmut ass n 09
yennayer 1923 deg La Fontaine bleu.
*Tahta al Midalla : D tullist i yura Najib Mahfoud. D amaru n tmurt n
Maṣer (Le Caire), ilul ass n 11 duǧember 1911 deg le Caire, yemmut ass n 30
ɣuct 2006. Tullist-agi teffeɣ-d aseggas n 1969. Suqqlen-tt-id ɣer tutlayt
tafransist, semman-as : Sous l’abri.
Ɣer taggara n yixef-agi, nezmer ad d-nini tullist tban-d aṭas aya. D tin
yuɣen amkan wessiɛen deg tsekla tagraɣlant akked tmetti-ines, s luluf n
wamuden i d-yeffɣen. Tullist tagraɣlant tettawi-d ɣef wacḥal d asentel,
abeɛda win n tmetti. S umata tettas-d s wudem n tesrit, tebna ɣef tdiwennit
akked yiwudam i yesseddayen ineḍruyen-is, ma yella d asefren n teɣzi neɣ n
tewzel ur yelli ara d ccerṭ.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
20
Deg yixef-agi wis sin, ad d-nawi awal ɣef tlata n yisental i d-icudden
ɣer tullist taqbaylit. Deg tazwara ad d-nemmeslay ɣef tullist taqbaylit,
melmi i d-tban akked wamek i tennerna. Syin ɣur-s ad d-nefk tulmisin
timuta iɣef tebna tullist taqbaylit. Ɣer taggara ad d-nefk imedyaten ɣef
wamuden n tullisin yettwarun.
1_ Talalit d unerni n tullist taqbaylit:
Tullist d yiwet seg tewsatin n tsekla yellan seg zik, maca d yiwet seg
tewsatin timaynutin n tsekla taqbaylit.
Iwakken ad d-nemmeslay ɣef tlalit-ines, yessefk fell-anteɣ ad d-
nemmeslay qbel ɣef yimusnawen imezwura i yuran tasekla taqbaylit itt-id-
iskelsen seg timawit, rran-tt-id ɣer tirawit, timital n Belɛid At Ɛli, imi yes-s i
d-yebda usnulfu deg tsekla taqbaylit.
Belɛid At Ɛli d azamul n tẓuri akked yidles amaziɣ. Aṭas i yeqdec ɣef
tsekla-ines, ayen it-yeǧǧan yugem-d aṭas seg yidles n yirumyen, maca diɣen
d win yeṭṭfen deg yidles-is akked wansayen-is iqburen.
Tira-s tuzzel deg terga n wayen iceɣben amdan anda ma yella, d tin
yeccucufen deg tidmi n tallit ideg-nettidir. Awal yezga deg yimi-s am targa
ur nettɣar, imi d win kan i yesɛa d amwanes deg wayen akk yedder.
Ayen yura ama d isefra neɣ d timucuha yegla-d s umaynut i tsekla
taqbaylit ama deg uɣanib, tugna, tikta neɣ d isental.
Deg tallit-nni, ur asen-yettunefk ara yisem n ungal neɣ tullist i
yeḍrisen n Belɛid At Ɛli, armi d iseggasen n 2000 d asawen i d-llant tezrawin
i yettwaxedmen ɣef yeḍrisen n Belɛid At Ɛli, tid i d-ibeggnen belli yura
ungal, yura tullist. Amedya, d ayen yexdem Rachid Titouche, Ɛmer Ameẓyan
akked Saɛida Muḥend Sɛaydi, d acu kan agemmuḍ iɣer ssawḍen yemgarad.
Ma nemmuqel tazrawt n Magister i texdem Muḥend Sɛaydi Saɛida ɣef “Le
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
21
récit Tafunast igujilen de Balaid At Ali : du conte a la nouvelle”, anda i
texdem tasleḍt i uḍris-agi-ines, ɣer taggara n tezrawt-is tessaweḍ tenna-d
tafunast igujilen d tullist. Ayen i d-yettbegginen aya d ayen i d-tenna : « Ma
nemmuqel ɣer yixeddim-agi n usnulfu i yexdem Belɛid At Ɛli, nezmer ad d-
nini aɛraḍ-agi i yeɛreḍ ad iɛiwed tira i wayen yellan deg timawit yeslal-d
tawsit-nniḍen n tsekla i yellan d tullist, tafunast igujilen i yura Belɛid At Ɛli
d tullist ». (1) Imi deg tsekla, aḍris-agi d tamacahut, Belɛid At Ɛli yules-as tira
maca mačči d tturrin kan itt-yerra ɣer lkaɣeḍ, maɛna yella deg-s ubeddel.
Ɣas ulamma yella umgirred-agi n leryuy gar yinagmayen-agi i
ixedmen tizrawin-nsen ɣef tira n Belɛid At Ɛli, maca neẓra yura tullisin.
Aṭas n yiseggasen i yezrin ɣef tira n Belɛid At Ɛli, ulac win it-id-iḍefren
armi d iseggasen n 1990 d asawen i d-tban tullist i tikkelt-nniḍen ɣef wufus n
Kamel Buɛmara, s wamud i yura aseggas n 1998, win iwumi isemma « Nekkni
d wiyiḍ », syin d asawen aṭas n yimyura i d-iḍefren abrid n Belɛid At Ɛli
akked Kamel Buɛmara.
Nezmer ad d-nini tullist taqbaylit ggten yisental iɣef d-tettawi. Llan-t
tullisin i d-yettawin ɣef zzman aqdim, llan-t tid i d-yettawin ɣef tallit
tamirant d wayen akk i iḍerrun deg-s, abeɛda tid n tmetti am : tayri, lɣerba,
tasertit.
(1) Saida Muhand Ssaydi, le récit Tafunast igujilen de Belaid At Ali, du conte a la nouvelle, Mémoire de Magister, 2011, p 145.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
22
2_ Tulmisin n tullist taqbaylit:
Tullist taqbaylit am nettat am yal tawsit deg tsekla taqbaylit, tesɛa
tulmisin tilsasiyin iɣef tebna, tid yeṭṭafar yal amaru akken ad yaru tullist-is.
Deg uzwel-agi, ad neɛreḍ ad d-nebder akk tulmisin iɣef tebna tullist
taqbaylit, akken ad tent-issinen akk yinelmaden, anda ad tent-naf ur
mxallafent ara s waṭas ɣef tulmisin iɣef tebna tmacahut akked wungal, imi d
snat n tewsatin-agi n tsekla i yettcabin ɣer tullist deg waṭas n tɣawsiwin.
Ihi gar tulmisin n tullist taqbaylit ad naf:
2.1 Tutlayt:
Ma nuɣal ɣer tutlayt n tullist, ad tt-naf d tushilt, d tusridt, teshel akk
ɣef yimdanen. Amawal n yinnan-is d ushil, yefruri-d seg tutlayt tamaziɣt
tanaṣlit, tin i ttmeslayen yibabaten akked lejdud-nneɣ seg zzman aqdim,
acku amaru d win yettextirin awalen-is, anda ad ten-naf fessus-it maca
ččuren d lemɛani.
Seg tɣuri-nteɣ i kra n wamuden n tullisin, nufa tutlayt i ssemrasen
yimyura Iqbayliyen deg tira n tullisin-nsen ur teṣfi ara, anda ad ten-naf
ssemrasen kra n wawalen ijenṭaḍen, wid yuɣen amḍiq deg tutlayt-nneɣ
taqbaylit.
Amaru mi ara yessexdam awalen n tutlayin nniḍen, abeɛda wid i d-
yekkan seg tutlayt taɛrabt akked tefransist ur ten-id-yettawi ara akken llan s
talɣa-nsen, maca yettbeddil-asen yettarra-ten s talɣa n tmaziɣt, am wakken
i ten-yettmeslay yal amdan deg tutlayt-is n yal ass.
Asemres n wawalen-agi deg tutlayt taqbaylit, ssebba-s d adabu i
iɛeddan ɣef tmurt-nneɣ anda yeqqim acḥal d aseggas, armi imdanen lemden
tutlayt-is mebɣir lebɣi-nsen, ayen iten-yeǧǧan ttmeslayen yes-s, neɣ
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
23
ssexdamen-tt tikkwal deg tmeslayt taqbaylit, rnu ɣur-s amxaleḍ yellan gar
leǧnas, ayagi yebda yesruḥuy ṣṣfawa n tutlayt taqbaylit taqburt.
Ad d-naf daɣen amaru n tullist yessemras tigemmi-nneɣ deg tira-ines,
abeɛda inzan d lemɛun. Iswi-ines deg waya, d asicbeḥ n tutlayt d usiweḍ n
yizen i yimeɣri akken iwata, anda yal tadyant ara yeḍrun deg tullist ad as-d-
yaf ayen itt-iwatan deg yinzan d lemɛun n teqbaylit.
2.2 Adeg:
Adeg d amkan i d-yemmalen anda i ḍerrunt tigawin akked tɣawsiwin
n tullist. Yezmer ad yili d tidett neɣ d win i d-yessugun wallaɣ n umdan.
Jean-Yves TADIE yenna-d deg wawal-is : “Deg uḍris, adeg yettebdad s
yimerna it-id-yeskanen”. (1)
Imerna n wadeg i itezzin deg tullist, d imataren i yettɛawanen imeɣri
ad d-yessugen ineḍruyen akken ad tt-yefhem. Ma yella ur yessin ara adeg-
nni, ad as-yefk tugna s wayen yesɛa deg wallaɣ-is akked yimedyaten i as-d-
yefka umyaru deg uḍris-nni, imi yal amaru yettak-d aglam n yimukan i d-
yeddan deg tullist.
Adeg-agi, yezmer ad yili d tidett yessen-it yimeɣri, imi mucaɛ deg
tudert-is n yal ass, am wakken daɣen i yezmer ad yili d asugnan, d win i d-
yeddem umaru deg wallaɣ-is akken ad as-yefk rruḥ deg tullist, s yineḍruyen
akked yiwudam i itezzin deg-s, ad as-yefk i yimeɣri tagnit ad d-yessugen
imukan-agi ur nelli ara deg tidett, ad t-yeǧǧ ula d netta ad yinig s wafrayen-
is ɣer yimukan-agi.
Ihi adeg deg tullist d uwsiɛ, ur yesɛi ara tilas, imi yal tullist ad naf
ttwabedren-d deg-s waṭas n yimukan, yerna yal tadyant ur tḍerru ara kan
(1) Ch. ACHOUR, A. Bekkat, D’après J. Y. TADIE, Le récit poétique, PUF, Ecriture 1979, p. 51.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
24
deg yiwen wadeg, imi iwudam zgan tembiwilen seg umkan ɣer wayeḍ, ayen i
d-yeslalayen imukan imaynuten.
2.3 Akud:
Yal amyaru yessexdam akud deg tullist-is, akken ad d-ibeggen melmi i
ḍrant tigawin akked yineḍruyen-is.
Tugett n wakud-agi, yemmal-d belli ineḍruyen akked tigawin d ayen
yezrin neɣ d ayen yellan deg zzman aqdim.
“Yella wakud nniḍen i d-yettbegginen acḥal yeṭṭef wakud n tigawt, ma
yella ɣezzifet tigawt lmeɛna-s teṭṭef aṭas n wakud, ma yella wezzilet ur
tettawi ara aṭas n wakud”. (1)
Akud deg tullist ur yesɛi ara tilas, yettnerni s tigawin yettemseḍfaren.
Ayagi yettɛawan imeɣri ad iẓer amek i ileḥḥu wakud, imi yal tigawt acḥal n
lweqt i tettawi.
Yal tullist tbeddu s umernu n wakud i d-yettbegginen melmi i bdan
yineḍruyen-is, amedya : “Zik-nni”. Ayagi d ayen yettaǧǧan imeɣri ula d
netta ad yuɣal ɣer tallit n zik, ad yekcem deg yineḍruyen-is.
Yal tigawt izeggir-itt umernu n wakud, imi d netta i yettcuddun
ineḍruyen n tullist wa zdat wa, amedya : “Deg tallit-nni, taswiɛt kan, yiwen
wass, yiwen yiḍ, zrin tlatin n yiseggasen …” .
2.4 Iwudam:
Iwudam d iferdisen ilsasiyen deg tullist, ur nezmir ara ad tt-id-
nessugen mebla yes-sen, imi fell-asen i tebna, d nutni i yesselḥawen tigawin
d yineḍruyen. Nezmer ad ten-naf d imdanen neɣ d iɣersiwen.
(1) Ch. ACHOUR, A. BEKKAT, Clefs pour la lecture des récits, Convergences Critiques 2, Ed, Tell, Blida, Algérie, 2002, p60.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
25
“Amaru yessexdam iwudam akken ad d-yejbed lwelha n yimeɣri, tin
ara yeččaren d leḥmala akked lferḥ i kra n yiwudam, akked tin ara yeččaren
d lkerh akked ustehzi i kra nniḍen”. (1) Imi iwudam yelhan yettnadin ɣef lxir
d lehna deg tullist, yettḥemmil-iten yimeɣri, yettmenni-asen taggara
yelhan, ma yella d iwudam yeččuren d ccer akked lefɛayel n diri, yettɣacca-
ten, yettmenni-asen taggara n diri.
Llan kra n yiwudam deg tullist yettsemmi-asen umaru, amedya :
Werdya, Cacnaq, Jeǧǧiga, Ɛmer, Tiziri… llan wiyaḍ ur asen-yettak ara
ismawen, acku ur seɛɛun ara azal ameqqran deg tigawin n uḍris, amedya :
Yiwen urgaz, taqcict, tameṭṭut tamezwarut, tameṭṭut tis snat, aɛessas.
Iwudam deg tullist ur ttilin ara s waṭas. Ma nuɣal ɣur-sen ad naf :
A- Iwudam igejdanen:
D iwudam iɣef bnan yineḍruyen n tullist, ttilin seg tazwara alma d
taggara. D nutni i d asaḍen, d ul n tullist, tigawin akk cuddent ɣur-sen.
Asaḍ deg tullist yemgarad ɣef wasaḍ deg tmacahut, anda i t-nettaf yal ass
d bu tebɣest, iḥemmel lxir yettnadi ɣef lḥeq, ḥemmlent akk medden,
ssaramen ad ilin am netta neɣ deg umkan-is. Ma yella deg tullist asaḍ
yemxallaf seg tullist ɣer tayeḍ, imi tawsit-agi n tsekla d tin i d-yettawin ɣef
wayen yellan deg tillawt, am wakken yezmer ad yili d taqsiṭ yeḍran, ihi asaḍ
nezmer ad t-naf d amdan yelhan, am wakken i yezmer ad yili d win n diri,
imi ayagi yuɣal ɣer usentel iɣef d-tettawi tullist.
B- Iwudam isnaniyen:
D iwudam i yettilin deg yal tullist, ɣas ulamma ur ten-nettaf ara deg-s s
waṭas, maca d nutni i yellan d ssebba imi ḍran kra n yineḍruyen.
(1) Ch. ACHOUR, A. BEKKAT, d’après TOMACHEVSKI, Théorie de la littérature, Ed, Seuil, 1866, textes des formalistes russes traduits par T.TODOROV, p, 45.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
26
Wigi d iwudam ur d-nettuɣal ara s waṭas deg tullist, neggar-iten-id kan
mi ara ten-neḥwiǧ. Yal awadem yesɛa tamlilt-is deg tullist, iwakken ad
yebnu ineḍruyen-is. Ineḍruyen-agi ttemxallafen akken i ttemxallafen
yiwudam, am wakken i d-yenna J. P. GOLDSTEIN : “Ayen nettwali deg
tigawin i xeddmen yiwudam-agi, ad nesteqsay acu, acuɣer, i xeddmen
yiwudam akka …”. (1)
2.5 Tigawin:
D ineḍruyen iɣef yettwabna yal aḍris ullis, am tullist. D nutni i d-
yefkan tudert i tullist, imi ttuneḥsaben d lsas. Ineḍruyen-agi beddun mi ara
tekres taluft neɣ mi ara yili kra n wugur, win i d-igellun s yineḍruyen
wezzilen neɣ wid ɣezzifen.
Tullist tesɛa kraḍ n tegnatin am yal aḍris ullis.
A.Tagnit n tazwara:
D aḥric amenzu i yes-s tbeddu tullist, nettaf deg-s isallen ad aɣ-d-
yesfehmen ayen i d-iteddun deg tullist. Deg tegnit-agi tamezwarut ur ttilin
ara wuguren, maca nẓer iwudam amek d wanda ttidiren.
_ Nettaf deg-s isallen ɣef wadeg : “Deg yiwet n tgelda, yiwet n taddart, deg
temdint, deg yiwet n tmurt…” .
_ Nettaf isallen ɣef wakud : “Zik-nni, yiwen wass, tafsut, deg tallit n ṭrad…” .
_ Nettaf d aɣen isallen ɣef yiwudam : “Yiwen ugellid, yiwen urgaz, Jeǧǧiga,
Muḥend…” .
(1) Ch. ACHOUR, A. BEKKAT, d’après J. P. GOLDSTEIN, pour lire le roman, Duculot, Bruxelle, 1983, p. 48.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
27
B.Tagn it tis snat (Tigawin):
Deg tegnit-agi yettili-d wugur “tikerrist”, ara yerren iwudam ttidiren
deg ccwal, ayen i d-yettawin “tigawin” xeddmen yiwudam ladɣa “awadem
agejdan”, tigad yessawaḍen ɣer ferru n wugur iwumi neqqar tifrat.
Deg tegnit-agi kan ttbinen-d yiwudam imaynuten, wid ur d-
nettwabder ara deg tegnit n tazwara.
C.Tagnit n taggara:
Tagnit-agi tettas-d mi ara yefru wugur yellan deg tegnit tis snat, anda
ad d-naf lexṣaṣ yettwakkes. Temmal-d amek i d-teggra tudert n yiwudam mi
ifukk wugur, ama telha ama diri-tt. Taggara n tullist tettas-d s lemɣawla
melba ma nḥulfa yes-s belli tewweḍ-d. Tettili d tamecṭuḥt mliḥ, xas ma yella
ɣezzifet cwiṭ, ad tt-naf kan deg kra n yijeṛṛiḍen.
2.6 Tadiwennit:
D yiwet seg tulmisin tilsasiyin iɣef tebna tullist. D ambiddel n
yimeslayen akked yisteqsiyen gar yiwudam-ines.
Tadiwennit tesselḥay ineḍruyen n tullist, tettcuddu-ten wa ɣer wa, am
wakken d aɣen i as-d-tettak ccbaḥa i uḍris s usteqsi akked tririt i yettilin gar
yiwudam, ayen itt-yettaǧǧan teqreb neɣ tcuba ɣer tilawt.
2.7 Aglam:
Aglam d yiwen seg tulmisin d yiferdisen ilsasiyen i yettilin deg tullist,
yeslalay-d deg-s ṛṛuḥ, yettak-as-d ccbaḥa d wudem n tilawt.
Deg tullist ttilin tlata n tewsatin n uglam :
Aglam n yineḍruyen akked tigawin.
Aglam n tɣawsiwin.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
28
Aglam n yiwudam.
Yal amyaru mi ara d-yaru aḍris-is, igellem-d adeg ideg ḍrant tigawin,
akked yiwudam i yekkin, ladɣa iwudam igejdanen. Ad d-nkemmel awal s
wayen i d-yenna J. M. Adam : “Aglam mačči kan d tiwin n wawal ɣef tidett
akken i tella, maca aglam d aweṣṣef d usewseɛ n tidett”. (1)
Tikkal aglam yettak-d i tullist udem n tilawt, mi ara s-isel yimeɣri ad
yiɣil d ṣṣeḥ d ayen yeḍran.
(1) Ch. ACH OUR, A.BEKKAT, d’après J.M.ADAM, linguistique et description littéraires, Paris, Larousse, 1976, p. 55.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
29
3_ Amuden n tullisin n teqbaylit yettwarun:
Deg uḥric-agi neɛreḍ ad d-nejmeɛ-d amuden n tullisin n teqbaylit i
yettwarun. Ɣas akken mačči aṭas i yellan, imi tawsit-agi n tsekla mačči aṭas
aya seg-mi i d-tennulfa ɣur-neɣ, maca s immal tettzad tettneri seg useggas
ɣer wayeḍ.
Amuden-agi nsettef-iten ɛlaḥsab n useggas n tuffɣa-nsen:
1.Nekkni d wiyiḍ: D ammud n tullisin i yura Kamel Buɛmara. Yeffeɣ-d deg
tezrigin HCA “Asqammu Unnig n Timmuzɣa”, deg yunyu, Aseggas n 1998.
Ddant-d deg-s xemsa n tullisin:
Iḍ amcum
Ul d tasa
Kra yella kra yerna
Taqsiṭ n ɛziz d ɛzuzu
Tirgara
2. Allen n tayri: D ammud n tullisin i yura Ayt Iɣil Muḥend. Yeffeɣ-d deg
tezrigin TALANTIKIT deg Bgayet, Aseggas n 1999.
Ddant-d deg-s sebɛa n tullisin:
Amsebrid
Ababa-t d mmi-s
Allen n tayri
Timlilit deg ssilul
Tayri tawessart
Taddart-iw
Agellid n yimelḥanen
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
30
3. Atlanta: D ammud n tullisin i yura Ayt Iɣil Muḥend. Yeffeɣ-d deg
tezrigin “Tiddukla Tadlsant Tamaziɣt” deg Bgayet, deg yebrir Aseggas n
2001.
Ddant-d deg-s setta n tullisin:
Crif d Crifa
Tayri n tasa
Atlanta
Seg sin ɣer wulac
Bu tqacuct
Aqettal ur yettwacukkten
4. Lǧerrat: D ammud n tullisin i yura Brahim Tazarart. Yeffeɣ-d deg
tezrigin TALANTIKIT, deg yebrir Aseggas n 2003.
Ddant-d deg-s 12 n tullisin:
Iɛeṭṭlen
Tikli deg yiḍ
Akka kan
Targit
Ferruǧa
Lexmis
Dda Ɛmer
Yemma Lkahina
Tuber
Tuffɣa
Lǧerrat
Ssuq
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
31
5. Tuɣalin: D ammud n tullisin i yura Ɛmer Mezdad. Yeffeɣ-d deg tezrigin
Ayamun, deg yunyu aseggas n 2003.
Ddant-d deg-s sebɛa n tullisin:
Tuɣalin
Timlilit
Inebgi n yiḍ-nni
Am iẓiwec deg waddad
Yerra-tt i yiman-is
D tagarfa i aɣ-tt-igan
Eux, le corbeau et nous
6. Tchekhov s teqbaylit: D tasuqqilt i tullisin i yura umyaru arusi Anton
Pavlovitch Tchekhov, yerra-tent-id ɣer teqbaylit Ayt Iɣil Muḥend. Yeffeɣ-d
deg tezrigin TALANTIKIT, deg tuber aseggas n 2003.
Ddant-d deg-s sebɛa n tullisin:
Ajawwaq ( le pipeau )
Tafermasyant ( la pharmacienne )
Leḥzen ( tristesse )
Tamacahutt-nni n wučč ( la sirène )
Tata ( le Caméleon )
Taɣdemt ( la malveillance )
Anna ( la damme au petit chien )
7. Tikli: D ammud n tullisin i yura Murad Zimu. Yeffeɣ-d deg tezrigin HCA
(Asqammu Unnig n Timmuzɣa), deg useggas n 2004.
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
32
Ddant-d deg-s xemsa n tullisin:
Taẓebbujt n tafat
Abrid n tatut
Tabratt
Agni n Mḥend
Tikli
8. Akli ungif: D tullist i yura Remḍan U Slimani, teffeɣ-d deg useggas n
2004.
9. Am tmeqqunt n tzeǧǧigin: D ammud n tullisin i yura Yazid Bulma
akked Smaɛil Ɛebdenbi. Yeffeɣ-d deg tezrigin n HCA (Asqammu Unnig n
Timmuzɣa), deg useggas n 2006.
Ddant-d deg-s xemxa n tullisin:
War isem
Ammer
Tiɣimit d lbaṭel
Lunǧa
Kker a mmi
10. Asqif n ṭmana: D tullist i yura Ɛli Mɛemri, teffeɣ-d deg tezrigin
COLORSET, deg useggas n 2006.
11. Gar zik d tura: D ammud n tullisin i yura Saɛid Cemmax. Yeffeɣ-d deg
tezrigin HCA (Asqammu Unnig n Timmuzɣa), deg useggas n 2008.
Ddant-d deg-s tesɛa n tullisin:
Taninna neɣ tudert n tlemẓit taqbaylit
Laman d leɣder
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
33
Tadyant n mmi-s uciban
Ad gen tameɣra
Tuɣalin
Ɛecrin duru
Iminig
Tizqaqin n taddert
Ih! Lukan ad tezreḍ
12. Akli n tayri: D tullist i tura Tnaṣlit. Teffeɣ-d deg tezrigin HCA
(Asqammu Unnig n Timmuzɣa), deg useggas 2009.
13. Akal d wawal: D ammud n tullisin i yura Arezqi Ǧamel. Yeffeɣ-d deg
tezrigin Tira deg Magu, Aseggas n 2009.
Ddant-d deg-s 11 n tullisin:
D acu i ixeddem Rebbi!
D ddker neɣ d llenta
Irgazen kkaten uzzal
Taqsiṭ n ugellid d wakli
Tadyant n ccix
Aqelmun ɣer yiḍarren
Teẓram neɣ ur teẓrim ara
Winna imecḥen aḍad-is
Bu snat n tlawin
D acu i txeddem temẓi
Yaya tamedyazt
Ixef wis sin Awal ɣef tullist taqbaylit
34
14. Amneṭri: D tasuqqilt i tullisin i yura Guy De Maupassant, yerra-tent-id
ɣer teqbaylit Ḥmed Ḥamum. Yeffeɣ-d deg tezrigin TALANTIKIT, Aseggas n
2009.
Ddant-d deg-s sebɛa n tullisin:
Amecṭuḥ ( le petit )
Cciṭan ( le diable )
Ttar ( une vendetta )
Agujil ( l’orphelin )
Aderɣal ( l’aveugle )
Deg tferkiwin ( aux champs )
Amneṭri ( le vagabond )
15. Ameddakel: D ammud n tullisin i yura Murad Zimu. Yeffeɣ-d deg
tezrigin Tira, Aseggas n 2010.
Ddant-d deg-s ɛecra n tullisin:
Amerdax
Akarni azeggaɣ
Zina
Ameddakel
Litidyu
Yeɣra meskin
Ad nerreẓ wala ad neknu
Anwa i d abrid ay abrid
Yella yiwen yella ulac-it, ittmeslay kan i waḍu
Ne nous somme pas des Arabes
16. I kečč kan: D tullist i tura Tnaṣlit
17. Limmer ad d-yuɣal zzman: D tullist i tura Tnaṣlit
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
36
Ixef-agi d taṣleḍt i wamud n tullisin “Allen n tayri” i yura Ayt Iɣil
Muḥend. Ɣef waya yessefk fell-anteɣ deg tazwara ad d-nawi awal ɣef tlata n
tɣawsiwin. Tamezwarut, d tameddurt n umaru-agi d wayen akk yeqdec deg
unnar n tsekla taqbaylit. Tis snat, d awal ɣef udlis d wayen d-yeddan deg-s s
umata. Tis tlata, d tasleḍt i wamud-agi n tullisin seg tama n ugbur.
1_ Awal ɣef umyaru:
Ayt Iɣil Muḥend d amaru aqbayli, ilul ass n 11 unbir 1960 deg Bgayet.
Tudert-is akked lweqt-is akk yesɛeddaten d leqdic ɣef tsekla akked yidles
amaziɣ.
Deg useggas n 1983, yessuqel-d “Mere courage” i yura B. Brecht.
1985 : Yessuqel-d « Voix de femme » n Kateb Yasin.
1986 : Yessuqel-d « Pour Jean Lmouhoub Amrouche » n Racid Sufi.
1987 : Yella d aselway n ugraw n umezgun « Tadukkli », anda yekki deg
usalay akked tira n yiwet n tceqquft isem-is « Agerruj n yigujilen ».
Yulyu 1987 : Ikefeḍ-d asarag-ines amenzu, win yeddmen azwel « Amour et
desir ».
1988 : Ikefeḍ-d asarag nniḍen, deg yiwen uɣerbaz deg Bujlil « Allaɣen »,
win yeddmen azwel « Evolution du théatre bérbère ».
1989 : Yesnulfa-d « Tiddukkla tadelsant n Bgayet », anda yexdem aṭas n
leqdicat idelsanen, amedya :
_ Ihegga-d sin n yimsizwaren n tezlit tamaziɣt.
_ D aselmad, d amsuddes deg teswirin timezwura n tutlayt tamaziɣt
deg yiseggasen (1990, 1991, 1992).
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
37
_ Yekki deg usnulfu n tesɣunt tamenzut n wawalen inmigdanen s
tutlayt tamaziɣt.
_ Yesnulfa-d agraw yetturaren amezgun, isem-is « Tiɣri » i d-
yetturaren ticeqqufin-is.
Yura taceqquft umezgun “Tazemlaṭ texser, tayeffust ur terbiḥ ara”.
1990 : Yura taceqquft “Amezruy n Numidya” i warrac imecṭaḥ.
1991 : Tuddsa d utekki deg teswirt n tutlayt tamaziɣt.
Yura taceqquft nniḍen “Anwa yextaren”, tin i d-yettawin ɣef wanda
tessawaḍ yir ttrebga.
1992 : Tuddsa d utekki deg teswirt tis snat n tutlayt tamaziɣt.
1993 : Yura taceqquft “Teddez tebrez”, i d-yettawin ɣef yineḍruyen i
ibeddlen tamurt n Lezzayer deg tallit n 90.
Ikefeḍ-d yiwen usarag deg Imezzayen, ɣef “Yennayer Imaziɣen”, anda
yella d inebgi n Tiddukkla At Ɛmer Wali.
1994 : Yura taceqquft “Axeddaɛ”.
Yewwi araz amenzu “Mulud Mɛemri” deg tira n tceqqufin.
1995 : Yura taceqquft “Tamenkart”, i d-yettawin ɣef wadeg n tmeṭṭut deg
tmetti.
Yekki deg tuddsa, aheggi akked useɣti n yikayaḍen n teglellit tamenzut n
yiselmaden n tmaziɣt.
1996 : Yessuqel-d « Huis-clos » i yura J. P. Sartre.
1997 : Yessuqel-d « Le Fhoen » i yura M. Mɛemri.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
38
1997 ɣer 2001 : D ufrin ɣer ugraw amagday n tɣiwant n Bgayet.
1998 ɣer 2003: Deg tallit-agi yura tlata yedlisen :
Allen n tayri: D tullisin.
Atlanta: D tullisin.
Tchekhov s teqbaylit: D tullisin.
Yiwen seg yigmamen n L’UNICEF n tmurt n Ṭṭalyan, yessuter-it-id
akken ad as-yeǧǧ ad d-yessuqel taceqquft-is “Tazelmaṭ texser, tayeffust ur
terbiḥ ara”, seg tutlayt taqbaylit ɣer tṭelyanit.
Yebrir 2000: Ikefeḍ-d yiwen usarag deg Bgayet ɣef tefsut Imaziɣen, anda i d-
yettwaɛreḍ sɣur Tiddukkla “Faṭima Remṭani”.
Yebrir 2001: Agraw “Numidya n Wehran” uraren-d taceqquft-is “Anwa
yextaren”.
2002: Agraw n umezgun n uxxam n yidles “Mulud Mɛemri”, yurar-d
taceqqugt-is “Timlilit”.
2003: Agraw n umezgun n uxxam n yidles “Mulud Mɛemri”, yurar-d
taceqquft-is “Ilef”.
Yebrir 2003: D yiwen gar yigmamen n umsekrid deg umsizwer n tmedyazt, i
d-thegga Rradyu Sumam.
Am waken daɣen i d-yessuqel i waṭas n yimyura Irumyen, lemtel: (A. Dandet,
G. de Maupassant) akked tmedyazt yura (J. Brel, G. Brassens, Leo Ferré).
Yekki deg waṭas “Les sites”, lemtel: “Ayamun, Bgayet.net, Tamazɣa.fr”
D yiwen seg wid i d-yesbedden isebtar n tmaiɣt deg uɣmis « La Dépèche de
Kabylie ».
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
39
21 ɣer 27 ctember 2005 : D amsuddes, d agmam amsekrid n tfaska tis 07 n
tezlit tamaziɣt, i d-thegga tɣiwant n Bgayet.
Tuber 2006 : Yessuqel-d taceqquft « Faṭima », i yura Mḥemmed Bengeṭṭaf,
seg tutlayt taɛrabt ɣer tutlayt taqbaylit.
Ctember 2007 : Taceqquft « Taṭima » n Mḥemmed Bengeṭṭaf, i d-yessuqel
ɣer teqbaylit, turar-itt-id Ḥamida Ayt Ḥaǧ deg umezgun n Lezzayer.
Yennayer 2008 : Ikefeḍ-d yiwen usarag deg Bni Mɛuc asentel-is « Calendrier
et rites Bérbères », i d-thegga Tiddukkla « Imnayen n tɣerma ».
Furar 2008 : Turart n tceqquft « Faṭma » deg Tamenrasset.
Yebrir 2008 : Yessufeɣ-d ungal « Tiɣersi » deg tezrigin « Afromed ».
19 Ɣuct 2008: Ikefeḍ-d yiwen usarag deg Tifra, azwel-is « Mouvement
associatif en Algérie », i d-thegga tiddukkla « Tifra ».
01 ɣer 06 unbir 2008 : Yella d agmam amsekrid deg tfaska tadigant n uẓawan
akked tezlit taqbaylit.
18 ɣer 22 dujember 2008: D amsuddes, d agmam amsekrid deg tfaska n tezlit
tamaziɣt.
12 yennayer 2010: Anemhal n T.R. n Bgayet, yessuter-it-id ad yili d yiwen gar
tlata yiwudam i d-yufraren deg tsekla, deg tɣiwant.
Magu 2011: D yiwen seg yigmamen i d-yesnulfan tirkeft n tmeɣriwin n
temdint n Sedduq.
Yunyu 2011: Yura adewwan “Tabalizt”.
Yura daɣen “Tagelda uyaziḍ”, d taceqquft umezgun i warrac imecṭaḥ.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
40
24 ɣer 29 yulyu 2011: D agmam amsekrid n tfaska tis 09 n tezlit tamaziɣt, i d-
thegga tesqamutt n tmeɣriwin n temdint n Bgayet.
Deg waggur n ctember, taceqquft-is “Ccix Aḥeddad” iḍleb-itt-id uɣlif n
yidles akken ad d-tɛeddi deg umuli wis 50 n timunnent n Lezzayer.
20 ctember 2011: Yura taceqquft “Melɛez U Lmuhub”.
14 yennayer 2012: Iqeddem-d asarag ɣef “Le calendrier Bérbère et ces rites”,
i d-thegga tiddukkla taseklant “Tadukkli n Sedduq”.
20 yebrir 2012: Iqeddem-d netta d tlata yimaswaḍen n tutlayt tamaziɣt,
yiwen usarag ɣef “L’evolution de Tamazight a l’école”, tin i d-thegga
tiddukkla taseklant “Tagmatt Ugemmun” n Bni Mɛuc.
06 dujember 2012: Tiddukkla n yinaẓuren n Bgayet, terra-as tajmilt i
Muḥend Ayt Iɣil.
10 ɣer 18 dujember 2012: D inebgi n lḥerma deg tfaska tadelsant taɣelnawt n
umezgun amaziɣ n Batna.
D inebgi ɣer yiwet n tedwilt deg rradyu “Awras”.
30 yennayer 2013: D inebgi ɣer T.V Tamaziɣt 4.
D inebgi ɣer Canal Algérie, deg tedwilt “Bonjour Algérie”.
09 furar 2013: D inebgi n lḥerma ɣer yeɣmisen n ṭnac deg rradyu Sumam.
09 ɣer 16 yebrir 2013: D agmam amsekrid deg wass “Yawm lɛilm”, i d-thegga
tirkeft n tmeɣriwin n tɣiwant n Bgayet i yiɣerbazen imenza.
13 yebrir 2013: Amsawa u ungal “Akal d yidim” i yura Mulud Ferɛun, ɣer
umezgun.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
41
14 ɣer 17 yebrir 2013: D aselway amsekrid n umsizwer gar yiɣerbazen n
tɣiwant n Bgayet.
2_ Awal ɣef udlis “Allen n tayri”:
“Allen n tayri” d amud n tullisin i yura Ayt Iɣil Muḥend. Yeddem-it-id
seg tefransist. Yeffeɣ-d deg useggas n 1999 deg tezrigin TALANTIKIT n
Bgayet. Tazwart n udlis-a d tin i as-yexden Ɛmer Mezdad, anda i d-yewwi
deg-s awal ɣef tsekla s umata. Syin ɣur-s ad naf deg-s sebɛa n tullisin, yal
yiwet d acu-t usentel iɣef d-tettawi.
Tullist tamezwarut, d tin i d-yettawin ɣef usentel n lɣerba i imucaɛen
deg tmetti n Leqbayel. Ineḍruyen n tullist d wid i d-yewwin ɣef umsebrid i
ijaḥen, yeǧǧa tamɣart-is i lḥif akked lixṣaṣ, asmi i d-yuɣal ur t-teɛqil ara
maca mi teẓra yesɛa idrimen yewwi-tt ṭṭmeɛ, tenɣa-t.
Tis snat, d tullist n tmetti tewwi-d ɣef yiwen ubabat asmi i icukk belli
d mmi-s i yettnuɣun tilawin, imi lɣerba akked tmetti taberranit tbeddel
mmi-s tessexser-it, terra-t d amdan nniḍen. Ɣer taggara asmi d-iban belli
mačči d mmi-s i d aqettal yuɣal ubabat d mmi-s msefraqen, ur ɛawden ad
mwalin.
Tis tlata, d tin i d-yettawin ɣef usentel n tayri, yezdin gar Jeǧǧiga
akked yiwen urgaz i tufa deg ubrid, tejmeɛ-it, tdiwat. Tayri tezdi-d gar sin
n yilmeẓyen-agi ɣas akken Ɛmer werǧin iwala Jeǧǧiga.
Tis rebɛa, d taqsiṭ n sin n yilmeẓyen yennuɣen, kecmen ɣer lḥebs, zdin
deg yiwen n ssilul ur ẓrin ara. Armi s-d-yeḥka Belɛid i Muḥend ssebba iɣef
d-yekcem ɣer lḥebs, yeẓra Muḥend belli d ameddakel-is deg ssillul i d
ssebba iɣef d-yekcem ɣer lḥebs.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
42
Tis xemxa, d tin i d-yewwin ɣef usentel n tayri yezdin gar sin
yilmeẓyen seg-mi meẓẓiyit, ɣas akken timetti ur teqbil ara tayri-nsen,
maca asmi meqqer-it wḍen lebɣi-nsen, myezwaǧen.
Tis setta, tewwi-d ɣef yiwet n teqcict i ittmennin ad d-tẓur taddart-is.
Asirem-agi yusa-as-d deg targit, anda i tt-yewwi yitri n zzher tẓur-d
taddart-is.
Tis sebɛa, tettawi-d ɣef yiwen n ugellid amesbaṭli i iɣucen ad iwali
agdud-is yecbeḥ, imi ma yella iban-d zdat-s yiwen yecbeḥ ad as-igzem
aqerruy. Imezdaɣ n tmurt-nni yeḥkem ugellid yezga fell-asen lxuf, rrwan
lbaṭel d temḥeqranit, armi d-tlul Texnanast i ibeddel ugellid ssira, yuɣal
ḥnin.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
43
3_ Taṣleḍt n wmud n tullisin:
Ammud-agi n tullisin “Allen n tayri” d win ideg d-ddant sebɛa n
tullisin. Deg uḥric-agi i d-iteddun, ad neɛreḍ ad as-nexdem tasleḍt seg
tama n ugbur, akken ad d-nbeggen ɣef wacu i tebna yal yiwet deg-sent.
3.1 Amsebrid
3.1.1 Tutlayt:
Tutlayt d allal n tenfalit d usiweḍ n yizen i wiyiḍ, yal awal yesɛa izen i
wid yesmeḥsisen, wid yettwalin neɣ wid yeqqaren.
Muḥend Ayt Iɣil d argaz n tsekla, d win yesɛan tirmit deg tira. Ɣef
waya ad d-naf tutlayt ɣur-s d tin yesɛan azal akked yiswi ameqqran.
Tutlayt yessemres umyaru deg tutlayt-agi d tusridt, d tin n yal ass, d
tin ttmeslayen yimdanen deg tudrin n Leqbayel, fehhmen-tt akken ma
llan, ama d win yeɣran ama d win ur neɣri, ama meẓẓi ama meqqer.
Amyaru yettextiri awalen-is, yessexdam tutlayt fessusen maca teččur
d lemɛani.
Awalen yettwasxedmen deg tullist-agi, d wid n tutlayt taqbaylit n yall
ass, rnu ɣer waya ad t-naf yessemras kra n wawalen ijenṭaḍen akked kra n
lemtul.
A-Asemres n wawalen ijenṭaḍen:
Akken i nwala, aṭas n yimyura i yessemrasen awalen ijenṭaḍen deg
tira-nsen, ayagi ssebba-s d abeddel yeḍran deg tallit-agi tamirant, d umxaleḍ
gar leǧnas d yimdanen akked umbiddel n tmussniwin, ayen i yebdan
yesruḥuy ṣfawa n tytlayt taqbaylit.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
44
Amyaru deg tullist-agi “Amsebrid” yessexdem kan sin n wawalen
ijenṭaḍen, yiwen yekka-d seg tutlayt taɛrabt “dderǧa”:
Yetthella: یتھال
Wayeḍ seg tutlayt tafransist:
Abulis: Un policier
Awalen-agi ijenṭaḍen senṭaqen-ten-id Leqbayel amzun d awalen n
teqbaylit, wid i ikecmen s amawal-is. Ma yella d iswi n umyaru deg usexdem
n wawalen-agi, d asiweḍ n yizen akken iwata i yimeɣri akken ad t-yefhem,
am wakken daɣen i yebɣa ad d-ibeggen, ɣas akken aṭas n leǧnas i iɛeddan ɣef
tmurt-nneɣ, maca tameslayt-nneɣ ur tengir ara, maca nerna newwi-as-d
awalen imaynuten seg tutlayin nniḍen, nesnerna amawal-is.
B-Asemres n lemtul:
Tutlayt taqbaylit d tutlayt i imucaɛen s waṭas s usemres n tgemmi-
ines (inzan d lemɛun). Ayagi irennu-as lmeɛna d ccbaḥa i umeslay, ijebbed-d
lwelha n yimeɣri i tɣuri n udlis.
Amyaru deg tullist-agi yessemres kra n lemtul, amedya:
_ Yiwen wass n tefsut, yif tlatin n wussan n ḥertadem.
_ Ad yeɛdel Ṛebbi lecɣal-im.
_ Ur sɛiɣ la ḥnin la lwali.
Wigi d lemtul i nessexdam deg tmeslayt n yal ass. Ɣef waya amyaru
yessemras-iten deg tira-ines akken ad d-yessicbeḥ tifyar, wa ad as-yefk i
uḍris udem n tmetti taqbaylit s wawalen-agi i icebḥen, wid i d-newret ɣer
lejdud-nneɣ, am wakken daɣen i sɛan wawlen-agi tamlilt tagejdant deg
useḥbiber ɣef tutlayt taqbaylit tanaṣlit.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
45
Deg tullist-agi ad naf kra n wawalen i d-yettbegginen d akken timetti
d taqdimt, wid yecban: Lkanun, mirruj, tazerbit, takeddust n yisɣaren,
lmetred, akufi, timeṣleḥt.
3.1.2 Adeg:
Deg tullist-agi ad naf kra n wawalen i d-yemmalen adeg anda ḍerrunt
tigawin akked tɣawsiwin. Imukan i d-yeddan deg tullist-agi:
1_ Amadaɣ: D adeg amenzu i d-yettwabedren deg tullist. D abrid i
yeḍfer Ḥmana abulis akked ufellaḥ akken ad ruḥen ɣer umkan anda yenṭel
umsebrid.
2_ Amdun: D adeg anda nnejmaɛen yifellaḥen ttrajun melmi ad d-
yaweḍ ubulis. D adeg anda yettwanṭel umsebrid yettwanɣan.
3_ Axxam n temɣart: D adeg anda ḍrant tugget n tigawin n tullist. D
amkan anda tettidir Werdya Selman, am wakken daɣen i yella d axxam n
umsebrid (argaz n temɣart) uqbel ad ijaḥ 30 n yiseggasen ayagi. Deg-s i
yensa umsebrid asmi t-yeṭṭef yiḍ berra, din i yettwanɣa, din i yesqar Ḥmana
tamɣart.
Ihi, s umata d wigi i d-imukan i d-yeddan deg tullist n umsebrid.
3.1.3 Akud:
Yal amyaru mi ara yaru tullist-is ad yessexdem deg-s akud akken ad d-
ibeggen melmi ḍrant tigawin.
Akud deg tullist ur yesɛi ara tillas, la yettnerni s unerni n tigawin
yettemseḍfaren, ayen i yettɛawanen amseflid ad iẓer amek yebna wakud deg
tullist.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
46
Deg tullist n umsebrid ddan-d aṭas n yimataren i d-yettbegginen akud
ideg ḍran yineḍruyen. Llan wid i d-yusan s wudem usrid, llan wiyiḍ s wudem
arusrid, ur ten-id-yebdir ara umyaru, maca yefka-d nɛut i d-yettbegginen
annect-nni. Ad naf:
1_ Ccetwa: D amatar i d-yemmalen akud ideg teḍra tullist-agi. D win i
d-yusan s wudem arusrid, imi awal “ccetwa” ur d-yeddi ara deg uḍris, maca
yefka-d imataren it-id-yettbegginen, amedya: Adfel, times…
2_ Azal: D amatar i d-yusan s wudem arusrid. Yemmal-d belli iɛedda
lweqt n tṣebḥit yewweḍ-d uzal, yeffeɣ-d yiṭij. Awalen it-id-yettbegginen: Iṭij,
aẓɣal…
3_ Iḍ: D amatar n wakud i d-yusan s wudem usrid, anda ad naf awal-
agi yedda-d srid di tefyirt, amedya:
_ Werdiya tḥulfa s yiḍ yeɛjel tikli, mačči am wuḍan nniḍen.
4_ lefjer: D amatar n wakud i d-yusan s wudem arusrid, tafyirt it-id-
ittbegginen:
-Tafat n wass tebda-d aflali ɣer Tizi.
3.1.4 Aglam:
Yal tullist yella deg-s uglam. Yettili uglam n tigawin d yineḍruyen,
tiɣawsiwin akked yiwudam, win yettɛawanen deg usugen.
Aglam deg tullist “amsebrid” d win yeggten, amedya:
A-Aglam n yineḍruyen:
Wagi yebda seg tazwara n tullist armi d taggara, amedya:
- Yufa din tafekka tedreḥ.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
47
- Tṭfen abrid zdaxel umadaɣ.
- Afellaḥ-nni yeḥbes, iwehha ɣer yiwet n tama.
- Ḥmana yekkes-d takerḍa n tnekkit.
- Isakked seg ṭṭaq ɣer zdaxel.
- Yiwet n temɣart tberrez tiɣerɣert.
B-Aglam n tɣawsiwin:
- Axxam yeɛmer s kra n yigerwazen.
- Lkanun iqubel tawwurt.
- Deg-s yessaɣ mirruj, tres fell-as tɣellayt.
- Yiwet n teqdiḥt tebrek s wambuxen.
- Yiwen ukufi d ilem.
C-Aglam n yiwudam:
Aglam n yiwudam ur yelli ara s waṭas deg tullist-agi, ɣas ma nufa kra n
tenfaliyin, maca ttilint seg yiwet n tama, amedya:
1- Ḥmama abulis: Ur yelli ara fell-as waṭas n uglam, maca mi neɣra
aḍris nefhem belli d argaz yeɣran, yefhem yesɛa tigzi akked tḥerci. Ayagi
yettban-d seg usqirri i yesqar tamɣart, amek armi yessaweḍ ad tt-id-yesseɣli
seg umeslay.
Tafekka-s d tin meẓẓiyen: ayagi yettban-d seg lǧerrat i d-yettaǧǧa, tid i d-
yettbanen d azgen zdat n tid n ufellaḥ.
2- Afellaḥ: Yettban-d akken d argaz yesɛan tafekka meqqren, yerna
yeǧhed, ayagi yettban-d mi d-yenna umyaru: “lǧerrat i d-yettaǧǧa usebbad n
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
48
Ḥmana ttbinent-d d azgen zdat n tid i d-yettaǧǧa uḍar n ufellaḥ-nni
yeṭṭafar”.
Tella tenfalit nniḍen i d-yessebganen belli afellaḥ-agi meqqer di leɛmer, mi
d-yenna: « yeldi imi-s: d afermuc ».
3- Amsebrid: Am wakken i d-yenna fell-as umyaru: d argaz, udem-is
yekmec, tafekka-s mazal-itt tebdd ur tekni ara, yuɣ aṭas n tyitwin armi
yemmut, acku aqerruy-is ɣer deffir yeldi.
3.1.5 Tadiwennit:
Tadiwennit, d yiwet gar yiferdisen ilsasiyen i ɣef tebna tullist, am
nettat am leṣnaf nniḍen n tsekla taqbaylit.
Deg tullist-agi “amsebrid”, tadiwennit tebda segmi bdant tigawin armi d
taggara, amedya:
1-Tadiwennit i yellan gar Ḥmana abulis akked yifellaḥen:
Ḥmana: Drus aya segmi yella da ?
Afellaḥ: Segmi yefsi udfel.
2-Tadiwennit gar Ḥmana akked temɣart:
Ḥmana: Ttxil-m a tamɣart ma ur yi-d-tennid tidett. Ur ilaq ara ad
teskeɛrireḍ yess-i.
Tamɣart: Ur skeɛrireɣ ara yess-k, d kečč i yebɣan ad d-qirreɣ s wayen
ur xdimeɣ.
3-Tadiwennit yellan gar temɣart akked umsebrid:
Tamɣart testeqsa argaz-nni ansi i d-yekka.
Argaz: Yebɛed sansi i d-usiɣ.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
49
Ihi, sumata d wigi i yimedyaten n tdiwennit i d-yellan gar yiwudam n
tullist “amsebrid”.
3.1.6 Iwudam:
Am wakken neẓra, iwudam llan deg yal tullist, d nutni i d-lsas, fell-asen
i tebna, acku d nutni i syesselḥayen ineḍruyen d tigawin.
Ma nuɣal ɣer yiwudam n tullist-agi ad naf:
A-Iwudam igejdanen:
1_ Ḥmana abulis: D yiwen gar yiwudam ilsasiyen yesselḥan ineḍruyen
tullist. Tamlilt-is ad d-yaf anwa yenɣan amsebrid. S tiḥerci-ines akked tigzi-
ines yessaweḍ yufa-t-id, win yellan d tamɣart-is.
2_ Werdiya Selman: Ula d nettat d awadem agejdan deg tullist-agi. D
tameṭṭut n umsebrid. Ṭṭmeɛ akked lḥif n ddunit i tt-yessawḍen ad tt-neɣ
argaz-is, akken ad tawi taḥawact n yidrimen i as d-yeǧǧa d lamana.
B- Iwudam isnaniyen:
1_ Amsebrid: D argaz n Werdiya Selman. 30n yiseggasen aya segmi
iruḥ, yeǧǧa tameṭṭut-is weḥdes. Ass-a yuɣal-d s axxam, maca ur as-yenni ara
belli d argaz-is, yefka-as kan taḥawact n yidrimen ad as-tt-teffer, tin i yellan
d ssebba n lmut-is.
2_ Afellaḥ: D yiwen seg yimezdaɣ n taddart. D netta i issawḍen lexbar
n tmenɣiwt n umsebrid i yibulisen, am wakken daɣen i yessaweḍ Ḥmana s
amkan n temḍelt n umsebrid.
3_ Ifellaḥen: D nutni i yufan tafekka n urgaz-nni yettwaɣan, mi ɣazen
aẓekka-ines asmi yefsi udfel. D nutni i iwehhan axxam n temɣart i Ḥmana.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
50
3.2 Ababat d mmi-s:
3.2.1 Tutlayt:
Amyaru d win yesɛan tirmit deg tira, ɣef waya ad naf tutlayt yesseqdec
deg tullist-agi d tin n yal ass, teshel, tettwafham ama ɣer umecṭuḥ ama ɣer
umeqqran. Imi lemɛani i d-yewwi deg-s d usriden. Ad t-naf yessexdem
tutlayt fessusen, d wawalen ushilen yeččuren d lemɛani.
Ad t-naf daɣen yessemres kra n wawalen ijenṭaḍen i d-yekkan seg
tutlayt taɛrabt akked tefransist:
Lɛesker : العسكر
Lkaẓirna: Une caserne
Lakul: Un école
Lḥirfa: حرفة ال
Aqettal: القاتل
ad naf amyaru yesseqdec kra n lemtul deg tullist-agi, imi asemres n
tgemmi d yiwet seg tulmisin iɣef bnant tullisin n umyaru-agi, amedya:
- S yiwet ad iḥaz snat.
- Am win yettḥufun ɣef tsegnit deg walim.
- Seg ucrured ɣer tikli.
3.2.2 Adeg:
Imataren n wadeg i d-yeddan deg tullist-agi:
1_ Axxam n tumeṭṭut: D adeg anida i iɛreḍ uqettal ad ineɣ tameṭṭut
tamezwarut.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
51
2_ l’australie: D tamdint anda yettidir Cacnaq, syin yeḍfer-it baba-s
ɣer din. Daɣen anda i ḍrant tmenɣiwin n tlata tlawin.
3_ lkaẓirna: D adeg anda i ixeddem Cacnaq ɣer lɛesker amarikani.
Daɣen anda i nudan lɛesker ɣef uqettal armi i t-ufan.
4_ New York: D tamdint tamenzut ideg ixedem Cacnaq deg yiwet n
tḥanutt, uqbel ad nadin fell-as lɛesker.
5_ Asečču: D adeg anda yettemlili Sitaw akked Cacnaq tetten,
ttmeslayen ɣef waṭas n tɣawsiwin.
6_ Axxam wis sin: D adeg anda tettwanɣa tmeṭṭut tamezwarut.
7_ Tazniqt: D adeg anda tettwanɣa tmeṭṭut tis-snat.
8_ Targa: D tin i d-yezgan zdat n lkazirna, daɣen anda i tettwanɣa
tmeṭṭut tis tlata.
3.2.3 Akud:
Imataren n wakud i d-yeddan deg tullist-agi, d wid i d-yemmalen belli
ineḍruyen n tullist-agi mačči deg tmetti taqbaylit i d-ḍran, amedya:
1_ Yiwen n wass di tefsut, deg yiḍ n ttraḍ amaḍal wis-sin: Yemmal-d
akud melmi iɛreḍ uqettal ad ineɣ tameṭṭut tamezwarut deg uxxam-is.
2_ Ass n 03 Mayu deg tafrara: D ass ideg tettwanɣa tmeṭṭut
tamezwarut.
3_ Ass n 09 Mayu deg tafrara: D ass n tmenɣiwt n tmeṭṭut tis snat.
Am wakken daɣen ad naf amyaru issexdam aṭas n yimerna n wakud
mi d-yettmeslay ɣef yineḍruyen n tullist-agi, amedya: Ass-nni, deg tallit,
azekka-nni, ɣer tmeddit, deg teswiɛt-nni, yiwen wass.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
52
3.2.4 Aglam:
Tullist-agi “Ababat d mmi-s”, am nettat am tullisin nniḍen, yella-d
deg-s uglam, ama d win n tigawin ama d win n yiwudam.
A-Aglam n tigawin:
_ Ameddakel-nni-ines immazeḍ yexneq-itt.
_Tefka-as kra n yiceqqiren, syin teɛna tanawalt tegla-d s waman
tesmar-iten ɣef wudem n tmeṭṭut-nni.
_Imir kan refden tameṭṭut-nni ɣer sbiṭar anda tḥeqqen s tmettant-is.
_Syin uɣalen nudan acu akk texdem tmeṭṭut-nni iḍelli-nni.
_Sitaw, ababat yerza ɣer lkazirna.
_Sitaw yeɛna imḍebbren n lkazirna, iccetka ɣef Cacnaq.
C-Aglam n yiwudam:
_Amgerḍ n tmeṭṭut izegzew.
_Aqettal ɣezzif nezzeh.
_Aqettal rqiq nezzeh.
_Tameṭṭut-nni icebḥen aṭas.
_Cacnaq yeḥrec aṭas di lakul.
_Cacnaq d baba-s ttkacbin nezzeh.
3.2.5 Tadiwennit:
Deg tullist-ag,i tadiwennit ur telli ara deg tegnit n tazwara, maca deg
tegnit tis snat, gar yiwudam mi bdan yineḍruyen ttnernin, amedya:
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
53
1-Tadiwennit yellan gar Sitaw akked Cacnaq:
Sitaw: Nnan-iyi-d tessuguteḍ tissit n ccrab. !
Cacnaq: D askerkes i skerkisen fell-ak.
Sitaw: Ur yi-d-nnan ara akka armi d tidett.
Cacnaq: Mačči nekk kan i itessen ccrab.
Sitaw: Acuɣer i tuɣaleḍ d adɣer ɣef tissit. ?
Cacnaq: Acu ara txedmeḍ nniḍen deg tmurt-a. ?
2-Tadiwennit yellan gar Sitaw d umddakel n mmi-s:
Sitaw: Acu tettxemmimeḍ ɣef mmi ? Ma ur d-yelli umaynut. Ma yella
ur yenbeddal ara ?
Aɛsekri: Limmer mačči d taluft-a n tmenɣiwt n tullas, ur yenbeddal
kra deg-s.
3.2.6 Iwudam:
Ma nuɣal ɣer yiwudam n tullist « ababat d mmi-s » ad naf:
A-Iwudam igejdanen:
1_ Sitaw: D baba-s n Cacnaq, lḥirfa-s d amzenzu, yewɛer deg uxeddim,
maca ḥnin. Yezweǧ yesɛa tlata n warrac, yiwen d Cacnaq. Iḥemmel Cacnaq
yettiḥnin fell-as, yesteqsay ɣur-s yal ass. Asmi icukk belli mmi-s d aqettal
yenna yif ad yeddez tasa-s fell-as, wala ad t-yeǧǧ deg berra ad yernu ad ineɣ,
yekker yeccetka fell-as ɣer yimḍebbren n lkazirna.
2_ Cacnaq: D mmi-s n Sitaw. Yeḥrec aṭas deg lakul, yewwi-d aserhu
asmi yessaweḍ 18 n yiseggase. Yella d axeddam deg tḥanutt deg temdint n
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
54
New York, yuɣal iruḥ ɣer lɛesker. Mi d-yufa iman-is d awḥid yerra-tt i tissit
n ccrab.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Tameṭṭut 01: D tameddakelt n uɛsekri aqettal. D nettat i d
tamezwarut i iɛreḍ ad ineɣ, maca ur yessaweḍ ara ɣer lebɣi-s. D nettat i d
ssebba n tmettanin nniḍen i d-yeḍran, acku limmer teccetka i yibulisen ɣef
uɛsekri tili tadyant ur tettaweḍ ara akka.
2_ Taǧarett: D nettat i d-iselken tameṭṭut gar yifassen n uqettal, acku
mi-tt-iwala yerwel. D nettat i d-yerran tameṭṭut-nni ɣer ddunit, tefka-as kra
n yiceqqiren, tesmar-as aman ɣef wudem-is akken ad d-taki.
3_ Aqettal: D yiwen seg lɛesker n Lmarikan, d netta i inɣan tlata n
tlawin-nni, yesker ẓẓuc deg temdint.
4_ Anehhar: D netta i yufan tafekka n tmeṭṭut tamezwarut i
yettwanɣan deg uxxam-is, yessawel i yibulisen, am wakken daɣen i d-
icehhed belli aqettal d yiwen seg lɛesker.
5_ Ibulisen: D nutni i yewwin tameṭṭut tamezwarut ɣer sbiṭar, anda i
tḥeqqen s tmettant-is. Ttnadin ad d-afen aɛsekri aqettal.
6_ Tameṭṭut 02: Isem-is Lǧida, tesɛa 40 n yiseggasen deg lɛemr-is. D
tameṭṭut tamezwarut i yenɣa uɛsekri.
7_ Aselmad: D netta i ixebbren Sitaw belli Cacnaq ur yezmir ara ad yili
d aɛsekri yelhan, imi yessumes iman-is s tissit n ccrab d udebbez akked
yimerẓi.
8_ Tameṭṭut 03: Tesɛa 32 n yiseggasen deg leɛmer-is. D tameṭṭut tis
snat i yettwanɣan.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
55
9_ Arfiq n Cacnaq: D arfiq n Cacnaq deg texxamt. Yeskerkes ɣef Sitaw
asmi i d-iger fell-as lbaṭel belli d netta i yenɣan tilawin-nni.
10_ Tameṭṭut 04: D tameṭṭut tis tlata i yettwanɣan.
S umata, d wigi i d iwudam i d-yeddan deg tullist n ubabat d mmi-s, d
wigi iɣef zzin yineḍruyen n tullist seg tazwara armi d taggara.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
56
3_ Allen n tayri:
3.3.1 Tutlayt:
Tutlayt i yessexdem umyaru akken ad d-yessenfali ineḍruyen n tullist-
agi d tin i isehlen, tettwafham, awalen-is d wid yessexdam umdan yal ass.
Ad tt-naf tusa-d s wudem usrid, anda ad teɣreḍ tafyirt ad tfehmed
lmeɛna d lmeqsud n umyaru seg-s, acku s lemḥadra i yettextiri awalen-is,
anda ad ten-naf d awalen fessusen maca ččuren d lemɛani.
Akken nwala, tutlayt n umyaru d tin yeṣfan, texla seg wawalen
ijenṭaḍen.
Tutlayt deg tullist-agi tettbeggin-d belli timetti d taqdimt, tudert i
ttidiren yiwudam deg-s d tamensayt. Nɛut i d-yemmalen ayagi d awalen i d-
yeddan deg uḍris, ad naf: Taddart, tizenqatin n taddart, axxam ɣur-s sin n
leqrun segmi yebna, tikeddanin ur d-zgint ara di lqis, lkanun, ifellaḥen yiwet
n tḥanutt i tekseb taddart.
3.3.2 Adeg:
Deg tullist-agi “Allen n tayri” ttwabedren-d aṭas n yimukan, anida i
ḍran yineḍruyen ad naf:
1_ Taddart: D adeg anda ḍran yineḍruyen n teqṣiṭ s umata. D adeg
anda tezdeɣ Jeǧǧiga d ultma-s, d wid akk tessen.
2_ Abrid: D adeg anda temlal Jeǧǧiga d Ɛmer i tikkelt tamezwarut,
anda i t-tufa yettwet ur yezmir ad yelḥu.
3_ Axxam n tlust n Jeǧǧiga: D adeg amenzu anda tewwi Jeǧǧiga Ɛmer
mi t-tufa yettwet, ɣer din i as-d-tewwi ṭṭbib iwala-t.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
57
4_ Axxam n Jeǧǧiga: D adeg ideg tettidir Jeǧǧiga akked ultma-s. D adeg
anda yeqqim Ɛmer armi yeḥla.
5_ Taḥanutt: D adeg anda i d-tqeṭṭu Jeǧǧiga akked wat taddart, imi
ḥaca tin i sɛan d taḥanutt.
6_ Sbiṭar: D adeg anda i d-idiwa Ɛmer, armi i as-d-tuɣal tmuɣli.
7_ La gar n tmacint: D adeg anda i temlal Jeǧǧiga akked gma-s n Ɛmer,
asmi d-yusa ad as-d-yawi isallen n Ɛmer. D adeg anda i temlal Jeǧǧiga akked
Ɛmer mbeɛd mi ɛeddan ugar n tlata n wayyuren segmi msefraqen.
3.3.3 Akud:
Deg tullist-agi “Allen n tayri” ad naf ddan-d kra n yimerna n wakud i
d-yettbegginen anwa lweqt i ḍrant tigawin-is, ad naf:
1_ Iḍ: Yemmal-d lweqt i deg i tella Jeǧǧiga tettraju deg ubrid, d lawan
ideg i tufa Ɛmer i tikkelt tamezwarut deg ubrid. Ineḍruyen-agi d wid iḍran
deg ttnaṣif n yiḍ, amyaru yessefrez-iten-id s umernu n wakud: ddaw tziri.
2_ Ccetwa: D amernu n wakud i d-yusan s wudem arusrid, imi amyaru
ur d-yebdir awal “Ccetwa” deg uḍris, maca yefka-d kra n yimataren id-
yessebganen tasemgut-agi, amedya: Adfel yessaɣ tamurt, igenni yessules…
3_ 06 Dujember: Dass i deg-temlal Jeǧǧiga akked gma-s Ɛmer, mi d-
yusa ad as-d-yawi isallen ɣef gma-s, wa ad as-yini belli yebɣa ad tt-iẓer.
4_ Ssebt: D ass i deg i temlal Jeǧǧiga akked Ɛmer mbeɛd mi tɣab fell-as
ugar n 03 n wagguren.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
58
3.3.4 Aglam:
Aglam deg tullist “Allen n tayri” d win i yellan seg tazwara armi d
taggara.
Ad naf tlata tewsatin n uglam: Aglam n yineḍruyen, aglam n tɣawsiwin
akked uglam n yiwudam.
A-Aglam n yineḍruyen:
- Aterras iga-d tili.
- Jeǧǧiga tḥebbes deg ubrid tettbijjiw.
- Yesred deg ubrid.
- Keččmen deg tzenqatin n taddart.
- Yeckenṭeḍ deg tayett-nni.
- Tegzem abrid tekka, seg tezniqt yellan deg ufrag.
- Tesfeḍ-as idammen.
B-Aglam n tɣawsiwin:
- Tikeddanin weɛrent i usebbu.
- Taqwirt yellan deg ufrag, ideg ssaɣen yijeǧǧigen.
- Tawwurt teldi.
- Idammen qquren.
- Axxam yexla.
- Rrwaḍi n tkerrust ujaqent.
- Adfel yessaɣ tamurt.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
59
- Igenni yessules.
C-Aglam n yiwudam:
- Jeǧǧiga tecmet.
- Allen tiẓerwalin n Ɛmer.
- Aqcic amelḥan.
- Tesbur aqefṭan, acebbub yerwi, allen gelment s yimeṭṭi.
3.3.5 Tadiwennit:
Deg tullist-agi, tadiwennit tella seg tazwara armi d taggara, amedya:
1-Tadiwennit yellan gar tṭbib akked Jeǧǧiga.
Ṭṭbib: Argaz-a yenṭer! Ansa i d-yekka?
Jeǧǧiga: Jemɛeɣ-t-id deg uzniq.
Ṭṭbib: D ta i wumi qqaren timexlelt. Niqal akka dili teglid yes-s ar
sbiṭar.
Jeǧǧiga: Amek yenṭer?
2-Tadiwennit yellan gar Ɛmer akked Jeǧǧiga:
Ɛmer: Dayen a Jeǧǧiga. Wwiɣ-d lexbar akka ara kemmleɣ ussan-iw, ur
zerreɣ. Dayen nziɣ.
Jeǧǧiga: Ur ttxemmim ara akka a Ɛmer. Ṭebbat nnan-d yeffeɣ ccek, ma
d nekk umneɣ ad tejjiḍ.
Ɛmer: Teskerkiseḍ fell-i.
Jeǧǧiga: Ṭṭebbat sefran fell-as zdat-i. Nnan-d anagar ḥellu ara teḥluḍ.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
60
3-Tadiwennit yellan gar Jeǧǧiga d ultma-s:
Ultma-s: Acuɣer ur trecleḍ ara yid-s?
Jeǧǧiga: Isuter-iyi-d anect-a, maca ttraǧuɣ ad yeḥlu, ad t-id-tuɣal
tmuɣli. Assa d wa i d-aɣbel-iw kan.
3.3.6 Iwudam:
A-Iwudam igejdanen:
1_ Jeǧǧiga: D tameṭṭut i d-yesɛeddan aṭas n lmeḥna deg tudert-is.
Baba-s yemmut yeǧǧa-tt-id tettidir weḥdes deg uxxam, gar rebɛa leḥyuḍ,
amwanes-ines d tugdi. Jeǧǧiga tecmet, ɣur-s xemsa u tlatin n yiseggasen deg
leɛmer-is, d tigellilt, maca tesɛa lḥenna d rreḥma deg wul-is. Tejmeɛ ilemẓi-
nni tufa deg ubrid, tewwi-t s axxam-is tdiwa-t, tbedd ɣur-s armi yeḥla, ɣas
akken medden ur tt-qalen ara s tmuɣli d yimeslayen. Tḥemmel Ɛmer, tebɣa
ad tezweǧ yid-s.
1_ Ɛmer: D argaz i tufa jeǧǧiga deg ubrid yettwet yerna yedderɣel.
Ɣur-s xemsa u ɛecrin n yiseggasen deg leɛmer-is, d aɣezfan, yecbeḥ deg
ṣṣifa, anda i d-iɛedda tiqcicin ad ttmuqulent deg-s. Akud i d-isɛedda d
Jeǧǧiga yeǧǧa-t ad tt-iḥemmel, ɣas ur tt-yessin ur tt-yeẓri yiwwas deg
ddunit-is. D netta i iskecmen lferḥa s ul n tmeɣbunt-agi, yeɛmer fell-as
axxam.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Talust n Jeǧǧiga: D nettat i ildin tawwurt n uxxam-is i Jeǧǧiga asmi
d-tewwi Ɛmer i tikkelt tamezwarut. Tessawel i ṭṭbib ad idiwi Ɛmer.
2_ Ṭṭbib: D ṭṭbib n taddart yerna yeẓwer. D netta i idiwan Ɛmer deg
uxxam; am wakken daɣen i iweṣṣa Jeǧǧiga ad tessufeɣ seg uxxam, limmer ad
t-id-afen din ɣur-s yesred.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
61
3_ At taddart: D wid yettmuqulen Jeǧǧiga s yir tamuɣli mi tejmeɛ
Ɛmer deg uxxam-is, imi ayen yeḍran akk ɣef lbal-nsen.
4_ Lal n tḥanutt: D tameṭṭut i ittɛassan taḥanutt tekseb taddart, mi d-
tqeṭṭu ɣur-s Jeǧǧiga, tettkettir fell-as asteqsi ɣef Ɛmer d wayen i ten-yezdin.
5_ Gma-s n Ɛmer: D netta i d-yettawin isallen n Ɛmer i Jeǧǧiga asmi
terwel fell-as tugi ad t-twali. D netta i ijemɛen gar-asen, iqenneɛ Jeǧǧiga belli
Ɛmer iḥemmel-itt, ur yezmir ara ad yidir ma ulac-itt yid-s.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
62
4_ Timlilit deg ssilul:
3.4.1 Tutlayt:
Tutlayt yessexdem umyaru deg tullist-agi am nettat am tiyiḍ, d
tushilt, d tusridt, yal yiwen seg-neɣ yezmer ad tt-yefhem s yiwet n tɣuri.
Ayagi, acku amyaru yettextiri imeslayen ushilen i tɣuri, wid yesɛan lmeɛna,
ssawaḍen izen i yimeɣri akken iwata lḥal.
Ad naf amyaru deg tullist-agi yessemres kra n n wawalen ijenṭaḍen,
wid i d-yekkan seg tutlayt taɛrabt akked tefransist, amedya:
Yetthella: یتھال
Amrafeq: الرفیق
Timatrayitin: Les matriettes
Lbiru: Un bureau
Ssilulat: Les cellules
Ɣas akken amyaru yessemras awalen-agi n taɛrabt deg tutlayt-ines,
maca ɣur-s mačči d ijenṭaḍen, acku d wid i yessemras yal amdan aqbayli mi
yettmeslay, uɣalen kecmen deg tutlayt-nneɣ bla ma nfaq yes-sen. Ihi iswi n
umyaru deg usexdem n wawalen-agi, d asiweḍ n lmeɛna s tutlayt n yal ass.
3.4.2 Adeg:
Deg tullist-agi “Timlilit di ssilul”, ddan-d kra n yimukan i d-yemmalen
anda i ḍran yimeḍruyen akked tigawin, amedya:
1_ Tazniqt: D adeg anda i yewwet Belɛid argaz-nni i d-yusan ad
iḥewwes deg temenaḍṭ, yuker-as aṭezdam n yidrimen yerwel. Mḥend din i
yella iwala acu yeḍran, ula d netta yewwet Belɛid s aqerru isemlelli-t, yuker
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
63
aṭezdam-nni. D adeg anda yettwaṭṭef Mḥend s txeddimt-nni-ines, iruḥ ɣer
lḥebs.
2_ Ssilul: D adeg anda ttilin yimeḥbas, ttxelliṣen din ayen xedmen ama
d timenɣiwt neɣ d tukerḍa. D adeg anda yella neɣ d anda yettwaḥbes Mḥend
akked Belɛid. D adeg anda yennuɣ Mḥend akked Belɛid, d adeg anda i d-tban
tidett belli Mḥend ur yenɣi ara Belɛid, imi mazal-it yettidir.
3_ Annag n wadda: D adeg anda ttawin imeḥbas asmi ad nnaɣen neɣ
ad xedmen tadyant meqqren, imi amkan-a yewɛer ɣef wiyaḍ, deg-s ṭṭlam,
llaẓ… D adeg anda i gren yiɛessasen Mḥend akked Belɛid asmi nnuɣen.
3.4.3 Akud:
Akud deg tullist-agi d win yettnernin s unerni n tigawin
yettemseḍfaren, ad naf:
1_ Iḍ: D akud melmi i yewwet Belɛid amsebrid yerna yuker-it. D akud
melmi i yewwet Mḥend Belɛid daɣen ula d netta yuker-it, am wakken daɣen
i yella d akud melmi i ittwaṭṭef Mḥend ɣer lḥebs.
2_ Tlata n wagguren: D akud i isɛedda Belɛid zdaxel n wannag wadda.
3_ Tmanya n wagguren: D akud i isɛedda Mḥend deg wannag wadda.
4_ Setta n yiseggasen: D akud i isɛedda Mḥend deg ssilul.
3.4.4 Aglam:
Aglam deg tullist-agi “Timlilit deg ssilul” d win i yellan s waṭas, ad naf:
A-Aglam n tigawin:
- Mḥend yettuɣal ɣer deffir.
- Belɛid yeṭṭef taqernit.
- Asuɣu yettfukti.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
64
- Yecneq tamitrayit ɣer yidis-is.
- Yuzzel-d, ineggez ɣer yiḍarren n uɛessas.
- Idemmer ameḥbus ɣer zdaxel.
B-Aglam n tɣawsiwin:
- Deg wannag wadda, llant setta n ssilulat.
- Tafat ulac.
- Awexmi yessaɣ tiɣemmar.
- Lḥebs-a yebna acḥal aya.
C-Aglam n yiwudam:
- Imagen kemcen.
- Allen jexrent ɣer zdaxel.
- Amrafeq immug am wuccen.
- Tanzarin nnejbadent ɣer zdat.
- Mḥend yuɣal am lexyal.
- D amexlul.
- Yekref.
3.4.5 Tadiwennit:
1-Tadiwennit yellan gar uɛessas akked Mḥend:
Aɛessas: Wa Mḥend! Ata nerna-ak-d amrafeq!
Mḥend: Ur ḥwaǧeɣ ara amrafeq.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
65
Aɛessas: Timeslayin-agi ini-tent i unemhal! Neɣ tenwiḍ tekriḍ taxxamt
iman-ik ? Llant da xemsin n ssilulat, ma d imeḥbas llan mya u-rebɛin, af-as-d
kečč tura tifrat!
2-Tadiwennit yellan gar Mḥend akked unemhal:
Mḥend: Zemreɣ ad meslayeɣ?
Anemhal: Meslay-d, acu tesɛiḍ ad tiniḍ?
Mḥend: Nekk, ur xdimeɣ kra ay anemhal.
Anemhal: Ur texdimeḍ ara kra? Amek isem-ik a wa teɣleḍ teɣdemt?
Mḥend: Mḥend, ay anemhal.
Anemhal: Iwimi i d-tkecmeḍ ɣer lḥebs?
3.4.6 Iwudam:
A-Iwudam igejdanen:
1_ Mḥend: D yiwen seg yimeḥbas yellan deg ssilul, yettxelliṣ ayen ur
yexdim. Yekcem ɣer lḥebs acku ɣilen-t yenɣa yiwen urgaz, maca tuɣal tban-
d tidett, argaz-nni i iɣil ula d netta yenɣa-t yeffeɣ-d d amuddir, ur yemmut
ara, yernu d amrafeq-is deg ssilul. D netta i iwten Belɛid ifeddex-it, yuker-as
aṭezdam n yidrimen.
2_ Belɛid: D win i yewten amsebrid-nni aḥewwas, yuker-as aṭezdam n
yidrimen. D amrafeq n Mḥend deg ssilul. Icehhed-d d akken Mḥend yewwet-
it ur t-yenɣi ara.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Aɛessas: D win i yettɛeddin ɣef ssilulat deg yal lawan yessefqad i
yimeḥbas. Yewwi-d Belɛid ɣer ssilul anda yella Mḥend.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
66
2_ Anemhal: D netta i yeṭṭfen tanmehla n lḥebs, d netta i yettḍebbiren
ɣef yal taɣawsa ara yeḍrun deg lḥebs. D netta i yesmuzegten i teqsiṭ n
Mḥend, yessaweḍ-itt ɣer uxxam n teɣdemt.
3_ Aɣella n yiɛessasen: D netta i yettrayen ɣef yiɛessasen n lḥebs.
4_ Inẓurfa: D wid i iɛawden tamuɣli deg taluft n Mḥend akked Belɛid,
beggnen-d belli Mḥend ur yenɣi ara Belɛid.
5_ Aɛessas nniḍen: D netta i d-yeẓẓuɣren Mḥend ɣer wannag wadda,
yefka-as tiyita yessemlellit.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
67
5_ Tayri tawessart:
3.5.1 Tutlayt:
Tutlayt yessexdem umyaru deg tullist d tafessast, d tusridt, d tushilt, d
tin i ttmeslayen yimdanen yal ass, teččur d lemɛani, ifehhem-itt ama d win
yeɣran ama d win ur neɣri, ama meẓẓi ama meqqer.
Am wakken nettwali, aṭas n yimyura abeɛda wid n tallit-agi i
issemrasen kra n wawalen ijenṭaḍen deg tira-nsen, ama d wid n taɛrabt ama
d wid n trumit. Ayagi ssebba-s d amxaleḍ yellan gar yimdanen d umbiddel n
tmussniwin.
Awalen ijenṭaḍen i d-yeddan deg tullist-agi d wid i d-yekkan seg
tutlayt taɛrabt, amedya:
Lqanun: القانون
Liɛana: اإلعانة
Awalen-agi, deg kra n temnaḍin kecmen deg umawal n tutlayt
taqbaylit i ttmeslayen yimezdaɣ-nsent, rnu ɣer waya beddlen-asen talɣa,
armi nuɣal ur nferreq ara ma d taqbaylit neɣ d taɛrabt.
Ma nuɣal-d ɣer lemtul, ad naf d akken amyaru yessemres kan yiwen:
_ Ameyyez yezwar aneggez
3.5.2 Adeg:
Deg tullist-agi ad d-naf kra n wawalen i d-yemmalen adeg anda ḍrant
tigawin, amedya:
1_ Taddart: D adeg anda ḍrant tigawin n tullist s umata, am wakken
daɣen i yella d adeg anda yezdeɣ Maǧer d Selma. Taddart-a tebḍa ɣef sin
leɛrac: Imrabḍen akked Leqbayel.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
68
2_ Axxam n Maǧer: D adeg anda yettidir Maǧer akked yimawlan-is,
aṭas n lḥif i d-isɛedda deg uxxam-agi.
3_ Axxam n Selma: D adeg anda tettidir Selma akked yimawlan-is
imrabḍen.
4_ Fransa: D adeg anda ijaḥ Maǧer asmi yella d ilemẓi. Din i izweǧ d
trumit yesɛa-d yid-s dderya.
3.5.3 Akud:
Yal amyaru mi ara ad yaru tullist-is, yessexdam deg-s akud akken ad
d-ibeggen melmi ḍrant tigawin.
Deg tullist-agi “Tayri tawessart”, ur d-ddin ara aṭas n yimataren n
wakud, ad naf kan:
1_ Tafrara n wass: D akud i d-yemmalen melmi yeffeɣ Maǧer deg
uxxam akken ad iruḥ ɣer Fransa.
2_ Xemsin n yiseggasen: D amatar i d-yemmalen acḥal n lweqt i
iɛeddam seg-mi ijaḥ Maǧer, akked lefraq-is netta d Selma.
Ad naf deg tullist-agi yiwen umernu n wakud i d-yusan s wudem
arusrid:
_“asemmiḍ yezlez”, yesɛan anamek n ccetwa.
3.5.4 Aglam:
Yal tullist yella deg-s uglam s leṣnaf-is: Aglam n tigawin d yineḍruyen,
aglam n yiwudam akked uglam n tɣawsiwin, win i yettɛawanen imeɣri
akken ad d-yessugen ayen akk yellan deg tullist.
Aglam deg tullist-agi “Tayri tawessart” d win ur neṭṭuqqet ara s waṭas.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
69
A-Aglam n tigawin:
- Selma truḥ ad ttḥewwes nettat d Maǧer.
- Mi d-tuɣal.
- Testeqsa-tt yemma-s.
B-Aglam n yiwudam:
- Selma d yelli-s n umrabeḍ.
- Fell-as ɛecrin n yiseggasen.
- Temleḥ nezzeh.
- Maǧer d ilemẓi.
3.5.5 Tadiwennit:
1-Tadiwennit yellan gar Selma akked yemma-s:
Ǧuher: Nniɣ-am ansa i d-tuɣaleḍ?
Selma: Lliɣ tḥewwiseɣ deg yigran.
Ǧuher: D Maǧer?
Selma: Ih
2-Tadiwennit yellan gar Maǧer d yimawlan-is:
Imawlan: Ansi i d-tekkiḍ a mmi?
Maǧer ihuz tuyat-is.
Imawlan: Telliḍ d Selma?
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
70
3.5.6 Iwudam
A-Iwudam igejdanen:
1_ Selma: D yelli-s n umrabeḍ, d tamerkantit, tḥemmel Maǧer seg
temzi-s.
2_ Maǧer: D mmi-s n ugellil, iḥemmel Selma seg temẓi-s. Ijaḥ ɣer
tmurt n Fransa, yuɣ tarumit, asmi yesɛa 70 n yiseggasen yuɣal ɣer taddart-
is, yezweǧ d Selma.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Imawlan n Selma: D imrabḍen, sɛan cci, ayen iten-yeǧǧan ad agin
tayri n Maǧer akked yelli-tsen Selma acku d igellil.
2_ Imawlan n Maǧer: D igellilen, tweṣṣin mmi-tsen ad yettixer i Selma
imi ẓran ur t-id-ttṣaḥ ara.
3_ Ǧuher: D yemma-s n Selma.
3_ Tarumit: D tameṭṭut n Maǧer deg Fransa.
4_ Muḥend: D mmi-s n Maǧer, yettidir deg Fransa.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
71
6_ Taddart-iw:
3.6.1 Tutlayt:
Tutlayt yessexdem umyaru deg tullist-agi d tushilt, d tusridt, d tin i
nettmeslay yal ass. Fessus-t, fehhmen-tt akk yimdanen acku teččur d
lemɛani.
Amyaru deg tullist-agi, yessexdem kra n wawalen ijenṭaḍen i d-
yekkan seg tutlayt taɛrabt akked tefransist, ad naf :
Tterbiya : التربیة
Twella : تولت
Ameṣruf : المصروف
Ssuq : السوق
Lakul : l’école.
Lluzinat : Les usines
Amyaru yessemres kra n lemtul, amedya
- Bedd ad twaliḍ, qim ulac.
- Yugar aggur acrireq.
Ma yella nuɣal-d ɣer yiwen n ttawil n ccbaḥa, win ur nettaf ara deg
tullisin nniḍen, am tmedyazt, i yellan deg tullist-a.
3.6.2 Adeg:
Deg tullist-agi, ad naf aṭas n wawalen i d-yemmalen adeg anda i ḍrant
tigawin, amedya:
1_ Tamdint: D adeg anda tettidir Tiziri akked twacult-is.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
72
2_ Taddart: D taddart n lejdud n Tiziri, tessaram ad tt-id-tẓur yiwen
wass.
3_ Lakul: D aɣerbaz anda teqqar Tiziri.
4_ Idurar: D wid i d-yezzin i tudrin.
5_ Axxam n Tziri: D adeg anda tettidir Tiziri akked twacult-is.
3.6.3 Akud:
Deg tullist-agi “Taddart-iw”, ddan-d yimataren i d-yemmalen melmi
ḍran yineḍruyen, ad naf:
1_ Zik: D amatar i d-yemmalen melmi teḍra tullist-agi.
2_ Acḥal d aseggas: D amatar i d-yemmalen d akken tawacult n Tiziri
acḥal aya ur truḥ ɣer taddart.
3_ Iḍ: D amatar i d-yemmalen melmi i truḥ Tiziri ɣer taddart.
4_ Iḍ yeḥma: D amatar i d-yemmalen d akken tullist teḍra deg unebdu.
3.6.4 Aglam:
Deg tullist-agi, yedda-d s waṭas weglam n yiwudam akked tɣawsiwin.
A-Aglam n tɣawsiwin:
- Itri n zzher d ameqqran.
- Yettcuɛu-d mebɛid.
- Tignewt teṣfa.
- Afeǧǧeǧ n tziri yessaɣ yal tiɣmert.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
73
B-Aglam n yiwudam:
- Tiziri d tamaẓuẓt n uxxam.
- D tilemẓit, tecbeḥ, temleḥ.
- Udem-is d imdewwer.
- Allen-is d tizerqaqin.
- Acebbub yegzem.
- Setta n yiseggasen deg ticett-is.
- Tetturebba mliḥ.
- Teḥrec di tɣuri.
3.6.5 Tadiwennit:
D tin yeggten deg tullist-agi, amedya:
1-Tadiwennit yellan gar Tiziri d yemma-s:
Tiziri: A yemma ayɣer i sseqdacen wat taddart akit-nsen zḍan s ufus?
Yemma-s: Deg tudrin yezgan deg yidurar-nneɣ ulac lluzinat, yerna
drus lɣaci i yellan.
Tiziri: Ihi medden irkell ɣur-sen tamurt.
Yemma-s: Ih, tugett n lɣaci ɣur-sen tamurt.
2-Tadiwennit yellan gar Tziri d yitri n zzher:
Itri n zzher: Tebɣiḍ ad kem-awiɣ nekk ɣer taddart?
Tzemreḍ: i as-tenna Tiziri.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
74
3.6.6 Iwudam:
A-Iwudam igejdanen:
1_ Tiziri: Fell-as akk i tezzin yineḍruyen n tullist. D taqcict i
yessaramen ad truḥ ɣer taddart-is ur teẓri deg leɛmer-is.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Amɣar: D awessar deg leɛmer, yusa-d seg taddart ɣer temdint anda
tettidir Tiziri, imi d netta i as d-ixedmen assirem-agi akken ad truḥ ɣer
taddart-is.
2_ Imawlan n Tziri: D wid yeǧǧan taddart-nsen, ruḥen zedɣen deg
temdint.
3_ At taddart: D imdanen i issnen azal n yinebgi, streḥben s Tiziri mi
truḥ ɣer taddart-is, ferrḥen yis-s.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
75
7_ Agellid n yimelḥanen:
3.7.1 Tutlayt:
Ma nuɣal ɣer tutlayt yessexdem umyaru deg tullist-agi, ad tt-naf d
tushilt, d tusridt, win ad tt-yeɣren ad yefhem awalen-is akked lemɛani-ines
srid.
Awalen yessexdem umyaru d awalen i ssemrasen yimdanen deg
tutlayt n yal ass, fessus-it yerna ččuren d lemɛani.
Amyaru deg tullist-agi yessexdem kra n wawalen i d-yessebganen d
akken timetti ideg teḍra d tin n zik, wid yecban: Agellid, tiɣremt, aqeddac,
tukksa n uqerruy.
3.7.2 Adeg:
Am wakken neẓra deg yal tullist, amyaru yettader-d aṭas n yimukan
anida d-ḍran yineḍruyen, yal amkan swayes yettwassen.
Imukan i d-yeddan deg tullist “Agellid n yimelḥanen”:
1_ Tamurt n ugellid: D adeg anda i d-ḍran yineḍruyen n tullist s
umata. Deg-s i tella tgelda n ugellid i iḥekkmen s ẓẓur ? Deg-s i zewǧen sin
yilmeẓyen-nni sɛan-d taqcict-nni i ibeddlen tudert-nsen.
2_ Tizenqatin n tmurt: D adeg anda yettruḥu ugellid yal ass, itezzi din,
yessikkid ma ad yaf yiwen seg yimezdaɣ yecbeḥ, dɣa mi ten-yufa lufḍan
cemten, ad yebdu azuzer n yedrimen fell-asen.
3_ Tagelda: D adeg anda yettidir ugellid akked yixeddamen-is.
4_ Agelmim yellan deg teẓgi: D adeg anda yessared yilemẓi akked
tlemẓit ilefḍan-nsen, dɣa mi mwalan, mseɛǧaben dɣa zewǧen s tuffra.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
76
5_ Axxam: D adeg anda myezwaǧen sin n yilmeẓyen, uɣalen ttidiren
deg-s, sɛan-d Taxnanast.
3.7.3 Akud:
Akud deg tullist-agi ibeggen-d d akken ineḍruyen-is llan deg lweqt-
nni ideg ḥekkmen yigelliden, deg zzman aqdim. Nɛut i d-yettbegginen aya:
Zik n zik, agellid.
1_ Zik n zik: D amtar i d-yemmalen d akken zzman ideg-teḍra tullist-a
d aqdim mliḥ.
2_ Yiwen yiḍ: D akud i d-yemmalen melmi i mlalen sin yilmeẓyen deg
lɣaba, sarden ilefḍan-nsen dɣa mi mwalan myeɛǧaben.
3_ Ass n tlalit n Texnanast: D ass anda yerza ugellid ɣer uxxam n
teqcict akken ad asen-tt-isserbeḥ i yimawlan-is wa ad asen-yawi tarzeft. Deg
wass-nni yeggul ugellid ad ineɣ taqcict mi tt-iwala tecbeḥ. Am wakken
daɣen i yella d ass ideg ibeddel ugellid, yuɣal d amdan yelhan, teffel-d temlel
ɣef wul-is, yuɣal ḥnin, iḥemmel agdud-is.
3.7.4 Aglam:
Deg tullist-agi, aglam d win yellan s waṭas. Ad naf aglam n yineḍruyen,
aglam n tɣawsiwin akked yiwudam.
A-Aglam n yineḍruyen:
- Iruḥ yiwen umezdaɣ n tmurt.
- Yessikkid deg yitran yessaɣen igenni.
- Itezzi deg tzenqatin n tmurt.
- Ad yebdu azuzer n yidrimen.
- Gulu ad yuɣal ɣer teɣremt-is.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
77
B-Aglam n tɣawsiwin:
- Itran ssaɣen igenni.
- Lqecc i icemten.
- Abernus ɣezzif.
- Aserwal s tfawtin.
C-Aglam n yiwudam:
- Agellid yecbeḥ.
-Yewɛer nezzeh.
- Acebbub yexreb.
- Imezdaɣ n tmurt zelgen.
- Tafat deg wudem n Texnanast, tecba tin n tziri.
- Iqeddacen i s-d-yezzin teṭṭef-iten tawla, tuɣmas-nsen ṭṭerḍiqent,
tafekka tettergigi.
- Aṭufan-nni yecbeḥ, yemleḥ dayen kan.
3.7.5 Tadiwennit:
Deg tullist-agi, tadiwennit ur telli ara s waṭas. Ad tt-naf deg tegnit tis
snat, amedya:
_ Tadiwennit yellan gar ugellid akked uxeddam-is:
Agellid: Ɛni deg nniya-k yezmer ad yili yiwen yif-iyi deg ccbaḥa?
Axeddam: Amek akka ay agellid? Annect-a d awezɣi, ur yezmir ad k-
yif yiwen deg ccbaḥa. Yiwen ur yezmir ad yekseb ccbaḥa nnig-k. Yal ass
iɛeddan ccbaḥa-k tettfeǧǧiǧ.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
78
Agellid: Akka i k-qqareɣ. Atan trebḥeḍ-d isurdiyen, ax. Azekka ma
yehwa-ak, uɣal-d ad turareḍ da, abrid yeldi.
3.7.5 Iwudam:
A-Iwudam igejdanen:
_ Agellid: D agellid n tɣerma, yecbeḥ nezzeh, deg-mi ad d-yekker zdat
n lemri. D amesbaṭli, yezreɛ lxuf d tugdi deg ulawen n yimezdaɣ n tɣerma
akken llan. Ur iqebbel ara ad d-iban win icebḥen zdat-s, maca deffir n
wudem-agi n umesbaṭli, yella wudem nniḍen yeffren tayri d leḥnana akked
wafrayen yelhan zeddigen i wegdud-is. Yuɣal iteddu lebɣi i yemdanen, anda
bɣan yessaweḍ-iten, iɛawen-iten, yezga ɣer yidis-nsen.
B-Iwudam isnaniyen:
1_ Axeddam: D aqeddac n ugellid, d netta i as-d-yettawin isallen n
tɣerma i ugellid d wayen akk i iḍerrun deg-s.
2_ Argaz: D bu tebɣest, d amezwaru i irẓan awal n ugellid, yessared
ilefḍan-is iban-d yecbeḥ nezzeh.
3_ Tameṭṭut: D tamenzut i yerẓan awal n ugellid, tekkes lxuf d ukukru,
tessared ilefḍan-is, tban-d ccbaḥa-s i ifazen.
4_ Imezdaɣ n tgelda: D wid yettagaden agellid-nsen. Aṭas n lbaṭel
akked temḥeqranit i iɛeddan fell-asen, tmeḥnen, uɣen awal n ugellid,
ṣebren, maca ɣer taggara tban-asen-d tafat, uɣalen zhan, ḥlan wulawen-nni-
nsen i ihelken seg wurfan, uɣalen ḥemmlen agellid.
5_ Aɛsekri: Ixeddem ɣer ugellid, ula d netta d yiwen deg wid i t-
yettagaden. Ɣas ḥnin maca ilaq ad yaɣ awal n ugellid mi t-iweddeɛ ad ineɣ
Taxnanast.
Ixef wis tlata Tasleḍt n wammud
79
6_ Taxnanast: D agummu n tayri yezdin gar sin yilmeẓyen
yemḥemmalen, yemyezwaǧen s tuffra. Talalit-ines deg tazwara d tin i d-
izeɛfen agellid, tegla-d s lxuf i yimezdaɣ n tgelda, am wakken daɣen i tella d
lfal lɛali fell-asen, imi d nettat i izerɛen rreḥma, leḥmala akked tayri deg wul
n ugellid, tessemneɛ-d imawlan-is akked ugdud akken ma yella seg lmut
akked reffu n ugellid.
Tagrayt
81
Tagrayt
Ɣer taggara n tezrawt-agi, iban-aɣ-d belli tullist ur temxallaf ara ɣef
tewsatin nniḍen n tsekla, am umezgun neɣ ungal. Ayagi iban-aɣ-d mi
nexdem tasleḍt i tullisin-agi, anda ad tt-naf ula d nettat tettawi-d ɣef waṭas
n yisental akked temsal yettidir umdan deg tudert-is n yal ass, ama d ayen
yelhan, ama d ayen n diri. Rnu ɣur-s tesɛa aṭas n yiferdisen ilsasiyen iɣef
tebna, ad naf deg tazwara:
Iwudam igejdanen akked yisnaniyen, wid yesselḥayen ineḍruyen
akked tigawin, llan gar-asen wid yessekrasen tilufa, llan wiyiḍ ttafen-d
tifrat.
Tutlayt deg tullist taqbaylit s umata tettas-d d tushilt, d tusridt,
amyaru ur yessexdam ara deg-s inumak akked lemɛani uffiren, acku tawsit-
agi ur teḥwaǧ ara aya, imi d tin i d-yettawin ɣef tidett akked tilawt n umdan,
ɣef waya i ilaq ad d-tas d tusridt. Tikkal amyaru yessemras deg-s kra n
yinzan d lemɛun n teqbaylit, akken ad yessicbeḥ tutlayt, wa ad d-yefk yes-
sen udem n tmetti taqbaylit.
Adeg deg tullist s umata, d win yellan deg tillawt. Yezmer ad yili
mucaɛ, ssnent akk medden, yezmer ur t-tissinen ara. Adeg yettnerni ilmend
n unerni n tigawin, imi skud ttnernint tigawin akked yineḍruyen n tullist,
tbanen-d yimerna n wadeg imaynuten.
Yal amernu n wakud ad d-yeddun deg uḍris, ad naf yesɛa ineḍruyen i
d-yeḍran deg-s, imi tigawin akk cuddent-d ɣur-s.
Aglam deg tullist, yesɛa tlata tewsatin, ad naf : Aglam n tigawin d
yineḍruyen, aglam n tɣawsiwin akked uglam n yiwudam.
Am waakken daɣen ad naf adiwenni yettcuddun ineḍruyen n tullist
wa ɣer wa, yettak-as udem n tillawt.
Tagrayt
82
I wakken ad nessiweḍ ad nexdem tazrawt-agi, yessefk fell-anteɣ deg
tazwara ad nɣer idlisen akked tezrawin i d-yettawin ɣef tewsit-agi n tsekla,
akken ad nẓer d acu-tt seg tbadutin i as-fkan yimyura akked yinagmayen i
iqedcen fell-as, akked tulmisin iɣef tebna. S yin neddem-d ammud-agi n
tullisin “Allen n tayri” nexdem-as tasleḍt, nbeggen-d d acu-tent tulmisin
iɣef tebna yal tullist. Ɣer taggara nufa d akken amyaru-agi iquder tulmisin
timuta iɣef i ilaq ad tebnu tullist taqbaylit.
Ɣer taggara, ad d-nini tullist taqbaylit ɣas mačči aṭas aya seg-mi d-
tban, maca ur txulef ara tullist tagraɣlant seg tama n tulmisin, ɣas akken
taneggarut-a aṭas aya seg-mi d-tban.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
84
Tamawt:
Amud-agi n tullisin “Allen n tayri”, temxallaf tira-s cwiṭ ɣef tira n
tmaziɣt tamirant, ɣef waya it-neǧǧa akken i yella, ur as-nbeddel ara.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
85
AMSEBRID
_Le vegabond_
P. Ballemare - J. Antoine
« Les dossiers extraordinaires »
Yiwet n temɣart teẓleḍ, tezdeɣ berra i taddart, yeɛna-tt-id yiwen n
wemɣar, isuter deg-s ad tesnes-it.
Deg yiḍ, amɣar-nni yenna i temɣart : « Axx, jmeɛ-iyi takemmust-
a,…Ma yeḍra kra yid-i, jmeɛ-iten i kem. »
Tamɣart-nni, mi tfaq takemmust-nni d tadrimt i teččur, tenɣ amɣar-
nni.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
86
Ḥmana abulis d ufellaḥ, dduklen akken. Abrid zdaxel n umadaɣ.
Lǧerrat i d-yettaǧgâ usebbaḍ n Ḥmana ttbinent-d d azgen zdat n tid i d-
yettaǧga aḍar n ufellaḥ-nni, yeṭṭafar. Adfel deg tamnaḍt-a n tmurt yegget,
yettsiɣ-itt aṭas, anda tesakdeḍ allen ad mlilent temlel.
Nnig n tregwa, i d-yettlalen s wedfel yefsin, ttengayen tmiqwa deg
wafriwen n yisekla.
Afellaḥ-nni yeḥbes iwehha ɣer yiwet n tama s uḍaḍ-is, yeldi imi-s, d
afermuc, yenna :
_ Wali…dihin.
Abulis iwala ɣer tama n wadda anda iwehha ufellaḥ.Tella dinna yiwet
n terbaɛt n yirgazen, zzin-d i tmesssaɣen deg lkanun, ttraǧun.
Ḥmana icerreɛ iḍarren-is irs ɣer lqaɛa yeḥnunef akken armi d terbeɛt-
nni. Anagar yewweḍ, izul fell-asen, s iḍaḍ-is yessuli acemma tacacit s-d-
yezgan ɣef wallen-is.
« Azul fell-awen, ay imeddukal. »
Din din Ḥmana yekna ɣer wemdun i d-ɣzan : iwala ɣer zdaxel, yufa
tafekka teḍreḥ din.
« Drus aya segmi yella da. I sen-yenna.
_ segmi yefsi wedfel, i t-d-yessefhem yiwen deg yergazen-nni. Acku
mi ara yewwet wedfel da, s yiɣil ara d temlileḍ d wakal.
_tessnem argaz-a yemmuten ? »
Ɣas akken abulis yettmeslay s taḍsa deg yimi d taɣect ḥnin d
yifellaḥen-a, maca cukten yella kra, bdan ttemsikkiden gar-asen. Abulis,
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
87
tasertit neɣ ma tebɣan, da deg taddart, tugett wayen i d-yettelaḥaqen seg
temdint seg temdint rewwlen fell-as zun d ajeǧǧiḍ.
« Fehmeɣ. Ur t-tessinem ara. Ɛiwnem-iyi ad t-id-nessuffeɣ seg
wemdun-a. »
Mi d-tessulim afuḥḥu n yihwah ibda iserreɛ wid i s-d-yezzin. Ḥmana
yejmeɛ-d akk tazmert yesɛa, yeqleb aqerruy-is yerra nnefs, yebren-d ad iḥuf
leǧyub n tlaba yelsa wergaz yemmuten.
Amdan-a yemmuten d awessar, udem yekmec, tafekka mazal-itt tbedd
ur tekni ara. Aqerruy-is ɣer deffir ifelleq, ad twalem rsent fell-as aṭas n
tyitiwin s tɣawsa ẓẓayen qeṭṭiɛen am tgelzimt.
Talaba yelsa d tin n medden d tirni,zeddiqet, teḥma, yettbin-d d
amsebrid. Ḥmana yufa deg lǧib n umsebrid-nni atezdam ;yeldi-t yufa deg-s
lekwaɣeḍ.
Yekkes-d Ḥmana takkerḍ n tnekkit yufa, yeɣra-d i wiyiḍ isem yufa din.
Ifellaḥen-nni wehmen mi slani yisem i d-yeɣra ubulis.
Ḥmana yeǧǧa tekerrust-is deg wemḍiq-nni, iqeddem azal 400 n lmitrat
anda i d-yettbin yiwen n wexxam ;akken i d-ssfehmen ifellaḥen-nni, tezdeɣ
din yiwet n temɣart. Ar tura ur yeẓri acu t-yettraǧun din.
Iṭij ass-a yeɣqleb tagut, yessaɣ yal tama. Ḥmana abulis iḥulfa s wezɣal
gar tuyat-is am ufus l ayeslufay. Ass-a icuba ussan n tefsut, tudert tecceɛceɛ.
Yella usefru i d-yeqqaren « yiwen n wass n tefsut yif tlatin n wussan n
ḥertadem. »
Mi yewweḍ ubulis ɣer wexxam-nni, yefra d yiman-is ad yebdu
axeddim sya.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
88
Isakked seg ṭṭaq ɣer daxel, iwala yiwet n temɣart tberrez tiɣerɣert.
Yezwi aluḍ i d-inetḍen deg sebbaḍen-is ɣer yiwen n wedɣeɣ, yedhem seg
usefreg ɣer daxel.
Ḥmana yeɛqel,segmi i d-yebda tikli ɣer wexxam-a,tamɣart-nni
tettwalleh-as-d, tettraǧu deg-s. Anagar yewweḍ ɣer tewwurt, iheyya-d
iman-is ad iseqreb, teldi-d temɣart tawwurt.yemlal-it-id. Teǧǧa abulis-nni
ɣer wemnar n tewwurt, tuɣalɣer tmesleḥt. Ḥmana, akken ibedd ɣer
tewwurt, yemla-yas acu-t, iheyya-d iman-is ad tt-yesteqsi : Acu txeddem,
amek tedder…
« Yemma Werdya selman? »
Tamɣart-nni tewhem amek yessen isem-is.Din din abulis yefhem :
_ D ifellahên i d-mlaleɣ d webrid-iw i yi-d-yemlan isem-im.
_ Acu tebɣiḍ ?
_ Ihin d kem i d Werdya Selman ?
_Ih d nekk, acu tebɣiḍ ?
_ Nekk, d abulis. Usiɣ-d ad kem-steqsiɣ.
Tamɣart-nni yellan tekna ɣer tɣerɣert tberrez, tbedd-d, tebren ɣur-s
tenna-yas :
« Kcem… »
Axxam yeɛmer anagar s kra yigerwazen, am netta am wexxam n yal
ameɣbun. Lkanun iqubel tawwurt, deg-s yessaɣ mirruj, tres fell-as tɣellayt,
zdat-s tellatezribt. Ɣer yiwet n tesga ters din yiwet n tkeddust n yesɣaren d
yiwet n teqdiḥt tebrek s wanbuxen. Ɣer yidis nniḍen, yella lmetred d yiwen
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
89
n ukufi d ilem, ɣer tɣalaṭ zdat n tewwurt yeffeɣ-d yiwen n yiggig ideg ɛelqen
kra n yiceṭṭiḍen.
Werdya, tamɣart-nni, tesres yimesleḥt teɛna yiwet n tqernit zdat
lkanun tuɣ amḍiq teqqim.
« Ussan yezrin, i s yenna Ḥmana. Yejba-d ɣur-m yiwen n wemsebrid. »
Allen tibei zṭuhin, n temɣart-nni, yellan zemment, ldint-d; tewhem
amek i d-yewwi lexbar.
« Mekti-d kan s lɣerḍ-im, ɣur-neɣ lweqt. Ur ẓriɣ anwa ass ideg d-yusa
wemsebrid-a, maca neẓra yerza-d ɣur-m.mekti-d yelsa abelṭu n taḍut… »
Ḥmana abulis, yezra tura, akken ad yeslek, ilaq ad yeskerkes ɣef
temɣart-nni :
« Wwiɣ-d lexbar yerza-d ɣur-m ;mi d-yehwa ẓrant ifellaḥen yeḥbes
ɣer wexxam-im.
_ Anwa it-yeẓran? » I testeqsa temɣart.
Tura ilaq ɣef ubulis ad yaf isem ara yefren tikerkas i d-yebda, ur yessin
isem ula n yiwen n wemsedrar da. Dɣa yefra d yiman-is, ad d-tawi neɣ ad
truḥ.
« sliman. »
Anagar tesla i yisem, tamɣart terfed-d ixef-is ad temmeslay. Ma d
abulis yefhem askerkes yuɣ amur. Yeslek :
« D tidett, i d-tenna. Tura cfiɣ,azal ɛecra neɛ tnac n wussan, ur
ttḥeqqeɣ ara, dɣa leḥsab d nekk, nebḍa. yeɛna-yi-d yiwen n wergaz deg yiḍ,
yesqerbeb-dɣef tewwurt n wexxam-iw. Yufa-yi-d akken kan kfiɣ
imensi,sendeɣ ttḥessiseɣ rradyu ttwilliheɣi wayen iyi-d yezzin ;da
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
90
zedɣeɣttelf lxali, ur sɛiɣ la aḥnin la lwali, anagar nekk. Ula d tirza ulacwin i
wumi ara d-yeɛreq webrid ɣer da. Mi d-yekcem,nemmeslayeɣ akkeni sin
tawwurt tendel. Nniɣ-as : « Acu tebɣim ? » Yesteqsa-yi-d ɣef taddart ma
teqreb neɣ tabɛed…Nniɣ-as mazal tebɛed.
Tamɣart-nni, akken tettmeslay, tečča s usekkud Ḥmana akken ad tẓer
ma yumen s wayen i s-d-teqqar, neɣ ad tbeddel abrid i tmacahut. Ḥmana seg
tama-s idemmir degt-s s westeqsi ad tkemmel ameslay :
« S-akkin, acu yellan ?
_ Ur cfiɣ ara.
_Teldi-dtawwurt, yekcem-d. Sliman, seg tizi anda ibedd,yeẓra-t-id.
_ ih yekcem-d, akka ih. Yenna-yi-d : « Ur zmireɣ ad kemleɣ abrid, iḍ
yessaɣ-itt,abrid ur t-ssineɣ : ixxamen da ɣur-wen beɛden wa ɣef wa, am
lqaɛa ɣef wayyur. » Anagar i sliɣ i wayen d-yenna, iɣaḍ-iyi. Sekneɣ-as tasga
anda ara yeṭṭes ma yebɣa. Iḍ-nni nemwanas akken i sin. »
Abulis yessefti taluft deg yixef-is : tamɣart-a yenḥafen deg temnat-a,
tettwillih i kra i s-d-yezzin, amsebrid-a twala-t deg tikkelt tamezwarut mi d-
iger ɣur-s.
« Yenna-yi-d », i d-tkemmel tamacahut temɣart-nni : « Ad yeɛdel
Rebbi lecɣal-im. Iban ḥnin ur yelli d afenṭazi. Sɣameɣ-t zdat lkanun. Yesres-
d gar yiḍarren-is aqrab. Steqsaɣ-t ansi i d-yekka. Yerra-yi-d s wawal ẓiden :
Yebɛed ansi i d-usiɣ. Steqseɣ-t ma yelluẓ. Yessusem, isetḥa ad yini yelluẓ,
zdiɣ lqed-iw, wwiɣ-as-d ayen i d-yeggran d učči, yečča.
_ S-yin akkin? I tt-yesteqsa Ḥmana.
_ Mi yekfa učči, smareɣ-as-d cwiṭ n lattay.
_ Ih, ih ! Ayen teqqimem, acu temmeslayem? »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
91
Terra-as-d temɣart-nni yesteqsa-tt-id amek isem-is, temla-yas-t. Ayen
akk ranan mmeslayen akken, amɣar-nni d temɣart-nni, d ayen yeɛnan
leḥwal n ddunit. Tenna-yas d taǧǧalt i tella, neɣ tettxemmim d taǧgâlt ;
argaz-is, 30 n yiseggasen segmi iruḥ ur d-yuɣal. Iruḥ yiwen ur yeẓri anda
yella, ijaḥ. Ma d tudert-is, tetthella yess s tfellaḥt txeddem deg wakal i s-d-
yeǧǧa.
« yemmeslay-am-d ɣef yiman-is? I tt-yesteqsa Ḥmana.
_ Steqsaɣ-t, maca yugi ad yerr awal.
_ yenna-yam-d amek isem-is ?
Thuz aqerruy-is temɣart-nni :
_ Ala »
Degmi yemlal Ḥmana d temɣart-nni, yefhem d nettat kan ara yilin d
tasarutt n tedyant. Yugi ad yebru i tuttra ;ikerreb deg temɣart-nni yeqqar
mazal : « tecfiḍ ayen i m-d-yenna wemsebrid ? »
D tidet, amsebrid ur d-yessefti ara aṭas n umeslay d Werdya : Ussan yedder
yegget deg-s unezgum, seg wasmi d-yekker netta d axeddim, maca ur
yeksib kra nnig leɛtab i t-d-ikeflen ɣer taggara. Yebḥaf aṭas : yedda ɛeryan i
usemmiḍ, učči drus, nadam ɣef wakal. Ḥmana mazal yebɣa ad d-iseqcer kra.
« S-akkin acu i d-yellan ?
_ Ɣer tafrar iruḥ. _ Ur am-yeǧǧi kra ?
_ yefka-yi-d cwiṭ n yisurdiyen.
_ Ilaq a tamɣart ad tiniḍ tidett. »
Ḥmana, yeḥnunef-d ɣer wemḍiq anda teqqim Werdya, yeṭṭef-itt deg
tuyat yezlez deg-s.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
92
« Ilaq ad tiniḍ tidett, ur tesɛiḍ d acu ara tefreḍ. Tadyant ẓriɣ amek
tella ! Amsebrid, d kem i t-yenɣan : tewteḍ-t s tgersa-a » iwehha s uḍaḍ-isɣer
tgesrart ideg yettwali.
Werdya tefjeɛ. Terra-d awal :
« Ayen i d-teqqareḍ ur yelli d tidett. Acu nnfeɛ sɛiɣ ma nɣiɣ-t ?
_ Acku teẓriḍ amsebrid-a mačči d argaz-im ! Argaz-im tḥemmleḍ zik !
Argaz-im iɣaben fell-am 30 n yiseggasen. Yeǧǧa-kem iman-im, 30 n
yiseggasen kem d amɛetni ! Ass-a yuɣal-d zun kra ur yelli ! Ahat tsuɣeḍ kra,
neɣ temceqlalem ? Semxellen-kem wurfan,teddmeḍ-d tagesrart tewteḍ-t !
Ẓriɣ akka i tella. Agerbuz n umsebrid nufa-t, Ɣriɣ lekwaɣeḍ-is : isem-is
kifkif-it d yisem-im. »
Werdya, anagar lḥess n unehhit i d-tessuffuɣ s taɣect-is i d-yeggran
deg-s. Teḍsa-d s wurfan.
« Ttxil-m a tamɣart ma ur yi-d-tenniḍ tidett. Ur ilaq ara ad teskeɛrireḍ
yess-i.
_ Ur skeɛrireɣ ara yess-k, i s-d-terra awal. D kečč i yebɣan ad d-qirreɣ
s wayen ur xdimeɣ . »
Twenneɛ-d iman-is,urfan deg-s qqazen ;azgen s tugdi azgen s wayen i
s-d-yemla Ḥmana, amsebrid-nni d argaz-is.
Mi twala werdya, amsebrid-a ibedd-d ɣef wemnar n tewwurt n
wexxam-is, ur tumin ur tcukket ad yili d argaz-is, ɣef waya ur tnuda ara ɣef
yisem-is neɣ ad tesmiɛqel deg-s. Mi d-iwenneɛ iman-is ad yeṭṭes ɣef ugertil i
s-d-tessa, iger afus-is pqer wrqrab yesres zdat-s, yekkes-d yiwet n
tkemmust, imudd-itt i temɣart, yenna-yas.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
93
« Ax, jmeɛ-iyi takemmust-a. nekk tura meqqreɣ, afud yeǧǧa-yi, anwa
yeẓran ma d-akiɣ azekka. Ma yeḍra yid-i kra,jmeɛ-itt i kem. »
Werdya temmazeḍ teṭṭef-d takemmust-nni i s-d-yefka wemsebrid-nni,
argaz-is, teɛna ussu-ines,tger-itt ddaw usummet. Iḍ-nni naddam yerwel fell-
as, tebɣa ad tawi lexbar acu yellan deg tkemmust-nni, acu izemren ad yili
ɣlay akka ɣef wemsebrid-a ? Acuɣer i tt-id-yefka i nettat ur tt-yessin ?
Tger afus-is ddaw usummet tebda asferfed, mi tennul takemmust-nni,
tebda teslufay-as : Zuret, talɣa-s zun d tin yisurdiyen, teseɛwej-itt, tufa
tefka-d talwit.
Werdya tefhem takemmict-a d taḥawact n yisurdiyen. D ayen ur
iqebbel leɛqel n wemdan, amsebrid-a awessar ziɣen d amerkanti.
Akken ad tettḥeqqeq d idrimen i tennul, tcerreg yiwet n tqernit n
lkaɣeḍ-nni ideg mttuttlen isurdiyen. D idrimen.
Din din allaɣ n werdya yebda axemmem : Limer isurdiyen-a d agla-s,
acḥal n tlufa deg ddunit-is, ara tbeddel. Ad taɣ axxam deg temdint, ad tesɛu
taqeddact, ur tettɛiwid ad tnadi ɣef wesɣar deg tegrest neɣ ad tettemɛentay
deg yigranɣef tleqqimt n wučči, degmi twala idrimen-a, ixef-is yemmed
stirga.
Amek ara texdem akken idrimen-a ur as-ttruḥun ara ? Ad taker
amɣar-a ? Ur tezmir ad tennaɣ yid-es, ula d netta-t tazmert-is d tameɛlalat.
Mi tukerḍa, ur telli d ayen i wumi tezmer, acuɣer ur tettiḥnin ara ɣef
uwessar-a,ad as-tefk amḍiq deg wexxam-is, ad zdin akken tudert, limer ad
as-tini, ahat ad yeqbel, anwa yeẓran ? uggaɣ ula d amsebrid-nni am
temɣaer-nni, ur yesɛi aḥnin deg dduniy-is, limer yesɛa imawlan dili ur d-
yettak ara isurdiyen-is i werdya. Limer ad tercel yid-es ? anaɣ am netta am
nettat wessirit. Ad t-tesedhu azal wayyur neɣ sin alamma yeqbel, s-akkin ma
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
94
yebɣa ad yuɣal ɣer tikli ulac fell-as, acku ad tili tewret azgen deg tḥawact-
nni n yisurdiyen. Aḥqa ur tezmir ad tercel yid-es acku ɣur-s yakan argaz.
Amɣar-a, s tlaba am tin lsan medden d tirni, deg lǧib agerruj, d amdan
iɛeqden d webrid, acḥal yebɣu yeqqin d werdya, maca werǧin ad yesseḥmu
amḍiq.
Imeslayen, i d-yenna wemsebrid-nni i werdya, zedɣen deg wallaɣ-is :
« ma yella ur d-ukiɣ ara azekka, taḥawct-a ad tuɣal inem. » dayen tefra, anaɣ
isefhem-itt-d ma ur d-yuki ara , tezmer ad tawi idrimen-nni. Anaɣ ma tenɣa-
t ur d-yettaki ara.
Yiwen ur yeẓri amsebrid-a yerza-d ɣer werdya : axxam izelmeḍ ɣef
tmuɣli, abrid i d-yessadaren ɣur-s ur yeɛmir ara. Ad twalem mi d-yusa, ur d-
yemlal ula yiwen.
Werdya tḥulfa s yiḍ yeɛjel tikli,mačči am wuḍan-nniḍen. Ixef-is yecɣel
d yisurdiyen n wemsebrid.ur teẓri anda tleḥḥu.
Tafat n wass tebda-d aflali ɣer tizi, ma yuki-d tura wemsebrid-nni, ad
isuter taḥawact-is.
Ur teẓri acu texdem : temmaẓed^ɣer teftilt yersen nnig uqerrut-
is,tezdi lqedd-is s tazzla, teffeɣ s twafra, temended akken ue teskar lḥes ur d-
tessakay ara amɣar-nni teddem tnafa. Times deg lkanun tensa, ṭṭaq teǧga-t
yeldi, mi yella wemɣar-a axxam yestewḥac. Deg berra tiziri tettecrurud ɣef
wedfel.
Tamɣart-nni, mi tewweḍ ɣer tewwurt, teɛna tagersa teddem-itt-id.
Mi tekfa ccɣel-is,tzuɣer amsebrid-nni armi d wemḍiq anda i s-d-teɣza
amdun,tdemmer-it ɣerzdaxel terrafell-as aka.
Ḥmana abulis, mi yesla i tmacahut-a,yesteqsa tamɣart-nni :
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
95
_ Ur tnuḍaḍ ara ɣef yisem n umɣar-a ?
_ Acuɣer ara d-nadiɣ ɣef yisem-is ?
_ Ihi ur d-tewwiḍ ara s lexbar tenɣiḍ argaz-im ?
_ Argaz-iw ?
_ Yekkes-d Ḥmana lekwaɣeḍ seg iǧib imudd-iten i werdya :
_ Umneɣ-k. I s-d-terra awal fiḥel ma tger-d afus-is. Imeṭṭi yemmar-d
deg wallen n temɣart-nni ta meɣbunt. Ur t-ɛqileɣ ara. Anwa ara yamnen ad
yuɣal win iɣaben 30 n yiseggasen-aya ?
Ziɣen i yelha ssber, limer truǧa kra dili yenna-yas-d d argaz-is _ d-
yuɣalen.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
96
ABABAT D MMI-S
Stewart senior et Stewart junior.
2 Les dossiers extraordinaires.
(P. Ballemare - J. Antoine)
Sitaw, yerza ɣer yiwet n temdint anda yella mmi-s, Cacnaq, d aɛsekri.
Deg tallit-nni, Sitaw yeɣra deg weɣmis taluf yeḍran deg temdint-nni.
Mi yekfa taɣuri n uwessef i d-fkan ineɣmasen ɣef uqettal, din din
yenna: « Amdan-a yezmer ad yili d mmi-s. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
97
Yiwen wass deg, di tefstut, deg yiḍ n ttrad amaḍal wis-sin, yiwet n
tmeṭṭut tebda-d tikli deg wezniq d ilem, tuɣal-d ɣer wexxam-ix deg usehher
n yiwet n lmuta. Anagar teldi tawwurt n wexxam, tḥulfa s kra yiwen din
zdaxel tzeqqa. Tqeddem s ukukru aemi i tt-d-yesduqqes wergaz-a yellan din.
D ameddakel d win tger azeṭṭa n tdukli. Yuɣal-itt-id rruḥ, terra-d anehhi.
Dduklen akken i sin ɣer wusu, anagar snesren talaba yellan ɣef
yirawen-nsen, ameddakel-nni-ines, imazzeḍ yexneq-itt.akken kanwwḍen
ifassen n uqettal ɣer wemgerḍ n tmeṭṭut, tebda asuɣu. Tjarett,tawwurt ɣer
tewwurt,yellan din tuzzel-d ad ttwali acu yellan, aqettal-nni,s tɣawla
iseḥtutel-d igerwazen-isyerra-iten ddaw yiɣallen-is, yeṭṭef-itt d amecwar.
Tajarett-nni, mi tt-yerra wemnar n tewwurt ɣer daxel, teẓra acu
yeḍran, tebda alag ilaqen ad terr tameṭṭut ɣer ddunit : tefka-yas kra
yiceqqiren, s-yin teɛna tanawalt tegla-d s waman tesmar-iten ɣef wudem n
tmeṭṭit-nni.
Mi d-tuki tmeṭṭut-nni, tefka asekkud i wayen i s-d-yezzin, zun d
tikkelt tamezwarut i t-twala. Dehcent, teḍra yid-sent am tid yettnadin ɣef
kra iruḥ-asent. Walant yiwen n utriku ; yeɣli-d i wergaz-nni. Ɛeqlent-t d
talaba n yiɛsekriwen n Lmarikan yellan deg tegzirt.
Akken taluft ur tfetti ara, tameṭṭut-nni tbeddel tamdint, teɛna
imawlan-is ad teffer aqerruy-is ɣur-sen armi tensa tedyant.
Limer tebɣa tmeṭṭut-a ad tessishel alag, ad teɛnu ibulisen ad tcetki,
dili tadyant tefra. Maca leḥwal bernen akken nniḍen, aqettal ur nenɣi, yuɣ
amḍiq deg yiberdan n temdint am netta am yemdanen nniḍen.
Ababat-a, ad as-neg isem Sitaw, lḥirfa-s d amenzu, ɣas akken medden
qqaren yewɛer deg uxeddim, maca tella tekwat i lḥenna deg wul-is. Yezweǧ
yeǧǧa-d tlata n warrac. Asmi yesɛa22 n yiseggasen deg ticcett-is, iḥettem
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
98
fell-as baba-s ad yercel : Tameṭṭut-is tamezwarut yellan ar wass-a, di sbiṭar
n yimexlal. Tarwa-s, yiwen yeḍfer yemma-s ɣer sbiṭer s tigti n tissit n ccrab,
wayeč yenza uqerruy-is deg lḥebs, ma d wis-tlata, i wumi ara nsemmi
Cacnaq, yesbeɣ-itt d lɛesker amarikani, yellan deg Australie.
Yiwen n wass, Sitaw abba-s n Cacnaq yerza ɣer Australie, i t-yewwin
ɣer din d axeddim, deg nniya-s ad yeznez kra. Dɣa, tasa ur tettaǧga win i d-
turew, yenna-yas « s yiwet ad nḥaz snat. » Mi yekfa alag-is, yerza ɣer
lkazirna anda yella mmi-s d aɛsekri. Yesteḥla, mi yufa leḥwal-is gerzen.
Ababat yenced mmi-s ɣer wučči.
Ɣas ulama Cacnaq tezdeɣ-it tuysa, D temlilit d baba-s, Yesteḥla zun
kra ur yelli. Cacnaq d baba-s ttkacbin nezzeḥ am snat n tmiqwa n waman,
limer mačči d ccib i icab ucebbub n baba-s dili tenwiḍ d sin n wakniwen.
Cacnaq yeḥrec aṭas deg lakul asmi yeqqar ; yeḍfer timsirin n usaɣ d
uzenz, yerbḥ aserhu asmi yessaweḍ 18 n yiseggasen. Mi yekfa taɣuri yebda
axeddim deg yiwet n yimɛelmen, yekka akken din kra tallit. Asmi d-nudan
fell-as ɣer lɛesker, yufa-t-id lḥal d axeddam deg tḥanut tameqqrant di New
York, ass yezrin fell-as din, netta, irennu-d deg temrest n tmusni.
Ixeddamen i yas-d-yezzin, s tismin, seftin fell-as yir awal, qqaren-as yettaker
deg yemsaɣen, ur sen-yettara sserf yemmed. Baba-s n Cacanaq yerfa mi
yesla s yir-awal qqaren ɣef mmi-s. taluft-a tezder deg yiger n tatut degmi
iruḥ Cacanaq ɣer lɛesker. Imir baba-s yellez, yenna i yiman-is : ayen i t-
yettraǧun di lkazirna ad as-ibeddel tiktiwin d uxemmem.
Sitaw, yesteqsa mmi-s :
_ Amek leḥḥun lecɣal-ik da, i tullas teṭṭfareḍ kra meqqar ?
Yerra-yas-d Cacnaq awal s uɣiwel, am win ineḥcamen yebɣa ad
yessrɛreq asentel, baba-s yewhem, yefhen ur ilaq ara ad iḥettem fall-as.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
99
Cacnaq, ur yeskir ara aɣbel ɣef tullas, tikkwal yettmeslay fell-asent d
yerfiqen-is, d aya kan. Ula yiwen deg lkazirna, ur t-iwala ara kra n wass
yeddukel d tmeṭṭut.
Baba-s, yezdi lqedd-is, yeddukel akken d mmi-s armi d lkazirna, mi
msebḍan, Sitaw iseḍfer asekkud i Cacnaq, yettemdudduɛen d yisurifen
yeggar armi yeɣba deg tallast. Ababat ihuz tuyat, kra s leḥzen kra s uɣiḍi ɣef
mmi-s yeswan ccrab nnig wayen i wumi yezmer. Maca ulac fell-as, anaɣ d
aɛsekri, abrid-is yenǧer ɣer umennuɣ, acu yellan ma yerna lkas neɣ sin,
awi-d kan ad yedder.anaɣ ula d ababat-a, llant tikkwal ideg iteffel akkin i
tlisa yezmer ad yerfed uɣebbuḍ d wallaɣ deg tissit.
Zrin wussan, ass , 03 mayu, ɣer tafrara, yiwen n unehhar yeɛna aɛsekri
yellan ibedd ɣer wemnar n tewwurt n yiwen n wexxam. Aɛsekri-nni, mi
yeẓra anehhar yuẓ-d ɣur-s, yerwel. Anehhar icukket yella kra, yuẓa ɣer
wexxam-ni isakked seg tewwurt ɣer daxel. Ineggez-d ɣer deffir mmi yeẓra
tameṭṭut, agerbuz ɛeryan, tesred deg wegens. Din din yuzzel ɣer tiliɣri ad
yessiwel i yibulisen.
Iruǧa aṭas ɣer tiliɣri s wamek i d-telḥeq tkerrust n yibulisen. Anagar i
d-rsen ibulisen, uzzlen ɣer wexxam i sen-d-yesken unehhar. Mi kecmen
ufan tameṭṭut tečča tiɣrit ɣer uqerruy, amgerḍ izegzew. Imir kan
refdentameṭṭut-nni ɣer sbiṭar anda ttḥeqqen s tmettant-is.
Ayen akkit wwten ibulisen i wakken ad d-afen aɛsekri-nni ur-t-ufin.
Zun tečča-t tmurt. S-yin uɣalen nudan acu akkit texdem tmeṭṭut-nni iḍelli-
nni.
Ufan-d wi-tt-ilan : isem-is lǧida, rebɛin n yiseggasen deg ticcett-
is,tezdeɣ tamdint.Ibulisen wwin-d lexbar tesɛedda iḍ d yerfiqen-is, tfureq-
iten ɣer tafrara akken ad tnejbar s axxam, deg uṭram n yiḍ. Dɣa gezmen
tadyant : mi tezgel tamacint, truǧa ad taweḍ tayeḍ, deg tɛessast-nni, temlal
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
100
d weɛsekri-ya. Aɛsekri-nni isuter lǧida ad as-d-tmel abrid. Ṭṭbib-nni yeẓra
tameṭṭut yefra-tt : Aɛsekri, d netta, i ifeddxen Lǧida send ad tt-yexneq.
Baba-s n Cacnaq, yesla s tedyant, akken slan imezdaɣ n temdint. Ula d
netta Yefhem taluft d tin ara yessamsen iɛsekriwen n Lmarikan yellan da d
tirni. Deg wayen yeɣra yerna yesla, yewhem deg snat n tneqqiḍin : aqettal,
yeswa ccrab… ɣezzif nezzeh,rqiq nezzeh… « Amcum-a yettkacba ɣer mmi, i
yas-yenna ubabat. Ulad wa, ad twalem mazalbaba-s d yemma-s… »
I wakken ad sbedden acahi ɣef uqettal, ibulisen, drus lexbar i d-leqḍen
ɣer unehhar. S tlata n yiɛsekriwen n lmarikan, bdan asebrurez ;
steqsayeniɛsekriwen yeffɛen i lkazirna deg yiḍ ideg teḍra taluft.
Ulac, Deg tallit-nni, aṭas n yiɛsekriwen i yewwin bermesyun ; tamdint
akkit mmɣen deg-s. Imsulṭa n temdint, sersen-d ssaɛa n tar-taaffɣa : Ugden
ad tili twaɣit ma mlalen iɛsekriwen d yimezdaɣ n temdint. Iɛsekriwen, lǧib
yeččur, uysen melmi ara rẓen tadrimt kesben, send amenɣi.
Deg teswiɛt-nni, d iɛsekriwen i iḥekmen ɣef yibulisen, anaɣ d lgirra.
Ibulisen, mi walan yewɛer fell-asen ad afen aɛsekri yenɣan, acku ass-
nni, tugett yiɛsekriyen uɣen bermesyun n tawaffɣa, dɣa bernen ad ḥuffen
ɣef tlaba yeḍlan s yidammen. Teḍra yid-sen am win yettḥuffun ɣef tsegnit
deg walim. Kra uzzlen, ur ufin.
Sitaw, ababt, yerza-d ɣer lkazirna, wissen ahat ad iwali mmi-s i tikkelt
tis-snat, maca ur t-yeẓri. Yemlal d yiwen n uselmad n mmi-s. Deg wayen
yemmeslay d uselmad, Sitaw ikukra ɣef mmi-s, s wayen ɣef wacu i s-d-yemla
ɣef Cacnaq. Di lkazirna faqen, Cacnaq ur yezmir ad yili d aɛsekri igerren.
Cacnaq, yeɛna imsulta n lkazirna, yenna-yasen : « Xussen imawlan-iw zdat-i,
d ayen ur tezmir ad yi-d-tefk lkazirna. » Akken ur iḥeqqer iman-is deg
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
101
lkazirna, refden rray imsulta rennun-as deg usellum, maca Cacnaq yugi ad
yeǧǧ deg tnumi-s ; isumes iman-is s tissit n ccrab.
Segmi i d-yewweḍ ɣer temdint, tidyanin n cacnaqyal ass ttimɣurent ;
akken i s-qqaren : seg wecrured ɣer tikli. Mi yekfa tissit n ccrab deg ttberna,
ad yerr qbala ɣer yisensuyen dinna yettarra-tt i udrbbuz d yimerẓi. Tissit n
ccrab, tessishil ameslay i win iberrun i wallen-is zdat tlawin.
Sitaw ababat, yuyes deg yixef-is ur ɛad frint ɣas akken ur icukket kra
deg mmi-s, yezzi-d i tqerna d tirni armi yufa abrid akken ad yemlal d mmi-s.
Aṭas i qqimen akken deg usensu anda yekra sitaw taxxamt, s-yin hwan-d ɣer
wučči, mi kfan rran ɣer wurti ad bɛuẓlen. Akken yebɣu yemmeslay-it baba-s,
Cacnaq ur as-d-yensir wawal :
_ « nnan-iyi-d tessuguteḍ tissit n ccrab.
_ d askerkes i skerkisen fell-ak.
_ Ur yi-d-nnan ara akka armi d tidett.
_ Mačči nekk i itessen ccrab.
_ Acuɣer i tuɣaleḍ ɣer tissit ?
_ acu ara txedmeḍ nniḍen di tmurt-a ? »
Isusem cwiṭ baba-s, yuɣal yenṭeq-d :
_ D tidett tceḍhaḍ imawlan-ik ?
_ Ur ken-cedhaɣ ara.
_ Iles-ik yezga igezzem, akken kan i k-mazal.
_ Sel a baba, ini-yi-d d anwa i d imawlan-iw ?...
Anagar kečč ! ayetma ? Yiwen yemxel wayeḍ ur yeswi tibselt yerkan.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
102
_ Ihi acuɣer tettmeslayeḍ teqqareḍ teqqareḍ i medden tdedhaḍ-aɣ ?
_ Ini-yi-d kan akka anwi d imawlan-iw ? Mačči d kunwi i d-cedhaɣ,
cedhaɣ tamdint anda luluɣ.
Seg usebrurez n wawal ɣer wayeḍ, armi d-wwḍen ɣer tullas.
Ɣer westeqsi-ya, cacnaq yebra i wallen-is. Ababat yeɛqel yella kra
yeffer mmi-s. tullas uɣent amḍiq deg wul-is, awal i d-iserreḥ cacnaq ɣef
tullas d win ara d-iseknen aksan yeksen tullas.
« acuɣer akka i d-tessawaleḍ fell-asent ? I s-yenna baba-s.
_ Acku tugett deg-sent ur uklalent timir-a. i as-d-yerra awal mmi-s.
Yerna-d baba-s awal :
_ yemma-k, asmi tseḥḥa, tettakk tiṭ-is ɣef kra yellan.
_ Ini-d tecbeḥ, ad ak-d-sleɣ. Ccbaḥa iman-isur telhi… dɣa nekk, i
ḥemleɣ deg tullas anagar tuɣac-nsent… maca ur ttayes, a baba, ɣas
ttmeslayeɣ akka fell-asent, maca aksan ur tent-ksineɣ ara. »
_ ababat yewhem deg mmi-s amek armi yuɣal akka, tura mačči am zik
asmi i d-yemmal tiswiɛin yelhan yesɛedda netta d tlawin. Am yal ababat,
Sitaw yugad ɣef ddunit n mmi-s. Mi msebḍan, ababat iḥulfa s wul-is
yetthenna, yemmeslay d mmi-s.
Ass n 09 mayu ɣer tafrara, setta n wussan segmi teḍra tmettant
tamezwarut, deg yiwet n tezniɣt yiwen n uɛessas, yufa tameṭṭut nniḍen
tekref agerbuz ɛeryan.
Acahi, i d-bdan ibulisen s lexbar, isaweḍ-iten ad ɛeqlen wi tt-ilan
tmeṭṭut-nni icebḥen aṭas : wwin-d lexbar fell-as 32 n yiseggasen, medden
walan-tt teffeɣ-d ɣer tlemmast n yiḍ yezrin, nettat d yiwen n weɛsekri d
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
103
amarikani seg yiwen n usensu. Ma d lewsayef n weɛsekri aqettal, kifkif-iten
d wid n win yenɣan tameṭṭut tamenzut : d argaz ɣezzif nezzeh, rqiq nezzeh.
Sitaw, mi yeɣra deg weɣmis lewsayef n uqettal, din din ixemmem ɣef
mmi-s.
Am yibulisen am yimḍebbren n lkazirna zedren deg lekwaɣeḍ i d-
yesnin zdat-sen, ttḥuffun s wacu ara tefru tedyant-a. Iɣmisen, seg tama,
bdan yir awal ɣef yibulisen acku acahi ur iqeddem ula s terdast. Anezgum d
tugdi ssaɣen deg yimezdaɣ, segmi slan s tedyant n tmenɣiwt n tullas deg yiḍ,
deg yiwet n tezniqt yezgan zdat lkazirna.
Lkazirna-ya d tin anda yella Cacnaq, mmi-s n Sitaw. Yiwet deg tullas-
nni yettewten tenna i yibulisen, aɛsekri i tt-yesḥebsen send ad tt-yewwet
yenna-yas : « Nwiɣ ɛeqleɣ-kem deg taɣect ». Din din Sitaw yemmekta-d
awalen i s-d-yenna mmi-s : « Ḥemleɣ tuɣac-nnsent mi ara ttmeslayent. »
Ɣer tmeddit, Sitaw ababat, yettḥebbir ɣef mmi-s. Acu i t-yewwin ad
isuget tissit n ccrab.
Lewsayef d-fkan ɣef uqettal kifkif-iten d wid n mmi-s, yekreh
tullas,lkazirna…
Sitaw meskin, yenna : « Ulac da tidett, ma lewsayef ṭṭfen ibulisen
kifkig-iten d wid n mmi-s, kra yellan d agacar » Maca mazal-it yuyes ɣef
mmi-s. Ira ad yemlil yid-es. Yeɛna-t ɣer lkazirna. Mi ue t-yufi ara, iger
tamusni d werfiq n mmi-s, deg texxamt. Sitaw yebda asteqsi deg weɛsekri-
ya : Acu yettxemmim ɣef mmi-s,... Ma ur d-yelli umaynut… ma yella ur
yenbaddal ara ?
« Limer mačči d taluft-a n tmenɣiwt d tullas, ur yenbaddal kra deg-s. »
i as-d-yerra awal weɛsekri.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
104
Din din ababat yeggugem.
« Dɣa aya sliɣ-as deg yimi-s, d netta i yi-t-d-tennan ». aɛsekri, arfiq n
texxamt, yebda-d taqsiṭ n tuffirin n Cacnaq, amek yenɣa tullas.
« Ur cetkapq ara fell-as… aql-i weḥleɣ, ur ẓriɣ abrid ara d-aɣeɣ ».
Ababat, akken yewḥel, yeqqim din yettgani mmi-s melmi ara d-
yennejbar ɣer lkazirna. Mi t-iwala itaddu-d, yezwar yegzem-as abrid :
« Cacnaq, d kečč i yenɣan tullas-a ? »
Cacnaq yewhem deg wawalen-a :
« _ Acuɣer iyi-tcukkteḍ ?
_ Ihi tebda-k-id tyffɣa n leɛqel !
_ D tidett, mi tuɣ aẓar deg yimawlan-iw, i s-d-yerra Cacnaq. Acu k-
idemren ad tiniḍ mxelleɣ ?
_ D ayen sliɣ fell-ak… D tuffirin temliḍ i werfiq-ik n texxamt. »
Cacnaq, ayen yesla ur ibeddel kra deg-s. Ma d tadyent n tmenɣiwt n
tullas, ayen yessen d ayen yesla neɣ yeɣra deg yiɣmisen.
« Tura ma tumneḍ uɣaleɣ d aqettal, tessneḍ abrid anda ara tcetkiḍ ».
Cacnaq ikemmel tikli ɣer lkazirna, yettuɣu yesseḍfer-as asekkud armi
yeɣab :
« Ini-yi-d tidett a Cacnaq, anaɣ d baba-k i lliɣ… ttxil-k henni ul-iw…
ini-yi-d tidett ».
Ababat yettiḥnin ɣef mmi-s mi ara yili yuker neɣ yexdeɛ, maca ma
yenɣ, yenɣ aṭas medden yerna d tullas, ddunit-is tenza ur as-d-yettɣimi
wayra s wacu ara d-iseggem tudert-is.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
105
Sitaw ababat, yenna ma yekcem ɣer lḥebs ad as-d-ggrin tlata n
yiberdan : amenzu yezmer ad yili yexḍa, wis-sin ad yili d aqettal ad t-nɣen,
akka ad yekkfu d unezgum n tudert ara s-yerren ddunit am ǧahennama.
Taneggarut ad as-fken taxxamt deg sbiṭar n yimexlala. Ahat kra wass ad
yejji. Akka baba-s ad yellez, ma d netta i d aqettal, ur yettaqqal ad ineɣ.
Sitaw yenna yif ad yeddez tasa-s ɣef mmi-s, wala yeǧǧa-t di berra ad yernu
ad ineɣ.
Azekka-nni ɣer tafrara, Sitaw yeɛna imḍebbren n lkazirna icetka ɣef
cacnaq.
Dɣa deg tallit-nni yewweḍ-d lexbar ibulisen ɣef tmenɣiwt n yiwet n
tmeṭṭut iḍ yezrin. Ufan tameṭṭut-nni deg yiwet n terga n yiwet n teqwirt
zdat lkazirna. Aqettal iseɣres-as talaba ; yeḍla aluḍ i yiceṭṭiḍen i s-yekkes.
Ufan igerwazen n tmeṭṭut-a d tirni anagar aqrab-ines.
Imḍebbren, mi slan i sitaw, ur whimen ara. Din din nudan ɣef Cacnaq.
Sbedden ababat d mmi-s udem ɣer wudem. Cacnaq yeggugem, am win ur
yumin deg wayen yettwali, allen-is ttiriqent s wayen bubbent.
Tiwwura n lkazirna nedlent ɣef yiɛsekriwen akken ur teffeɣ. Ibulisen
bdan asteqsi deg weɛsekri iɛussen iḍelli-nni.
Cacnaq werǧin yeqbel ad yili d aqettal.
Yiwen deg yiɛessasen-nni n lkazirna, yenna i yibulisen yeẓra yiwen n
weɛṣekri ineggez-d i tɣalaṭ ɣer zdaxel n lkazirna, yumes s waluḍ… aqettal n
tmeṭṭut-a taneggarut yezmer ula d netta ad yames d aluḍ. Taɣalaṭ-a ansi i d-
ineggez weɛsekri teqreb ɣer teqwirt anda ufan agerbuz n tmeṭṭut
yemmuten.
Aɛessa mi yendah ɣef weɛsekri-nni, aneggary-ya yerra-yas-d : « Nekk
d aɛsekri n terbaɛt tamenzut. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
106
Ibulisen, din din uzzlen ɣer weḥric anda tella terbaɛt tamenzut, nudan yal
idis, tal tardast. Armi tezri ssaɛa s wamek ufan deg yiwet n teqrabt kra tlaba
n weɛsekri, d takeddust, tumes d aluḍ. D talaba n weɛsekri nniḍen, ur telli n
Cacnaq… Ufan-d anwa-t.
Send ad bdun tuttra n weɛsekri bab n teqrabt, ibulisen ddmen cwiṭ n
waluḍ deg terga n teqwirt anda ufan tameṭṭut-nni rnan sqecren-d kra deg
tlaba-nni, ɛeyren-ten ; ufan d yiwen-is deg tuddsa d tiɣmi.
Ibulisen sawlen-d i yinagan ad smiɛqlen deg weɛsekri-ya. Amenzu i t-
iɛeqqlen d aɛessas-nni n lkazirna.
Aɛsekri-nni yeẓra ḥudden-as tilisa, ulac anda ara yerwel. Dɣa
yesteɛref, yeḥka-d ayen d wamek yexdem. Yebda-d tamacahut, s tmenɣiwt n
tmeṭṭut taneggarut.
Yemlal yid-es zdat lkazirna tettuddu deg ufus-is terfed ssiwan,
yenced-itt ɣer tddukla teqbel, idis ɣer yidis ddan akken di sin, « taɣect n
tmeṭṭit-a ẓidet » i d-yenna weɛsekri i yibulisen. Mi tt-yenɣa, yeǧǧa-tt din
zdaxel terga, yuɣal s tazzla ɣer lkazirna. Mi d-ineggez nnig n tɣalaṭ yeɣra-
yas-d uɛessas-nni ɣer tewwurt n lkazirna.
Deg tallit ideg aɛsekri aqettal yemmal-d tamacahut-is,ibulisen slellin
Cacnaq.
Sitaw yella yettraǧu deg-s :
« teẓriḍ a mmi… nwiɣ xedmeɣ ayen ara yexdem yal ababat… s yiɣil
iɣallen i qedceɣ rray-a… sulef-iyi a mmi, ɣelḍeɣ. »
Yal yiwen tura ad ixemmem anda ar yerr, limer taluft-a fell-as i d-
teɣli.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
107
ALLEN N TAYRI
« Les yeux de l’amour »
(P. Ballemare _ J. Antoine)
« 2 Les dossiers extraordinaires »
Di ttrad amaḍal wis-sin, Jeǧǧiga, d webrid n tuɣalin ɣer wexxam,
temlal-d yiwen n wergaz, wten-t lɛesker ɣilen yemmut, ǧǧan-t yesred din.
Jeǧǧiga, ur tugad, tejmeɛ argaz-nni i tent-yuɣen deg wallen. Tuɣ rray-
is mgal win i s-d-fkan ṭtbib d uletma-s.
Asmi yeḥla Ɛmer, isekked, yufa lḥal Jeǧǧiga terwel fell-as.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
108
Ddaw tziri, aterras iga-d tili. Jeǧǧiga, ɣas tecmet xemsa u-tlatin n
yiseggasen deg ticcett-is, teḥseb deg webrid tettbijjiw. Tettḥulfu s wergaz-a
yedder, yeddari taqernit deg yiḍ.
Tameɣbunt tekmumes deg ubalṭun-ines aberkan, tessawal s taɣect
tesfa :
« yella kra triḍ ay isem-ik ? »
Din din argaz-nni yeqqel ɣef rebɛa, isakked-itt yerra-yas-d awal s
unazeɛ. Jeǧǧiga, ur teẓri ma yesker neɣ yuɣ-itent, taẓ ɣur-s. Zun yesmehṣis
deg lǧerra, argaz-a iwehha ameẓẓuɣ-is ɣer yidis ansa i d-tekka jeǧǧiga, s-yin
yesred deg webrid.
Jeǧǧiga, tenna ad twalem argaz-a yedderɣel :
« Ur tsekdeḍ ara, tuḍneḍ ? »
Jeǧǧiga, tekna ɣer wergaz-a teẓra idammen sumsen udem, d ucebbub
d yimi n wergaz-a, tefra ur yezmir ad yemmeslay.
« Mmiẓed-d ɣur-i, ṭṭef-d deg-i ».
Tekna ɣur-s tennul-it deg teyett. Imar, ayen ur truǧa jeǧǧiag, yeḍra-d
yid-s. d tikkelt tamezwarut ideg is-d-imudd wergaz iɣallen.
Argaz-nni yegra-yas iɣallen, anagar rsen ifassen-is ɣef ubalṭun n
Jeǧǧiga, yenṭeḍ deg-s am llazuq akken ad yesbedd lqedd-is. Aqerruy-is i d-
tessaɣ tziri, ttiriqen-d idammen-nni yeqquren fell-as, isenned ɣef tayett n
Jeǧǧiag. Dɣa tefjeɛ deg wayen twala, tenna-yas :
« Eyya-d… »
Mi d-yezdi lqed-is wergaz-nni yefka asekkud i yiman-is, yejtuttel deg
tayett n Jeǧǧiga. Azal wezgen n ssaɛa nutni d tikli ar taddart. Argaz-nni
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
109
yuḍen, ahat deg tɣesmart ahat ula deg wallen, yebda anazeɛ d wesmermeg.
Wa isenned ɣef wa bdan keccmen deg tzenqatin n taddart. Mi wwḍen ɣer
wexxam n tlust n Jeǧǧiga, bedden. Jeǧǧiga,tqeddem ɣer tewwurt, tesqerbeb :
« Siwel-d i ṭṭbib ad yas, argaz-a yuḍen. »
Talust n Jeǧǧiga, mi d-teldi tawwurt, tewhem deg wayen tettwali,
sende ad tlaɛi i ṭṭbib,tbedd akken tbat, tessikkid deg sin n yemdanen-nni.
Mi ten-terra tewwurt n wefrag akkin, bdan taguri n tkeddanin yellan
din, weɛrent i usubbu acku ue d-zgant ara deg lqis. Argaz-nni imended ɣef
yisurifen-ines yeckenṭeḍ deg tayett-nni yesummet.
Axxam n Merrad, ɣur-s sin n leqrun segmi yebna, ass-a yeggra-d d
lurata i Jeǧǧiga. Deg wass ; tettili yid-es tqeddact-is.
Akken ur tettɛettib ara amuḍin-nni, Jeǧǧiga tegzem abrid tekka seg
teqwirt yellan din deg wefrag, ideg ssaɣen ijeǧǧigen. Amuḍin-nni ɣur-s dɣa i
yesserwet s yiḍarren-is deg yijeǧǧigen yessan din afrag.
Ijeǧǧigen-a teẓẓa-ten Jeǧǧiga sufus-is akken ad tessiɣ deg wexxam
cwiṭ tafat n lferḥ ara yesneɣsen tallast igelden din.
Tuzzel Jeǧǧiga ɣer tewwurt, tufa-tt teldi, teǧǧa aderɣal-nni din kra
teswiɛt, akken ad tessiɣ tafat.
Mi d-tuɣal tufa argaz-nni, yeɣli ɣef tgecrar isenned ɣer tɣalaṭ, zdat
tewwurt. Jeǧǧiga mi teẓra udem n umuḍin-a tettḥeqqeq ur meqqer ara di
leɛmer, wissen ma uewweḍ ɛecrin n yiseggasen.
Terfed-it-id tenher-it ɣer texxamt i d-iqerben anda yessaɣ lkanun.
Tura, yeggra-d i Jeǧǧiga, ad terfed-it neɣ ad tzeɣer-it. S yiɣil i t-tessaweḍ
armi d usu. Tḥulfa ẓẓay nezzeh.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
110
Tuzzel ɣer tnawalt, mi d-tuɣal tegla-d s waman ḥman deg telyant,
tessew-as i weqcic ayen i wumi tezmer n tmiqwa n yisufar i d-theyya, tesfeḍ-
as idammen-nni yeqquren ɣef wudem-is. Tefhem d tiɣrit i yečča. Ɣas akken,
ulac acu ara yesmiɛqel yiwen deg weqcic-a, maca, mi s-tesfeḍ tixnanasin
yeɣman udem-is,iban-d yif deg ccbeḥa Jeǧǧiga. Qqimen akken di sin, akud
iteddu, amuḍin-nni iɣab-as laɛqel s ɛeyyu d wayen yeḍran yid-es, jeǧǧiga
teqqel amendad seg ṭṭaq tettraǧu deg ṭṭbib melmi ara d-yaweḍ.
Deg wexxam, tessal i ssut n ureqqas n umesdekwal d wenhat n
umuḍin.
Baba-s n Jeǧǧiga, yemmut, asmi yedder, kra yettiwsir, akken ad yekker
ilaq-as win ara t-id-irefden. Akka tesɛedda acḥal sswayeɛ, acḥal wuḍan,
acḥal wussan, deg wexxam-a yexlan, imesli yellan ad as-tesleḍ, seg ubeḥri
mi ara d-ihubb armi d izi ma yettafeg. Aya akkit tqubel-it, amsaɛef-is d
tugdi, tessemxel-itt tudert-is.
Jeǧǧiga, tecmet tesɛa drus yisurdiyen, d tigellilit : Ulac abaxsis-nnig
wa i tugi tmeṭṭut.
Tura, Jeǧǧiga tameɣbunt, leɛqel-is yenza deg weɣbeln ḥellu n wergaz-
a. ur tettwalleh armi tufa argaz-a yuɣ amur deg tudert-is. Tasusmi-ya i tt-
yessaɣen tsebleɛ deg yixef-is. Asekkud iteddu yettaqqal seg yideddicen
yellan deg wamag azelmaḍ yesfan…
Taswiɛt kan Jeǧǧiga tesla i rrwaḍi n tkerrust ujaqent zdat tewwurt n
wexxam. Teɛqeld ṭṭbib i d-yewwḍen.
Tawwurt n wefrag teǧǧa-t teldi, ṭṭbib yeṭṭef-itt-id d amecwar ɣer
wexxam. Mi rsant wallen-is ɣef umuḍin yewhem :
« Argaz-a yenṭer ! Ansa i d-yekka ?
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
111
_ Jmɛeɣ-t-id deg wezniq.
_ d ta i wumi qqaren timexlelt. Niqal akka dili tegliḍ yess ar sbiṭae ».
Ṭṭbib yunez ɣer umuḍin, s tɣawla iwala-t.
« Mačči d azdaḥ i yettwazdeḥ, a Jeǧǧiga. Ur tezmireḍ ad teǧǧeḍ argaz-
a da deg wexxam-im. Yezmer ad yili d amerwal, d imɣewweɣ. Ur teẓriḍ acu
ara yeḍrun yid-em limer ad t-id-afen da ɣur-m yesred deg wusu-inem. »
Jeǧǧiga teẓra, maca di tazwara tebɣa ad tawi lexbar ma yenṭer :
« Amek yenṭer.»
Ṭṭbib-a yettwassen drg taddart-a, yeẓwer.
Yuẓa-d ṭṭbib taftilt-nni yessaɣen, yeldi aqrab sway i d-yegla, yebda
yettmuqqul ideddicen n umuḍin :
« Taɣesmart-is teqleɛ, amag-is yeldi, serɣen-as allen. Xdem ayen i m-
yehwan maca, ma tcawreḍ-iyi, ur tetteǧǧa ara da. M atuɣeḍ awal-iw, suffeɣ-
it s-ya.
Anagar yekfa ṭṭbib alag, ineggez yezga-d deg berra.
Teggra-d Jeǧǧiga tesikkid deg uderɣal-nni: fell-as 25 n yiseggasen,
aqerruy-is d yiḍarren-is ttnalen ixfawen n ssrir. Ɣef tsumta, aqerruy n
weqcic-a yettbin-d zun d aṭerrez i iṭerrez ufus sufella.
« Ma tcawreḍ-iyi, ur tettaǧǧa ara da… » Akka . Aqcic-nni yettuɣal-d
ɣer yiman-is, yesres ifassen-is ɣef wallen-is, yellan recqent deg yigenni,
yesmermug :
« Ah a Rebbi, ur ttwalaɣ ara ! Ah a rebbi, ur ttwalaɣ ara ! »
« Ma tuɣeḍ awal-iw suffeɣ-it s-ya. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
112
I s-yin d afella, acu ara yexdem ? Aqcic-a i d-temlal deg webrid iger-
as-d iɣallen…
Seg yimir kan, ṭebbat ur ḥbisen ara rrwaḥ d tuɣalin ɣer wexxam n
Jeǧǧiga : Merra-nnsen sefran ad yeqqim akken yedderɣel.
Imir kan Jeǧǧiga tefra-tt d yiman-is, ad teḥrez aqcic-a ɣur-s armi
yestaḥla, ayen yebɣun yeḍru.
Azal wayyur nettat teseghay Ɛmer akken ad yettu tidderɣelt i t-
yessaɣen, teqqar-as ad yuɣal ad iwali. Yiwen wass tejba-d ɣur-s, tufa
tawwurt n texxamt temdel s teclalt, ayen merra tesqerbeb deg tewwurt
Ɛmer yugi ad tt-id-yeldi.
Tnuda fell-as deg wexxam, teffeɣ ɣer teqwirt. Tebda tettayes s tugdi.
Tesburr aqefṭan ɣef yiri-s, acebbub yerwi, allen gelment s yimeṭṭi, Tuɣal-d
armi d tawwurt tesqerbeb :
« ttxil-k a Ɛmer, ldi-d tawwurt, err-iyi-d kan awal, awal kan akken ad
llzeɣ… »
Teldi-d tewwurt.
Mlalen udem ɣer wudem. Ur tt-yeẓẓar ara, maca yettnadi s ufus-is
udem n Jeǧǧiga.
« Dayen a Jeǧǧiga. Wwiɣ-d lexbar akka ara kemmleɣ ussan-iw, ur
ẓẓerreɣ. Dayen nnziɣ. »
Jeǧǧiga, s uqefṭan, tecmet nezzeh, yerna mi tefjeɛ tkemmel tiqqit n
yidammen ue d-teggri ɣef wudem-is. Taẓ ar zdat, zun isikkid deg-s.
« Ur ttxemmim ara akka a Ɛmer. Ṭebbat nnan-d yeffeɣ ccek, nekk
umneɣ ad tejjiḍ. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
113
Din din Ɛemr yessekna aqerruy-is yesres-it ɣef tayett n Jeǧǧiga ur
iwala deg ddunit-is.
« Teskerkiseḍ fell-i.
_ Ṭebbat sefran fell-ak zdat-i. Nnan-d anagar ḥellu ara teḥluḍ. »
Jeǧǧiga tbedd ɣer Ɛmer am tyemmat, am leɛyal-is. Ma yettru ad tru
yid-es. Mi ara d-yettwaqreḥ, d nettat i yettḥulfun s lqerḥ. yedderɣel, netta-t
i d tamuɣli-s. Anda tebɣu tili, ɣas udem ar wudem, asekkud aneggaru n
Jeǧǧiga I Ɛmer i wumi i d-yettsaḥ. D ayen ur tettamneḍ, mi ara twalaḍ
aterras yezmer ad yezwir neɣ ad yeḍfer wayeḍ, amek i s-yehwan. Jeǧǧiga d
Ɛmer, akka : tezwaray i uderɣal teṭṭafar argaz.
Asmi dduklen Ɛmer d Jeǧǧiga, ar berra i tikkelt tamezwarut, netta d
aderɣal, maca d nettat ur nezri yiwen. Ixef yunez, tettwali anagar iḍarren n
Ɛmer amek yeggar isurifen, anda yesrusu iḍarren-is.
Tnehher deg-s. Fiḥel awal mifhamen, s limara kan ɣer yiɣil-is, iɣer
tejgugel, ttmibdalen isalen. Am uḥeddad-nni mi telḥeq zdat-s, am lɣar-is mi
d-iɛedda, ur teẓri ula yiwen. Arrac-nni n lakul yesnekkren lharaj deg webrid.
Ula d nutni, xedmen zun yiwen deg-sen ur yeẓri Jeǧǧiga ; setḥan mi walan
aderɣal-nni yestewtiw-as i tmeṭṭut-nni i t-id-inehren. Ur temmeslay d yiwen
ula d ifellaḥen-nni, zik i wumi tettak azul, ass-a, tettu-ten.
Ayen yeḍran merra ɣef lbal n taddart, maca, zdatuxessar am wa, ur
telli tifrat. Imezdn taddart wehmen armi ggugmen.
Jeǧǧiga d Ɛmer, wwḍen ɣer yiwet n tḥanut-nni tekseb taddart. Jeǧǧiga
tekcem, Ɛmer yextar ad tt-iraǧu din zdat tewwurt. Deg teswiɛt am ta,
taḥanut-a tettbain-d meẓẓiyet , mi teɛmer.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
114
Akken kan tekcem Jeǧǧiga, textar amḍiq ansi ara tettwilleh ɣer berra
i Ɛmer, tiṭ tefka-tt i lqeḍyan tayeḍ i Ɛmer. Tameṭṭut-nni din, lal n tḥanutt,
teggar ɣer uḍellaɛ ayeni s-d-tessuter Jeǧǧiga, dɣa ur testeqsay deg-s :
« Aqcic-a, d tidett, yettili-yam, Acu i t-yesxesren akka ? Ur yuklal !
Acḥal yiseggasen fell-as ? Yedd rɣel meskin ?
_ Ala…Ala… Ṭṭbib yenna-yi-d ad yejji. »
Acemma acemma, armi yuɣal Ɛmer ur yezmir ad yemfaraq d jeǧǧiga,
tayri tebda teggar gar-asen.
Tikkwal deg wexxam, ultma-s n Jeǧǧiga d gma-s n Ɛmer ttseḍḥin mi
ara walin tayri i d-ilulen gar weqcic amelḥan d tmeṭṭit icemten. Jeǧgǧa,
tecmet nezzeh ; ula d tiqit n ccbaḥa ur d-tres fell-as, mi tt-tẓriḍ ad as-
tenwuḍ tettkerrib, qrib ad temmet. Xemsa u tlatin n yiseggasen ɣef yiri-s,
maca zun d tawessart. Ula d tamuɣli tettagi-tt i medden.
Ma d Ɛmer, tal tikkelt ara d-tessiwel , ad yeḍs.
Teḥrured-d ultma-s n Jeǧǧiga, tenna-yas :
« Acuɣer ur trecleḍ ara yid-es ? »
Jeǧǧiga terra-yas-d :
« Isuter-iyi-d anect-a maca ttraǧuɣ ad yeḥlu, ad t-d-tuɣal tmuɣli. Ass-a
d wa i d aɣbel-iw kan. »
Yezri wayen yezrin n wakud. Jeǧǧiag tewwi Ɛmer ɣer sbiṭar anda ara
s-d-rren tamuɣli.
Di sbiṭar, Jeǧǧiga tettraǧu. Taswiɛt, ata yejba-d ṭṭbib :
« Dayen kfant fell-as tillas. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
115
Ata suffɣen-t-id seg tzeqqa. Tmuqqef Ɛmer yellan yesred, yeṭṭes mazal
yennesraɛ. Allen n Jeǧǧiga gelment-d s yimeṭṭawen n lferḥ d wurfan.
Ass-a, Ɛmer yelḥeq ad iwali s Jeǧǧiga.
Cwiṭ cwiṭ, Ɛmer yettuɣal-d ɣer ddunit. Yeskar tismaqqal, qrib ad
yezmer ad yenher takerrust. Qrib ad yeldi tawwurt n ddunit-is. Ɛmer
yecbeḥ, ansi i d-yekka tullas ttmuqqulent deg-s.
Tlata n wagguren aya segmi teɣba Jeǧǧiga. Seg wasmi i s-kksen iƐmer
ɣef wallen-is, Jeǧǧiga teserwel iman-is. Ayen din inuda Ɛmer anda ara yaf
Jeǧǧiga, ar wass-a kra din yeffeɣ-as mxalfa.
Ad twalem Jeǧǧiga attan din kan, teddari taqernit, dɣa ɣas tebɣa ad
truḥ ur tezmir. Teffer kan din, terked deg yiwen yidis, anda ulac win ara s-
yinin tella din.
Ɛmer yefhem ayɣer Jeǧǧiga teserwel iman-is. Akken ur wwiten ad t-
sfehmen Jeǧǧiga tecmet, maca yeẓra mačči d anect-a izemren ad isens taftilt
n tayri yessaɣen deg wul-is ɣef Jeǧǧiag.
Ass n 06 Dujember, ar wemḍiq anda ḥebbsent tmacinin, yemlal
gma-s n Ɛmer d Jeǧǧiga. Jeǧǧiga tsetḥa s temlilt-a, ma d gma-s n Ɛmer
yewhem. Fiḥel ma isuget awal fell-as, Teqbel ad teqqim yid-es akken ad
tennal isalan ɣef Ɛmer. Tefreḥ mi tesla s Ɛmer yejji : yuɣal ɣer uxeddim,
yekfa iman-is. Tewwi-d dɣa lexbar s Ɛmer yettnadi fell-as. Tura tebda
tesxuntuc deg wayen i d-yezzin i tudert n Ɛmer.
Qqimen akken deg sin azal n tlata n tsaɛtin. Gma-s n Ɛmer
yessefham deg-s acḥal ira Ɛmer ad tt-yemlil. Macatugi ula d timesliwt n
wawalen-a. Gma-s n Ɛmer yewwi-d ayen yezmer,taswiɛt yetterḍeq-d :
« Seɣleb ɣef yiman-im. »
Dɣa mi tugi, ula d netta yerna fell-as wurrif :
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
116
« D ayen isehlen, ruḥ cebbeḥ-d iman-im lmed ad teḥerqseḍ uɣal-d
ddurt- i d-iteddun. Ɛmer yugi ad kem-yettu. Aya ɣur-s d awezɣi. »
Jeǧǧiga, terfed afenǧal n lqahwa, tejɣem deg-s cwiṭ.
_ Dɣa Ɛmer acḥal tikkwal i d-yenna : « Ma mlaleɣ yid-es ad tt-
ɛeqleɣ. »
_ D tidett ?
_ Akka, amek i m-qqareɣ ! ula d nekk umneɣ s wayen iyi-d-yeqqar.
Ad kem-yeɛqel. Aha, tura teggra-d deg-m kan… »
Jeǧǧiga teggugem.
« Anaɣ d tamacint kan i d-tettaṭṭafeḍ mi ara d-taseḍ ! Ihi qqen
timlilit yid-es i ssebt d-iteddun. Ayen i m-d-nniɣ ad tettḥeqqeḍ yess, s
wallen-im. »
Ssebt-nni i d-iḍefren, adfel yessaɣ tamurt. Mi d-tewweḍ tmacint,
igenni yessules. Wid yettraǧun din d tirni kkren ɣer temlilt n wid ttraǧun,
anagar Jeǧǧiga ; teseḥma amḍiq, teqqim. Dɣa d taneggarut iterna ɣer
lhamaj-nni yekkren din. Yal wa ansi i d-idemmir deg-s. Tebda asmiɛqel deg
Ɛmer, seg yidis anda tella ; ma yedda-d deg tmacint neɣ ala. Kra tettqeddim
tfeccel, armi tuɣal d tawraɣt, dɣa simmal tatticmit.
Zdat uɛessas n tmacint, twwala yiwen n wergaz ɣezzif. D Ɛmer.
Yesker tismaqal, ula d azeɣṭuṭ ur ibeddel deg-s.
Ɣer zdat Jeǧǧiag, yella yiwen n wemɣar yelsa abalṭun deg ufus
yeddem aqrab, iteddu akken yezmer, am netta am wiyiḍ ; Jeǧǧiga tawwet ad
teffer deffir-s, ur teẓri acu tebɣa : Ad tt-yeɛqel neɣ ala. Zdat tewwurt, lɣaci
ttemdemmaren, kra tedda tehri tettnekmac.
Din din tesla i taɣect g ufus yeṭṭef tayett-is. Allen tizerwalin n
Ɛ<mer recqent deg wallen n Jeǧǧiga :
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
117
« Acuɣer i tesɛrqeḍ akka iman-im ? »
Seg wass-nni, akken i d-yerna wass, Jeǧǧiga d Ɛmer ttemlilin.
Jeǧǧiga tettraǧu sɣur Ɛmer limara neɣ awal ɣef wercal, maca ur d-
yelḥiq kra. Awal yugi ad yeffeɣ.
Ayen yettxemmim Ɛmer, amek tefra taluft deg wallaɣ n Jeǧǧiag,
yal wa yeḥrez-itt deg wallaɣ-is.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
118
TIMLILIT DEG SSILUL
_ Quand l’assassin rencontre sa victime _
P. Ballemare- j. Antoine
« Histoires vraies 3 »
Deg yiḍ yiwen n umakur ad iɛerri yiwen n wemsebrid. Deg tallit-
nni, yiwen n umakur nniḍen iqureɛ-d amakur-nni armi d-iwweḍ n tqernit,
yuker-it.
Kra yimsebriden, walan amennuɣ, nudan i yibulusen. Amakur
amezwaru yerwel, wis-sin yubba lbaṭel yexdem umakur amezwaru.
Mi zrin kra wussan, sin n yimakuren-nni mlalen deg yiwet n ssilul.
s-yin ara d-teffel tidett ara d-iselken aneḥbus yettwaḥebsen ɣef
wayen ur yexdim.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
119
Tawwurt n ssilul anda yella Mḥend teldi-d.
« wa Mḥend ! Ata nerna-yak-d amrafeq ! »
Mḥend, d aneḥbus iɣef ẓuzren s lḥebs steɣzi n tudert-is, iqeddem-
d ɣer uɛessas, imagen kecmen, allen jexrent ɣer daxel.
« Ur ḥwaǧeɣ ara amrafeq !
_ Timeslayin-a ini-tent i unemhal ! neɣ tanwiḍ tekriḍ taxxamt
iman-ik ? Llant da xemsin n ssilulat ; ma d ineḥbas llan mya u-rebɛin, af-as-d
kečč tura tifrat ! Ma tugiḍ wid k-ittkacaban, ulac kra ara k-xedmeɣ, lleh
ɣaleb d kečč i ten-yextaren. Ɣurwat imenɣi ! »
Lḥebs-a, wid yuɣen amur deg-s ẓran aɣella n yiɛessasen isugut
awal tiɣrit ma d ameslay drus. Deg wannag wadda, llant setta n ssilulat,
ɣzant deg temra. Wid yesɛeddan ussan deg-sent cfan fell-asent. Učči cwiṭ
kan akka abrid deg wass, aman kifkif, talyant i wass i tissit d usired, tafat
ulac, ur teẓẓareḍ ur k-iẓẓar yiwen, awexmi yessaɣ tiɣemmar.
Mḥend yettuɣal ɣer deffir. Tlata n wayyuren segmi yella da.
Amrafeq-a i s-d-ceyɛen imugg am wuccen, allen bezṭuḥit ḥercent, tanzarin
nejbadent ɣer zdat.
« Ur ttxemmim aṭas, ay amrafeq, aqli da ɣef setta n yiseggasen, ad
k-zwireɣ ɣer twaffɣa, ma d kečč mazal ad twaliḍ wid nniḍen ! »
Tawwurt n ssilul temdel ɣef sin n yineḥbasen-a yeṭṭafaren s yimejj
lḥes n lǧerra n uɛessas-nni yettibɛiden. Deg lḥebsa yebnan acḥal aya ,seg
wasmi yeldi ar wass-a, werǧin yerwil yiwen deg-s. Ula d ɛtaq ssaramen
ineḥbassɣur taɣdemt ; ur d-trezzu ɣer da ; ayen ḥekkmen fell-ak deg lḥebs
ad tt-tesɛeddiḍ armi d ass aneggaru. Yiwen ur yelhi seg wid i d-ttawin ɣer
lḥebs-a. Mi ara nnaɣen gar-asen yineḥbas, iɛessasen ferrun-ten s teɣrit.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
120
Win iɣef ḥekkmen ad yejbed ussan deg lḥebs-a, am Mḥend, yeẓra
ilaq ad yegzem layas. Ɣas akka ineḥbas d tirni gren azeṭṭa d tudert, ula
yiwen wass mačči yenɣa uneḥbus iman-is da. Mi ara yekker umennuɣ gar-
asen idammen ttazzalen d tiregwa.
Tamacahut n Mḥend, amakur ɣef yiman-is, 25 n yiseggasen deg
ticcett-is, d amsebrid, kra yedda iḍarren-is ḥefyan. Da iḥulfa s tikli-s ad
teḥbes. Yettwaẓuzera acku yenɣa argaz, yesqer-d, agerbuz n win yenɣa ar
tura ur t-ufin maca ur ḥaren ara. D ssilul-ai d aẓekka n Mḥend, yeẓra da ara
yemmet. Ata i wumi yebɣa ad yili iman-is yugi amrafeq-a i s-d-gran.
Deg tugett n tallit, ameslay gar yineḥbas deg ssilul ur tḥebbes ;
ttidiren tikkelt nniḍen s wawal ayen iɛeddan fell-asen di berra, wa
yettzuxxu-d wa isqneɛ ad yini tidett. Mḥend, ur yesɛi ara d yini. Tidett-is
yessen-itt, tayeḍ tin n yibulisen d yinẓurfa d tikerkas. Tikerkas yeqqbel s
taɣrit. Dayen ifukk fell-as uḥewwes d tukerḍa n yimdanen i d-irezzun ɣer
yillel tekseb temdint akken ad cfen. Mḥend, akka i iḥulfa s tlelli-ines. Ass-a
ixelles-itt ɣlayet, ɣlayet nezzeh.
« Isem-iw Belɛid ! Tessneḍ ad turareḍ tiddas ? Nekk, kecmeɣ-d
yakan ɣer lḥebs. Da i lemdeɣ turart n tiddas. S teɣzi n setta n wayyuren kkiɣ
yakan da, angar aya i xedmeɣ. Ishel ma tebɣiḍ ad tlemdeḍ ; ad tebduḍ s
ujerriḍ deg lqaɛa…
_ Efk-iyi lehna ! Ḥsu ssilul d wannag n wadda ur tt-ugadeɣ ara. M
aur yi-thennaḍ ad bduɣ asṭubbel deg-k, s-yin ad aɣ-zuɣren i sin yid-neɣ
sadda ! »
Belɛid yeṭṭef taqernit, mi ara d-ters talwit ad iẓer acu ara yexdem.
Ur yezmir ad yennaɣ, yettagad tillas d wergaz-nni yettwali zun d tili kan.
Yettḥebbir akken ad imekti, zun yemlala yid-es yakan… yettkacban ɣer
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
121
yiwen n wemdan yebɣan, yiwen n wass ad t-ineɣ. Yif limer isusem tura,
taswiɛt ad iwali.
Zrin sin wussan segmi tanmehla n lḥebs semlalen Mḥend d belɛid
deg yiwet n ssilul. Ass n 25 furar ɣer tlemmast n yiḍ, asuɣu, i d-yekkan seg
ssilul anda gren sin n yineḥbas-a, yesdekwel-d ineḥbas d yiɛessasen.
Tuqeɛ-itt tazzla n yiɛessasen srid ɣer ssilul anda yella Mḥend d
Belɛid. Din din tafat tassaɣ.
« Acu yeḍran akka ! Ur tettsusumem ara » I d-isuɣ aɣella n
yiɛessasen.
Simmal asuɣu yettfukti. Gar tuɣac-a tufrar-d tin n Belɛid :
« Ay asessas, ttxil-k ! Yebɣa ad yi-ineɣ ! Ɛteq tarwiḥt ay aɛessas ! »
Aɣella n yiɛessasen iwehha s yixef-is, i wid d-izuɣr yid-es, ad ldin
tawwurt. Yecneq tamitrayit ɣer yidis-is imended ɣer daxel, ldin-d tawwurt.
Belɛid, anagar yesla i usxerwec n tewwurt yuzzel-d, ineggez ɣer yiḍarren n
uɛessas :
« Yebɣa ad yi-ixneq, ay aɛessas ! Yemxel ! Suffeɣ-iyi s-ya ! ttxil-
k ! »
Aɣella n yiɛessasen, imugg am udebbiw, ur iḥemmel ara asuget n
umeslay n yineḥbas. Yendaḥ i yiwen n uɛessas :
« Glu myes-sen ɣer wannag wadda ! Azekka ad nẓer acu ara
nexdem. »
Belɛid yefreḥ : tiyiti s ttkel d useḥnunef ifen tiddukla d tiɣimit n
Muḥend.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
122
Ma d Muḥend, deg yidis nniḍen yekres iwekkimen-is yekkat deg
tɣalaṭ-nn n udɣaɣ yugin ad terr ssut. Yebda asuɣu :
« Bɣiɣ ad meslaye$q d unemhal, tura ! ur ttraǧuɣ ara ! tessalem-
iyi-d ? »
Ineḥbas nniḍen, dɣa d aya i ttraǧun, ula d nutni ttnadin kan sebba
s wacu ara d-kkren ; bdan ademmer deg twwura-nni n wuzzal. Mḥend mazal
yettsuɣu :
« Bɣiɣ ad waliɣ anemhal ! Ur lliɣ d aqettal akken ad kerfeɣ ! ma
rniɣ kra da, ad nɣeɣ yiwen ! »
Aɣella n yiɛessasen, tamiṭrayit deg ufus yeddukel d yiɛessasen,
hwan ɣer wannag wadda anda rran Mḥend, mi d-yewweḍ yendeh i yiwen n
uɛessas, yenna-yas : « Semlelli-t ! »
S lemɣiḍa yesɛa ɣer uneḥbus, aɛessas-nni yugi ad at-iwet, acku
yeẓra ur d-usuter ara lmuḥal. Idemmer aneḥbus ɣer zdaxel :
Semlelli-t ! Neɣ tebɣiḍ ad isenker tagrawla ! »
Aɛessas nniḍen yerfed afus-is yefka tiyita i Muḥend ɣer tmelɣiɣt,
isemlelli-t.
Ineḥbas, yal wa deg ssilul-ines, ur ẓran ur fhimen acu yellan,
sekrenlhiḍ. Aɣella n yiɛessasen mi d-yuli, s wurfan, yerfed tamiṭrayit ɣer
yigenni yessufeɣ lujeh. Din din tres-d tsusmi.
Deg lḥebs-a, lehna tessaɣ s yisem n Lhadi, aɣella n yiɣessasen. La d
netta yeẓra, yeqqar i yiman-is : « Asmi ara ffɣeɣ, imar ma tebɣa ad terwi
awer d-tuɣal lehna. »
Zrin tmanya n wayyuren. Mḥend yejbed-iten deg wannag wadda.
Deg wakud-a d tirni, tamuɣli-s angar yeẓẓar tili n uɛessas mi ara s-d-yesres
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
123
cwiṭ n wučči ɣer yiḍarren-is : Kra yibawen ragten deg waman d lkas n
waman.
Ass n 18 tuber, Tawwurt n ssilul teldi-d, yekcem-d yiwen n uɛessa,
yenna-yas-d i mhênd :
« Eyya-d a Mḥend, yebɣa ad k-iẓer unemhal. »
Ur d-yeggri kra wafud deg tfekka n Mḥend, yuɣal am lexyal, ilufḍa,
tilkin fell-as am ugemmum n tweṭṭufin, zun d amexlul. S tigti n tallit yekka
deg ssilul n wannag wadda yekraf, s Yiɣil iɣallen i t-d-refden iḍarren-is,
teffeɣ deg-sen tezmert. Akken kan d-mugrent tafat wallen-is nedlent.
« Senned ɣer tɣalaṭ-a a Mḥend ! »
Mḥend yuɣ rray akken yeggugem. Aɛessas-nni ikemmel yeldi-d
tafat n tewwurt nniḍen n ssilul, ansi i d-ffɣen daɣen tlata n yineḥbas. Gar
yineḥbas-a yella Belɛid, ula d netta shant din deg wannag wadda. Yenbeddal,
allen salwent, deg yidmaren-is tenṭeḍ deg-sen tusut.
Mḥend, mi d-yeɛqel Belɛid, iwehha-yas… yesmermeg-as :
« Ɛiwen-iyi… »
Yebren-d uɛessas-nni :
« Susem ! Ddum, ad truḥem ad tecfem akken ad temlilem d
unemhal. »
Amek ara xedmen imeɣban-a akken ad ddun. Gar yineḥbas-a llan
wid yekkan deg wannag wadda tlata n wayyuren, ma d Mḥend d Belɛid,
wwten da tmanya n wayyuren, arfiq-nnsen anagar tallast d uwexmi, ur
ttmeslayen ur ttembiwilen, d wučči drus.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
124
Mi wwḍen ar wemḍiq anda ccfen, anagar i d-mmaren waman fell-
asen mlellin acemma. Ḥulfan s tlaba tamaynut i sen-d-fkan leggaɣet ɣef
yirawen-nnsen. Mi kfan aseṭṭel, glan yes-sen ɣer lbiru n unemhal, kecmen.
Akken bedden, snin-ten wa zdat wa, ɛussen fell-asen sin n yiɛessasen, gar
yifassen-nnsen timitriyitin.
Deffir n lbiru, ɣer yidis n unemhal, aɣella n yiɛessasen yebda-d
ameslay :
« Atna, ay anemhal, ineḥbas iɣef i k-d-meslayeɣ. D Lhadi i ten-
yegren ɣer daxel n ssilul wannag wadda, yura fell-asen : Segrewlen. »
Anemhal, wesser acemma, am win yeɛyan yerra-yas-d awal :
« Lhadi ar yexdim akka, armi yeẓra iwimi. »
Mḥend yewhem, s uḥeccim yerfed-d aḍaḍ-is ad isuter ameslay :
« Zemreɣ ad meslayeɣ ? »
Anemhal am win ifeclenn yerna-d awal :
« Meslay-d, acu tesɛiḍ ad tiniḍ…
_ Nekk, ur xdimeɣ kra, ay anemhal…
_ Ur texdimeḍ ara kra, Amek isem-ik a wa teɣleḍ teɣdemt ?
_ Mḥend, ay anemhal
_ Iwimi i d-tkecmeḍ ɣer lḥebs,
Mḥend, aḥeccim yezdeɣ udem-is, s yiɣil iɣallen i d-iteffeɣ wawal
seg yimi-s. Ikemmel-as uḥulfu yeqqen-as taɣect. Iwehha ɣer Belɛid.
« Fell-as i lliɣ da, d netta i nɣiɣ. »
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
125
Tezḍa-d taḍsa ɣef yicenfiren n unemhal.
Argaz-a yemxel ! Ay aɛessas ! »
Mḥend iqeddem-d s usurif, yejmeɛ-d tezmert-is. Dɣa ulac d acu ara
yexser, ma yella ugin ad amnen ad yuɣal s ansi i d-yekka. Ma yeggugem tura,
ulac melmi ara d-isefhem taqsiṭ yeḍran yid-es.
« Ala, ur mxelleɣ ara, ay anemhal.walim lekwaɣeḍ ad tafem deg-
sen iwimi d kecmeɣ ɣer da, rseɣ d aqettal, d argaz-a i nɣiɣ ! Ini-yasen a
Belɛid. Ini-yasen ur temmuteḍ ara… »
Din din anemhal yerfed-d allen-is, isakked deg –sen akken
yewhem.
« Acu-tt teqsiṭ-a ? lekwaɣeḍ uran fell-ak tettwaẓuzreḍ acku tenɣiḍ,
trewleḍ, uzzlzn-d deffir-k ṭṭfen-k. Ula d kečč testɛerfeḍ tedyant. Amek tura
ad tiniḍ ala,
_ ayen i wen-d-qqareɣ tura i d tidett. Ad wen-d-ggaleɣ s wayen
tebɣim. Ula d nekk, imir nwiɣ nɣiɣ, ɣas akken deg ddunit-iw nɣiɣ. Tukerḍa d
tidett ukreɣ ma d timenɣiwt werǧin nɣiɣ ! Ttxil-wen slem-iyi-d, ad wen-d-
sefruɣ taqsiṭ amek tella… »
Anemhal iwehha ɣer yiɛessasen ad suffɣen ineḥbas nniḍen ad
ǧǧen Mḥend d Belɛid.
« Ad awen-d-iniɣ, ɣur-wat ad tesreksem fell-i. Ihi kečč a Mḥend… d
anwai d-teqqareḍ tenɣiḍ ?
_ werǧin ẓriɣ anwa nɣiɣ, da i tres tiyita qessiḥet. Armi d-yewweḍ
Belɛid. Anagar i d-yekcem yebda-d asefti n wawal, yemmal-iyi-d acu yexdem
di berra qbel ad yettwaḥbes. D amakur am nekk…
_ Acu i k-d-yemla ?
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
126
_ Ata acu i yi-d-yemla. Asmi ttwaṭṭfeɣ, ufan-iyi ttnaɣeɣ d wa.
Aanaɣ akka a Belɛid, Ini-d ur ttagad… »
Belɛid s taɣect tazurant, yerfed awal :
« D tidett, ay anemhal, ass-nni lliɣ tedduɣ deg tezniqt i d-yuder
Mḥend, mlaleɣ-d yiwen n wergaz yettḥewwis. Mi d-yekcem ɣer temnaṭ
isullsen, serseɣ-as tiyiti ɣer uqerruy, semlelliɣ-t, kniɣ ɣur-s ḥuffeɣ-t, mi kfiɣ
yid-es ruḥeɣ ǧǧiɣ-t din yesred zdaxel terga. Imi d iḍ nwiɣ ula c win iẓran
ayen xedmeɣ, mi d-ddiɣ azal xemsa n lmitrat, ineggez-d fell-i yiwen n
umakue, ur ẓriɣ d anwa-t ! »
Ikemmel-d ameslay Mḥend :
_ D nekk, ay anemhal… mi walaɣ acu yexdem ḍefreɣ deffir-s.
_ Iwimi tḍrfreḍ deffir-s ?
_ Akken ad t-akreɣ. Dɣa ma ukreɣ amakur ulac acu ara agdeɣ :
argaz yettewten ur yi-yessen ara. Ddmeɣ-d tahrawt-nni i wumi yebra din
belɛid, mi nedda kra, nebɣed ɣef wemḍiq anda yettwet uḥewwas-nni,
neggzeɣ ɣef Belɛid fkiɣ-as tiyiti, yeḍreḥ din. Sferfdeɣ-as deg lǧib akken ad
akreɣ atezdam-nni i d-yuker.
_ S-yin akkin. I s-yenna unemhal.
_ Imar kan tewweḍ-d yiwet n tkerrust, zdaxel-is rekben-d rebɛa n
yemdanen. Ẓran-iyi-d, rsen-d uzzlen-d ɣer Belɛid, mi rewleɣ ḍefren-iyi-d.
Ssaleɣ-asen ttuɣun : « Yemmut ! » mi yi-d-leḥqen, seqlalḥen-iyi s teɣrit
akken zuɣuren deg-i ɣer uselɣu anda wwtaɣ Belɛid. kkaten-iyi qqaren-iyi-d
ay aqettal. Yiwen deg-sen yerkeb takerrust yeɛna ibulisen. Mi newweḍ ɣer
uselɣu, argaz-nni wwteɣ ulac-it. Ulac lmeyyet-nni. Gar-aneɣ tella tehrawt-
nni d lǧerra d yidammen i d-yeskunan ansi izuɣer aman-is argaz-nni wwteɣ.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
127
Ibulisen, mi wwḍen, ḥuffen drus kan akka, taswiɛt fran lmeyyet-nni yeglalez
armi d iɣzer, s-yin zuɣren-t waman. Werǧin ufan lmeyyet, dɣa ɣur-sen
lweqt. Ata iwimi ttwaẓuzreɣ d aqettal. Ula d aḥewwas-nni yewwet Belɛid
yenna-yasen d nekk i t-yesɛuẓlen, mi ḥuffen leǧyub-iw ufan atezdam. Din i
fran fell-i d amakur d aqettal. Ula d irgazen-nni i d-yeɣran i yibulisen nagen
ẓran argaz yemmut. Dɣa din, ula d nekk umneɣ.
Anemhal isekmec anyir-is, am win yebɣan ad yini ur yefhim kra.
« Teqqareḍ-d d wa i tenɣiḍ ? Anemhal, yettmeslay i Mḥend iwehha
s uḍaḍ ɣer Belɛid.
_ Akka, ay anemhal ! tamacahut-a, yeḥka-yi-tt-id Belɛid deg ssilul !
_ Iwimi truǧaḍ tmanya n wayyuren akken ad teḥkuḍ tamɛayt-a ?
_ Mi sliɣ i tedyant amek teḍra, di yazwara s wurfan qrib nɣiɣ
Belɛid, ay anemhal ! Nennuɣ deg ssilul, mi d-yewweḍ uɣella n yiɛessasen,
isehwa-yaɣ ɣer wannag wadda.
_ Dili testeqsam-d fell-i, ad yi-d-temmeslayem.
_ d awezɣi, ay anemhal. Aɣella n yiɛessasen, yenna-yaɣ-d : « ad
terkum da ». mi nḥulfa s kra tezmert, am Belɛid am nekk, ad tt-nerr ɣef
usuɣu, din din ad d-yazzel uɛessas ad aɣ-yefk tiɣrit, mi yekfa wafud, nerra-tt
nessaram kra yelhan ad yekk seg tɛessast d ssber. Limer nerna drus kan
zdaxel ssilul wannag wadda, dili nemxel. Taɛessast deg yilem tessuffuɣ
leɛqel, ay anemhal, maca acu nniḍen ara txedmeḍ ! S lxiq n umeslay ; ula d
Belɛid ira ad imel tamɛayt yeḍran yid-es d nekk, maca ulac tawwurt. »
Anemhal yebren ɣer Belɛid, yenna-yas :
_ Ad tiliḍ d anagi ɣef wayen tesliɣ d tidett ?
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
128
_ Ad iliɣ d anagi, ad iniɣ tidett. Ass-nni, wwteɣ argaz wayeḍ
yewwet-iyi. Aqerruy-iw yettcercur s yidammen, mlelliɣ, mi d-ukiɣ, sliɣ i
medden ttsuɣun, d ssut n tkerrust. Din ugdeɣ, ɣileɣ d ibulisen i d-yewwḍen,
ḥrurdeɣ almi d yiɣzer, s-yin rewleɣ. Ur ẓriɣ acu yeḍran d Mḥend, dɣa ur yi-
tuqiɛ deg-s awi-d kan ur yi-ttaṭṭafen ara ibulisen. Mi zrin kra wussan,
ttwaṭṭfeɣ ttakreɣ yiwen wexxam. Ata wamek i d-wwḍeɣ ɣer lḥebs akken ad
mlileɣ d Mḥend di ssilul. Mḥend yugi ad yemmeslay yid-i, dɣa akken ad t-d-
seḍseɣ ḥekkuɣ-d timucuha xedmeɣ di berra, din din Mḥend, am umexlul,
ineggez-d fell-i ad yi-yexneq, ziɣen yiwet deg tmucuha i d-mmliɣ teḍra d
Mḥend, tin i d-yeḥka tura. Ata amek teḍra tedyant ay anemhal. »
Belɛid, akken yefhem anemhal yugi ad yamen, yebda-yas-d
awessef n yiɣzer, yesken-as-d afeddix-nni i s-yexdem Mḥend deg uqerruy.
Anemhal isaweḍ taluft ɣer wexxam n teɣdemt, s-yin inẓurfa
ɛawden-d aẓuzer i Mḥend d Belɛid.
Tidett tettqam-d ɣlayet i Mḥend i wakken ad tt-yissin ; ixelles-itt s
tmanya n wayyuren deg ssilul deg wannag wadda. Ziɣen tella temḥeqranit
ur tezmir ad tennal neɣ ad tekkes ula d taɣdemt.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
129
TAYRI TAWESSART
_ Les plus vieux amoureux du monde _
P. Ballemare _ J. Antoine
« Les dossiers extraordinaires »
Yiwet n teqcict, d yelli-s n wemrabeḍ, d yiwe n weqcic, d mmi-s n
ufellaḥ, mmiḥmalen.
Lqanun n taddart yebna-d taɣalaṭ ɣef tayri sɛan, wa ɣer ta,
ilemẓiyen-a. I wakken tayri ad tkemmel gar-asen, ilaq-asen ad afen tifrat
fiḥel ma ɛefsen ɣef lqanun n taddart.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
130
Tamacahut teḍra deg yiwet n taddart anda imrzdaɣ bḍan d
iḥricen : llan wid ikesben cci d rray, tugett deg-sen d imrabḍen, llan wid
seqdacem yimezwura-ya, d acriḥ ameqqran, wid iɣef tettrus teɣrit.
Selma, d yell-s n wemrabeḍ, fell-as ɛecrin n yiseggasen, temleḥ
nezzeh. Seg tikkelt tamrzwarut ideg rsent wallen-is ɣeh Maǧer,
tefhemuessaked-d deg-s s tmuɣli ideg tgelmem tayri. Ad tt-ilaɛi yugad, ad
tlaɛi-tur ilaq ara, acku ilugan n tayri mmalen-d d argaz ara ilaɛin i tikkelt
tamezwarut, taḥdayt, mačči d taḥdayt ara yaẓen ɣur-s. dɣa tefhem lecɣal-
nni d tirni, yerna testḥla yes-sen, maca ur tezmir ad terkes lqanun, ilaq ad
traǧu melmi ara tt-ilaɛi Maǧer.
Selma d Maǧer, tekkan ɣer yiwet n terbaɛt n ccna yellan deg
taddart, din i mrẓren i myussanen tikkelt tamenzut. Yal ass, Maǧer
itteḥnunufed ɣer tqernit anda d-tezga Selma akken ad yaɣ amḍiq zdat, mi
d-yewweḍ ɣer yidis-is istehna. Send ad bdun tizlitt, Maǧer isakked Selma
yeḍsa-yas, din din terra-yas-d ur teẓri amek. Akken cennun, deg yiqerray-
nnsen iger uzeṭta n tayri.
Mi kfan ccna, Maǧer yezwar ɣer berra ad yeggani Selma. Mi d-
teffeɣ yessuter deg-s taudkli d webrid ɣer wexxam-nnsen. Ass-a ḥulfan s
webrid wezzil, zun qemcen allen-nnsen, ldint-tent wwḍen. Lxiq yezdeɣ deg-
sen am wid yemyussanen, deg wacḥal-aya ur mlalen. Mi wwḍen ɣer wemḍiq
anda rar d-msebḍun, bedden akken am yisebdad mexẓaren kra teswiɛt,
ṭṭreḍqen s taḍsa n lferḥ igelmen ulawen-nnsen. Ata amek tebda tdukli gar
Selma d Maǧer.
S teɣzi n unebdu, Selma d Maǧer gelden akken tiɣimit, tayri yellan
gar-asen tugi ad temsu. Deg yiḥerqan ur d-teffɣen, zzin i tqerna d tirni, anda
zemren ad afen talwit.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
131
Yiwen n wass, ababat d tyemmat n Selma, ruǧan deg yelli-tsen
armi d-twella. Luɛan-tt.
« Ansi d-tekkiḍ akka a yelli ? » I tt-tetter yemma-s.
Ǧuher, yemma-s n Selma, tbedd ɣer yiman-is, am nettat am liḥala
n tullas n yimerkantiyen akkit, ur txus wayra.
« Nniɣ-am ansi i d-tuɣaleḍ akka ?
_ Lliɣ ttḥewwiseɣ deg yigran.
_ D Maǧer ?
_ Ih. »
Din din Ǧuher tekres anyir. Yemma-s,tebren ɣer wergaz-is am tin
yettnadin liɛana. Argaz n wexxam yefhem, isakked tameṭṭut-is am win
yebɣan ad tt-isuter ad teqqel deg yidis, taluft tuɣal-d i netta.
« Selma, deg wacḥal-aya kem d yadukli d Maǧer, newwid lexbar,
maca ur nrbɣi ad nehder nɣil ad tfehmeḍ iman-im, kem deg wass ɣer wayeḍ,
teǧǧiḍ tadyant ad tfukti. Anaɣ twalaḍ a yelli ddyana d tumniyin-nneɣ ur
qebblent timsaɛfa d tdukli d wiyiḍ. Tfehmeḍ-iyi. Twalaḍ acu bɣiɣ ad d-
iniɣ ? »
Tidett kan, Selma ur teẓri ur tefhim ur tezmir ad tsel i wayen
nniḍen nnig tiɣri n tayri yekseb wul-is ɣef Maǧer. Rray-a i s-d-yuder baba-s
ur s-yeɛjib. Maca deg tallit am ta, di tmurt am ta, anda imezdaɣ snin
imdanen am yiguza, yal wa s wazal-is d tmira-s ; yelli-s n wemrabeḍ ur
tezmir ad teddakel d mmi-s uxemmas. Lefhama-ya twala-tt maca tugi-tt.
« Akken kan tebɣiḍ a baba » I d-yekfa umeslay gar ubabat d yelli-s.
Ma d nettat, ccɣel-is texdem-it, acu kan tura mačči am wussan iɛeddan; tayri
gar Selma d Maǧer tuɣal s twafra.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
132
Mi ɛeddan kra wussan, yenna Maǧer i Selma:
“Acu tenniḍ limer ad ḍelbeɣ afus-im ɣer yimawlan-im?”
Udem n teqcict yenbeddal; teggugem, tesikkid Maǧer, kra s lferḥ kra s
ugugem ɣef baba-s i s-yennan ad teḥbes tawaffɣa d Maǧer. Acḥal-aya segmi
tettraǧu timeslayin-a sɣur Maǧer. Teẓra imawlan-is ur qebblen ara, dɣa
tiririn ɣef tuttra-ya seg wacḥal-aya segmi tt-d-theyya: “Ala”
Mačči d tayri ur tesɛi ɣer Maǧer, maca lqanun n taddart ɣef tullas,
yeqqar-d rray fell-asent yettuɣal i yibabaten. Ulac ara texdem.
Maǧer, seg tama, yenwa mi ara d-yini imeslayen-a i Selma, ad
tneggez ad as-tger iɣallen ad tsuden-it ad tru s lferḥ. Ziɣen ur d-yelli kra deg
wayen yettxemmim. Yenɛaǧab, iḥulfa s wakal irewwel gar yiḍarren-is.
Yeggugem, ur inuda ad yefhem kra, tiqqit n yidammen ur d-teqqim deg
wudem-is. S-yin s-yin, yebren yeɣba.
Maǧer, mi yekcem axxam, yaf baba-s d yemma-s ttraǧun deg-s.
“Ansi d-tekkiḍ a mmi? ”
Maǧer ihuz tuyat am win yebɣan ad yini fkem-iyi talwit:
“Iwimi ara yi-d-testeqsiḍ, anaɣ teẓriḍ?
_ Telliḍ d Selma?
_ Ih.
Ababat, s uḥeccim isakked tayemmatt, am win isuturen liɛana?
Tayemmatt, seg tama-s, tletha: tettheyyi-d učči, am ur sen-d-ngi ccan, ma d
tmeẓẓuɣt tessal.
“Yemma-k d nekk, nettḥeyyer fell-ak.”
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
133
Maǧer yessakked yemma-s terra-d “ih” s uqerruy-is.
“Nettḥeyyer fell-ak ɣef waṭas n lecɣal. Di tazwara, taqcict-a, d
yelli-s n wemrabeḍ. Tis-snat, twalaḍ ur nesɛi asurdi s wacu ara nmager ayen
ɣer wacu tettɛerrijeḍ. Ih a mmi, ɣas qḍeɛ layas deg tura.”
Yemma-s n Maǧer, terra taɣellayt ɣef tmes, tesbuḥruy-as akken
trennu asɣar. Tbern-d ɣer mmi-s:
“Yesɛa lḥeq baba-k a mmi! Ilaq ad tḥebseḍ tadukli d teqcict-a.”
Deg uqerruy n Maǧer, xelḍent tlufa. Baba-s, mi t-iwala akken,
yekker-d yewwet-it ɣer tuyat, yenna-as:
“Ur k-nenna ara ad tḥebseḍ tadukli d teqcict-a. Maca, ilaq ad
twalaḍ tidett ɣer zdat, ameyyez yezwar aneggez: jnu-d kra d-yin akin ad
nẓer.”
Iḍ-nni, Maǧer, yura-d tabratt ara iceyyeɛ i Selma, akken ad tt-
ixebber ur tt-yettu ara, tayri yesɛa ɣur-s ur tezmir ad temsu. Yefka-as lweɛd
n temlilit ɣer lmersa, ɣer tafrara.
Selma tebḍa gar nnihwan n yimawlan-is d tayri tesɛa ɣer Maǧer.
Ɣer taggara teddem rray ad teɛna win tḥemmel. Ɣer tafrara n wass tella-d
deg wemḍiq, temlal d Maǧer.
“Ilaq a Selma ad ffɣeɣ i tmurt.
_ Anda ara truḥeḍ?
_ Ad ṭṭfeɣ tababurt ɣer Fransa. Qqaren-d din yella uxeddim. Ilaq ad
geɣ leqrar i ddunit-iw.”
Qqimen akken, Selma d Maǧer, ttemsikkiden. Maǧer yettraǧu
melmi ara d-tneggez fell-as ad temsalam yid-es, neɣ ad s-tini ad teddu yid-
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
134
es. Selma, tebbajjew, xelḍent-as tlufa, tettḥebbir hah ɣer tmeslayin n baba-s
hah ɣer tid n Maǧer hah ɣur-s.
Teseḍfer s usekkud i Maǧer yettalin ɣer tbaburt.
Teḍra d Selma am tin i wumi tensa tafat n ddunit; anagar imeṭṭi i
s-d-yeggran. Teqqim din deg lmersa, tesikkid tababurt-nni armi teɣba,
teggra-d d yiman-is din. Azal snat n tsaɛtin nettat d asikked deg yillel, s
wallen gelment s yimeṭṭi, teḍmeɛ ahat ad twali tikkelt nniḍen tababurt
yewwin aɛziz-is.
Lxiḍ yeqnen Selma d Maǧer, tura yeggra-d deg yisalan ttaznen
gar-asen s tebratin. Maǧer, ɣas ma yensa i usemmiḍ laẓ, akken ur yeskkar
ara aɣbel i Selma, ur s-d-yettader wayra deg wayen yesɛedda d lḥif. Tal
tikkelt ideg i s-d-terra tabratt Selma, tesutur-as-d ma yella tezmer ad taweḍ
ɣur-s. Netta, yesseɛraq-as.
Seg wayyur ɣer wayeḍ, deg useggas ɣer wayeḍ, tibratin neqqsent.
Liḥala n Maǧer, am tin n yal amdan awerdani di tmurt n madden;
yeẓra akken ad yeḥrez timira-s ilaq ad iseggem tudert-is, ad isellek aqerruy-
is; ad icemmer ɣef yiɣallen-is ad yemlil ayen i t-yettraǧun. Dɣa yessaweḍ
yesbedd axeddim i netta d wiyiḍ: yuɣ ikumya sawaḍen sselɛa i wid
yuḥwaǧen.
Mi yesɛa cwiṭ lweqt zdat-s, ad yeddem amaru ad yaru tabratt i
Selma. Maca lexbar ur d-yelḥiq seg tmurt sɣur Selma. Yenna i yiman-is, ad
twalem tettu-t; ur as-tesmiḥ ara mi s-yugi ad d-terzu ɣer wanda yella. Ahat
tercel tura. Imir dɣa i yefra d yiman-is, ilaq ula d netta ad d-yaf leqrar i
terwiḥt-is, ad yercel.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
135
Zrin tlatin n yiseggasen ɣef tayri yellan gar Selma d Maǧer. Maǧer,
di tmurt n lɣerba, yercel yeǧǧa-d tarwa, ur t-ixus kra, yesgel tudert-is ɣef
lsas iseḥḥa. Dɣa yelḥeq leɛmer i wesgunfu, fell-as settin n yiseggasen.
Yerna ɛecra n yiseggasen temmut tmeṭṭut-is. Tura yeggra-d d
yiman-is, tarwa-s meqqret yal wa s wexxam-is, reclen d tirni lethan d lecɣal-
nnsen. Muḥend, mmi-s ameqqran, yeṭṭef amḍiq n baba-s, isedday lecɣal.
Yiwet n tikkelt, yuɣal-d mmi-s seg uxeddim; seg usikel i s-d-yellan
ɣer tmurt n baba-s, yerra-d srid ɣer wexxam anda yettili Maǧer:
_ Amek tettiliḍ a baba?
_ Labas…
_ Anaɣ ur tsetweḥceḍ ara?
Muḥend, yeẓra aɣbel n baba-s d win n lehna n tarwa-s; yetthenni
iman-is mi ara ten-iwali ferḥen. Yenna mmi-s i baba-s:
“Iwumi ur trecleḍ ara a baba?”
Maǧer ihuz tuyat. Ikemmel-d ameslay Muḥend:
“Mi lliɣ di tmurt, wwḍeɣ armi d taddart-nneɣ.”
Din din Maǧer yeduqqes-d, iwenneɛ-d iman-is.
“Ssarameɣ ur tfeqɛeḍ ara fell-i. Ur ẓriɣ amek i yi-iger iɣallen lxiq,
bɣiɣ ad waliɣ atddart anda tluleḍ. Din mlaleɣ yiwet n temɣart isem-is Selma.
Temla-yi-d tamɛayt yeḍran gar-awen.
Leḥya tezdeɣ udem n Maǧer.
_ Ih akka tejbiḍ ɣer taddart! Ahat tbeddel.
_ Ih, jbiɣ! Rniɣ mlaleɣ d Selma.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
136
-Teẓriḍ-tt?
_ Ih! Wehmeɣ
_ Iwimi?
_ Ɣer wemnar n wexxam tezdeɣ, mi yi-d-tenceḍ ɣer ukeccum, ufiɣ
tɛelleq deg lḥiḍ tteswira-inek… Mazal ar tura teḥmel-ik, werǧin tettu-k. Dɣa
ɣef lǧal-ik ur tezwiǧ ara . Ilaq tura ad as-taruḍ kra wawalen…”
Anagar yekfa ameslay d mmi-s, Maǧer yekker, yeddem-d lkaɣeḍ d
umaru. Afus yettergigi, azgen s tewser azgen s lferḥ, yebda tira. Yeẓra mi ara
slen warraw-is s tebratt-a ad ḍsen acemma fell-as, maɛna tayri yellan gar sin
n yiwessura-ya tekka-d nnig kulci.
Deg tebratt, Maǧer yeḍleb afus n Selma.
Mi kkan tnac n wussan, tewweḍ-d tebratt i Maǧer sɣur Selma:
“Xemsa n yiseggasen-aya, nekk, d taɛessast deg-k d uxemmem fell-ak. Yal iḍ
m ara nedleɣ allen-iw, ɛerḍeɣ ad waliɣ anda teelliḍ amek telliḍ. Uggaɣ
yenna-yak-d mmi-k, ula d nekk mazal ḥemleɣ-k. Ɣas ulamma meqqreɣ maca
ur setḥaɣ ara deg wawalen-a ad k-tent-id-iniɣ. Tura, ma tebɣiḍ ad iliɣ d
tameṭṭut-ik, ɛnu-yi-d.”
Fiḥel ma isuget taswiɛt, Maǧer iwessa yiwen deg twacult-is ad as-
d-yeṭṭef amḍiq deg tbaburt ata t-yawin ɣer tmurt. Tamurt yeǧǧa segmi
yeffeɣ.
Zdaxel texxamt, di tbaburt, Maǧer iḥulfa s lweḥc yezdeɣ-it, am
wasmi yeffeɣ tikkelt tamezwarut ɣef taddart-is. Maǧer, tura wesser, deg
ticcett-is sebɛin n yuseggasen, ma d ul-is yecreh s temlilit d wakal n tjaddit
anda yekka temẓi-s, d tin yettɛassan ad yeweḍ.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
137
Agu yessaɣ lmersa anda i d-teḥbes tbaburt. Deffir liẓar i d-iga
wagu, Maǧer yeẓra tettraǧu deg-s tmeṭṭut yeǧǧa deg wacḥal-aya. Tameṭṭut-
a, Selma, ula d nettat wesret. Deg wul n Maǧer anagar tayri yesɛa ɣer Selma i
d-inagen: zun teddekwel-d seg yiḍes. Mi teḥbes tbaburt deg lmersa, yezdi-d
lqed-is Maǧer, yessejba seg ṭṭaq imdewwer n tbaburt, wissen ahat ad yeɛqel
Selma gar lɣaci-nni i d-yerzan i d-yettcewwiren ɣer tbaburt.
Ihegga-d tibalizin sway i d-yegla ɣer wemnar n tewwurt n
texxamt, yesker-itent gar yiḍarren-is. Yettxemmim wissen ma t-teɛqel? Neɣ
wissen ma ad att-yeɛqel netta daɣen. Mi ara mlilen, wissen s wacu ara
ḥulfun?
Mi d-ires seg tbaburt, ccɣel amenzu yexdem Maǧer, yesakked
zelmeḍ yeffus, ur yeɛqil yiwen. Iḥulfa s ukukru yuɣ deg-s amur. Gar lɣaci-ya
wissen ma tella Selma. Asemmid yezlez Maǧer, yesres tibaliin, yeqfel
abalṭun yelsa, yeddem tubalizin ikemmel tikli. Akken iteddu isikkid anda ara
iwali Selma.
Akukru yuɣal i Maǧer d tindemmit. Yettxemmim iwimi d-yuɣal
imi ulac tin iɣef yebna tuɣalin d yisaramen n tudert i s-d-yeqqimen akka ɣer
zdat.
Anagar yewweḍ ɣer tewwurt n lmersa, yeɛna-t-id yiwen n wergaz,
yelsa talaba n unehhar n tkerrust:
“ D kečč i d Maǧer?
_ Ih!
_ Swalhen-iyi ad k-d-fkeɣ tabratt-a”
S uɣiwel, Maǧer yeldi-tt ad tt-iɣer:
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
138
“ D nekk, Selma, i k-id-yuran tabratt-a. Nniɣ-as ilaq ad k-id-iniɣ,
qbel ad nemwala, mačči akken i yi-teǧǧiḍ i qqimeɣ, ilaq ad tawiḍ lexbar
beddleɣ, iseggasen yersen ɣef yiri-w beddlen udem-iw. Ugdeɣ ad
tendemmeḍ ɣef tuɣalin-ik mi ara yi-twaliḍ zdat-k; ad tagiḍ arcal yid-i. Akka
tura mi k-sɛelmeɣ, s tebratt-a, ur as-teqqareḍ ara xedɛeɣ-k. Tura, ma tugiḍ-
iyi, ɣbu gar lɣaci, err-d lexbar i unehhar-a, akka am kečč am nekk ad nellez.
Neɣ ma yella ur tendemmeḍ ara mi d-tusiḍ, ini i unehhar ad ak-d-imel
amḍiq anda ttraǧuɣ deg-k.”
Ziɣen Selma tusa-d, tugad ɣef Maǧer ad ibeddel tikti fell-as.
Tettraǧu deg-s zdaxel yiwet n tkerrust iḥebsen din.
Maǧer, ul yekkat s tazzla, yesteqsa anehhar anda teffer Selma.
Anagar i s-d-yemla unehhar-nni amḍiq anda teḥbes tkerrust, Maǧer yebda
tikli ur yeẓra anda yeggar isurrifen-is; yefreḥ ad yemlil d tayri-s. Deg webrid
wa idemmir-it wa idemmir-it-id.
Lxiq ikerreb deg Maǧer: anda ara d-iwali Selma. Uggaɣ nettat,
tettwali-d deg-s.
Anehhar-nni, meskin ameɛlal, yeṭṭafar deffir Maǧer. Mi iɛedda i
tkerrust ideg tella Selma, teldi-d tewwurt, yesla i ḥed yettnadi-yas-d:
“ Maǧer !”
Din din, Maǧer yeḥbes, yeɛqel taɣecy n Selma, yebren-d ɣer deffir
isikkid deg-s. Selma, s lferḥ, tuder-d si tkerrust terra-d ɣur-s, tteswira n
Maǧer gar yifassen-is.
Bedden akken ttemsikkiden, umnen ur uminen deg wayen ddren d
wayen yeḍran yid-sen. Maǧer yebra i tbalizin-nni yerfed; Selma, tekkes
tismaqqal terra ɣef wallen-is.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
139
Lɣaci yellan din qqlen ɣef yidis, bnan-d azrug i sin n yiwessura-ya,
yumnen s tayri yesɛa yal yiwen deg-sen ɣer wayeḍ, xemsin n yiseggasen i
yemmiḥmalen, ɣas ulama mibɛaden. Wa yettazzal ɣer wa am yilmeẓyen.
Maǧer iger iɣallen i Selma, yettemsalam yid-es yeqqar-as:
“ Anwa yenwan, a Selma, anwa yenwan…
_ Akka a Maǧer… ɣas akken acḥal-aya… maca zun iḍelli kan i
nemfaraq…”
Qqimen ɣer lqaɛa, wa zdat wa, lɣaci i sen-d-yezzin yefreḥ yid-sen.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
140
TADDART-IW
Tiziri, d yiwet n tlemẓit
Tecedha ad twali taddart anda lulen imawla-is. Tessaram ad d-yaweḍ
wass ad tezmer ad terzu ɣer taddart, ad tmeslay d yimezdaɣ, ad tẓer igran…
Maca, akken imawlan n Tziri, ur kfin ara iman-nnsen, dɣa asirem yuɣal-as d
target.
Maca, win ur ngezzem layas, yaweḍ yiwen n wass.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
141
Si zik n zik nessal ɣer wanda tewweḍ talsa s tikli, llan yemdanen
teddun fiḥel tuɣalin ɣer tmurt-nnsen, llan wid yeffɣen tudrin zedɣen
timdinin. Mi nesteqsa ɣef sebba n tikli n wemdan-a, ad naf, deg tugett n
tikkal, d yiwet n tedyant iɣef zdin tiddi-nnsen; ǧǧan imeḍqan anda sɛeddan
temẓi-nnsen i waken ad ḥellin talqimt n wučči, wa i netta wa i yimawlan-is.
Maca, tugett yemdanen-a segmi ara ffɣen berra dayen tekfa tezmert-nnsen,
axeddim yečča-yas afud, yeswa-yas tidi.
Tamacahutt-nneɣ s-ya i d-tekka, s waya ara tebdu:
Tella yiwet n teɛrift teffeɣ i taddart-is am wakka acḥal d Aseggas,
akken ad tnadi ɣef weɣrum. Seg wasmi teffeɣ i taddart-is ur d-tuɣal. Ula d
tawacult i d-yernan, di temdint i d-lulen, i d-ttwarebban, ur ssinen wayra
ɣef taddart n yimawlan-nnsen.
Yiwen n wass, tekker-d Tiziri. Tiziri, d tamaẓuẓt n wexxam, d tilemẓit,
tecbeḥ, temlehḥ, udem d imdewwer, allen d tizerqaqin, acebbub yegzem,
setta n yiseggasen deg ticcett-is. Tterbiya, tetturebba mliḥ, teḥrec di tɣuri,
tettsetḥi, tettaɣ rray, ayen teẓra yesleḥ-itt ad tnadi fell-as akken ad telmed-
it;
Tiziri twella-d seg lakul, akken tetteddu, deg webrid tettaɣ yal ass ɣer
wexxam, tufa-d yiwen n wemɣar iqummec, yesres-d gar yiḍarren-is
taqecwalt teččur s tbexsisin. Mi tewweḍ ɣer zdat-s, tefka-yas azul:
_ Azul fell-ak a baba amɣar.
_ Azul a yelli. Acḥal n yemdanen i d-yekkan s-ya, zdat-i, Yiwen deg-
sen ur ixemmem ad iyi-d-yefk sslam, anagar kem. Da, deg temdint, mačči am
nekni deg tudrin: Ameẓyan yettqadar ameqqran, ameqqran inehhu
ameẓyan, win yesɛan ad yefk i win ur nesɛi.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
142
Deg yidurar-nneɣ, tidett, ulac idrimen aṭas, maca nxellef-it-id s
lḥenna.
Akken tiwwura n unebdu beddunt leddint, azɣal yessaɣ-itt, yezdeɣ
tiqerna d tirni. Tiziri tessikid deg wemɣar: anyir yettengay s tidi. Iɣaḍ-itt,
tenna-yas:
_ Rǧu ur ttruḥ ara, ar d-uɣaleɣ.
Anagar tewweḍ axxam tesres aqrab-is, teddem-d abuqal yeččur d
aman, tegla yess i wemɣar-nni. Amɣar-nni, mi yekkes fad, yessasmeḍ
agerbuz-is yeḥman, yefreḥ nezzeh. Akken ad inemmer fell-as, iger afus-is
ɣer tqecwalt-nni i d-yewwi, yeddem-d tibexsisin cebḥent ufayit, yeččur yes-
sent amudd n Tiziri. Yenna-yas:
_ Tanemmirt ɣef lxir-im.
_ Tanemmirt i kečč daɣen ɣef tbexsisin d wawalen i yi-d-tenniḍ.
S-yin, teddem abuqal i d-tewwi, tenejbar s axxam. Akken tleḥḥu,
tettxemmim, amek tga taddart-a tura?
Amɣar-a yeqqar-d din yemmed lferḥ d lehna d talwit. Imi akka, iwimi ur
ttuɣalen ara, ar din yemdanen?
TADDART-NNEƔ
Itri mi d-iban
Tiziri tessaɣ idurar
Tezrareg-d ddaw wemnar
Ferḥen akkit igurdan
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
143
Ccna, iyzaḍ bdan
Assa tan ad yufrar
Tizizwa ɛemrent urar
Tezzint deg yiḥerqan
Acrureg n waman yesfan
Ssut-nnsen d axessar
Yeswa deg-sen wemsedrar
Yesasmeḍ agerbuz-is yeḥman
Imeksawen mi ksan
Ad d-rren lmal aneɛmar
Ɣer tewwurt yebra wemrar
Abrid yiwen ur asen-tiskan
Ar tili n yisekla yeslan
Ad yebdu jeddi amɣar
Tamɛayt n weɣzen aɣeddar
Ddaw tziri n wuḍan
Aqlaɣ yid-wen am yemɣan
Deg yiger uɣen aẓar
Ad neneggez akaddar
Ad nernu i ɣ-d-yezgan
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
144
Mi tewweḍ axxam, temlal-d yemma-s. tenna-yas :
_ A yemma. Ayɣer iseqdacen n wat taddart, akkit-nnsen ẓdan s ufus?
_ Deg tudrin yezgan deg yidurar-nneɣ, ulac lluzinat, yerna drus n lɣaci
i yellan, dɣa ɣef wakka i ttwassnen gar-asen, lexdeɛ d tkerkas d tukerḍa, ur
zgan gar-asen. Ma d tagmatt, din, tesfa am tignewt-nnsen.
_ Ihi madden irkell ɣur-sen tamurt?
_ Ih, tugett n lɣaci, ɣur-s tamurt.
_ Ihi ula d nekni ɣur-neɣ tamurt?
_ Wama ! Ih ɣur-neɣ.
_ Acuɣer ur nrezzu ara ɣer din ?
_ Acu ara nexdem din ? Ssuq ulac, lakul ulac…
_ Ad nruḥ ad nḥewwes.
_ Mi ara d-yaweḍ baba-m, ini-yas akka.
Tiziri teffeɣ ɣer berra tettraǧu deg baba-s melmi ara d-yuɣal s axxam.
Deg wallaɣ-is, mazal tettxemmim ɣef wemɣar-nni, ɣef tudert deg taddart.
Tenna i yiman-is: “ Ah! Limer zemreɣ ad ruḥeɣ ɣer taddart, ulama ɣef yiwen
n wass, ad awḍeɣ tiqerna yellan din d tirni.”
Taswiɛt kan ata iteddu-d baba-s, tuzzel ɣur-s akken ad as-teḥku
isaramen i tt-izedɣen. Mi tekfa, yerra-yas-d:
_ Ula d nekk bɣiɣ ad jbuɣ kra n wass. Maca ad kem-ɛahdeɣ, asmi ara d-
jemɛeɣ isurdiyen, ad kem-awiɣ ad tḥewseḍ taddart-nneɣ; ad twaliḍ isaffen
deg tmizar, idurar, ad tesleḍ i wesčewčew n yefrax, d wecrured n waman, d
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
145
useglef n yiḍan, ad tezɣileḍ ɣer lkanun iɣef tres tɣellayt n lqahwa i
umeqqran, d tmellalin zdaxel yirruj i yilemẓiyen.
Segmi i s-d-yenna baba-s lehdur-a, tefreḥ. Tebda tettgani melmi ara d-
yejmeɛ baba-s idrimen akken ad att-yawi ɣer tmurt. Maca, tal tikkelt ideg
ara d-yejmeɛ isurdiyen baba-s n Tiziri, ad yaf ilul-d umesruf d amaynut;
yella-d kra yezwaren tirza ɣer taddart. Ma d Tiziri, tettraǧu melmi ara s-d-
yini baba-s: “ Ass-a, ad akem-ssiwḍeɣ ɣer wayen tessarameḍ a yelli”.
Yiwen n yiḍ, tignewt tesfa, afeǧǧeǧ n tziri yessaɣ tal tiɣmert. Zdat n
ṭṭaq, iḍ yeḥma, Tiziri tefka tamuɣli ɣer yigenni, tesikkid ccbaḥa i tt-
yessaɣen. Tamdint akkit texla, at wexxam d tirni ṭṭsen. Ma d Tiziri, nettat,
teqqim akken ɣer ṭṭaq yeldi; tettxemmim amek ara taweḍ isaramen-is.
Din din, tmekta-d asefru i s-d-yenna wemsedrar-nni i s-d-yefkan
tibexsisin. Yenna-yas-d:
“Bedd, ad twaliḍ, qim ulac”.
Tiziri tebda tettḥebbir amek ara texdem akken ad terbeḥ kra n
yisurdiyen ad ten-tefk i baba-s akken ad tt-yawi ɣer taddart-nnsen. Kra
yellan texdem-as leḥsab, maca ar tura ur tufi tifrat; acḥal tiktiwin i d-yezzin
ɣer wallaɣ-is, yiwet deg-sent ur tlaq.
Din din tebda tesmuɣbun ɣef yiman-is, teqqar-as: “ Iwacu ur sɛiɣ ara
ameddakel i zemren ad yi-d-yefk rray yelhan”. Teqqim akken acḥal, armi
bdant wallen-is ɛeyyunt, naddam yeɛna-tt-id.
Taswiɛt kan twala ɣer yigenni, yiwen n yitri, yettimɣur, yettaẓ-d ɣur-
s. Tafat, i d-yettak yitri-ya tugar tin i d-ttaken yitran nniḍen yellan din deg
yigenni. Itri-ya yugar ayyur deg ucrureq.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
146
Acemma, acemma, itri-ya yettaẓ-d, ttwaferzent-d; deg-s snat n
taṭṭucin. Ɣas akken, Tiziri tettwali deg taṭṭucin-a, yersen ɣef yitri-ya, maca
ur tumin: “ Tiṭ tettwali-tent, ul yeskerkes-itent”.
Tiziri, deg ddunit-is temlal d wanect-a, di tazwara tugas, tuɣal
tewhem. Tugi ad terwel, ul-is yeqqae-as-d tiziri-ya tehwa-d i nettat, tban-d
akken ad as-tmel yiwen n wufur. Ad twalem d tidett?
Temmekta-d tamsirt i sen-d-yefka uselmad di lakul, llan yemdanen
rsen ɣef wayyur. Tecfa ɣef wawalen i s-d-yenna:
_ Llant lqaɛat akin i wayyur, beɛdent ɣef tin-nneɣ, anda yezmer lḥal
ad ilin din imezdaɣ. Acḥal wakud yezrin, imezdaɣ n ddunit ttnadin ad afen,
ma llant lqaɛat nniḍen ttwazedɣent. Maca, ma yella imezdaɣ n ddunit
ttnadin, amek, ma llan imezdaɣ nniḍen, nutni daɣen ur ttḥufun ara? D
tidett! Nekni nettḥufu wiyaḍ ur ttḥufun ara ma llan?
Akken tettmeslay, allen-is ugint ad d-qecrent seg tiziri n yitri n
yitri-nni. Ur d-tewwi lexbar amek, Tiziri teɛna tawwurt n berra, s tuffra ɣef
yimawlan-is, teldi-tt, tger-d ɣer wezniq. Anagar i tesres aḍar-is ɣef wakal,
twala, amzun azniq tessen zik ibeddel; deg yiḍ, ur yelli am wass.
Deg tallit-a, azniq d ilem, yesulles, Tiziri tebda tikli tesmermug:
“Uggaɣ ɣelḍeɣ i d-yeffɣen deg tallit am ta.”
Tbedd akken, tettxemmim; ma yella ad tkemmel tikli ɣer tafat
yettfeǧǧiǧen, neɣ ad tuɣal s axxam?
Akken kan tger asurrif amezwaru ɣer deffir, ad tuɣal s axxam, tafat-
nni terna tuẓa-d ɣur-s, acemma acemma, drus drus, cwiṭ cwiṭ… armi d-
yewweḍ ɣer zdat-s yitri-nni zun d nettat iɣef yettnadi. Anagar tesres Tiziri
asekkud ɣef yitri-ya, tewhem s uttireq d ufeǧǧeǧ i d-yeteflen deg-s. Mi d-
yewweḍ zdat Tziri, yenna-yas:
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
147
_ Azul a Tiziri!
_ Azul! Amek i tessneḍ isem-iw?
_ Kem, ur yi-tessineḍ ara. Nekk d itri n zzher-inem, anaɣ yal yiwen di
ddunit ɣur-s itri n zzher-ines.
Tiziri teqqim akken tebajjew, zun d target i tettargu, s ayen ur
yettamen wallaɣ; itri n zzher-ines atan da, zdat-s. Taswiɛt kan, Tiziri tebda
ameslay:
_ Ass-a aql-i feqɛeɣ.
_ Anect-a walaɣ-t ɣef wudem-im, ur ɛusseɣ ara ad iyi-d-tiniḍ. Faqeɣ di
tazwara. Maca, aql-i da akken ad am-d-sleɣ, ad yi-d-tiniḍ acu tebɣiḍ ad am-
d-xedmeɣ. Nniɣ-am, nekk d itri n zzher-inem.
_ Nniɣ-as i baba ad nerzu ɣer taddart-nneɣ. Yenna-yi-d asmi ara d-
jemɛeɣ idrimen. Maca, ur isekfa-ara iman-is.
_ Tebɣiḍ ad kem-awiɣ nekk?
_ Tzemreḍ? I s-tenna Tiziri, akken tneggez s lferḥ.
_ Yella win tessneḍ din?
_ Ur ssineɣ yiwen.
_ Ihi, ma yella akka, d nekk ara ibedden ɣer kra yellan. Neggez ɣef
weɛrur-iw, sred iman-im, qmec allen-im alamma newweḍ d asawen s wamek
ara tent-teldiḍ.
Dɣa fiḥel ma tessiɣzef tallit, Tiziri texdem ayen i s-d-yenna yitri n
zzher-ines, zun tugad ad yendem.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
148
Dayen ur tezmir ad tamen; atta nnig usigna i tettwali am uɣebbar,
telḥeq zdat wayyur i yettkacban lqaɛa, maca lqaɛa-ya tettiriq.
Drus kan akka n tallit, azal uxemmem, atta tewweḍ ɣer taddart.
D tikkelt tamezwarut ideg asekkud n Tziri, ires ɣer taddart-i. Tban deg
wayen tettwali: idurar ɣummen s yisekla, snin wa zdat wa, zun ttmizwaren
anwa ara d-yennalen igenni, da d igran iɣef imɣan gren azeṭṭa yal wa s
rrqem-is am yiḥembel yessan deg tɣeɣert n wexxam…
Kra teswiɛt akka, itri-nni yehwa-d ɣer lqaɛa, yegla-d ɣef yiri-s s Tziri,
yeqqimen akken tbat s wayen twala, ul-is yeskerkes allen-is. Mi d-tres ɣer
lqaɛa, yenna yitri:
_ Ilaq ad kem-id-sfehmeɣ: ma yeffeɣ-d yiṭij, itri ad iɣib neɣ ma ulac ad
yefsex. Ɣef wakka tura, nekk ur zmireɣ ad ddakleɣ yid-em. Kem ad truḥeḍ
iman-in, maca ur ttagad, suffeɣ aɣbel deg wul-im, aqli la d-ttɛassaɣ fell-am
deg wemḍiq-iw. Azekka ad kem-id-awḍeɣ, ad nemlil da, mi ara d-yeɣli yiḍ.
_ D amḍiq ur ssineɣ deg ddunit-iw, imezdaɣ yiwen ur t-ssineɣ,
tiɣawsiwin d tnumiyin n da, yiwet ur tt-ssineɣ!
_ yeffeɣ-ikem weɣbel, ur ttxemmim ara, ur ttseddiɛ ara aqerruy-im s
wanect-a. Awi kan abrid ad tawḍeḍ anda tebɣiḍ. Ur ttkukru, d nekk ara d-
iɛassen fell-am s-yin iwsawen. Ma d da, d imezdaɣ ara kem-id-yeɛnan, mi ara
d yali wass.
Tiziri akken mazal ibat wudem-is, teḍfer abrid I s-d-yemla yitri n
zzher-ines.
Anagar I d-tuli tafat n wass, imesdurar bdan ttakin-d. Amek I s-d-
yenna yitri i teḍra: acḥal n yemdanen i tt-id-yemlalen, bɣan akkit ad tt-awin
ɣer wexxam ad tsew afenǧal n uyefki ad tečč tiziḍanin.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
149
Ula d agama yefreḥ, lḥal yella yessules s usigna, mi d-telḥeq Tziri,
tuɣal tignewt tesfa, iṭij yeflali-d tedda-d yid-s teslit n wenẓar. Ifrax bdan
asčewčew.
Imezdaɣ n taddart d tirni, qedcen ɣef Tziri; snulfan-d tarbaɛt ara d-
yawin Tiziri ad tnadi imeḍqan akkit ad ternu ad tekkes lxiq. Imezdaɣ teḍra
yid-sen am wid yeẓran acu i d-yewwin taqcict-a ɣur-sen.
Glan yess ɣer tsirt n zzit, yellan din deg taddart seg zik, yiwen ur d-
yecfi melmi i tt-bnan imezwura n taddart, s-yin ad uɣalen ɣer yigran n
uzemmur yeččuren iḥerqan. Yiwen ur yettu Tiziri. Imezdaɣ n taddart d tirni
ẓran-tt. Mi d-nejbaren, rran ɣer tala, din tesasmeḍ ifadden-is; teswa,
tessared.
Anagar i d-teffeɣ i tala, yemlal-itt-id yiwen n umerkanti n taddart:
_ Mreḥba, lɛeslama yess-m, ɣer taddart-nneɣ a taqcict. Akken kan sliɣ
s tiwḍi-inem, nniɣ-as ilaq ad ruḥeɣ ad tt-ẓreɣ. Ula d nekk bɣiɣ ad ferḥeɣ
yess-m akken ferḥen yess-m at taddrt.
_ Ad k-isellem Rebbi!
Yekker-d yiwen deg yifellaḥen yellan d terbaɛt-nni isawel-d s ufeqqiɛ:
_ A Sidi, anaɣ tilemẓit-a, iceyyeɛ-itt-id Rebbi i nekkni, yess
imeɣban d yifellaḥen, yezha wul-nnsen. Neɣ ula d tabeẓṭiṭuḥt-a tebɣiḍ
ad aɣ-tt-tawiḍ, ad tuɣal inek.
_ Wiyi, usme s cci kesbeɣ, ur bɣin ara mi nekk ɣur-I idrimen
nutni ur sɛin ara, usmen.
Din din, yenṭeq-d yiwen seg yimeqqranen n taddart, yenna:
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
150
_ Win yesɛan ad as-yernu Rebbi, win ifehmen ad as-yernu
Rebbi. Nekkni, s at taddart, mačči ɣef cci-inek i nusem, maca nrewwel
ɣef lefɛayel-ik.
_ Eyyan, eyyan, a taqcict ad am-d-heyyiɣ imensi.
Din din terra-yas-d Tiziri ameslay, tenna-yas:
_ Ma ddiɣ yid-ek, ilaq imeddukal-iw, iferḥen s yess-i, ad ddun
yid-i. Ur zmireɣ ad dduɣ nekk, ad ǧǧeɣ ɣer deffir imeddukal-iw.
_ Aṭas lɣaci yellan, mačči d yiwen ad t-id-kfuɣ. I s-d-yerra
umerkanti-nni.
_ Aṭas llɣaci yellan, kečč aṭas yedrimen i tesɛiḍ. Akka neɣ ulac.
Ixemmem cwiṭ umerkanti-nni, yerra-d awal:
_ Qebleɣ, ddum-d d tirni ɣer teɣremt-iw, ass-a lferḥ ad yegget
deg taddart.
Tenṭeq-d yiwet n temɣart deg yidis:
_ Ass-a, d ass amewaru ideg tessufɣeḍ leɛcur.
Mi fukken učči, urar yuɣ amur: wa iceṭṭeḥ, wa icennu, wa
iqeddec: imezdaɣ n taddart akkit zhan.
Akken kan yebda yiḍ yettsiɣ-itt, Tiziri temmekta-d imeslayen i
s-d-yenna yitri n zzher-ines: “… ad nemlil da, mi ara d-yeɣli yiḍ.” Ilaq
ad tuɣal armi d wemḍiq anda temsebḍa d yitri.
Din din, am umeẓyan am umeqqran, am weqcic am teqcict
msalamen yid-es. Kra n win i tt-yesudnen ad as-yini; “ Ad tuɣaleḍ kra
wass?”
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
151
Ula d nettat ur tebɣi ara ad truḥ, maca akka i d ddunit; ilaq ad
tuɣal ɣer wexxam-nnsen nettat daɣen.
Iɣallen ččuren d tirzufin, i s-d-fkan imesdurar, tegla s wayen
tezmer, ayen i d-yeggran tebḍa-t din gar yimecṭaḥ. Send ad truḥ,
tenna-yasen:
_ Anda yebɣu yelḥa wemdan, ad d-yuɣal uḍar-is ad ilḥu s aẓar-
is.
Anagar tewweḍ ɣer wemḍiq anda i tt-id-yesres yitri n zzher-
ines, iḍ yessaɣ-itt, tuɣ amḍiq ɣef yiwen n weẓru, tettḥessis i wecrured
n waman yettazalen din zdat-s.
Tura teẓra, nettat tezzi-d iɣallen i taddart, taddart, seg yidis
nniḍen kifkif, temmaẓeḍ ɣur-s; miḥmalen seg wul.
Deg tɛessast-nni n yitri, deg uqerruy n Tiziri itezzi wayen teẓra
d temliliyin i as-d-yellan deg taddart. Imir kan, temmekta-d awal n
uselmad-is deg lakul i yas-d-yennan:
_ Win iteddun yif win yeqqimen. Win yebɣan a yedder temẓi-s,
ad iḥewwes.
Ula d Tiziri teẓra terna tesla, twala ayen telmed ass-a, ur as-t-
yesselmed yiwen deg lqern. Akken tettqeddim deg uxemmem, tesla i
taɣect ɣer deffir tettnadi-yas-d:
_ Aql-i da a Tiziri, ad nruḥ?
Ayen akkit yezrin fell-as, yesggugem-itt; ur tezmir ad tini “ ih”
ur tezmir ad tini “ala”.
Ɣer tuɣalin, ayen teẓra tazwara ɣef weɛrur n yitri, mi d-tusa, i
tettwali tura. Acu kan, tura, tesla i uqerruy-is itezzi, temlelli. Mi d-tuki
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
152
tufa-d iman-is zdaxel n wusu deg texxamt-is, baba-s d yemma-s
ttmuqulen deg-s.
Tiziri terfed allen-is, twala itri-nni, akken yebɛed tebɣa ad as-
tinii: “Iwimi yexdem akka”.
Taswiɛt kan tesla tiririn n wawal ɣef westeqsi-ines, deg wul-is:
“Kra n win ixedmen lxir di ddunit, ad yemlil d yitri n zzher-ines. Am
kemmini”.
Tebren-d ɣer yimawlan-is, tenna-yasen:
_ Acu yellan?
_ Ur yelli wayra. I s-d-terra yemma-s.
Baba-s ikemmel deg wawal n yemma-s:
_ Nusa-d di sin ad kem-neseɛlem s lexbar yelha: iceyyeɛ-d
ɛemmi-m seg taddart, yenced-aɣ ad neqqim anebdu deg taddart.
_ Tanemmirt a baba, tanemmirt a yemma.
Msalamen yid-es imawlan-is, ffɣen.
Mi d-teggra Tiziri iman-is, tessakked ɣer yigenni, tufa tallest
tessaɣ, anagar amḍiq n yitri n zzher-ines. Din din gelment wallen-is s
yimeṭṭi n lferḥ.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
153
AGELLID N YIMELḤANEN
Le roi des bons-
Herniett Brechnnier
Agellid Gulu, yeḥkem tagelda-s s zzur. Yellugem ɣef tmurt, kra win
icebḥen ad t-ineɣ. Dɣa imezdaɣ d tirni, tticmiten iman-nnsen, myekrahen
ugin arcal gar-asen.
Yiwen n wass, yiwen n wergaz ɣef rrif n ugelmim, yemlal-d yiwet n
tmeṭṭut tessirid. Din din teɛjeb-as, dɣa mmiḥmalen.
D aṭufan ara d-ilalen deg temlilit-a ara d-igen abeddel i yilugan i d-
yesbedd ugellid Gulu.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
154
Si zik n zik, deg yiwet n tmurt, ass-a, isem-is d wanda i d-tezga ɣban.
Yeḥkem-itt yiwen n ugellid yecbeḥ, isem-is Gulu.
Agellid Gulu, yumen s ccbaḥa armi yuɣal tugett n lweqt-is yesɛedday-
it ɣer lemri. Ur yettxemmim ɣef wayra anagar ad yili d lemxeyyer deg
ccbaḥa ɣef yimezdaɣ n tmurt yeḥkem. Yewɛer nezzeh: Ma yesla s yiwen
yecbeḥ ad yazen wid ara s-yekksen aqerruy.
Gar lɣaci yeḥkem, yezreɛ tugdi. Yiwen ur yebɣi ad yif agellid deg
ccbaḥa, ula d iqeddacen-is, yal wa amek i yeswaɣ iman-is akken ur teddun
ara di nnmara i ugellid-nnsen. Yal wa amek yexdem; Wa isexnunes iman-is,
wa yezzi-d i taṭṭucin-is s tezweɣ, wa yesnulfuy-d iɛeqqayen deg tamart-is,
way esker deg yimi-s uglan sexlaɛen, wa yezleg tanzarin-is. Yal ass agellid
Gulu itezzi deg tzenqatin n tmurt isikkid ma ad yaf yiwen yecbeḥ. Dɣa mi
ara d-yemlal imezdaɣ n tmurt, yettaf-iten zelgan, cemten, qqlen akkit d
ifɣulen, acebbub yexreb; imir, yettaf talwit, ul-is yestehnay, imir imir ad
yebdu azuzer n yedrimen ɣef madden.
S-yin, agellid Gulu ad yuɣal ɣer teɣremt-ines ad yesteqsi aqeddac:
_ Ɛni, deg nniya-k, yezmer ad yili yiwen yif-iyi deg ccbaḥa?
_ Amek akka ay agellid ? Anect-a d awezɣi, ur yezmir ad k-yif yiwen
deg ccbaḥa. Yiwen ur yezmir ad yekseb vvbaḥa nnig-k. Yal ass iɛeddan
ccbaḥa-k tettfeǧǧiǧ.
_ Akka i k-qqareɣ, i as-yenna ugellid Gulu. Atan trebḥeḍ-d isurdiyen,
ax. Azekka, ma yehwa-yak, uɣal-d ad turareḍ da, abrid yeldi.
Imezdaɣ n tmurt akkit, uɣalen d ifɣulen, cemten: Accaren umsen,
imejjan ččuren d taltext, axenziz deg wanzaren ur itekkes, talaba texnunes.
Imezdaɣ gar-asen yal wa iɣunfa ad iwali wayeḍ. Seg lecɣal-a tennulfa-d
twaɣit, d agejdur gar yimezdaɣ n tgelda yeḥkem ugellid Gulu.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
155
Ata acu i d-yennulfan:
Tullas n tmurt ugint ad reclent d yergazen cemten. Akken daɣen ula d
irgazen, mi walan tullas ad bɣun ad d-rren. Segmi yiwen ur yebɣi ad yercel,
yiwen ur yeḥmil wayeḍ, wid yellan bdan ttiwsiren; ma d ilmeẓyen ulac, mi
ugin jjwaj gar-asen. Deg tmurt d tirni, ilmeẓyen wqan.
Dɣa di ddunit-nnsen, leḥzen yebda yessaɣ-itt. Anagar agellid Gulu i d-
yeggran yettaḍsa, yezha iman-is deg tmurt, seg mi ara d-yekker netta d
amuqqel deg yiman-is ɣer lemri. Ma d imezdaɣ imeɣban, yal ass i d-yernan
dɣa yeggar-itn deg tallast.
Ulac ilemẓiyen ara te-yessedhun qbel ad ṭṭsen.
Akken ulac ilmeẓyen, ulac amsalam, yiwen ur yetturar d wa^yeḍ
tiddas neɣ tamrust neɣ ileqqafen. Ulac imdanen-nni n zik iseftayen awal ɣef
tudert. Imezdaɣ akken ma llan, ḥeznen, allen-nnsen ttcercurent d
imeṭṭawen, seg tafrara n wass ar d-yeɣli yiḍ. Simmal ttrun, simmal cemten
wudmawen-nnsen. Lecɣal ɛerqen i yimezdaɣ.
Yiwen n yiḍ, dɣa teḍra-d tedyant tesefraḥ:
Iḍ-nni, d tiziri, iruḥ yiwen n umezdaɣ n tmurt, ad inadi di teẓgi ?
Akken iteddu yettxemmim ɣef yiɣeblan i sen-id-yezzin; amek armi wwḍen
ɣer wanect-a. Din din yerfa, yenna-yas:
_ Dayen! Ddeqs i nqejjem, ula d nekk, seg wass-a d asawen bɣiɣ ad
cebḥeɣ.
Mi yewweḍ zdat yiwen n ugelmim, isikkid deg yetran yessaɣen igenni,
yebda yessirid ilefḍan-nni yezgan ɣef yiri-s.
Imir imir, attaya tus-d yiwet n tmeṭṭut, ula d nettat tebɣa ad tnadi di
teẓgi, imi yerwel fell-as yiḍes. Mi tewweḍ ɣer ugelmim-nni zdat wanda yella
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
156
wergaz-nni, tebda asired. Ur tuki d yiman-is armi tekkes tixnanasin ɣef
wudem-is.
Argaz-nni, mi yeẓra tameṭṭut, isikkid di ccbaḥa-s ibajjew; din
din,yeffeɣ-d seg wanda yeffer. Mi t-teẓra tmeṭṭut-nni daɣen, ula d nettat mi
t-twala, teqqim tesikkid di ccbaḥa n wergaz-nni. Imir kan, sin n yemdanen-
nni msebɣan, dduklen ɣer yiwen n wexxam myercalen s tuffra.
Mi zrin kra wussan, tameṭṭut-nni terfed s tadist. Tameslayt ɣef sin-a n
yemdanen truḥ seg yimi ar umeẓẓuɣ armi tewweḍ ɣer ugellid Gulu. Agellid
Gulu, mi yesla yerfa, ayen i d-yufa zdat-s yewwet-it s rrkel, ayen yeẓra
yerẓa-t, mi d-ibedd ad yeɣli ad yettegliliz, yebda asuɣu:
_Limer aṭufan-a ad yi-yif deg ccbaḥa, ad as-kkseɣ aqerruy-is am wid i
t-yezwaren.
Iberraḥen d lɛesker n ugellid n ugellid Gulu, zuzren tameslayt n
ugellid. Madden d tirini fejɛen. Deg wulawen n lɣaci, tezdeɣ tugdi ɣef uṭufan
ara d-ilalen. Gar-asen, ẓran aṭufan yif agellid deg ccbaḥa.
Seg yimir, imezdaɣ bdan ttheyyin-d lqec ara icemten aṭufan-nni,
akken ad d-iban d afɣul: Ta teẓda abernus ɣezzif, ta tegni-d aserwal s
tfawtin, aya ma d aqcic ara d-ilalen. Deg yidis nniḍen, tullas qeddcent ɣef
lqec ma d taqcict. Imezdaɣ akkit uzzlen akken ad snesren aṭufan gar yifassen
n lmut.
Yal aterras ansi i d-yejba, yefka-d afus, akken asmi ara d-ilal uṭufan, ad
yidir.
Zrin wussan, aṭufan ilul-d; d taqcict, semman-as Taxnanast, akken ad
sferḥen agellid Gulu.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
157
_ Amek tga taqcict-a ? I as-yenna ugellid i uqeddac-is, mi t-iseɛlem s
tlalit n teqcict.
Din din, imeẓẓuɣen n uqeddac n ugellid, zwaɣen. Yerra-yas-d:
_ Tesergagay ay agellid. Tecmet, temmug am warzuz.
_ Akka i bɣiɣ, i d-yerna awal ugellid. Tura ad jbuɣ ɣer yimawlan n
uṭufan-a, ad asen-gluɣ s terzeft.
Akken kan i d-ffɣent tmeslayin-a seg yimi n ugellid, iqeddacen-nni i s-
d-yezzin teṭṭef-iten tawla tuɣmas nnsen ṭṭerḍiqent, tafekka tettergigi. Nutni
walan aṭufan-nni yecbeḥ yemleḥ dayen kan.
Taqcict-a i d-ilulen tecbeḥ am wass mi ara d-yali, ccbaḥa-s tugar tin n
ugellid. Dɣa akken teẓram, aṭufan yezga yecbeḥ. Ayen bɣun selse-as i
teqcict-a d lqec diri-t, akken ad tecmet, ccbaḥa-s trennu, tugar ayen i as-d-
yezzin d tixnanasin.
Ccbaḥa i d-yefka Rebbi i uṭufan-a, ur yezmir ufus n wemdan ad tt-
yekkes. Tafat deg wudem n Texnanast, tecba tin n tziri.
Anagar i tres tmuɣli n ugellid Gulu ɣef teqcict-a, ifaq tecbeḥ. Din din,
yeffeɣ-it leɛqel.
_ Tura! Tura yakan, ad tazlem ad tenɣem aṭufan-a, i d-isuɣ ugellid ɣef
yiqeddacen-is. Da, zdat wallen-iw ara s-d-tekksem ul-is ad t-id-
tessekmumsem deg uceṭṭiḍ.
Allen n lɣaci yellan dinna, glemment s yimeṭṭawen. Yekker yiwen n
weɛsekri, yeddem ajenwi. Ifassen-is, akken ttergigin, yeddem Taxnanast.
Wid yellan din bdan anazeɛ, anagar agellid Gulu, ur t-yecqi kra deg
wayen ara yeḍrun.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
158
Anaɣ akken ad sentun ajenwi deg tedmarin n uṭufan, ilaq ad t-ɛerrin.
Dɣa bdan tekksen ɣef uṭufan lqec-nni yumsen, yernan ɣef usutel. Mi
yekfa weɛsekri-nni asenser n lqec ɣef uṭufan, tban-d ccbaḥa n tiniI wumi
semman Taxnanast, zun d iṭij. Akken kan yeẓra ugellid Gulu taqcict-a,
yewhem deg-s. yenna i yiman-is: “ Amek ara nɣeɣ aṭufan-a? Amek ara seɣliɣ
tifettusin-a, neɣ tiqejjarin-a tibezṭuḥin, neɣ ticenfirin-a timelḥanin, neɣ
tiblulin-a timeẓyanin, neɣ allen-a timdewwirin?”.
Tallit kan, agellid Gulu yeṭṭerḍeq d imeṭṭawen. Wid i as-d-yezzin llan
ttrun, mi ẓran agellid yettru fehmen d tasa n ugellid-nnsen i d-yeḥnanen,
dɣa din din ferḥen.
Agellid Gulu yefsi am wedfel yeẓra yiṭij, temlel teffel-d ɣef wul-is.
Yeɣli ɣer lqaɛa, yelwi yugar aceṭṭiḍ. Iqeddacen-is uẓan ɣer-s s
temḥadrit, jemɛen-t-id.
Akka tura, agellid yuɣal ibeddel udem, mačči d win ssnen zik. Tura ur
t-tuqiɛ, ama yecbaḥ ama yecmet, d ayen ur igi d alag ; ɣur-s kifkif.
Seg wass-nni, agellid Gulu yecɣel anagar d teqcict-nni i wumi semman
Taxnanast. Seg tafrara armi yeɣli-d yiḍ, netta yetturar yid-es; armi imawlan
n teqcict-a uɣalen cedhan yelli-tsen. Mi ara yebɣu uṭufan ad yeṭṭeḍ, ad d-yaf
zdat-s agellid ad s-d-yefk ayefki; mi ara yexnunes, d netta daɣen i s-
yettbeddilen, i s-yessiriden. Tilemẓit-nni ur tettixir gar yiɣallen n ugellid,
isedhay deg-s akken s yicewwiqen yessen.
Seg wass-nni, agellid Gulu yuɣal yuɣal d agellid yicebḥanen.
I tafrara, ad yader ugellid, s yiman-is, ad d-yeqḍu ayen yelhan i
Taxnanast.
Ammud n tullisin « Allen n tayri »
159
Deg tmurt, imezdaɣ ttmeslayen, qqaren-as agellid-nneɣ yuɣal d netta i
d baba-s, d netta i d yemma-s n teqcict.
Imezdaɣ, tuɣal-d lehna gar-asen, teffeɣ seg wulawen-nnsen tugdi;
ferḥen s wudem amaynut n ugellid Gulu. Tura, imezdaɣ d tirni ttqadaren
agellid, mačči am zik ttagaden-t.
Udem n yimezdaɣ d tirni ibeddel, uɣalen cebḥen melḥen: Argaz mi
yeẓra tameṭṭut teɛjeb-as, ad tt-yessuter i wercal. Tamurt yellan zik teḥzen,
tura yessaɣ deg-s lferḥ.
Seg tmeɣriwin i d-yellan ɣef tikkelt, aṭas n yiṭufanen i d-ilulen.
Tiɣremt n ugellid Gulu teččur d ilemẓiyen i d-ttawin imawlan-nnsen, tal
tikkelt ideg ara d-yekcem uṭufan, ul n ugellid yettnecraḥ. Ayen yexdem zik d
lmenker ɣef yimezdaɣ n tmurt yeḥkem, tura yebɣa ad t-id-yeɣrem s lxir i
yilemẓiyen-nnsen.
Seg wass-nni, ilemẓiyen n tmurt ibedd ɣur-sen ugellid Gulu; medden
akkit ufan iman-nnsen. Ilemziyen gman-d s iciwan: win i id-inazɛen, ad d-
yaf ɣer uqerruy-is agellid, ad iwali acu yebɣa.
Imezdaɣ uysen, maca nnan-as: “Yif ad nesɛu dderya tetturebba s
ttnefcic, wala ma ulac maḍi”.
Amawal
160
Amawal
Awal s teqbaylit Awal s tefransist
Asefren Critère
Amenzay Principe
Anatal Pretention
Asala Authenticité
Asemsi Intrigue
Asegdal, astal Défence
Asaḍ Héros
Ameggi Acteur
Aḥerfi Simple
Ameẓẓyan Court, bref
Amaswaḍ Inspecteur
Anettul Vallée
Asalay Montage
Asarag Conference
Amsuddes, tuddsa Organisateur, organisation
Awalen inmigdanen Mots croisés
Agraw Assemble
Agmam Membre
Amsekrid Jury
Amsizwer Concour
Adigan Local
Adewwan Monologue
Aɣlif Ministère
Amsawa Adaptation
Kefeḍ Animer
Amawal
161
Leqqem Griffer
Sfel Sacrifier
Sumer Proposer
Taggara Dénouement, chute, fin, solution
Tullist Récit
Tasrit Prose
Taglest Antiquité
Tillelt Renaissance
Tagejdant Principale
Tamlilt Role
Tamiḍrant Notion
Tasugnant Fiction
Tussna n yineglan Science de fiction
Tafukkest Technique
Tiɛdawit Rivalité
Tazrirt Influence
Tiddukkla Association
Tiswirt Séminaire
Taglellit Séssion
Tafaska Festival
Tirkeft Comité
Umasan Essential
Tiɣbula
162
Tiɣbula
Idlisen:
1_Chaker, S. « La naissance d’une littérature écrite: Le cas du bérbère
(Kabyle) », in Bulletin d’étuds Africaine N° 17/18, Paris, 1992.
2_Ch. Achour, A. Bekkat. Clefs pour la lecture des récits, Convergences
Critiques 2, Ed, Tell, Blida, Algérie, 2002.
3_Ch. Acour, A. Bekkat. D’après J.Y. TADIE, Le récit poétique, PUF, Ecriture,
1979.
4_Ch. Achour, A. Bekkat. D’après J.M.ADAM, Linguistique et description
littéraires, Paris, Larousse, 1976.
5_Ch. Achour, A. Bekkat. D’après J.P.GOLDSTEIN, Pour lire le roman, Duculot,
Bruxelles, 1983.
6_ Ch. Achour, A.Bekkat. D’après TOMACHEVSKI, Théorie de la littérature,
Ed, Seuil, 1866, texte des formalistes russes, traduits par T.TODOROV.
7_IMARAZENE, M. Timɛayin n Leqbayel, HCA, Alger, 2006-2007.
8_Lacoste Dujardin, Camille. Le conte Kabyle, Etude ethnologique, Edition
Bouchène, Paris, 1991.
9_Rey, Pierre-Louis. Le roman et la nouvelle, HATIER, Paris, 2001.
10_Salḥi, Muḥend Akli. Asegzawal ameẓẓyan n tsekla, Ed L’ODYSSEE, Tizi-
Ouzou 2012.
Tiɣbula
163
Tizrawin :
Muhand Ssaydi, Saida. Le récit Tafunast igujilen de Belaid At Ali, du conte a
la nouvelle, Mémoire de Magister, université de Tizi-Ouzou, Mouloud
MAMMERI, 2011.
Internat:
http : //home. ican. net/ galandor/ litter/ nouv.htm
Imawalen:
1_BOUTLIOUA Hamid. Dictionnaire Français-Tamazight-Arabe, Edition
AZAR- A.C.T.B, 2005.
2_Dictionnaire Français-Arabe, l’Office des Publications Universitaires,
Alger, 1994.
Agbur
164
Agbur
Tazwart………………………………………………………………………………………………………………06
Ixef amenzu: Awal ɣef tullist s umata
1. Tabadut n tullist……………………………………………………………………………………………10
1.1 Tullist d aḍris n tesrit………………………………………………………………………..12
1.2 Tullist d aḍris wezzilen………………………………………………………………………12
1.3 Tullist d aḍris asugnan………………………………………………………………………12
1.4 Tullist d aḍris i d-iḥekkun taḥkayt…………………………………………………….13
1.5 Tullist d aḍris s yiwudam…………………………………………………………………..13
2. Laṣel n tullist………………………………………………………………………………………………….14
2.1 Tullist deg teglest………………………………………………………………………………14
2.2 Tullist deg leqrun ilemmasen……………………………………………………………15
2.3 Tullist deg tillelt………………………………………………………………………………..15
2.4 Tullist deg lqern wis 17 akked lqern wis 18………………………………………16
3. Kra seg wammuden n tullisin tigraɣlanin…………………………………………………….16
3.1 Tullisin yettwarun deg leqrun ilemmasen………………………………………..17
L’Héptaméron…………………………………………………………….……….17
Le Décaméron……………………………………………………………………..17
Les nouvelles exemplaire……………………………………………………17
3.2 Tullisin yettwarun deg tallit tatrart………………………………………………….17
Ligeia……………………………………………………………………………………17
La Parure……………………………………………………………………………..17
Agbur
165
Le Caméleon………………………………………………………………………..17
3.3 Tullisin yettwarun deg tallit tamirant………………………………………………18
Le dernier mot…………………………………………………………………….18
Bliss ( Félicité )…………………………………………………………………….18
Tahta al midalla…………………………………………………………………..18
Ixef wis sin: Awal ɣef tullist taqbaylit
1.Talalit d unerni n tullist taqbaylit………………………………………………………………….20
2.Tulmisin n tullist taqbaylit…………………………………………………………………………….22
2.1 Tutlayt………………………………………………………………………………………………..22
2.2 Adeg……………………………………………………………………………………………………23
2.3 Akud…………………………………………………………………………………………………..24
2.4 Iwudam………………………………………………………………………………………………24
A- Iwudam igejdanen…………………………………………………………………….25
B-Iwudam isnaniyen……………………………………………………………………..25
2.5 Tigawin………………………………………………………………………………………………26
A- Tagnit n tazwara……………………………………………………………………….26
B-Tagnit tis snat (Tigawin)……………………………………………………………27
C-Tagnit n taggara…………………………………………………………………………27
2.6 Tadiwennit…………………………………………………………………………………………27
2.7 Aglam…………………………………………………………………………………………………27
Agbur
166
3. Amuden n tullisin n teqbaylit yettwarun…………………………………………………..29
Ixef wis tlata: Tasleḍt n wamud n tullisin “Allen n tayri”
1.Awal ɣef umyaru…………………………………………………………………………………………….35
2. Awal ɣef udlis…………………………………………………………………………………………………40
3. Tasleḍt n wamud n tullisin…………………………………………………………………………….42
3.1 Amsebrid……………………………………………………………………………………………42
3.2 Ababat d mmi-s………………………………………………………………………….………59
3.3 Allen n tayri…………………………………………………………………………….…………55
3.4 Timlilit deg ssilul………………………………………………………………….……………61
3.5 Tayri tawessart………………………………………………………………..…………………66
3.6 Taddart-iw………………………………………………………………………………………….70
3.7 Agellid n yimelḥanen…………………………………………………………………………74
Tagrayt ………………………………………………….………………………………………………..80
Amud n tullisin………………………………………………………………………………………..83
Amawal……………………………..…………………………………………………………………….159
Tiɣbula……………………………………….…………………………………………………………..161
Agbur ……………………….………………….………………………………………………………...163
Top Related