HET SOCIALE VAN CULTUURLokaal cultuurbele
EEN WERKBOEK
id en gemeenschapsvorming.
Eric Corijn, Stephanie Lemmens en vele anderen
�
COLOFON
‘HET SOCIALE VAN CULTUUR’ is een publicatie van Cultuur Lokaal (Steunpunt voor het Lokaal Cultuurbeleid vzw), VCOB (Vlaams Centrum voor Openbare Bibliotheken vzw) en Kunst en Democratie vzw.
Hoofdredactie:Eric CorijnStephanie Lemmens
Redactiegroep: Pedro OosterlynckMiek De KepperJoost De WegheCarla MartensIvo JanssensMarijke PruytPeter Wouters
Algemene coördinatie: Pedro Oosterlynck
Eindredactie:Isabelle RossaertLies Van den BergheKarin Laporte
Verantwoordelijke uitgever:Cultuur LokaalArenbergstraat 1d1000 Brussel Tel 02 551 18 50 – Fax 02 551 13 [email protected]
Vormgeving: www.undercast.com
Fotografie: Kaat Celiswww.kaatcelis.com
Druk:Poot Printers
Oplage:2000 ex.
Onze oprechte dank aan de praktijkwerkers, de hogeschoolbegeleiders en iedereen die een rol speelde in het reflectieproces: Veerle De Schrijver, Christine Dierckx, Eric Roelandt, Gunter Lots, Greet Roosbeek, Michiel Mestdagh, Roos Desmet, Roel Tulleneers, An Bellen, Els Verkuringen, François Mylle, Gert Philippeth, Robrecht Penders, Davy Van den Heede, Jan Dhooge, Marijke Leye, Anne-Mie Hautekeete, Anne Snick, Maarten Loopmans, Bea Elskens, Fred Dhont, Anne Adé, Jan Braeckman, Stef Bossuyt, Marc Jacobs, Arno Peters, Annemie Rossenbacker, Andy Vandervoort, Brien Coppens, Johan De Feyter, Sandra Denis, Sofie Vandaele, Ans Verlooy, Bea Nollet, Ellen De Bruyne, Ronny De Mulder, Nicolas Vanlerberghe, Sofie Giedts, Jan Colpaert, Katrien Lauwerysen, Koen Willaert, Guy Redig, Danny Wildemeersch, Katrien Aerts, Rika De Belder, Lieven Senepart, Ann Olaerts, Tine Buffel, Frank Cockx, Geert Six, Klaartje Mertens, Steven Slos, Pierre Muylle … en al wie op de een of andere manier betrokken was bij deze pu-blicatie.
De foto’s in deze uitgave mogen niet verveelvoudigd worden op welke wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de fotograaf.De teksten in deze publicatie vallen onder de Creative Commons Naamsvermelding - Niet-Commercieel 2.0 Licentie: behalve voor commerci-eel gebruik mag je deze teksten kopiëren, verdelen, overdragen en aanpassen op voorwaarde dat je blijft verwijzen naar deze publicatie en, indien vermeld, naar de auteur. De volledige beschrijving van deze licentie vind je op http://creativecommons.org/licenses/by-nc/2.0/be/
ISBN 9789081109529Brussel, juni 2007
�
Colofon 2
Gemeenschap? 4
VoorwoorddoorCultuurLokaal,VCOBenKunstenDemocratie
Eennieuwaccent? 5
VoorwoorddoorBertAnciaux,Vlaamsminsitervancultuur,jeugd,sportenBrussel
Vlagzoektlading 6
VoorwoorddoorEricCorijnenStephanieLemmens
DEEL1ANALYSE
Intro:opzoeknaarbetekenis 10
Gemeenschapsvormingalsdecretaleopdracht 12
Hettrajectgemeenschapsvorming:methodiekvanhetreflectieproces 19
Hetmaatschappelijkdebat 25
Hetcultureleveld 34
Deruggengraatvanhetlokaalcultuurbeleid 44
Partnersingemeenschapsvorming 57
DEEL2PRAKTIJKVERHALEN
Intro 74
Grandola(Berchem) 75
Dynamiserenvandewijkmetcultureleinjecties(Dendermonde) 79
Op-Stap(Geel) 83
DieAndereThuismatch2(Geel) 87
Collectiefbetekenisfonds(Genk) 91
BuurtbibliotheekBrugsePoort(Gent) 95
GebiedsgerichteWerking(Kortrijk) 99
Eiland2(Leuven) 103
MarktTorhout,zuurstofvoordestad(Torhout) 107
DEEL3PRAKTIJKTHEORIE
Intro 114
Gemeenschapsvormingiseenbeleidsuitdaging 116
Hetuitgangspunt:eengoedeomgevingsanalyse 121
Medewerkergemeenschapsvorming 127
Eenchecklistvoorgemeenschapsvormendeinitiatieven 135
Kanjegemeenschapsvormingmeten? 144
Uitleiding 151
INHOUDSTAFEL
�
VOORWOORD
Gemeenschap?Hetwoordgemeenschaproepteengoedgevoelop,schrijftZygmuntBaumanin‘Community. Seeking
safety in an insecure world’.Gemeenschapsluitimmersin,heeftietsvaneenwarmeplek,biedttroost
endoeteenberoepopeenwelwillendesolidariteit.Vanuitditgevoelsmatigoogpuntverbeeldenwe
gemeenschapalseenideaal.Maarnagenoegalleswatwetoekennenaanditbegripstemtovereenmet
preciesdatgenewatwemissen.
Ditgemismaaktdatdewerkelijkheidzichenigszinsandersaandient,eerderantidanprogemeenschap.
Enbenaderenweeengemeenschapvanuiteenrationele invalshoekdanbotsenwemeteenopeen
dilemma.Betrokkenheidineengemeenschapheefteenprijs:tegenovereenwinstaanveiligheidstaat
eenverliesaanvrijheid.
Dezespanninggeeftaandat‘gemeenschapsvorming’geeneenduidigeoperatieis.Alvastééntroefis
datgemeenschapsvormingeenflexibelenkleinschaligantwoordformuleertopeentekortinhetsamen-
leven.Datgebeurtvaakineenlokalecontext.
Gedeeldecultuurlijkteenidealesteigervoordezebouwwerf.
Wantbijcultuurgaathetomnieuwebetekenissendieaangeleerdwordendooreenindividu,eengroep
ofeengemeenschap.Bijhetverwervenvandezeculturelevaardigheden lerenmensen indeeerste
plaatsomgaanmetprocessenennietmetproducten.
Gemeenschapsvormingsitueertzichvooralsnogineenexperimentelefase.Hetisoverigensnogmaar
devraagofgemeenschapsvormingalsactiefprocesdeze faseooitkanofmagontgroeien.Tegelijk
constaterenweeenmaatschappelijkenoodaaneneenruimeinteressevoordezeaanpak.Datgemeen-
schapsvorming intussenalseenuitdrukkelijkeopdrachtvoorhet lokaal(cultuur)beleidgeformuleerd
is,versterktalleenmaardezevaststellingen.Dezepublicatiereikteenpakinhoudaanophetjuiste
moment.
‘Hetsocialeincultuur’iseenwerkboek,bedoeldalswegwijzerennietalspasklaarrecept.Omdiereden
kantelthetboeklangsverschillenderaakvlakken:vanvisieenanalyseoverpraktijken,methodenen
profielennaarbeleideneffectmeting.Deel1behandeltdeanalyse,deel2bevatverschillendepraktijk-
verhalen,deel3bevindtzichophetpraktijktheoretischekruispuntvandevoorgaandedelenenfocust
bijgevolgopvaardighedenenmethodieken.
Samenvormenzeuitgelezen ingrediëntenomdeuitdagingdiegemeenschapsvormingheet,opeen
inspirerendemanieraantegaan.Endaarishetdeinitiatiefnemershelemaalomtedoen.
IvoJanssens MiekDeKepper JanBraeckman
KunstenDemocratie PedroOosterlynck CarlaMartens
CultuurLokaal VCOB
�
Een nieuw accent?Gemeenschapsvorming.Hetwoordduiktopnieuwsteedsmeeropinhetlokaalcultuurbeleid.Endat
ismaargoedook.Wemakenergraagmeeeensterkerspeerpuntvanvoordevolgendejaren.Ikben
danookzeerblijmetdezepublicatiealsgevolgvanhetboeiendetrajectdatverschillendepartners
gezamenlijkhebbenafgelegd.Hieruitblijktmaardateenalouderodedraaddoorheenhetcultuurbeleid
dringendaanactualiseringtoewas.Descherptevandeuitdagingenvanvandaagmoestopnieuwin
beeldkomen.
Ontmoeting,participatieendiversiteitzijnvoormijdrieessentiëlehefbomenomtekomentotmeer
gemeenschapsvorming.
Ontmoeting. EénvandebelangrijkstetroevenvanonzeVlaamseGemeenschapiszonderdeminste
twijfelhetwijdvertakteverenigingsleveninallevormenengedaanten.Enhetgaater–globaalgezien-
goedmee.Erisnognooitzoveelvrijwilligengagementgeweestalsvandaag,erisnognooitzo’ndiverse
verzamelingaan‘zelforganisaties’geweest:formeleenminderformeleplekkenwaarmensensamen,
vanuithuneigenwetenofzoeken,vormgevenaanhetstukjesamenlevingwaarvoorzijstaan.Hetsterk
ingebeddeverenigingslevendatactueleverhalenverteltopeengrondtoonvanjarenlangeervaringen
entraditiesverdientallesteunenruimte.Netzoalshet–dikwijlsminderformeelgeorganiseerde-col-
lectievebuurt-enstraatleven,wijkgerichteactiegroepenennoemmaarop.Ikbenervanovertuigddat
sterkeverenigingenengroepenhetbestekapitaalzijnvoormensendievolzelfvertrouwennaarelkaar
endesamenlevingkijken.Endusdesterkstetroefombruggenteslaanmetanderegroepenenmen-
sen.Ikpleitvooreenlokaalcultuurbeleiddathierveelsterkeropinzet.
OnsParticipatie-denkenstaatstevigopdetweebenen‘deelnemen’en‘deelhebben’.Allemensenmoe-
tenallekansenkrijgenomdeeltenemenaaneenzogrootmogelijkediversiteitvaninitiatievenen
activiteiten.Maarzemoetentegelijkdekanskrijgenomdeeltehebben,ommede-eigenaartezijnvan
dezeinitiatieven,vancultuur.Derecenteparticipatie-onderzoekeninditverbandtoneneenstemeer
aandatweonservoormoetenhoedennietsteedsindezelfdevijverstevissen,maarexpliciettekiezen
vooreenactievezoektochtnaarbetrokkenheidvan‘nieuwepublieken’.Cultureleinstellingenstaanvoor
deuitdagingomresoluuttebrekenmetdehegemonievanhetaanbod-denken.Projectwerking,samen-
werking,procesdenkenenuitdeeigenmurenbreken,zijnmaarenkelevoorbeeldeninditverband.
Ikgeloofinderijkdomvaneencultureel diverse,eeninter-culturele,samenleving.Dezekrijgtmaarécht
vormalseenverzamelingvanidentiteitenvandiverseculturelegemeenschappen.Viahetversterken
vanontmoetingenhetactiefinzettenopdeelnemenendeelhebben,wordenstevigebruggengelegd,
naarelkaarennaardetoekomst.Vangemeenschaps-naargemeenschappenvormingenterug.
En,jawel,ikgelooferin.Ikgeloofindiemaakbaarheidvandesamenlevingénindeessentiëleroldie
onzesectorensport,jeugdwerkencultuurhierinspelen.Ikkijkdanookuitnaarhetresultaatvande
veleoefeningendiehierovervandaagindegemeentenplaatsvinden.
BertAnciaux
Vlaamsministervancultuur,jeugd,sportenBrussel
VOORWOORD
�
Vlag zoekt ladingWeleveninwoeligetijden.Dewereldisinombouw.Sterftgijoudevormenengedachten.Nietsisnog
vanzelfsprekend.
Entoch.Entochzijnerbeleidsbeslissingentenemenenpolitiekekeuzestemaken.Entochzijner
instellingenenwerksoortendieverderaandeslagmoeten.Entochzijnermensenenmensengroepen
diemetelkaaroverwegmoeten.
Erwordtveelgedaan.Erwordtnietgenoegbijstilgestaanennagedacht.Datwasde inzetvanhet
projectwaaropditboekisgebouwd.
Hetbegonalin2004.Toenwerdeneenaantallokalecultureleprojectendieallenopéénofandere
maniermetgemeenschapsvormingbezigwarenuitgezocht.Zewerdenopgevolgd,begeleidenbeke-
ken.Aansluitendgingookeen“denkgroep”aanhetwerk.Mensenuitverschillendewerksoortenen
steunpuntenenexpertenuitverschillendeonderzoeksdomeinenconfronteerdeninzo’ntwintigzittin-
genhun inzichtenenzochtenovereenstemming.Daarnaastwerdenvormingssessiesenstudiedagen
opgezet.Tenslottewerdendenieuwe inzichten ingezet indebegeleiding van reorganisatiesof van
collega-groepen.
Wezijnnudriejaarverder.Hetisnutijdominzichtenendiscussiesopentegooien.Allesisnogniet
gezegd.Verrevan.Ditisdusgeenreceptenboek.Ookdedoenersmoetennogblijvendenken.Maar
veeliswelopeenrijtjegezet.Datdewereldendusookhetsamenlevencomplexerzijngeworden.Dat
diecomplexiteitvoortkomtuiteengrotereverscheidenheideneengroteremobiliteit.Datmensendaar
eigenwijsopreageren.Datsamenhanggeenspontaangegevenis.Datindividu,gemeenschapenmaat-
schappijnietnaadloosinelkaartepassenzijn.Datandereenmeervoudigeverbandenaanhetwerk
zijnendatdeinzetisdieopeengoedewijzeteverknopen.Datdaarveelinzichteneengoedontwerp
voornodigis.Datnietalleneuzenindezelfderichtingstaanendaterdusveeldebatencontroverses
zijn.Envooral,datkunstencultuurvanbelangzijn.Nietalleeninverkoopenvermaak.Maarvooralin
verbeeldingenmotivering.En...dateenanderewereldmogelijkis.
DatallesneemtinVlaanderenVlaamsevormenaan.Belgiëwerktsinds35jaaraannieuweinstellingen
endieinstellingenverbeeldenenvormendesamenleving.Volkenbevolkingvallennietsamen.Stede-
lijkheidisietsandersdannationalecultuur.Multicultuurisnoggeenintercultuur.Decretenenbeleids-
documentenverwekkencontroverse.Sectorenenwerksoortenleverennietaltijddegepastepraktijkop.
Eenduidigheidiseenillusie.Devlag“gemeenschapsvorming”dektveleladingen.
Inditwerkboekdoenweeenpogingdevelelagenensoortenteverbinden.Veletientallenmensen
hebbenhierhunbijdrageaangeleverd,teveelomtenoemenenindividueeltebedanken.Wehebben
tijdensditprojectzoveleprachtigeenenthousiastemensenontmoet,waarvandeinzetendekunde
teveelwordtonderschat.Wehopendatzezichkunnenterugvindenergensindevolgendebladzijden.
Eénmanwillenwewelverneldenomdatzonderhemhetveleverbindenenverknopennietzouzijn
↳
VOORWOORD
�
gelukt.PedroOosterlynck,opdrachthouderbijCultuurLokaal,heeftervoorgezorgddatuitdechaos
ordegroeide,datuitdediversiteitsamenhangontstondenvooraldatwemetz’nallenoptijdenop
schemableven.
Wijzelf hebben ons gedurende die jaren als mediatoren opgesteld. Een mediator is meer dan een
tussenpersoon.Diebrengtbetekenissenovervanéénpleknaareenandere,dieprobeertvooralde
inhoudongeschondentehouden.Mediatorenvertalen,bewerken,verbinden.Alsvroedvrouwenzorgen
zevooreenbevalling.Diteindproductisdusveelmeerdanwaterbijaanvangisingebrachtofvande
samenstellendedelen.Wedragendusooktenvolledeverantwoordelijkheidvandemanierwaarophet
issamengesteld.Wehopendatdevelendieaanhetprojecthebbenmeegewerktertochblijmeezijn.
Wehopenookdatditboeklijnenuitzetdiecultuurinderdaadexplicietmethetsamenlevenverbindten
datdoetzonderafbreuktedoenaandereëelbestaandeverscheidenheidenrijkdomvandezewereld.
Elkzijncultuurineensolidairesamenleving.Eigenheiduitbouwensamenmetdeander.Daarovergaat
ditwerkstuk.
EricCorijnenStephanieLemmens
Hoofdredactie
(COSMOPOLIS,City,Culture&Society)
VOORWOORD
�
DEEL 1ANALYSE - Intro: Op zoek naar betekenis- Gemeenschapsvorming als decretale opdracht- Het traject gemeenschapsvorming: methodiek van het reflectieproces- Het maatschappelijk debat- Het culturele veld- De ruggengraat van het lokaal cultuurbeleid- Partners in gemeenschapsvorming
10
DEEL 1
Op zoek naar betekenisHeteerstedeelvanditwerkboek isdeneerslagvan twee jaar reflectieover ‘gemeenschapsvorming inhet lokaal
cultuurveld’.
Hoofdstuk1geefteenoverzichtvandeverschillendedecreetteksteninzakehetlokaalcultuurbeleidendeverwijzingen
hierinnaargemeenschapsvorming.
Hoofdstuk2 licht toehoede reflectiegroep tewerk isgegaanomtoteenprobleemstelling tekomenenhoehet
reflectieprocesisuitgewerkt.
Hoofdstuk3,eeninterviewmetprofessorEricCorijn,kadertdemaatschappelijkecontextwaarinhetcultureleveldde
opdrachttotgemeenschapsvormingkrijgt.
Hoofdstuk4kanbeschouwdwordenalsdetegenhangerhiervan:hoekandegemeenschapsvormendeopdrachtvoor
hetcultureleveldbegrepenwordenenwatbrengtdatmetzichmee?
Inhoofdstuk5en6tenslottewordtdeculturelepraktijkvangemeenschapsvormingnaderonderzocht.Hoofdstuk5
focustopdehoofdactorenvanhetlokaalcultuurbeleid,metnamedecultuurbeleidscoördinator,cultuur-engemeen-
schapscentraenbibliotheken.Hoofdstuk6belichtdeanderecultureleactoren:erfgoed,sociaal-cultureelwerk,sociaal-
artistiekwerk,dekunsten…
Deel1vormtalshetwaredetheoretischebasisvanhetwerkboek.Watnietwilzeggendatjehierkantenklareant-
woordenvindtinverbandmetgemeenschapsvorming.Veeleerwordenhiereenaantalvragen,problemenenmogelijk-
hedenopeenrijtjegezetwaarmeeiederecultuurwerkerzelfaandeslagmoetgaan.
INTRO
1�
Gemeenschapsvorming als decretale opdrachtEric Corijn & Stephanie Lemmens
Terwijl de opdracht oorspronkelijk eerder vaag werd omschreven, wijst de op til zijnde herziening van het decreet
lokaal cultuurbeleid op een groeiende nadruk op de gemeenschapsvormende opdracht.
Hetdecretalekader
Bijdestartvanhettrajectgemeenschapsvormingwerdeeninventarisatiegemaaktvandeinvullingvangemeenschaps-
vorminginderegelgeving.
Verwijzingenwerdenalleengevondenindedecretenophetlokalecultuurbeleid,hetsociaal-culturelevolwassenen-
werk,hetarchiefdecreet(enindehandleidingophetarchiefdecreet)enindeBeleidsnotaCultuur2004-2009.
a)Cultuurbeleid:Inhetdecreet“houdendehetstimulerenvaneenkwalitatiefenintegraalcultuurbeleid”werdinde
versievan13juli2001heelwatminderteruggevondendanindedecreetsherzieningdiemomenteelterbespreking
voorligtinhetVlaamsParlement.Denieuwetekstversievindjebijb)oppagina13.Webekijkeneerstdeversievan
2001.DaarstondinhoofdstukIIafdelingIII(hetcultuurcentrum)volgendeverwijzing:
Ҥ2. Deze subsidie zal worden berekend op basis van het geheel van negen parameters. Deze parameters hebben
op een evenwichtige wijze betrekking op de drie functies van het cultuurcentrum, dus op de cultuurspreidende, de
gemeenschapsvormende opdracht en op de bevordering van de cultuurparticipatie.”
En verder: “De gemeenschapsvorming: de manier waarop en de mate waarin lokale gemeenschappen versterkt, opge-
bouwd en gevormd worden, waarbij vooral aandacht wordt geschonken aan moeilijk te bereiken doelgroepen.”
Indebijhorendememorievantoelichtingvindtmenonder5.5.Cultureleinfrastructuur(pagina11e.v.):
“….Alleen gemeenten die beschikken over dergelijke infrastructuur, kunnen dus gesubsidieerd worden via dit decreet.
Deze infrastructuur kan een gesubsidieerd cultuurcentrum zijn of een gemeenschapscentrum. Een cultuurcentrum of
een gemeenschapscentrum kan één gebouw zijn, maar ook een over de gemeente verspreid geheel van lokalen.
Vanuit het belang dat wordt gehecht aan gemeenschapsvorming, -opbouw en -versterking moeten alle culturele ac-
toren binnen de gemeente gebruik kunnen maken van deze infrastructuur. Dit betekent niet alleen het passief ter be-
schikking stellen van de infrastructuur maar ook het zich actief richten naar de culturele actoren. …”. Of nog: “Onder
gemeenschapsvorming, -opbouw, -versterking worden alle activiteiten begrepen die de kwaliteit en de samenhang
van de lokale gemeenschap, waar het gemeenschapscentrum voor werkt, versterken.
Het gaat ondermeer om
Passieve receptiviteit:
- het ter beschikking stellen van infrastructuur voor het lokale culturele leven, bij voorkeur tegen lage
tarieven zodat het verenigingsleven en de amateur-kunsten maximaal gebruik kunnen maken van de
voorziening;
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
1�
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
Actieve receptiviteit:
- op een actieve wijze activiteiten opzetten met lokale actoren of er aan deelnemen (uit diverse terreinen,
onder meer het sociaal-cultureel werk) met als doelen de kwaliteit te verhogen en het publieksbereik te
vergroten;
- het begeleiden en ondersteunen van de organisatoren en het meewerken aan culturele en educatieve
samenwerkingsverbanden;
- initiatieven nemen om het lokale weefsel te versterken via geïntegreerde projecten die samen met derden
(buurt- en opbouwwerk, straathoekwerk, migrantencentra…) worden opgezet;
- het coördineren en aanvullen van het informele en het niet-formele educatieve aanbod in de gemeente;
In een grotere gemeente of stad kan het cultuurcentrum of de cultuurdienst voor deze functie afzonderlijke infra-
structuur (zoals wijk- of ontmoetingscentra) inzetten, en kan er worden samengewerkt met de cultuurdienst van de
gemeente ….
…Er is een grote interactie tussen de opdrachten inzake gemeenschapsvorming, participatiebevordering en presenta-
tie van cultuur. In de praktijk versterken ze elkaar zeer dikwijls.
Deze drie opdrachten moeten steeds aanwezig zijn in de werking. Het evenwicht varieert echter naargelang de schaal
van het centrum, de context, de grootte en de aard van de gemeente, de noden van doelgroepen, enz….”
Indeoorspronkelijkeversievanditdecreetgaathetdusom:
a) lokale gemeenschapsvorming (naast cultuurspreidingenbevorderingvande cultuurparticipatiedeopdrachtbij
uitstekvanhetcultuurcentrum);
b)bijzondereaandachtvoormoeilijk bereikbare doelgroepen;
c)hetgebruik van de infrastructuurdoorallecultureleactoren,
d)ensociale samenhang.Hetgaatdaarbijvooralomdesamenhangtussendewerkingvanhetcentrum,hetgebruik
vandeinfrastructuurendelokalenetwerkingmethetoogopondermeerdesamenwerkingmetderden,participatie-
bevordering,presentatievancultuur....
Hierwordtdusvooraldenadrukgelegdopdekwaliteitvandewerking.
b)Cultuurbeleid:Hetdecreet“houdendehetstimulerenvaneenkwalitatiefenintegraalcultuurbeleid”van13juli2001
wordtvandaag(mei2007)tendeleherzien.Voordezomervan2007zoudenieuwetekstdoorhetVlaamsParlement
goedgekeurdmoetenzijn.Indenieuwetekstdievandaagterbesprekingvoorligt,bemerkenwebelangrijkeaccentver-
schuivingen.Zekerennietinhetminstwatdegemeenschapsvormendeopdrachtbetreft.
Zolezenweonderartikel12datgemeenschapsvormingeennadrukkelijkeopdrachtwordtdiedeVlaamseOverheidin
belangrijkematefinancieelwilondersteunen:
“ …§2. Met uitzondering van de gemeenten in het tweetalige gebied Brussel – Hoofdstad wordt de enveloppensub-
sidie, vermeld in §1, aangevuld met een subsidie van 1 euro per inwoner, voor de ondersteuning van initiatieven ter
bevordering van gemeenschapsvorming …”.
Hetdecreetvan2001voorzagvoorelkestadofgemeente,mitsgoedkeuringvanhaarcultuurbeleidsplan,1europer
inwonerom‘bijzondereenvernieuwendeinitiatieven’terealiseren.OokindenieuwedecreettekstwenstdeVlaamse
Overheidbijkomendefinanciëleprikkelstevoorzienomhetlokaalcultuurbeleidgerichttedynamiseren.Daarbijtrekt
zenogexplicieterdekaartvandegemeenschapsvormendeopdrachtvanhetlokaalcultuurbeleid.Vanaf2008kanelke
1�
stadofgemeentejaarlijkseenfinanciëleondersteuningkrijgenterwaardevanhetaantalinwoners,vermenigvuldigd
met1euro.Tenminste,alszij inhaarcultuurbeleidsplanvoldoendeonderstreeptwaaromenhoezijhaargemeen-
schapsvormendeopdrachtzalrealiseren.
Indenieuwememorievantoelichtingwordtheelwatuitvoerigerdanindevorigeversiebeschrevenwatgemeen-
schapsvorminginhoudt.Zouhetkunnendathetreflectieprocesbinnenhettrajectgemeenschapsvorminghieralheeft
opingewerkt?Inartikel12vandememorielezenwe:
“Gemeenten die een cultuurbeleidsplan hebben ingediend, kunnen aanspraak maken op een subsidie ter uitvoering
van het plan.
Deze subsidie bestaat uit het forfaitair bedrag dat voorheen werd uitgekeerd als tegemoetkoming in de loon- en
werkingskosten van een cultuurbeleidscoördinator, aangevuld met de 1 euro subsidie per inwoner. …
De besteding van de 1 euro wordt geheroriënteerd naar gemeenschapsvorming. Gemeenschapsvorming is geen nieuw
begrip. Het decreet van 2001 vermeldt gemeenschapsvorming als één van de prioritaire doelstellingen van het cul-
tuurcentrum en het gemeenschapscentrum. In heel veel gemeenten bestaan er sinds jaar en dag heel wat initiatieven
die steunen op vrijwillig engagement. Er is het verenigingsleven, het buurt- en wijkwerk, schoolcomités, actiegroepen.
Cultuur kan echter een nog meer doorgedreven rol spelen bij “gemeenschapsvorming”, waarbij zowel het “deelne-
men” aan culturele activiteiten als het “deelhebben” aan het beleid onder de aandacht worden gebracht. Mensen
moeten immers niet enkel gestimuleerd worden om deel te nemen aan cultuur, cultuur moet mensen ook
activeren om de gemeenschap en het samen leven mee te vormen. Dit kan op verschillende manieren en is sterk
afhankelijk van de lokale realiteit. Grosso modo onderscheiden we een drietal mogelijke invalshoeken:
1. Het stimuleren van ontmoeting en betrokkenheid. Door mensen meer te betrekken bij een culturele organisatie,
leren mensen elkaar begrijpen en wordt gemeenschap gevormd.
2. Publieksverbreding en -vernieuwing zodat “meer gemeenschap” bij cultuur wordt betrokken.
3. De rol van het cultuurbeleid in het verbinden van gemeenschappen, aanwezig in de gemeente, en de relatie die de
gemeente en de culturele sector opbouwen met deze gemeenschappen. …”
Indemeestrecenteversievanditdecreetgaathetdusom:
a)de inzet van vrijwillig engagementalswaardevollepijlervaneenlokalegemeenschap
b)het activeren van mensen om niet alleen deel te nemen, maar ook deel te hebben.Vancultuurbeleidwordtverwacht
dathetmensenookkansengeeftomhetsamenlevendaadwerkelijkmeevormtegeven.
c)Ditvormgevenaanhetsamenlevenuitzichinhetrealiserenvanontmoeting en betrokkenheid,hetrealiserenvan
publieksverbreding en –vernieuwing,hetontwikkelenvanmeer banden met en tussen de aanwezige gemeenschap-
pen.
Nogmeerdanindevorigeversiewordtdenadrukgelegdopdekwaliteitvandewerking.Hetcultuurbeleidende
cultureleinstellingenwordendaarbijgevraagdzichopeenbrederpubliekterichtenendebandenmetvrijwilligersen
gemeenschappenstrakkeraantehalen.
c) Sociaal-cultureel werk:Inhetdecreetoverhetsociaal-cultureelvolwassenenwerkvan4april2003lezenweonder
artikel2:
“In dit decreet wordt verstaan onder:
3° gemeenschapsvormende functie: de functie die gericht is op het versterken en vernieuwen van het sociale weefsel
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
1�
en op groepsvorming met het oog op een democratische, solidaire, open en cultureel diverse samenleving”
enonderartikel3: De Vlaamse Gemeenschap wil in het domein van het sociaal-cultureel volwassenenwerk organi-
saties ondersteunen die een bijdrage leveren tot de vorming van competente en geëmancipeerde personen, en zo
de gemeenschapsvorming bevorderen. Die organisaties hebben de vorm van een vereniging, beweging of vormings-
instelling.�
Dememorievantoelichtingbijhetdecreetophetsociaal-cultureelvolwassenenwerkvermeldtonder“3.Situeringin
hetcultuurbeleid2000-2004”:
“Het verenigingsleven kan actief bijdragen tot de herwaardering van de steden, tot gemeenschapsvorming en –ver-
sterking, tot revitalisering van wijken en buurten.
Maar ook in de globaliseringtendens van onze steeds groter wordende wereld moet het sociaal-culturele volwas-
senenwerk zijn verantwoordelijkheid opnemen. De internationale contacten van en uitwisselingen tussen de burgers
zullen toenemen.”
Inditdecreetwordtdusvooraldenadrukgelegdop
a)competente en geëmancipeerde burgers en
b)hun maatschappelijke activiteit.
Binnenditdecreetligtmetanderewoordenhetaccentopdekwaliteitvanenheteffectopdeparticipant.
d) Archiefdecreet:Inditdecreethoudendedeprivaatrechtelijkeculturelearchiefwerkingvan19juli2002vindenwe
onderTITELII.–DoelstellingenArt.3:
“Dit decreet heeft tot doel de archiefwerking te stimuleren in al haar aspecten, het publieke draagvlak voor het cul-
turele erfgoed te verhogen om de bewaring en de ontsluiting van dit culturele erfgoed te realiseren, en de gemeen-
schapsvormende mogelijkheden ervan te benutten.
Hiertoe werkt het decreet een subsidiëring uit van de privaatrechtelijke archief- en documentatiecentra, van de pro-
jectmatige archiefwerking en van het steunpunt voor de archiefwerking.”
Dehandleidingbijditdecreetgaatverderopdezaakin.DeVlaamseGemeenschapvoerteenbeleidvoordeprivaat-
rechtelijkearchieveninVlaanderen.Zewilmetditdecreetdearchiefwerkinginalhaaraspectenstimulerenenhet
publiekedraagvlakvoorditcultureelerfgoeddoentoenemen.Eenbrederdraagvlakmaakthetgemakkelijkeromde
bewaringenontsluitingvanhetcultureelerfgoedterealiserenendegemeenschapsvormendemogelijkhedenervan
tebenutten.
(...) Ook projecten op het raakvlak tussen sociaal-cultureel werk, kunst, volkscultuur, gemeenschapsvorming en
opbouwwerk zijn mogelijk, als ze een voorbeeldwerking bezitten en bovenlokaal zijn. Kandidaten voor deze pro-
jectsubsidies zijn allerlei verenigingen, instellingen en organisaties: musea, verenigingen gericht op de volkscultuur,
archiefinstellingen, documentatiecentra, bewaarbibliotheken en gewone bibliotheken...
Hetgaatinditveldinzekerezinomdelogistiekeeninhoudelijkeonderbouwvaneenreferentiekadervoordege-
meenschapsvorming.
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
1�
e)BeleidsnotaCultuur2004–2009,BertAnciaux:Eenenanderkomtduidelijkernaarvorenindepolitiekedoelstel-
lingendiewehalenuitdebeleidsnotavandeminister.Metnameinhethoofdstukstrategie(IIStrategischedoelstel-
lingenvoordeperiode2004-2009)staatonderpunt3‘Naar een ontmoeting tussen culturen: interculturaliteit’:
“We willen binnen het Vlaamse cultuurbeleid de diversiteit die onze samenleving kenmerkt niet als een probleem
duiden, wel als een gewenste realiteit. Daarom schuiven wij het model van de interculturaliteit ook in het cultuurbe-
leid expliciet als doelstelling naar voren. Investeren in gemeenschapsvorming en (inter)culturele activering vormt een
belangrijke aanzet tot een reëel en positief interculturele samenleving, waarin elke mens centraal staat”.
Daartoemoeten(punt5)departicipatiedrempelswordenverlaagd:
“Het Vlaamse cultuurbeleid streeft naar het wegwerken van de drempels die de participatie aan cultuur tegengaan
en ondersteunt initiatieven in die zin. Het betreft met name initiatieven in verband met het sociaal-cultureel werk,
communicatie (waaronder de ‘traditionele’ kanalen, maar ook digitale communicatie), spreiding, financiële drempels,
fysische toegankelijkheid…. Ook longitudinaal wetenschappelijk onderzoek naar cultuurparticipatie is voor het beleid
belangrijk.
De Vlaamse overheid acht het ook van groot belang dat alle kunst- en erfgoedinstellingen, bibliotheken en culturele
centra en cultuur- en jeugdwerkorganisaties nadenken over de relatie tussen hun aanbod en het publiek dat aan dat
aanbod deelneemt. Elk ‘instrument’ en elk initiatief dat zich als doel stelt de cultuurparticipatie te verbreden of te
verdiepen, moet omgaan met de drempels die cultuurparticipatie verhinderen en/of bemoeilijken.
We vinden het dan ook belangrijk op maat gesneden – vb. binnen een specifieke leefwereld – en diverse werkvormen
te ondersteunen die streven naar een grotere participatie en meer gemeenschapsvorming.
Hetisopvallenddatdeerfgoedsector,metnamehetcultureleerfgoed,eencentraleplaatskrijgindeimplementatie
vandezedoelstellingen.Deomvangrijkesectorvanhetcultureelerfgoed–‘hetcollectievegeheugenvanonzesamen-
leving’–draagtinsterkematebijtotgemeenschapsvorming.Volgensdebeleidsnotabepalendekennisenbeleving
vanhet cultureel erfgoedmeehet cultureel zelfbewustzijn.Hetbezorgt een samenleving eenbindenden creatief
vermogen.
Inverschillendedelenvandebeleidsnotawordenverderconcretewerkmiddelenaangeduidomdezedoelstellingte
bewerkstelligen.Zogaathetonderandereomhetstimulerenvansamenhang,samenwerkingenparticipatie.Feesten
zijndaartoeeenmiddel:“We willen met cultuur ook verbondenheid en plezier tussen mensen via buurt- en straatfees-
ten aanwakkeren. Ook dit zal gemeenschapsvorming bevorderen. We geloven in deze niet-formele dynamiek”.Ook
detransversalewerkingmetanderewerkveldenwordtaangeduid.Zowordtverwezennaarhetbegrip‘bredeschool’:
“Het veelbelovende concept van de ‘brede school’ werd tijdens de voorbije legislatuur onderzocht. Om tot een verdere
implementatie ervan te komen moet het verder worden uitgeklaard. (...) Vanuit vogelperspectief zien wij vooral de
totaliteit van de voordelen, eerder dan de vooropgestelde noden en verwachtingen van de verschillende initiatieven.
We zien in het brede-school-netwerk een kans tot persoonlijke ontplooiing en gemeenschapsvorming én we willen
niet blind zijn voor de mogelijkheden tot een efficiëntere inzet van het aanwezige potentieel”.
f) Geen opdracht tot “gemeenschapsvorming”: Enigszinsverwonderlijkisindevolgendedecretendeterm‘gemeen-
schapsvorming’(ofverwijzingennaardezeterm)nietterugtevinden:
-decreetamateurkunsten
-erfgoeddecreet
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
1�
-museumdecreet
-decreetopdevolkscultuur
-kunstendecreet
-decreetVlaamsFondsvoordeLetteren
-decreetJeugdbeleid
-muziekdecreet
Hetisduidelijkdatdeopdrachttotgemeenschapsvormingvoorhetcultuurwerknoginontwikkelingis.Ineeneerste
insteeklijktheteenevidentevraag,zekerwanneermendemaatschappelijkecontextinrekeningbrengt.Cultuurmoet
bijdragentoteenversterktesocialeband.Maarhoecultuurdiebandvormgeeft,blijftaangegevenmetenkelepennen-
streken,inslechtsenkeleregelgevingen.Deeersteindrukleverteennogalklassiekbeeldop:cultuurleverthetvertoog
vooridentiteitentraditieendesocialebandhangtvooralafvandeintegratieenerkenningvandie“gedeelde”cultuur.
Nochtanswordtookvoortdurendverwezennaardeproblemenmetdezeopvattingineencontextvanmondialisering,
pluralecultuurendiversifiëringvandelevenstijlen.Enigeverduidelijkinglijktnietoverbodig.
DEEL 1 - HOOFDSTUK 1
1�
Het traject gemeenschapsvorming: methodiek van het reflectieprocesEric Corijn & Stephanie Lemmens
In dit hoofdstuk lees je hoe het traject gemeenschapsvorming tot stand is gekomen, met welke methodieken en wie
ertoe heeft bijgedragen.
“Lokaal cultuurbeleid dient bij te dragen tot gemeenschapsvorming.”Zoluidtdeopdrachtvanuitdeoverheid.Die
opdrachtkomtvoorinenkeledecretenenwordtinverschillendewerkveldenherhaald,maareenduidelijkeinstructie
ontbreektvooralsnogenverschillendeactorenhebbenvragenbijhunnieuwetakenpakket.Vanuitdievaststellingen
werd door het steunpunt Cultuur Lokaal, in samenwerking met het Vlaams Centrum voor Openbare Bibliotheken
(VCOB)enmetKunstenDemocratie,eenspecifiektrajectmetbegeleidenddenkprocesopgezet.Hetwasdebedoeling
omvanuitverschillendedisciplinesensamenmetverschillendewerkveldenmeerduidelijkheidteverkrijgen,meerin-
zichtteverwervenindetehanterenbegrippen,deopdrachtenendewerkmethodenenuiteindelijkooktotmeerprak-
tijksturingen–begeleidingtekomen.Westeldeneenreflectiegroepsamenmetexpertsuitverschillendewerkveldenen
steunpunten.Hetreflectieprocesverliepovereenperiodevantweejaarengebeurdeintweefasen.Indeeerstefase
werddevraagstellinggeëxploreerdendemethodiekoppuntgesteld.Vervolgensverkendenwedemaatschappelijk
contextendecultureleinsteekvangemeenschapsvorming.Ineentweedefasewerdendeeerstebevindingengetoetst
aanervaringenuitdediversepraktijkvelden.Ookhierbijdedenwetelkenseenberoepopexternedeskundigen.
Deelnemersaandereflectiegroep
AnneAdé(VlaamsSteunpuntVrijwilligerswerk), JanBraeckman(VCOB),StefBossuyt (DienstKunsten -StadGent),
EricCorijn(Cosmopolis/VUB),MiekDeKepper(CultuurLokaal),BeaElskens(SoCiuS),Anne-MieHautekeete(Dienst
Kunsten–StadGent),MarcJacobs(VlaamsCentrumvoorVolkscultuur),IvoJanssens(KunstenDemocratie),Marijke
Leye(KunstenDemocratie),MaartenLoopmans(SocialeGeografie-KUL),MichielMestdagh(cultuurbeleidscoördinator
Torhout),PedroOosterlynck(CultuurLokaal),MarijkePruyt(ArteveldehogeschoolGent),AnnemieRossenbacker(Cul-
tureleBiografieVlaanderen),AnneSnick(Floravzw),StephanieLemmens(Cosmopolis/VUB),GunterLots(CCBerchem
–GemeenschapsvormingCCAntwerpen),CarlaMartens(VlaamsCentrumvoorOpenbareBibliotheken),ArnoPeters
(Vlaams MinderhedenCentrum),Andy Vandervoort (Vlaamse Gemeenschap), Peter Wouters (Katholieke Hogeschool
Leuven),EricRoelandt(Ehsal).
Fase 1: Opstellen van een probleemboom en terreinverkenningBijdeaanvangvanhetdenkproceswerdgewerktaaneengemeenschappelijkevraagstelling.Doormiddelvaneen
‘post-itsessie’steldenweeengemeenschappelijkeprobleemboomsamen.Elklidvandereflectiegroepwerdgevraagd
omoppost-itsdeelemententenoemenwaarhij/zijgemeenschapsvormingmeeassocieerde.Intotaalwerden39post-
itsbeschreven.Vervolgenswerdendezeinconsensustotzesclustersgegroepeerd:
-Definitie/begripsomschrijving -Bereik/gebied/groep
-Maatschappelijkedoelstelling -Tijdsperspectief
-Agendavancultuur -Methodieken/processen/werkvormen
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�0
Elkedeelnemerwerdvervolgensgevraagdomdebelangrijkheidvandeclustersaantegevendooraandrieclusters
eenscore(1,2of3)toetekennen.Opbasisvaneenbesprekinghiervanwerddevraagstellingverfijndendeopdracht
vandereflectiegroepineenprobleemboomuiteengezet.
Dezeprobleemboomvertegenwoordigtdriebelangrijkeregistersindevraagstelling:
1.Demaatschappelijke vraagstelling wordtalszeerbelangrijkgeduid(maatschappelijkediagnoseenbegripsverdui-
delijking).
2.Deeigen agenda/opdrachtvanenvoordecultuursector,metdaarinaandachtvoorbereikentijdsperspectiefvan
deopdracht.
3.Hetvakmanschap,dekwestievanmethodieken,‘goodpractices’....
Probleemboom traject gemeenschapsvorming
1. Wat bedoelen we?
a. Watisdeplaatsvan“gemeenschap”en“gemeenschapsvorming”indemaatschappelijkeordening?
Watisderelatiemet(actief )burgerschap?Watisderelatiemetanderenotieszoals“samenlevingsopbouw”,
“solidariteit”,“socialeband”...?
b.Hoeverhoudtzichde“gemeenschap”metdediversiteitindesamenleving,methetvoorkomenvan
verschillendegroepen?Watis“heteigene”en“hetvreemde”?Hoegaatmenommethetvreemde,methet
andere?Hoegaatmenommetverandering?
c.Metwelkegevoelensenervaringenmoeteenprocesvangemeenschapsvormingwordengeassocieerd?
(Positiefgevoel,leerproces,ontdekking,vernieuwingenverandering.)
2. Wat zijn de maatschappelijke doelstellingen van dit “gemeenschapsvormingsproces”?
a. Maatschappelijk:Demaatschappelijkediagnose.Hetmaatschappelijkedeficitwegwerken,
gemeenschapswederopbouw,noodaaneennieuwsoortbemiddeling?
b.Politiek:Welkezijndebeleidsdoelen?Watzijnderandvoorwaarden?
Werkenweondanksofdankzijhetbeleid?
c. Sociaal:Uitsluitingtegengaan,kansarmenintegreren,vervreemdingtegengaan,vertrouwenherstellen,
intercultureledialoogbevorderen,respectverhogen.
d. Individueel:Delevenskwaliteitverhogen,hetsociaalkapitaalverhogen,vertrouwen–samenwerking?
3. Wat is de agenda/bijdrage van de culturele sector en cultuur in dit proces (niet alleen de culturele sector levert
cultuur)?
a.Cultuurmoetnietallemaatschappelijkeproblemenoplossen,moetweldeeigenagendabepalen.
Definitievancultuur,deculturelesectorencultureleopdracht.
b.Verhoudingcultuurengemeenschap.Vragennaareigenheidvanculturenenplaatsvaninterculturaliteit.
Hoeveeldiversiteitkaneengemeenschapsvormingaan?Hoestaanverschillendeculturentegenover
gemeenschapsvorming?
c.Watisderolvanlokaalcultuurbeleid?Hoeisderelatiemetdelokalepolitiekecultuur?
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�1
d.Zichrichtenopkwaliteit,zichrichtenopcreativiteit(vanuitkrachtinplaatsvanuitklachtwerken),
viazingevingvragen/beeldvorming/emotie?
4. Wat is het bereik, wat is de tijdshorizon, wat zijn de grenzen?
a. Watishetterritorialeaspectvandegemeenschapsvorming:gemeenschapenplaats.Devragennaarnatie
staat;stedelijkheid,wijkwerking,enz...
b.Metwelkenotievanduurzaamheidwerkenwe?Tijdsperspectief,permanentie,duurzaamheidvanresultaten.
c. Draagvlak.Totwelkemensen,welkegroepen,welkesocialepraktijkenrichtmenzich?Participatie/
non-participatie.Aantallen.Kunstmatigeopdelinginwerkvelden.
5. Welke zijn de methodieken, werkvormen, processen?
a. Ethischeeigenheid.Samenhangdoelenmiddelen:participatief/bottom-up/bruggenslaan,netwerkenof
identiteit,productofproces,instrumentvanoverheiden/ofandereactoren.
b.Deconstructievan“gemeenschappen”en”gemeenschappelijkeculturen”.Derolvandemakers.
Despecifiekerolvanbemiddelaars.
c. Gemeenschapsvormingalsleerproces,participatievedemocratie,mobilisatie,leertrajecten.
d.Gemeenschapsvormingenartistiekecreatie,sociaalartistiek,creatievegemeenschappenvormen,cultuurals
middelofalsdoel.
e. Maatschappelijkepositievandeculturelegemeenschapsvormingensamenwerkingmetbelendendevelden.
Vanuitdezevraagstellingwerdenindeloopvanheteerstejaarvanhettrajecteenaantaldeskundigenuitgenodigd
omeenvertoogtehoudenalsaanzettoteenverderediscussie.Deneerslagvandezegesprekkenisterugtevinden
inDeelI,hoofdstuk3en4.
Inleiders discussiethema’s fase 1
1.EricCorijn(COSMOPOLIS,VUB): “Cultuur als stem”
2.AnneSnickenSofieGiedts(Floravzw): “Dimensies ruimte en tijd in het concept gemeenschapsvorming:
het voorbeeld van het Flora project Forum/Expo”
3.MaartenLoopmans(ISEG,KUL): “Gemeenschapsvorming op het kleinste schaalniveau. Gemeente, buurt, straat?”
4.JanColpaert,KatrienLauwerysen,KoenWillaert(Ehsal):
“Cultuurregio’s in Vlaanderen. Cultuur en gemeenschapsvorming”
5.GuyRedig((adjunct-)kabinetchefcultuur)over de visie van het kabinet cultuur, jeugd en sport op cultuur en
gemeenschapsvorming
6.DannyWildemeersch(KUL)enzijnvisie op gemeenschapsvorming vanuit de sociale (ped)agogische
wetenschappen
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Fase 2: Toetsing aan de praktijkveldenInhettweededeelvanhettrajectvroegenweaanvertegenwoordigersvandeverschillendeculturelepraktijkenomte
reflecterenovergemeenschapsvorminginhunwerkveld.Hiervoorkregenzijeenaantalrichtvragen,opgesteldopbasis
vandeprobleemboom,diebetrekkinghaddenop‘gemeenschapsvorming’endevormgevingervaninhunwerkveld
(delokalecultuursector,deerfgoedsector,debibliotheek,dekunsten…).Deneerslagvandezegesprekkenisterugte
vindeninDeelI,hoofdstuk5en6.
Richtvragen in verband met de culturele praktijken
1.Watisdeplaatsvan‘gemeenschapsvorming’indedecretenenbeleidsplannenvantoepassingopuwwerkveld?
Welkeanderedoelstellingenwordengeformuleerd?
2.Hoeleest/begrijptudezeopdrachttotgemeenschapsvorming?Welkedoelstellingen‘gemeenschapsvorming’wor-
dennagestreefd?
3.Welkeeffectenwordenalsdoelgesteldenhoezijn(worden)dezete(ge)meten?
4.Zijnerindatverbandlokalepolitiekeopdrachten(vanuithetgemeentebestuur)?M.a.w.binnenwelkepolitieke
agendawordtergewerkt?
5.Opwelkeomgevingsanalysesteunendebeleidsplannen?Welkegemeenschappenherkentuindeeigenstadof
gemeente?Welkegemeenschappenkomenaanbodinuwwerk?Bestaanstedelijke/gemeentelijkeidentiteitenenhoe
verhoudendiezichtotdezegemeenschappen?
6.Welkeplaatsbekleedthetpubliekdomeininuwvisieopdegemeenschapsvormendefunctievancultuur,erfgoed,
kunsten…?
7.Welkewerkvormen/methodiekenbestaaner?Metwelkepartnerswordtsamengewerkt?Welkepersonelevaardighe-
denzijnessentieel?
8.Welkeconcreteprojectenwordenuitgewerkt?
9.Watzijndebelangrijksteknelpuntendieuervaartm.b.thetwerkenrondgemeenschapsvorming?
10.Welkeadviezeninfunctievandegemeenschapsvormingvoorhetlokaalcultuurbeleidheeftu?
Inleidingen uit de praktijk
1. Gemeenschapsvorming in de beleidsplannen
VertoogdoorMiekDeKepper(directeurCultuurLokaal),KatrienAerts(cultuurbeleidscoördinatorDendermonde)en
FrançoisMylle(cultuurbeleidscoördinatorGenk)
2. Gemeenschapsvorming in de cultuurcentra
VertoogdoorGunterLots(projectcoördinatorGemeenschapsvorming–CultuurcentraAntwerpen)enSofieVandaele
(cultuurfunctionarisgemeenschapsvorming–CCEvergem)
3. Gemeenschapsvorming in het cultureel erfgoedbeleid
VertoogdoorAnnemieRossenbacker(stafmedewerkerCultureleBiografieVlaanderen)enMarcJacobs(directeurVlaams
CentrumvoorVolkscultuur)
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
4. Over projecten managen, netwerken koppelen en als bemiddelaar optreden
VertoogdoorAnne-MieHautekeete(DienstKunsten–Gent)enRoelTulleneers(coördinatorDieAndereThuismatch
–CCdeWerft-Geel)
5. Gemeenschapsvorming en het bibliotheekwerk
VertoogdoorCarlaMartensenRikaDeBelder(stafmedewerkersVlaamsCentrumvoorOpenbareBibliotheken–Vlaams
CentrumvoorOpenbareBibliotheken)enLievenSenepart(bibliothecarisDendermonde)
6. Gemeenschapsvorming en de kunsten
VertoogdoorAnnOlaerts(VlaamsTheaterInstituut)
7. Gemeenschapsvorming en het sociaal-cultureel volwassenenwerk
VertoogdoorTineBuffel(medewerkerCitizenne-Brussel),FrankCockx(stafmedewerkerSoCiuS-Decretaleopdracht
ensociaal-culturelevisieopgemeenschapsvorming)enBeaElskens(stafmedewerkerSoCiuS-Bedenkingen,vragen,
knelpuntenenadviezen)
8. Gemeenschapsvorming en sociaalartistieke werking
VertoogdoorMarijkeLeye(stafmedewerkerKunstenDemocratie-sociaalartistiekeprojecten:beleidskader,financi-
eleondersteuningenconclusies),GeertSixenKlaartjeMertens(medewerkersUniederZorgelozenvzw-Kortrijk)en
StevenSlos(cultuurbeleidscoördinatorBrugge)enPierreMuylle(medewerkerNucleo-Gent,ex-medewerkerWijk-Up
Brugge)
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Wat bedoelt de overheid wan-neer ze het lokale cultuurveld de opdracht geeft gemeenschaps-vormend te werken? Over wat soort gemeenschap heeft ze het dan? Waarop moet die gemeen-schap een antwoord bieden? En wat heeft cultuur daar dan mee te maken? Professor Eric Corijn over de maatschappelijke context van een culturele opdracht.
Cultuur bevindt zich nooit in een vacuüm.Als van het
lokalecultuurveldwordtverwachtdathetaangemeen-
schapsvormingdoet,ishetbelangrijkomnategaanin
welkemaatschappijdiegemeenschapsvormingmoetge-
beuren.Watzijndegemeenschapsvormendekrachtenin
de maatschappij? En wat zijn de tegenkrachten? In dit
vraaggesprek*lichtEricCorijndeeconomischeenideolo-
gischeevolutiestoediedemaatschappijhebbenbepaald.
Vandenaoorlogseperiodetotnu.Hijgeefteveneenseen
eersteaanzetvoorde roldiecultuur inditmaatschap-
pelijkgebeurenkanspelen.
Eric Corijn: Inderegelgevingvoordecultuursectorduikt
de voorbije jaren in toenemendematedeopdracht tot
gemeenschapsvormingop.Desectorwordtdaardoorniet
meer alleen afgerekend op vraag en aanbod. Het vol-
staatnietmeerdatzecultuurproduceert,zorgtdatdaar
genoegmensennaartoekomenendatzeeventueeleen
aantalmoeilijkerbereikbaredoelgroepenaantrekt.Nuis
er de bijkomende vraag dat de culturele werking moet
zorgenvoormeersocialesamenhang.Datiseenopdracht
waarmeedecultuurwerkersdelaatstetwintig,vijfentwin-
tigjaarnietmeervertrouwdzijnendiedusveelvragen
oproept.Bovendienvaltuitderegelgevingnieteenduidig
af te leiden wat er precies met gemeenschapsvorming
wordt bedoeld. In een heel rudimentaire lezing wordt
gemeenschapsvorming geïnterpreteerd als ‘zorgen voor
meergemeenschappelijkheid’.
In de reflectiegroep verduidelijkte Guy Redig, nu kabi-
netchefcultuur,deopdrachtalsvolgt:hetcultuurbeleid
wordt vandaag geconfronteerd met een totaal andere
maatschappelijke context dan pakweg vijfentwintig jaar
geleden, met een maatschappij die gekenmerkt wordt
door een toenemende segmentering en fragmentering.
Vandaardathetbeleidzichtotdoelsteltdoormiddelvan
cultuur iets tedoenaandatuiteenvallenvandemaat-
schappelijkeverbanden.Watcrugezegd:cultuurmoethet
draagvlakvoordeverplichtesolidariteitversterken;
Dat klinkt inderdaad als een heel prozaïsche opdracht:
cultuurmoeter,zegmaar,voorzorgendatwenoggraag
depensioenenvanonzemedemensbetalen.
Eric Corijn: Voor het beleid gaat het er om dat er een
soort evidente cultuur van gemeenschappelijkheid ont-
staat,waarinereengevoelsmatigebereidheidleefttotde
verzekerings- enherverdelingsmechanismendie inonze
samenlevingwordengeorganiseerd.Datheeftinderdaad
eenprozaïschekant.Anderzijdsheefteendergelijkebe-
reidheidookmetzeerspiritueleverbandentemaken,met
verbandenvanliefde,vandeelgenootschapenz.Alsmen-
senwillendatdeanderemensenhetookgoedhebben,
dankandaarheelveelemotieenverbondenheidinzitten.
Eigenlijkgaathethieromhetcultureleluikvandeactieve
welvaartsstaat.Decultuurkrijgtdeopdrachtdemensen
actiefbijdatmaatschappelijkprojecttebetrekken.
Eenopdrachtdiemendertigjaargeledenmisschieneer-
der aan de Kerk zou hebben toegeschreven. Liefde en
verbondenheidlijkentermendieeerderthuishoreninhet
religieuzespectrumdaninhetculturele.
Eric Corijn:Hethangtervanafwelkcultuurbegripjehan-
teert. Cultuur is meer dan kunst alleen. Cultuur is het
geheelvanbetekenisgevendekaders. Indiezinkunnen
we religie ook onder het brede cultuurbegrip plaatsen.
Maarindatgrotecultureleveldzijnbepaaldeinstellingen,
werkvormen, uitdrukkingsvormen in verhouding belang-
rijkerdanandere.Kerkenenscholenzijn inverhouding
minderbelangrijkgewordendanbijvoorbeeldmediaen
reclame.IndiezinzoudenwewatwevroegeraandeKerk
gevraagdhaddennueerderaandemediavragen.
Deinstellingendiemoetenzorgenvoorgemeenschappe-
lijkheidveranderendus?
Eric Corijn: Ja, enookdemanierwaaropmensenaandie
instellingenparticiperen.Waarjevoorheenhetklassieke
verzuildemodel vandewelvaartsstaathad, is er inde
hedendaagse maatschappelijke context meer nood aan
activeringenparticipatievandemensen.Indiezinzijn
hetactivering-enhetparticipatiedenkendiereedsinhet
cultuurbeleidaanwezigzijn,verbondenmetdegemeen-
Het maatschappelijk debat
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
schapsvorming. In de mate dat je actieve deelnemers
hebtaanhetculturelegebeuren,kancultuurerooktoe
bijdragendatmensenactievecoproducentenvandesa-
menlevingworden.
Uspreektvandeactieveversusdeklassiekewelvaarts-
staat:kanudieevolutiesitueren?
Eric Corijn:Nadetweedewereldoorlog–dienietalleen
eenstrijdwastussenlandenmaarvooraleenstrijdtus-
senmaatschappelijkevisies,hetfascismeenhetcommu-
nismebijvoorbeeld–iservooralinWest-Europa,incon-
trastmethetOosten,eennieuwmaatschappelijkmodel
ontstaan.Alsreactieopdehoogoplopendesocialecon-
flicteninhetinterbellumwordtinWest-Europadenaoor-
logse wederopbouw gebaseerd op een sociaal contract
tussendesocialepartners.Concreetbetekentdatdatde
ondernemerswereldenerzijdsendegeorganiseerdearbei-
dersbeweginganderzijdsersamen,inoverleg,zullenvoor
zorgendatdeeconomiegoeddraait.Beidepartijengaan
ermeeakkoordomdeproductiviteit centraal te stellen.
Datiseennieuwgegeven.Deprijsdiedeondernemers
betalen voor deze medewerking aan de nieuwe econo-
mische orde, is dat de geproduceerde rijkdom niet al-
leeninhandenkomtvandeeigenaarsvandeeconomie,
maardatdiegedeeltelijkherverdeeldwordt.Deoverheid
krijgtindezewelvaartsstaateenheelregulerenderol.Ze
moet ervoor zorgendat het economischgroeimodel en
hetoverlegmodelblijvenwerken.Westappenindegrote
naoorlogseperiodevandemassaproductieendemas-
saconsumptie.
Datsocialeoverlegmodelbetekentookdatdearbeiders-
beweging op haar beurt, zeker de socialistische arbei-
dersbeweging,zichinschrijftindemarkteconomie.Inde
plaats van structureleeconomischehervormingenna te
streven,richtzezichvooraloptweegroteeisen:verhoging
vandelevensstandaardenverkortingvandearbeidsduur.
We zien in die naoorlogse periode beide zaken inder-
daadgeweldigtoenemen.Zokomenweuiteindelijkinde
GoldenSixties terecht,diebijuitstekdewelvaartsstaat
symboliseren.Dieheefteenaantalbelangrijkeingrediën-
ten. Jehebthetsociaalcontract. Jehebteenalgemene
tewerkstelling:demaatschappelijkintegratiegebeurtvia
hetwerk.Enjehebteengeprogrammeerdesocialevoor-
uitgang.Indieperiodehebjeloonsverhogingenvanbijna
vijfprocentper jaar,vastgelegd in tweejaarlijkseCAO’s.
Jehebteenstelselmatigeverkortingvandearbeidsduur,
vaneen48-urenweeknaareen40-urenweek,eenverlen-
gingvanhetbetaaldverloftotgemiddeldzevenweken
vandaag…Kortom,jekrijgtwatsommigenhetsociaalge-
corrigeerde kapitalisme noemen, met aan de ene kant
eenpuremarkteconomie,gerichtopwinstmaximalisatie
enopkapitaalsaccumulatie,enaandeanderekanteen
opbrengstherverdelingdiesociaalonderhandeldwordtin
loonsverhoging en in een goed uitgebouwd sociaal ze-
kerheidsstelsel.Ookdiegenendieomeenaantalredenen
nietaanhetwerkzijn,krijgenzotochookeeninkomen
en kunnen daardoor deel uitmaken onze maatschappij
vanmassaconsumptie.
Mendacht toendatdie cyclusnietmeer kon stoppen:
dat model van verhoogde productiviteit, verhoogd in-
komen,verhoogdevraag,economischegroei,kapitaals-
accumulatie, nieuwe investeringen, nieuwe productivi-
teitsverhoging…Heteindevandeklassenstrijdleekeen
feit,heteindevandeeconomischecrisissenookdiein
dejarendertigtocheenaantalkeervoorkwamen.Enmet
een voortdurende arbeidsduurvermindering voorspelde
mendevrijetijdsbeschaving.
Maardatdewelvaartsgroeionverminderddoorkongaan,
bleekeenillusie…
Eric Corijn: In1974kwamdeeerstecrisis,diemeneen
beetjetenonrechtedeoliecrisisnoemt.Jehebtdezes-
daagseoorlog,enalsreactieophetfeitdatIsraëleen
aantalArabischegebiedenbezet,verhogendeOPEC-lan-
dendeolieprijzen.HetWestenkrijgtopdatmomentde
rekeninggepresenteerdvanzijnolie-afhankelijkheid.Dat
isdeperiodevandeautolozezondagen,vangrotebezui-
nigingenophetvlakvanenergie.
Infeitezittenwealinhetbeginvaneengemondialiseer-
de economie. Nationale economieën konden voorheen
recessies enigszins uitvoeren. Ging het wat slechter in
België,dankonjedeoverproductieuitvoerennaarDuits-
land,alserdaarvoldoendevraagwas.Middendejaren
zeventigkrijgjevoorheteersteenalgemenerecessiein
allegeïndustrialiseerde landen.Gedurendevier,vijf jaar
heeft men geprobeerd de crisis met de klassieke mid-
delenoptevangen–zwarestaatsinvesteringen,openbaar
industrieelinitiatiefenzovoort.Datishoedestaatsschuld
werdopgebouwd.De“sociale”markteconomiekwamin
crisis. Men moest steeds meer investeren om dezelfde
winstentegenereren.Erkwameenomslagmomentwaar-
opkapitaalbezittersmetmuntspeculatieenbeleggingen
meerkondenverdienendanmetinvestereninonderne-
mingen.Indetweedehelftvandejarenzeventigvragen
ondernemers een nieuw investeringsklimaat. Men gaat
devoortdurendstijgendekostprijsvanarbeidskracht in
vraag stellen.Als in 1979 en 1980Thatcher en Reagan
wordenverkozen,krijg je in tweegrote industrielanden
neoliberaleregeringendiehetnaoorlogseherverdelings-
modelinvraagstellenenzeggen:jemoetdemarkthaar
werklatendoen.Alseenbedrijfnietmeerrendabelpro-
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
duceert,danmoetjedatnietmetkunstmatigevraagofexpansiesubsidies in levenhouden.Danmoetdatmaarverdwijnen.Endesocialeprijsdaarvanmoetdanmaarbetaaldworden.Zoinstalleertzichduseenvrijdoorge-drevenmarktdenkeneneenideologievanafbouwvandestaatendeopenbaredienst.
Hetneoliberalismeisdangeboren.Eric Corijn: Dejarentachtigzijndejarenvanombouw.Men zoekt een nieuwsoortige maatschappelijke regula-tie.Degrotewerkloosheid zetde lonenonderdrukendemarkteconomiekandaardooreenvrijgrondigereor-ganisatie van de arbeid doorvoeren. Er worden nieuwearbeidsbesparende technologieën ingevoerd, er komennieuwe arbeidsverhoudingen, met een deregulering eneen sterke flexibilisering, waardoor de productiemetho-den aangepast kunnen worden en just-in-timeproductieen nicheproductie mogelijk worden. De economie kanzichdaardoorheelflexibelaanpassenaaneenverande-rende vraag, kan op modes en op levensstijlontwikke-lingen inspelen en die zelfs stimuleren.Er ontstaat wat naderhand “de nieuwemiddenklasse”isgenoemd.Hetzijnloon-trekkers die zich gaan identificeren metdecompetitieveomgevingvanbedrijfensamenleving. Media- en reclamemensenwordenvoorbeelden,creatievejongepro-fessionals–deyuppies–dieervoorzorgendathunbedrijfwinstkanmaken.Zeaan-vaardenmaatschappelijkeongelijkheidenuitsluiting. Zie maar naar de TV-formatsdie voordien ondenkbaar waren. In DeMol,BigBrother,ExpeditieRobinson,jazelfsinTempta-tionIslandduurtsamenwerkingensolidariteitzolangtotiemandindegroepmoetwordenuitgestoten.
Dietelevisieformatszijntochveelrecenter?Eric Corijn: Maarzeduidenopeendiepementaliteitsver-anderingdieindejarentachtigisingezet.Eriseenwareideologischeverschuivingopgetreden.Diemaaktdatdemensende competitievemarktsfeer aanvaarden,dat zebeginnen te aanvaarden dat er geen plaats is voor ie-dereen,dathetnormaalisdaterwinnersenloserszijn.Jekrijgtopdatmomenteenaanvaardingvandeuitsto-tingeneenenormedualiseringvandesamenleving.Endaarbovenop krijg je een sterke culturalisering van demaatschappelijkeongelijkheid:wantde langdurigwerk-lozen,deuitgeslotenenzijnookaltijdeenbepaaldsoortmensen.Hetzijnbijvoorbeelddeallochtonen,demensendie als gastarbeiders naar hier gekomen waren tijdensdeeconomischebloeiperiode,envoorwienskinderenenkleinkinderennugeenplaatsmeeris.Zokrijgjetrouwensookopheteindevandejarentachtigdeopkomstvanui-terstrechtsenracisme,diedeoorzaakvandewerkloos-
heidzoekenindeidentiteitvandeanderennietinhetfeitdathethelesysteemgeenplaatsgeeftaaniedereen.
Naastdiedualiseringvandesamenlevingkrijg je tege-lijkertijdeengeweldigeveranderingvandeconsumptie-patronen. Omdat de koopkracht niet voor iedereen opeenminofmeergelijkemanierverdeeldwordt,hangtdeeconomischegroeiafvanhet intensifiërenvandecon-sumptie van degenen die koopkracht hebben. De con-sumptiecultuurrichtzichopdenieuwemiddenklasse.
Enzozorgteenveranderendeeconomievooreenveran-derendelevensstijl?Eric Corijn: Inderdaad.Indejarenzestighebjeeensoortleefstijlontwikkeling die gericht is op gelijkvormigheid.Eenzodanigegelijkheidtrouwensdathetsomsvervelendwordt. De jeugdrevoltes zijn denk ik onder andere eenverzet tegendat soort geregelde vooruitgang.Het gingeffectiefomsocialeprogrammatie:jewistdatjebinnentwee jaar tienprocentmeer loonhad. Indearbeiders-
buurtengingMariealshaarhuishoude-lijk werk gedaan was op de koffie bijdebuurvrouw,en’savondsalsdemanvande fabriekkwamzei ze: ‘Zeg,onzebuurvrouw giet haar koffie niet meerop in een filter, zij heeft een koffiezet.Zoietszoudenwijtochookmoetenheb-ben.’JekrijgtwatindeEngelseliteratuur‘keepingupwith the Joneses’ genoemdwordt. De massaconsumptie zorgt datsteedsnieuwegolvenmassaproductiebijde mensen terechtkomen. Op een paar
jaar tijdgaathet vanenkelemensenmeteen televisienaarveelmensenmeteentelevisie,vanenkelemensenmeteenautonaarveelmensenmeteenauto.Enaldiemassaproductiemoetdelevensstandaardverhogen.Hetisdeperiodevandeelektrischegrasmaaier,vandekeu-kenprinsesdiegeenwerkmeerhoefttedoen,wanthaarkeukenkastenstaanvolapparatendiehetwerkvoorhaardoen.Cultureelgezienverwektdatgemeenschapppelijk-heid,al isheteenraarsoortvangemeenschap,waariniedereen op zaterdagochtend zijn volkswagen staat tewassen…
Deeerstegeneratiejongerendievoldoendezakgeldhadominteressanttewordenvoordemarktverzetzichdaar-tegenenintroduceertzoaldenotievan‘andersisbeter’.Endienotievandistinctiewordtindejarentachtigdo-minant. Consumptie dient dan om je te onderscheidenvan de ander, om in een competitieve omgeving in devoorhoedetezitten,omtelatenziendatje‘bij’bent,datjenogaltijdmetdejeugdkanconcurreren.
‘Vanaf de jaren tachtig begint men te aanvaarden dat er in de maatschappij winners en losers zijn.’
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Maariedereendrinktcoca-cola,draagtjeans,heefteen
flatscreentelevise…Datistochnietzodiversifiërend?
Eric Corijn: Neen, je hebt aan de ene kant een aantal,
“global brands” die wereldwijd producten verspreiden.
Datwerkthomogeniserend,zoujekunnenzeggen.Maar
anderzijdshebjeooknichemarketing,doelgroepenstijlen
enlokalisering.Inhungedragzelf,inhunconsumptiepa-
troon,bricolerenmenseneenstijlenkomtheteropaan
omaldanniettedoenzoalsdeanderen.
Watzekerhetgevalisvanafdejarentachtigisdatmen-
seneenbepaaldecombinatieofstijlontwikkelenendat
deeconomiedaaropreageert.Jekooptnietmeerdegrijze
volkswagendieiedereenhad.Diewordtvervangen,niet
alleen door verschillende kleuren, niet alleen door ver-
schillendegadgets,maar zelfsdoorbepaalde reeksen.
JehebtgeengewoneCliomeer, jehebtdit jaardeClio
Campusendaarwordenermaartwintigduizendoverde
helewereldvangemaaktenalsjediehebtdanbehoor
je tot een uitgelezen groep.Alles wordt levensstijl. En
levensstijl dient voor distinctie, zei Bourdieu, de grote
Fransesocioloogdieaantoondedatsmakenenkleuren
weldegelijkeensocialestructuurhebben.
Het gaat dan wel om een levensstijl die voorgekauwd
wordtindelifestylemagazines…
Eric Corijn: Ja,mendoetalsofdemensenhunpersoon-
lijkheiduitdrukken,maareigenlijkishetdeelseenmas-
kerade.Maarjekrijgtdaardoorweleenboomindecon-
sumptiecultuur. De markt wordt bepalend, en de markt
beantwoordtalleendevraagvoorzoverhetomeenkoop-
krachtigevraaggaat.Denietkoopkrachtigevragenwor-
dendoordemarktnietbehandeld.Daarvoordiendevroe-
gerdatoverheidsbeleidendieherverdeling juist. Inde
maatschappijvanvandaagkrijgjebijgebrekdaaraaneen
grotedualiseringenerzijdsenanderzijdssegmenteringen
fragmentering.Endiegenendiewelmeedoen,vertonen
eenmodulariseringvanhetdagelijksleven.
Watbedoeltumetmodularisering?
Eric Corijn: In de verzuilde wereld van de jaren zestig
bepaalde jesocialepositiegrossomodo je leefstijl.Als
jetoenbij‘deGevaert’werkte,danwoondejewellichtin
diebepaaldearbeiderswijk inMortsel,dansupporterde
jevoordiebepaaldevoetbalploeg,stuurdejejekinderen
naardiebepaaldeschoolenwasjelidvandechristelijke
mutualiteit.Vanelkesocialepositiekonjebijnaallean-
dere levenssferenafleiden. Inde jarentachtigslaatdat
volledigom.Jekuntvandaagnietmeeraandeklerenvan
demensenzienwatzedoen.Zehebbeneenflexibelear-
beidsrelatieenzoekeninhunvrijetijdsactiviteitenandere
uitdrukkingsvormen. Door de massaconsumptie worden
luxegoederenbereikbaarvoorveelmeersocialegroepen
enhetisophetvlakvanjeconsumptiepatroondatjeje
onderscheidt. Endat consumptiepatroonpas je aande
omstandighedenaan.Mensenkunnenoverdagfabrieks-
arbeiderzijn,metdedaarbijhorendecultuur,ennadien
zijnzesportbeoefenaarenkomenzeineenandersoort
netwerkterecht,enzegaanopreismetnogeenander
soortnetwerk.Datbedoelikmetmodularisering:mensen
worden zelfmulticultureel, ze kunnen zelf verschillende
socialeenculturelepraktijkenaan.
Enhet is indezegesegmenteerdeneoliberalesamenle-
vingdatdenotievandeactievewelvaartsstaatontstaat?
Eric Corijn:Precies.Jehebtdiemaatschappelijkeevolutie
vandevoorbijevijfentwintigjaarentegelijkiserdemon-
dialisering,metzijnverbredingvandeconcurrentie,de
delokalisering naar lageloonlanden, enzovoort. Je krijgt
eencontextwaarineconomischegroeinietmeerautoma-
tischverbondenismeteengroeivandetewerkstelling,
integendeelsoms:meeropbrengstvoordeaandeelhou-
ders betekent veelal bezuinigingen en afvloeiingen. Je
krijgteigenlijkvijfentwintigjaarstructurelewerkloosheid
vanongeveertienprocentvandebevolking,envoorbe-
paaldebuurtenofbepaaldebevolkingsgroepenbetekent
datdertigtotveertigprocent.Datzorgtookvooreenge-
weldigetoenamevanhetgrijswerkenhetzwartwerk,van
de informeleeconomiedus.Eenechtedualisering.Ook
cultureelkrijgjeeengeweldigeverandering:dieversnel-
lingvandeexpressieveconsumptie.
Wieindatneoliberaleverhaaldewelvaartsstaatnogwil
redden,zoektdeoplossingindeactiveringvanderecht-
hebbendenvandeherverdelingendesolidariteit.Voor-
dienwasdesocialezekerheideenrecht:alsjeziekwas
hadjerechtopeenvergoeding,alsjewerklooswashad
jerechtopeenuitkering.Daarvielnietovertenegotiëren
netzoalsoverdemensenrechtenniettenegotiërenvalt.
Nuwordendiesocialerechtenmeerenmeerverbonden
aaneenrechten-plichtendenken:jekrijgtjerechtenmaar
alsjejeplichtenvervult.Dieplichtbestaaterdanindat
jejemoetaanpassenaandemaatschappelijkeverande-
ring, aan de nieuwe maatschappelijke context. Je moet
jezelfinschakelenindeformatsvandearbeidsmarkt.Dat
iswatmenactiveringnoemt,dederdeweg,hetBlairisme.
Jekrijgt temakenmeteenbijnaverplichteparticipatie.
Hierinpastdienotievangemeenschapsvorming:iedereen
moetmeeindatverhaalstappen.Encultuur,oftenminste
het gesubsidieerde cultuurbeleid, zo vindt de overheid,
maaktdeeluitvandatverhaal.
Cultuurkrijgtdanweleenergutilitairkarakter.
Eric Corijn: Aan de ene kant wordt cultuur belangrijker
dan ooit tevoren. De cultuurproductie is in de laatste
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
vijfentwintig jaargeweldig toegenomen. Indeartistieke
sfeermaarookindehelevormgevingssfeer.Alleswordt
nu vormgegeven, alles is design. Dat heeft een zekere
esthetiseringvanhetdagelijkslevenmet
zich meegebracht, maar aan de andere
kantzijndecriteriawaaraandeculturele
selectiewordtonderworpensteedsmeer
demarktcriteria.Ookindeklassiekecul-
tuursector.Cultuur,ofhetcultuurbeheer,
ontsnaptsteedsmeeraandestaat.Daar
waarcultuurenkunst–deschonekunsten–eigenlijkeen
overheidsopdracht was, een opdracht van conservatie,
vanproductieenreproductie,vancreatieenvervolgens
vandistributie,iscultuurnueenwaar,eenproductvoor
demarkt.Omeengoedemuseumdirecteurtezijnmoet
jenietmeerdebesteconservatorzijn,maarmoetjeeen
goedemanagerzijn,moet jeevenementencreëren,een
goede museumwinkel hebben. Alles functioneert meer
eenmeervolgenseenbedrijfslogica.
Vanaf de jaren tachtig werd in het cultuurdebat vanuit
neoliberalehoekdevraaggesteldnaardelegitimatievan
overheidssteunaancultuurproductie.Neoliberaleecono-
men,zoalsprofessorDeGrauwevandeKULeuven,pleit-
tenervooromniethetaanbodtesubsidiëren,maarde
vraag.Alle producten, zo stelden zij, moeten overleven
dankzij hun publiek, wat geen publiek heeft moet ver-
dwijnen.Alseendeelvanhetpubliekgeengeldheeftom
tekomen,geefdantickets,subsidieerdevraag.Hetre-
sultaatdaarvanisnatuurlijkweldatvoordekunstenaars
dedrukgrootwordtompopulistischekunst temaken,
datalleendiekunstoverleeftdieeenbreedofeenrijk
publiekkanaanspreken.
Tegelijkertijdhadjevooralindepodiumkunstenookeen
postmoderneomslag.Erwerdopnieuweensterkaccent
gelegd op deconstructie en op vormexperimenten. Het
sociaalengagementvandekunstuitdejarenzestigen
zeventig was voorbijgestreefd. Mensen als Jan Decorte
maakteneensterkzelfreferentiëeltheater.Datvoeddena-
tuurlijkextrahetdebat:moetenwebelastinggeldgeven
aanmensendieelitaireproductiesmaken?Enuiteindelijk
wordtookhetdebatoverhetcultuurbeleidopgenomen
inhetactiveringsverhaal.Cultuurgeldwordtsteedsmeer
gekoppeldaanvragenoverpublieksbereikenpublieks-
samenstelling. En onderliggend daaraan wordt veron-
dersteld dat een bredere deelname aan de heersende
kunstenzalzorgenvooreenzekereinburgeringenvoor
gemeenschapsvorming.
Enwathoudtdieparticipatiedanin?
Eric Corijn: Bij zijn aantreden als minister van cultuur
heeftBertAnciauxalseerstehetparticipatiedebatgelan-
ceerd.Hijsteldedathijhetbereikenvaneenpubliek,en
meerbepaaldhetbereikenvaneengemengdpubliekde
verantwoordelijkheid van de cultuur- of
kunstproducentwas.Hijgingdaarmeein
tegendiegenendiekunstproductievanuit
zichzelflegitimeerden,maaktenvooreen
eigen publiek of soms zelfs voor hele-
maalgeenpubliek.
Dat participatiedebat evolueerde dan
naareendebatoversocialemix.Het isnietvoldoende
dat hetToneelhuis voor volle zalen speelt, het publiek
in die zaal moet ook een dwarsdoorsnede zijn van de
maatschappij.Opdiewijzezoucultuurookautomatisch
verschillendesocialegroepenverenigen.
Nu zijn een aantal elementen uit dit debat problemati-
scherdanopheteerstegezichtlijkt.Waarkomtdieidee
vandaan dat cultuurparticipatie naar gemeenschapsvor-
mingleidt?Hoewordthetcultureleaanbodjuistbepaald?
Wat moeten we denken van individuen of groepen die
nietparticiperen?Enhoegajedanommetdiespecifieke
doelgroepen…
Latenwebijdeeerstevraagbeginnen:vanwaarkomtde
ideedatcultuurgemeenschapsvormendwerkt?
Eric Corijn:Die ideehangteigenlijksamenmetde idee
vandenatiestaat.
Indenegentiendeeeuwwordtdewereldgeorganiseerd
in nationale staten. Het zijn democratische staten, wat
wil zeggendatdepolitiekemachtsteuntopengelegi-
timeerdwordtdoorhet volkenniet, zoals voordien in
hetAncienRegime,voortkwamuitGoddelijkemissieof
uiteenstamboom.Hetprobleemisechter:hoedefinieer
jedandatvolk?Wiebehoortdaartoeenwieniet?Inde
traditievandeFranse revolutiestaathetvolkvoorhet
UniverseleVolk, voor de mensheid.Al wie zich wil on-
derwerpenaandeFransewettenendeFranserepubliek
kanFransmanworden.Die“bevrijding”wilNapoleonen
zijn leger uitdragen aan de rest van Europa. Natuurlijk
komtdaarverzettegen.Datverzetisveelaleenreactio-
nair,romantischverzet.ZoreageertdeDuitseromantiek:
neen,jewordtnietzomaargeborenalsuniverselemens,
je wordt geboren in een cultuur. Je wordt geworpen in
eentaal,ineenbijzondereheimat,endaarbenjeauto-
matischlidvan.Hetvolkisnietiedereen,hetvolkdatis
OnsVolk,datzijnWij,hetDuitseVolk,endatDuitseVolk
heeftzijneigenfolklore,zijneigentaal,zijneigencultuur,
zijn“Volksgeist”.
Dus aande ene kant heb je het universalismeen rati-
onalisme van de Franse verlichting, die een universeel
mensbeeldnaarvoorschuiftzonderonderscheidvantaal,
‘Cultuur maakt hoe langer hoe meer deel uit van de markteconomie.’
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�0
ras,gender…Aandeanderekanthebjedeachttiende-eeuwse, Duitse romantische notie van Volksgeist, hetbelangdatgehechtwordt aandeafkomst vanmensenenparticulierecultuurkenmerken.Bijhetenehoorteendroit du sol, eenrechtsstaat gerichtopiedereenophetgrondgebied, zonder onderscheid. Bij het andere hoorteen droit du sang, een volksstaat die opkomt voor devolksgenotenoveralterwereld,ennietvoordeanderen.Indepraktijkhanterendemeestenatiesuiteindelijkeenmengvormvanbeidevisies,maarinallegevallenkrijgjeeensoortcultureledefinitievanhetvolk.Demanier,inbeidevisies,omervoortezorgendatindividuendeelgaanuitmakenvandenatie,istezorgenvooralgemenevolksopvoeding.Zorgvoorveralgemeendonderwijs,vooreenalgemenetaal,vooreenpersdiewerktmetpersvrij-heid,dieeenpubliekeopinie creëert, zorgvoorallerleimechanismen waardoor mensen kunnen toetreden totendeelnemenaancultuurenzototburgerschapgeleidworden.
Vlaanderendoetdathonderdjaarnadeanderen.NahetmislukteprojectvandeBelgischenatiestaatkrijg jedeVlaamsebeweging,detaalstrijddieeencultuurstrijdwordtentenslotteeenpolitiekebeweging.Deculturele autonomie van 1971 zit in dielijn.HetbeleidvandeeersteVlaamsemi-nister van Cultuur, Frans Van Mechelen,zelf een nogal overtuigde volksnationa-list, bestond er in cultuur, de Vlaamsecultuur,naardemensentebrengen.Hijzorgde ervoor dat er overal cultuurcen-trakwamen,zorgdevooreenbeleidvancultuurverspreiding,vantoeleidingenpu-bliekswerving.Deinhoudvandataanbodleek vanzelfsprekend. De grote theatersdiendenomhetrepertoiretespelen.Mensenwerdenin-geleidentoegeleidnaareengedeeldecultuur.Volksop-voedingdiendetotnatievorming.Denotiedatparticipa-tieaancultuurgemeenschapsvormingverwekt,stamtduseigenlijk uit die natie-idee. Het uitgangspunt daarbij isdatdecultuurdieverspreidwordtenwaaraanmensenparticiperentotopzekerehoogteeenhomogenecultuuris,decultuurvanheteigenvolk.
Endaarknelthetschoentje…Eric Corijn: Precies,hierkomjebijdevraaghoejenon-participatieaancultuurkaninterpreteren.Non-participa-tieisnietaltijdeentekenvanpassiviteit.Non-participatiekanookwijzenopweerstandtenopzichtevandieheer-sendecultuur.Hetkanwijzenophetfeitdathetcultureleaanbodonaangepastisalsreferentiekadervoorhetdage-lijkslevendatmensenleiden.Cultuurparticipatieisveelaleenzaakvanhogeropgeleidemensenmeteenzekerin-
komen,metanderewoordenvandenieuwemiddenklas-se.Datzijneffectievecultuurparticipanten.Cultuurpartici-patiemaaktdeeluitvanhunmodusvivendi.Maarzoalsvroegergeprobeerdwerdomdearbeidersnaardeoperatekrijgen,zoprobeertmennuomallochtonenvoorhetgangbarecultuuraanbodteinteresseren.Hierkomenwebijheeldeproblematiekvanhetcultureleveld:Vlaande-renismisschienweleenterritorium,heeftmisschienweleenaantalinstellingen,maariscultureelgesegmenteerdengefragmenteerd.DeVlaamseidentiteitendeVlaamsecultuurzijnmoeilijkteduiden,wezittenimmersineenmulticulturele samenleving.Endangaathetnietalleenoverdeverschillendecultuurgemeenschappenvanalloch-tonen,maarookoverdesterkculturelediversiteitbinnen‘heteigenvolk’.
Deoverheidgaaterbijhaaropdrachttotgemeenschaps-vormingvanuitdaterééngemeenschapisdiegevormdmoetworden.Maarmensennemendeelaanverschillendeculturen.Dieverschillendeculturenwerken indeeersteplaatsgemeenschappenvorming indehand.DeMarok-kaanse gemeenschap, bijvoorbeeld, maar ook de ge-meenschapvandehomo’senlesbiennes,ofhet‘folkwe-
reldje’,de‘Donnaluisteraars’,deSecondLife-gemeenschap…Inhetkadervanonsreflectieproces is het belangrijk dat on-derscheidtemakentussengemeenschapenerzijds, en samenleving anderzijds.Culturele gemeenschappen versterkende identiteit, het groepsgevoel. Ze zor-genvoorwatdeAmerikaansesocioloogRobertPutnamBonding noemt,zever-sterkendeinternebandtussenmensen.Maar ineenmulticultureleomgeving le-vert dat nog geen samenleving op. En
dussteltdevraagzichnaarverbindendeelementen,naarwatPutnamBridgingnoemt:interculturele,transcultureleelementen,algemeenmenselijkeverbandendiede“ver-plichtesolidariteit”kunnengronden.Omdaternietmeeréén cultuur is, moet de verplichte solidariteit de vormkrijgenvaneeninterculturelesolidariteit.
En dan heb je in Vlaanderen natuurlijk verschillendestandpunten. Jehebtéénmiljoenmensendiestemmenvooreenpuurnationalistischproject:assimilerenofop-rotten,onzecultuurofgeencultuur.Datzijnmensendiedemulticulturelerealiteitnietaanvaarden.Daarnaasthebjehetbeleiddatinfeiteoptweesporenzit.AandeenekantwilmenVlaanderenuitbouwenalseeneentaligge-bied,meteen zekere cultureleeigenheidenzovoort, entegelijkerkentmendeculturelediversiteitenhetfeitdatmenrekeningmoetenhoudenmeteenmulticultureleom-
geving.
‘Culturen werken in de eerste plaats gemeenschappen-vorming in de hand, in plaats van gemeenschaps-vorming.’
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�1
Enhoezietdeoverheiddiemulticulturelesamenleving?
Eric Corijn: Menblijftcultuurnogaltijdzienalsietsmet
eenzekerewezenlijkheid,eenzekereessentie,eeniden-
titairekern.JehebtdandeVlaamsecultuurendeMarok-
kaansecultuurofdeTurksecultuur.Merkopdatdatal-
lemaalnamenvanlandenzijnendatmendusindieoude
nationalistischetraditieblijft.Demulticul-
turelesamenlevingzoudaninhoudendat
men zich afvraagt: ‘Welke interessante
stukjesvandeanderecultuurkunnenwe
indenationalecultuurovernemen?’Zoals
wevroegervandeItalianendespaghetti
hebbenovergenomenendatnudeelvan
deVlaamsecultuurisgeworden,kunnen
weonsnuafvragenofweookdecous-
cous indeVlaamsecultuuropnemenof
niet. Dat is die grote interculturele dia-
loogwaarmenhetoverheeft.Maardangaathetover
interculturele uitwisseling tussen gevestigde nationale
culturen.
Ik denk echter dat zich momenteel een veel grondiger
probleemstelt: in feitezijnergeenwezenlijkeculturen
meer.Wezittenindepostmoderniteit,ineencontextvan
segmentatie en fragmentatie, van individualisering. We
zitten in een proces van voortdurende vernieuwing en
versnelling.Jezoukunnenzeggendatwemomenteelin
eensoortculturelewerfleven,waareenaantalbouwste-
nenaanwezigzijnuitverschillendeoudeculturen,waar
nogeenpaardingenrechtopstaan,maarwaarveleele-
mentenverbrokkeldzijn.Indiewerfmoetenwemetzijn
alleneenmaatschappelijkverbandbijelkaarknutselen.
Vandaag kan je niet meer zeggen: dit is de heersende
traditie,dit isonserfgoeden indaterfgoed integreren
weelementenvandeanderenuiteindelijkdeanderzelf.
Integendeel,wezitten ineensituatievancultureleplu-
raliteit, waarbij geen enkele cultuur prevaleert. Wat we
moeten doen, is op zoek gaan naar de gemeenschap-
pelijkheiddaarin,naar eengedeelde cultuur.DeNeder-
landsefilosoofCliteurnoemtdatesperantocultuur.Elke
cultuurzaldanvanzijneigenheidmoetenopgeven,zich
moetenopenennaardeanderenerzaleenhybridecul-
tuur,eenmengvorm,geconstrueerdmoetenwordendie
kansprekenoverdeverschillenheen.Diehybridecultuur
zalallichtnietgebaseerdzijnopgedeeldetradities,want
er zijnmeerdere culturele tradities ener is er niet een
diehetprimaatkanopeisen.Die cultuur zalgebaseerd
moetenwordenopeengedeeldtoekomstbeeld,opeen
project,opeenlotsverbondenheid.
Een doelgroepenbeleid voeren is niet het aangewezen
antwoord?.
Eric Corijn: Hetisproblematischalseendoelgroepenbe-
leid de groep als een probleem en als behoevend be-
nadert en tot doel heeft die groep te laten opgaan in
demainstream.Doelgroepenwordenmeestal gestigma-
tiseerdvanuithuntekort:déarmen,dé
allochtonen,deongeschoolden…
Armenzijnnooitalleenmaararm.Enwat
deallochtonenbetreft:webestempelen
de vierde generatie nakomelingen van
gastarbeiders nog altijd als ‘van ergens
anders’. Doelgroepen zijn per definitie
andersdandemainstream,maarhet is
gevaarlijk als je dat anders zijn alleen
maar definieert als een deficit, als een
tekortdatweggewerktmoetworden.En
hetisnogergeralsindatprocesdemainstreamzelfniet
zou moeten veranderen, geen deficit zou vertonen. De
uitdagingbestaaterindemensentebetrekkenvanuiteen
gedeeldeervaring,zonderdatheneenidentificatiemet
eenanderegroepwordtopgedrongen.Endeuitdaging
voorcultuurbestaaterintetonendatelkegemeenschap
dingenheeftdiedeanderenietheeft,datelkegemeen-
schap zowel deficits als eigen competenties heeft en
vooraldatdegedeeldecultuuralleeneensamengestelde
cultuurkanzijn.
Engroeitdaaruitdenotiedatmensennietalleenmoeten
deelnemenaan,maarookmoetendeelhebbenaancul-
tuur?
Eric Corijn: Ja, de vertegenwoordiger van het kabinet
sprakvan‘mede-eigenaar’zijnvancultuur.Ikzoueerder
sprekenvan‘co-producentzijn’.Indatheleparticipatiede-
batismentotdevaststellinggekomendathetculturele
aanbod,vooraldoorprofessionelecultuurproducenten/ar-
tiestenuitdemiddenklassegemaakt,zelfzwaretekortko-
mingenheeft.Hetcultuurproducerendemilieuiszelfhele-
maalnietzomulticultureelalsdereëlesamenleving.Het
aanbod is daardoor niet voor alle doelgroepen gepast.
Jekuntgeenintegratieingedeeldecultuurvragenalsde
cultuurproductiezelfnietwordtgedeeld.Watvraagjeaan
deanderwanneer jezelfnietvoldoendebereidbent je
teopenenenzelfteveranderenomiedereeneenplaats
tegeven.Vanuithetparticipatiedebatisdandeideevan
de sociaalartistiekeprojectengekomen,projectenwaar-
bijhetaldannietmoeilijktebereikentoekomstigepu-
bliekalbetrokkenwordtbijhetmakenvanhetculturele
productzelf–hetwezeeenspektakel,beeldendekunst,
filmofwatdanook.Enjezietdatdatveelbeterwerkt.
Terwijldedominantecultuur–dekunstenaardieergens
ineenatelierzijndingdoetendaarnazietofermensen
‘Een nieuwe, hybride cultuur, zal niet gebaseerd zijn op een gedeelde traditie, maar op een gedeeld toekomstbeeld.’
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
opafkomen–slechtaangepastisvoorcultuurdistributie.
Je hebt bijvoorbeeld cultuurcentra met een hele goede
programmatie, waar voldoende volk op afkomt om het
budgetrondtekrijgen,maardeimpactdaarvanophet
vlak van participatie en gemeenschapsvorming is laag,
want het is een programmatie voor de liefhebbers, ze
heeftnietnoodzakelijkeffectophetdagelijkslevenvan
mensendieechtsamenmoetenlevenendiedaareven-
tueelmoeilijkhedenmeehebben.
Ensociaalartistiekeprojectenhebbenweleeneffectop
hetdagelijksleven?
Eric Corijn: Met sociaalartistieke projecten worden ont-
brekende artistieke vormen aangesproken, waarbij de
betrokkenenmeedeculturelereferentiepatronenvormge-
ven.Jekanervanuitgaandatsociaalartistiekeprojecten
enprocessendebetrokkenenaanspreken.Bijvoorbeeld:
indemediaofinhettheaterwordterzeldengewerktvan-
uitdeconditievandearmen.Mensendieprofessioneel
metkunstbezigzijn,hebbeneenloon.Diewetennietwat
armzijnis.Wiljearmenlatenmeespreken,dandienje
dieconditietebetrekkenindeartistiekeproductie.Ineen
sociaal-artistiekproject zal het theaterstukbijvoorbeeld
samenmetdebetrokkenengemaaktworden.Zo’nproject
scheptdemogelijkheidomniet-participantenaandecul-
turelescèneertoetebrengenomcultuuralsstem,alsex-
pressiemiddelmeeteproduceren.Alsdecultuurwerking
gemeenschapsvormend wil zijn, moet ze een culturele
diagnosemakenvandemaatschappijendaarculturele
productenvantendienstestellen.Datbetekentookdat
je een bepaald soort cultuurproducenten, een bepaald
soortartiestenofintellectuelennodighebtdieincontext
willenwerken,diehunwerkingwillenconfronterenmet
de complexe sociale realiteit. Maar uiteindelijk spreken
grotekunstenaarsaltijdinhuntijd.Huneigenagendais
altijdeenreflectieopdemaatschappelijkecontext.Indie
zinisgoedekunstookaltijdgemeenschapsvormend.
Hoe zou de specifieke opdracht tot gemeenschapsvor-
mingdanmoetenwordensamengevat?
Eric Corijn:Elkmensiseencultuurwezen,heefteenbe-
tekeniskadernodig.Samenlevenenvooralsamenwerken
metanderemensengebeurtookviagedeeldeinzichten.
Datzijndecultureleeigenschappenvangroepen,vange-
meenschappen,vansamenlevingsverbanden.Verschillen-
deculturelelagenkrijgenzoooksamenhang.Dagelijkse
cultuur, omgangsvormen en leefstijlen worden bewerkt
enweergegevenindecultureleproductie.Dieleverteen
basis voor culturele selectie, voor cultuurbeleid en uit-
eindelijkvoorhetvormenvaneengedeeldetraditie.En
die“identiteit”dientdanweeromdeinhoudenhetpro-
grammavan scholen,media, kerkenenandere cultuur-
spreiding tevoeden.Sindsdenegentiendeeeuwwordt
diecultuurcyclusopgebouwdalsdeelvandevormingvan
nationalegemeenschappen.Endat isnounet vandaag
nietlangerevident.Zoalsikalzei:deschalenvansamen-
levenveranderen,deveelheidvaninteractiesensociale
verbandenneemttoe,deinhoudvandebetekeniskaders
is wisselend... Kortom we leven in tijden van grondige
verbouwingvanhetsamenleven.Alleroutines,alleprak-
tijken, alle sectoren, alle vakgebieden worden in vraag
gesteld.Nietsisnogvanzelfsprekend.Endanmoetenwe
goednadenken, goedbeslissen, goedheroriënteren en
goedlegitimeren.Wemoetendusafstandnemenvande
geplogenheden,wemoeteneffectenvanwerkingencon-
troleren,wemoetenbeoogderesultatenuitdrukkelijkfor-
muleren.Datweeensolidairesamenlevingwillenlijkteen
gedeeldedoelstelling.Datcultuurdaarineenroltespelen
heeftbetwistniemand.Hoedatindenieuwewerelddan
inzijnwerkmoetgaanisonderwerpvanveelonderzoek
endiscussie.Eenbelangrijkmaatschappelijkdebat.
*OpgetekenddoorIsabelleRossaert
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Het culturele veld Eric Corijn & Stephanie Lemmens
In dit hoofdstuk gaan we na welke de karakteristieken zijn van het culturele veld, en hoe deze in verband gebracht
kunnen worden met gemeenschapsvorming. Wat kan de specifieke maatschappelijke rol van cultuur zijn? Hoe kan de
kwaliteit van gemeenschapsvormende projecten gedefinieerd worden? In welke mate moeten gemeenschapsvormende
processen topdown dan wel bottom up gestimuleerd worden? Wat is het bereik van het lokale cultuurveld en wat is het
belang van de onmiddellijke leefomgeving? Op basis daarvan formuleren we een aantal eerste conclusies en nieuwe
vraagstellingen.
Het cultuurwerkkanniet alsdeenige, zelfsniet alsde centrale actor gezienworden inhetproces vangemeen-
schapsvorming. De gemeenschapsvorming en vooral de solidariteitsbevorderende sociale vorming is in de eerste
plaatseenopdrachtvoorde ‘politiek’:voordepolitiekepartijenenerzijdsendeoverheidsinstellingenanderzijds.
Zijhebbenverantwoordelijkheidophetvlakvanburgerschapsvormingenhetpolitiserenvandesamenleving.Daar-
naast is gemeenschapsvorming ook een opdracht voor de “harde” maatschappelijke sectoren: de economie, de
tewerkstellingspolitiekenhaarmaatschappelijkehefbomen(deondernemers,desocialeorganisaties,hetonderwijs,
enz.).Zijbepalenimmersmeeinwelkemateeensamenlevingsociaalsamenhangenddanwelduaalengefragmen-
teerdwordt.
Derolvanhetcultuurwerk
Hetcultuurwerkopzijnbeurtismaatschappelijkbelangrijk,maarwerktnietinconditiesdiehetzelfindehandheeft.
Demaatschappijwordtimmersnietdoorhetcultureleveldgevormd.Cultuurspeeltongetwijfeldeenbelangrijkerol
doordegemeenschapuittebeeldenenteverbeelden.Dieverbeeldingverwijstechternaareenmaatschappelijke
realiteit, waar processen zoals vermarkting,
mondialiseringenindividualiseringnietaltijd
gemeenschapsvorming en solidariteit in de
handwerken. Indatgevalkandeculturele
bijdragejuistbestaaninhetduidenvanenkritischinzichtverwervenindieprocessenenzelfsinhetconstruerenvan
eentegencultuur.Omdegemeenschapdiemenvoorogenheeftoptebouwen,moetmenmisschienwelanderege-
meenschappenafbouwen…Ineendergelijkmoderniseringsprocesheeftcultuurvooraleendeconstruerendeennadien
eenconstruerenderol.Cultuurkankritischzijnenconfronteren.
Eeneersteopdrachtvoordecultuursectorzalerdanookinbestaaneendiagnosetestellenbetreffendedegemeen-
schapsvormingengemeenschapsafbouw.Diediagnosekanbijdragentotinzichtindeomstandighedendiezorgenvoor
gemeenschapsvormingen-afbouw,inderoldiedeanderemaatschappelijkeactorendaarinspelenenindenodenmet
betrekkingtottoeleiding,gemeenschappenvormingenmaatschappelijkevorming.Hetisbelangrijkdatwedediversi-
teitenverschillenindemaatschappijblijvenzien.Erissteedsnoodaaneenkritischereflectieenaandeconstructie
vandegemeenschap,wantiederegemeenschapopzichsluitookuit.Cultuurmoetdusookgemeenschappenkunnen
openbreken.Helaasisditdeconstructieveelementonsnogteweinigvertrouwd.Watdatbetreftisdespreidingvanhet
nationalismeinVlaanderenendezelfgenoegzaamheiddaarvanbeangstigend.Cultuurkaneenbelangrijkerolspelen
ineenemancipatieproceswaarbijmenloskomtvandergelijkenationalistischeideeën.
Cultuur moet ook gemeenschappen kunnen openbreken.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Gemeenschapsvormingversusmaatschappijvorming
Hetisuiterstbelangrijkdatdecultuursectordaarbijhetverschilduidttussengemeenschapsvormingenmaatschap-
pijvorming.Nogaltevaakwordenbeidealssynoniemengezien.Tochgaathetomtweeverschillendeprocessen.De
gemeenschapisgebaseerdopdatwatgemeenschappelijkis,demaatschappijwordtgeconstrueerdopbasisvanhet
overbruggenvanhetverschil.Hetgebrekaanonderscheidtussenbeidestoeltopeenmisverstanddatopallerleini-
veausblijftbestaan.ZowordtVlaanderendoorhetbeleidzelfdoorgaansbenaderdalseengemeenschapterwijlhet
eigenlijkomeenmaatschappijgaat.Datmisverstandopheffenbetekentmeteendatdeopdrachtvandecultuursector
herbekekenmoetworden.
Indejaren’60,debeginperiodevandecultuurcentra,legdehetcultuurbeleiddenadrukophetverspreidenvaneen
gemeenschappelijkecultuur.Deinhoudvandatgemeenschappelijkewerdalsevidentvoorgesteld.Vandaagiszoiets
nietmeervanzelf-
sprekend. Sinds
de multiculturali-
seringvandesa-
menlevingenhet
uiteenvallen van
desamenlevinginleefstijlen,bestaatdeuitdagingnietmeerinhetverspreidenvanééncultuur,maarinhetzoeken
naarhoedemaatschappijondanksdeverschillenkanwordensamengehoudenenwaarmengrenzenmoetenkan
afbakenen.Desamenlevingisvandaagveelmeereengeconstrueerdgegevengeworden.
De vraag is dan in welke mate die maatschappij cultureel moet worden opgeladen met een gemeenschappelijke
inhoud,meteen traditieof identiteit.De romantischebenaderingvandenatiestaat,meteensterke identiteitdie
gebaseerdisopde‘eigen’cultuur,isinhetlichtvandemondialiseringenmulticulturaliseringnietlangerhoudbaar.
Gemeenschappelijkheidgaatnietnoodzakelijkovergedeeldezijnsidentiteit.Degemeenschappelijkheidmoetnuveel-
eergezochtwordenineenmaatschappelijkprogrammadatduidelijkheidscheptoverdeverhoudingtussendiversiteit,
eigenheidenvrijheidenerzijdsensamenhanganderzijds.Datvergteengroterereflexiviteit.
Belangrijkdaarbijisdatditmaatschappelijkprogrammanietalleenrekeninghoudtmetdiegenendienualaanhet
maatschappelijk gebeuren participeren maar ook met diegenen die nu niet participeren. In de maatschappij van
vandaagisergeenaanbodvooriedereen.Vraagisofenhoewedieuitgeslotengroepkunnenintegreren.Daarbij
mogenwediegroepnietzomaaralseengemeenschapbenaderen.Wedoenditmaaraltevaak:deallochtonen,de
kansarmen...
Wekunnenstellendaterverschillendeniveau’szijnwaaropdecultuurwerkingzijnopdrachttotgemeenschapsvorming
kanenmoetopnemen:burgerschapsvorminginhetraamvaneen(solidaire)politiekesamenleving,culturelegemeen-
schapsvorminginhetraamvanverschillendecommunauteitenwaartoemenkanbehoren,interculturelevormingalsde
capaciteittotdialoogeninteractiemetdeander,kunstzinnigevormingalsparticulierdeelnemeraandesymbolische
samenleving...
Kwaliteitgaranderen
Indeeersteplaatsmoetcultureel-enartistiekwerkgerichtblijvenopdecreatievanreferenties,vanbetekeniska-
ders,diedelevenservaringenkunnenverbindenmetruimeremaatschappelijkeverbanden.Cultuur,opdezewijzebe-
schouwd,geeftmensenengemeenschappeneenstem.Eendergelijkecultuurproductiegebeurthetbesteindecontext
vaneenspecifiekesituatie,wijk,problematiek…Datiszekerhetgevalwanneerhetcreatieveprocesnieteigenisaan
Het maatschappelijk programma moet niet alleen rekening houdt met diegenen die nu al aan het maatschappelijk gebeuren participeren maar ook met diegenen die nu niet participeren.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
oforganischverbondenismetdelevensstijlwaarvoormenhetreferentiekaderwilcreëren.Eenbelangrijkeopdracht
voorhetcultuurwerkbestaaterdaaromindeverschillendevormenvandagelijksleventedocumenterenendatte
confronterenmetdeindebestaandegemeenschapscultuurgebruiktereferenties.Hetresultaathiervaniseenkritische
cultuurproductievanbinnenuit,binnenbestaandegemeenschappen,eenkunstzinnigeconfrontatiemetdeheersende
canon.Opdezewijzekunnenookverschillendeculturenendeuitdrukkingendaarvanindestadscultuurenindecul-
tuurvandeplekwaarmensenwonenwordengeïntegreerd.
Eenbelangrijkewerkvormhierbijisdesociaalartistieke werking.Sociaalartistiekeprocessenlatentoedeelementen
vanbepaaldeculturen,leefstijleninvraagtestellen,teabstraherenenteintegrerenineenartistiekecanondiede
uitdrukkingzoumoetenzijnvandestadscultu(u)r(en)endeculturenvanleefgemeenschappen.
Iedersociaalartistiekofsociaal-cultureelwerkisimplicietofexplicietgebaseerdopeenbepaalddenkkader.Eender-
gelijkdenkkaderkannietlosvandecontextgeconstrueerdworden.Wateengoedsociaalartistiekofsociaal-cultureel
projectismoetgeëvalueerdwordenindecontextvandesubgemeenschapwaarophetprojectbetrekkingheeft.Het
isbelangrijkdaarbijgeregelddepraktijk–hoezietderealiteiteruitenwatdoenweconcreet–aandetheorie–wat
hebbenwemetonsprojectvoorogen?–tetoetsen.Gedurendehetheleprocesmoetdezetoetsingregelmatigterug-
gekoppeldworden.
Belangrijkbijsociaalartistiekeprocessenisdatdejuistekwaliteitscriteriagehanteerdworden.Juistomdatsociaalartis-
tiekeprojectendegeplogenhedenbinnencultuurgemeenschappeninvraagstellen,kunnenzenietzomaarklakkeloos
decriteriadiebinnendezegemeenschappengeldenhanteren.Ermoetendus‘externe’kwaliteitscriteriageformuleerd
worden.Dekwaliteitvansociaalartistiekeprocessenhangtondermeernauwsamenmetdekwaliteitvanparticipatie.
Kwalitatieveparticipatiehoudtmeer indandat iedereenaanhetwoordmagkomen.Ermoetooksprakezijnvan
competentieopbouw.Doorveralgemeende(ofveralgemeenbare)kwaliteitscriteriatehandhaven,kanookbinneneen
geslotencultuurgemeenschapdynamiekwordengebrachtenkunneneenaantalcompetentieswordenontwikkeld.
Het isviadie interessevoorexternecriteria,voorhetandereenuiteindelijkvoordeanderdateen intercultureel
platformkanwordenbetreden,datmenbuitendeeigenidentiteitentraditiesdeandertegemoetkantredenineen
interculturele productie.Eendergelijkplatformkanvervolgensaanleidinggeventot(tijdelijke)‘hybridegemeenschap-
pen’,m.a.w.culturelemengvormen,gemeenschappengevormddoor interculturele interacties…,waarineennieuwe
gemeenschappelijkheidvormkrijgt.Bijdergelijkeprojectenkanookduidelijkwordenhoeindividuenofkleinegroepen
inhundagelijks levenalnaargelangdeactiviteitbehorentotverschillendegemeenschappen.Dat iseenbasistot
“intergemeenschappelijkheid”(inBelgiëzoudatintercommunautairheten)ofmetanderewoordentot“samenleven
opbasisvanhetverschil”.Tenslotteisdatdedefinitievaneenmaatschappij,vaneenmoderne(zekerverstedelijkte)
samenleving.
Processenvangemeenschapsvorming:bottomupoftopdown?
Hoeziencultuurwerkershungemeenschapsvormenderol?Hoewillenzijtotgemeenschapkomenenwatzijndemoei-
lijkhedendiezijdaarbijondervinden?EenenanderkangeëxtrapoleerdwordenuitdestudiediehetCentrumvoor
ModelleringenSimulatie(EHSAL)in2003uitvoerdeinopdrachtvanCultuurLokaalendatresulteerdeindepublicatie
‘Veel leven in de brouwerij’.Inhetonderzoekwerddewerkingvancultuur-engemeenschapscentraonderdeloep
genomen.Eenvandeaspectendiedaarbijwerdbehandeldwasgemeenschapsvorming.Hieruitblijktdatdemeeste
centraeenvrijabstractevisieovergemeenschapsvorminghanterenendatzijgemeenschapsvormingdoorgaansvooral
zienalshetcreërenvannetwerkenenontmoetingsplaatsen.
Overhoehetcultuur-ofgemeenschapscentrumdaarineenrolmoetspelen,verschillendemeningen.Erzijncentradie
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
gemeenschapsvormingbenaderenalseenproduct,alsheteindresultaatvaneenaantalprocessen,enerzijncentradie
gemeenschapsvormingeerderalseenprocesmatiggebeurenziendanalseentebehalenresultaat.Binnendeeerste
categoriezijnercentradievindendatgemeenschapsvormingnietactiefbeïnvloedkanworden.Specifiekeactiesmet
hetoogopgemeenschapsvormingzoudeneenteartificieelengeforceerdkarakterhebben.Welkunnendenoodzake-
lijkerandvoorwaardenvoorgemeenschapsvorminggecreëerdworden.Eentweedegroepcultuur-engemeenschaps-
centrageloofter insterkemate indathunwerking–eengevarieerdcultureelaanbod,eensterkvormingsaanbod,
een goede toeleiding en inleiding, een
goede dienstenwerking…– op zich ge-
meenschapsvormendis.
Ookbijdecentradiegemeenschapsvor-
mingalseenproceszien,ziejeverschil-
lendevisiesenmethodieken.Enerzijdszijnerdecentradieeenklassiekewerkwijzehanteren.Zijhebbenvooraleen
receptieveenondersteunendeaanpaktenopzichtevanlokaleverenigingenenorganisaties.Dezecentraziengemeen-
schapsvormingalshet creërenvanontmoetingsmogelijkheden.Hetgaathieromeeneerder intuïtief verhaalover
lokaleensocialenetwerking.Dedynamiekgroeitvanonderuitenzehebbendaarineerdereenondersteunenderol.
Decentrameteen‘nieuweaanpak’werkenveeleerprojectmatig,doelgroepgerichtenlocatiegericht.Zijwilleninhou-
dennaardegemeenschapbrengen.Dezecentrahantereneenconceptuele/analytischeaanpakdiegerichtisophet
genererenvansocialeimpulsen.Erwordteendiagnosevandeomgevinggesteldendedynamiekwordttopdown
gestimuleerd.Centradiedezevisieovergemeenschapsvorminghuldigen,creërenvaakeenpersoneelsfunctieprecies
omaanditgemeenschapsvormendeluiktewerken.
Devraagofmengemeenschapsvormingeerdermoetzienalsietsdatvanonderuitmoetgroeienofjuistalsietsdat
vanbovenuitwordtgestimuleerd,isnieteenduidigtebeantwoorden.Brengjeeenproductienaareenbepaaldewijk
oflaatjeeerderbinnendiewijkeenproductietotstandkomen?Brengjeinhoudennaardemensenofschepjeeen
kaderwaarinmensenzelfietskunnenorganiseren,kunnenreageren?Hetonderscheidtussen‘vanonderuit’en‘van
bovenaf’isnietzoscherp.Gemeenschappenzijnhetresultaatvanmaatschappelijkeinteracties,enduszowelvan
processenbottomupalsvanprocessendietop-downgestuurdzijn.
Decontextwaarincultuurcentraengemeenschapscentrahungemeenschapsvormendetaakmoetenvervullenisniet
altijdevenvoordehandliggend.Decommercialiseringvandemedia,degroeivandeentertainmentsectorende
verhoogdecompetitiediedaarmeesamenhangt,zorgtookvooreenenormedrukopdeculturelesector.Ineensamen-
levingwaarincultuurmeerenmeeronderdeelgewordenisvandemarkteconomie,wordtcultuurwerkingsteedsmeer
alseenproductgezien.Voorhetpersoneelvandecultuurcentrabetekentdatdatzijvooralgoedeprogrammatorenen
productverkopersmoetenzijn,terwijlervoorgemeenschapsvormingnoodisaangoedeprocesbegeleiders.Wanneer
culturelecentraeenspecifiekepersoneelsfunctievoorgemeenschapsvormingcreëren,betekentdatvaakdatzeandere
takenmoetenafbouwen.Decentrazienzichvooreendubbeleensomstegenstrijdigeopdrachtgesteld.Enerzijds
moetenzezelfzienteoverleveninhetgrotecultureleaanbodenmoetenzedusdingendoendiesuccesvolzijn,die
vollezalentrekken.Anderzijdsmoetenzegemeenschapsvormingteweegbrengen,watnietnoodzakelijkpastinhet
marktdenken:vollezalengaranderennoggeenmaatschappelijkeffect.
Jezougemeenschapsvormingkunnendefiniërenintermenvanklantenbinding:hoegroterhetaantalmensendateen
bepaaldproductalsreferentiekadergaatzien,hoemeergemeenschapsvorming.Maartegelijkmoetdeculturelesector
steedskritischblijventenaanzienvandatreferentiekader,moetmendegemeenschapkunnendeconstrueren,moet
menopenblijvenstaanvoorendeconfrontatieblijvenaangaanmetanderereferentiekaders.
Cultuurcentra en openbare bibliotheken bedienen in sterke mate de eigen gemeente.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
Hetbereikvanlokaalcultuurbeleid
Eenanderevraagdiezichsteltiswathetbereikisvandebeoogdegemeenschapsvorming.Hebbendegemeenschaps-
vormendeactiesdiewevoorogenhebbenbetrekkingopVlaanderen(enVlaandereninBelgiëen/ofEuropa?),hebben
zebetrekkingopgemeentenofopnogkleinereeenheden,ofmoetenwedenkenaantussenliggendeniveau’s?
Inhun‘Cultuuratlas van Vlaanderen’1onderscheidendeonderzoekers31cultuurregio’sinVlaanderen.Opbasisvande
databankvanDeTijd2selecteerdendeonderzoekerseenaantalgemeentendiecultureelalskerngemeentenkunnen
wordenbeschouwd.
Dezegemeentenhebbeneensterk cultureelaanboddatnietalleendeeigenbevolkingmaarookdeomliggende
regiobedient.Naasthetcultureelaanbodvandiegemeentenwerdgekekennaarhetbevolkingsaantal (belangrijk
omdepotentiëleinvloedvaneenge-
meenteopzijnomliggendegemeentes
tekunneninschatten),deafstandten
opzichtevananderegemeentenende
matevanparticipatie.Deonderzoekers
hanteerdeneenruimeomschrijvingvancultuuraanbod.Zijkekennietalleennaarhet‘hogere’cultuuraanbod,maar
ooknaaramateurkunst–theater-endansvoorstellingenenmuziek–inzowelgesubsidieerdealsniet-gesubsidieerde
huizeneninstellingen.
Rondelkvandekerngemeentenofclustersdaarvanwerdvervolgensderegiobeschrevenwaar80%vandebevolking
dieaanhetcultuuraanbodparticipeertwoont.Opdezewijzekonmendecultuurregio’safbakenen.
Uithetonderzoekblijktdatergroteregionaleverschillenbestaan inhetcultuuraanbod:sommigeregio’sbeschik-
kenovereenzeersterkaanbod,terwijlinandereregio’sditaanbodzwaktotonbestaandeis.Erbestaanookgrote
verschillenindeomvangvancultuurregio’s.Dezemoetenechtercorrectgeïnterpreteerdworden.Inregio’smeteen
dichtebevolkingsconcentratiezalhetgebiedwaar80%vanhetpubliekwoontkleinerzijndaninregio’smeteenlage
bevolkingsconcentratie.DaardoorlijkteencultuurregioalsdievanKortrijkinverhoudingveelgroterdanbijvoorbeeld
dievanAntwerpen.
Decultuurregio’skunnenoverlappeneninsommigeregio’szijndezeoverlappingenveelsterkerdaninandere.Een
belangrijkebevindinguithetonderzoekisdatmensenhetcultuuraanbodvooralindeeigenomgevingzoeken.Met
anderewoorden:hoeverdermenmoetgaanomeenbepaaldevoorstelling,film,tentoonstellingenzovoorttezien,hoe
kleinerdekansdatmenereffectiefnaartoegaat.DezebevindinggaatintegenhetwijdverspreidebeeldvanVlaan-
derenalsééngrotestadwaariederebewonervrijaanhetaanbodparticipeert,ongeachtdeafstand.Hetonderzoek
toontaandat80%vanhetpubliekzichnietverderdan30kmverplaatstomaaneenvoorstellingteparticiperen.
Welzijnerverschillennaargelangdekunstdisciplineenafhankelijkvandecultureleorganisatie/instelling.40%van
detoeschouwersvaneentheatervoorstellingkomtuitdeeigengemeente.Watmuziekendansbetreft,ligtditaantal
ietslager.Ookbioscopenhebbeneensterkebovenlokaleaantrekkingskracht.Cultuurcentraenopenbarebibliotheken
bedienendanweerinsterkematedeeigengemeente.Gezienhetvrijlokalebereik,besluitendeonderzoekersdatde
mogelijkhedenvancultuurcentraenbibliothekenomaangemeenschapsvormingtedoenzeergrootzijn.
Verschillentussenmensenophetvlakvancultuurparticipatiewordennietalleenbepaalddoordeafstand.Daarnaast
zijnerookeconomischeredenen,zoalsbijvoorbeelddeprijsvandetickets,eninhoudelijkecriteriazoals‘hoge’versus
‘lage’,populairecultuur.Ofmensenaancultuurparticiperenwordtverdermeebeïnvloeddoorbijvoorbeeldhunbe-
schikbarevrijetijd,hunvervoersmogelijkheden,hunwerksituatie,opleiding,vermoeidheidenzovoort.Cultuurdeelne-
mersenerzijdsenniet-participantenanderzijdsvormengeenhomogenegroepenerisduidelijkeenbepaaldesociale
voorstructurering.Tegelijkblijktdatmensendieineengemeentewonenmeteensterkcultureelaanbodeffectiefmeer
Het lokaal cultuurbeleid moet bruggen bouwen tussen bewoners op straatniveau en hen responsabiliseren.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
1&2Lauwerysen,K.&Colpaert,J.(2004):Cultuurkijker.AtlaspodiumkunstenVlaanderen.Antwerpen,Uitg.DeBoeck,96pp.
��
participeren.Menkanzichdevraagstelleninwelkematehetcultureleaanbodvaneenstadeenbelangrijkefactoris
bijhetkiezenvaneenwoonplaats.
Opbasisvanditonderzoekkunneneenaantalbedenkingengeformuleerdwordentenaanzienvangemeenschaps-
vorming.
Teneerstekanmenzichafvragenofhetnietinteressanterzouzijnomdecultuurregioalsbasisvoorlokaalcultuurbe-
leidtenemen,inplaatsvandegemeente.Zouhetmetanderewoordennietinteressanterzijn31cultuurbeleidsplan-
nenoptestelleninplaatsvanvooriederegemeenteéén?Misschienmoetdanbinnendeze31regio’sooknogeen
rangordeaangebrachtwordeninverbandmethetrelatievebereikvandezecultuurregio’s.
Eenanderebedenkingisdatculturelepraktijkenengemeenschapsvormingnietnoodzakelijksamenvallen.Tenzijwe
ervanuitzoudengaandatregelmatigeparticipatieaanculturelepraktijkenenduseenregelmatigegedeeldeerva-
ringeenelementvangemeenschapsvormingzoudenzijn.Indatgevalisdefrequentievandecultuurparticipatieeen
belangrijkefactor.
Hetisnietomdatmensendoorgaansvooralindenabijeomgevingaancultuurparticipatiedoen,datdatietszegtover
dewijzewaaropzijgedeeldcultureelkapitaalopbouwen.Cultureelkapitaalisdeneerslagvancultureleervaringen
dieinminofmeerderemateculturelevaardighedenmeebrengen.Inhetstructurenvaneenreferentiekaderbetref-
fendegemeenschapsvormingisdaarenbovendeduurzaamheidvancultureleevenementenessentieel.Opeenlouter
‘gebricoleerde’,postmodernemanierkrijgjegeengemeenschap.Hetkomterdaaromopaandateengrootdeelvan
debevolkingopeengelijkaardigemaniermetgemeenschappelijkeculturelereferentiesomgaat.
Deonmiddellijkeleefomgeving
Uithetvoorgaandeblijktduidelijkhetbelangvannabijheid.Mensenvoelenzichbetrokkenbijdiezakendieinrelatie
staantothundagelijksleven.Vandaarookhetbelangvanwijkenvoorgemeenschapsvorming.
Tegelijklevenweechterintoenemendemateineenmondialenetwerkmaatschappij.Verliezenbuurtenenwijkenineen
dergelijkemaatschappijaanbelang?Sommigensprekeninverbandhiermeevan‘community lost’,degemeenschap
gaatverloren,anderenhebbenhetover‘community liberated’,deherwonnengemeenschap.Volgensdezelaatstevisie
hoeftmenbuurtnietzozeeralsbindmiddeltezien,maariszevooraleenplekwaarmensentotsocialecontactenkun-
nenkomen.Zokunnenbuurtenenwijkenookals‘stations’of‘brandpunten’gezienworden:zelatentoeombinnen
denetwerkmaatschappijnieuwebandentecreërenenbestaanderelatiesteversterken.Zokaneenstraatzorgenvoor
eenidentificatiemetdewoonomgeving,waaruitvervolgenssocialeactiekanvoortspruiten.Indatgevalisersprake
van‘community saved/liberated’,eenherwonnengemeenschap,maardanopstraatniveauinplaatsvanophetniveau
vandebuurtofgemeente.Dergelijkenetwerkingopbepaaldeplaatseneninbepaaldesituatiesvergroottevensde
slagkrachtvanindividueleorganisatiesenpersonen.
Hetlokaalcultuurbeleidmoetbruggenbouwentussenbewonersopstraatniveauenhenresponsabiliseren.Destraat
fungeertalsbrandpunt:jekomterveelenerzijngemeenschappelijkebelangen,problemenenpleziertjes.Eenvoor-
beeldhiervan ishetAntwerpse initiatiefOpsinjoren.Buurtbewonerskunnenfinanciëleen logistiekeondersteuning
vandestadkrijgenomeenstraatfeestteorganiseren.Eénkeerperjaarwordtdelentepoetsgeorganiseerd,waarbij
bewonerswordengestimuleerdomhunstraattekuisen.Opdatmomentkrijgenzeookgratisbloembakkenofbloe-
menmandjes,potgrondenbloemen…Hetprojectheefttotdoeldeleefbaarheidvandebuurtenteversterken,zowel
vanuitsociaaloogpuntalswatbetrefthetinerehoudenvandefysischeruimte.Debuurtbewonersgaanzichook
identificerenmetdebuurtenzichmeerbetrokkenvoelen.
Bijprojectenalsdezemoeteneenaantalkanttekeningengemaaktworden.
Eeneerstekanttekeningbetreftdeduurzaamheidervan,zowelintermenvaninclusievanallebewonersalsintermen
vandetermijnwaaropeendergelijkprojectinvloedheeft.Misschienkomtheteropaandateendergelijkprojecteen
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�0
signaalgeeft,eenspoortrekt.Indatgevalmoetnietiedereenbijhetgeheletrajectbetrokkenwordenofblijven,zo-
langermaareenspoor,eengetuigenis,overblijft.
Eenanderekanttekeningbetreftdepositievandeniet-bewonersendebewonersdieverkiezennietdeeltenemen.
Hetrisicobestaatdatzijwordenbeschouwdalsdegezamenlijkevijand.Eenbuurtisgeenhomogenegemeenschap.
Vaakzijnhetgezinnenenindividuenuitdemiddenklassediezichopdergelijkeinitiatievenberoepen.Omechtge-
meenschapsvormendtewerkenmoetenerbruggengebouwdwordentussendeverschillendegemeenschappenineen
buurtmaarookmetanderegemeenschappendienietindezebuurtaanwezigzijn.Opdezemanierblijvenmensener
zichvanbewustdatdesamenlevingmeerisdanwatzichinhunwijkafspeelt.
Hetisvanbelangdaterbijdergelijkeinitiatievenaanprocesbegeleidingwordtgedaan.Goedeintermediairebegelei-
ders,goedeprojectbegeleidersspelendaarbijeenbelangrijkerol,onderandereomdatzijhetprojectkunnenopentrek-
kennaareenbovenlokaalniveau.
Bouwstenenenkritischereflecties
Uithetvoorgaandevalleneenaantalbouwsteneninzakegemeenschapsvormingafteleidenenkandevraagstelling
geherformuleerdworden.
1.Indeopdrachtdiedeoverheiddecultuursectorgeeft,wordt“gemeenschapsvorming”gezienalsdenoodzakelijke
basisvooreenaanvaardingenlegitimeringvandeverplichtesolidariteit.Hetgaaterdusomhetdraagvlakteverbre-
denvoordeactievewelvaartsstaat,eenbijdrageteleverentotmaatschappelijkevorming,desamenlevingsopbouw,
eeninhoudelijkenvormelijksociaalbindmiddelteversterkenenactiefburgerschapteverhogen.Dezedoelstelling
impliceertindehuidigecontextookeenombouwnaareenmeeractieveparticipatie(deelnemenéndeelhebben),
naareenverhogingvandemaatschappelijke“warmte”enimpliceerteenherdefiniëringvanderespectievelijkeverant-
woordelijkhedenvanoverheid,administratie,middenveldenbevolking.
2.Erbestaatvandaageenspanningsveldoverdevraagvanhoesterkeendergelijkegemeenschapsvormingcultureel
moetwordeningevuldmeteengemeenschappelijkeinhoud,meteentraditieofidentiteit.Dithangtsterksamenmet
hetmaatschappijbeelddatmenhanteert.Zoalsweeerderindithoofdstukzeiden:eenromantischeinvullingvaneen
sterkeidentiteitenbandtusseneigencultuur,natievormingenstaatsvormingisniet langerhoudbaar indetijden
waarinwenuleven,waarindewereldzichinonzeachtertuinbevindteneendiversiteitaanleefstijlenonsdagelijks
padkenmerkt.Gemeenschappelijkheidgaatdusnietnoodzakelijkovereengedeeldezijnsidentiteit,maarimpliceert
eenmaatschappelijkprogramma,eenverhoudingmetdiversiteit,eigenheidenvrijheidenerzijdsensamenhangander-
zijds.Bovenstaandeopdrachtdientdaaromvolgensverschillendefacettenteverlopen:burgerschapsvorminginhet
raamvaneen(solidaire)politiekesamenleving,culturelegemeenschapsvorminginhetraamvanverschillendegemeen-
schappenwaartoemenkanbehoren(endusverschillendeidentiteitendiemenkanopnemen),interculturelevorming
omdialoogeninteractiemetde‘ander’mogelijktemaken,kunstzinnigevormingmethetoogopdeelnameaande
symbolischesamenleving…Cultuurbeleidencultuurwerkhebbenopverschillendewijzedeelaandieopdrachten.
3.Hetinstandhoudenvaneensolidairesamenlevingeneenlegitimiteitvoordeverplichtesolidariteitisindeeerste
plaatseenopdrachtvoordeoverheidzelfenvoorde“harde”socialeeneconomische integratiemechanismen.Zij
levereneenmateriëlebasiszonderdewelkehetonmogelijkisde“verbeelding”ende“symbolisering”dieaanhet
cultuurwerkwordtgevraagdgeloofwaardigtemaken.Indiezinkandecultuurdeontbindendewerkingvandeheer-
sendemaatschappelijkeprocessenniettegengaanzondereenevenduidelijkeopdrachttotgemeenschapsvormingaan
deeconomie.Zondereendergelijkeconversiekandecultuursectornietandersdanleidentoteenkritischweerwerk
tegendeeventueeldominantesamenlevingsafbouw.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
�1
4.Degemeenschapsvormendeopdrachtvoorhetcultureleveldkanalleenwordengedachtintermenvaneensamen-
werking,eenontwikkelingscoalitiemetandereactorenenpartners.Indatkadermoetookdeduurzaamheidvande
werkingwordengegarandeerd.Debetrokkenpartnerszijn(delenvan)deoverheid,(delenvan)decivielemaatschap-
pijen(delenvan)debevolking.Decivielemaatschappijbevatechternietalleenhetmaatschappelijkemiddenveld
gerichtophetalgemenebelang,maarooksocialebelangengroepenenzelfsorganisatiesuitsluitendgerichtopprivate
doelstellingen.Hierbijmoetdussteedswaakzaamwordentoegekekendatdesamenwerkingnietwordtgezienals
plaatsvervangendvoordegehelebevolkingofhetalgemenebelang.Cultureelenartistiekwerkzouhaarspecifieke
inbrengenmethodologiemoetenbepalenindergelijkecoalities.
5.Wie aan samenlevingsopbouwwil doenwordt geconfronteerdmetde vraagnaar afgrenzing en territorium.De
processenhebbeneensamenhangintijdenruimte,vertoneneengelaagdheid,roepenvragenopinzakehunduur-
zaamheid...Dewijzewaarophetbeleidnuisgeorganiseerdinzakewerkingenwerkterreinisnietaltijdaangepastof
afgestemd.Wekunnen‘lokaal’nietaltijdgelijkstellenmetgemeentelijk.Ermoetmeerinzichtverworvenwordeninde
relatietussendebeleidsterritoriaenerzijdsendeculturelepraktijkenvandebevolkinganderzijdsomzoeenrealisti-
scheschaalvan“lokalecultuur”teontwikkelen.Eenaantalzonesvanintensievecultureleinteractie,opbasiswaar-
vanookgemeenschapsvormendeprocessenkunnenwordenopgezetzoudenbeleidsmatigeterritoriamoetenkunnen
worden.Hetgaatdanomdegebiedenbedienddoorde13centrumstedenende31cultuurzonesuitdecultuuratlas.
Hetresultaatvandiesynthesekaneenintercommunalecultuurbeleidplanningopleverendievoldoendeschaalheeft
omopduurzamewijzedegemeenschapsvormingaantepakken.Hetlaagsteniveauvandegemeenschapsvorming
moetdanwordengezochtindenabijheidvandedirecteleefwereld(straat,wijk).Opdiewijzekaneengelaagdbeleid
ontwikkeldworden,vanophetniveauvandestaat(Vlaanderen,België,Europa)viaeenaantalzonesvanculturele
interactie(cultuurzonesrondcentrumsteden)totdedirecteleefomgeving.
6.Eencentralekwestieisdeorganisatievanendetoegangtotdepubliekeruimte.Zemoetwordengevrijwaardvan
privatiseringenbureaucratisering.Zemoetopen,dynamischentoegankelijkblijven.Zemoetvoldoendenabijheid
vertonen.Deorganisatievandeopenbaarheidiseenvoorwaardelijkaspectvandegemeenschapsvorming.
7.Dergelijkeordeningkaneenbasiszijnvoorhet(lokaal)cultuurbeleidenvooreennetwerkvancultureleinstellingen
dieinstaanvooreencultureelprogramma.
8.Hetcultureleenartistiekewerkzelfmoetdangedachtwordenvanuitprojectenenactorendie–eenmaalinhetraam
vaneenalgemeenbeleidstraject–huneigenspecifiekeenzelfstandigewerkvormen,partnerschappenenperspectieven
inbrengen.Verderinditwerkboekleesjewelkekwaliteitenenmethodendeverschillendewerkvormendaartoekunnen
bijdragen.Ditleidtvoorlopigtotvolgendeaandachtspuntenvooreenpraktischebeleidsvoorbereiding:
a)Watmoetwordenverstaanonder“lokale politieke samenleving”?Opditvlakmoetendeterritoriavannuttigege-
meenschapsvormingwordenafgebakend:voldoendecomplexomaansamenlevingsopbouwtedoen,aangepastaan
dehedendaagsewereldenvoldoendenabijomdagelijksebetrokkenheidtekunnenmobiliseren.Dieafbakeningmoet
overeenkomenmeteenbepaalderuimteenbetrekkinghebbenopeenmogelijkoverlegplatform.Hetkomteropaanop
basisvanempirischonderzoekde“ruimtevanhetdagelijkseleven”inVlaanderenvasttestellen.Datzalwaarschijnlijk
devormaannemenvanstedelijkekernenenhunstadsgewestelijkbereikmetdaarinenkelesociaal-culturelepolen.Het
ontwikkelenvaneenstrategischevisievoordergelijke“lokaliteiten”vergta)eenmaatschappelijkediagnosegericht
opdesocialebandenb)eenoverlegplatformmetdebelangrijkstemaatschappelijkeactoreninderegio.Datkan
aanleidinggeventoteen(gedeelde)visiebetreffendesamenlevingsopbouwengemeenschapsvormingindatgebied.
De(transversale)verantwoordelijkheidvoorditregisterligtduidelijkbijdeoverheidendepolitiek.
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
��
b) In een dergelijk raamwerk kan een gelokaliseerd cultuurbeleid worden uitgetekend. Daarin moeten cultuurbe-
leidsplannenencultureleinstellingenderuggengraatvormenvaneenlokalewerking.Ookhierkaneenvisieworden
ontwikkeldeneenactorennetwerkwordengevormdvanuitdevraagstelling“welkeisdespecifiekebijdragediehet
cultuurwerkkanenmoetleverentotdehogerontwikkeldevisieopsamenlevingsopbouw”.Vanuitdeeigenheiden
zelfstandigheidvandewerkvormkandaneenstrategischevisiewordenuitgewerktopdeverschillendeniveausgaan-
devanmaatschappelijkekritiek,burgerschapsvorming,gemeenschappenvorming,intercultureledialoog,kunstzinnige
vorming,doelgroepenbeleid,enz.Dergelijkevisiemoetbeantwoordenaandespecifiekerolenbijdragevancultuur
enkunstaaneenmaatschappelijkproject.Vandaaruitkaneenprogrammawordenontwikkelddatgarantmoetstaan
voordeduurzaamheid.
c)Vanuitdergelijklokaalcultuurbeleidenprogrammakunnenactoren en projectenwordenaangetrokkendieduide-
lijkzijnomschreveninwerkvormen,doelstellingenentiming.Zezullenmeestalgedeeldwordenenzichrichtenop
éénaspectvanhetprocesvangemeenschapsvorming.Hetisnuttigdekenmerkenvaneengoedprojectverderte
onderzoekennaarorganisatieenplanning,naarprocessturing,naarkwaliteitsbewaking,naarcreatieveinbreng,naar
verhoudingprofessionelen-vrijwilligersofproducenten-consumenten...Indatverbandkunnendebijzonderheden
vanbepaaldewerkvormenwordennagegaan.
d)Tenslotte iserhetniveau van de terugkoppeling.Daarinkunnendeprocesmatigeendestructureleelementen
wordenonderscheiden.Hoeverhoudenzichdeverschillenderegisters:hetmaatschappelijkeprojectvansamenlevings-
opbouw,dewerkingvanhetcultureleveldendediverseparticuliereprojecten?Watiseenaangepastebeleidsvoering
omdezeregistersopelkaaraftestemmen?Endannatuurlijkookeenkritischedoorlichtinginfunctievandevraag:
isdehuidigestructureringvanhetwerkvelddeelvandeoplossingofdeelvanhetprobleem?Watisdeverhouding
tussensterkeenzwakkeactoreninhetveld?Moethetsociaal-cultureleeffectvancultuurbeleidencultuursectorinde
bredezinooknieteensvanuitdievraagwordenbekeken?
Op basis van deze agenda kan worden nagegaan welke bijdrage verschillende sectoren en werkvormen kunnen
leveren.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
De ruggengraat van het lokaal cultuurbeleid Eric Corijn & Stephanie Lemmens
In dit hoofdstuk behandelen we de functies en instellingen die de ruggengraat vormen bij de voorbereiding en uitvoering
van het lokale cultuurbeleid: de cultuurbeleidscoördinator, het cultuur- of gemeenschapscentrum en de bibliotheek. We
overlopen de nieuwe uitdagingen die de gemeenschapsvormende opdracht voor deze spelers met zich meebrengt en
gaan dieper in op enkele bouwstenen tot gemeenschapsvorming.
Nieuwe uitdagingen voor de lokale cultuurpraktijkOmeengemeenschaptekunnenvormen,omgemeenschappelijkheidtecreëren,moetereenzekerematevaninter-
actiezijn.Eengemeenschapkanhetbestewordengevormdophetniveauvandeonmiddellijkeleefomgevingvan
mensen,daarwaarzedagelijksmetelkaaromgaan.Hetligtdusvoordehanddatgemeenschapsvormingvooraleen
opdrachtwordtvoorlokaleactoren.Hetbevorderenvandesocialesamenhangiseendoelstellingvanhetlokalebe-
leid,ookenzekervanhetcultuurbeleid,endusstaathetopdeagendavanplaatselijkespelerszoalsdecultuur-of
gemeenschapcentraendebibliotheken.Hetlokalecultuurbeleidheeftdaarnaastnoganderebelangrijkeopdrachten
zoalscultuurparticipatieencultuurspreiding. Degrenstussendezeverschillendeopdrachtenissomsergdun.Bijcul-
tuurparticipatieencultuurspreidinggaathetermeeromdathetbestaandeaanbodbijveelmensenwordtgebracht.
Eencultuurpasgevenaandoelgroepenzoalssenioren,jeugd,allochtonenofgehandicapteniseenactiedieeerder
onderdenoemercultuurparticipatiethuishoort(weliswaarmeteengemeenschapsvormendelement),danonderge-
meenschapsvorming.Bijditlaatsteligthetaccentopdesocialeimpactenvertrektdeopdrachtvaneenmaatschap-
pelijkediagnose.
Datgemeenschapsvormingeencentraleopdrachtisvoorhetlokaalcultuurbeleidvertaaltzichondermeerinde1-euro
subsidies.Hetlokalecultuurbeleidkantoteind2007beschikkenovereeneuroperpersoonbestemdvoorvernieu-
wendeinitiatieven,waarbijgemeenschapsvormingeenbelangrijkeplaatsinneemt.Inhetnieuwevoorsteltotdecreet
wordtdie1-eurosubsidie,vanaf2008,zelfsexclusiefaangemeenschapsvormendeinitiatieventoegekend.Datinhet
decreet2001dezemiddelenookbesteedmochtenwordenaandomeinenalseducatieencultuurcompetentie,cul-
tuurspreidingnaardoelgroepen,geografischecultuurspreidingenactieveenpassieveparticipatie,wijsternogmaals
opdatgemeenschapsvormingzeersterkverwevenismetdeanderebeleidsdoelstellingen.Initiatievenopgezetrond
cultuurspreiding,participatie,cultuurcompetentieofvaakookerfgoedbevattenvaakeengemeenschapsvormendele-
ment.Initiatievendievanuiteengemeenschapsvormendoogpuntwordengestart,gebeurendanweergeregeldviade
invullingvanéénvandeandereopdrachten.Gemeenschapsvormingkanookinspirerendwerkenvooreneennieuwe
invullinggevenaancultuurparticipatie,vorming,publieksverbredingen-werking,productieenspreidinggeschoeidop
eenlokaleleest….“Het verankert ons centrum in onze omgeving. We worden een centrum met meerdere gezichten.”
(SofieVandaele,CCEvergem)
Tot op heden lag de kern van gemeenschapsvormende initiatieven vooral bij het betrekken van zoveel mogelijk
mensen.Daarbijwerdindeeersteplaatsgewerktaanpublieksverbreding.Dezegemeenschapsvormendeinitiatieven
werdenvaakingevuldalscombinatie-initiatievenwaarbijverschillendecultureleenanderevrijetijdselementenwerden
bijeengebrachtendiegerichtwarenopmeerderedoelgroepen.Hetdoelvandergelijkeinitiatievenwasinhoofdzaak
betrokkenheidenparticipatiecreërenbijdelokalebewoners,doorhenopeenlaagdrempeligemaniermetcultuurin
contacttebrengen.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Intussenzienwedatereenaantalnieuweaccentengelegdworden.Teneerstewordthetbegrip‘cultuur’steedsmeer
inhaarruimebetekenisgehanteerd.Erwordtsoepeleromgegaanmetdezogenaamdescheidingtussenhogeenlage
cultuurenerkomteennieuweinvullingvandenotie‘kwaliteit’.Zogaatmenindegemeenschapsvormendepraktijk
vaakopzoeknaarverbandenmetspecifiekekenmerkenoftraditiesvaneengemeente.Anderetendensenindeprak-
tijkzijnondermeereengrotereaandachtvoordeinbrengvanamateurkunstenensterkerebandenmetheterfgoed.
Doormiddelvanheterfgoedwordentraditiesenidentiteit(en)vandestadofgemeentealsmobiliserendelement
gebruikt.Waardetraditiesnietgedeeldwordendoorallebestaandegemeenschappen,zalhetaccentdanweermeer
moetenliggenopeengedeeldtoekomstproject,oplotsverbondenheid.Tenslotteiserookweermeeraandachtvoor
cultuurals‘feest’.
Eenbreder cultuurbegrip vereistookdatdemethodiekenherdacht enverruimdworden.Gemeenschapsvormende
initiatievenkrijgenvaakdevormvanprojectwerking,methetaccentopprocesbegeleiding.Zegebruikenkennisuitde
sociaalartistiekewerking.Vaakzijnhetinitiatievenwaarbijmenbuitendemurenvandeklassiekeinstellingentreedt,
meestalinsamenwerkingmetandereactorenzoalshetOCMW(kansarmen,gehandicapten),dienstencentra(senioren),
depreventiedienst of specifieke spelers: instellingengehandicaptenzorg, asielcentra, buurtopbouwwerk…Viadeze
samenwerkingwordendeculturelediversiteitendeverschillendebandenvandelokalegemeenschapmetdewereld
duidelijk.Datverruimtdeblik.
Dezenieuwemethodiekenbetekenenookdatdecompetentiesendesamenstellingvanhetpersoneelherbekeken
moetenworden.Naastprogrammatorenenpubliekswerkersmoetenerooknetwerkmakelaars,diversiteitsmedewer-
kers,coaches,projectmanagersenz.zijn.
Bijgemeenschapsvormingligthetresultaatvandecultuurwerkingenigszinsbuitendecultuurzelfenzekerbuitende
cultureleinstelling.Hetisnietlangervoldoendedaterpubliekindezaalzit,dat“dewinkeldraait”.Hetsamenleven
zelfmoetdoorhetcultuurwerkwordenberoerd.Daarommoetelkegemeenschapsvormendepraktijksteunenopeen
goedekennisvande omgeving.Ondermeermoetmenwetenwelkederelevantegemeenschappen,culturenensub-
culturenerzijn;ofdezevoldoendegedocumenteerdworden,voldoendezichtbaarzijn.
Niet alle groepen mensen komen in de traditionele culturele scène aan bod. De uitdaging bestaat erin om al die verschillende groepen gelijkwaardig te behandelen en te zorgen dat ze elk hun cultuur op een kwaliteitsvolle manier kunnen delen met anderen.
Nietallegroepenmensenkomenimmersindetraditioneleculturelescèneaanbod.
Bijgemeenschapsvormingzalhetjuistdeuitdagingzijnomaldieverschillendegroepengelijkwaardigtebehandelen
entezorgendatzeelkhuncultuuraanbodkunnenlatenkomenenopeenkwaliteitsvollemanierkunnendelenmet
anderen.Elkegroepmoetdekanskrijgende eigen gemeenschappelijkheid,deinterneband,teontwikkelenente
versterken.Maarelkegroepmoetookomgaanmetverschillenindesamenlevingenbeseffendatvandaaggeenenkele
gemeenschapopzichvoldoendegrondgeeftvooreensamenleving.De anderisnoodzakelijkaanwezig.
Opdatmenindieander,enindienscultureelreferentiekadergeïnteresseerdzouzijn ishetbelangrijkdatookbij
laagdrempeligeinitiatievendekwaliteitwordtbewaakt.Cultuurwerkersmoetenopzoekgaannaarmanierenomhet
kafvanhetkorentescheidenindeveelheidvanzakendiewordenaangeboden.Ditkancompenserenvoorhetfeit
daterbinnendegemeenschappenminderautoriteitenzijndieaangevenwatgoedisenwatniet.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Lokalepolitiekecontext
Vanbasisbelangvooreengoedegemeenschapsvormendewerkingisdatereengoedepolitiekecontextisenvooral
datmendiegoedbegrijptenerrekeningmeehoudt.Welkevisiehuldigendeburgemeesterenschepenenenwat
isdeselectievanproblemendiedaaruitvoortvloeit?Gemeenschapsvormendeprojectenmoetenpassenbinneneen
algemeenmaatschappelijkproject.Mendientdaarbijookrekeningtehoudenmetandereactoren(commerciële...)die
eeninvloedhebbenophetsamenleven.Eendiagnosevandecontextzorgtervoordatcultuurwerkersgemotiveerd
wordenenhunverantwoordelijkheidnemen.Opbasisvandediagnosekiezenzijpositieindesamenleving,tussen
andereactoren.Datwilallerminstzeggendatzijkritischeprojectenmoetenuitsluiten,integendeel.
Opvoorwaardedatereengoedepolitiekecontextaanwezigis,kanheteenmeerwaardevormenwanneerdeverant-
woordelijkheidvoorgemeenschapsvormingnietbijéénpersoonofactorligt,maargedecentraliseerdwordt.Zokan
samenwerkingenuitwisselingtussenverschillendedienstenenpubliekedomeinenwordengestimuleerd.
Depolitiekevisieisookeenbepalendefactorinhetcreërenvannieuwefuncties.InhetcultuurcentrumvanEvergem
bijvoorbeeldwerdeencultuurfunctionarisgemeenschapsvormingaangeworvendankzijdepolitiekewilomindeka-
naaldorpen,diesteedsmeeringeslotengerakendoorindustriegebied,nieuwesocialeimpulsentegeven.
Omgevingsanalyseengemeenschappeninkaartgebracht
Eenaantalcentra,stedenengemeentenhebbenbijdeaanvangvanhungemeenschapsvormendewerkingeenSWOT-
analysegemaaktvanhunomgeving.Eendergelijkeanalysekijktnaardesterkepunten(Strenghts),zwakkeplekken
(Weaknesses),kansen(Opportunities)enbedreigingen(Threats)ineenbepaaldesituatie.Nogteweiniglokalecul-
tuurwerkersenbeleidsmakersvertrekkenechtervaneenduidelijkediagnose.Inhetbeleidenindepraktijkwordtnog
vaakonvoldoendebelanggehechtaanhetinkaartbrengenvandeomgeving.Nochtansishetessentieeldatmenzich
afvraagtwaarommenineenbepaaldefunctiezit,watmendaardoetenwatmenereffectiefverondersteldwordtte
doen.Durvennadenken,inplaatsvanzomaarietstebeginnen,maaktookdeeluitvandeopdracht.
Bijhetopmakenvancultuurbeleidsplannenmoetderuimeresociaal-cultureleengeografischecontextinkaartgebracht
worden.Daarbijmoetmenrekeninghoudenmethetfeitdatdenabijeomgevingonderinvloedstaatvanderuimere
wereld.Hetisbelangrijktebeseffendatdeomgevingmeerinhoudtdandeeigengemeente.Menmoetzichtelkens
ookafvragenwelkemensen–bewoners,anderemensendiedezelfderuimtegebruiken–menwilbereikenenwelke
meneffectiefbereikt.
Gemeenschapsvormendeprojectenspelenzichvaakafophetniveauvande wijkendusmoetdezegoedomschreven
worden.Datisnietaltijdvanzelfsprekend,zekernietwanneermenintersectoraalwilwerken.Nietzeldenverschillen
administratievesectorenvanreëleleefomgevingen.Wijkenhebbenbovendieneendynamischenveranderlijkkarakter.
Eenstructureleingreep(vb.ophetvlakvanruimtelijkeordening)kandeidentiteiten/ofgeografievaneenwijksterk
wijzigen.Misschienmoetdaaromeenwijkeerdervanuithaarmogelijkhedendanopbasisvanhaarhuidigerealiteit
wordenbeschreven.Debasisvraagomtotdeomschrijvingvaneenwijktekomenisdan:‘draagtditstukjestad/ge-
meentekarakteristiekeninzichwaardoorhetzichalseenpotentiële,imaginairewijklaatomschrijven?’.
Naastcontextanalysemoetendelokalecultuurwerkersookaanscenarioplanningdoen.Wijkenzijnimmersonderhevig
aanveranderingen,opkorteoflangetermijn.Gemeenschapsvormendeprojectenkunnenzorgenvooreenverhaalvan
deplek.Deplekwaarmeejejeidentificeert,verbindtofjuistniet.Datmoeteenopenverhaalzijn,meteensterkecon-
tinuïteit,meteenactueleofhistorischeinsteek.Eenverhaaldatdoorallebetrokkenensamenwordtopgetekend.‘De
Brugse Poort vertelt’, hetvertelfestivalvandebuurtbibliotheekBrugsePoortinGent,ishiervaneenmooivoorbeeld.
Meerdantwintigorganisatiesindewijk,descholen,hetbuurtwerk,desociaal-artistiekewerkingDeViezeGastenen
talvanbuurtbewonerszettenhunschoudersmeeonderditproject.Mensenkregendekansomelkaarhunverhalen
tevertellen,omervaringentedelen.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Depubliekeruimte
Erwordtinhetlokaalcultuurbeleidsteedsmeernagedachtoverdepubliekeruimte.Cultuurmoetindecontextvan
gemeenschapsvormingmeedesfeervandestadbepalen.Deuitdagingbestaaterdannietinnogmeervoorstellingen
teprogrammeren,maarwelprojectenteorganiserenmetdebewonersindestratenenbuurten.
Ingrijpenindefysischeruimteisnietevident.Mendientaltijdrekeningtehoudenmettalvancontrasterendebelan-
gen:economische,culturele,sociale...Belangenwaaraanvaakookeenhiërarchischeordeningwordttoegekend,dieal
dannietdehiërarchiebinnendeoverheidsinstellingenweerspiegelt.ZokandedienstRuimtelijkOrdeninginsommige
stedenverregaandebeslissingennemenzonderdaarbijrekeningtemoetenhoudenmetdesociaal-culturelecontext
vaneenplek.Hetisdanmaardevraaghoeveeltijdenenergiecultuurwerkerskunnenenmoetenstoppeninhetbe-
invloedenvandergelijkebeslissingsprocessen.Ookcultuurbeleidscoördinatorenmoetensteedsdiebalansopmaken.
Eenvoorbeeldvanhoecultuurmetdepubliekeruimteaandeslagkangaanenverbindingentussenverschillende
dienstenkancreëren,vindenwe inhetGenkseproject ‘Overleven inGenk.be’.Voorditprojectwerdeenwebsite
gecreëerd,zodatookdevirtuelepubliekeruimtewordtaangesproken.“De nadruk hier ligt op wat gemeenschap-
pelijk is in Genk. Genk is een stad van vele, zichtbare verschillen. Deze verschillen verhinderen echter niet dat er een
gemeenschappelijkheid in de zingeving ontstaat. Het collectief betekenisfonds wil deze ‘gemeenschappelijkheid in
het verschil’ tonen en duiden. Juist door te kijken naar verschillen leert men ook hoe gemeenschappelijk sommige
dingen zijn. Illustraties van activiteiten binnen dit project zijn het verzamelen van Genkse liedjes en kinderliedjes (in
samenwerking met de regionale TV), de ontwikkeling van het nieuwe tijdschrift Aroma waarin zowel de cultuurraad
als de integratieraad betrokken zijn, etc.”
Nieuwemethodieken
Hetligtindelijnvanvernieuwdeenverruimdevisiesoverdepraktijkvanhetlokaalcultuurbeleiddatookdemetho-
diekenwordenverruimdenherdacht.Zowordterveelaandachtgeschonkenaanprojectmatigwerkenenwinnenook
sociaalartistiekeinitiatievenaanbelang.Daarbijkunnenverschillendemanierenvanwerkenmetelkaargecombineerd
worden.DeontwikkelingdieplaatsgreepinCCBerchemkanditillustreren.Ditcultuurcentrumwerktein’97en’98
tweesporenuit:eenartistiekeneenbuurtgerichtspoor.Hoedezetweezichtotelkaarverhieldenwerdovergelaten
aanongeplandespontaneontwikkelingen.Na ruim twee jaar staptehet cultuurcentrumechteraf vandeze twee
naastelkaarlopendewerkingenenwerdergezochtnaarprojectendiebeidesporenkondencombineren.Eeneerste
projectwerdgeorganiseerdnaaraanleidingvanhet‘VanDijck’-jaarinAntwerpen(1999).Foto’senportrettenvande
Berchemsebuurtbewonerswerdenverzameldententoongesteld.Eenanderprojectbehelsdedesamenwerkingmet
deMarokkaanseorganisatie‘Moussemvzw’.Hetresultaathiervaniso.a.‘NachtenvandeRamadan’enhet‘Moussem
festival’.“Deze samenwerking heeft geleid tot het structureren van de vereniging Moussem, die nu ook officiële erken-
ning geniet. Hun aanwezigheid in het cultuurcentrum wordt nog steeds gegarandeerd.” (GunterLots,CCBerchem)
Ookvernieuwendisdatersteedsmeerinitiatievenwordengeorganiseerdbuitendemurenvandeklassiekeinstel-
lingen.Mengaatdaarbijopzoeknaarbijzondere locaties,nietevidentehuizen (buurthuizen,scholen, rusthuizen,
dienstencentra)enminderevidentewijken.Opdiemanierwordtookdepubliekeruimtemeerinbeeldgebracht.Bij
dergelijkeprojectenspeeltdekleinschaligheideenbelangrijkerol.Doortewerkenmetwijkenenbuurtenkunnendeze
plekkeneen‘interface’wordenvanwaaruitlinkenkunnenwordengelegdnaarhetlokalebeleid.Dezewerkwijzeblijkt
overigensvaakeenbronvanvernieuwingvoorzoweldedeelnemersalsdekunstenaarzelf.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Door te werken met wijken en buurten kunnen deze plekken een ‘inter-face’ worden, van waaruit linken kunnen worden gelegd naar het lokale beleid.
Bijgemeenschapsvormendeprojectenkiestmetookvoorthema’sdieverbinden.Vaakgaatheterom‘cultuur’opnieuw
eenplektegevenenopnieuwontmoetingmogelijkmaken.Bijeenomgevingsgerichtewerkinggaatmeneffectiefaan
deslagmetdieomgeving,menverdieptzichindecontext,geeftaandachtaanenerkentdeplaatselijkecultuuren
deleef-enbelevingswereldvandeinwoners.Ditbetekentookopzoekgaannaarmanierenwaaropjeincontactkan
tredenmeteendorp,metzijninwonersenverenigingen,enhoejedezeopelkaarkanbetrekkendoornetwerkente
vormen.
Doorprocesmatigmeteenomgevingaandeslagtegaan,kanjevoordeinwonerskansentotactieveparticipatiecre-
eren.Eendergelijkeactieveparticipatiewordtgezienalseenvoorwaardevoorgemeenschapsvorming.Bijgevolgmoet
jeerreedsvanbijdestartvaneenprojectovernadenkenhoejemensenbijhetartistiekengemeenschapsvormend
procesbetrekt.Gebeurtdatniet,danriskeerjedateenprojectnietgedragenwordtdoordeomgeving.Diegedragen-
heidenbetrokkenheidwordenondermeergecreëerddoortussentijdseinteractievetoonmomentenofvoorstellingen
oplocatietegeven.Ofookdoorvormingbinneneenprojectteintegreren,amateurkunstentebetrekken,geenkant-en
klaretheaterteksttegevenmaareentekstdieontstaatdoorheenrondetafelgesprekkenendiepte-interviews,eenhuis
tehurenomvoelingtekrijgenmetdeomgeving…
Indekeuzevanlocatiesvoorsociaalartistiekeprojectenkunnenbekendeplekkenvoordeparticipanteneenzekere
geruststellingbetekenen.Anderzijdskanhetvoorbuurtbewonersookeenuitdagingzijnomietsterealiserenopeen
voorhenonbekendeplek,zoalshetpodiumvanhetcultuurcentrum.Voordetoeschouwerskanhetdanweerjuist
confronterendenverrassendzijnommeegenomentewordennaarplekkendievoorhenonbekendterrein,maarde
deelnemersvertrouwdeplaatsenzijn.
Gemeenschapsvormendeprojectenmoetengezienwordenalseenkans:“Een kans om te experimenteren met metho-
dieken waarmee we onze opdrachten als cultuurcentrum anders kunnen invullen en die tegelijkertijd het cultuurcen-
trum en de omgeving dichter bij elkaar kunnen brengen. De voorbije twee jaar zijn een verkenning en een zoektocht
geweest naar hoe we vanuit onze werking ‘gemeenschapsvorming’ kunnen stimuleren of het sociaal-maatschappelijk
weefsel kunnen dynamiseren. Het is een boeiende ontdekkingstocht en een leerschool waarbij praktijk en visievor-
ming samen zijn geëvolueerd. We merken dat de invulling van ‘gemeenschapsvorming’ in de tussentijd is geëvolueerd
naar het opstarten en ondersteunen van ‘projecten van onderuit’. Projecten die participatief, procesmatig en omge-
vingsgericht zijn opgevat.”(SofieVandaele,CCEvergem)
Wijkgerichteversusdoelgroepgerichtewerking
Lokaleinitiatievenmetgemeenschapsvormingalsdoelstellingleggendoorgaansnietzozeerdenadrukophetwerken
metapartedoelgroepen.Hetdebatoverdoelgroepgerichtwerkenisvolopaandegang.Vragendiedaarbijgesteld
wordenzijn:‘Bestaandoelgroepenofwordenzegemaaktdoorhetaanbod?’‘Kanhetzijndatdeinterventiezelfleidt
tothetontstaanvaneendoelgroep?’‘Welkerolspeelttaal?(erwordtbijzonderveelgehamerdopdekennisvanhet
Nederlands,zonderdevraagtestellenofditeffectiefdeintegratiebevordert.)’
‘Wanneerisersprakevaneengroepenvoeltmenzichsteedsverbondenmetdegroepwaarmeemengeassocieerd
wordt?’Doelgroepenkunnennietlosgezienwordenvanhuncontext.“De doelgroepen die in de mainstream uit de
boot vallen, maken in een andere context wel deel uit van de mainstream. Men moet voldoende reflexief zijn en de
mainstream continu in vraag stellen. Instituties zelf moeten daarom ook willen veranderen. Men moet daarbij re-
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
kening houden met wat de ander ons te bieden heeft en niet enkel naar hoe we de ander kunnen integreren in de
mainstream”. (EricCorijn)
Door wijkgericht te werken overstijgt men de doelgroepen en is er effectief sprake van coproductie.
Inveelprojectenwordterdaaromeerderwijkgerichtgewerkt.Zooverstijgtmendedoelgroepenen isereffectief
sprakevancoproductie.Doordeparticipatievedemocratiediedezemaniervanwerkenmetzichmeebrengt,worden
mensenuithunklantenpositiegehaald.“Burgers gelijkstellen aan klanten is overigens een zware reductie. Het mis-
kent in sterke mate de capaciteiten en het potentieel van individuen.” (EricCorijn)
Ditalleswilnognietzeggendathetlokaalcultuurbeleidhelemaalnietmetdoelgroepenwerktofdatdithelemaal
nietinteressantzouzijn.
Vraagisdanwatjuistonder‘het’of‘een’publiekkanwordenverstaan.Publiekkaneendubbelebetekenishebben.Zo-
alsindetraditionelebetekeniskandetermgebruiktwordenomeencategorieofbepaaldecategorieënmensenaante
duiden.Wezoudenhetpubliekechterookkunnenbekijkenalsdegebruikers/mede-eigenaarsvanplaatsen,publieke
ruimtes…Dezeverruimingvandenotiepubliekbiedtkansenomopeenmeereenduidigemanierdedoelgroepvan
gemeenschapsvormendepraktijkentebenoemen.Tegelijkpleitdezevisieoppubliekvooreendoorgedrevenniet-cate-
goriaaldenken,zonderdaaromtevervallenineenongenuanceerdbetoog.Hetiswenselijkdatvoorzieningengericht
zijnopiedereen,zondereencategoriaalonderscheidtemaken.Mendientdaarbijzeerzekerrekeningtehoudenmet
despecifiekevereistenvanwelbepaalde‘groepenmensen’,maarzonderdezetestigmatiserenofalsapartegroepte
behandelen.Datversterktimmershetmaatschappelijkgebeurenniet.
Eenwijkgerichtewerkinghoudt indatmenaandachtheeftvoorde ‘identiteiten van de plaats’:“De leefomgeving
van mensen draagt per definitie gemeenschappelijkheid in zich. De identiteit van de plek is in deze context dan ook
belangrijker dan de identiteit van het individu. Of beter: plaats (de plek, de leefomgeving) betekent lotsverbonden-
heid met anderen en draagt dus bij uitstek gemeenschapsvormende potenties in zich.”(SofieVandaele,CCEvergem)
Projectendieronddergelijkeidentiteitenvanplaatsenzijnopgebouwd,bevattenvaakhettoekomstperspectiefals–al
dannietimpliciete–dimensie.“De lotsverbondenheid van mensen situeert zich niet enkel op een plaats, het moet
ook gedynamiseerd worden. Lotsverbondenheid veronderstelt een blik op de toekomst. Om gemeenschappen te vor-
men in het Vlaanderen van vandaag is in de herbevestiging van geschiedenissen onvoldoende voeding te vinden. De
wenselijke toekomst biedt perspectief en bekrachtigt de lotsverbondenheid.”(SofieVandaele,CCEvergem)Eenvoor-
beeldhiervanishetprojectinZandeken,eenwijkinErtveldediemoetverdwijnenalsgevolgvandeuitbreidingvan
deGentsehaven.Innauwesamenwerkingmetdebewonerswerdereenherinneringsdocument–eendocumentaire
enfototentoonstelling–gemaakt.Preciesopdezewijzewerddelotsverbondenheidtussendebewonersversterkt:
“Uit het project blijkt dat zelfs een verdwijnende plek opnieuw een perspectief in zich kan dragen. Investeren in de
toekomst (in dit geval betekent dit: investeren in het herinneren van het heden) maakt lotsverbondenheid levendig.”
(SofieVandaele,CCEvergem)
Samenwerking/netwerking:doenooitietsalleen
Hetlokaalcultuurbeleidheeftvoorhaargemeenschapsvormendeopdrachtallebaatbijsamenwerking.Cultuurwerkers
gaanstilaanopzoeknaarnieuwepartnerships.DatkunnenintersectoralepartnerszijnzoalshetOCMW,dediensten-
centra,depreventiediensten,etc.,maarookspecifiekespelerszoalsinstellingenvoorgehandicaptenzorg,asielcentra,
hetbuurtopbouwwerk,enz.Ookwijkscholen,wijkbibliotheken,buurt-enwijkhuizen…zijnbelangrijkeactoren,nietin
hetminstomwillevanhunnabijheidinreëleleefomgevingen.Meersporadischwordtervanuithetcultuurwerkaan-
�0
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
dachtgegevenaanculturelediversiteitenontwikkelingssamenwerking.
“De uitdaging bestaat er in diensten te verbinden en vormen van medebeheer op te zetten in samenspraak met be-
woners. Infrastructuur en initiatiefnemers die weinig of niet categoriaal, laagdrempelig, niet-problematiserend en met
een groot gevoel voor de sociaal-culturele context handelen, worden cruciaal voor het dagelijkse samenleven. (Eric
Corijn)”Dergelijke(ongewone)samenwerkingsverbandenbetekeneneenuitdagingvoordeverschillendegemeente-
dienstenendepersonendieerwerken.Hetistrouwensopmerkelijkomtezienhoeookgemeentelijkpersoneelextra
zuurstofkankrijgenalshettotmeerdanhetgewonewerkwordtuitgedaagd.
Ookintra-sectoralesamenwerkingisvanbelang.Vaakhebbeninstellingenhetzelfdedoelvoorogen,maarlatenzeom
uiteenlopenderedenenhetvoordeelvandesamenwerkingonbenut.Eenvoorbeeldvaneendergelijkesamenwerking
zijndecultuurcentravanAntwerpendienuoverkoepelendsamenwerkenvanuithet ideevaneengebiedsgerichte
werking.Inaldezesamenwerkingsverbandenmoetdeeigenorganisatiegezienwordenalséénvandepartnersin
gemeenschapsvormingennietalsdeenigeechte.“Als cultuurcentrum stellen we ons op als partner in gemeenschaps-
vorming: eerstelijns en/of tweedelijns. Door in samenwerkingsverbanden te stappen of zelf de linken te maken: tussen
context en artistieke of culturele omkadering; van het aantrekken van artistieke partners tot hun introductie in de
omgeving; tussen inwoners en verenigingen; door het initiatief te nemen voor samenwerking en overleg met andere
gemeentelijke diensten die ook werken rond gemeenschapsvorming en participatie; met regionale partners... We be-
schouwen onszelf niet als de enige partner of actor in gemeenschapsvorming.(Miek De Kepper)”
Het ritme van het beleid is verschillend van het artistieke ritme. Artistieke processen zijn duurzaam en nemen veel tijd, terwijl men in het beleid vaak op korte termijn oplossingen verwacht.
Datdeverschillendepartnerserookverschillende‘gemeenschapsvormende’doelstellingenopnahouden,hoeftop
zichnietzo’nprobleemtevormen.Hetisvooralbelangrijkdatdezeagenda’sgekendzijn.Hetisookbelangrijkte
definiërenwiemetwiesamenwerkt.Daarommoetereengoedeprojectorganisatiezijndieweergeeftwiedeelneemt
enwelkebelangenspelen.Departnersmoetenbijvoorbeeldwetenwanneerbepaaldeactorentegebondenzijnaan
hetbeleidvandeoverheid:hetritmevanhetbeleidisverschillendvanhetartistiekeritme.Artistiekeprocessenzijn
duurzaamennemenveeltijd,terwijlmeninhetbeleidvaakopkortetermijnoplossingenverwacht.Deopdrachtvan
dekunstenschuilterjuistindatmenmensenleertomgaanmetverschillenderitmes,metvertragingenversnelling,
methetgebruikvantijdenruimte.
Regisseursenbemiddelaars
Uiteraardisookbelangrijkwiederegievandesamenwerkingopzichneemtenhoediewordtvormgegeven.Samen-
werkenmoetgebeurenvanuitelkaarseigenheid.Partnersdienenelkaaraantevullenzonderelkaarteoverrompelen.
Deregievandesamenwerkingziethieroptoeenevalueerttijdigdezaken.Nuwordtdezeregietevaakinhanden
gelatenvandebuurtwerkerofdesociaalartistiekwerker,diedaarindeeersteplaatsdetijdnietvoorheeftenookde
zakenteveelvanuitdeeigenheidvanzijnorganisatiebenadert.
Hetispasnaeengoedecontextanalysedatdekeuzevaneengoederegisseurendejuistesamenwerkingsverbanden
vormkunnenkrijgen.Eriszekervoordecultuurbeleidscoördinatoreenrolweggelegdomdergelijkegemeenschapsvor-
mendeprojectentecoördineren.Eencultuurbeleidscoördinatorkanbemiddelentussenhetcultureleveldendeandere
stedelijkediensten.Hijofzijzouindezelogicakunneninstaanvoordeopmaakvaneensoort‘socialewijkcontracten’
(alsonderdeelvanzijnbeleidsplan).Tegelijkwillenwegeenonrealistischeverwachtingencreëren:decultuurbeleids-
coördinatorkannietzowelcultuurfunctionarisalssociaalwerkerofwijkmanagerzijn.Finaalbepaalthetlokalebeleid,
depolitiek,waaropprioritairwordtingezet.
�1
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Defunctievandebemiddelaarendievandecoördinatorwordenhetbestuitelkaargehouden.Deeersteheeftveeleer
defunctievaneennetwerkmakelaardiemeteenkritischeblikhetgroepsprocesmeestuurt.Eencoördinatoriseerder
verantwoordelijkvoorheteindproductendeartistiekebijdrage.Degroottevanstedenengemeentenenbijgevolg
degroterecomplexiteitsgraadvansamenwerkingsverbandenbepaaltookhoedezebemiddelendefunctievormwordt
gegeven.Daarwaarineenkleineregemeenteeerderinformelenetwerkenwordenopgezet,kunnenandereprojecten
slechtstenvolletotstandkomenineengeformaliseerdestructuur.
Inbemiddelingsprocessenspelenookexternedeskundigeneenrol.VoorheteindproductvanhetprojectDie Andere
ThuismatchinGeelbijvoorbeeldwerdeenexterneartistiekecoachaangesteld.Debemiddelinggebeurtinzo’ngeval
nietalleentussentweespelers,maarookexternenkrijgenhierdaneenbijzondereplaatsin.Ontmoetingenbemidde-
lingveronderstellenimmersbuitenplaatsenof‘foefelplaatsen’,‘broedplaatsen’,‘freezones’…:plaatsenwaarerruimte
isomteexperimenterenenwaardingenookmogenmislukken.Dekunstenaarofandereexternenhebbeneenes-
sentiëlerolinhetcreërenvandergelijkeruimtes.
Vaardighedenenvoorwaarden
Inhetlichtvandegemeenschapsvormendewerkingmoethetprofielvandecultuurwerkersopnieuwwordenbekeken.
Overwelkevaardighedenendeskundighedenmoetenzijbeschikken?Hetantwoordopdezevraagzaldeelsafhangen
vandevisieopgemeenschapsvormingdiemeninhetlokaalcultuurbeleidhanteert.
Ook de gemeentelijke cultuurbeleidsplannen hebben een grote invloed op de invulling van het personeelsbeleid.
Cultuurcentraleggensomseerderdenadrukopinitiatievenopkortetermijn,metdirecteresultatenenwaarbijhetde
doelstellingishetbredepubliektebereiken.Velestafmedewerkersvancultuurcentravindendatzeindeeersteplaats
zijnaangenomenalsprogrammatorennietzozeeralssociaal-cultureelwerker.Decultuurbeleidscoördinatorzaleerder
procesmatigwerkenenheeftmeeroogvoordelangetermijn.Hetherdefiniërenvanbepaaldepersoneelsprofielenkan
opweerstandstuitenbijhetpersoneel.Indeel3vanditboekgaanwedieperinopdeverschillendevaardighedenen
elemententyperendvoorfunctieswaarinhetwerkenrondgemeenschapsvormingcentraalstaat.
Ookcultuurcentradienenaanenkelevoorwaarden tevoldoenomtotgoedegemeenschapsvormendeprojecten te
komen.Zemoetenoverruimteentijdbeschikkenomhetprocesgeleidelijkteontwikkelenenzemoeteneengrote
flexibiliteitaandedagkunnenleggen.EenvoorbeeldhiervanisopnieuwhetcultuurcentrumvanEvergem,datopde
sitevanhetZandekeneenhuisjehuurde.Anderevoorwaardenzijneensterkeregievanhetgeheel,eenlangdurige
goedewilvanallebetrokkenenbijhetprojectensterkesleutelfiguren.Dezesterkesleutelfigurenzijnoverigensniet
noodzakelijkdevergadertijgersuithetlokaleverenigingsleven.Hetkunnennetzogoedgewoneburgerszijnmetin-
teresse,hetnodigeenthousiasmeenveelcontactenindelokalegemeenschap.
Bibliotheken mee op weg Inhetlokaalcultuurbeleidzijnookdebibliothekeneenbelangrijkeactor.Deregelgevingvanhetbibliotheekwerk valt
immersonderhetdecreetophetlokaalcultuurbeleid.Hierinwordtnietexplicietgewaggemaaktvaneengemeen-
schapsvormendefunctievoorbibliotheken,maarveeleervan‘bijdragentoteendemocratischesamenleving’en‘bevor-
derenvanontmoeting’.Naastontmoetingzijndeanderebibliotheekfuncties:informatie,educatie,ontspanning.
Hetsteunpuntvoordebibliotheken,VCOB,deedin2005permaileenbevragingbijdebibliothekenoverhungemeen-
schapsvormendepraktijken.Uithetvoorlopigeverslaghiervanblijktdatookvoordebibliothekennietduidelijkiswat
gemeenschapsvormingkanbetekenen.Erontbreekteeneenduidigedefinitieeneenlokaalgedeeldevisieomtrentde
gemeenschapsvormendeopdrachtvanhetbibliotheekwerk:“De vele gemeenschapsvormende activiteiten van biblio-
theken kaderen niet noodzakelijk in een gedeelde lokale visie op waarom en hoe we het samenleven van mensen in
onze gemeente willen stimuleren en mee vorm geven. De openheid van de bibliotheeksector voor verandering en net-
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
werken is er. Maar er is lokaal meer afbakening en afstemming nodig.”(Bevragingbibliotheken,2005)Verschillende
bibliotheekfunctieskunneneengemeenschapsvormendeffecthebben.Gemeenschapsvormingheeftooktemakenmet
‘interculturaliseren’,bezigzijnmetcultureelerfgoed,levenslanglerenenculturelecompetentie.Indiezinlijkthetalsof
allesgemeenschapsvormendis.
“De bibliotheek, als publieke ruimte voor de lokale gemeenschap, waar mensen uit verschillende gemeenschappen
naar toe komen, is op zich al gemeenschapsvormend.” (Bevraging bibliotheken, 2005) De bibliotheek heeft vier
belangrijkegemeenschapsvormendetroeven:dediversiteitvanhetbibliotheekpubliek,desocialefunctievandebi-
bliotheek(‘Afspraakindebib?’),deontmoetingsruimtediezebiedtenhetfeitdatdebibliothekeneengrotelokale
nabijheidhebben.
Omwille van haar rust, het vaste publiek en de mogelijkheid tot een babbel met het personeel wordt de bibliotheek door sommigen ook gezien als ‘de lokale huiskamer van de samenleving’.
Bibliothekenvindenhungemeenschapsvormendefunctieonlosmakelijkverbondenmethunbasisopdrachtenmaat-
schappelijkefunctie:“Een basisvoorziening zijn waar elke burger nagenoeg gratis en zonder verplichtingen terecht
kan voor cultuur, informatie, educatie en ontspanning. Dit met grote zorg voor een zo laag mogelijke drempel
(financieel, een gevarieerd aanbod, diverse waaier van activiteiten, gebruiksvriendelijke presentatie van materialen,
klantvriendelijke openingsuren… ) en voor iedereen vrij toegankelijk. Dit met speciale aandacht voor maatschappelijk
kwetsbare groepen”.(Bevragingbibliotheken,2005)Debibliotheekwilmensenkansenbieden:“Mensen die kansen
krijgen, kunnen actieve burgers worden.”(Bevragingbibliotheken,2005)
Ookalsbronvanverhalenheeftdebibliotheekgemeenschapsvormendpotentieel.“Een gemeenschap is een vertoog,
een verhaal dat je aan iets bindt. Is de bibliotheek ook niet een potentiële mede-verhaalbewaker van de plek?”Er
wordtgesprokenoverdebibliotheekindevormvandramaturgie:verhalenverzamelen,‘opvoeren’enzichtbaaren
toegankelijkmakenvoorzoveelmogelijkmensen.
Omwillevanhaarrust,hetvastepubliekendemogelijkheidtoteenbabbelmethetpersoneelwordtdebibliotheek
doorsommigenookgezienals‘delokalehuiskamervandesamenleving’.Ooknieuwevormenvanontmoeting(vir-
tueel,bib-‘daten’…)vindenvlothunplaatsindebibliotheek.Steedsmeergemeentennodigennieuweinwonersin
groepindebibliotheekuit,bibliothekennemendeelaanbuurtdagen,erwordenverwendagengeorganiseerd…De
infrastructuurendebinneninrichtingspeleneenbelangrijkerolinhetcreërenvanontmoetingskansenenkrijgendan
ooksteedsmeeraandacht.
Effectenmeting
Devraagishoehetgemeenschapsvormendeffectvandebibliotheekactiviteitengemetenkanworden.Kanlidmaat-
schapdaarvooralsparameterwordengebruikt?EénopdedrieVlamingenislidvaneenopenbarebibliotheek,maar
hoegemeenschapsvormendisditlidmaatschapalsergeensprakeisvanactieveparticipatie?Echter,zowelviahet
deelhebbenalsviahetdeelnemenkanje‘lidzijnvan’.Jemoetdusnietsteedsactiefdeeluitmakenvaneenorgani-
satie.Ookishetnietenkelrelevanthoeveelledeneenbibliotheekheeft,maarookofdebibliotheekgeïntegreerdis
indelokalegemeenschap.Vaakisditnietvanzelfsprekend:personeelsledenmakennietnoodzakelijkdeeluitvande
gemeenschap.
Ombijtedragentotgemeenschapsvormingishetvanbelangdatdebibliotheekvooraleen‘eerste-lijnsvoorziening’
wordtwaariedereendeelvankanuitmaken.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
PubliekeRuimte
Bibliothekengevenopeengeheeleigenmaniervormaandepubliekeruimte.Zijbiedeneenpubliekeruimtemet
eenzeer lagedrempel,waareendiverspubliek(jongeren,ouderen, jongegezinnen,alleenstaanden,nieuwkomers
…)meteendiverseachtergrond,tegelijkertijd ennaargelanghuninteresse,eendiversgebruikvanmaakt.Datmaakt
debibliotheeknetzobijzonderinhetlichtvangemeenschapsvorming.Decombinatievanrustendeaanwezigheid
vanandereniséénvandecharmesvandeopenbarebibliotheek:jebenteraltijdwelkom,zonderenigeverplichting.
Ditmaaktdebibliotheekvoorveelmenseneenveiligeenvertrouwdeomgeving.Erkomenveelkinderenoverde
vloer,ouderenkomenerdekrantlezen,allochtonemeisjesgaanerhunhuiswerkmaken.Ineengeïndividualiseerde
samenleving met meer alleenstaanden, eenoudergezinnen, oude mensen, mensen uit verschillende culturen… zijn
publiekeontmoetingsplekkenzoalsdebibliotheekonontbeerlijk.Zijstimulerenenversterkenhetsamenhorigheidsge-
voel.Daarnaastdocumenteertdebibliotheekcollectiedediversiteitvande(lokale)gemeenschapendievariatiemoet
vooriedereenzichtbaarzijn. Ditmaaktdebibliotheektotdeplaatsbijuitstekvanontmoetingénvanconfrontatievan
ideeën,generatiesenculturen.
Hetgemeenschapsvormendekaraktervandebibliotheken heeftookveel temakenmethaarsterke lokaleveran-
keringenaanwezigheid:“De openbare bibliotheken vormen een netwerk van 306 bibliotheken met in totaal 880
bibliotheekvestigingen die lokaal sterk verankerd zijn. Sommige gemeenten kiezen voor een wijkgerichte aanpak en
(blijven) investeren in goed uitgeruste wijkbibliotheken, afgestemd op sociale samenstelling van de wijk. Dit om de
leefbaarheid van een buurt te behouden en de kwaliteit van het samenleven te bevorderen. Dat bibliotheken als een
noodzakelijke gemeenschapsvoorziening gezien worden, wordt duidelijk wanneer men ze wil afschaffen: ‘Ne touche
pas à ma bibliothèque!’ In de discussie, die vaak politiek geladen is, over het sluiten van ‘economisch weinig ren-
derende’ bibliotheekfilialen in fusiegemeenten, komen mensen plots op voor ‘hun bibliotheek’.” (LievenSenepart,
bibliothecarisDendermonde)
Methodiekenenpersonelevaardigheden
Bibliothekenwerkensteedsmeervraag-encontextgericht.Zehebbenhunaanbodmetdejarenuitgebreidenaan-
gepastaandebehoeftenvanhunklanten:vanboekennaarmultimedia,buitenlandsekrantenvoorallochtoneinwo-
ners,internetcursussenvoorsenioren,etc.“Is de collectie een weergave van een gedeelde identiteit van de lokale
gemeenschap(pen)? Nee, maar ze toont wel diversiteit aan die gemeenschap(pen). Ze vormt een venster op de
wereld.”(LievenSenepart,bibliothecarisDendermonde)Bibliothekenmoetenvandaaghunwerkingmeerenmeer
naarbuiten,naardegemeenschaprichten.Zebrengenhuncollectiebuitendemuren,opmarktenenpleinen,bijde
plaatselijkemiddenstand,inhettreinstation,ophetstrand(cf.destrandbibliotheken,kleineuitleenposteninkustge-
meententijdensdezomer).Binnenkortookin‘bredescholen’,waarscholen,bibliotheek,cultuurcentrum,gemeente-
lijkekinderopvang,OCMW,vrijetijdsdiensten,buurtopbouwwerksameninitiatievennemenomhetsocialeweefselin
enronddeschoolteversterken.
Inhetbibliotheekwerk wordtnietmeerzozeergedachtintermenvandoelgroepenmaarveeleerintermenvaninteres-
seprofielen.Eenmeervraaggerichteinplaatsvanaanbodgerichteaanpakheeftdeimplicatiedatbibliotheekbezoekers
meevormgevenaandebibliotheekwerkingennietalleen‘deelnemen’maarookmeer‘deelhebben’.Nietteminworden
mensenuitverschillendegemeenschappennogteweinig‘fundamenteel’betrokkenbijhetbibliotheekbeleid.Ditisook
voorbibliothekeneenleerproces.Participatievebeleidsvoeringiseennieuwetopicinhetdecreetlokaalcultuurbeleid.
Nieuwevormenvanvrijwilligerswerkinhetbibliotheekwezenzijnhiereengoedeillustratievan(74%vandebiblio-
thekenbetrekkenmomenteelvrijwilligersinhunbeleid).Datbibliothekeneenberoepdoenopvrijwilligersvooraller-
handelogistiekeenadministratievetakenisnietnieuw.Nieuwisweldeoproepomactiefmensentebetrekkenbijde
bibliotheekorganisatieenzohetdraagvlakvandebibliotheekindegemeentetevergroten.Tevenswordtooksteeds
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
meerdeinspanninggedaanomdezemensenbijelkaartehoudenenblijvendinteschakelenenzodus‘gemeenschap
tevormen’.InMechelen bijvoorbeeldzijndefilialenvandebibliotheekgeïntegreerdindedorpshuizen.Jekanerzowel
boekenuitlenenalsvuilniszakkenkopenofeenbabbeltjeslaanmetdewijkagent.OokinKortrijkwordenbibliotheek-
filialengeïntegreerdineenmultifunctionelewijkwerking.NetzoalsinGentdebuurtbibliotheekmeezuurstofgeeftaan
deBrugsePoort,isdeAntwerpsePermekebibliotheekonderdeelvaneenstadsprojectdathetsamenlevenindebuurt
nieuweimpulsenwilgevenophetvlakvanontmoeting,participatieenookeconomie.
Devraagsteltzichofdehuidigebibliotheekmedewerkersvoldoendebeslagenzijnvoorhetprojectmatigwerken.Iser
noodaanpersoneelmeteenaangepastprofiel?Bibliotheekmedewerkerszijngeensociaal-culturelewerkersenheb-
bennietdeopleidingendenodigecompetentiesom‘processen’vangroepentebegeleiden.“Een andere zaak is dat
veel vrijwilligers zich aanbieden met de vraag of ze in de bibliotheek mogen werken. Het bestuur is daar echter nog
niet voldoende op afgestemd en er nog niet voldoende toe bereid, zeker wanneer het erop aankomt op lange termijn
met vrijwilligers te werken. Op projectmatige basis wordt wel al af en toe met vrijwilligers gewerkt. Vaak gaat het
hier om het inschakelen van ex-psychiatrische patiënten of GESCO’s. Het probleem is dat veel bibliotheken vinden
dat ze niet voldoende personeel hebben om deze vrijwilligers te ondersteunen en te begeleiden.” (LievenSenepart,
bibliothecarisDendermonde)
Vaak is het in gemeenschapsvormende projecten een kwestie van de juiste man op de juiste plaats te hebben
–iemanddieookbereidiszichintewerkeninenvertrouwdtemakenmetdebuurt.InDendermondebijvoorbeeld
heeftmenbijeenvacatureexplicietgezochtnaariemanduitdebuurt/regio.Bekwaampersoneelvindenisechterniet
gemakkelijkendeveranderdecontextvanhetbibliotheekwerk(onderanderedetoenemendeinformatisering)bren-
genextraeisenmetzichmee.Bepaaldemechanismenzorgenookvooreenuithollingvandeprofessionaliteitvanhet
bibliotheekpersoneel.Iemanddieloopbaanonderbrekingneemt,moetbijvoorbeeldvervangenwordendooriemandin
hetwerkloosheidsstatuut.Inhetdecreetlokaalcultuurbeleid(2001)wordtaanditprobleemtegemoetgekomendoor
niveauvereistentestellen(minstensdehelftvandepersoneelsledenmoetvanA-ofB-niveauzijn),watoptermijn
voormeerprofessionaliteitzalzorgen.Integenstellingtotvroegerlegthetdecreetookgeenbibliotheekdiplomaop
alsvoorwaardeomineenbibliotheektekunnenwerken.Ditmaaktdetoestroomvanandereopleidingenmogelijk:
sociaal-culturelewerkers,educatievemedewerkers…
Samenwerking
Hetdecreetlokaalcultuurbeleidisvoorveelbibliotheken eenstimulansommeersamentewerkenoplokaalniveau:
metde gemeentelijke culturelediensten en voorzieningen, hetOCMW, asielcentra, sociaal-culturele verenigingen…
Bibliothekenwerkenooksamenmetbibliothekenvanaangrenzendegemeenteneninregionalesamenwerkingsver-
banden.Hetdecreetsubsidieerttrouwensparticipatievanbibliothekenaaneenstreekgerichtbibliotheekbeleid.Bibli-
othekensluiten,naasthetorganiserenvan‘eigen’activiteiten,ookgraagaanopactiviteitenvananderen.
Knelpuntenenaanbevelingen
Eenknelpuntdatinhetbibliotheekwezen wordtaangehaaldisdaterteveelwordtgesprokenintermenvan‘wij’en
hetbewerken/beïnvloeden/begeleidenvandegemeenschap,‘zij’.Hetisbelangrijkdezevormvanverkokeringtegen
tegaanensamentewerkenmetdeverschillendepartners:debibliotheekvormteenpubliekeruimteenistegelijker-
tijdeenactieveparticipantindesamenleving.Zekanzoweleenlogistiekealseeninhoudelijkebijdrageleverenaan
bepaaldeprojecten.Tevensmoetenbibliothekenkeuzesdurven,maken,zichergensbijdurvenaansluitenennietop
eenafstandblijvenomdatmener‘vooriedereen’moetzijn.Ditvergtechterookeenzekereinvestering.Daarinishet
essentieelgebruiktemakenvannetwerkenentezorgenvooreensynergietussendeaanwezigebudgetten.Eventueel
kaneen‘lokaalbudget’wordenopgemaaktwaarbijopbasisvansamenwerkingbeslistwordtwelkefinancieringnaar
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
welkprojectgaat.Ookandereformuleszijnhiermogelijk:bijvoorbeeldcollectiesbetaalddoorandereninheteigen
archiefopnemen(metpubliekegeldenkopenburgers/verenigingen/scholenboekene.d.dieaufondeigendomvande
bibworden).
Hieropaansluitendvolgendevragen:‘Watmetdeintrinsiekewaardenvandebibliotheek?Watmetdefilialendie
zichgaanspecialiserenopbasisvanthema’s,doelgroepen…?’Specialiserenkan,maarditmoetdanwelgebeurenin
decontextvaneen‘lokalewijkwerking’.Ditrekeninghoudendmethetfeitdathetbibliotheekbezoekeenzeerlokaal
bereikheeft.Eenbibliotheekbezoekwordtooknietgepercipieerdalseen‘culturele’uitstap,maarwordteerdergezien
alsdeelvandedagelijkseroutine,omdatmenindebuurtis…Daaromstellenwedevraagofhetspecialiserenop
basisvaneenthemawelnuttigisenrendabel.Omgekeerdwilditnietzeggendatiederebibliotheekallesinhuismoet
hebben.Maarwatziterdanineenbasispakketvaneenfiliaal,hoeverhoudtzichdattotdecontextvaneenwijken
watziterdanooknietinhetbasispakket?Hierkanmenookeenverschilonderscheidentussenstedelijkeenlandelijke
gebieden,afhankelijkvandeaanwezigheidvanscholen…
Afrondend
Gemeenschapsvormingisgeenmakkelijkeopdracht,vooralnietineenversnipperdeomgevingenmeteenbeleiden
instellingendiejarenlangzijningesteldopmarktwerking.Erisdusnogveelbegripsverduidelijking,veelpraktijkerva-
ringenveelcompetentieopbouwnodig.Maarerzijnnuwelduidelijkekadersenaangewezenactoren.Teneerstemoet
hetcultuurbeleidineenduidelijkemaatschappelijkecontextwordengezienenindiemateookkadereninalgemene
beleidsvoering.Datisdepositievandecultuurbeleidscoördinator.Tentweedemoeterveelmeeraandachtgaannaar
diagnosestelling,analyseenkennisvandeomgeving.Datisookeenopdrachtvoordecultuursector.Tenderdeheeft
het lokalecultuurbeleidveleactoren,maar inhetveldheefthetcultuurcentrumofhetgemeenschapscentrumeen
bijzondereplaats.Hetisdeuitvalsbasisvoordeopenbarecultureledienstverleningenisalszodanighetplatformen
debemiddelaarvoordegemeenschapsvormendeprojectenenprocessen.Tenvierdeheeftookdebibliotheekeen
belangrijkeroltespelen,zowellogistiekeninhoudelijk.
Deze ruggengraat kan structuur brengen in een veelheid van partners, van andere maatschappelijke groepen en
actoren.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Partners in gemeenschapsvorming Eric Corijn & Stephanie Lemmens
In dit hoofdstuk nemen we de gemeenschapsvormende rol onder de loep van actoren in het sociaal-cultureel volwas-
senenwerk, de erfgoedsector, de kunsten en van het sociaalartistiek werk als bevoorrechte werkvorm. Ook verkennen
we de rol van bemiddelaars en netwerkmakelaars in gemeenschapsvormende projecten.
Despecifiekeopdrachtvanelkwerkveldmoetinverbandwordengebrachtmetdesociaal-politiekeopdrachtdiede
overheidmetgemeenschapsvormingvoorogenheeft:hetversterkenvandesocialesamenhang.Weoverlopenindit
hoofdstukverschillendecultureleactorendie,somsvanopeenzijlijn,partnerszijninhetnetwerkdatgemeenschaps-
vormendeprocessenkandragen.Hetgrosvanhetcultureleveldheefteenspecifieketaakstellingwaarbijdemaat-
schappelijkeeffectennietechtcentraalstaan.Vanverschillendeactoren–heterfgoed,dekunsten,hetsociaal-cultureel
volwassenenwerk,hetsociaal-artistiekwerkenvelemakelaarsenbemiddelaars–wordtwelnadrukkelijkerverwacht
datzeookbijdragentothetgemeenschapsvormendeproces.
Tijdenshettrajectgemeenschapsvormingmaaktenwetijdommetenkeleexpertenuitdeverschillendewerkvelden
indialoogtetreden.Dezegedachtewisselingenleiddenhaastperdefinitietotenkeleprikkelende,maarnetzogoed
onvollediguitgewerkteuitsprakenénnieuwevraagstellingen.Onderstaandetekstbrengtineersteinstantiehiervan
verslaguit.Ongetwijfeldverdienendeactorenelkineenverdertrajecteenomstandigerbevragingenanalysevanhun
omgaanmetgemeenschapsvorming.Wijhopenalvastdatdetekstditdebatmagstimuleren.
Het sociaal-cultureel volwassenenwerk
Ditwerkveldis,naastdeinhetvorigehoofdstukbehandeldeinstellingen,infeitehetmeestexplicietbetrokkenbijde
gemeenschapsvorming.Inhetdecreetophetsociaal-cultureelvolwassenenwerkvan4april2003wordtdegemeen-
schapsvormendeopdrachtbeschrevenals“de functie die gericht is op het versterken en vernieuwen van het sociale
weefsel en op groepsvorming met het oog op een democratische, solidaire, open en cultureel diverse samenleving”.
Daarnaastheefthetsociaal-cultureelwerkookeenculturelefunctie,eenmaatschappelijkeactiveringsfunctieeneen
educatievefunctie.Deculturelefunctieisgerichtophetverhogenvandeparticipatieaandecultuur,zowelindebrede
alsdeengere zin.Demaatschappelijke activeringsfunctie is gerichtophetorganiseren, stimulerenenbegeleiden
vanvormenvanmaatschappelijkengagementensocialeactie.Deeducatievefunctietenslotteisgerichtoplerende
personenengroepenenbetrefthetorganiserenenbegeleidenvaneducatieveprogramma’soplokaalenbovenlokaal
vlak.Iedereorganisatiecombineertverschillendefuncties.Hoediecombinatievormkrijgthangtafvandewerksoort:
eenvereniging,eenbeweging,eenregionalevolkshogeschoolofeenlandelijkegespecialiseerdevormingsinstelling.
Gemeenschapsvormingkandaneendoelzijndatexplicietwordtnagestreefd,ofhetkaneennevenproductzijn.Een
vormingscursusassertiviteitkanbijvoorbeeldtotgevolghebbendatmensenzichactieverenkritischeropstellenin
netwerken.
Gemeenschapsvormendeactiviteitenzelfkunnenooknogtalvanbijzonderedoelstellingenhebben:stimulerentot
engagement,responsabilisering,collectiefdenken,probleemoplossendwerken,ontwikkelenvandeeigenidentiteit,
lerenhoetefunctionerenineengemeenschap....
Hetsociaal-cultureelvolwassenenwerkwordtdecretaalbeschouwdalséénvandevelespelersophetveldvande
volwasseneneducatieenisindeeersteplaatsgerichtopleerprocessen.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Dithoudtechtermeerindanlouterineeneducatiefaanbodvoorzien.Hetgaatervooralomprocessentebegeleiden,
vormingsmogelijkhedenaantebiedenendusdanigteorganiserenzodatookinformeleleerprocessengestimuleerd
worden.
Een eigen visieontwikkeling
SoCiuS,hetsteunpuntvoorsociaal-cultureelvolwassenenwerk,organiseerdeeind2005eeneigentraject1.Tijdenseen
visiedagwerdendrieverschillendedimensiesonderscheiden:gemeenschaps-vorming(centraalstaateducatie/vorming
dieeropgerichtisvaardighedenenkwaliteitenvandedeelnemeraantescherpen;empowerment),gemeenschap-
vormen(hetversterkenvandeinternegroepsbandstaatcentraal)engemeenschaps-vormgeving(richtzichophet
versterkenvanbandentussenverschillendegemeenschappen/vanderelatiemetentotdemaatschappij;hetpublieke
domeinenburgerschapstaancentraal).Andersgeformuleerd:vormingindegemeenschap,vormenvangemeenschap-
penenvormentotgemeenschap.Tijdensdevisiedagwerdenookeenaantalkenmerkenopeenrijtjegezetwaaraan
gemeenschapsvormendeprocessenenprocesbegeleidersmethetoogopgemeenschapvormingmoetenvoldoen:cre-
ativiteit,openheid,participatie,ontmoeting.Demethodiekendiedaarbijgehanteerdwordenzijnvormingengroeps-
matigwerken.Daarbijstaanervaringsgerichtleren,dialoog,‘samen’alsperspectief...centraal.Menvertrektvanuiteen
maatschappijkritischeinvalshoekmetalsdoel‘veranderingen’teweegtebrengen.
Binnenhetsociaal-cultureelvolwassenenwerkverschillenorganisatieseninstellingensterkindemanierwaaropzede
gemeenschapsvormendeopdrachtinvullen.Sommigenrichtenzichvooralophetontwikkelenvaneeneigenaanbod,
anderenprobereneerderbestaandenodentelenigen.HetBrusselseCitizenne,VormingplusBrussel,werktbijvoor-
beeldexplicietaanenerzijds‘bonding’(o.m.doorkansentegevenomineenveiligecontexttesprekenoverdeeigen
ervaringen),anderzijdsaan‘bridging’(o.m.doorcontactenmetandereninschool-ofstadsverbandtestimuleren).Zij
gebruikenookdeterm‘linking’voorprojectendiebijvoorbeeldoplaagdrempeligemaniermensenkennislatenmaken
metandereplaatsenofanderemensen.Gemeenschapsvormingkomtzovoorinverschillendewerksoorten.Erbestaat
geeneenduidigepraktijkvandésociaalculturelesector.
Hetsociaal-cultureelvolwassenenwerkvervultverschillendeanderefunctiesnaastgemeenschapsvorming.Intheorie
isersteedssprakevaneensamenspelvanfuncties.Indepraktijkblijktditechternietsteedshetgevaltezijn.Niet
elkeorganisatieishetimmerseensmeteendergelijkecombinatieaanpak.Vaakheeftdittemakenmetdevraagaan
welkefunctieseenorganisatieprioriteitgeeftenwelkefunctieszeeerderalsnevenfunctiesbeschouwt(ditisooksterk
werksoortgebonden).Zokangemeenschapsvormingalseennevenproductbeschouwdwordenvanbijvoorbeeldeen
cursusAfro-Braziliaansedans.Hetaanlerenvaneendansstaatdanopdevoorgrondmaargemeenschapsvorming(en
intercultureledialoog)zijn,intweedeinstantie,ookmogelijk.
Devraagrijstdikwijlsofhetwelnognodigisomspecifiekgemeenschapsvormendeprojectentevoorzien.Verenigin-
genenbewegingenzijnan-sichreedsgemeenschapsvormend.Hetgemeenschapsvormendezitvervatinbijvoorbeeld
het themaofde inhoudvaneenproject, in eenwelbepaald identiteitskenmerken/of eengedeeldevisieomtrent
welbepaaldegroependiemeteenprojectaangesprokenworden(senioren,holebi’s,migranten,burgerschap,vrede,
ecologie,socialistisch,christelijk...).Ooksommigelandelijkevormingsinstellingenwerken,enkelenalleendoorhet
themaendeaanpakvan(sommigevan)hunactiviteiten,gemeenschapsvormend.
Dathetsociaal-cultureelvolwassenenwerkeenextragemeenschapsvormendeopdrachtkrijgtlijktdusniethelemaalte
kloppenmetwathetreedsindepraktijkverricht.Desterkeleefwereldgestuurdewerkingvandesectorcontrasteert
metdesysteemgestuurdewerkingvandeoverheid:“Vertrekpunt van elk initiatief is de leefwereld van de deelnemer
1.InhetkadervaneenruimervisieontwikkelingsprojectorganiseerdeSoCiuSop05/10/05eenvisiedag.Naaranalogiemethetthema“levenslang&
levensbreedleren”(cf.deeducatievefunctie)debatteerdenvertegenwoordigersuitdesectoropbasisvaneendiscussietekst(aangeleverddoorProf.
Bouverne-DeBie)overderolendebetekenisvanhetsociaal-cultureelvolwassenenwerkinzakegemeenschapsvorming.Deinhoudvandiegesprekken
werdverwerktineenvisietekst.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
(arbeid, vrije tijd, persoonlijk en relationeel leven, …) én de doelstelling om de deelnemer zelf eigenaar van het leer-
proces te laten zijn”(TineBuffel,Citizenne).
Kerntaken
Welkeelementenwordendanbinnenhetsociaal-cultureelvolwassenenwerkgezienalsdraagvlakvoorcontinuïteit?
SoCiuSzegteendynamischmaatschappelijkmiddenveldtewillenonderhoudenmeteengrootaantaldiverse,erkende
verenigingen,bewegingenenlandelijkgespecialiseerdevormingsinstellingen.
Enigszinspolemischkanmenzichafvragenofdatmiddenveldooknietinzekerezinhetproductvanbeleidsmaat-
regelen is.Verenigingenof vormingsinstellingenkrijgen immerseen statuuteneenopdracht.Hetmiddenveld,de
sociaal-cultureleorganisaties,zoudenzelfmeerrichtinggevendkunnenoptreden.Hunmaatschappelijkprojectisniet
altijdzeerexpliciet.Voorwieeenbijdragemoet leverentotsocialecohesie is juisthetomgaanmetverschillende
standpuntenenculturenvitaal.Eenverenigingslevendattesterkwordtgerichtopinternesamenhangkanuitsluiting
indehandwerken.Anderzijdsleidteengebrekaanprofielenpositietothetverdampenvanhetmiddenveld.
Wilhetsociaal-cultureelwerkdeuitdrukkingzijnvandiecivielemaatschappijdanmoethetkritischzijnenvoldoende
aanzelfreflectiedoen.Ineenontzuildeencomplexesamenlevingisdebandtussendebevolkingendeoverheid
nieteenvoudigtebemiddelen.Eenmeeruitdrukkelijkdebatoverdemaatschappelijkeopdrachtisaangewezen.Een
succesvolaanbodbiedenvolstaatniet.Hetsociaal-cultureelvolwassenenwerkdientdus,losvanhetpolitiekepro-
grammavandeoverheid,haarpositietebepalenindemaatschappij,tenopzichtevanhaaropdrachtgeverenvande
opdrachtendiehetgegevenworden.
SCW en buurtwerking
OngeachtdebuurtgerichtheidvanveleprojectenblijktopbasisvandevisiedagvanSoCiuSdatvoorhetsociaal-cul-
tureelvolwassenenwerkeenpuurterritorialebenaderingvangemeenschapsvormingnietcentraalstaat:“Vormingen
ontmoetingkunnenookgemeenschapsvormendzijnopeenniet-lokalemanier.”
Citizenneheeftdanwelweerhetbuurtgerichtproject‘DeBuurt’.Hetgaatomeenwerkingmetoudersrondeenschool
(die‘DeBuurt’heet)eneenbuurt.Ditprojectsteuntopdrieinhoudelijkeclusters:empowerment, interculturaliteit
enstedelijkheid.Centraalvertrekpuntisdebeleefdepraktijk.Hetprocesisbottom-upgegroeid,ookdekernvanhet
procesisgeleidelijkgegroeid(inhetbeginmeteendrie-/viertalsleutelfigurenenpasdaarnauitgebreid).Vormingwerd
ingezetomdeproblematiekenzichtbaartemakenenalsmiddelomverantwoordelijkheidvoordeeigenbuurtopte
nemen.Dereële(enwenselijke)evolutievanhetprojectisdievandegeleidelijkeverzelfstandiging:“Citizenne slaagt
erin zich beetje bij beetje steeds meer terug te trekken uit het project”.(TineBuffel,Citizenne).Hetprojectkenmerkt
zichtevensdooreensterkvraaggerichtewerkingwaarinhetnastrevenvaneenopenaanbodcentraalstaat.Opmerke-
lijkisookdatmentoelaatdatindeprojectenverschillendetalengesprokenworden.
Uitditprojectblijktdatgemeenschapsvormingnietgender-neutraalis:vrouwenhebbeneenandereroldanmannen
ingemeenschapsvormendeprocessen.Derolvandemoederishetverbindendeelement(Bonding),veelmeerdan
bijvoorbeelddecultureleachtergrondvandepersoneninkwestie(dushet‘moeder’zijndoetveelmeerterzakedan
Belg,JoodofMarokkaantezijn).
Opvallendisookdatoudercomitéseenbelangrijkerolkunnenopnemeninhetbevorderenvanduurzamebuurtont-
wikkeling.Zijkunnen‘empowerment’stimulerenmethetoogopsamenlevingsopbouw.Menmoetzichechterwelde
vraagstelleninwelkemate‘werkenaandemaatschappij’en,inditgeval,‘aaneengoedeschoolbuurt’kanzonder
betrokkenheidvandemannelijkebevolkingvandebuurt…
�0
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Belang van (nieuwe) samenwerkingsverbanden
Bovenstaandvoorbeeldillustreertdatvanzodrameneengebiedsgerichtewerkingopzetenmendethematischeof
doelgroepgerichteprogrammatieverlaat,eenanderdomeinwordtbetreden.Erwordtdanookeenberoepgedaanop
anderepersonelevaardigheden.Erismeernoodaannetwerkmakelaars,projectregisseurs,procesbegeleiders,functies
die tijdsintensief zijn.Tegelijkwordener steedsmeereisengesteldaandevormingsmedewerker.De subsidiering
steuntnogsteedsopkwantiteit,ophetaanbod,opwatmenaflevert.Diespanningkandeelswordenopgevangen
doorsamentewerkenmetanderepartners,binnenenbuitendesector.Velenkomeninaanmerking:socialehuis-
vestingsmaatschappijen,Syntra’s,CVO’s,gevangenissen,OCMW’s,bibliotheken...Ermoetdanweleengemeenschap-
pelijkedoelstellingzijneneenspecifiekeopdrachtvanuithetSCW.Alsexpertindebegeleidingvanemanciperende
leerprocessenishetsociaal-cultureelvolwassenenwerkeenbevoorrechtepartnerincoalitiesdiesamenlevingsopbouw
nastreven.
Het culturele erfgoed
HeterfgoedbeleidinVlaanderenheefteencentraleplaatsverworven.Implicietgaatmenervanuitdateengeactiveerd
erfgoedeeninhoudelijksubstraatgeeftaandesocialesamenhang.
Determinologieisinbeleidsdocumentenergvaagenonduidelijk.Menspreektover‘het vergroten van het maatschap-
pelijk draagvlak’en‘het betrekken van mensen bij erfgoed’.Inheterfgoeddecreetishetbegripgemeenschapsvorming
nietaanwezig,indetoelichtingbijhetdecreetwordthetdanweerwelvermeld:“De Vlaamse overheid ontwikkelt
in hoog tempo een hedendaags cultureel-erfgoedbeleid vanuit twee hoofdaccenten. Het eerste is de maatschappe-
lijke inbedding van het cultureel erfgoed, naast de klassieke conservatie en ontsluiting. Dit centraal stellen van de
gemeenschapsvorming maakt het cultureel erfgoed de motor voor zowel een economische als sociale en culturele
dynamiek”.
Inhetarchiefdecreetendehandleidingophetarchiefdecreetwordtweldirectverwezennaargemeenschapsvorming:
“Archiefdecreet, Art. 3. Dit decreet heeft tot doel de archiefwerking te stimuleren in al haar aspecten, het publieke
draagvlak voor het culturele erfgoed te verhogen om de bewaring en de ontsluiting van dit culturele erfgoed te re-
aliseren, en de gemeenschapsvormende mogelijkheden ervan te benutten” en “Handleiding Archiefdecreet: Met het
Archiefdecreet voert de Vlaamse Gemeenschap een beleid voor de privaatrechtelijke archieven in Vlaanderen. Ze wil
met dit decreet de archiefwerking in al haar aspecten stimuleren en het publieke draagvlak voor dit cultureel erfgoed
doen toenemen. Een breder draagvlak maakt het gemakkelijker om de bewaring en ontsluiting van het cultureel erf-
goed te realiseren en de gemeenschapsvormende mogelijkheden ervan te benutten”.
De omvangrijke sector van het cultureel erfgoed – ‘het collectieve geheugen van onze samenleving’ – draagt in sterke mate bij tot gemeenschapsvorming.
Wat erfgoed aan gemeenschapsvorming kan bijdragen
Gemeenschapsvormingkomtdussteedsmeercentraalopdeerfgoedagendatestaan.Veelheeftooktemakenmetde
vernieuwdeinvullingvan‘erfgoed’als‘cultureelerfgoed’,eenbegripdatookruimergeïnterpreteerdwordt.Cultureel
erfgoedomvatnaasthetmateriëleerfgoed(monumenten,kunstwerken…)ookimmateriëleoverblijfselenuithetver-
leden:verhalen,feesten,gebruikenenzovoort,zakendieverbondenzijnmethetdagelijkseleven,zemakendeeluit
vanhetlevenvanalledag,ooknunog.
�1
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Een gedeelde beleving van bepaalde aspecten van hun culturele erfgoed laat mensen deel uitmaken van een erfgoedgemeenschap.
IndetheorieenpraktijkvanCultureleBiografie,steunpuntvoorarchiefinstellingen,bewaarbibliotheken,documenta-
tiecentra,erfgoedcellenenmusea,impliceertgemeenschapsvormingeenwisselverkeermethetcultureleerfgoed.Het
erfgoed(zowelhetactuelealshethistorische,hetdichtbijeofverreerfgoed)wordthiergeconcipieerdalsbindmiddel.
Eengedeeldebelevingvanbepaaldeaspectenvanhuncultureleerfgoedlaatmensendeeluitmakenvaneenerfgoed-
gemeenschap.Hetgemeenschappelijkekangeografischvanaardzijn,maarhetkanevengoedontstaanvanuiteen
gedeeldeinteresseinbijvoorbeeldarcheologie.Eenerfgoedgemeenschapontstaatmaarininteractietussenmensen,
hetisgeenstatischgegeven,doorderdenopgelegd.Mensenkiezenzelfwelkeaspectenvanerfgoedeenrolspelenin
hunleven.Hetkomteropneermensenbewusttemakenvanhetreferentiekaderdatzehanterenenderelatiedatdit
heeftmethunerfgoedvanvandaagenmorgen.
Ophaarbeurtkangemeenschapsvormingheterfgoedbeïnvloeden.Hetgaatdanomeenactievewisselwerkingtussen
deculturelepraktijkinhethedenendeuithetverledengedocumenteerdeelementen.Somsblijkterfgoeddanterug
inzetvanmaatschappelijkdebatteworden.Ditisbijvoorbeeldhetgevalalsietsdatvanzelfsprekenddeeluitmaakt
vanhetcultureleerfgoeddreigt teverdwijnen.Exemplarischdaarvoor isbijvoorbeelddeheisarondhetmogelijke
verdwijnenvanhethertuithetwapenschildvanTurnhout.Heterfgoedkrijgtdanplotselingeendynamische,actuele
geladenheid.Hetgemeenschappelijkewordtterug‘gezien’,wordtterugaanwezig.Kortom,erfgoedkrijgtmaarbete-
kenisinconfrontatiemetdecontextvanverledenenheden.Zowordthetdeelvandetijdelijkevormgevingvanhet
samenleven.
Ditproceslegtookdebasisommetdeandertekunnenomgaan.Lerenkijkenverondersteltondermeerdatmen
specifiekeomstandighedenzietwaarinbepaaldegebruikenofovertuigingengeldigwaren.Degemeenschapsvormende
capaciteitenvanerfgoedschuilenookinhetfeitdathetmensenleert–letterlijkenfiguurlijk–degemeenschappelijk-
hedenmetanderen,metanderegroepen,tezien.
Gemeenschapsvorming in de erfgoedsector: de praktijk - aandachtspunten
Er ligt dus ook een opdracht van gemeenschapsvorming bij de ‘erfgoed-werkers’, in musea, bewaarbibliotheken,
documentatiecentraenarchiefinstellingn,enbinnenhet lokaal cultuurbeleidendeerfgoedcellen instedenenge-
meenten.Deklemtoonligthiervooralbijhetbehoudenbeheervanheterfgoed,tochwordenhierendaarstappen
gezetomronderfgoederfgoedgemeenschappentevormen,somsvertrekkendvanuitbestaandecollecties,somsin
hetverzamelenvanerfgoed,hetaanleggenvanbeeldbanken,inprojectendiehetspecifiekeerfgoedvanbepaalde
bevolkingsgroepeninkaartbrengen.
Wil de erfgoedsector gemeenschapsvormend werken dan is het essentieel dat mensen aangesproken worden op hun eigen inbreng.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Wil de erfgoedsector gemeenschapsvormend werken dan is het essentieel dat mensen aangesproken worden op
huneigen inbrengendaterbijdeinitiatievengestreefdwordtnaarduurzaamheidencontinuïteit.Projectenmoeten
voldoendezichtbaarwordengemaaktendemensenzelfmoetenkunnenaanduidenwatvoorhenaldannietdeel
uitmaaktvanhunerfgoed.Eenbenaderingwaarbijééngroepclaimtdatzijhétenigeerfgoedinpachtheeft,isuit
denboze.
Ookerfgoedmedewerkersdienenzelfopentestaanvoordeander.Cultuurprojectenmoetenzichtoespitsenophet
documenterenvandeverschillendeculturen,leefstijlen,gemeenschappen…endekwaliteitsbewakinghiervan.
Inonze samenleving ishet vooraldedoorsnee-cultuurdiegedocumenteerd is endie vertegenwoordigd is inhet
erfgoedbeleid.Heterfgoedvanlaaggeschooldenbijvoorbeeld,ofallochtonen,isveelminder,ofniet,onderwerpvan
beleid.Hetisdaaromvanbelangtevertrekkenvandesegmenteringenfragmenteringindesamenlevingentekijken
hoeallesegmentenkunnenwordengedocumenteerd.Deordeningvanheterfgoedspeelteenbelangrijkerolinhet
afbakenenvangemeenschappen.Hetkomterdanopaanheterfgoedzoteactualiserenentransparanttemaken
datdegemeenschapinkwestieookdooranderegemeenschappentelezenis.Opdezemanierkandeeenheidinde
diversiteitzichtbaarworden.Pasdankanmenzienwaarenhoedwarsverbindingentussengemeenschappengelegd
kunnenworden,.
Zo hebben bijvoorbeeld initiatieven als de Week van De Smaak het potentieel om onverwachte linken bloot te leggen
zoals die tussen griesmeelpap als traditioneel streekgerecht in Vlaanderen en couscousgerechten in de Arabische
culturen’.
Interculturaliseringkanookpasslagenalsereenzekerezelfbeperkingvanelkeerfgoedgemeenschapis.Metzelfbeper-
kingbedoelenwedatelkegemeenschapookoogheeftvoorheteigentekort.Ditisechtereenallesbehalveevidente
uitdaging.Hetiszeermoeilijkommensentevragenhuneigencultuurnietopeenessentialistischemaniertebeschou-
wen,alshetenigewatertoedoet.Teveelzelfrelativering,zodenktmen,zouhetzelfvertrouwenvangemeenschappen
onderdrukkunnenzetten.HetjuisteevenwichtzoekenisvooralinVlaanderen,datzelfopzoekisnaareensterke
identiteit,eenheleuitdaging.
Erfgoedheeftook‘donkere kanten’,delendiemenlievernietziet.Erfgoedkan–terechtoftenonrechte–geassocieerd
wordenmeteenbepaaldeideologie,eenpolitiekgedachtegoed,enhierdoorbesmetworden.Diterfgoedheeftdan
voorverschillendemenseneenverschillende,mogelijkszelfsoncomfortabele,betekenis.Deze‘donkere’stukkenvan
heterfgoedkanmensomsbetertijdelijklinkslatenliggenofonderdompeleninandereelementen.
ZoheeftmeninBelfastdenogalmilitaristischedrumcultuurenparadesomgezettoteenmeercarnavaleskeenmeer-
voudigedrumparade.Hierwordtdeaandachtgerichtnaarpositieveaspecten,zonderdewondevandesegregatieen
tegenstellingentelatendichtslibben.Inzekerezinwordthetkernpuntvanhetconflicthierdooromzeild.Geschiede-
nissenkunnenopdezemaniereventjes‘geparkeerd’worden,waarnazedoorlateregeneratiesterugeen(geactuali-
seerde)plaatskunnenkrijgen.Hoedanookmoetmensteedszoekennaarhetmeestoptimaleevenwichttussenhet
behoudvanenhetrespectvoorhetverledenendeveelzijdigedynamiekvanhetheden.
De kunsten
Voorafgaande bemerking: tijdens het verkennende gesprek over de gemeenschapsvormende rol van ‘de’ kunsten lag
de klemtoon hoofdzakelijk op podiumkunsten als theater en dans.
Dekunstensectorisinfeiteslechtsmarginaalbezigmetgemeenschapsvorming.Inhetdecreetiserookgeensprake
vandieopdracht.Welwordeninhetbeleidtenaanzienvandekunstenallerleimaatschappelijkeopdrachten,zoals
gemeenschapsvorming,participatieeninterculturaliteit,geformuleerd.Ditleidtechtertoteenspanningeneenzeker
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
verzet:“De autonomie van de kunsten en de kunstenaar verdraagt scherp gesteld geen politieke inmenging. Dit is
het probleem van de instrumentalisering van de kunsten. Zit de kunstenaar in een ivoren toren en laten we hem toe
zich in deze positie te bevinden?”(AnnOlaerts,VlaamsTheaterInstituut).
Geenvanbeidepartijen,depolitieknochdekunstenaars,heefteenzuiverepositie.Deconfronterendediscussiedie
hierovervanuithetbeleid is ingezetwordtvaaknietvoldoendegenuanceerdgevoerd.Zowerddegesubsidieerde
kunstbelastmetdeopdrachttotpublieksverruiming,hetcreërenvaneensocialemix,interculturaliteitengemeen-
schapsvorming.Daardoorwerddepositievandekunstenaarsterkvereenzelvigdmetdievaneenbemiddelaar.Het
isalsofdebeleidsvoeringookaldeinhoudvandie“goede”kunstvoorogenheeft,alsofteweinigrekeningwordt
gehoudenmetdeveelheidaanproductiesendeveelheidaanpublieken.
Anderzijdsgaatookdekunstenaarniethelemaalvrijuitinditdebat:“Kunstenaars reageren vaak zeer kregelig tegen
inmenging. Soms zeer halsstarrig stelt men de autonomie van de kunstenaar voorop. Hierdoor missen de kunsten
kansen om de verhouding tot de samenleving duidelijk te maken en om een rol te spelen in een aantal thema’s,
zoals o.m. gemeenschapsvorming. Dit houdt het gevaar in van een –vaak onterechte- marginalisering van de eigen
rol. (Ann Olaerts)”Hierwordtondermeernaardetheaterwereldverwezen.Hetalteeenzijdigeaccentopdesterke
autonomievandekunstenaarleidtertoedataltevaakdebestaandeevolutieendeexperimentelepraktijkendiewel
degelijkaanwezigzijnaanhetblikveldontsnappen.Erbestaateenpraktijkdiezeerruimisingevuldmaardieindit
discourstedikwijlswordtvergeten.Velekunstenaarszijnimmersbezigmetsocialeinteractie.Menmagtrouwensniet
alleartistiekepraktijkenoverdezelfdekamscheren:“Overigens, wat zijn ‘dé’ kunsten? Dit soort formulering moet
geproblematiseerd worden. Meer nog: kunst en cultuur worden ook op een hoop gegooid. Het bijzondere belang van
participatie en diversiteit wordt daarbij geminimaliseerd”(AnnOlaerts,VlaamsTheaterInstituut).
Het potentieel van de kunsten
Kunstiseenexperimentele ruimte voor de vormgeving van de samenleving.Kunstheeftzekerhetpotentieelomcontro-
versesindesamenlevingnaarboventebrengen.Kijkbijvoorbeeldnaarhetdebatdatteweegwerdgebrachtdoorde
affichevan‘OnzeLieveVrouwvanVlaanderen’,hetstukvanUnionSuspecteoverdepositievanmoedersindesociale
reproductie.Wordendergelijkedebattenwelvoldoendegevoerd?Vindendekunstenwelpartnersinhunmaatschap-
pelijkeopdrachten?“Op het podium staan is een zeer bijzondere, directe verhouding tot de toeschouwer (de unieke
relatie tussen podium-toeschouwer – de vierde wand). Juist daarom kan de kunstensector een belangrijke rol spelen.
Men maakt er te weinig gebruik van, zeker met het oog op ‘gemeenschapsvorming’. Er is een te grote focus op het
eindproduct. De vierde wand wordt te weinig doorbroken”(AnnOlaerts,VlaamsTheater Instituut).Dekunstenaar
maaktkunstvanuiteenrelatievezelfstandigheid.Watechternietbetekentdatdekunstenaarnietreflecteertofdat
hijlosstaatvandemaatschappelijkecontext.Veelhangtafvandevormvanbemiddelingdiewordtaangewend.We
moetenduidelijkdeconditiesonderscheidenwaarineenkunstwerkgemaakt,getoondenverspreidwordt.Definanci-
eleomstandighedenspelenhiereennietteonderschattenrol.“Het bemiddelen omvat juist het zoeken naar de juiste
omstandigheden voor creatie en/of tonen en/of spreiden”(AnnOlaerts,VlaamsTheaterInstituut).
Erzijndusverschillende positiesinhetspel.Hetmakenvankunstiséénzaak.Maarhetisvooralviatonenenbe-
middelendatdemaatschappelijkebetekenisenwaardevandekunstenduidelijkenzichtbaarworden.Diepositie
kandekunstenaarsomsookzelfinnemen.ZovervuldeJanDecleiropdebegrafenisinAntwerpenvandekleineLuna,
slachtoffervaneenracistischemoordpartijin2006,eenbijzondermaatschappelijkerol.Hijkonverwoordenenuitdruk-
kenwatzeermoeilijkuittesprekenis.Eendergelijkepositiekanechternietwordenopgelegdaanelkeindividuele
kunstenaar.Hetisbelangrijkdatdekunsteninhetalgemeenweldieverhoudingzoekentotcollectievetrauma’sof
maatschappelijkevraagstukken.
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Kunstenaar of bemiddelaar?
Dekunstenaarmagnietverantwoordelijkgesteldwordenvoordesamenleving.Erzijneenheleboelanderemechanis-
menaanhetwerkwaarnochdekunstensectornochdekunstenaarvatophebben.Degemeenschapsvormendefunctie
impliceertweldatdekunstenaarvanzijnvoetstukmoetdurvenkomeneneffectiefplaatsneemtinhetgemeenschaps-
vormendeproceszelf.Hetisduszaakdegoedeafstandtevinden,deafstandtussenautonomieenbetrokkenheid.
Het is dus zaak de goede afstand te vinden, de afstand tussen autonomie en betrokkenheid.
Endieverhoudingvereisthetzoekennaarandersoortigerelatiestussenkunstenaars,bemiddelaarsennetwerkma-
kelaars.Alleendenkenintermenvanvraagenaanbod,vanmakerenpubliek,vanproducentenconsumentiseen
verengingdiehetmaatschappelijkprocesnegeert.Wanneermenhetverbandtussenkunstensamenlevingechtin
rekeningwilbrengendientdebemiddelaar,hetmediumdichterbijdemakerenhetmakentewordengebrachten
dientookhetpubliekendeomgevinginhet productieproces zelfalaanwezigtezijn.
Datbetekentechternietdatdemaatschappelijkedoelstellingperdefinitiezichtbaarmoetzijninelkkunstproduct.Het
isgeenformelekwestie.NemenwehetvoorbeeldvanRosas,hetdansgezelschapvanAnneTherèseDeKeersmaeker.
Hetbestaatuiteengrotediversiteitaandansers,afkomstiguitdehelewereld.“We weten niets over het proces en
de eventuele interculturele spanningen, over het effect daarvan op het maakproces, enz. Dat hoeft ook niet, en het
moet zeker niet uitdrukkelijk in het product gelegd worden. Maar toch mag je er zeker van zijn dat dit specifieke
creatieproces van invloed is op het eindproduct. Je kan dus op zoek gaan naar wat er achter zit, maar je mag dit niet
zwart-wit zien”(AnnOlaerts,VlaamsTheaterInstituut).Maatschappelijkeeffectenvandekunstzijnnooitrechtstreeks,
maarzezijnwelsteedszijdelingsenveelzijdig.
Despecifiekeomstandighedenwaarinkunstwordtgemaaktzijnvanzeergrootbelang.Vandaardatdebemiddelaar,
diegenediekunstbrengt,laatzien,“gebruikt”,zelfmeerinzichtmoethebbenindemogelijkewerkingvankunst.Die
hoeftechterhoegenaamdnietexpliciettewordenmeegedeeld.Alskunstgedwongenwordtmaatschappelijkrelevant
te zijn,houdt zedikwijlsopkunst te zijn.Omdatkunst juistbuitendebestaandemaatschappelijke lijntjesmoet
kunnenkleuren.Demaatschappijmoetbereidzijngeldtegevenaan“nutteloze”vrijeproductie,moethetrisicovan
grensverschuivingdurvennemen.
Menkanzichbijgevolgdevraagstellenofgemeenschapsvormingwelgebeurtindekunstensectorzelf.Iskunstniet
pasgemeenschapsvormendalszedesamenlevingbevraagténtegelijkbetrektindevraagstelling?Enook:kankunst
gemeenschapsvormendzijnalszijzichvanhetdagdagelijkseisoleert?
Cultuurbeschouwenwealseenbelangrijkemotorvanhetdagelijkse,maatschappelijkefunctionerenvandesamenle-
ving.Kunstencultuurkunnen,maarhoevenindiezinnietnoodzakelijksamentevallen.Kunstkan,maarhoeftzich
nietperdefinitietegenoverhetsamenleventeverhouden.
Natuurlijkzitookdekunstenaarineenculturelecontext,kunstisnooiteenpureuitvinding.Kunstbegrijpenheeft
m.a.w.ooktemakenmetinzichtinderelatiestussenkunstencultuur.Menzoukunnenzeggendatderolvande
kunsteningemeenschapsvormingnetisdecultuurtebevragenenteconfronteren.
Ermoetdusvooralwordengezochtnaardiespecifiekekunstuitingendiebijzonderzijnbetrokkenbijdesamenle-
vingsopbouw.Daarkomtdemaatschappelijkerolvandekunstenaartenvolletotuiting.Eenvandemogelijkheden
bestaaterineengedeelde geschiedenis,hetgekendeverhaal,alsaanknopingspunttenemen.Veelproductiesbevra-
gendegeschiedenisalsreferentiekader.Zieopnieuw‘OnzeLieveVrouwvanVlaanderen’,waarindeeigenkatholieke
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
geschiedenis,deeigenrituelen,geconfronteerdwordenmetanderereferentiekaders.Zieook‘Massis,themusical’,een
voorstellingdieomwillevandegroteherkenbaarheideenactieverebetrokkenheidvanhetpubliekgenereert.
Natuurlijkisookdeinhoudzelfvanbelang.Wilmeneensocialeofculturelemixinhetpubliekbewerkstelligen,dan
moetdiemixookaanwezigzijnindevoorstellingzelf.Diversiteitbereikjenietaandebuitenkantalleen.Herkenbaar-
heidvereistookdiversiteitensocialemixophetpodium.
Hetproceszelfvanhetkunstmakenblijftnogteveelverborgen.Hetzougoedzijnmochthetpubliekmeerinzichtkrij-
genindecreatieveprocessenzelf.Datzoukunstminderelitairmakenendepositievandekunstenaarverduidelijken.
Omdeverschuivingvandeaandachtvanproductnaarproductievoorwaardenenproductieprocessentebewerkstel-
ligenmoeteenrelatiewordenaangegaanmetdekunstenaar.Eenrespectvollerelatie.Endatstaatintegenstellingmet
dezakelijkeofinstrumentelebenaderingdievandaagdomineert.
Het sociaalartistieke werk
Eenvrijnieuwewerkvormisdesociaalartistiekepraktijk.Dezeisdirectbijgemeenschapsvormingbetrokken.Ineen
aantalreglementenwordteraldanniet(expliciet)verwezennaardiegemeenschapsvormendeopdracht.Inhet‘Ex-
perimenteelreglement2000-2003’wordtgemeenschapsvormingvermeldeninhet‘Overgangsreglement(2004-2005)’
wordthetdanweernietmeervernoemd(bijditlaatstereglementiserwelsprakevan‘stedelijkeontwikkeling’).In
debeleidsperiode2006-2010iserhet‘Kunstendecreet’dathoofdzakelijkeenkadervantoeleidingenparticipatieaan
cultuuromvat,het‘Erfgoeddecreet’waarindeMemorievantoelichtingwordtverwezennaarsociaalartistiekwerkvoor
deontsluitingvanerfgoedenhetbetrekkenvanbijzonderedoelgroepen,enhet‘Decreetlokaalcultuurbeleid’waarer
geenspecifiekeverbindingtussengemeenschapsvormingensociaalartistiekeprojectenis.
Opvallendisdatdedecretenenbeleidskadersnergensdwingendzijninzakegemeenschapsvormingalsopdrachtof
doelvoorsociaalartistiekeprojecten.Menheefthetover‘procesmatigewerkingenopzettenmeteensocialeenartis-
tiekedimensie’.Anderzijdslatendebeleidskadersweleenruimemargetoeomviaprojectengemeenschapsvormend
tewerken.Sociaalartistiekeprojectenontstaanenwordenopgezetvanuiteenzeerbredewaaiervandoelstellingen.
Veelalisheteenmixvandriesoortendoelstellingen:publieksvernieuwing(kennismakingmetcultuur,toeleidingtot
hetbestaandeaanbod,culturelecompetentiesontwikkelen,drempelsslechten,enz.),socialedoelstellingen(gemeen-
schapsvorming,bestrijdingvanuitsluitingenarmoede,stedelijkedynamisering,burgersbetrekken,enz.)enculturele
democratisering (stemgeven,documenterenvansubculturen, ruimtevoorcreativiteiteneigenexpressie, culturele
diversiteit).
Dezewerkingvertrektvaakvanuitgebreidecontextanalyses:dedoelgroepenwordenbeschreven,desocialedoelstel-
lingengeformuleerdendemethodiekenuiteengezetwaarmeededoelgroepbetrokkenenparticipatiegerealiseerd
wordt.Veelmindervaakwordtereenartistiekeverantwoordingofmethodiekbeschrijvinggegeven.Erwordtzelden
uitgelegdhoemenmeteenbepaaldemethodeeenwelbepaaldeffectwilsorteren.Menhanteertnogeentevaagka-
der.Daarnaastontbreektookvaakeenlangetermijnperspectief:teweinigwordtvoorafdevraaggesteld‘Waarwillen
wenaartoemetdewijk,dezegroep?’.
Ookinditwerkveldmoeteroogzijnvoorgrotediversiteitaanpraktijkenenhoemendiehetbestkanbenuttenin
een lokalecontext.“Erbestaatveelmeerdanwatwordtaangeboord.Desociaalartistiekepraktijk iseenvisvijver
waarveeluittehalenvalt.Maarzewordttevaakineennichegeduwd.Deruimesociaalartistiekepraktijkenmoeten
daarom gevaloriseerd worden en in het centrum komen te staan, en dus ook meer op het podium worden gezet”
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
(AnnOlaerts,VlaamsTheaterInstituut).Gemeenschapsvorming,deversterkingvansocialecohesie,derevitalisering
vanbuurtenensteden...makenintoenemendematedeeluitvandedoelstellingenvansociaalartistiekeprojecten.
Daarbijmoeteenbeperktedoelgroepbenaderinghetsteedsmeerafleggentegeneenbrederedoelgroepbenadering
(culturelediversiteit,eenmixvandoelgroepen).Indieverschuivingwordthetsocialecomplexer,ishetpubliekminder
eenduidig,gaathetminderomeenduidelijkaftebakenengemeenschappelijkheid.Daardoorwordtdeopdrachtvoor
dekunstenaaringewikkelder,isdezoektochtnaardeverhoudingtussenhetsocialeendeartistiekeexpressieminder
voorafteplannen.
Ishetaandekunstenaaromhetinitiatieftoteensociaalartistiekprojecttenemen?Ofwordthijgeëngageerdopvraag
vanofindienstvandebewonersofsocialewerkers?Ishetgeheleprocespuurbottom-up?Ofheeftdeonbevangen
enervarenblikvandekunstenaareenspecifiekeinbreng?Aldezevragenwordeninelkprojectopspecifiekewijze
beantwoord.Diversemanierenvanaanpakhebbenhunrechtenplek.Kunstenaarshebbeneenfrisse,vernieuwende
blikopmaatschappijenomgeving.Zijkunnendoorhuncreativiteitnieuweoplossingenziendaarwaaroverheiden
bewonersinvastegeplogenhedenofdenkbeeldenzitten.Anderzijdsishetweldegelijkbelangrijkdatbewonersimpact
hebbenophunlevenenditookzoaanvoelen.Bewonersbetrokkenheidwintmeerenmeerveld.Dekunstenaarmoet
eenevenwichtzoekentussenwerkenmetenwerkenvoorbewoners.
Elke omstandigheid vraagt om een specifiek formaat.Daaromishetookzinvollerprojectengaandewegtelatenont-
staan,dooronderhandeling,conflict…Dergelijkevormgevingisbeterdanvanbovenopopgelegd.Zoishetproject
vandeUniederZorgelozen,eensociaalartistiekewerking teKortrijk,ontstaanuiteenaanklacht.Dedreigingvan
sloopenweinigdoordachteherinvullingvandeVetex-site(eenvoormaligfabrieksterreinmiddenineenwoonbuurt)
inKortrijkwerdenkritischopgevolgd.DeUniegingactiefaandeslagomalternatieve,meerbuurtgerichteinvullingen
tebepleiten.Ondertussen,enkelejarenlater,kreeghetpoortgebouwvandefabriekeendefinitieveinvullingalsont-
moetingsruimte.
Eenpaarstratenverderstaatvandaageennieuw,ambitieusprojectmeteengrotesocialeimpactopstapel.Ookhier
wildeUnieeenactieve,positief-kritischerolspelen.Menplanteenvolledigewoonwijkomtevormentoteenwin-
kelcentrum.Terwijldewijknubestaatuitlokalekleinhandelaars…Heteigentijdse,multi-etnische,authentiekedreigt
tewordenverdrongendoordeglobaleeconomie.Vandaareenveelzijdigprojectmetdebewoners.Interviewsmet
handelaars.Eenfoto-projectomvastteleggenwatdreigtteverdwijnen.Opdezemanierbouwtmeneendossierop
metklachtenenalternatieven.Want,zovindende initiatiefnemers,hetprojectzoalsdatmomenteeldoordestad
wordtgedacht,isonvoldoendevisionair.Erwordtweleenbeperkteinspraakgeorganiseerd,afhankelijkvanbepaalde
mensenopbepaaldeambten,maardezewegenteweinigdoorinhetheleplanningsproces.
Eenduidelijkinzichtinhetafteleggentrajectendegebruiktemethodiekenlaatooktoedeartiesteneenspecifieke
plaatstegeven.Zonderdatinzichtzaldekunstenaarvanuitzijnervaringenvaardighedenhetprocesbepalen.Eris
dusnoodaaneen langdurige verhoudingmethetprojectendedeelnemers,eenlangdurigebetrokkenheidopde
werkvloer.Destemeerwijstditerookopdatdewerkelijkheidvandestraatnietdezelfdeisalsdewerkelijkheidvan
hetbeleid.Ritmesenprocessen,verwachtingenencriteriaverschillen.
Openkelejarentijdiserwelveelervaringopgebouwd.SamenwerkingmetsociaalartistiekepartnerszoalsVictoria
Deluxe(Gent),TapisPlein(Brugge),…wordtvaakvollofonthaalddooranderecultureleensocialepartners.
Sociaalartistieke projecten worden nog te vaak gezien als concurrentie
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Zijwordenbeschouwdalsleermeestersdieeennietteonderschattendynamiekopgangkunnenbrengen.Maarook
hierkunnenzenietindeplaatskomenvanandereactorenindesamenlevingsopbouw.Sociaalartistiekeproces-
senzijneerderaanvullingendanalternatieven.Hetishierookzaakverschillendewerkvormentecombineren.Soms
moetendaarvoormentaliteitenenuitgangspuntenterdiscussiewordengesteld.Zogaansociaalartistiekeprocessen
uitvaneenpositiefproject,vanhetsteunenopeigenkracht,terwijlanderewerkvormeneerdersteunenopkritiek,
opeisenstrijd.Daaromwordensociaalartistiekeprojectennogtevaakgezienalsconcurrentie.Erzijnvoorbeelden
vanprojectenwaarvlotterkanwordensamengewerktmetbijvoorbeelddegroendienstdanmetdeeerdersociaalge-
oriënteerdediensten.
Ookbinnendesociaalartistiekeprocessenzelfstaathetsocialesomstegenoverhetartistieke.Zowerderopeen
vergaderingvandeBrusselseZinnekeparade,eencreatief-artistiekeparadevanenmetBrusselsebewonersdieelke
tweejaarplaatsvindt,eendiscrepantieduidelijktussendesocialewerkersendeartiesten.Deeerstenwarenmoeen
gefrustreerdvanhetondankbaremobilisatie-enanimatiewerkomdeelnemerstemotiveren.Delaatstenkregenallelof
voorhetmooieeindproduct.Deenenmoetendoelgroepenuithungewonedoenhalen,deanderenblijvenopeigen
terreinwerken.Erzijninfeitedustwee soortenprocesbemiddelaars.Hetisbelangrijkdatdeverschillendepartijen
zichzoveelmogelijkbewustzijnvanelkaarsagenda’s,registersenvraagstellingen.Ermoetveelgepraatwordenen
eriszeerveelvoorbereidingstijdnodig.Ditiseenconstantespanning.
Inprojectenwordterookteveeleenonmiddellijkzichtbaarresultaatverwacht.Veelis‘geformat’enmoetsteedssnel-
lerwordengeproduceerd.Ditterwijlgemeenschapsvormingeerdergerichtisopmensensamenietslatendoen.Naar
onsaanvoelenmoetensociaalartistiekepraktijkendoorhetbeleidmeergevaloriseerdworden.Indeprojectsubsidie
moetdeaandachtvoorhetproceswordenvergroot.
Ookdeplaatsvandesocialewerkermoetwordengevaloriseerd.Maartegelijkleeftindeartistiekewereldsomsde
ideedatprofessionelenuitbijvoorbeeldhetbuurtwerkmoeilijktemotiverenzijnvoorgedurfdeprojecten,moeals
zezijnvandeuitzichtloosheidvansommigesocialeproblemen.Hetcreërenvan‘mede-eigenaarschap’isallerminst
evident.Problemenwordengedetecteerdenmetenigcynismewordtbeslotendaterweinig totnietsaangedaan
kanworden.Hetblijktvoorbuurtwerkersensociaal-culturelewerkersnietsteedsevidentomelknieuwprojectmet
evenveelenthousiasmeaantevatten.Menziethetvaaknietmeerzittenommetbepaaldedoelgroepennogeensaan
bepaaldeproblementewerken.
ZowerddesociaalartistiekewerkingWijk-UpinBruggeenZeebruggebijeenvanhunprojectenmeteencrisisgecon-
fronteerd,netopeentijdstipdatallesgoedleektegaan.Deverschillendepartnerszatenopeenanderegolflengte
“Na een analyse van de stand van zaken bleek dat het project succesvol was, maar te veel vergde van het buurtwerk”
(StevenSlos,Wijk-Up).In2006werddanvooreenherverdelinggezorgdvandetakenvanWijk-up,BruggePlusvzw
(gegroeiduitvzwBrugge2002diemeevormgeeftaanhetcultuurbeleidvanBrugge)endepreventiedienst.Deene
stondinvoordeuitbouwvandesociaalartistiekewerkingindedriebuurten,deandererichttezichopdeprogram-
matievanbuurtfeesten,jaarmomenten.Hetpreventie-enbuurtwerktenslotte,alsderdegrotepartnerinhetproject,
stondinvoorhetnetwerkbeheer,deorganisatievanfeestenenhetbewakenvansocialeprocessen.
Doelgroepen- of wijkgericht?
Telkensweerrijstdevraagof doelgroepgericht of gebiedsgerichtmoetwordengewerkt.DeUniederZorgelozenziet
“iedereendiezinheeftommeetedoen”alshundoelgroep.Echter,nietiedereenheeftevenveelnoodaanparticipa-
tieenooknietenkelde(traditionele)‘arme’doelgroepenmoetenhierinaanmerkinggenomenworden.“Er bestaat
immers ook zo iets als emotionele armoede. Het is niet omdat je veel geld hebt dat je geen armoede kan erva-
ren”(GeertSix,UniederZorgelozenvzw).Erontstaatzoeenzeerdiversewerkingmetalsbindmiddeldewerkvorm
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
theater.Maardezediversiteitsteltdeartistiekeinbrengechtopdeproef.Erisveelgeduldvereistvandekunstenaar.
Tegelijkertijdisopdiemanierweldebandmetdewerkelijkheidgroter.Hettheaterisgebaseerdophetpotentieel
vandiewerkelijkheid.De‘aard’vandedoelgroepstimuleerthetcontactmetdewerkelijkheidengeeftopdiemanier
eenandersoortigleerproces,zowelvoordedeelnemeralsvoordeartiestenbegeleiders.Weldreigthetgevaardat
dezeprojectenzichteveelopdemiddenklassegaanrichten.Menwildaaromjuistzeeractiefblijveninzettenopde
moeilijkertebereikendoelgroepen.
De band met de werkelijkheid wordt groter.
Tochneemthetbelang van de geografische plaatstoe.Werkingenzoekeneenplekopindewijk.“Reeds enige tijd
bleek dat er nood was aan een eigen ruimte om activiteiten op te zetten, en dit vooral ter ondersteuning van de
sociale aspecten van de projecten (een eigen plek om te koken, om bijeen te komen, …). Sinds enige tijd huist de
Unie der Zorgelozen dan ook letterlijk en figuurlijk in de buurt Veemarkt-Venning (7.000 inwoners)”(GeertSix,Unie
derZorgelozenvzw).DoordatdewerkingvanuitdithuisvandeUnieverderwerduitgebouwd,verschoofdeklemtoon:
hetbelangvanhetartistiekewerdeenbeetjelosgelatenommeertoetegevenaanhetsociale.“We zijn teruggekeerd
naar de wijk om er eerder de sociale dan de artistieke snelheid te laten primeren. Maar theater blijft het bindmiddel.
Het blijft een onmisbare motor dat niet alleen beweging in het huis, maar ook in de wijk brengt”(GeertSix,Unieder
Zorgelozenvzw).Dooreenplaatsindewijkintenemenontdekkeninitiatiefnemersookgeleidelijkmeerpotentieel
enthematiekenvandewijk.
Netwerkmakelaars en bemiddelaars
ReflectiesgebaseerdopdepraktijkvanDeDienstKunstenStadGentenCCDeWerftteGeel.
Hetisduidelijkdaterveleactorenactiefzijnineenculturelesamenlevingsopbouw.Zoveeldatzemeestalzelfslechts
deelzijnvaneenspecifiekwerkveldofeengefragmenteerdaanbod.Omechttotintegrerendeprojectentekomen
isnietalleensamenwerking,maarookhetin stand houden vandiesamenwerkingnoodzakelijk.Erisindegemeen-
schapsvormingeenspecifieketaakweggelegdvoorzijdiedeactorenopelkaarbetrekkenenhetprocesbewaken.
ZozietdeDienstKunstenvandestadGentgemeenschapsvormingals‘hetstimulerenvanhetgemeenschappelijke
enhetzorgenvoormeerbetrokkenheid’.Wieineendergelijkeopdrachtalsbemiddelaaroptreedtmoeteenaantal
omstandighedeningedachtenhouden.DeDienstKunstenvertrektvanuithetidee‘Sporenuitzetten’:“Visie kan en
moet in verandering zijn, toch is het noodzakelijk om op middellange termijn sporen uit te zetten en het de tijd van
onderzoek en ervaring te geven”(Anne-MieHautekeete,DienstKunstenstadGent).DeDienstKunstenstreeftmethaar
werkingdriestrategischedoelstellingenna:1)ZoveelmogelijkGentenaarsindestadbetrekkenbijkunstencultuur
diezijwaarderen,metbijzondereaandachtvoormaatschappelijkkwetsbaregroepen2)Kunstenaarsendeculturele
sectorertoebewegeninGenteengroterediversiteitaanmensen,buurten,culturenensubculturenaantespreken3)
DestadviakunstencultuurhelpenuitbouwentoteenplekdiebijzoveelmogelijkGentenaarsbetekenisenontmoe-
tinggenereert.Indezemissiewordendoelstellingengeformuleerddiesamenmetdrieijkpunten(artistiekekwaliteit,
maatschappelijkerelevantieenstedelijkheid)voorvoldoenderuimteenvrijheid,maartegelijkookvooreenduidelijke
richtingzorgenwaaropwerkingenprojectengeëntkunnenworden.
Evaluatie en effectenmeting
Projectenstaanvaakonderdrukomopkortetermijntotresultatenteleiden.Hetsucceswordtvooralafgelezenaan
dezichtbareoutput.Spanningentussenkorte-enlangetermijndoelstellingenwordenaangewakkerdalseeninitiatief
��
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
plotsinhetspotlichtkomttestaanofalshetwareeenhypewordt:“Als initiatiefnemer heb je dit niet altijd onder
controle. De rechtstreeks betrokkenen worden gedwongen hiermee om te gaan. Extra aandacht genereert ongetwij-
feld positieve effecten, maar de druk van de hype kan net zo goed nadelig zijn voor het (fragiele) proces”(Anne-Mie
Hautekeete,DienstKunstenstadGent).
Eenprojectmagnietalleenophaarresultatenwordenbeoordeeld,ookhetprocesenhetlangeretrajectmoetenin
rekeninggenomenworden.Vanuitdebuikwerkeniséén,metenenwetenistwee.Nietteminmoetevaluatieookop
deervaringgebaseerdzijn.Meetinstrumentenzijnnuttigmaarhetblijftsteedszoekennaarverschillendeinvalshoeken
omhetprojectaftetoetsen.Ook‘gedragenheid’(matewaarinbewonerszichgaandewegmethetprojectassociëren,
het‘overnemen’)iseengoedegraadmeterenrefereertnietalleennaardekwantiteitmaarooknaardekwaliteitvan
debetrokkenheid.
Projectendiedichtbijdebewonersstaanwerkenookmobiliserend.Daaromisheteengoedeaanpakominprojecten
tevertrekkenvandeeigenleefomgeving.Depubliekeruimte(plekvoorontmoeting,diversiteit)krijgtdaaromeen
centralerolindewerkingvandeDienstKunsten.
Methodieken
Projectenzijndewerkvormbijuitstekomveranderingenteweegtebrengenindesamenleving.DeDienstKunsten
beschouwtprojectenalsflexibeleformulesdieveranderingeengezichtkunnengeven.Daarmeekaneenalternatief
wordengebodenvoordestarheiddievaakkenmerkendisvooreenstadsbestuur:“De traditionele, reguliere werking
van een gemeentebestuur is afgestemd op vast omschreven opdrachten. Verandering, vernieuwing speelt zich bijna
per definitie af in de ‘onontgonnen restgebieden’. Met andere woorden, een organisatie die ruimte houdt voor die
dingen die niet in een specifiek hokje thuishoren houdt ook ruimte voor experiment en vernieuwing. Hier geldt immers
nog geen traditionele regelgeving”(Anne-MieHautekeete,DienstKunstenstadGent).
InGentwerdsindsenkelejarenprojectwerkingingevoerd.Dierefereertonderanderenaareengeïntegreerdevisie
(crossover inbeleidsplannen),naargrotestadsprojectenals inzetvoorverschillendesectoren,naardemethodiek
projectwerkingalskadervoorsamenwerkingennaarhetvormenvaninstitutionelenetwerken.Ditprojectmatigwerken
isbinnendestadswerkingeerdereenuitzonderingdanregel:“Er is nog geen traditie en het wordt vooral toegepast
binnen grote projecten zoals wijkontwikkeling. Elk nieuw project komt vaak naast de reguliere werking, vergt dus
middelen en zorgt voor extra werkdruk. Het is belangrijk om ruimte te creëren voor het onvoorspelbare en voor pro-
jectwerking. Het blijft daarnaast ook kwestie van creatief omgaan met de mogelijkheden binnen de wettelijke kaders”
(Anne-MieHautekeete,DienstKunstenstadGent).
Projectenmoetenvoortdurendgelegitimeerdwordenomdatzevaakwordenopgezetbinnengebiedenwaarnoggeen
regelgevinggeldt.Ofwelzijnzekleinenwordenzenietgezien(nietgesteund),ofwelwordtervanallekantenmet
deloepnaargekeken.Opdatmenhieropeenkwalitatievemanieraan‘changemanagement’kandoeneneffectief
voorstructureleveranderingenkanzorgen,isvaakeenzekerereorganisatienodig(zonderdatdaarbijtegelijkertijd
wordtbezuinigd).Ookgrotestadsontwikkelingsprojectenkunnenineendergelijkverbandeensterkedynamieken
samenwerkingteweegbrengen.
Bemiddelaar versus coördinator
Uitpraktijkverhalenlerenwedatmenbestdefunctiesvandebemiddelaarendievandecoördinatoruitelkaarhoudt.
Daarwaardeeerstedefunctievannetwerkmakelaarheeft,diemeteenkritischeblikhetgroepsprocesmeestuurt,
isdecoördinatoreerderverantwoordelijkvoorheteindproductendeartistiekebijdrage.Debemiddelaarzorgtvoor
‘eerderinformelenetwerken’.Groterestedenofgrotereprojectenzijndanweertegrootomenkeltesteunenopder-
gelijkeinformelenetwerken.
�0
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Bemiddelaars zijn uiterst belangrijk in gemeenschapsvormende projecten, ook al zijn ze vaak onzichtbaar.
Bemiddelaarszijnuiterstbelangrijkingemeenschapsvormendeprojecten,ookalzijnzevaakonzichtbaar.Bemiddelen
isookgerichtop‘verdwijnen’:eensdeverbindingenopduurzamemanierzijngelegdmoetmenzichalsbemiddelaar
kunnenterugtrekken.Ditmoetvanmeetafaaninhetprocesingecalculeerdworden.Menmoetm.a.w.duurzaamheid
nastreven.Ooktijdelijkeprojectenplaatsenzichbijvoorkeuropeenlangerduurzaamtraject(bijvoorbeelddooriets
opgangbrengen, iets teonderzoeken).Bemiddelen isenerzijdshetoverbruggenvanverschillendebelangen,het
intermediërentussenverschillendevragenenooktussenoverheidenbevolking,tussenkunstenaar(culturelesector)
enbevolking.Anderzijdsbetekentbemiddelengoedinhetveldaanwezigzijnenvoelinghebbenmetwateraande
basisgebeurt.
Bemiddelenisalshetware‘vertaalwerk’:“Boodschappen van de ene partner vertalen op maat van de andere. Als
bemiddelaar is het een kwestie van de juiste woorden te vinden, de juiste plaats, het gepaste ogenblik… zodat de
verschillende betrokkenen elkaar goed (blijven) begrijpen”(StefBossuyt,DienstKunstenstadGent).
Opsommigeplaatsenontstaateenjammerlijketendensomhetregisserenmeerenmeeralseentweedelijns-werkte
beschouwen.Hetveldwerkwordtuitbesteedaanexterneorganisatiesende‘regisseur’overschouwthetprocesvanop
hetbureau.Ditiseenprocesvanformaliseringdatleidttoteenverminderdevoelingmetderealiteitendusooktot
eengroterematevanabstractie.
Overheidsdienstenzijnineenaantalprojectenzelfbemiddelaar.Inandereprojectenwordencollegadienstenofspe-
cifiekedeskundigenaangesproken.Deervaringleertdatdecombinatievanbureauwerkenveldwerkboeiendismaar
nietaltijdeveneenvoudig.Hetveldwerkvraagteengrotesoepelheidenzelfstandigheidvanwerken.Maar,netzogoed
magmenvanuithetkikkerperspectiefhetspoornietverliezen.
Samenwerking
Menkanenkeltotgemeenschapsvormendeprojectenkomenwanneermenvoldoendesamenwerktmetandereacto-
ren.“Temeer omdat de laatste jaren de buurt een sterke focus heeft gekregen van buurtwerking, samenlevingsop-
bouw, jeugdwerkers, Brede school, integratiewerkers, cultuurwerkers… om dan nog maar enkel van de zachte sector
te spreken. Ook Groendienst economie, stedenbouw… zijn collega’s waarmee cultuur kan samenwerken en moet
afstemmen”(Anne-MieHautekeete,DienstKunstenstadGent).
Netwerkenindecontextvancultureelwerkengemeenschapsvormingisgerichtop:hetsamenbrengenvaneendoel-
groepmetgemeenschappelijkeinteresses(directeomgeving,buurtwerktmobiliserend),hetzichbewustwordenvan
deeigenmeerwaardeendegroeivanhetzelfvertrouwenindeeigensterkte,detolerantie(veranderinginstereotiep
denkenenovertuiging)enhetstimulerenvaninzichtindeeigenafhankelijkheid.
De sleutel van gemeenschappelijk handelen is ‘eigen capaciteiten kunnen inbrengen binnen een gemeenschappelijk doel of project’.
Desleutelvangemeenschappelijkhandelenis‘eigencapaciteitenkunneninbrengenbinneneengemeenschappelijk
doelofproject’.Mensensamenbrengenbetekentookverschillende agenda’ssamenbrengen.Bemiddelaarsmoeten
zichdaargoedvanbewustzijn.Zomoetenzezichdevraagstellenofdebewonerdaarineigennaamzitofalsver-
tegenwoordigerenzoja,watdaarvandewerkelijkebetekenisis.Indezelfdelijnmoetenmensenlerenomruimerdan
huneigendeurtedenkenentehandelen.Zemoetenlerenindiscussietegaan.
�1
DEEL 1 - HOOFDSTUK �
Deverschillendepartnersbij‘DieAndereThuismatch’,vanhetCCDeWerftuitGeel,verschildenvanmeningoverde
manierwaaropaanhetartistiekeeindproductwerdgewerkt.Debetrokkenpartijenwerdengepolstoverwelkebehoef-
teseninteresseszijhaddenm.b.t.hetbetrekkenvan‘externen’(kunstenaars,sociaalartistiekewerkers…).Zobleek
datvooralbijdieinstellingendieeenhéélgestructureerdemaniervanwerkenhadden,menvakerinbotsingkwam
metdebetrokkenkunstenaars.“Voor CC Geel, dat op zo’n momenten als bemiddelaar optreedt, zijn dergelijke mo-
menten erg leerrijk en boeiend. Als bemiddelaar heb je de taak om beide werelden op elkaar afgestemd te krijgen”.
(RoelTulleneers,CCDeWerft)
Een slotbedenking...
Cultureelwerk isgerichtopduurzameverandering.Een langertrajectuitzettenendaarbinnenwerkenmetkortere
projecteniseengoedeformule.Dehuidigetermijnenvanbeleidsplanningzijnbruikbaar,gevenhouvast,dochgron-
digetussentijdseevaluatieszijnnoodzakelijk.“Succes kent vele moeders, doch niet alle moeders hebben evenveel
ervaring.”
Gemeenschapsvormingiseencomplexprocesvanculturele interactie.Vermitsiedermenseencultuurwezenis,ver-
wektelkecommunicatieeenverbanddatleidttotvormenvangemeenschappelijkheid.Professioneleengeïnstituti-
onaliseerdewerkingenzijndaarmaareenstukvan.Ookzijmoetenveelallerenomgaanmetdiedagelijksesociale
praktijk.Alsdieveelheidvancultureleactorenelkdannogeeneigenperspectiefenprogrammaontwikkelenkunnen
zehoogstenseenplekjeverkrijgeninde“marktvanwelzijnengeluk”(HansAchterhuis,1980).
Wilmendusenigesamenhangnastreveneneenduurzaameffectsorterendaniseenbrederdraagvlakeneengoede
samenwerkingvanvitaalbelang.Hettotstandbrengenvanzo’ngedeeldeprojectenwaarinverschillendewerkvormen
enverschillendeactoreneenplekvinden,vergteenduidelijkediagnoseengedeeldedoelstelling.Maarbovenalook
eengoedenetwerkingeninterdisciplinairesamenwerking.Vooralopdatvlak,hetvlakvandesamenwerkingtussen
deverschillendewerkvormen,isernogeenhelewegafteleggen.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
DEEL �PRAKTIJK-VERHALEN - Intro- Grandola (Berchem)- Dynamiseren van de wijk met culturele injecties (Dendermonde) - Op-Stap (Geel)- Die Andere Thuismatch � (Geel)- Collectief betekenisfonds (Genk)- Buurtbibliotheek Brugse Poort (Gent) - Gebiedsgerichte Werking (Kortrijk) - Eiland � (Leuven)- Markt Torhout, zuurstof voor de stad (Torhout)
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Hettweededeelvanditwerkboekbeschrijft9praktijken.Dereflectiegroepvanhettrajectgemeenschapsvormingkoos
dezepraktijkenuit34kandidaturen.Deselectiegebeurdeopbasisvanverschillendecriteria:devariëteitinthema’s,
methodieken, samenwerkingsverbanden, schaalgrootte en andere karakteristieken zoals bevolkingssamenstelling,
landelijkofstedelijkkarakter,…Daarnaast,ennietinhetminst,werdgeopteerdomookeenvariëteittegaranderenop
hetvlakvanlokalecoördinatieenverantwoordelijkheid.Daaromvindjepraktijkverhalenterugwaarinzowelcultuur-en
gemeenschapscentra,bibliothekenalscultuurbeleidscoördinatorendetrekkersrolopzichnemen.
De9initiatievenkregennaselectieelkeendocentvaneenhogeschooltoegewezen.Hijofzijnamderolvanklankbord
openstreefdedaarbijnaareenbegeleidingopmaat.Tegelijkzoudehogeschoolbegeleiderdebrugvormentussen
theorieenpraktijk.Alsdeelnemeraandereflectiegroepkonhij/zijelementenhetdenkprocesoverbrengennaarde
praktijkwerkers.Omgekeerdcommuniceerdedehogeschoolbegeleiderdepraktijkervaringenaandereflectiegroepen
zorgdezovoordenodigenuchterheidtijdenshetreflecteren.
Dezeboeiende,maarnietevidentebrugfunctieheeftbijelkebegeleidertotinzichtengeleiddiemetdereflectiegroep
enmetdelokalecoördinatorenwerdenbesproken.Opheteindvanhetbegeleidingstraject,tijdensdezomervan
2006,beschreefelkedocentzijnofhaarervaringeneninterpretatiesineeneindverslag.
Opdevolgendebladzijdenleesjeeeneerderjournalistiekebewerkingvandezeverslagen.Opeenbeperktaantal
pagina’swordtgeschetsthoemenlokaalconcreetaandeslaggingmetdegemeenschapsvormendeopdracht.Hetzijn
getuigenissenvaneerlijkepogingen.Sommigeinitiatievenresulteerdeninprachtigeresultaten,andereliepenanders
danverwachtofzijnvandaagnoginvolleontwikkeling.Ditisdepraktijkzoalszeis:nietalleinitiatievenwordenper
definitieeensuccesverhaal.Maarelkeervaringlevertwelsteedsnieuweinzichten,nieuweleerpuntenop.Dievindje
terugindesleutelwoordenvanelkpraktijkverhaal.
Debeschrevenpraktijkenzijnallemaalzeerlokaal-specifiekengekleurddoorinhoudelijkeenandereeigenschappen
vandepersonendiehetallemaalmogelijkmaakten.Laatjeinspirerendooraldezegetuigenissen,maarlaatjeniet
verleidenomzomaarinitiatieveninheteigenwerkveldtekopiëren.Elkevertaalslagnaardeeigenwerkcontextzal
altijdgenuanceerdenspecifiekmoetenzijn.
Depraktijkverhalen:
1. GrandolavancultuurcentrumBerchem(Antwerpen)–begeleiddoorEricRoelandt(Ehsal)
2. DynamiserenvandewijkmetcultureleinjectiesvancultuurcentrumBelgica(Dendermonde)
–begeleiddoorChristineDierckx(ArteveldehogeschoolGent)
3. Op-StapvandebibliotheekvanGeel–begeleiddoorPeterWouters(KHLeuven)
4. DieAndereThuismatch2vancultuurcentrumdeWerft(Geel)–begeleiddoorPeterWouters(KHLeuven)
5. HetcollectiefbetekenisfondsvandeDienstCultuuruitGenk–begeleiddoorPeterWouters(KHLeuven)
6. BuurtbibliotheekBrugsePoortvandebibliotheekvanGent
–begeleiddoorVeerleDeSchrijver(ArteveldehogeschoolGent)
7. GebiedsgerichtewerkingvancultuurcentrumenontmoetingscentrauitKortrijk
–begeleiddoorEricRoelandt(Ehsal)
8. Eiland2van30CC,hetcultuurcentrumvanLeuven–begeleiddoorPeterWouters(KHLeuven)
9. MarktTorhout,zuurstofvoordestadvanhetstadsbestuurenhetcultuurpuntvanTorhout
–begeleiddoorMarijkePruyt(ArteveldehogeschoolGent)
INTRO
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Grandola
→WAAR WijkOud-Berchem,Antwerpen.→WIE CultuurcentrumBerchem(CcBe).→SAMENMET Pleinbegeleiding,dejeugddienst,BuurtcentrumPosthof,CentrumDeeltijds Onderwijs,buurtkinderwerkingTjifTjaf,PlatformAllochtonenJongeren,District Berchem,sociaalartistiekepartners,individuenuitdebuurt.→DOEL Eengemeenschapsvormendensociaalartistiekprojectmetbijzondereaandacht voordeculturelediversiteitindewijk.→VOORWIE Alleallochtoneenautochtone16-plussersuitdewijk;deinwonersvandewijk werdenaangesprokenalstoeschouwer.→TIMING Vanjanuari2004totdecember2005.Hetprojectwerdstopgezetinoktober 2005omdaterzichgeenduurzameensamenhangendewerkingontwikkelde.→HOE Doorbuurtgerichteworkshops,straatactiviteitenencursussen,dekwaliteiten, interessesennodenvandeze16-plusserswaarderenenerkennen.→BUDGET Financiëleondersteuningdoorhetcultuurcentrum,CultuurstadAntwerpen, DistrictBerchemenhetOCMW.3500eurovanhetbudgetvanCcBewas bestemdvoordebuurtgerichtewerking,8000eurovoorprojectwerkingen.→COMMUNICATIE Mondelingecommunicatieomdeelnemerstewerveneneengoeddoordachte promotiecampagnemeteeneigenlogo,websiteenaffiches.
© Kaat Celis
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …HetCcBekreegin1997deexplicieteopdrachtomaanbuurtwerktegaandoen.Omervoortezorgendathetcen-
trumeenspiegelzouwordenvandebuurt,werdbeslotendathetcultuurcentrumeenopenhuismoestwordenwaar
echt iedereen terechtkan.Dewerkingvanhet cultuurcentrumontwikkeldezichvanafdat jaar in twee richtingen:
eenartistiekeeneenbuurtgerichte.Deverhoudingtussendezetweerichtingenwerdovergelatenaanongeplande,
spontaneontwikkelingen.Langzaamaangroeidehetinzichtdateengemengdeaanpakbeterzouwerken.Hetcreëren
vanbandentussendeverschillendegemeenschappenindebuurtenhettoegankelijkmakenvanhetcentrumvoor
dezeverschillendegroepenwasimmerseengroteuitdaging.DitleiddetoteensamenwerkingmetdeMarokkaanse
organisatieMoussemvzw.
Debuurtgerichtewerkingvertaaldezich ineerste instantie in tweeconcreteprojectenvoorkinderenvanacht tot
twaalf:JonasendeKinderkunstenparade.EenvolgendestapwashetsociaalartistiekeprojectGrandola,datzichrichtte
tot16-plussers.
P l a a t s v a n h e t g e b e u re nDewijkOud-Berchem isdewoonplaatsvanheelwatzogenaamdeprobleemjongeren, jongerendievaaknietsom
handenhebbenenopstraatrondhangen.Veelalternatievenhebbenzeookniet:indewijkzijnweinigactiviteitenof
initiatievendiezichrichtentotallochtonejongerenouderdanzestien.Devoetbalclubiseigenlijkdeenigevereniging
diedezekwetsbaredoelgroepstructureelbereikt.ZelfsdeallochtoneorganisatiesinBerchemslagenhieronvoldoende
in.DaaromrichtteGrandolazichexpliciettotdezejongeren.Hetbereikenvandezejongerenligtnietvoordehand:
hetgaatomjongerenzondervastestructuur,dienergenslidvanzijnofnergensthuishoren.Zijmissendaardoorvaak
positieveoriëntatiepunten.
H o e a a n d e s l a g ?DeeigenlijkewerkingonderdenaamGrandolastarttebegin2004.Grandolaprofileerdezichindeeersteplaatsrond
straattheater,metduidelijkeaandachtvoordeculturelediversiteitinBerchem.HetcultuurcentrumzagGrandolaals
eenkleinedeelnemerineengrotergeheelentrachttededeelnemersvooraltebetrekkenbijwateralleefdeinde
wijk.
Tijdensdewervingsfase,dieliepvanbegin2004toteindjuni2005,werdenopstraataantrekkelijkeworkshopsen
activiteitengeorganiseerdomjongerenaantesprekenentebetrekkenbijhetproject.Eenfotowedstrijd,deelnameaan
buurtfeestenenallerleiwedstrijden,eenzeepkistenrace:hetisslechtseengreepuithetaanbod.Erwerdendriegrote
evenementenoptouwgezet,metalsvoornaamsteblikvangerprofessionelestraattheateracts.Viaworkshopskwamen
dejongerendaadwerkelijkincontactmetdeartiesten.
Demeesteactiviteitengavendejongerenderuimteomtevertellenoverhunlevensdromenen–verwachtingen.Zo
wasereenfotoprojectdatdejongerendekansgafomfoto’stemakenvanwathenechtinteresseerdeinhetleven.
Toenbleekdaternogalwatfoto’svangaragesenblitseauto’sbijwaren,ontstondhetideevaneenmobiel-project.
SamenmetjongerenuitdebuurtenmetLaStrada,eenervaringsgerichteopleidingvoorjongerenuithetdeeltijds
beroepssecundaironderwijs,werdeenvollediggestriptewagenomgebouwdtoteen‘fantastische’mobiel.Menbe-
reiktehiermeeeenwisselendegroepvanvijftottwintigjongeren.
Ronddejaarwisselingvan2004-2005beslistehetcultuurcentrumomdeleeftijdvandedoelgroepterugteschroeven
naartwaalfjaar.Detweedefasevanhetprojectgingvervolgensvanstartinjuli2005.Hetwasdebedoelingdatde
groepjongereneenzelfstandigeproductiegroepzougaanvormendieeeneigenstraattheaterspektakelzouproduce-
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
ren.Vanafseptember2005zoudenwekelijkseworkshopsrondstraattheaterplaatsvinden.Eenartistiekecoördinator
zoualles ingoedebanen leidenen regelmatig toonmomentenplannen.Deze tweede fasewerdnooituitgevoerd.
Grandolaslootafmeteenkleinschaligvideoclipproject.
D o e l b e re i k t ?Hetprojectwerdvoortijdigafgebroken.Hetspreektdusvoorzichdathetdoelvanhetprojectnietvolledigwerd
bereikt.Belangrijk isechterdatGrandoladeuitdagingisaangegaanommetdezedoelgroepaanteslagtegaan.
Dedeelprojectenofgrotestappenwarenwelafzonderlijksuccesvol,maarhebbenerniettoegeleiddaterzicheen
duurzameensamenhangendewerkingontwikkelde.Hetblijftechterdeverdienstevanditprojectomhetgeprobeerd
tehebben.
Grandolawaswelonmiskenbaarsuccesvoloptweeessentiëlevlakken:hetbereikenvanjongerenomeenvoorstelling
inelkaartestekenenhetaantrekkenvanpubliekvoordetussentijdsetoonmomenten.Degoeddoordachteensteeds
bijgestuurdepromotiecampagnezorgdevooreengrotenaambekendheidvanhetproject.Determ‘Grandola’enhet
cultuurcentrumwarennietlangerillustereonbekendenbijde16-plussers.
Mindergeslaagdwasderodedraadvansamenhangencontinuïteitdiedoorhetprojectmoestlopen.Hetcontactmet
dejongerendiewerdenbereikt,ginggeleidelijkverloren.DaardoorslaagdeGrandolaernietineenprojectgroepopte
richtenvanjongerenvanzestienjaarenouderdiezelfstandigstraattheaterproductieskonbrengen.Deworkshops,pre-
sentatiesenactiesbleventevaakbeperkttotachtereenvolgende‘tijdelijkewerkgemeenschappen’.Hetgeheleproject
werdnietzozeereengeheelvanveledelen,maareenopeenvolgingvanrelatiefopzichzelfstaandedeelprojecten.
C u l t u u r v o r m t g e m e e n s c h a pHetprojectslootafinmineur,maarisertochopeenbepaaldemanieringeslaagdomgemeenschaptevormen.Een
mogelijkeverklaringhiervoorisdeherkenning.Doorintensiefopstraataanwezigtezijnendezejongerencontinu
aantespreken,wistgeleidelijkaaniedereenuitdebuurtwieenwatGrandolawas.Mensenkomendaardoornumet
eenandereinstellingnaarhetcultuurcentrum.Hetvandalismeendepesterijenzijnafgenomenomdatdejongerennu
wetendaterinhetcultuurcentrummensenzijndienaarhenluisterenendingenvoorhenwillenorganiseren.
Ofdezeeffectenaldannietduurzaamzijn,isvolgensdeprojectmedewerkersmoeilijkinteschatten.Devaststelling
datjongerendiemethetproject‘Jonas’werdenaangesproken,nogsteedsbetrokkenzijnbijandereactiviteitenvan
hetcentrumeneroververtellenaanandereallochtonejongeren,isalvasthoopvol.Deconcreteprojectenhebbenook
goedesignalengegevenaandebuurt.ZoheeftCcBegevraagdomdeKIDS-werking(KansenInDeStad)inBerchem
uittebreidennaar14-plussers.
Va l k u i l e n e n v o o r w a a rd e nVoorhetnietvolledigslagenvanhetprojectinBerchemzijnverschillendeverklaringenaantevoeren.
Zoiserhetgebrek aan continue interesse en enthousiasme van de doelgroep.Hetenemomentkwamendejongeren
helpenenwistenzegoedwaarmeezebezigwaren,hetanderevondenzehetmaareenonnozelprojectwaarmeeze
nietgeassocieerdwildenworden.Vanagressieoftegenwerkingwasnooitsprake.Dejongerentoondenzichwelsoms
sceptischoverderelevantievanhetprojectinhundagelijkselevenenoverhunkansopeenbeteretoekomst.Het
wasdeintentieomjongerentelatendromen.Maardezejongerengelovennietmeerindromen.Deworkshopsen
activiteitenvanGrandolagavenhengeennieuwtoekomstperspectiefenondertussenmoestenzethuisvaakvechten
omaandeprojectentemogendeelnemen.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Ookhetontbreken van een (instuif)ruimtewaardejongerenvrijblijvendkondenrondhangen,heefteennegatieverol
gespeeld.DeverantwoordelijkheidvoorGrandolaberustteookopdeschoudersvanslechts één cultuurfunctionaris,
diedevolledigebuurtgerichtewerkingvanhetcultuurcentrumvoorzijnrekeningmoestnemen.DaarnaastkreegGran-
dolaopeente experimentele maniervormmetteweinigtheoriealsback-up.Doordeexploratievemaniervanwerken
waserteweinigtijdomdeprojectenopeengestructureerdemaniertedocumenteren.Ditbemoeilijkteeenadequate
opvolgingendevergelijkingmetgelijkaardigeprojecten.
Voorhetslagenvangemeenschapsvormendeprojectenisdeaanwezigheidvaneenaantalsleutelelementeneenmust:
eenvoldoende groot draagvlak,eengoede en lange voorbereidingenvoldoende financiële, externe middelen en de
aanwezigheidvandejuisteexpertise.
OokGrandolawasmaarmogelijkdankzijexternesubsidies.Organisatiesenprojectenmoetenkunnenrekenenop
projectsubsidieseneventueellateropstructurelesubsidies.Dezoektochtnaardergelijkesubsidiesisnietevident.
Bovendienvragenprojectenendossiervoorbereidingenvaakveelvoorafgaand,administratiefwerk.Hetprocesdateen
projectvoorafgaat,isheelbelangrijk.Doordatjepasachterafdemiddelenkrijgt,verschuifthetparticipatiefproces
naardeachtergrond.Opdiemanierkrijgjevaaktopdownprojectenwaarinjongerenteweinighunzegjehebben.
Eenbelangrijkerandbemerking:nogalwatbetrokkenendurvenintussenookwelteopperendatgebrekaanfinanciën
hetcreatiefdenkenenhandelenalleenmaarverscherpt.
K u n s t e n c u l t u u r : h e t w e r k tHetverloopvanéénprojectineenbepaaldewijkkanjenietzomaarverplaatsennaarandereprojectenofwijken.
Elkewijkheeftzijneigenkarakteristiekenenjongerennemenereeneigenplaatsin.HetfalenvanGrandolawordt
daaromgenuanceerd:hetissteedsmoeilijkomzo’nnieuwconcepttelanceren.Maarkunstencultuurbiedenzeker
eenmeerwaardeindergelijkeprojecten.Cultuuriseenluxediejedoorditsoortvanprojectentoegankelijkmaaktvoor
iedereen.Cultuurstimuleertdeverbeeldingvanmensen,prikkeltfantasieën.Datkunstdewereldkanredden,isveel
gezegd.Maarkunstgeeftjongerenweldekansenomdingenteontdekkenenbiedthendemogelijkheidomzichte
uitenzonderdatzemeteenwordenweggelachen.
Grandolahadinopzeteensterkintrinsiekgehalteaangemeenschapsvorming.Dathetnietgeluktisomeenvaste
bandmeteenofmeerderedeelgroepentekrijgen,doethieraangeenafbreuk.Inelkvande‘tijdelijkewerkgemeen-
schappen’isgemeenschapgevormd.Ookalginghetdanmisschienvooralomdesociaalartistiekeproductieenniet
zozeerom‘sameneengemeenschapvormen’.
Ookhetleereffectvoordedeelnemersmagnietuithetoogverlorenworden.Welkeffecthet(voorlopig)stopzettenvan
Grandolaopdedoelgroependebuurtheeft,valtnietpreciesinteschatten.Optermijnzalduidelijkmoetenworden
oferopnieuweenvergelijkbaarprojectopgestartmoetworden.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Dynamiseren van de wijk met culturele injecties
→WAAR Serboswijk,Dendermonde.→WIE CCBelgica.→SAMENMET Decultuurbeleidscoördinator,SamenlevingsopbouwDendermonde/AWD,Odice, Schoolopbouwwerk,InitiatiefBuitenschoolseOpvangendesociaalartistieke werkingVictoriaDeluxe.→DOEL Gemeenschapvormenviaeensociaalartistiekproject.→VOORWIE Eenactievedeelnamevanallebewonersvandewijk;deinwonersvan Dendermondewerdenaangesprokenalstoeschouwer.→TIMING September2004–mei2006.→HOE Mensenenthousiastmakenensamenbrengendoorparticipatieaanhetproject.→BUDGET PersoneleondersteuningvandediversiteitsmedewerkervanCCBelgicaenvan VictoriaDeluxe;logistiekeondersteuningdoorCCBelgica,VictoriaDeluxeende StadDendermonde.→COMMUNICATIE Huisbezoeken,gerichteactiviteitenenaanwezigheidindewijk.Meteen promotiecampagnewerddeaandachtgevestigdophetcircustheater.
© Strash/Victoria Deluxe
�0
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
D e p l a a t s v a n h e t g e b e u re nDeSerboswijkiseenvandemeestkansarmebuurtenaanderandvanDendermonde.Dewijkbestaatuitvijfsociale
woonblokkenenvormtalshetwareeeneilandindeBoonwijk.Dewoonomstandighedenindeappartementenzijn
verrevan ideaal:dekleinewoonentiteitenmeteenslechtegeluidsisolatieendeonverzorgdegemeenschappelijke
ruimteszorgenvooreengrootverloopbijdesocialehuurders.Dewijkscoortbovenhetlokalegemiddeldeophetvlak
vaneenoudergezinnen,vreemdelingen,bijzonderejeugdzorg,leeflonersenlangdurigeenlaaggeschooldewerkzoeken-
den.Intweeblokkenwonenvooralallochtonen,indeanderedrieblokkenoverwegendautochtonen.Veelallochtone
jongerenhangengewoonrondopstraat.Erisbijzonderweinigcontacttussendemensen,zowelbinneneenblokals
tussendeblokkenonderling.Hetsamenlevenvandezegemeenschappenwordtnogbemoeilijktdoortaalbarrières.
Tochbeschiktdewijkookoverbelangrijketroeven.Naastdewoonblokkenbevindtzichhetgroene,ruimeWastijne-
park,erzijnwatorganisatiesactiefenvlakbijdewijkiseenbuurthuis.Ditbuurthuisiseigendomvandestadenwerd
voordeaanvangvanhetprojectbeheerddooreenkleinegroepvrijwilligers,diezichnogalgeslotenopsteldenenniet
echtopenstondenvooranderebewonersenorganisatiesvandewijk.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …Deoproepomgemeenschapsvormendeprojectenuitwerken,gelanceerdin2004,pasteperfectindealeerderge-
formuleerdebeleidskeuzevanCCBelgicaomvanstarttegaanmetlocatie-endoelgroepprojecten.Menwouzomeer
dynamiekkrijgenindebuurtenervoorzorgendathetaanbodvanhetcultuurcentrumookdebewonersvandewijk
zoubereiken.Hetcentrumschoofcultuuruitdrukkelijknaarvorenalsmiddelomdebuurttelatenheropleven.
DekeuzevoordeSerboswijkwassnelgemaakt.Eerstenvooralwaserdevaststellingdathetsociaalcultureleaan-
bodvanDendermondedemensenvandewijkhelemaalnietbereikte.CCBelgicagreepdekansomopdezemanier
ontmoetingentussendebewonerstestimulerenéntestrevennaareensterkereintegratieenbetrokkenheidvande
wijkbijdeDendermondsesamenleving.HetprojectpastedaarnaastookinhetconvenantdatSamenlevingsopbouw
Dendermonde/AWDendestadDendermondehaddenafgeslotenominverschillendewijkeneenbuurtwerkingopte
startenalsaanzettotverderewijkontwikkeling.SamenlevingsopbouwDendermondekonzoalseensoortvantus-
senpersoonoptredenomsamenmetCCBelgica-endeanderebetrokkenen-cultureleinitiatieventeontplooienin
dewijk.
D e d o e l s t e l l i n g e nVanbijaanvangsteldeditgeïntegreerdeprojecteenaantalduidelijkedoelstellingenvoorop:
-hetbuurthuismoeteenechteontmoetingsplaatswordenenzoeensleutelrolspelenindeconcreteuitwerkingvan
hetproject.
-concretegemeenschapsvormendeinitiatievenmoetendeaanwezigecapaciteitenentalentenvandewijkbewoners
stimulerenenbundelen.Cultuurzalzomensensamenbrengenenhendemogelijkheidbiedenzichopsociaalenartis-
tiekvlakteontplooien.
-hetproject,dateenrelatiefkortetijdsduurhad,moetuitmondeninstructureleveranderingen.Daaromzalvoldoende
aandachtgaannaarhetfeitdatdeinitiatievenduurzaamenvoorherhalingvatbaarzijn.
-deresultatenenervaringenvanditexperimenteleenexemplarischeprojectzulleninteressanteinformatieopleveren
voorvergelijkbareprojectenopanderelocatiesinDendermonde.Geenvandebetrokkenpartnerskanzichimmers
engagerenvooreencontinue,exclusieveinzetindeSerboswijk.
�1
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
I k h e b d e h e m e l h i e r g e b o re n z i e n w o rd e nAllebetrokkenenbijhetprojectwarenheteralsnelovereensdat,naasthetorganiserenvanactiviteitenomde
wijkbewonerstemobiliserenenmetelkaarincontacttebrengen,eensociaalartistiekprojectdémanierwasomdit
projecteenconcrete,overkoepelendevormtegeven.DesociaalartistiekewerkingVictoriaDeluxewerddaaromaan-
gesproken.Hetcircustheater‘Ikhebdehemelhierziengeborenworden’vormdeuiteindelijkdeapotheosevanhet
tweejaardurendeproject.Mensenuitdebuurtverteldenerhunverhaaloverdeverbindendekrachtdiezowelinde
circusgemeenschapalsindeSerboswijkaanwezigis.Hetwaszoweleenstart-alseeneindpunt:heteindevaneen
langdurigenintensiefsamenwerkingsprocesenhetbeginvaneenzoektochtnaareenmanierombereikteresultaten
teconsolideren.
H o e a a n d e s l a g ?Tijdensdeeerstefasevanhetproject,vannovember2004totjuni2005,gingdestuurgroepvooralopverkenning
uitnaardeverwachtingen.Erwerdeenbezoekgebrachtaangelijksoortigeprojecten,deeerstecontactenmetVicto-
riaDeluxewerdengelegd.TegelijkertijdgingookhetoverlegvanstarttussenCCBelgica,destadDendermondeen
SamenlevingsopbouwDendermonde/AWDoverhetbuurtcentrum.CCBelgicaorganiseerdedeeersteworkshopsen
SamenlevingsopbouwDendermonde/AWDorganiseerdehetwijkfeest‘Serbosaantafel’.
Hetprojectnamvanaugustustotdecember2005concreterevormenaandoordeaanwervingvaneendiversiteitsme-
dewerksterinhetCCBelgica.Veelenergiegingnaarinterviewsmetbuurtbewonersensleutelfigurenuitdebuurt,om
zohetbuurtverhaalvandemensentelerenkennen.Destuurgroeporganiseerdeeenmobielefotostudiowaarbewo-
nerszichkondenlatenfotograferen,kookmomentenenbuurtmaaltijden.Eenkinderwerkingwerdopgestart,eenrege-
lingvoorhetgebruikvanhetbuurthuisuitgewerkt.Deeersterepetitiesvoordetheatervoorstellinggingenvanstart.
Vanafjanuari2006kwamhetprojectineenstroomversnelling.Dekinderwerkingkendeeenspontanegroeivaneen
eenmalige filmstudionaar een structurele werkingopwoensdagnamiddag.De circusrepetitieswerdenopgedreven
vanééntotdrierepetitiesperweek.ZijvondenplaatsindefeestzaalBoonwijkomdathetbuurthuistekleinwas
geworden.Eenfototentoonstellingwerdinfebruari2006feestelijkgeopend.Deactiviteitenvoordecircusvoorstelling
namentoe:deSerbosfanfaregingvanstartmetrepetitiesvoorhetcircusorkest,buurtbewonerswerdengevraagdeen
aantaltakenopzichtenemen(bar,kostumering,ijsverkoop,opbouwtent),decircustentinhetWastijneparkwerd
opgesteld.
Inmeivolgdehetslotmoment.Tijdensdezesoptredenswasdetentsteedstotdenokgevuld.Detrotsentevreden-
heidvanspelersenmakerswarenvandegezichtenaftelezen.Eenmulticultureelgezelschapvanmensendieelkaar
nietofslechts‘vanziens’kenden,hadmaandengerepeteerd,samengegeten,elkaaraangemoedigdenzorggedragen
voorelkaar.
S l e u t e l w o o rd e nWerkenaangemeenschapsvorming is eenuitdrukkelijke taakvande culturele sector,maardeexpertiseomdeze
gemeenschapsvormendeinitiatieventeontwikkelenenteverzelfstandigeniszoruimendivers,datdezevaakniet
terugtevindenisbinnenéénsector.Samenwerkingisdaaromeeneerstesleutelwoord.CCBelgicagingterechtals
coördinerendeeninitiatiefnemendepartneropwegmetandereorganisatiesvoorwiegemeenschapsvormingeveneens
eenbasisopdrachtis.
Ineensamenwerkingsverbandwerkenaangemeenschapsvormingisechtermeerdaneenoptelsomvandemanieren
waaropalledeelnemendeorganisatieshun–weliswaargemeenschappelijke–doelstellingenproberenterealiseren.
Eentweedesleutelvoorwaardeisdaaromhet op elkaar afstemmen van de verwachtingen van alle betrokkenen.Gebeurt
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
dezeafstemmingnietoflaattijdig,zalditeenbronvanverkeerdeverwachtingen,misvattingenofspanningenzijn.
Ditbrengtonsbijhetderdesleutelelement:duidelijke afspraken over het samenwerkingsverband.Ditimpliceerteen
antwoordopvragenals:hoewordenbeslissingengenomen?Hoeveel tijdkunnenallebetrokkenenhierin steken?
Welkemiddelenkunnenzehiervoorinzetten?Kandestuurgroepdaadwerkelijkbeslissingennemen?
Het samenwerkingsverband moet ook ruim genoeg zijn. Hoewel bij het project inDendermondeheelwatpartners
betrokken waren, bleek na verloop van tijd dat een aantal essentiële schakels ontbraken, zoals onder meer de
jeugddienst,desocialedienst,hetOCMWendehuisvestingsmaatschappij.Elkprojectisnatuurlijkanders,maarnie-
mandmaguithetoogwordenverlorenenermoetaltijdruimtezijnvoorbijsturing.Omdatgemeenschapsvormende
projectensomseenstructureleenbeleidsgerichtevertalingmoetenkrijgen,ishetaangewezenomookbeleidsverant-
woordelijkenbijhetprojecttebetrekken.
Eenvijfdesleuteltotsuccesiseenexpliciete beleidskeuze van de betrokken partners.Hetopzettenenrealiserenvan
eengemeenschapsvormendprojectvraagtimmerstijdenlogistieke,financiëleenpersonelemiddelen.Deledenvan
destuurgroepmoetendaaromdezekerheidhebbendathunwerkzaamhedengedragenenondersteundwordendoor
hunorganisatie.Datdieorganisatieswerkenaangemeenschapsopbouwisnietvoldoende:zijmoetenhetsamen-
werkingsprojectendeinvesteringendiezedaarvoorwillendoen,daadwerkelijkopnemeninhunbeleidsplannen.
Eenzesdesleutelwoordisautonomie van de stuurgroep,diemeermoetzijndaneenplaatswaarafsprakengemaakt
worden.Deledenvandestuurgroepmoetenzelfstandigorganisatieoverstijgendedoelstellingenkunnenformulerendie
zekunnenrealiserendoordeaanwezigeexpertiseendebeschikbarefinanciëlemiddelen.Deledenvandestuurgroep
mogenzichnietbekommerenomdereturnvoorofdemethodischeeigenheidvandeeigenorganisatie,maarmoeten
zichvolledigkunnenrichtenophetoverkoepelendeproject.Denoodaanautonomiewordtoverduidelijkalswordt
samengewerktmettijdelijkepartnersdieomwillevanhunexpertisebetrokkenwordenbijhetproject.Eenstuurgroep
moetdankunnenfungerenalseeneenduidigeopdrachtgeverenbewakervandevooropgesteldedoelstellingen.Zo
niet,isdekansgrootdatdeimpactvandeexternepartnersophetprojecttegrootwordt.
D o e l b e re i k t ?Zodraderoesrondhetgebeurenwasweggeëbd,stakeneenaantalprangendevragendekopop.Dathetprojecteen
positieveinvloedopdebuurtendebewonersvandewijkhad,wasonmiskenbaar.Maarhoemoesthetnuverder?
DoordatdesamenwerkingmetVictoriaDeluxeopzijneindeliep,verdwenenerplotselingeenaantalprofessionele
krachtenvanhettoneel.Datishetgevaardatgepaardgaatmethetuitbestedenvanbepaaldetakenaaneenexterne
partner: indiendelokaleverantwoordelijkengeengelijketredkunnenhoudenmetdeintensiteit,aardenomvang
vande tijdsbesteding van zo’n externepartner, dreigende resultaten vanhetproject op relatief korte termijn te
vervagen.
Zo’nprojectkanooknietzomaarherhaaldworden,maardebuurtzitnatuurlijkwelmet implicieteverwachtingen
die rechthebbenopeenkwaliteitsvol antwoord.Daarnaastblevendepartnersuit de stuurgroepmet eenaantal
spanningenenonduidelijkhedenoverhunsamenwerkingzitten,terwijlhetprojectdestructureleoorzakenvanhet
ongenoegenvansommigebuurtbewonersnatuurlijkniethadweggenomen.Erwerdenookvraagtekensgezetbijderol
dieeendiversiteitsmedewerkervaneencultuurcentrumkanofmoetspelenomdecontinuïteitvaneenaantalaspecten
vanhetproject–zoalsdekinderwerking,hetjongerenoverleg,hetbuurthuis–teverzekeren.
Veelvragenenvoorlopigweinigantwoorden.Destuurgroepgingalvastwelhetengagementaanomsamenopzoek
tegaannaardezeantwoorden.
��
PRAKTIJKVERHAAL
Op-Stap
→ WAT Op-Stap,eenmakkelijklezenpleinindebibliotheek→WAAR&WIE DeopenbarebibliotheekvanGeel.→SAMENMET AteljeeHagelbos,BeschutWonenKempen,CCDeWerft,DeWaaiburg,Leesweb, MPIOosterlo,hetOCMW,OPZjeugdenvolwassenen,Similes,StichtingLezen, VormingplusKempen,Wai-not,DSO,ZusterhofHadschotenOLVrouw,Autisme Centraal,ZitStil,DeBogaard,DeOpenDeur,Erocos,HomeLaarsveld,Huis Perrekes,M.I.N.,Sprankel,SteunpuntVrijeTijdGehandicapten,Toemeka,Vokans.→DOEL Inrichtenvaneen‘makkelijklezenplein’indebib,een‘op-stap’voorkinderenen volwassenenmetleesproblemen.Opdiemanierwildebib,samenmeteen netwerkvanpartners,aaniedereengelijkekansenbiedenomzichteontspannen, omteleren,omelkaarteontmoeten.→VOORWIE Debibliotheekbezoekersenmensenmetleesbeperkingen.→TIMING Devoorbereidingenstarttenindecember2004.Innovember2005werdhetplein Op-Stapingebruikgenomen.→HOE Doorhetopstartenvaneenpermanentnetwerkvanorganisatiesendoor permanenteactiviteitendiedeuitbouwondersteunenvaneenaangepaste collectievoorkinderenenvolwassenenmetleesproblemen.→BUDGET DeopbouwvanderuimteOp-Stapendecollectiezitteninhetbudgetvoorde nieuwebibliotheek.Voorworkshopsencursussenishetbudgetminimaalen wordtsamengewerktmettalvanorganisaties.→COMMUNICATIE Eerstvooralgerichtopnetwerkvorming,ineenlaterefaseookmeer publieksgericht.
© Kaat Celis
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
I n h e t k o r tGeeldraagtmensendie‘anders’zijnaleeuweneenwarmharttoe.Debibliotheekwileen‘op-stap’zijn,eenplaats
waarookkinderenenvolwassenenmetleesbeperkingengraagnaartoekomenomzichteontspannen,omteleren,
omanderenteontmoeten.“Alleen door onze in-leving wordt de bibliotheek voor hen een be-leving”
D e p l a a t s v a n h e t g e b e u re nOp-StapisdenaamvaneenspecialecollectievandeopenbarebibliotheekvanGeel,dieeengemakkelijketoegang
biedttotliteratuur,informatieenadvies.Zebiedtsteunaanlezersenistevensdeidealeplekvooranderstaligendie
Nederlandswillenleren.EriseenOp-StapjeugdeneenOp-Stapvolwassenen.Talvanpartnersuitdewelzijnssector
endesociaal-culturelesectorzijnhieractiefbijbetrokken.’
MetdezeboodschapintroduceertdebibliotheekvanGeelhaarspecialecollectieOp-Stap,dieookwelhet‘makkelijk
lezenplein’wordtgenoemd.Bedoelingisomtussendejeugd-envolwassenenafdelingeenpleininterichtenvantien
bijtienmeter,meteenaangepastecollectievoorkinderen,jongerenenvolwassenenmetleesbeperkingen.Geelstaat
immersopdewereldkaartalseenplaatsdie‘mensendieanderszijn’eenwarmharttoedraagt.Ookdebibwildaarom
extraaandachtbestedenaanachtergesteldegroepen.Zewilditdoendooreenmoderneontmoetings-enleerplekte
zijnwaariedereenzichthuisvoelt.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …DevoorlopervanOp-StapwasdeL-hoek,waarbijdeLstaatvoorliever,leuk,langzaamlezen.Hetwerdopgestartin
hetinternationalejaarvandealfabetisering.MetOp-Stapwildebibliotheekeenstapjeverdergaan.Hetbeleidsplan
2002-2007bepaaltimmersdatdebibliotheekermeevoormoetzorgendatdeburger–enachtergesteldegroepenin
hetbijzonder–demaatschappelijkeveranderingenaankan.HetpleinOp-Stapisdaareenconcreteinvullingvan.
Ditinitiatiefhadzijneigenplaatsjeindeverbouwingswerkenvandebibliotheek.Terwijldemediapresentatieende
inrichtingvandebibliotheekletterlijkineenanderjasjewerdengestoken,werdopbeleidsniveaugesleuteldaanhet
bibliotheekconcept.Doelwastekomentoteenmeervraaggerichtebibliotheek.Groteinspiratiebronhierbijwashet
MakkelijkLezenPleininHaarlem(Nederland).Erwarenveelgoedeideeën.Maarhoealleserpreciesuitmoestgaan
zien,stondinhetbeginzekernietvast.Demededelingdathettrajectgemeenschapsvorminghetprojectzoumee-
begeleiden,werddaarommetveelenthousiasmeonthaald.
Bedoelingvanhetprojectismensenmetleesproblemendekanstebiedenkennisteverwerven,culturelegeletterdheid
teontwikkelenénzichliterairteontspannen.Debibliotheekwilmetditproject,netalsbijhetandereGeelseproject
DieAnderethuismatch,de‘andere’indeGeelsesamenlevingaanspreken.Deze‘andere’zijnvoordebibondermeer
kinderenenvolwassenenmetleesproblemenalsgevolgvaneenhandicap,mensenindevierdelevensfase,volwas-
senenmeteenzwakkeleesvaardigheidofafasie,volwassenenmeteenverstandelijkehandicapofkinderendieom
sociale,cultureleofeconomischefactoreneenleesachterstandhebben.Debibwilhetmakkelijklezenpleinbekend
makenaandezedoelgroepen(enhunbegeleiders)doorondermeerfoldersteleggenbijdelogopedist,osteopaat,
kinesitherapeutofdokter.
H o e a a n d e s l a g ?Een nieuwe educatieve medewerkster werd verantwoordelijkheid voor de realisatie van Op-Stap. De hogeschool
KHLeuvenspeeldehierbijeenrolalsklankbordenzorgdevoorconcreteondersteuning.Ineeneerstefasewerden
de doelstellingen van het initiatief op papier gezet. Vervolgens startten de werkzaamheden voor de permanente
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
netwerkenindecember2004.HetpleinOp-Stapwerdingebruikgenomeninnovember2005,bijdeopeningvande
nieuwebibliotheek.
S l e u t e l w o o rd e nEen belangrijke voorwaarde om dit project tot een goed einde te kunnen brengen, was het opzetten van een
permanent netwerk van organisaties.Omtoteencollectieopmaattekomeneneenbereikvanalledoelgroepente
garanderenkoosdebibvanbijdeaanvangvooreengrootdraagvlak.Endusvoordebetrokkenheidvanveelorga-
nisaties.Ditleiddeuiteindelijktoteennetwerkvan28organisaties.
Debibstartteookpermanente deelwerkingenopzoalsinformatiebijeenkomstenvoorbijzonderedoelgroepen,cursus-
senvoordebegeleidersvandezedoelgroepen,sociaalartistiekeprojectendiedebibtoegankelijkermoestenmakenen
gebruikersparticipatiebijdeconcreteinvullingvanhetOp-Stap-plein.Dezewerkingenwerdengedurendehetproject
versterktennoguitgebouwd.
Hierbijkwammenweltotdevaststellingdatniet alle partners een even goede band hadden met hun doelgroep.Dit
wasnochtanseenechtemust:hetwasnetdebedoelingdeparticipatieaanhetbibliotheekgebeurentestimuleren
doorsamenmethendedoelgroepentebegeleiden.Omtochbeterhetdoelpubliekaftebakenenentebereiken,wordt
sindsoktober2005devzwKunstenDemocratiebetrokken.
C u l t u u r v o r m t g e m e e n s c h a p Hetbleeknietaltijdevidentomhetenormenetwerkvan28organisatiestecontacteren,teinformerenenopdezelfde
golflengtetekrijgen.Deeducatievemedewerkerslaagdeerechterwelinomhetplatformhetdoelvandewerkingte
latenonderschrijven.Deledenvanhetplatformparticipeerdenookenthousiastenmetveelgoedewilaandeverschil-
lendedeelwerkingen.Ditbleekondermeeruitdegroteopkomsttijdensdevergaderingen.
DaarnaastwerdbijdeconcreteinvullingvanhetOp-Stap-pleinduidelijkdathetgemakkelijkerwasomdeuitbouw
vandecollectieendeevolutienaareenmeervraaggestuurdewerkingteplannen,danomdeparticipatieaanhet
bibliotheekgebeurenvooruittestuwen.Hoekunnenwehetimagovaneenbibliotheekbeïnvloeden?Hoezorgenwe
datmeermensenvrijwillignaardebibkomen?Hoebereikenwenieuwedoelgroepen?
Dezoektochtnaardeantwoordenopdezevragenroepenweernieuwevragenopoverdevaardighedenwaaroverhet
bibliotheekpersoneelmoetbeschikken.Deopleidingbibliothecarisisaljareneenopleidingdievooralgerichtisophet
(technische)beheervaneencollectie.Gemeenschapsvormendeprojectenvragenechteranderecompetenties,zoalshet
analyserenvaneenbuurtofwijk,projectmatigwerken,hetuitbouwenvaneendoorgedrevenvrijwilligersbeleid.Grote
bibliothekenkunnenditopvangendoorsociaal-culturelewerkersindiensttenemen.Maarinkleinerebibliothekenzal
dezekennispasdoorsijpelenalsookdebibliotheekopleidingaandachtbesteedtaandezenieuwevaardigheden.
Bijnieuweopdrachtenkomennietalleennieuwecompetentieskijken.Nieuweopdrachtenleidenooktoteenzwaarder
takenpakketmetmeerflexibeleurenendevraagnaarextraruimtevoorvergaderingenengesprekken.
Aldezenieuweeisenvormenvandaagvaakdeachillespeesvanprojectenrondgemeenschapsvorming.Eengoede
vormingenondersteuningvanhet(nieuwe)educatievepersoneel,eendoordachteenrustigeaanpakenvoldoende
kredietvandeanderecultureleactorenkunnenhelpenomteleurstellingentevermijden.Hetgeefttegelijktijdomde
nodigeknowhowoptebouwen.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
D o e l b e re i k t ?Eenbibliotheekmaggeeneilandzijnwaaralleenletterliefhebberskomen.Allemensenmoetenineenbibliotheekaan
huntrekkenkomen.Eenbibliotheekstaatpotentieelinhetcentrumvandegemeenschap.HetOp-Stap-pleinsluithier
goedbijaan:hetiseropgerichtdecompetentiesvandebezoekersteverhogenenwilzoveelmogelijkdoelgroepen
aansprekenenbereiken.Ookzijdiejemisschienmindersnelineenbibliotheekverwachtaantetreffen.
Omdathethieromeenpermanentewerkinggaat,isdezichtbaarheidmindergroot.Deduurzaamheidisdatdeste
meer.Gemeenschapsvormendeopdrachtenzullenervoorzorgendatbibliothekenopmiddellangetermijneenwaar-
devollepartnerworden indegemeenschapsvormingvanmorgen. InGeel leeftdehoopdatdegemeenschapvan
gebruikersvandebibliotheekovertienjaarméérzalsamenvallenmetdesamenstellingvandebevolkingvandestad.
EnzoblijftGeel,metzijnimagovaneenstaddieopenstaatvoor‘anderen’,sterkboeien.
��
PRAKTIJKVERHAAL
Die Andere Thuismatch �
→WAAR Geel.→WIE CultuurcentrumdeWerft,ineensamenwerkingsverbandmetMPIOosterlo.→SAMENMET HetGrotePleinvzw,deWaaiburgvzw,WijkwerkingGeel,OPZGeel,MPIOosterlo, CentrumBasiseducatieZuiderkempen,Al-armenVormingplusKempen.Als professionelebegeleiders:HannekePauwe(regie),AntonWalgrave(muziek),Lea VanLieshout(organischekunst),DinieVanDenHeuvel(mode),OlivierD’Hose (video),TondeWitenMagdaRal(theater).→DOEL Opeenactuelemanieromspringenmeteenbrokcultuurpatrimoniumvandestad, namelijkdegezinsverpleging,doorde‘anderen’–degastenindegastgezinnen, depatiëntenvandeinstellingen-cultuurtelatenbelevenénteconfronterenmet debewonersvanGeel.→VOORWIE Gelenaarsenniet-Gelenaars,voor‘normalen’en‘anderen’.→TIMING Voorbereidingin2004,workshopsin2005,drievoorstellingeninapril2006.→HOE Metvoorbereidendeworkshopstoewerkennaareensociaalartistiekevoorstelling.→BUDGET Detotalekostenvanhetprojectwerdengebudgetteerdop25.000euro.CCde Werftdroegdekosten;hetOCMWvanGeelleverdeeenbijdrageinhetkadervan hetKBvan8april2003;erwaseensubsidievan5000eurovanhetEliafonds.→COMMUNICATIEVerschillendepromotiekanalen,regionalebladen(zoalshetNieuwsbladvanGeel), depublicatiesvanhetcultuurcentrumendenetwerkenvandeinstellingen.
© Kaat Celis
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
P l a a t s v a n h e t g e b e u re nGeel staat tot ver buiten de landsgrenzen bekend om zijn gezinsverpleging en zijn psychiatrische instellingen en
instellingenvoorverstandelijkgehandicapten.EenhistorischgegevenencultuurpatrimoniumdatvoorCCdeWerftde
idealehefboomisomeensamenwerkingtussencultuur,instellingenenbevolkingoptezetten.HetprojectDieAndere
Thuismatch2isdaareenconcreetvoorbeeldvan.
DedoelgroepvanhetprojectwarenzowelGelenaarsalsmensenvanbuitenGeel.Detoeschouwers(debezoekers)
endeactievedeelnemersstondeninditprojecttegenoverelkaar.Deeerstenwarende‘normalen’,detweedende
‘anderen’.Dieanderenzijnmensendieomeenofandereredenals‘anders’gezienworden,alsniet-passendinde
dominantegemeenschap.Hetgaathierondermeeroverdepatiëntenvandegezinsverpleging(psychiatrischepatiën-
tenofgasten),kansarmenenmentaalgehandicapten.
Debedoelingvanhetprojectwasomvragenopteroepenoverdeplaatsvandeze‘anderen’inonzemaatschappijen
hetpubliekteprikkelen.De‘anderen’kregeneengezichtenmochtenhuneigenverhaalvertellen:zekregendekans
eenthuismatchtespelen.Deartistiekecoachingwasinprofessionelehanden.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …In2002starttenMPIOosterlo,CCdeWerftenandereninhetkadervanhetEuropesejaarvanpersonenmeteen
handicapeensamenwerkingsverband.Datleiddein2003totdeeersteDieAndereThuismatch.Hetprojectuit2006
washiereenreplayvan.OpnieuwwasCCdeWerftdeinitiatiefnemer,alkonhetdezekeervaninhetbeginsteunen
ophetsamenwerkingsverband.
EenduidelijkverschilmetdeeersteAndereThuismatchwasdatdedoelgroepvaninhetbeginveelruimerwas.De
eerstematchwasvooralgerichtopdezogenaamde‘onveranderbareandere’.ViadeWijkwerking,Al-arm,Waaiburgen
OPZGeelwerdendezekeerookanderegroepenbijhetprojectbetrokken.DoordatdezeorganisatiesactiefzijninGeel,
maarhunbewonerslangnietallemaalvanGeelzijn,kregenzowelinwonersalsniet-inwonersdekansominGeelen
vooreenpubliekvanGelenaarsoptetreden.
H o e a a n d e s l a g ?De voorbereiding startte in 2004. In het najaar 2005 startten de workshops en in april 2006 werden drie voor-
stellingenoptouwgezet.Hetplatformvergaderdemaandelijksenvormdeookhetsecretariaat.CCdeWerftzorgde
voordecoördinatie.
Hethoogtepuntvanhetprojectwarendriegrotepublieksmomenteninapril2006.Deeerstetweedagenbestondhet
programmauitinteractieveuitwisselingenenminiprojectenindeGeelseinstellingen.Metdeminibusjesdiede‘ande-
ren’dagelijksvervoeren,werden‘normalen’naardeinstellingengebrachtomergeconfronteerdtewordenmetnormaal
enanderszijn.Zowerdendebezoekersineendierenhokgezet(tussenkippen,konijnenenstruisvogels)engevoederd
doordegastenvandeinstellingen.Vooreenmodeshowwerdenmannequinsopgeleid,kledingwerdontworpen,een
decorgebouwd.Ditsamenmetenvolgenshetritmevandedoelgroep.
Vrijdagvondeenadembenemende,ontroerendeenvooralprofessioneleshowplaatsinCCdeWerftvoor404bezoe-
kers.Degastengavenoptredenswaaraanzesamenmetprofessionelekunstenaarshardhaddengewerkt.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
N o g e e n t h u i s m a t c h ?Hetprojectheeftzekervoordenodigedynamiekgezorgd.Hetgecreëerdenetwerkresulteerdeintussenookalinan-
dereprojectenmetdezelfdeennieuwepartners.Bijdezeprojectenwashetcultuurcentrummeestalgewoonbetrokken
alsdeelnemendepartijennietalsinitiatiefnemer.
Uitdeevaluatiebleekdanookdathetplatformbestbehoudenblijft.Erzal indetoekomstdusopnieuwworden
gewerktaaneenartistiekproject.CCdeWerftzaldetrekkersrolopzichnemen,maardewerkwijzewordtwelherzien.
HetzaldusgeenderdeDieAndereThuismatchworden.
S l e u t e l w o o rd e nDoordatditprojecteen replaywas,gingerweinigaandachtnaardeopbouwvanhet traject.Degroepwasveel
groterdanbijdeeerstethuismatch.Daaromnamenvooralpraktischeenorganisatorischevraagstukkenhetmerendeel
vandevergadertijdinbeslag.Hetwerkenmetzo’ngrotegroepvanpartnersvraagtimmersbijzondereaandachtvoor
eensgezindheid en loyaliteit ten opzichte van de oorspronkelijke doelstellingen.Het isessentieeldat iedereenzijn
verwachtingenduidelijkformuleert.Onderlingeverschillenzijnmogelijkenzelfsgoed,opvoorwaardedatzetijdig
kenbaarwordengemaakt.HetzoekennaardegrootstegemenedelerlaginGeelnietaltijdvoordehand:terwijldeene
eenvoorstellingoppotenwildezetten,zagdeanderemeerbaatindoe-activiteitenvanhalvedagen.Erwerdbesloten
omelkaarwatruimtetegeven,zodatermeersociaalenminderartistiekgewerktkonworden.
Daarnaastwashetnietevidentommetverschillende doelgroepen met elk hun specifieke kenmerkentewerken.Deze
keuzeconfronteerdededoelgroepenzelfookmethuneigenidentiteit:eenkansarmejongereeneenlichtmentaal
gehandicaptevolwassenehebbenmisschienweinigaffiniteitmetelkaar,maarwerdendoorhetprojectgedwongente
zoekennaarwatzegemeenhadden.Profileringdrang,storingeninhungevoelvanzelfwaardeenprotestwarenef-
fectendiedaardoorzekeropdevoorgrondkwamen.
C u l t u u r v o r m t g e m e e n s c h a pDeplatformgroepvanallebetrokkenpartijenbeslootnadevoorstellingdatzetevredenerwarenoverhetprocesdan
overhetproduct.Dekeuzevoordetoekomstisdaarommoeilijk:moeterwordengekozenvooreenkleineregroep
‘anderen’,meteenintensieverproceseneenbeperkterplatform?Ofvooreenruimegroepmeteenduidelijkproduct
eneengoederekruteringsbasisvooreenvoorstelling?
Eenbelangrijkedoelstellingvanhetproject -hetvormenvangemeenschap–werd intussenwelbereikt.Eersten
vooralwaserdeontmoetingvandeverschillendedoelgroependiesamendevoorstellingvoorbereidden.Erwaren
voorafopditniveaugeengemeenschapsvormendedoelstellingengeformuleerd,maarachterafsteldedeplatformgroep
vastdaterweldegelijksprakewasgeweestvaneenvormingvangemeenschap.Doordatdeervaringheelintenswas,
ishetvolgenshetplatformbestmogelijkdathetomeenduurzaameffectgaat.
Daarnaastwaserdeontmoetingtijdensdedrievoorstellingentussenspelersenkijkers.Dezewasminderintensief,
maardaaromnietminderbeklijvend.Vooralhetopbezoekgaanindeleefomgevingvande‘andere’bleekindrukwek-
kend:inkleinegroepopbezoekgaanofingrotegroepeenproductbekijkenisweldegelijkeenheelandereactiviteit.
Beidehebbenhunwaardeenzenaastelkaarlatenplaatsvindeniszekereenverdedigbarekeuze.Zospeeltmeninop
verschillendeemotiesenervaringenomeenzelfdedoelstellingtebereiken.
�0
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
E e n v e rg ro o t g l a s o p h e t p ro j e c tHetismoeilijkomdeeffectenvangemeenschapsvormingtijdenseenprojectmeteenbeperktelooptijdinteschatten.
DeGeelseplatformgroepprobeerdetochomdezeaandehandvaneenenquêteinkaarttebrengen.Opdeavondvan
devoorstellingwerdendaarom49personenondervraagd.
Een belangrijke randbemerking: de vragenlijst had het nadeel vooral te focussen op de patiënten van de gast-
instellingenenweinigrekeningtehoudenmetdeanderedoelgroepen.Demeesterespondentenkendendegasten
ookvandichtbij,waardoordereactieperdefinitiepositiefgekleurdwas.Algemeneuitsprakendoenopbasisvande
enquêteisdaaromonmogelijk.Tochkwamenerenkeleinteressanteconclusiesoverdegastennaarvoren.
Demeeste respondentenkwamengeregeld incontactmetgasten, sommigenwarenzelfgastgezinofkendeneen
gastgezininGeel.Eengastgezinzagendemeestenalsietsheelpositiefs:“Fantastischdatmensenopdezemanier
geïntegreerdwordenindemaatschappij”,“Demensenvoelenzicherthuis”,“Onzegastiseendeelvanhetgezin
geworden”.
DriekwartvanderespondentenmeendedatdeaanwezigheidvangasteninGeelzeerzichtbaarwas.Opdevraagof
samenleveninGeeldaardoorsomsbemoeilijktwordt,antwoorddeniemandpositief.Demeestenzagendezeaanwe-
zigheidintegendeelalseenverrijking.Hetmaaktdestadmulti-color-cultureelenwakkerthetsocialebewustzijnvan
deGelenaarsaan.Zoalseerderalgezegd,warendemeesterespondentennatuurlijkalzogenaamdeovertuigden,maar
tochblijfthetopvallendhoeopenGeelisvooranderen.
Opdevraagof jeoverbepaaldecapaciteitenmoetbeschikkenommetdie ‘anderen’omtegaan,antwoorddede
meerderheidontkennend.Eenharthebbenisgenoeg,zoluiddehetmeestal.DemenseninGeelkrijgenditnueenmaal
metdepaplepelingegeven.Hetomgaanmetde‘andere’ervaartmenalseenevident,dagdagelijksfeit.Slechtseen
kleinaantalrespondentenwasvanmeningdatjetochoverspecialevaardighedenmoetbeschikken:geduld,realiteits-
zin,empathie,eenonbevoorrechtemaniervankijkennaarhetvreemde,verdraagzaamheid,eenopengeest.
Demeesterespondentenwarennadevoorstellenblijenopgewekt,slechtseenminderheidvoeldezichminderhappy.
Demeestenzeidendatzeietshaddenbijgeleerdeninbewonderingstondenvoordegeleverdeprestaties.Deshow
zettehenerwelniettoeaanomde‘andere’indetoekomstopeenanderemaniertegemoettetreden.
�1
PRAKTIJKVERHAAL
Collectief betekenisfonds
→WAAR Genk.→WIE DienstCultuurGenk.→SAMENMET ErfgoedcelGenk,cultuurcentrumGenkenanderestedelijkediensten.→DOEL Hetcreërenvaneencollectiefbetekenisfondswaarbijdegemeenschappenin Genkdichtertotelkaarkomenenideeën,betekenissenmetmekaarkunnen uitwisselen.→VOORWIE AlleinwonersvanGenk.→TIMING Opdriejaartijdthematische‘betekenissen’verzamelen.Eeneindpuntwerdniet vastgelegd.Opmiddellangetermijnwilmenineeneindprojectmethet verzameldemateriaalnaarbuitentreden.→HOE Vianetwerkenenconcreetoverlegeenbetekenisfondssamenstellen.→BUDGET Demiddelenvoorvernieuwendeprojectenbinnenhetcultuurbeleidsplan.→COMMUNICATIE Debetekenissenwordenverzameldviastraatinterviews,filmreportages, netwerkenvanverenigingen,hetinternet,bezoekenaanspilfiguren,babbelboxen,…
Foto boven: Feesten en optochten; groeien van groep tot gemeenschap
In Genk is het 1 mei weekend een topweekend. Samen met tienduizenden bezoekers vieren Genkenaren de komst
van de lente. De Meikoninginnestoet is het hoogtepunt. Het stadsbestuur grijpt deze stoet aan om zeer verschei-
den verenigingen en groepen samen te laten werken. Zij doet dit door de bouw van de praalwagens materieel te
ondersteunen. Maar ook door kunstenaars te engageren die samen met de lokale vereniging de wagen vorm geven
en uitwerken. Op deze wijze wordt de optocht een kwalitatief hoogstaand maar toch herkenbaar feest. Verschil-
lende groepen schakelen zich in in een groter geheel en leveren elk -erg zichtbaar en op een eigen, betekenisvolle
manier- een bijdrage aan een product waarop Genk fier is. // info: [email protected] of [email protected]
© Kaat Celis
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …InGenklevenverschillendegemeenschappenrelatiefvreedzaamsamenendaarisiedereenterechttrotsop.DeDienst
Cultuurvandestadwilhieropinspelendooreencultuurbeleidtevoerendatdeverschillendegemeenschappenaanzet
omnogverdertegaan:omnietlangergewoonnaastelkaarteleven,maarookmételkaar.
DeDienstCultuurschoofdaaromhetideevanhetbetekenisfondsnaarvoren.Metdit“fonds”wildedienstbetekenis-
senopzoeken,uitwisselen,verbindenéndelen.InspiratiebronwashetboekVocabulaire Européen des Philosophies
vanBarbaraCassin,eenwoordenboekwaarinfilosofischethema’swordenuitgelegdaandehandvandecultuurwaarin
zezijntotstandgekomen.WillenbijvoorbeelddewoordenGeist,esprit,geestenmindhetzelfdezeggenenwelke
connotatieshebbenze?MethetbetekenisfondswildeDienstCultuurditprincipetoepassenopdeGenksesituatie.
Welkeladingofbetekenishebbenwoordenalseten,kleden,wonen,sport,verjaardagofafwasseninelkegemeen-
schap?Hetisdebedoelingdezeverschillendebetekenissenteverzamelenineenregisterdathetcultuurbeleidver-
volgenskaninspireren.
D o e l s t e l l i n g e nDitbetekenisfondspastperfectinhetcultuurbeleidsplanvanGenk.Daarinkomtimmersduidelijknaarvoordatde
DienstCultuurmeeraangemeenschappenvormingwilwerkenenopeenmeervraaggerichtemanieraancultuurwerking
wildoen.Hetgaathierweldegelijkomgemeenschappenvorming:dégemeenschapisniethetuitgangspunt,welhet
ininteractietredenenhetrespectvolsamenlevenvanverschillendegemeenschappen.Genkwilzouitgroeientoteen
verzamelingvanzelfstandigegemeenschappendiesameneenstadvormen.
Datdeculturelewerkingmeervraaggerichtmoetworden,impliceertdateenomgekeerdefilosofiewordtgehanteerd
danbijdeprogrammeringinveelcultuurcentra.Inplaatsvanpubliekteronselen,wordtvertrokkenvanwatdemensen
uitGenkzelftebiedenhebben.Mengaatzelfbetekenissenformulerenennieuweactiviteitencreërenopbasisvan
lokaleenregionalebetrokkenheid.Ontmoetingenparticipatiestaandaarbijcentraal.Deschoolfeestendiejaarlijksin
meiwordengeorganiseerd,zijnalvasteengoedvoorbeeld.Daarkomenheelveelmensenbijelkaaromhunkindof
kleinkindbezigtezien.Waaromdaarnietietsextra’saantoevoegendoorereencultureelpodiumteplaatsen?
H o e a a n d e s l a g ?In de verkenningsfase wou de Dienst Cultuur verschillende invalshoeken op projectmatige basis onderzoeken en
verkennen,zodathijzedanineenlaterefasestructureelkoninbouwenindealgemenewerkingvandedienst.Indeze
fasekwamenvragenaanbodals:watisgemeenschappenvormingvoorGenk?WelkeimpactopdeGenkenaarbeogen
we?Welktrajectwillenwedelokalebewoner(idealiter)latendoorlopen?Iseencollectiefbetekenisfondseendoelop
zichofeenmiddel?Watisdedefinitievanzo’ncollectiefbetekenisfonds?
Erwerdenverschillendeideeëngeopperdomdebetekenissentegaansprokkelen,samentebrengenondereengoede
titel,teverwerkenenbeschikbaartemakenvoorandereprojectenenwerkingen.Vrijwilligersenverenigingenkonden
meehelpenbijhetbevragenvandeinwonersvanGenk.Erwerdookgedachtaaneenopleidingomhenhierinte
scholen.Voorhetverwerkenvandegegevenssteldemenvooreenberoeptedoenopexternen,zoalsstudentenaan
demedia-academie,vrijwilligersuitheemkringenofdoctoraalstudenten.
Dewoordenwaarovermenbetekenissenwildeverzamelen,zouden ineerste instantiedrie thema’swordenonder-
gebracht:delokalegeschiedenisvanGenk,vrijetijdendagelijksegebruiken,encultuurengemeenschap.Samenmet
eenreflectiegroepzoudendewoordenperthemawordenvastgelegd.Deverzameldegegevenszoudenookopdie
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
manierwordenverwerktennietopbasisvandeeigenschappenvandegeïnterviewden.Zowoumenvanmeetafaan
bruggenslaanengelijkenissentonen.
Hoehetbetekenisfondserzouuitzien,stondnietmeteenvast.Erwerdgedachtaaneenbetekeniswoordenboekmet
beelden.Debedoelingstondwelvast:deconfrontatievandeGenkenaarmetderijkdomvanbetekenissen.Uiteindelijk
beslistemendateenwebsitededragerzouzijnvoorhethelefonds.De(historische)beeldbankwaaroverGenkal
beschikte,zouindebetekenissenbankwordengeïntegreerd.
DeDienstCultuurdachtooknaoverhetintegrerenvanhetfondsineenmeeralgemenewerking.Erwerdgedachtaan
thema’salshethuishouden(debestehuisvrouwvanGenkdiewasmoeilijkhedenoverwintofeenvarianteopde‘tips
vantanteKaat’,maardanvanlanonna/bonneke/moemoe)ofaanwijkprojecten(waarbijGenkenarenbijvoorbeeldaan
deslaggaanmethetthemastraatlawaai).Hetbetekenisfondszouzo,naarmatehetverdervormkrijgt,zelfgemeen-
schapvormendeenandereprojectengenereren.Watookdebedoelingwas.
Ineenvolgende fasewerdeennetwerkmakelaar aangeworvendiehetproject zou coördinerenen samenmetde
erfgoedcoördinator trekker zou worden van het project. Omdat het langer duurde dan verwacht om de gepaste
netwerkmakelaartevindenvoordestadliephetprojectserieuzevertragingop.
Initieelkreegdenieuwenetwerkmakelaardriejaardetijdomhetfondsoptezetten.Deinputzouwordenverza-
meldviainterviews,babbelboxenenenquêtes.Hetbeheervandeinformatieverondersteltdeontwikkelingvaneen
databank.Ditiseentechnischezaakdienogwelwatvoetenindeaardezalhebben.Deoutputkandiverszijn:van
projectenwaarinelementenuithetfondsvertaaldworden,tothetstructureellatendoorsijpelenervaninde(werking
van)verschillendestadsdiensten.
H e t d o e l b e re i k t ?Vanbijdeaanvanghadmenhetaloverhetmoeilijkgrijpbarekaraktervanhetproject.Hetkwamervooralopaande
juisteverhoudingtevindentussenheteerderfilosofischeconceptendeconcreteuitwerkingervan.Hoeweldittwee
jaareenheikelpunt isgebleven,groeidenondertussentochvoldoendeinvalshoekenomdestapnaardepraktijk
tezetten.DeDienstCultuurzetteopdrachtenopderailsenstemdebestaandeprojecteneninspanningenafophet
betekenisfonds.Ditalleszorgdeervoordatereigenlijkeensoortvanonderstroomontstondindewerkingvande
Dienst:hetprojectvanhetbetekenisfondsgroeideuittoteengeloofdatprojectenhaastautomatischvoortvloeienuit
hetsamenlevenopzich.
Er werden verschillende deelactiviteiten opgestart, zoals het omvormen van de tijdschriften van de cultuur- en
de integratieraad tot één geïntegreerd blad, Aroma. Er kwam een website met medebeheer van verenigingen
(www.verenigingeningenk.be)eneenwebsitemeteenaudiovisueelarchief(www.overleveningenk.be).Erkwameen
cdmetGenksehiphop.Hetproject‘Genkenarenzingen’gingopzoeknaarherinneringenaanvroegerindevormvan
eenlied. Inhetproject ‘Genksetuinen’werdendetypischeeigenschappenvaneentuininGenkgedocumenteerd.
Eenstudente fotografiemaaktehaareindwerkoverdediversebetekenissendiegegevenwordenaanhetoudste
shoppingcentrumvanhetland,Shopping1inGenk.Erwaseenfotowedstrijd,C-mineeneententoonstellingoverde
verschillende‘ritesdepassage’inverschillendeculturen.
Denieuwenetwerkmakelaarheeftgeopteerdomopprojectmatigebasismethetfondsaandeslagtegaanenheeftin
diezinhetenigszinsstrakkeinitiëleconceptaangepast.Ookvoordevolgendemaandenstaaneenaantalinitiatieven
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
opstapel,samenwerkingsverbandentussengroepenenverenigingen,maarookactiesvananderestedelijkediensten
diehunplaatskrijgenbinnenditcultureelfilosofischkader.Ondermeerisdevoorbereidinggestartvaneenambitieuze
tentoonstellingronddeheiligeBarbara,eenfiguurdieindeLimburgsemijnstreekeenbijzonderebetekenisgenoot
ennogaltijdgeniet.Zijwasimmersdepatroonheiligevandemijnwerkers.Vanuiteenvolkscultureelthemawordteen
erfgoedgerichteaanpakgecombineerdmeteenparticipatiefprocesvanbewonersuitdestreekenenkelehedendaagse
artistiekeinterventies.EenenanderzalineennoglaterefaseleidentotdecreatievaneennieuweBarbara.Dezezal
gerealiseerdwordendooractuelebetekenissenvaninwonersvanGenkoverhetthemaBarbaratebundelenentelaten
verwerkendoorkunstenaresElsDietvorst.
S l e u t e l w o o rd e n Eenbetekenisfondsiseentheoretischenabstractconcept.Hetduurtevenvooraleeriedereenopdezelfdegolflengte
zitbijderealisatieervan.Hetaanwervenvaneennetwerkmakelaar wasdeinteressantstemanieromdeambitiesvan
ditprojectduidelijktemaken.DehoofdopdrachtvandenetwerkmakelaarinGenkishetcreëren,benoemen,cultiveren
enresponsabiliserenvannetwerken,methetbetekenisfondsalsinstrument.Hetfondsgeeftalshetwarederichting
weerwaarindienetwerkenmoetenevolueren:meerinzichtindeverscheidenheidvanbetekenissen.
Doorheen elk initiatief en deelproject lopen intussen dezelfde krachtlijnen: mensen uitnodigen hun kijk op de
werkelijkheidtegevenendietedelenmetanderen.Hetgaatdusomeenactieve bijdrage van de bewonersenomeen
meervraaggerichtewerkingvandeDienstCultuur.DestadGenkvormtintussendeverbindingtussendedeelnemers
aandedeelactiviteiten.
V r a g e n v o o r d e t o e k o m s tWellichtofhopelijkzaldebewuste‘onderstroom’nietalleentotdeDienstCultuurbeperktkunnenblijven.Watmet
hetcultuurcentrum,deanderestadsdiensten,hetOCMW?Welkerolheeftdebibliotheekindeontwikkelingvanhet
betekenisfondstespelen?Debibistochbijuitstekdebeheerdervaninformatiebronnen.Hetlijktbijgevolglogisch
datzijbijdeontwikkelingénontsluitingervanwordtbetrokken.
Eenlaatsterandbemerking:personeelsproblemengooideninditconcretegevaleentijdlangroetinheteten.Wordtdit
soortprojectenniettevaakaannieuwekrachtengekoppeld?Eennieuwenetwerkmakelaar,metbehoorlijkwatjaren
anciënniteit,isondertussenaanhetwerkinGenk.Deervaring,kennisvanhetveldenmaturiteitdiehijmeebracht,
blijkenalvastuiterstvanpastekomenomteslagenindezeniet-evidentejob.
��
PRAKTIJKVERHAAL
Buurtbibliotheek Brugse Poort
→ WAT EenbibliotheekalszuurstofvoordeBrugsePoort.→WAAR WijkdeBrugsePoort,Gent.→WIE OpenbarebibliotheekGent,filiaalBrugsePoort.→SAMENMET BuurtwerkBrugsePoort,buurtscholenindebuurt,desociaal-artistiekewerking DeViezeGasten,Leerpunt,Jeugdwelzijnswerk,BredeSchoolBrugsePoort,Dienst KunstenvandeStadGent,VZWJong,hetInloopteamvanKindenGezin, SamenlevingsopbouwenDekenijBrugsePoort.→DOEL Eenbibliotheekvooriedereenzijndoorsamentewerkenmetdebuurtente experimenterenmetdienstverleningensocialeactiviteiten.→VOORWIE AllebewonersvandeBrugsePoort.→TIMING Debuurtgerichteaanpakmaaktintegraalenstructureeldeeluitvandewerking vandebibliotheekindeBlazoenstraat.→HOE Doorhetvormenvaneensterknetwerkmetdebuurtorganisaties.→BUDGET TweefulltimebibliotheekmedewerkersvandestedelijkebegrotingCultuurvande stadGent.→COMMUNICATIEOndermeerdoormond-aan-mondreclame,fysiekeaanwezigheidenbuurtoverleg.
© Kaat Celis
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
I n h e t k o r tDebibindeBlazoenstraatgeeftdeBrugsePoortnietalleengeestelijkezuurstof,maarbrengtdemensenuitdebuurt
ookdaadwerkelijksamen.
D e p l a a t s v a n h e t g e b e u re n DewijkDeBrugsePoorthuisvestruimtienduizendmensen.Metzijnkleinearbeidershuisjes,straatjesdiezigzagdoor
elkaarlopen,velesocialeactiviteitenengrotediversiteitaanbewonersvandemeestuiteenlopendenationaliteiten
beschiktdewijkoverbelangrijketroeven.Develeslechtewoningen,hetgebrekaanopenruimteengroen,dedrukke
stratenendetalrijkeverwaarloosdeplekjesenhoekenhebbendebuurtechterlangetijdeenslechtenaambezorgd.
Hetresultaat?Kansarmoedeenachterstellingzijnerzichtbaaraanwezig:dewijkscoortopliefstviervandevijfindi-
catorenvankansarmoedebovenhetstadsgemiddelde.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …AlsindsdejarennegentigmaaktdestadGentsteedsmeermiddelenvrijvoorhetherwaarderenvandebuurt.Zo
vormdeeendeelstudievoorhetruimtelijkestructuurplanvanGentdebasisvooreenambitieusstadsontwerpmet
ondermeereennieuwefunctioneleenleefbarestedenbouwkundigestructuurvoordeBrugsePoort.OokhetSociaal
Impulsfondswerktaljarenaaneenmultidisciplinaireenintegraleaanpakvoordeproblemenvanachterstellingbinnen
dezewijk.
Toenstadsvernieuwingbinnendeoudestadsgordelalseenvandeprioriteitennaarvorenwerdgeschoven inhet
Gentsebestuursakkoordvoordeperiode2000-2006,mochtdewijkhetstartschotgevenmethetambitieuzeproject
‘ZuurstofvoordeBrugsepoort’.Bedoelingwaseenstappenplanuittewerkendatdehelewijk,metalhaarbewoners,
zouvooruithelpen.AangezienindeBrugsePoortwordtgewoond,geleefdéngewerkt,washetbelangrijkdataldeze
aspectenaanbodzoudenkomen.OfzoalsJurgenHeytens,begeleidervanhetproject,hetzegt:“Wehebbennietal-
leenaandachtvoordebuurtbibliotheek,dekinderkribbeendekringloopwinkel,maarondersteunenookdeartistieke
werkingDeViezeGastenenhetwijkgezondheidscentrum.Vandezwartescholenwillenweweergemengdescholen
maken,zodathetscholingsniveauvandemigrantenomhooggaat.Intussengebeurenerookconcreteingrepeninhet
publiekedomein.Kortom,hetgaatomeenruimproject.”
DestadGenttrokinditprojectookdecultuurkaartenkoosvoorhetopzettenvaneenbuurtgerichtebibliotheekinhet
middenvandewijk.Demaniervanwerkenvandezebibliotheekisvernieuwendenbijmomentenzelfsrevolutionair.
Debibkreegondermeerdeopdrachtommeeroogtehebbenvoordebehoeftenvandebevolking,omaanprofes-
sioneleinformatiebemiddelingtedoen,omeenruimerpubliekaantetrekken,omdrempelverlagendtewerken,om
bijzondereaandachttebestedenaanmoeilijktebereikengroepenenomsociocultureleactiviteitenteorganiseren.Zo
konzeuitgroeientoteenplaatsvanontmoeting,meteenactievebetrokkenheidvanallebuurtbewoners.
Va n b u u r t c i n e m a t o t b u u r t b i b l i o t h e e k Op9oktober2004opendehetnieuweGentsebibliotheekfiliaalindeBlazoenstraatzijndeuren.Devroegerebuurt-
cinemawerdomgetoverdtoteenaantrekkelijke,lichteenmoderneruimte,metdecollectieindegrotezaal,enachter
inhetgebouweenpolyvalentzaaltjevoorbuurtinitiatieven.
DetweeenthousiastebibliotheekmedewerkersJanenDavygingenvanbijdeaanvangaanhetexperimenterenmet
externepartnersomdedienstverleningteoptimaliserenensocialeactiviteitenoptezetten.Hunambitiewasgroot:
ervoorzorgendatallebuurtbewonersdetoegangkregentotinformatie,educatieencultuur,zonderdatdebibeen
eilandwerd.Neen,debibmoestintegraaldeeluitmakenvandebuurt.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Zijdedenditconcreetdoor:
-bijhetsamenstellenvandecollectierekeningtehoudenmetdeinteressesvandebuurtbewoners,diealseensoort
vanspiegelfungeerden.Decollectiewerdooknietopgesplitstinaparteafdelingenvoordeverschillendebevolkings-
groepen,zodatdegebruikersaandenlijveondervindendaterook‘anderen’zijn.
-opdinsdagenvrijdagvoormiddaginhetleescafédemensenuitdebuurtdekanstegevenominallerusteentijd-
schrift,krantofboektelezenterwijldebibnietopenisvoorhetruimepubliek.Vrijwilligerszorgenvooreenkopje
koffieenmakentijdvooreenpraatje.
-ervoortezorgendateenvanbeidebibliotheekmedewerkerssteedsaanwezigisophetmaandelijksebuurtteam,waar
wordtbesprokenwelkeprojectenindewijklopen,welkenieuwevoorstellenerzijnenwiewaarkanhelpen.
S l e u t e l w o o rd e n EeneerstesleutelwoordinhetsuccesverhaalvandebibliotheekindeBlazoenstraatisstructurele netwerkvorming.
Doorelkekeerweermetdebuurtsamentewerken,vindenbewonersnuveelmakkelijkerdewegvandeenenaarde
andereorganisatie.Samenwerkingverhoogtookdekansopslagenenstimuleertdeintercultureledialoog.Vooroorde-
lenverdwijnen,taalencommunicatieleidentotgemeenschapsvorming.
Eentweedebeslissendefactordievandezebibliotheekeenplaatsvoorgemeenschapsvormingheeftgemaakt,zijnde
durf,flexibiliteitenoriginaliteitvandedrijvende krachten achter het project.JanenDavy,beidenfulltimetewerkge-
steldindebib,beschikken–naastdenodigebibliotheektechnischekennis–overtalvansocialeencommunicatieve
vaardigheden.Zijwerdenookals‘consulent’indienstgenomen,waardoorzijbuitendestrikteomschrijvingvanhet
bibliotheekwerkkunnenopereren.Zijzijnveelmeerdandemannenachterdebalie.Zehetenmensenopeendynami-
scheendirectemanierwelkom.Zebeantwoordenvragen,makenmensenwegwijsophetinternet.Hetpubliekkrijgt
daardoormeerzinomdebibeenbezoekjetebrengen.Bovendientredenzijactiefnaarbuiten,verwervenzoinzicht
indebuurtenmakenerintussenechtdeelvanuit.
H o e a a n d e s l a g ? Tijdensheteerstewerkingsjaargingdebibvooralopverkenninguit.Hetdoelwasommensentelatenkennismaken
meteenopenenneutraalhuiswaarmeertebelevenvieldanhetontlenenvanboeken.Erwerdenactievecontacten
gelegdmetdeschoolgemeenschappenindebuurt.Despelotheekkreegonderdakindebibliotheek.Depolyvalente
zaalwerdopengesteldvoorallerleibuurtgelieerdeactiviteitenenvergaderingen.
Demeeste tijdgingdusnaarhetverkennenvandebuurtenhetuitbouwenvandenoodzakelijkenetwerken.De
bibliotheekstaptemeeineenaantalprojectenuitdebuurt.Inhetvoorjaarvan2005organiseerdezeookzelfeen
vertelfestivalvoorendoordebuurt:‘DeBrugsePoortvertelt‘.
Nadieeersteperiodevanverkenningwerdtijdgemaaktvooreenanalysevandewerking,waarnadeopgedanekennis
werdbestendigd.Concreetvertaaldeditzichtijdenshettweedewerkingsjaarineennieuwvertelfestival.Streefdoel
wasomdekwaliteitvandevoorbijeeditienogteverbeterenennieuwedoelgroepenteenthousiasmeren.Debiblio-
theekbleefdecoördinerende instantie,maarwildenaasthaareigenprogrammamensenuitdebuurtenthousiast
makenomzelfvertelactiviteitenuittewerken.
��
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
E e n c o n c re e t v o o r b e e l d : ‘ D e B r u g s e P o o r t v e r t e l t ’Metdeorganisatievanditeerstevertelfestivalwildedebibliotheekmensenprikkelenenwarmmakenvoorhetvoor-
lezenvanverhalenenboeken,kinderenmettaalachterstandaanhetlezenkrijgenendeverschillendeculturenuitde
buurtsamenbrengen.Deorganisatorenmeendenookdathetfestivalkonbijdragentotdeherwaarderingvandebuurt
endathetderolvanbibliotheekalsnieuwepartnerindebuurtkonbevestigen.
Debibliotheekmedewerkersnamendecoördinatievanhetvertelfestival voorhun rekening,maarhet festivalwas
vooralhetresultaatvandesamenwerkingvanmeerdantwintiglokaleorganisatiesentalvanbuurtbewonersdiehun
schoudersmeeonderditprojectzetten.Hetresultaatwaseenvertelfestivalvoorgrootenkleinmeteenruimendivers
aanbod,datplaatsvondvan6tot11februari2006.
Eengreepuithetaanbod.Vertellerskwamenlangsindeklassen.DeboekfigurenNellieenCesarkwamenopbezoek
bijdeallerkleinsten.Erwerdeeninteractiefverhalenspelinelkaargebokstvoordetieners.Ervondeentheatervoor-
stellingvanPascalePlatelplaatsvoorallevijfdejaarsuitdebuurt.Vertelhoekenwerden ingerichtopdescholen.
Erkwameenverteltruck langsopdescholen.BijDeViezeGastenvondeen jamsessieplaatsmetnamenalsRaf
WalschaertsenBobDeMoor.GerdaDendoovensteldehaarnieuweboekvoorindebibliotheek.Jongenoudkonden
eenverhalenroutevolgenlangscafés,eenhamam,dekringloopwinkel,eenbedandbreakfast,…
Hetisdebibzekergeluktommensenteprikkelen,maardegrootstemeerwaardevanhetvertelfestivalwaswaar-
schijnlijkdaterietsgebeurdeindewijk.Mensenkregendekansomelkaarhunverhalentevertellen,omervaringen
tedelen.Organisatieswerktenintensiefsamenenleerdenzoelkaarswerkingendoelgroepenbeterkennen.
D o e l b e re i k t ? Zonderculturelecomponentisstadsvernieuwingenkeleenverhaalvanstenen.Dekeuzevooreenbibliotheekisin
diezinlogisch:eenbibliotheekisconcreet,herkenbaarenlevertweinigtotgeenoverlastopindebuurt.Integendeel,
debibgeeftmensendekanselkaaropeenpositieveenlaagdrempeligemanierteontmoetenopeenneutraleplek.
Maaromvaneenbibeeninstrumenttotgemeenschapsvormingtemaken,ismeernodig.Vooralenthousiastemede-
werkersdiebuitendetraditionelebibliotheeklijntjeskleuren,enhetactiefdeeluitmakenvandebuurtzijnbelangrijke
succesvoorwaarden.
Eenbelangrijkerandbemerking:eenbibliotheekmedewerkermoethiertoenatuurlijkdekanskrijgenénmoetookbe-
reidzijndittedoen.Alsditprojectookeldersvruchtenwilafwerpen,moeterwerkwordengemaaktvanhetverruimen
vanhetinstrumentariumendefunctie-inhoudvandebibliothecaris.Ditvraagttijdengeld,maarderesultatenophet
vlakvangemeenschapsvormingmogenerzijn.IndeBrugsePoortwerddebibliotheekeensymboolvoorsamenwer-
kingtussenorganisatiesenculturen,tussenjongenoud,armenrijk.
Hetprojectistejongomtesprekenvaneffectenoplangeretermijn,maardeinzetvancultuurbinneneenstadsver-
nieuwingsprojectheefthieropkortetermijnheelwatinbeweginggezet.Endatopzichisaldemoeitewaard.
��
PRAKTIJKVERHAAL
Gebiedsgerichte Werking Kortrijk
→ WAT GebiedsgerichteWerkingKortrijk:eencentralerolvoorontmoetingscentraen buurthuizen.→WAAR VerschillendebuurtenvandekernstadKortrijkendedeelgemeentenAalbeke, Bellegem,Bissegem,Heule,Kooigem,MarkeenRollegem.→WIE CultuurcentrumKortrijkendeontmoetingscentraindedeelgemeenten.→SAMENMET AllestadsdienstenvanKortrijk,hetOCMWendepolitie.→DOEL Deontmoetingscentraenbuurthuizeneencentralerolgevenineengeïntegreerde, gebiedsgerichteengemeenschapsvormendestadswerking.→VOORWIE AllebewonersvanKortrijkendedeelgemeenten.→TIMING OpgestartdoordestadKortrijkin2003,wordtverdergeïmplementeerdtijdens dezittingsperiode2006-2012.→HOE Doorhetopstartenvaneenreflectiegroep,doordeburgerstebetrekkenbijeen kwalitatiefwijkonderzoekendoorhetopzettenvannieuweacties.→BUDGET Hetbudgetzitverweveninhetgeheelvandestadswerkingenvanhet CultuurcentrumKortrijk.→COMMUNICATIEVóórdezittingsperiode2006-2012lagdenadrukopdeinternecommunicatie tussenstadsbestuurenontmoetingscentra.Deexternecommunicatiewinttijdens dehuidigezittingsperiodeaanbelang.
© Kaat Celis
100
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
D e p l a a t s v a n h e t g e b e u re n‘Welkom!HetBuurthuisRollegemheefteennieuwethuis!Inhetmooie,gerenoveerdeoudegemeentehuisendeele-
gantenieuwbouwachteraan,krijgtuvoortaanopéénplekeenhelewaaieraaninformatieendienstverleningaange-
boden.HetbuurthuiswordthethartvanRollegemwaardeRollegemenarenterechtkunnenomelkaarteontmoeten,
voorcultuur,hunbibliotheek,hetOCMW,depolitieenhetafhandelenvanburgerzaken.’
DezeboodschapvanhetBuurthuisRollegemmaaktduidelijkwaarKortrijkmetzijngeïntegreerde,gebiedsgerichte
werkingnaartoewil.RollegemiséénvandedeelgemeentenwaarKortrijkdezewerkingopstart,netalsinAalbeke,Bel-
legem,Bissegem,Heule,KooigemenMarke.Kortrijkprofileertzichzoals‘rasterstad’.Dithoudtindatdedeelgemeen-
ten,wijkenenbuurtenhuneigendynamiekontwikkelenenvolwaardigeentiteitenvormeninhetgrotestadsgeheel.
Deontmoetingscentraenbuurthuizenkrijgenhiereencentralerolin.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n … DegebiedsgerichtewerkingvormteenrodedraadinhetbestuursakkoordvanKortrijkvoordeperiode2006-2012.De
stadstarttealmetditdenkprocesin2003enhethuidigebestuursakkoordgaatgewoonopdiewegdoor.Hetopzetis
tekomentoteenbestuurskrachtigerenopenerbestuur,doordepubliekeruimtekwalitatiefintevullenendoorinalle
wijkenenbuurtenvanKortrijkeengelijkwaardige,goedeservicetebieden.Concreetwilditzeggendatelkdeelgebied
zelfvierbelangrijkefunctiesvoorzijnrekeningneemt:
-dienstverleningaandeburger
-verstrekkenvaninformatieenadvies
-voorzienineenontmoetingsplaatsenontplooienvangemeenschapsvormendeinitiatieven
-ruimtevoorparticipatieaanhetbeleid.
H o e a a n d e s l a g ?In2007wordteenschepenvoorgebiedsgerichtewerkingaangestelddiehetgeheelzalcoördinerenenpergebiedeen
teamzalaansturen.Ditteamzalbestaanuiteengebiedsregisseurenverantwoordelijkenvanlokaledienstenalsde
bibliotheek,debevolkingsdienst,depolitie,hetOCMWenhetontmoetingscentrum.Alsditnodigzoublijken,kunnen
ookverantwoordelijkenuit‘harde’sectorenalsmilieu,openbarewerkenofITerdeelvanuitmaken.HetCultuurcentrum
Kortrijkendeontmoetingscentrazulleninditteameencentralepositieinnemen.
Decoördinatorgebiedsgerichtewerking,delokalegebiedsregisseursendegebiedsteamszullenduidelijkeprofielenen
takenhebben.Deuiteindelijkeregieblijftinhandenvanhetstadsbestuurdatzelfdefunctiesdienstverlening,infor-
matieverschaffingenbeleidsparticipatiezalaansturen.Decultuurfunctionarissenworden,metdefunctiesontmoeting
engemeenschapsvorminginhuntakenpakket,echtespilfiguren.
Decommunicatieoverdezenieuwe,geïntegreerdemaniervanwerkenwasineersteinstantievooralgerichtophetin-
ternedraagvlak.Intussenkomtookdeexternecommunicatieopgang.Ininfoflasheswordenprojectenkortenkrachtig
toegelicht,dedorpskrantenzullenindetoekomstuitvoerigopdegebiedswerkingingaanenhetstadsbestuurlichtvia
dewebsitevandestadhetgrotepubliekin.
E n k e l e b e d e n k i n g e n DegebiedsgerichtewerkinginKortrijkspeeltzichopverschillendeniveausaf.Hetgemeenschapsvormendeproces
neemtopelkniveaueenanderevormaan,maarblijftwelaltijdevenbelangrijk.Eendubbelevraagisdeleidraad
inhetheleproces:hoezietdegebiedsgerichtewerkingeridealiteruit?En:kandelokaleculturelewerkingzichhier
goedbijvoelen?
101
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Eeneerstevoorwaardedievervuldmoetzijnomditprocestoteengoedeindetebrengen,ishetvindenvaneenjuiste
balanstusseneencentraleaansturingenlokaleautonomie.‘Gemeenschapvormen’gebeurthierdanopbeleidsniveau:
degebiedsgerichtewerkingmoetmeerzijndanhetloutersamenvoegenvandiensten.HetCultuurcentrumKortrijkkijkt
eroptoedatheteindresultaatdesociaalculturelewerkingnietbelast,maarintegendeelbevrucht.
Daarnaastwildegebiedsgerichtewerkingonderzoekenhoezelokalegemeenschappenvanuiteenruimergeheelbeter
kanondersteunen.Deinvalshoekblijftcultureel,maardooreendoorgedrevensamenwerkingmetdienstenalswelzijn,
burgerzaken,politieenOCMW,kandelokalegemeenschapbeterbediendworden.Deontmoetingscentrabiedeneen
goedeinfrastructuurvoordeopvangvanbewoners,terwijlhetbijeenbrengenvanverschillendedienstenonderéén
dakvoormeerindividuelelevenskwaliteiténeensterkergemeenschapslevenzoumoetenzorgen.Ditallesmoetleiden
toteenbetereafstemmingvanhetcultuuraanbodopdeplaatselijkenodenentothetopzettenvannieuweprojecten
metdeplaatselijkegemeenschap.
Devraagblijftofdezemaniervanwerkengeentesterkebijkomendebelastingbetekentvoordecultuurfunctionaris-
sen.Bovendienmoetendealbestaandelokalewerkingenenstructuren,zoalsbeheerscomitésenculturelewerkgroe-
pen,deverantwoordelijkheidvoorhuncentrumlerendelenmeteencentraleaansturingvanuithetstadhuis.Datis
nietaltijdevident.
C u l t u u r v o r m t g e m e e n s c h a p Cultuurkrijgtindeontmoetingscentraeenbelangrijkegemeenschapsvormendeopdracht.Dezeopdrachtomvatvier
centraleelementen:hetrealiserenvannieuwe‘formats’vancultuurspreiding,hetverzorgenvaneenbasisdienstverle-
ningvoordoelgroependiezichnietzogemakkelijkverplaatsen(zoalsscholenofsenioren),hetopzettenvanprojecten
insamenwerkingmetplaatselijkeactoren,énhetcultureelvoedenvandedrieanderefunctiesdieelkdeelgebied
uitoefent.
Eenconcreetvoorbeeldvandeuitvoeringvandezeopdrachtishetproject‘Heulebeekvallei.Zuurstofvoormensen
milieu’.HetontmoetingscentrumvanHeulesteldedeontwerpplannenvandeheraanlegvandeHeulebeekvalleiten
toonendeedtegelijksuggestiesomhetheleprojectcultureelteondersteunen.
R e f l e c t i e ! Indebeginfasevandegebiedsgerichtewerkingkwammentotdevaststellingdatteveeldingentoevalliggebeurden.
Omdatvergelijkbareervaringenalleenmaarinspirerendkunnenwerken,werdinjuli2005eenoverkoepelendereflec-
tiegroepgebiedsgerichtewerkingopgericht.
Degroepbestaatuitactievelokalecultureleactorenuitdeverschillendedeelgebiedendiesamenreflecterenoverhoe
degebiedsgerichtewerkinggestaltemoetkrijgen.Debedoelingisomtekomentoteeninteractieveenopensfeer
tussendelokaleculturelewerkingenenhetstadsbestuur.Dereflectiegroepdenktooknaoverculturelevernieuwing
endoetvoorstellenvooreigentijdsevormenvanbetrokkenheidbijdeontmoetingscentra.
Dereflectiegroepheeftzichinheteerstehalfjaargebogenoverculturele vernieuwingenburger- en beleids-
participatie.
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
C u l t u re l e v e r n i e u w i n g‘Cultureleverfrissingofverflensing?Eenmogelijkeaanpak’:datwasdetiteldiedereflectiegroepgafaandewerkvorm
diehijuitwerkteomeencontinuereflectieaantewakkerenovermethodiekenomnieuweinitiatieventerealiseren.
Ditresulteerdeondermeerinhetproject‘Caravan’:meteencaravandievanstraatnaarstraattrok,werdenjongeren
betrokkenbijallerleiactiviteitenenworkshops.
Dealgemenefilosofievandestuurgroepisdathetcultuurcentrumendeontmoetingscentrameervraaggestuurdmoe-
tenwerken.Hetpassieveaanbodwordtomgebogenineenmeeractievebenadering,zonderdaarmeeafbreuktedoen
aanhetcultureleprogrammaendeaantrekkingskrachtvanhetCultuurcentrumKortrijk.Decentralevraaghierbijluidt:
hoekunnenwedetraditioneleaanpakvangemeenschapsvormingeennieuweinvullinggeven?
B u rg e r - e n b e l e i d s p a r t i c i p a t i eDereflectiegroepvertrokvoordezeoefeningvanbasisschema’svoorparticipatie,zoalsdeparticipatieladder.Dezoek-
tochtnaarmodellenvaneigentijdsmedebeheerheeftuiteindelijkgeleidtotdenota‘Op zoek naar een goed beheers-
model voor de gebiedsgerichte werking en de ontmoetingscentra in Kortrijk’vanapril2006.Denotabevateenlijst
vandeeigenschappenvaneengoedmodel,samenmetdecentralevragendieomeenantwoordvragen.
De reflectiegroepheeftondertussenkennisgenomenvanhetmateriaalverzameldenverwerkt inde ‘Wijkmonitor
Kortrijk’.Demonitor,diedegegevensvoorelkdeelgebiedafzonderlijkinbeeldbrengt,werdafgewerktmidden2006
enwileenbruikbaarinstrumentzijnvooralwiemetstedelijkbeleidbezigis.Hijbevatzoweleen‘socialebarometer’
alsgegevensoverdefysieketoestandvaneenwijk.
D o e l b e re i k t ? Degebiedsgerichtewerkingheeft ineenaantaldeelgebiedenaleen feitelijkestartgenomen,maarhetdefinitieve
model ligtnognietvast. Insommigedeelgemeentenisdegebiedsgerichtewerkingnogteweiniggeïntegreerden
komtzeteveeladhoctotstand.Deverwachtingenzijnhooggespannen,maaropheteerstegezichtlogischestappen
–hetdoorbrekenvanmaatschappelijkekokers,samenwerkenmetsociaalcultureleactoren,hetactiefbetrekkenvan
debevolking–zijnplotselingheelwatminderlogischalszeindepraktijkvormmoetenkrijgen.Hetisevidentdat
maatschappelijketrendsnietineen-twee-driezijnomtebuigen.
Eenbezoekophetterreinleertweldaterveelenthousiasmeeninteresseisomzichvoorzijngemeenschapintezet-
ten.Hetontbreekthetpersoneelnietaanervaringenerisaleentraditieombuitenshuissamentewerkenmetsoci-
aalcultureleactoren.OokontbreekthetKortrijkenvooraldedeelgemeentennietaandenodigeinfrastructuur.Aalbeke,
Heule,Bissegem,Bellegem,Kooigem,MarkeenRollegembeschikkenelkovereenpolyvalentontmoetingscentrum.
GemeenschapsvormingisinKortrijkopheteerstegezichteenminder‘urgent’gegeven.Samenlevingsproblemenen
socialeoverlastblijkenerminderaanwezigdaninstedenvanhetzelfdekaliber.Dezoektochtnaargemeenschaps-
vorming,vertaaldinlokalehuizendietegelijkeenvoordeurnaardestadzijn,kanechterelkeandere(centrum)stad
inspireren.Hetgaathierimmersookomhetcreërenvaneenopenheidvoorhetonbekende,hetkennismakenmetde
anderedievaakdichterbijwoontdanwedenken,hettraditioneledurvenlostelateneneengezamenlijkeenindivi-
dueleinzetvoorhetsamenleven.
10�
Eiland �→WAAR Leuven→ WIE 30CC,hetcultuurcentrumvanLeuven→SAMENMET OpenSchool(centrumvoorbasiseducatie),InloopcentrumdeMeander,Buurtwerk ’tLampeke,LerenOndernemenendestedelijkewerkgroepcultuur.→DOEL Mensensamenbrengenomeenliterairproducttemakenendattedelenmetde inwonersvanLeuven.→VOORWIE AlleinwonersvanLeuven.→TIMING Devoorbereidingenstartteninhetnajaarvan2004.Desamenwerkingmetde schrijversvondplaatsvandecember2005totmaart2006.Inmeienjuni2006 vondeententoonstellingplaatsenwerdentweeboekengepubliceerd.Inmei 2007werdeengedichttotbeeldendkunstwerkverwerkt.→HOE Meteensociaalartistiekprojectbruggenbouwentussenwijkenenbuurten.→BUDGET Circa16.500euro.→COMMUNICATIEHetrekruterenvandedeelnemersgebeurdedoordepartnerorganisaties.30CC maaktegebruikvanzijncommunicatiekanalenomhetresultaatvanhetproject bekendtemaken.
© Kaat Celis
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …ZoalsinelkestadofgemeentewonenookinLeuvenminderkansrijkebuurtbewoners.30CC,hetcultuurcentrumvan
Leuvenfocustealin2003en2004opdezedoelgroepmethetliteraireprojectEiland.48schrijversschreventoen
onderprofessionelebegeleidingeenverhalenbundel.Bedoelingwasomliteratuurtoegankelijkertemakenvoordeze
groepvanmensendoorhenkennistelatenmakenmetauteurs,hetgebruikvandetaalenhetprocesvanschrijven,
schrappen,schavenenschuiven.Daarnaastwouhetprojecthetcontacttussendebuurtenversterkenenmensenvan
verschillendeorganisatiesverderlatenkijkendandegrenzenvanhuneigenwerking.
Detevredenheidoverhetprojectwaszogrootdatereentweedeprojectvolgde:Eiland2.Weerwashetindeeerste
plaatsdebedoelingombewonersuitLeuvensebuurtentestimulerenominhunpentekruipeneneenverhaalte
schrijvenoverzichzelf,hungroep,hunbuurtofhungeschiedenis.‘Taal’wasbijditalleshetcentralegegeven.Elke
deelnemerwerdprofessioneelbegeleiddooreenauteur.
DeuitwerkingvanEiland2verschildewelinbepaaldeopzichtenvandatvanheteerdereproject:erwerdgekozen
vooreenlangerendiepgaanderprocesomdedeelnemersmeerinbrengtegeven.Deauteurszoudenduseenlangere
periodemetdedeelnemerskunnensamenwerken.Dithieldevenwelookeenbeperkingvanhetaantaldeelnemende
groepenin.
D o e l s t e l l i n g e nHetprojectEiland2schoofdezelfdedoelstellingennaarvorenalsdeeersteeditie:
-departicipatievanwijkbewonersbevorderendoorcultuuraantebiedenindeeigenbuurt.
-desocialevaardighedenvandewijkbewonersversterken,ondermeerdoorhetstimulerenvaneenpositieveomgang
metelkaarenvanrespectvoordemeningencreativiteitvanelkedeelnemer.
-buurtbewonersaanzettenommettekstenenwoordenbezigtezijn.
-hetcontacttussendebuurtenentussendeverschillendeorganisatiesversterken.
H e t o p z e t : e e n d u i d e l i j k e t a a k v e rd e l i n gVanbijdeaanvangvanhetprojectwerdeenduidelijketaakverdelingafgesproken.Denetwerkpartnerszoudeninstaan
voordesocialekantvandezaak.Deexternebegeleiderszoudendeartistiekeinjectiegeven.30CCzoudekartrekken,
deorganisatievoorzijnrekeningnemenendeafsluitendeactiviteitenopzetten.Destedelijkewerkgroepcultuur,die
zichrichtopcultuurparticipatievanbijzonderedoelgroepen,zouhetprojectmeeopvolgenensturen.
Erwerdookbenadruktdathetprojectzouvallenofstaanmetdesamenwerkingtussendeauteurendebuurtwerker,
tussendeauteur/buurtwerkerendedeelnemers,entussendedeelnemersonderling.Hetwasookduidelijkdater
voldoendetijdenzorgbesteedmoestwordenaanhetrekruterenvandedeelnemers.Ditwaseentaakvandebuurt-
werker,netalshetmotiverenvandedeelnemersgedurendehetheleproject.Debuurtwerkerzouookinstaanvoorhet
vanopeenafstandopvolgenvandesessiesenhetondersteunenvandedeelnemersenauteurs.
Elkegroep–ineersteinstantiewashetdebedoelingomtweegroepentevormenvanmaximumtwaalftotvijftien
personen–zoubegeleidwordendooréénauteur. Inwekelijksesessieszoudezedebuurtbewonersartistiekprik-
keleneninstaanvoordebegeleidingvanhetprocesvanafdeselectievandedeelnemerstotdepresentatievanhet
eindresultaat.Hijzoutevensfungerenalsartistiekefilterinhetmakenvanafsprakenoverdethema’sendewerking
metdedeelnemers.
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Tenslottewashetookbelangrijkdataanheteindevanhetprojectingroepzouwordenstilgestaanbijderesultaten
vanhetproject.Dedeelnemersmoestenzelfhunzegkunnendoenoverhetnatestreveneindproductenhoedit
gepresenteerdzouworden.Debuurtwerkervervuldedaarineenbelangrijkeroldoormeetezoekennaarmomenten
enkansenommethetprojectnaarbuitentetreden.
C u l t u u r v o r m t g e m e e n s c h a p : e e n m o e i z a a m p ro c e sErwarengroteverschillentussenhetoorspronkelijkeopzetvanEiland2enhetprocesdatuiteindelijktotstandkwam.
Hetopzettenvangemeenschapsvormendeprojectenmetverschillendepartnerskanduidelijkconflictenenspanningen
opwekkendieomantwoordenbijsturingvragen.Eenheelleerprocesopzich.
Zoblekenenkeleorganisatiesdiewerdenaangesprokenomdeeltenemen,daarniettoebereid.Zijhaddenbedenkin-
genbijdeomvangvandedeelnemendegroepen(tegroot),bijdefysiekeenmentale‘afstand’totdeeigenwerking
enbijhetlouterliteraireaspectvanhetproject(datpotentiëledeelnemersalsallochtonenkonafschrikken).Doorde
onvoorspelbaarheidvanhetverloopenhetresultaatvanhetprojectkondendebuurtwerkershunengagementook
onvoldoendeinschatten.
30CC hield rekening met deze opmerkingen en kwam tot een ‘vernieuwde’ opzet. Deze was opnieuw meer wijk-
gebonden en per geïnteresseerde werking zou met maximum vijftien personen gewerkt worden. De au-
teurs en de projectcoördinator maakten voor de geïnteresseerde werkingen een eigen ‘rekruteringsplan’ op.
Deenigevoorwaardenvoordeelnamewaren:zinhebbenomingroepietscreatiefstedoen,metwoordentewerken
enNederlandspraten.Kunnenschrijvenwasgeenabsolutenoodzaak.
H o e a a n d e s l a g ?Vierwerkingensteldenzichkandidaatvoorhetprojectenkregeneentrajectopmaataangeboden.Elkegroepstond
onderleidingvanéénauteur.Debuurtwerkerfungeerdealshetaanspreekpuntvoordedeelnemers.Elkegroepwerkte
vijfwekenrondtaal,literatuurenexpressie.Navijfwekenkonwiewouzichvoorvijfextrawekenengageren.Nieuwe
deelnemerskregenopdatmomentnogdekansomaantesluiten.Elkegroepwerktevanuitéénvasteplek,maarin
overlegtussenauteurendeelnemerswarenookuitstappenmogelijk.
Uiteindelijkwerdeengroepmensensamengebrachtdiesameneenliterairproductcreëerden.Hetresultaatwerdge-
deeldmetdeinwonersvanLeuvenviaverschillendeuitgaven:‘Olieindelamp’,‘Onsverhaal’,‘Sterk’en‘Tekstenvan
studenten’.Ervolgdeindeopenbarebibliotheekookeenbegeleidendetentoonstellingdiehetprocesenderesultaten
vanhetprojecttoelichtte.Voorjaar2007werdhetgedicht‘Sterk’ooktoteenbeeldendkunstwerkverwerkt.
V r a g e n v o o r d e t o e k o m s tEiland2werdgeselecteerdenopgevolgddoorhettrajectgemeenschapsvormingomdatwijkenenbuurtenineenstad
altevaakalseilandenbeschouwdworden.Hetprojecttoontaandatsociaalartistiekeprojectenmetafzonderlijke
groepeneffectiefbruggenkunnenbouwentussendezeeilanden.
Daarnaastishetopvallendomtezienwelkesamenwerkingsverbandenpreciesontstaanalshetlokaalcultuurbeleid
aangemeenschapsvorminggaatdoen.InhetLeuvenseprojecthebbendeverschillendepartnerselkaarineenmin
ofmeerduurzaamverbandproberentevinden.Hetprojectheeftondermeerdezeverdienstedathettoontdatge-
meenschapsvormingmeerisdandedoelstellingendiemenvooropstelt.Metanderewoorden:hetprocesisopzich
algemeenschapsvormend.
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Ineentijdperkwaarinbeleidsplanningenlangetermijndenkenoveralhunintrededoen,ishetechternietlangerzomaar
evidentdatorganisatieszichengagereninvrijwilligenetwerken.Dewensomsteedsdoelmatigertewerkenindeeigen
organisatieszetdrukopdeinvesteringstijdvoorrelatiestussenorganisatiesonderling.Datwasinditprojecteenvan
deredenenwaaromenkelepartnersafhaakten.Ermoestdaardoorheelwatkunst-envliegwerkwordenverrichtom
hetprojecttochtelatendoorgaan.Hetaccentvanhettrajectkwamdaardoorandersteliggen,metalsgevolgdathet
gemeenschapsvormendegehalteverkleinde.
Nogenkeleslotvragen.Dedoelstellingvanditsoortsociaalartistiekmodelbestaatuittweedelen,namelijkeensociaal
eneenartistiek.Hoekanhetevenwichttussenbeidewordenbewaard?Erblijktweinigmethodischeondersteuning
voorhandentezijnomditaantepakken.Moetenindetoekomstookgeenanderelokalespelersmeeaandetafel
gaanzittenbijhetuitwerkenvandergelijkeprojecten?Gemeenschapsvormingisimmershethoofddoelvanverenigin-
gen.
Moetertenslottegeenglobaalondersteunendbeleidkomenvoorditsoortvanprojecten,zodatmenkanevolueren
naareensoortvan‘onderstroom’?Steedsmeerstedenstevenenimmersafopeenintegratievanhuncultuur-enhun
sociaalbeleid.Dekennisdienodigisomditsoortambitiesindepraktijkomtezetten,wordtechterslechtsstelsel-
matigopgebouwd.Werkaandewinkelvoorsteunpuntenenhogescholen?
10�
Markt Torhout, zuurstof voor de stad→WAAR HetmarktpleinvanTorhout.→WIE Decultuurbeleidscoördinator,eenstuurgroepvanbeleidsmensenenvan stadsdiensten,eenklankbordgroep(eengroepjevrijdenkers),stedelijkediensten encultureleactoren,middenstandsorganisaties,descholengemeenschap,de jeugdsector,marktkramers,externedeskundigen,bekendeinwonersvanTorhout.→DOEL DemarktvanTorhoutweertotlevenbrengendoorzowelbeleidsmakersals bewonersbewusttemakenvandenoodzaakomietstedoenmetdemarkt. Cultuurinzettenalsgangmakervooreenprojectvanruimtelijkeordening.→VOORWIE AllebewonersvanTorhoutendegebruikersvanhetmarktplein.→TIMING Winter2005tot2008,metdegemeenteraadsverkiezingenin2006als scharniermoment.→HOE Hetstimulerenvanontmoetingskansentussendegebruikersvandemarktenhet organiserenvanactiviteitendiehenaanzettentothetformulerenvanideeënover demarkt.→BUDGET PersoneleondersteuningvanondermeerCultuurpunt.Logistiekeondersteuning vanondermeerverschillendestadsdiensten,projectgroepenvande Arteveldehogeschool,externedeskundigenendienstverlenendeorganisaties. 7536,40eurouithetdecreetophetlokalecultuurbeleid.→COMMUNICATIEEenruimcommunicatietrajectmetvijfonderdelen:enerzijdsdeinternecommunicatie metdepartnersenanderzijdsdeexternecommunicatiemetdebevolkingvanTorhout, metdedirectbetrokkenenbijdemarkt,overconcreteactiviteitenenmetmensen buitenTorhout.
© Kaat Celis
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
I n h e t k o r tCultuurenruimtelijkeordening:eenpaarapart,datelkaarkaninspirerenenbeïnvloeden.
D e p l a a t s v a n h e t g e b e u re nHetmarktpleinvanTorhoutisindeloopdereeuwenvaneencentraleplaatsgeëvolueerdtoteenverkaptenversnip-
perdgeheelvanruimteengebouwen.Delaatstegrotewijzigingaanhetpleindateertvanbeginjarentachtig.Ophet
pleinvindennietalleendewekelijksemarktenplaatselijkeevenementenplaats.Erwonenookmensen,erzijntalvan
horecazakenenwinkels,enadministratievedienstenhebbenerhungebouwen.Ookparkerenkanophetplein.Dital-
lesbrengtveel–doorgaand–verkeermetzich.Eenchaotischedrukteeneengroteontevredenheidvandebewoners
zijnhetgevolg.‘Hetistochlelijk,hetistochjammer’:hetzijnverzuchtingendiedagelijkswordengehoord.
H o e h e t a l l e m a a l b e g o n …CultuurpuntTorhoutgreepin2004deoproepomgemeenschapsvormendeprojectenuittewerkenaanomeindelijk
ietstedoenronddemarktvanTorhout.HetCultuurpuntzoucultuurinzettenomgemeenschaptevormenrondde
markt.Ditmetalsuiteindelijkedoeldebestuurders–diehettenslottemoetenwaarmaken–metconcreteideeënte
inspirerenomhetpleinvolledigopnieuwinterichtenzodatdeTorhoutenaaropnieuwtrotskanzijnopzijnmarkt.
Hetherdenkenvanhetpleinkreegeenplaatsinhetcultuurbeleidsplan.Erwasintussenookeenlogischebandmet
anderebeleidsplannenindestad,zoalsondermeerhetstrategischeplantoerisme,hetruimtelijkestructuurplanen
hetverkeersplan.
D e d o e l s t e l l i n g e nDitzorgvuldigopgebouwdeprojectschoofverschillendedoelstellingennaarvoren.
-Hetstimulerenvanhetideevandemarktalsleef-enontmoetingsomgevingindebinnenstad.
-Ervoorzorgendatbewoners,verenigingenengebruikersmeekunnendebatterenoverhunmarktendeinhouden
hetuitzichtervan.Ditmagnietalleenwordenovergelatenaandetechniciaandetekentafels.
-Cultuuralsinspirerendeenuitdagendegangmakerinzettenvooreenprojectvanruimtelijkeordeningdoordemarkt
te‘kraken’metactiviteitenenproefopstellingen.
-Hetaanleverenvaneenportfoliometideeënvanburgersenbelangengroepenoverdemarkt,methetoogopeen
herinrichtingdoordetoekomstigebestuurdersvandestad.
-Debeleidsmakersvóórdegemeenteraadsverkiezingenvan2006overtuigenvanhetnutendenoodzaakommetde
marktietstedoen.
-Structureleveranderingenopgangbrengen.
H o e a a n d e s l a g ?Het ging van bij aanvang duidelijk om een groeiproject dat een voorzet wou geven voor structurele, ruimtelijke
veranderingen.
Deeerstefasevanhetprojectliepvandewintervan2005tothetnajaarvan2005.Indezeverkennendefaseging
vooralveeltijdnaarhetuitwerkenvaneenprojectkader,brainstormenoverallemogelijkhedenenoverhoebevolking
enpoliticisensibiliseren,bezoekenvanvoorbeeldprojecten,opstartenvandestuurgroependeklankbordgroep,opma-
kenvaneentaakverdelingencreërenvangoodwillbijpolitici.Buurtbewoners,marktgebruikersenadviesradenkregen
feitenencijfersoverdemarktvoorgeschoteldenzekondenhunmeningkwijtoverdemarkt.
10�
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Fasetweevanhetprojectliepvanhetnajaar2005totdegemeenteraadsverkiezingeninjuni2006.Hetwaseenperi-
odevandromenenverlangens.Eengreepuitdeacties:verzamelenvanerfgoedverhalenoverdemarkt,uitstippelen
vanwandel-enfietsroutes,opnemenvandemarktinhetruimtelijkestructuurplan,organisatievan‘Kraakdemarkt’
metondermeeropenluchtfilms,kunstindeetalages,gedichtendag,dansopdemarktenontbijtopdemarkt,uitpro-
berenvannieuwevormenvanverkeerscirculatie,hetboekjeLeve Torhout,eenenquêtebijdemarktkramersoverde
toekomstvandewoensdagmarkteneengrotekermis.Daarnaaststonddeopwarmingvandepolitiekepartijenophet
programma,aangezienzijvolopbezigwarenmethetopstellenvanhunverkiezingsprogramma’s.Deanderestadsdien-
stenwerdenaangepordommeetedoenenerwerdeenpromotie-encommunicatieplanopgesteld.
Tijdensdederdefasevanhetproject,dielooptvanhetvoorjaartothetnajaarvan2007,wordtdeplanningopnieuw
bekeken.Eenaantalactiviteitenwordenherhaaldmethetoogopextramateriaalvoordeportfolio.Ookhetcommu-
nicatieplanwordtbijgesteld.Eengreepuitdeactiesindezefase:eenterugkomdagvooroud-inwonersvanTorhout,
informerenvannieuweinwonersoverhetmarktproject,studiebezoekenaanandereprojecten,herschikkenenuitbrei-
denvandestuur-endeklankbordgroep,verder‘opwarmen’vandepolitici.
Hetuiteindelijkestreefdoeliseengroteportfoliowaarinalleideeën,dromenenverlangenswordententoongesteld.
Daarnazalhetcultuurprojectomgezetmoetenwordenineenprojectvanruimtelijkeordening.Metdaaraangekoppeld
degrotevraag:wiewordteigenaarvanhetprojectMarktTorhout,zuurstofvoordestad?
S l e u t e l w o o rd e nHetopzettenenrealiserenvaneengemeenschapsvormendprojectvraagteerstenvooralvoldoende tijd.Hetuitwer-
kenvaneenconcept,hetopbouwenvaneennetwerkenhetbedenkenvandejuistemethodologieisverschrikkelijk
arbeidsintensief.Daarnaasthebjetijdnodigomiedereenindezelfderichtingtelatendenkenenomdeaanvankelijke
desinteresseomtebuigenininteresse.Dezetijdsinvesteringenzijnnuttig,wantzijzorgenervoordathetprojectge-
staaggroeiténdatineenlaterefaseallessnellerkanverlopen.
Eentweedesleutelwoordisovervoldoende logistieke, financiële en personele middelenbeschikken.Gemeenschaps-
vorminglijktvoorveleneenevidentetaak,maarhetisniemandshoofdbezigheid,terwijlhettochomarbeidsintensief
werkgaat.Hetstaatvastdatéénpersoondeklusnietkanklaren,zekernietineenruimproject.
Eenderdesleuteltotsuccesisdateenprojectsnel en duidelijk zichtbaarwordt.Mensenénpoliticiwillensnelre-
sultatenzienenzijnmindergeïnteresseerdinhetgroteverhaal.Eenprojectleidertoontzichdaaromstrijdbaar,durft
onbetredenpadentebewandelenenkomtzosnelmogelijkmetconcreteinitiatievennaarbuiten.
Eengoedeendoordachtecommunicatiedieduidelijkmaaktwaarhetomdraait,isdaarbijontzettendbelangrijk.Een
goedcommunicatieplanimpliceertookeeneigenlogoofvlag,engrotescharniermomentenzoalseenpersconferentie,
devoorstellingvanhetboekLeve Torhoutofdeorganisatievanhetontbijtopdemarkt.Alsbekendegezichtenzich
aanjeprojectwillenbinden,isdatnatuurlijkmeegenomen.
Eenvijfdesleutelwoordiseenvoldoende ruim draagvlakdatzichtijdenshetprojectnogverruimt.Alsvoldoendemen-
senhunkarretjemeeaandelocomotiefhangen,wordteenprojectimmersonomkeerbaar.Zorgenvooreenvoldoende
ruimdraagvlakiseigenlijkeenkunst.Allesbegintmetéénverhaal,maardoorheenhetprojectontwikkelenzichver-
schillendeverhalendieelkeeneigensnelheidhebben.Hetisaandeprojectleideromtetrachtenzeweersamente
voegentotééngrootverhaal.
110
DEEL � - PRAKTIJKVERHAAL
Hetzoekennaareenruimdraagvlakimpliceertechterookdatdekanssteedsgroterwordtdathetprojectgaatont-
sporen.Daarommoetenalledeelnemendepartijenruimtelatenvoorhet geregeld op elkaar afstemmen van de bedoe-
lingen en het zoeken naar de gemeenschappelijke wil.Zemoetentijdmakenvooreenblikvooruiténachteruit.Zitten
wenogopkoers?Moetenwebijsturen?
Ditopelkaarafstemmenisalvasteenstukmakkelijkeralservoorafduidelijkheid over ieders taak en rolbestaat.Wie
neemtde leiding?Bevatdestuurgroeppartnersofvertegenwoordigers?Eengoedwerkendeprojectgroepmeteen
duidelijkevisie,eenprojectplanenvoldoendemiddelenisdaaromvankapitaalbelang.Deledenvandeprojectgroep
moetenookdezekerheidhebbendathunwerkzaamhedengedragenenondersteundwordendoorhunachterban.
Eenvolgendesleutelwoordiservaring en autoriteit.Degenendiehetprojecttrekken,moetendingenkunnenrelative-
ren,flexibelzijn,wetenwatzewillenénopenstaanvoornieuweervaringen.Die‘beslagenheid’vraagtervaring.Een
gemeenschapsopbouwendprojectvandezeomvangmagnietjeeersteveldslagzijn.Omniemandafteschrikkenmoet
dezeervaringgepaardgaanmetbescheidenheid.Degenediehetprojecttrektencoördineert,moetzichervanbewust
zijndathijalleenmaarhetkaderverzorgtwaarbinnenallesoptimaalkanverlopen.
Nogeensleutelelementvoorhetwelslagenvaneengemeenschapsvormendproject isvoldoende aandacht voor de
politici.Methetoogopdebeleidsgerichteenstructurelevertalingvanhetprojectishetbelangrijkdatbeleidsactoren
vanbijdeaanvangsterkbetrokkenzijnbijhetproject.
Daarnaastmoeterookvoldoendeaandachtzijnvoordesamenwerkingmetdeanderestadsdiensten.Dieisnietaltijd
gemakkelijk.Zekernietmetdeharderesectorendiemeteenandervakjargonwerkeneneenanderementaliteithan-
teren.Zijzienderuimtelijkeordeningals‘hun’terrein,alshetdomeinvantechnici.Dezecommunicatietoteengoed
eindebrengenvraagtdiplomatie.
D o e l b e re i k t ?Hoewelwerkenaangemeenschapsvormingeenuitdrukkelijketaakisvanhetcultureleveld,overstijgtdezeopdracht
demogelijkheden,middeleneninstrumentenvanhetveld.CultuurpuntTorhoutbetrokdaaromterechtalscoördinator
eninitiatiefnemerstapsgewijsandereorganisatieseninstantiesbijhetproject.Eenwerkvanlangeadem,maareen
noodzaak.Deculturelewereldkanenmoetbijderealisatievanhaargemeenschapsvormendeopdrachtdesamenwer-
kingmetanderenaangaan.
Cultuurmagdezetaakinelkgevalnietuitdeweggaan.Gemeenschapvormenbiedtdemogelijkheidomlostekomen
vantraditionelemanierenvanwerken,omnieuwegroepenenindividuenaantesprekenenomcultuuralsmaatschap-
pelijkwerkinstrumenttevaloriseren.Cultuurwerktindergelijkeprojectenvaakalseenbreekijzer.Cultuurwordtdoor
burgersénpoliticiimmersgedoogd,ennietalsbedreigendervaren.
WerdhetdoelinTorhoutbereikt?DeinitiatieveninTorhouthebbenduidelijkeenzichtbaarresultaatopgeleverd.Het
projectheeftveelinbeweginggezetendebereidheidomverdertewerken,iserzeker.Maaralvanbijdeaanvang
wasduidelijkdathetheleprojectslechtseenopwarmingwasendathet‘echte’werkachterafzoubeginnen.Hetisnu
zaakomdevelelevendeideeënronddemarktzichtbaartemakenindeportfolio.Zodatdebeleidsmakersbeslissen:
‘Ja,wegaanvoordemarkt,alszuurstofvoordehelestad.’
DEEL �PRAKTIJKTHEORIE - Intro- Gemeenschapsvorming is een beleidsuitdaging- Het uitgangspunt: een goede omgevingsanalyse- Medewerker gemeenschapsvorming- Een checklist voor gemeenschapsvormende initiatieven- Kan je gemeenschapsvorming meten?
11�
Hetderdedeelvanditwerkboekiseendeelverzameling.Uitdeconfrontatievandeanalyse(deel1)metdepraktijk-
verhalen(deel2)volgenpraktijktheoretischeinzichten.Welkeaandachtspuntenkomentelkensbovendrijvenalswe
metvisieéndaadkrachtgemeenschapsvormendaandeslagwillengaan?
Hoofdstuk1steltbeleidsvragenaanhet lokalebestuuromzichtepositionereninhetmaatschappelijkdebatover
gemeenschapsvorming.
Hoofdstuk2beschrijftdemethodiekvanomgevingsanalyse:hoemaakjeeengelaagde,kwalitatievediagnosevande
nabijeleefomgeving?
Hoofdstuk3gaatdieperinopeenanderenoodzakelijkevoorwaardeomeenrelevantegemeenschapsvormendeprak-
tijkteontwikkelen.Welkeberoepscompetentiesbeziteenmedewerkergemeenschapsvorming?
Hoofdstuk4helptdemedewerkergemeenschapsvorming inzijnpraktijk.Het iseenchecklistdiedebelangrijkste
aandachtspuntenvoorzinvollegemeenschapsvormendeinitiatievensamenvat.
Hoofdstuk5bekijktofhetresultaatvangemeenschapsvormendeinitiatievenkangemetenwordenenofdezeeffect-
metingookvanbelangkanzijnvoordelegitimeringervan.
Deel3isvooraleeninhoudelijkedeelverzameling.Invormenstijlverschillensommigetekstensterkvanelkaar.Zezijn
geschrevendoorverschillendeauteursenwekozeneerdervoordebruikbaarheidvanelketekst,danvooreenvormig-
heid.Ook‘schrijvenover’gemeenschapsvorminglaatzichnietzosneltoteenstandaardaanpakverleiden…
INTRO
DEEL � - HOOFDSTUK 1
BELEIDSUITDAGING:
11�
Gemeenschapsvorming is een beleidsuitdaging
We l k e v r a g e n k u n n e n w i j o n s s t e l l e n ?
De voorgaande delen van dit werkboek maken duidelijk dat de gemeenschapsvormende opdracht niet los te koppelen is
van een breed maatschappelijk debat. Ook het lokale beleid dient zich hierin te positioneren. Welke vragen kunnen we
ons stellen om tot een dergelijke positionering te komen?
Gemeenschapsvorming stelt vragen naar een wenselijke samenleving en is dus allerminst waardevrij. Hoe po-
sitioneert jouw gemeente zich in dit maatschappelijk debat? Hoe kijkt de stad of gemeente naar het samen-
leven van vandaag en dat van morgen? Welke diagnose maak je, welke conclusies trek je hieruit en wel-
ke rol heeft cultuur daarin op te nemen? En hoe vertaal je dit alles naar strategische doelstellingen, het
cultuurbeleidsplan…?
Omgoedeantwoordentevindenmoetjeeerstdejuistevragenstellen.Dedecreetgevervraagtelkestadengemeente
omwerktemakenvangemeenschapsvorming.Optallozeplaatsengaatmendusvangedachtenwisselenover‘wat
wel?’en‘watniet?’.Dezevraagstellingwillenwestimulerenmeteenreekswerkvragendiegerichtopverschillende
aspectenvandegemeenschapsvormendeopdrachtinzoomen.
Wevertrekkenvanuiteenaantalmaatschappelijkeontwikkelingendiehetlokaal(cultuur)beleiduitdagen.Selecteerde
vragendievoorjouwwerkcontexthetmeestrelevantzijn.Vulaanmetvragenwaarmeejezelfnogzit.Gebruikdeze
vragenomoverlegmomententeprikkelenofdebatavondentestofferen.Gasamenmetallebetrokkenenopzoeknaar
antwoorden.
Metanderewoorden,zorgvooreeninhoudelijkdraagvlakalvorensjeaandeslaggaat.
Vlaanderen is een verhaal van culturele veranderingen, een lappendeken van culturele gemeen-schappen met een grote diversiteit aan leefstijlen, etnisch/culturele en religieuze achtergronden en culturele smaakprofielen.
Een cultuurbeleid voor iedere inwoner veronderstelt een breed cultuurbegrip.
Isgemeenschapsvormingeennetzobelangrijkeopdrachtvooronscultuurbeleidalscultuurspreidingen-participa-
tie?Hoevertalenweditnaarconcreteacties,projecten,trajecten?
Welkverhaalwilonzegemeentevertellen?Watis/zijnonzecultureleidentiteit(en)?Enhoekunnenwedezeverder
ontwikkelen?
Plaatsenweonzeomgevingophetpodium?Isonzeomgevingtegelijkertijdonspodium?
Welkeplaatskrijgtontmoetinginonscultuurbeleid?Zienwecultuurookalseenfeest?Watbedoelenwedaardan
concreetmee?
DEEL � - HOOFDSTUK 1
BELEIDSUITDAGING:
11�
Welkecriteriahanterenweomonsaanbod/onzeprogrammeringalskwalitatieftebeschouwen?Wanneeriseen
project legitiem?Moetenonscultuurbeleidenonzeculturele instellingendeambitiekoesterenomvoorelke
inwonereenbetekenistehebben?
Ineenbredercultuurbegripzienweeenkansommeermensentebereiken.Opwelkemanierwillenweditdoen?
Hoeonderscheidenwijonsdaarbijvanandereaanbiedersofpartners?
Zijnonzecultureleinstellingenhuizendieenkelproductenaandemanmoetenbrengen,ofmoetenzeookmee-
helpenaandeontwikkelingvansociaalcultureleprocessen?
Vormtdiversiteitvooronseenbronvanangst,ofnetvanverwondering?Zienwediversiteitalseenoncontro-
leerbaretoenamevanverschillen,ofeerderalseenkansomnieuweverbandenengemeenschappelijkhedente
scheppen?
‘Gemeenschappelijkheid’ ter discussie: het wordt belangrijk het sociaal weefsel (opnieuw) te versterken.
Lokaal cultuurbeleid vertrekt vanuit mensen en verbanden en niet (alleen) vanuit in-stellingen en infrastructuren.
Isons lokaal cultuurbeleidgebaseerdopeencentraliserendofeendecentraliserenddenken?Andersgezegd,
willen we alles op één plaats concentrerenof decentraliserenwewaar datmogelijk is naar deelgemeenten,
woonkernen…?
Hoekanonscultuurbeleidhet‘samenleven’stimulerenenhelpenvormgeven?
Welkerolspeelthetlokaalcultuurbeleidvoorhetsociaal-cultureelveld?Enwelkerolspeelthetsociaal-cultureel
veldinhetcultuurbeleid?Ishet‘officieel’middenveldechtrepresentatiefvoordesociaal-culturelewerkelijkheid?
Welkepositieveactieskunnenwehiervoorondernemen?
Welkeplaatsgevenwe–letterlijkenfiguurlijk–aanhetverenigingsleven?Bepalenweeerstdelocatiesvoorde
eigenprogrammeringenmogendeanderennadien‘degatenopvullen’?Of:welkeisonzeverhuurpolitiekenons
beleidtegenoverreceptieveorganisatoren?Dringenzichaccentverschuivingenop?
Vrijwilligerszettenzichinvoordegemeenschap.Welkeplaatskrijgenzijinonscultuurbeleideninonzeculturele
instellingen?Watisdevisieenhetbeleidvanonzegemeenteophetvlakvanvrijwilligerswerk?
Bestaatereenbeleidvoor(niet-)gemeentelijkeontmoetingsinfrastructuren?Waaromwelofwaaromniet?
Welkeplaatseninonzegemeentefungerenalstrefplekvoorburgersmettijden/ofengagement?Opwelkeplek-
kenontstaannieuwenetwerken?Vormtditeenaandachtspuntinonscultuurbeleid?
Waarliggendeverantwoordelijkhedenvanandere(aldannietgemeentelijke)actorenwanneerhetgaatomde
creatievanmeergemeenschappelijkheid?
DEEL � - HOOFDSTUK 1
BELEIDSUITDAGING:
BELEIDSUITDAGING:
11�
Lokaal cultuurbeleid moet zowel leiden tot gemeenschappenvorming als tot gemeenschapsvorming.
Kennenwedebelangrijkstegemeenschappenvanonzegemeente-nietenkelintermenvanetniciteit,religie,
subculturen…-maarookgroepenals‘destudentengemeenschap’,‘deinwijkelingen’,‘dedokwerkers’,‘debewo-
nersvanwoonwijkx’…?
Welkegemeenschappenkrijgenvandaagteweinigcultureleontplooiingskansen?Welkenodendetecterenween
hoekunnenweeropinspelen?
Hoebereikenwedezegroepenofhuncontactpersonen?Hoekunnenwebondgenootschappensmeden?
Hoestimulerenwedeontmoetingtussendeverschillendeculturelegemeenschappenvanonzegemeente?Hoe
helpenwebruggenbouwen?Waarliggenkansenomnieuwevormenvangemeenschappelijkheidtevieren?
De buurt, de wijk, de nabije stad: ‘nabijheid’ als constante in ons dagelijks leven.
De gemeente cultiveert ‘gemeenschappelijkheid’ in het dagelijks leven.
Welkeplaatsen,gebruiken,momentenhebbeneenbijzonderebetekenisvoordeinwonersenvoordegebruikers
vanonzegemeenteenhoesluithetcultuurbeleiddaarbijaan?
Kennenwededagelijkseleefpatronenvanonzeinwoners?Hoespelenweeropin?
Wetenwedeomgangmetonserfgoedteactualiseren?Geldtditvoordeverschillendegemeenschappeninonze
gemeente?
Gelovenweinwijkgerichtewerkingen?Waaromwelofniet?
Welkestraten,wijken,buurten,pleinen…kunnenwecultureeltyperen?Watdoenweermee?
Kennenwedesociale,demografische,economische…karakteristiekenvanonzewijkenenhuninwoners?Weten
wehoedezewoonkernenzichverhoudentotde‘gemiddelden’diewedoorgaanshanteren?Staanweincontact
metdedienstbevolking,socialeplanning,OCMW…omdataoptevragenen/ofteinterpreteren?
Hoepositionerenweonstegenoverspanningentussenbevolkingsgroepen?
Moeten we gemeenschappenvorming stimuleren wanneer dit leidt tot gemeenschappen die zich nog
meer afsluiten van de lokale samenleving? Hoe voorkomen we dit zonder voorop te stellen dat nieuwe
(zelf-)organisatiesaanmeercriteriamoetenvoldoendanhettraditioneelverenigingsleven?Gevenwepositieve
stimulansenaanorganisatiesdieexplicietbruggenwillensmedenmet(anderenuit)hunomgeving?
Kunnenweonzegemeenschap(pen)vormende rolook ineen regionaalperspectiefplaatsen?Totwelkegrens
strektonzeeigengemeenschap?
DEEL � - HOOFDSTUK 1
BELEIDSUITDAGING:
11�
Nieuwe kennis, ervaringen, samenwerkingsverbanden, attitudes en competenties moeten de gemeenschapsvormende praktijk nog meer kruiden.
Een gemeenschapsvormend cultuurbeleid steunt op netwerkmakelaars die ‘het gemeenschappelijke’ kunnen detecteren, samenbrengen en regisseren.
Hoe kijken we naar onze gemeente? Over welke informatiebronnen beschikken we? Welke methodiek en
systematiekvankijkenencommunicerenhanterenwe?
Hoezorgenwevoorvoldoendecompetentiesentijdomonsteengagereninbepaaldeprocessen?Iseengoede
programmatorookeengoedeprocesbegeleider?
Netwerkmakelaarsverbindennetwerkenofvoorheenonbekendepartnersmetelkaar.Voorzienweeendergelijke
functieinonspersoneelsbeleid?Waaromwelofwaaromniet?
Hoedenkenweoverzinvollegemeenschap(pen)vormendeacties?Denkenweintermenvanproducten,projecten
oftrajecten?
Hoekunnenwe coalities vormenmet andere sectoren (economie, sociale sector, ruimtelijkeordening…)die
eveneensenvaakzelfssterkeringrijpeninhetdagelijkslevenvanmensen?Kaneencategoriaalbeleidhiertoe
mogelijkhedenbieden?
Hoevormenwecoalitiesmetde(aldannietprofessionele)bemiddelaarsvanmoeilijkbereikbaredoelgroepen
(nietalleendekansengroepen,maarookdejongegezinnen,70-plussers…)?
Hoegemeenschapsvormenderesultatenomschrijvenenmeten?Hoekunnenweeffectenbenoemen?
Het uitgangspunt: een goede omgevingsanalyseEricCorijn,StefanDeCorte,StephanieLemmens
Een goede gemeenschapsvormende praktijk start haast per definitie met een diagnose van de omgeving. Hoe ga je daarvoor aan de slag?
Eenvraagdieinonsopkomtalsmenhetovergemeenschapsvormingheeftis:waarmoetdiegemeenschapdanprecies
wordengevormd?Jezou,zoalsindecatechismus,kunnenantwoorden:‘indehemel,opaardeenopalleplaatsen’.
Iederemenselijkeinteractiegenereerteenvormvangemeenschappelijkheid.Maardevraagdieonsinditwerkboek
bezighoudtisuiteraardgerichter.Wewillenwetenhoecultuurennogspecifieker,hoelokaalcultuurbeleidenlokale
cultuurwerkerszichtotgemeenschapsvormingverhouden.Hetgaatonsomculturelepolitiekenhaarbereik.Omde
raakvlakkentussenindividu,gemeenschapensamenlevingentussendeverschillendeidentiteitenwaartoemensen
kunnenbehoren.Enhetgaatomsamenlevenmetanderen.Omdeovergangtussenprivésfeerenhetpubliekdomein
enhoemensendaarinmetelkaar(kunnen)omgaan.
Demaatschappelijkewerkingvancultuuralssociaalbindmiddel,heefteenpersoonsgebondenmaarookeenterritori-
aalbereik.Meestaldenktmenhierbijaaneenland,eennationalestaatmeteensolidecultureleidentiteit.Menzoekt
dannaargemeenschappelijkheidomdestaattelegitimeren.Maaronzewereldvanvandaagisinombouw.Territoria
wordengroter(denkmaaraancontinentalesamenwerking)entegelijkookkleiner(zielokaliseringenregionalisering).
Bovendienwordendemensenzelfmobieler,zowelreëelalsvirtueel.Maardaarombevindenweonsnoglangnietin
eenongestructureerdewolkvanmondialerelaties,ineenchaosdienietmeerteoverzienis.
Inhetlevenvanalledaggebruikendemeestemensenslechtseen‘beperktgebiedje’.Zijgaanveelalmetdezelfde
mensenomenlevenvolgenseenvrijregelmatiguurrooster.Erzitenige‘dichtheid’inhetbereikvanenindeomgang
metelkaar.Netdaarsituerenzichookdespanningen,wantdaardoencultuurverschillenerechttoe.Juistdatmeest
nabijeregistervandesamenlevingishetdoeldomeinvandegebiedsgerichtewerking.Hetkomteropaan‘meer’
samenlevingtebrengeninhetgebiedvanhetwonenenvandedagelijkseomgang,alseenopstapjenaareenbetere
integratieinonzetochzeercomplexgewordenwereld.
Lokaalcultuurbeleiddatdesocialebandviacultuurwilversterken,richtzichvooralopdeonmiddellijkeleefomgeving
enisdusveelalverbondenmetvormenvanduurzamewijkontwikkeling.OfzoalsSamenlevingsopbouw-Antwerpenhet
formuleerde:“Sociale problemen vertonen een ruimtelijke clustering. We kiezen voor een territoriale aanpak zodat
we op dit niveau kunnen interveniëren. We zien de wijk als een integratiekader (1) een plaats waar een brug wordt
geslagen tussen privaat en publiek (2) een plek waar individuen maatschappelijke rollen aanleren (3) een plek waar
men kan leren omgaan met diversiteit. Ontmoetingscentra zijn ruimtelijke kristallisatiepunten” 1
Daarovergaatdithoofdstuk.
Omeenaangepastgebiedsgerichtprogrammateontwikkelen,iseengoedzichtopdemaatschappelijkecontextonont-
beerlijk.Hetaanbodvaneencultuurcentrumofeenbibliotheekmoetniet(alleen)vertrekkenvandeeigeninteresseen
kennis,maarmoetbeantwoordenaaneenmaatschappelijkevraagstelling.Endiekanjealleenafleidenuiteengoede
diagnose.Eenomgevingsanalyseisdeeerstestapinelkebeleidsontwikkeling.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�1
1.Jaarplan2005–2006,RisoAntwerpen.Buurt-enOpbouwwerkindestad,Antwerpen.
1. De morfologie van de leefomgevingLatenwevanmeetafaanduidelijkstellen:eenwijkisgeendorpindestad.Eenwijkiseenstadsdeel.Bijnaelke
gemeenteheeftverschillendedelen.Bovendienkomenechtafzonderlijkedorpennauwelijksnogvoor.Descheiding
tussenstadenplattelandisverledentijd.Vandaagisiederewoonomgevingookverbondenmetandereplaatsen.Dus
ookvoorhetzogenaamdeplattelandgeldtdatdewoonomgevingzowelafgebakendisalsingepastineenruimere
omgeving.
Hoewelhetlokaalcultuurbeleidsterkverbondenismetdegemeente,isdegemeentenietaltijdderelevanteschaal
voorgebiedsgerichtewerking.Gemeentenkennengebiedendieophunbeurtsamenhangenmetnoganderegemeen-
ten.DeCultuuratlas2laatduidelijkziendatmensenlevenineenzone,meestalgerichtopeennabijecentrumstad.
Onzeeerstestapishetafbakenenvanhetgebied.Datgebiedplaatsenwevervolgensineengrotergeheel.Onsdoel
iseenwijkanalysemaken.Daarbijgaathetnietindeeersteplaatsomdebuitengrenzen,maarwelomdekern,het
zwaartepuntdateennaameneenherkenningaandeplaatsgeeft.Wijkenhebbennamen.Wijkenhebbeneenverhaal.
Wijkenliggeningebedinhetbrederstadsverhaal.
Omdewijkruimtelijktebeschrijven,makenwegebruikvandevijfaandachtspuntendieKevinLynch3aangeeft.Lynch
onderzochthoehetbeeldvaneenwijkwordtgevormd.Hijtoondeaandatmensenhunperceptievandestedelijke
ruimtestructurerenmetbehulpvaneenaantal‘categorieën’:paths(paden),edges(grenzen),nodes(knopen),land-
marks(opvallendeherkenningspunten)endistricts(deelbuurten).
Diemorfologietekenjebestuitopeenplannetje.Ditkansamenmetbewonersenmetgebruikersvandewijk.Jezal
immersmerkendatnietiedereenherkenningspuntenopeenzelfdemanierinschat.Erbestaanverschillendemental
maps,denkbeeldenwaarmeemensenhunleefomgevinginkaartbrengen.Dezeoefeningdwingtjeruimtelijk-structu-
reelnatedenkenoverdeplaatsengeeftjeookaleenbelangrijkzichtopdeculturelestructuur.Hetverhaalvande
plaatsisnamelijknietaltijdhetverhaalvandehuidigebewonersofgebruikers.Endebetekenisdiebewonersaanhun
omgevinggeven,iszekernietaltijddezelfdealsdiecultuurwerkersofonderzoekersonderscheiden.
Dus,stapéénisderuimtelijkeenmorfologischeanalysemet:
-algemenestructuurvandewijk
-publiekeruimtenenperiferezones
-enmeerindetail:paden,grenzen,knopen,landmarks,deelbuurten.
Tekeneenplan.Duidaanwaardewijkwordt‘gemaakt’,waarhetallemaalgebeurt(plein,lokalen,...).
�. De werking van de leefomgevingVervolgensishetzinvoltezoekennaardedynamiek,naardekernactiviteitenvandewijk.Datisnatuurlijkgemakke-
lijkerwanneerhetgaatomeenmonofunctioneelgebied,eenduidelijkewoonzoneofeenbedrijvenzonebijvoorbeeld.
Maarprojectenrichtenzichmeestalnietnaareenduidigegebieden.Vaakzijnmeergemengde,multiculturelewijken,
zowelophetvlakvansociale,economischeencultureleactiviteitenalsvanbevolkingssamenstelling,aandeorde.
Verzameleersteenaantalcijfers.Bevolkingscijferszijngemakkelijktevinden,ookalheeftjegemeentehiervoorgeen
specifiekedienst.Indenationalestatistiekenzijndecijfersgeordendvolgensstatistischesectoren.Jemoetdusprobe-
rentewetentekomenuitwelkesamengevoegdesectorenjebuurtbestaat.Opdiemanierkrijgjebasisgegevensover
inwoners,bevolkingsdichtheid, leeftijd, gezinssamenstelling, scholingsniveauenz. Je vindtook sociaaleconomische
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
2.Lauwerysen,K.&Colpaert,J.(2004):Cultuurkijker.AtlaspodiumkunstenVlaanderen.Antwerpen,Uitg.DeBoeck,96pp
3.Lynch,K.(1960):Theimageofthecity,Cambridge,M.A.,MITPress..
gegevensoveractiviteiten,handelskernen,tewerkstellingeninkomen.Totslotonderzoekjedewoonomgeving:aantal
woningen,gezinstype,ouderdom,comfort,socialewoningen,enz.
Bestudeerdebestaandegegevensgrondigenvooralinterpreteerze.Letdaarbijvooraloptrends:hoezijndeverschil-
lendefuncties(sociale,economische,culturele…)vaneenwijkgeëvolueerd?Hoeevolueertdebevolkingssamenstel-
ling?Hoewerktdewoningmarkt?Hoezithetmetdemobiliteit?Watvaltjeop?Welkeachterstelling?Welkekansen?
Probeerereengrootteordeopteplakken.Vergelijkmetanderebuurten.Maakeensterkte-zwakteanalyse.Kortom:
vormeenonderbouwdemening.Misschienishetinteressantomdemedewerkersvoordezeanalyseeenvormingaan
tebieden,metdeskundigehulpvanbuitenaf?
-GegevensopwijkniveauvindjebijhetBestuurStatistiek&EconomischeInformatie(hetvroegereNationaal
InstituutvoordeStatistiek).Dezefederealedienstbeschiktzoweloveraccuratedemografische,sociaalecono-
mischeenetnischegegevensalsovergegevensoverhuisvesting,woon-werkenwoon-schoolverplaatsingen,
deverhuisintensiteitindewijkenz.
Metbehulpvandiegegevenskanjeeenstatistischescreeningmakenvanje‘wijk’.Alsjeooknogdezelfde
gegevensaanvraagtvoorjestad,hebjeonmiddellijkookeenalgemenerreferentiekaderwaarmeejedewijk
kanvergelijken:scoortdewijklagerofhogerdanhetstedelijkgemiddelde?.
- Het Bestuur Statistiek & Economische Informatie haalt haar data uit het Rijksregister, de tienjaarlijkse
VolkstellingendeFiscaleStatistieken.
TrachtaltijdeerstdemeestrecentecijfersvanhetRijksregistertebemachtigen.Halverwegehetjaarkanje
albeschikkenoverdegegevensvan januari.HetRijksregister informeert jeover:aantalbewoners, leeftijd,
nationaliteitengezinssamenstelling.
Dezegegevens afkomstiguit deVolkstellingof uit de FiscaleStatistieken zijn altijdwat ‘verouderd’,maar
daaromnietonbruikbaar.Destadverandertweliswaarsnel,maarooknietzósneldatdegegevensnietop
zijnminsteensterkeindicatiegevenvandehuidigetoestand.
HetBestuurStatistiek&EconomischeInformatievoertookregelmatigenquêtesuitdieweleensnuttigkunnen
zijnvoorjeanalyse.Raadpleeghiervoordewebsitehttp://statbel.fgov.be
- Alsjegelukhebt,kanjebijjestadofgemeenteterechtvoorheelwatcijfergegevens.DeDatabankSocialePlan-
ningvandestadAntwerpen,bijvoorbeeld,kanwijkfichesaanleveren.Ophunwebsite4vindjeverschillende
tabellen,kaarten,analysesenpublicaties.
-Ookanderepublicatieshelpenjealeenheeleindopweg.Destadsmonitorbijvoorbeeld,brengtmet190indi-
catoreninkaarthoeleefbaarde13Vlaamsecentrumstedenzijnenhoeduurzaamhunontwikkelingis.Jekan
destadsmonitorraadplegenophttp://www.thuisindestad.be
-Ophttp://www.lokalestatistieken.bevindjecijfersenstatistiekenoverinwoners,overbedrijvenenovervrijwel
allebeleidsdomeinen:wonen,ruimtelijkeordening,milieu,welzijn,cultuur…Bovendienkanjedezecijfersop
verschillendemanierenraadplegenenopvragen:pergemeente,stad,provincie,voorverschillendegemeenten,
stedenenprovinciessamen,ineentijdreeks,invergelijkingmetgemeentenofstedenuitderegio,meteen
gelijkaardigeprofiel,uiteenzelfdezone…Interessantisdekwaliteitsbeoordelingvandecijfersendehandige
helpdesk.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
4.Bron:http://www.dspa.be/new/#,accessed:22/05/06.
Hetkomteropaandecijfergegevensentabellenopeencorrectemaniertelerenlezen.Zetzeominenkelekrachtige
uitspraken,methierbijeenaantalsprekendecijfers.
�. Een sociaal-culturele analyseNukanjedecultureleactiviteit indiebepaaldewoonomgevingonderdeloepnemen.Hoeishetsociaallevener
georganiseerd?Watdoetdeoverheid?Welkeverenigingenencomitészijneractief?Welkebewonersinitiatievenken
je?Metanderewoorden:welkeactiviteitwordterontplooiddoordeoverheidenwelkedoordecivielemaatschappij?
Hetisbelangrijkeengoedinzichttekrijgenindeverschillendeactorenvandewijk.Weonderscheidenvijfgroepen:
bewoners,gebruikers,middenveld,privateactorenenoverheden.
Kijk ook naar de voornaamste geloofs- en cultuurgemeenschappen.Wat zijn de verbindende werkingen (scholen,
bijvoorbeeld)?Probeerjetenslotteeenbeeldtevormenvandebelangrijkstebreuklijnenenconflicten.Jezoektocht
vereistdatjekennismaaktmethetveld.Gapratenmetdebelangrijksteactorenindewijk.Watzijnhunagenda’s,waar
zijnzemeebezig?Brenginkaarthoehetdagelijkslevenisgestructureerd.Wathangteraaneenenhoefunctioneert
het?Hoewerkendebewonersgroepen?Maakeeninventarisvandesocialenetwerkenindewijk.
Maakookhiereensterkte-zwakteanalyse.Vergeetvooralniettekijkennaardedynamiek.Verdiepjeindegeschiedenis
vandewijkeninverhalenenpraktijkendieernaarverwijzen.Hoeverwijsthetpatrimoniumnaarhetverleden?Welke
lagenenresidu’svindenweterug?Hoezithetenzathetmetdeverhoudingtussenbinnen-enbuitenstaanders?Welke
mentalekaartenwordengehanteerd?Vanzelfsprekendverdientookditluikeenaantalgesprekkenmetbevoorrechte
getuigen.
Dezeoefeningzouzelfseencultureelwijkprojectopzichkunnenworden.Watiserspannenderdaningroepeencul-
tureelprofielmakenvanjewoonomgeving?Misschienteltdebewonersgroepwelenkeleonvermoedeexperts…
�. De wijkdiagnoseEenvolgendestapisjesyntheseinkaartbrengen.Letwel:eenkaartisaltijdeenreductievandewerkelijkheiden
daardoorwordenbelangrijkeelementenuitvergroot.
Watkanopdekaartkomen:
- handelskernen(winkels,cafés,eetgelegenheden)
- collectievevoorzieningen(scholen,zwembaden,parken...)
- culturelevoorzieningen(bibliotheek,cultuurcentra,maarookbelangrijkeontmoetingsplaatsen,
publiekeruimte…)
- overheidsdiensten(gemeentehuis,localeantennes,OCMW...)
-openbaartransport(belangrijketram-,trein-enbushaltes)
- allerleiorganisaties(hetmiddenveldinkaartbrengen)
- bedrijven(meestalwordenbedrijvennietindeanalysevaneenwijkbetrokkenhoewelzeereenbelangrijke
invloedopkunnenhebben)
- (grote) gebouwen die een bestemmingsverandering ondergaan (die leeg staan of waarvan je weet dat ze
binnenkortleegstaan)
- ...........
Eensdeanalysegemaakt,kanjegaansamenvatteneneendiagnosestellen.Ditwilvooralzeggen:jevormtjeeen
mening,jetrektbesluiten.Datdoejeingroep,liefstsamenmetallepartners.Jemoethierdusalenigzichthebben
opdestakeholdersenvooralophetplatformwaarmeejelateraandeslagmoet.Hetkomtertijdensditprocesop
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
aaneengemeenschappelijketaalenkennisteontwikkelen,waaropeengedeeldevisieengemeenschappelijkedoelen
kunnenstoelen.Pasdanhebbengemeenschappelijkeactiviteitenookechtbetekenis.
Infeiteontwikkeltdediagnosetegelijkertijdookeenduidelijklastenboek.Watzijndebelangrijkstekansenenknel-
punten?Watzijndemogelijkhedenomknelpuntenaantepakken?Waarvoorishulpvanbuitenafnodig?Hoezoueen
duurzameontwikkelingeruitzienenwelkescenario’sbestaandaarvoor?Welkeactorenmoetendaarvoorsamenwerken
enhoezoueendergelijkdraagvlakeruitzien?Welkepraktijken/activiteitenbestaanerofmoetenwordenontwik-
keld?
Inhetkadervaneendergelijke,bredevisiekunnendeculturelehefbomenduidelijkerwordengedefinieerd.Datis
danhetprogramma‘gemeenschapsvormingsensu stricto’.Hetbiedtinzichtindeprofessionelenoden,indebeste
werkvormen,indemeestgeschikteartistiekeperspectieven.Maarhetlaatvooralzienwelkedebeoogde‘bijdrage’is
enhoedeze,enkelenalleeninsamenspelmetandereactoren,effectenkangenereren.Hiergeefjeduseenduidelijke
plaatsenpositieaandeverschillendeactorenenprojectenbinnenhetnetwerk.
�. Ontwerpend onderzoekOpdeplaatsenwaarwetrajectenhebbenbegeleiddiehetopmakenvaneenomgevingsanalysevereisten–endatde-
denweondermeermetallecultuur-engemeenschapscentravanAntwerpen–vielenonstelkensopnieuweenaantal
zakenop.Allereersthoeiedereen(ookde‘professionelen’)eeneigenbrilheeftendenktdatwathijzietenweet,ook
‘waar’is.Hoevaakhoorjeniet:“ik ken die buurt, ik werk daar al tien jaar, ik woon er ...”enhoedikwijlsziejegrote
ogenwanneerjesamendecijfergegevensbekijkt.Eenteveelaanprogrammeringsteuntopimpressionismeenop‘zijn
eigendingdoen’.Hetisgoedditeensteonderwerpenaanenigeobjectivering.Inditprocesmoetjeloskomenvanje
eigenroutine.Datisdeenigemanieromtoteengedeeldevisietekomenzowelbinnenshuisalssamenmetpartners.
Bovendienhelptditjeomjeeigenwerkingeenduidelijkeplaatstegeven.Eenplaatsdienietaltijdinhetcentrum
ligt(wattrouwensookniethoeft).
Tijdenshetonderzoeksprocesborrelenersteedseenheleboeloplossingen,initiatievenencreatievegedachtenop.
Indeloopvanhetonderzoekgroeithet‘ontwerpenddenken’.Dieideeënkanjedanookmeteentoetsenaande
omgevingsanalyse.Deanalysestaatduszekernietvoorverlorentijd.Integendeel,zeschepteenidealeomgevingom
activiteiten,projectenenprogramma’stelatenontstaan.
Wehopendathetonderzoekhetperspectiefvandemedewerkerseenbeetjeopent,losvanheteigen‘vak’enhen
leertomeensopdeplaatsvan‘deander’tegaanstaan,zichintelevenin‘deander’.Netdiecompetentieisvitaal
omeenintercultureelbrugprojectuittedenken.
Neemdusruimdetijdomdeomgevinggrondigteverkennen.Enmaakookdaareenpermanentcultureelprocesvan.
Want‘reflexievemodernisering’ishetkenmerkvandezetijd.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Medewerker gemeenschapsvormingp ro f i e l - c o m p e t e n t i e s - re k r u t e r i n g s t i p s
Gemeenschapsvormingwordtmeerenmeeringepastinhettakenpakketvandecultuur-beleidscoördinatorendemedewerkersvanhetcultuur-ofgemeenschapscentrumofdebibliotheek.Ondertussen zijnookde eerste fulltimegemeenschapsvormers indienst.Maarwatmoeteen‘medewerkergemeenschapsvorming’eigenlijkkennenenkunnen?
1. Samen zoeken Dithoofdstukisbedoeldvooriedereendieeenrolkanspelenbijhetaanwervenvan(gemeentelijk)personeelofbij
het(her)definiërenvanjobprofielen.Als(mede)verantwoordelijkevoorhetaanwervenweetjedatdezezoektochtnooit
evidentis.Zekerindecontextvaneengemeentelijkpersoneelsbeleidisheteenverhaalvanoverlegtussenverschil-
lendeverantwoordelijken,elkmethuneigenmaniervanwerken,eigengevoeligheden,eigenkennisenervaring.
Meestalzijndegemeentesecretaris,medewerkersvandepersoneelsdienst,debibliothecarisofdedirecteurvanhet
cultuurcentrumbetrokkenpartij.Maarooknoganderepartnersdiehet cultureleveldgoedkennenofaanvoelen,
kunnenbijditzoekproceseenrolspelen.
Watvolgtisvoorjoumisschienvanzelfsprekend.Maardepraktijkleertdateendoelgerichteaanpakvanwervingen
selectienietoveralgelijkaanwezigis.Daaromditprofielmetcompetentiesenrekruteringstips.Metdebedoelingde
neuzenindezelfderichtingtezetten.Omvanuiteengedeeldevisieopdenieuwefunctie‘gemeenschapsvormer’,het
zoekprocesnaardemeestgeschiktemedewerkertestarten.
�. Gemeenschapsvorming is een collectieve taakHetuitvergrotenvanhetprofielvandemedewerkergemeenschapsvorming,kaneenverkeerdeindrukwekken.Het
lijktwelalsofjeopzoekmoetnaaréénpersoondievoltijds‘gemeenschapsvorming’opdeschoudersneemt.Daar
willenwenietuitdrukkelijkvoorpleiten.Gemeenschapsvormingisbijuitstekeengedeeldebezorgdheidenduseen
gedeeldeopdracht.Het is een taakdiemeerdere zorgdragersbehoeft enbeter niet exclusiefwordt toevertrouwd
aanéénpersoon.Inditwerkboekstrevenweveeleernaarinclusieveaandachtvoorgemeenschapsvormingdannaar
specialisering.
Waaromdan tocheenapartprofiel?Omdatweverwachtendat steedsmeermedewerkers ‘gemeenschapsvorming’
alshoofdopdrachtzullentoegewezenkrijgen.Losvandeprincipiëleovertuigingdatgemeenschapsvormingeenbe-
zorgdheidvoorhetvolledigeteamdienttezijn,isdezekeuzeookabsoluutteverdedigen.Hetaanstellenvaneen
medewerkergemeenschapsvormingiseenbelangrijkestapomhetthemagemeenschapsvormingtoteenpermanent
eninclusiefaandachtspunttelatenuitgroeien.
Demedewerkerdiegemeenschapsvormingalshoofdopdrachtvervult,moetbeantwoordenaaneenduidelijkprofiel
meteenaantalspecifiekecompetenties.Deselectieprocedurekanpaseengeschiktemedewerkeropleverenalsde
verwachtingenduidelijkomschrevenzijnenmeetbaargemaakt.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
�. Positionering, resultaatsgebieden en ervaringVooraleerjedevacaturebekendmaakt,stajebeststilbijdeplaatsvandenieuwemedewerkerinhetorganogram.De
sollicitantmoetimmersinzichtkrijgenindekrachtsverhoudingendiezijnfunctionerenzullenbepalen:
- moetverantwoordingafleggenaan…(vb.deschepenvancultuur,dedirecteurvanhetcultuurcentrum)
- geeftleidingaan…(vb.administratievemedewerkers,eenteamvaneducatievemedewerkers)
- islidofvoorzittervan…(vb.secretarisvandecultuurraad,lidvanhetmanagementteamvandegemeente,lid
vandestaf,voorzittervandedeelraadverenigingen)
- onderhoudtinterneenexternerelatiesmet…(vb.degemeentesecretaris,deschepen,demedewerkercultuur-
spreiding,dekoepelsvanverenigingen,hetbuurtoverleg)
Omschrijf concreet eenaantal resultaatsgebieden.Houhierbij rekeningmetde specifieke situatie vande stadof
gemeente.Vermeldde externe en interne werkgebiedenwaareenbijdragevandemedewerkerwordtverwacht.
Extern:
- sectorontwikkelingen:evolutiesmetbetrekkingtotgemeenschapsvormingomzettennaardeeigencontext
- decreet:deletterendegeestvanhetdecreetophetlokaalgeïntegreerdcultuurbeleidcreatiefomzettenin
eigenactiviteiten,initiatieven,processen…
- benchmarkingenafstemming:actiefenkritischopdehoogteblijvenvandegemeenschapsvormendeprak-
tijkeninhetbredecultureleveld
Intern:
- beleid:eengemeenschapsvormend(deel-)beleidplannen,voorbereidenenuitvoeren.Hierbijiseenintegrale
aanpak(samenwerkingmetdiversepartners)aangewezen.Degemeenschapsvormendeaanpaksluitbovendien
naadloosaanbijdekeuzesinhetcultuurbeleidsplan.
- doelgerichtheid:opkorte,middellangeenlangetermijndoelstellingenbepalenenbehalen.Hetzouverkeerd
zijndegemeenschapsvormendeopdrachtteherleidentotprojectwerking.Projectenhebbenzekerhunplaats
indeopdracht,maardehorizonreikteenheeleindverder.
- netwerking:bruggentussendiensten,werkveldenenverenigingenbouwenenverstevigen.
- groepsgerichtheid:gevoeligzijnvoordegroepsdynamiekendezemeeaansturen
- resultaatgerichtheid:denkenéndoen,zoweleenvisieontwikkelenalsimplementeren
Bepaalvervolgensdediplomavoorwaarden, ervaringsvereisten en procedure.Durf,geziendecomplexiteitvandejob,
eenredelijkeervaringeisen:minimaaleenbachelorniveau,ofvoldoendeervaringhiermeegelijkgesteld.
Overdeprocedurezelfsprekenweonsnietuit.Welgevenwe-verderindetekst-graageenaantalrekruteringstips.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
�. De competentielijstDitschemageeftdeverschillendecompetentiesweerzoalsdiedooreenpeergroup1 werdengeformuleerd.Haalerdie
competentiesuitdiecruciaalzijnvoordegemeenschapsvormendeopdrachtinjouworganisatieofspecifiekewerkcon-
text.Bepaalmetanderewoordenprioriteitenenhetjuistegewichtvoorelkekeuze.Concretiseerookwaarnodig.
COMPETENTIE:
‘De medewerker gemeenschapsvorming kan …’
netwerken opbouwen en onderhouden
procesgericht handelen
zich op samenwerking richten
Hoe je kan merken dat een medewerker gemeenschapsvorming de gevraagde competentie bezit:
‘De medewerker gemeenschapsvorming…’
-organiseertoverlegmomentenmetpartnersinhetnetwerk
-kentdesocialeenculturelekaart
-introduceertzichzelfinanderenetwerken
-hanteertverschillendesamenwerkingsverbanden
tegelijkertijd
-beschouwtiedercontactalseenmogelijkeschakelinhetnetwerk
-maaktduidelijkeafsprakenmetpartnersenvolgtdezeop
-onderhoudtcontactenmetdebestuurlijke,economische,politieke
ensociaal-cultureleactoren
-heeftinzichtindewaardevanhetproces,ziethetalseen
hoofddoel,belangrijkerdanproductenenprocedures
-heeftinzichtindediversefasenvaneenproject,plant,is
vooruitziend
-bouwtvoortdurendnieuwekennisopoverdeverschillende
methodiekenvoorgemeenschapsvorming
-heeftinzichtingroepsdynamischeprocessen,laatgroependekans
zichzelfteontwikkelen
-trachtverschillenteverzoenen,speelteenbemiddelaarsrol
-beschrijftprocessenopcorrectewijze
-documenteertenevalueertvoortdurend
-rekruteertpartnersdieeenreëleinbrengaandewerkingleveren
-onderhandeltdezakelijkekantvandesamenwerkingenisdaarbij
ookgevoeligvoorsymbolischeondersteuning(logo,…)
-heeftinzichtindemeerwaardevansamenwerking
-kenthetbelangvaneendraagvlak,kanhetcreërenen
onderhouden
-slaagterinomverschillendeorganisatiesenindividuenvooruitgang
telatenboekenrondgedeeldedoelen
-neemtengeeftverantwoordelijkheid
-zoektnaarenbewerkstelligtdemeerwaardediedepartnersuitde
samenwerkingkunnenhalen
-anticipeertopuiteenlopendesituaties
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
1.leidinggevendenenpraktijkwerkers(focusroepgemeenschapsvorming),enkeleexterneexpertenenmedewerkersvandesteunpuntenVCOB,Kunst
enDemocratieenCultuurLokaal
een omgevingsanalyse opmaken
culturele identiteiten detecteren, benoemen en hanteren
de sociale dimensie van artistieke producten inschatten
het artistiek potentieel van een groep of situatie zien
mede-eigenaarschap van de projecten toelaten
-heeftinzichtinbronnenvansocialegeografie(ophetinternet,in
deliteratuur,bijdeskundigen,…)
-verzameltbekendegegevensopeencorrectemanier
-maakteen‘actor’-netwerkanalyse
-stelteendiagnose,bepaaltwiedesleutelactorenzijn
-neemtvoldoendeafstandenkansneleenoverzichtmakenvan
complexedossiersensituaties
-analyseertensynthetiseerteensituatie
-heeftoogvoordenodenvanindividuenengroepen
-heeftgevoelvoormaatschappelijkeenintermenselijkeevoluties,
spanningenenprioriteiten
-heeftoogvoordiversiteit
-zietgemeenschappelijkhedentussenmensenenkandezepositief
aanwenden
-herkentdeprocessendiezorgenvoorsocialesamenhangenweet
ermeeomtegaan,zietwaarergebrekisaandergelijkeprocessen
-kentdespecifiekegewoontenvan(sub)culturen
-stemtvraagenaanbodopelkaaraf
-kentdefunctieendebetekenisvanpubliekeplaatsenvooreen
groep,gemeenschap,subcultuur,…
-benoemtdeeigenheidensamenstellingvaneenbepaaldewijkof
omgeving
-beziteengrootinlevingsvermogen
-heeftinzichtindekwaliteitskenmerkenvanartistiekeproducten
-isnieuwsgierignaarverschillendekunstuitingenenhunbetekenis
voorhetdagelijksleven
-heeftinzichtincreatie-enproductieprocessen
-schatdeeffectenvanartistiekeprojecteninopdeverschillende
niveaus(individu,groepengemeenschap)
-legtboeiendelinkentussenartistiekeproductenenmensenenhun
situatie
-herkentdeartistiekemogelijkhedenvanmensenengroepen
-heeftinzichtingroepsdynamica
-zoektnaarmogelijkhedenomtraditiesteactualiserenen
intercultureeltemaken
-zetartistiekpotentieelominconcreteacties
-vindtondersteuning(ervaringsdeskundigen,specialisten,
informatie,…)enkandezeinschakelen
-verdeeltdiverseverantwoordelijkhedenoverdeverschillende
partners
-ondersteunthetopnemenvandeverantwoordelijkheiddoorde
partners
-ondersteuntdecommunicatievanhetmede-eigenaarschapbijde
voorstellingvanresultatenaandiverseinstantiesenmedia
-zorgtvooreengezondevenwichttussendepartnersenvermijdt
datiemandhetlakenonrechtmatignaarzichtoetrekt
-bereiktdateenprojectgroepalsgroepbeginttefunctionerenen
zicheengezamenlijkbelangvoorogenstelt
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�0
�. Rekruteren en selecterenInhetvoorgaanderichtenweonsop‘dieenewitteraaf’,hetperfecteprofieldatonsmetzekerheidsucceszalbrengen
indienieuwewereldvangemeenschapsvorming…Wiealaanwervingenselectiedeed,weetwelbeter.Dejuisteman
ofvrouwopdejuisteplaatskrijgenislangnietevident.Enstaatvaaksynoniemvooreenmoeizamezoektocht.
Enkelesuggestiesomtochzodichtmogelijkbijdie‘witteraaf’tegeraken:
Informeer de sollicitanten uitvoerig en wees duidelijk over jouw verwachtingen
Eenfunctievacantverklarenisinditgevalmeerdanzeeenvoudigwegpublicerenindekrant.Steleenlijstopvan
dekanalendiejewilinschakelenomtewerven.Denkdaarbijaanorganisaties,sectorenenmensendieookbezig
zijnmet ‘hetsamen leven’:hetopbouwwerk,ondersteuningscentravoor lokalegroepenennetwerken,voorzitters
vanverenigingenenraden…Schakelzoveelmogelijkmenseninomdefunctieruimbekendtemakeneneventuele
geïnteresseerdenaantespreken.
Vraagdekandidatenhuncvenmotivatieheelgerichtaftestemmenopdevacature.Zowordtdebriefvaneenkan-
didaatookeenechtselectie-instrumentdatveelmeerverteltdanenkelenalleen‘hetjuistediploma’.Opdiemanier
kanjeookinteressantemensenbijdeselectieprocedurebetrekken,zonderdatzezelfaanwezighoeventezijnbijeen
gesprekoftijdensdetesten.
Peil naar de liefde voor de stad of gemeente
Geefdekandidatendeopdrachtombijvoorbeeldtweeuurrondtewandelenineenwijkenindrukkenoptedoen.
Verteldatditgebiedhuntoekomstigwerkterreinisendatjulliehetoverdezeverkenningzullenhebben.Tijdensdat
gesprekpolsjedannaar:
- globaleindrukken
- watvielop?
- hebbendekandidatenmensenaangesproken?
- hebbenzeideeënopgedaanvoormogelijkeprojecten?
empowerment realiseren
een visie op lange termijn ontwikkelen
-haalthetbesteuitmensennaarboven
-overtuigtenbetrektmensen,kanhuninteressevasthouden
-laatdingen‘vanonderuit’groeien
-evalueertopbasisvandeervaringenemotionaliteitbijpartnersen
deelnemers
-benadertmensen,wijkenengemeenschappenvanuithuneigen
krachten
-herkentdiversiteitengemeenschapsvormingindeeigen
werkcontext
-formuleertoperationeleenstrategischedoelstellingenvooreen
bepaaldproject
-heefteenduidelijkevisieoverdewenselijkeevolutievandesfeer
enhetsamenlevenindestad,de(deel)gemeente,hetdorp,de
wijk,deomgeving…
-benoemtdevooropgesteldemaatschappelijke,sociaal-culturele
en/ofartistiekeeffectenenprincipesvandeeigenwerking
-stelteenwerkbaarkaderopenvertaaltditnaarconcretesituaties
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�1
- hebbenzeknelpuntenopgemerktdiezezoudenopnemenineenactieplan?
- waaromzoudenzewelofnietindewijkofbuurtwillenwonen?
- …
Maak gebruik van de indicatoren uit de competentielijst
Deindicatorenindetabel‘Hoejekanmerkendateenmedewerkergemeenschapsvormingdegevraagdecompetentie
bezit’, verwijzennaarrealistischetaken.Samengevenzeeengoedbeeldvanwateenmedewerkergemeenschapsvor-
mingmoetkennenenkunnen.Laatjeinspirerendoordezeindicatorenalsjevragenopsteltvooreengesprek.
Wees creatief in je selectiemethodieken
Legeenfictiefprojectvoorenconfronteerdekandidatenmeteenaantaldilemma’s.Zorgervoordatdeselectiegroep
heteensisoverdedilemma’s,overdekeuzediejehooptdatdekandidaatzalmakenofoverdecriteriadiehijofzij
hanteertomdiekeuzetemaken.Voorbeeldenvandilemma’s:
- wieheeftgelijk:deschepenofdebewonersvanhetmarktplein?
- wieisdeeigenaarvanhetproject:demedewerkergemeenschapsvormingofhetbuurthuis?
- welkaspectvaneensociaalartistiekprojectprimeert:hetsocialeofhetartistieke?
- waarligthetbelangrijksteaccent:opideeënofopstructuren?
Laatdekandidateneentaakuitvoerenwaarhuncommunicatieveofdelegerendevaardighedenuitblijken:
- een basistekst herschrijven gericht aan een schepen, een handelaar, de bevolking, het publiek van de
regionaleTV…
- een‘postvakproef’waaruitblijkthoeeenkandidaatomgaatmetmeerderetakentegelijkendiehetdelege-
rendvermogentest
- …
Bestudeerdenatuurlijkeuitstralingvandekandidaten:
- kijkhoezehuneigenplaatstijdenseengroepsgesprekverwervenenofzeinstaatzijnsamenwerkingte
stimuleren
- laathetgroepsgesprekbijwonendoorobservatorenmeteenchecklist
- …
Confronteerdekandidatenmetelkaar:
- laatzevoorafdekrijtlijnenvooreensociaalartistiekprojectuittekenen.Vraagdatzehunresultatenaanelkaar
voorstellen.Observatorenbekijkenderolvandekandidateninhetgroepsproces.
- laatnadevoorstellingvandesociaalartistiekeprojectendegroepkandidatensamenwerkenomeenakkoord
tebereikenover‘hetbestevoorstel’,dataandeselectiecommissiezalwordenvoorgelegd.Observeerwie
voorhetkantelmomentzorgtinhettotstandkomenvanhetcompromis.Hoeheefthij/zijditaangebracht?
- …
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Betrek de juiste beoordelaars
Deverschillendegroependiemetdemedewerkergemeenschapsvormingzullenmoetensamenwerken,wordenbest
betrokkenbijdebeoordelingofdeselectievandekandidaten.Wedenkendanaan
- partnersvanvorigegemeenschapsvormendeprojecten
- collega-medewerkersgemeenschapsvorming(uiteennaburigestad/gemeente)
- leidinggevendepersonen
- …
Eventueledeontologischeproblemenvoorkomje,doordezemensentevragendeeigenlijkejuryteadviseren,ofdoor
zeslechtsbijeengedeeltevandeselectieproceduretebetrekken.
Wees gevoelig voor ervaring
Zonderafbreuktedoenaanhetpotentieelvaniederekandidaat,ishetverantwoordtijdensdesollicitatiegesprekken
bijzondereaandachttegevenaanhetaspectervaringenditbijdeeindbeoordelingaparttebehandelen.
Bestudeer de arbeidsvoorwaarden vooraf
Defunctievandemedewerkergemeenschapsvormingbrengtnietalleeneenflexibeluurroostermetzichmee,maar
ookopdrachtenbuitenhuis,weekendwerk…Weradenjeaanopvoorhandeencompensatiesysteemuittewerkenen
devoorwaardenduidelijktebesprekenmetdekandidaten.
�. Tot slotWerkenmetcompetenties–ofhetnuomgeïntegreerderollenofomvaardighedeneninzichtengaat–wordtinhet
cultureleveldnueensgecontesteerd,danweerbejubeld.Omdieredenkozenwevoorruimebegripsomschrijvingen
diejevrijkanaanpassenaanhetconcretetakenpakketvanjouwtoekomstigemedewerkergemeenschapsvorming.
Enzohoorthetook.
Veelsucces!
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Een
chec
klis
t voo
r ge
mee
nsch
apsv
orm
ende
initi
atie
ven
Gem
eens
chap
svor
min
gst
imul
eren
of
real
iser
en.
Hoe
doe
je
dat
conc
reet
en
waa
rle
tje
bes
top
?
De
bege
leid
ing
van
een
aant
alp
roje
cten
lee
rde
ons
een
ena
nder
ove
rka
nsen
en
valk
uile
n.
We
toet
sten
dez
ein
zich
ten
aan
dee
rvar
inge
nva
nde
led
env
and
efo
cusg
roep
gem
eens
chap
svor
min
g.H
etr
esul
taat
is
een
lijst
van
aan
beve
lings
waa
rdig
eaa
ndac
htsp
unte
n.
Dit
sch
ema
heef
tal
les
beha
lve
dep
rete
ntie
om
vol
ledi
gte
zijn
.W
elw
ilhe
tzo
goe
dm
ogel
ijks
amen
vatt
eno
ver
wel
kez
aken
erv
arin
gsde
skun
dige
nhe
tee
nsz
ijna
ls
het
gaat
ove
rde
pra
ktis
che
kant
van
hun
gem
eens
chap
svor
men
dew
erk.
Iede
rew
erkc
onte
xtis
spe
cifie
ken
elk
ini
tiat
ief
kent
eig
enw
etm
atig
hede
n.S
omm
ige
van
onde
rsta
ande
to
do’s
moe
tje
wel
licht
rel
ativ
eren
.So
mm
ige
aanb
evel
inge
nzi
jnm
issc
hien
net
cruc
iaal
voo
rhe
tfu
ncti
oner
env
anj
ouw
ini
tiat
ieve
n.
Kort
om,
dit
sche
ma
kan
een
mog
elijk
ele
idra
ad
zijn
.H
etk
anj
ein
spire
ren,
maa
rw
ilje
zek
ern
iet
diri
gere
n.
Aan
de
slag
met
gem
eens
chap
svor
min
g:w
ath
oui
kin
het
oog
?
WAAROM?
Vert
rek
vanu
ite
enm
aats
chap
pelij
ke n
ood.
Wer
kva
nuit
een
dui
delij
ke v
isie
.
Nee
mv
oldo
ende
tijd
om
je
docu
men
tere
n.M
aak
je d
iagn
ose.
Ent
het
init
iati
efo
pde
con
text
.Ke
nof
maa
kde
soc
iale
en
cult
urel
eka
art.
Stim
ulee
rda
tpa
rtne
rs,
part
icip
ante
n,g
roep
en…
hun
ver
houd
ing
ten
opzi
chte
van
de
wijk
,st
ad…
ond
erzo
eken
en
(her
)for
mul
eren
zoda
tze
mee
het
kad
erh
elpe
nvo
rmen
voo
rpr
ojec
ten.
Blij
f alt
ijd d
e w
aaro
m-v
raag
ste
llen.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Inve
stee
r vol
doen
de in
het
zoe
ken
naar
par
tner
s.Z
oek
zow
ell
okaa
lal
sbo
venl
okaa
lin
mee
rder
ew
erkv
elde
nen
bel
eids
dom
eine
n.
Zorg
voo
ree
ntr
ansv
ersa
les
amen
wer
king
.
Zoek
naa
ree
nva
riat
iea
anp
artn
ers:
bet
rek
zow
elz
ijdi
evo
orv
erni
euw
ing
als
zij
die
voor
een
zek
ere
duur
zaam
heid
zor
gen.
Bet
rek
ook
wie
bel
eids
mat
igh
etp
roje
cto
nder
steu
nt.
Wer
km
et s
leut
elfig
uren
of
loka
le a
mba
ssad
eurs
en
doe
zoe
enb
eroe
pop
aan
wez
ige
netw
erke
n.
Bet
rek
van
bij
des
tart
pol
itic
iva
nuit
ver
schi
llend
ebe
leid
sdom
eine
n.
Wer
kco
mpl
emen
tair
met
pro
gram
mat
oren
.Zo
lee
rje
elk
aars
net
wer
kke
nnen
en
gebr
uike
n.
Dit
kan
tev
ens
zeer
ins
pire
rend
zijn
voo
rto
ekom
stig
e,g
ezam
enlij
kep
roje
cten
.
Den
kni
eti
nte
rmen
van
kla
ssie
ke d
oelg
roep
en.
Zoek
naa
r een
zo
groo
t mog
elijk
inho
udel
ijk d
raag
vlak
.
MET WIE?
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Stel
het
sta
tuut
van
het
sam
enw
erki
ngsv
erba
ndo
ndub
belz
inni
gop
sch
erp.
For
mul
eer
dit
even
tuee
lin
een
sch
rift
elijk
doc
umen
t.
Wer
km
ete
ens
tuur
groe
p of
adv
iesg
roep
met
afg
evaa
rdig
den
uit
dem
eew
erke
nde
orga
nisa
ties
.B
etre
koo
kde
elne
mer
sin
de
denk
groe
p.L
aat
ded
eeln
emer
sm
eed
eaa
npak
bep
alen
.
Sche
pab
solu
ted
uide
lijkh
eid
over
wie
wel
ke b
eslis
sing
sbev
oegd
heid
hee
fte
nw
iew
elke
bijd
rage
doe
t.W
elke
ver
antw
oord
elijk
heid
heef
tde
ind
ivid
uele
par
tner
en
wat
val
ton
der
dev
eran
twoo
rdel
ijkhe
idv
and
edi
vers
epa
rtne
rss
amen
?
De
eind
vera
ntw
oord
elijk
heid
hoe
ftn
iet
gede
eld
tez
ijn.
Het
moe
tdu
idel
ijkz
ijnw
ied
edo
elst
ellin
gen
enp
lann
ing
bew
aakt
.Zo
rg
wel
voo
rzo
veel
mog
elijk
med
e-ei
gena
arsc
hap,
med
e-en
gage
men
ten
bet
rokk
enhe
id.
Zorg
dat
de
deel
nem
ers
een
stem
kri
jgen
in
het
init
iati
efe
nzo
rgv
oor
een
voor
tdur
ende
kru
isbe
stui
ving
tus
sen
kuns
tena
are
n
deel
nem
er.
Gee
n ee
nzijd
ige
“ver
rijk
ing”
.
Gee
fco
nflic
ten
een
plaa
ts.
Voor
zie
ruim
teo
mc
onfli
cten
te
dete
cter
ene
nop
te
loss
en.
Dur
fm
ense
nbu
iten
te
zett
ena
lsd
ied
e
groe
pal
te
zeer
bel
aste
n.
Creë
erv
oldo
ende
flex
ibili
teit
.Geb
rek
aan
flexi
bilit
eit
van
dep
artn
ers
oft
usse
npa
rtne
rsd
oet
het
proj
ect
stag
nere
n.M
aak
gere
geld
-
tijd
om
de
take
nva
nde
div
erse
par
tner
sm
eer
ope
lkaa
raf
te
stem
men
.
Hou
rek
enin
gm
et h
et r
itm
e en
de
code
sva
nel
kem
eew
erke
nde
orga
nisa
tie
ens
tel
die
niet
ond
erge
schi
kta
anj
ouw
man
ier
van
wer
ken.
Als
er
ind
elo
opv
anh
etp
roje
ctp
artn
ers
bijk
omen
,be
spre
ekje
dit
met
de
groe
p.B
lijf
open
staa
nvo
ora
nder
en.V
erni
euw
ing
moe
t
mog
elijk
zijn
.
Op
deh
oogt
ezi
jnv
and
ebr
ede
cult
urel
eac
tivi
teit
in
jes
tad
eng
emee
nte
verg
root
de
kans
op
een
duur
zam
ein
bedd
ing
van
je
init
iati
ef.
Stem
ini
tiat
ieve
n af
op
best
aand
eac
tivi
teit
eno
fw
erk
erm
ees
amen
.
Verb
ind
en
verk
noop
he
tar
tist
ieke
en
cr
eati
eve
aan
mili
eu,
econ
omie
,so
cial
ete
wer
kste
lling
,ru
imte
lijke
or
deni
ng,
groe
nvoo
rzie
ning
,on
derh
oud
enz.
Zoek
naa
r een
wer
kbaa
r sam
enw
erki
ngsm
odel
dat
voo
r ied
ere
part
ner t
ot e
en w
in-w
insi
tuat
ie le
idt.
HOE SAMENWERKEN?
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Het
pro
duct
mag
gee
ndw
angb
uis
wor
den
ofo
nher
kenb
aar
zijn
voo
rde
dee
lnem
ers.
Zorg
voo
ree
ngo
ede
venw
icht
.Ve
rmijd
tev
eel
nadr
uko
ppr
oduc
ten
res
ulta
at.
Bou
wl
aagd
rem
pelig
e,t
usse
ntijd
set
oonm
omen
ten
inw
aarb
ijzo
wel
het
pro
ces
als
der
esul
tate
nbe
nadr
ukt
wor
den.
Voor
zie
bij
lang
epr
ojec
ten
tuss
enpr
oduc
ten.
Dur
fzi
jspo
ren
bew
ande
len
die
proc
eson
ders
teun
end
zijn
.
Ste
m h
et p
rodu
ct a
f op
het p
roce
s.
PRODUCT OF PROCES?
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
PROJECTPLANNING EN - VERLOOP
Hou
er
reke
ning
mee
dat
gem
eens
chap
svor
men
dep
roje
cten
op
een
ande
rri
tme
wer
ken
dan
het
prof
essi
onee
lge
prog
ram
mee
rd
aanb
od.
Dur
fda
noo
kde
nken
bui
ten
dek
ader
sva
nde
tra
diti
onel
ese
izoe
nspr
ogra
mm
erin
g.L
eto
okg
oed
oph
etr
itm
een
de
ca-
paci
teit
env
and
edo
elgr
oep.
Hou
rek
enin
gm
etd
evr
ijet
ijdv
ana
nder
en.
Stem
de
plan
ning
af
opd
edo
elgr
oep
enn
iet
alle
eno
pde
kal
ende
rva
nde
par
tner
s.
Wer
kni
etm
ete
ent
est
rakk
eka
lend
er.
Bes
efg
oed
dat
jen
iet
alle
s(l
ang)
op
voor
hand
kan
pla
nnen
.D
itk
anv
erve
lend
zijn
voo
r
deb
egro
ting
.W
ees
daar
opv
oorb
erei
d.
Ga
ern
iet
van
uit
dat
jeá
ller
andv
oorw
aard
eno
pvo
orha
ndk
ani
nsch
atte
n.B
lijf
tijd
ens
het
init
iati
efa
tten
tvo
orv
eran
deri
ngen
en
nieu
we
info
rmat
ie.
Voor
zie
afe
nto
eee
npa
uze
inh
etp
roje
cto
ma
f te
stem
men
,vo
ore
enm
ogel
ijke
koer
swijz
igin
gof
om
een
aan
tal
zake
nin
vra
ag
tes
telle
n
Voor
zie
een
tim
e ou
t.C
reëe
rin
stru
men
ten
voor
ont
ladi
nge
nem
otio
nalit
eit.
Den
knu
al
nao
ver
hoe
enw
atj
eza
lev
alue
ren.
De
voor
bere
idin
g is
min
sten
s zo
bel
angr
ijk a
ls h
et p
roje
ct z
elf.
Bes
teed
hie
r dus
vol
doen
de ti
jd a
an. V
oorz
ie v
oor a
lle s
tapp
en in
het
proc
es v
oldo
ende
TIJD
.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
(RAND)VOORWAARDEN
Het
ver
haal
,de
inho
udv
anh
etp
roje
ctm
oet
uits
tral
ing
hebb
end
oor
eenv
oud
én v
erbe
eldi
ngsk
rach
t.H
etp
roje
ctm
oet
aans
prek
en,
verw
onde
ren,
beg
eest
eren
,je
blik
ver
nieu
wen
,ee
nvo
nkd
oen
over
spri
ngen
.
De
stru
ctuu
rm
oet
drag
end
zijn
en
niet
bel
aste
nd.
Bes
teed
aan
dach
taa
nvo
ldoe
nde
auto
nom
ie.
Zorg
voo
rvo
ldoe
nde
logi
stie
ke,
finan
ciël
een
adm
inis
trat
ieve
ond
erst
euni
ng.
Gee
fge
mee
nsch
apsv
orm
ende
pro
ject
enm
ete
enb
elan
grijk
art
isti
eke
lem
ent
ook
een
even
waa
rdig
ebe
hand
elin
gal
sar
tist
ieke
proj
ecte
n.B
reng
dit
ook
zo
over
naa
rm
edew
erke
rst
echn
iek,
inf
rast
ruct
uur
enl
ogis
tiek
.
Dur
faa
nde
dee
lnem
ers
vrag
eno
mz
ich
tec
once
ntre
ren,
om
exp
licie
taa
nie
tst
ew
erke
n.B
aken
de
‘ wer
ktijd
’dui
delij
kaf
en
maa
k
met
dee
lnem
ers
afsp
rake
nom
die
te
resp
ecte
ren.
Wee
s vo
or j
ezel
f du
idel
ijk:
eers
t ze
kerh
eid
over
de
cent
en e
n da
n pa
s dr
omen
, of
eer
st e
ntho
usia
sme
aanv
oele
n en
dan
pas
de
mid
dele
n zo
eken
. Mid
dele
n vo
orzi
en e
n op
nem
en is
een
ged
eeld
e ve
rant
woo
rdel
ijkhe
id.
PLAATS
Sele
ctee
rde
mee
stg
esch
ikte
loc
atie
voo
rhe
tpr
oduc
tda
tje
wilt
ton
ené
nhe
tpu
blie
kda
tje
wilt
ber
eike
n.D
urf
tef
ocus
sen
op
een
niet
evi
dent
doe
lpub
liek.
Dur
fva
nuit
een
gro
eien
deb
etro
kken
heid
bij
het
proj
ect
ook
het
them
aw
ijkid
enti
teit
en
stad
side
ntit
eit
aan
tes
nijd
enm
etd
eeln
e-
mer
s,w
ijkbe
won
ers.
Boo
rde
bes
taan
de e
nerg
iei
nee
nw
ijko
fgr
oep
max
imaa
laa
n.
Zoek
naa
r the
ma’
s en
pla
atse
n di
e ku
nnen
ver
bind
en.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�0
Sele
ctee
rde
mee
stg
esch
ikte
loc
atie
voo
rhe
tpr
oduc
tda
tje
wilt
ton
ené
nhe
tpu
blie
kda
tje
wilt
ber
eike
n.D
urf
tef
ocus
sen
op
een
niet
evi
dent
doe
lpub
liek.
Dur
fva
nuit
een
gro
eien
deb
etro
kken
heid
bij
het
proj
ect
ook
het
them
aw
ijkid
enti
teit
en
stad
side
ntit
eit
aan
tes
nijd
enm
etd
eeln
e-
mer
s,w
ijkbe
won
ers.
Boo
rde
bes
taan
de e
nerg
iei
nee
nw
ijko
fgr
oep
max
imaa
laa
n.
Zoek
naa
r the
ma’
s en
pla
atse
n di
e ku
nnen
ver
bind
en.
COMMUNICATIE
Zorg
voo
ree
naa
nspr
eekp
unt.
Het
pro
ject
vra
agt
naar
bui
ten
één
gezi
cht.
Wee
sze
era
anda
chti
gvo
ord
ein
tern
e co
mm
unic
atie
.Sc
hrijf
en
spre
ekd
irect
bet
rokk
enen
per
soon
lijk
aan.
Vers
peel
het
ver
trou
wen
en
dei
ntim
itei
tva
nde
pro
ject
enn
iet
ten
kost
eva
nco
mm
unic
atie
en
zich
tbaa
rhei
d.
Wee
sre
alis
tisc
h.D
eex
tern
e zi
chtb
aarh
eid
staa
tze
lden
in
verh
oudi
ngt
otd
ege
leve
rde
insp
anni
ngen
.
Nee
mj
eti
jdo
md
ezi
chtb
aarh
eid
tel
aten
gro
eien
.N
iet
dire
ctd
egr
ote
mid
dele
nin
zett
en,
wel
con
cret
eac
tivi
teit
en.
Ont
wik
kel
vers
chill
ende
vor
men
van
com
mun
icat
ie.
Bep
erk
jen
iet
tot
dec
omm
unic
atie
kana
len
van
het
regu
lier
aanb
od.
Pas
dev
ersc
hille
nde
com
mun
icat
ievo
rmen
aan
naa
rgel
ang
ded
iver
sef
asen
van
het
pro
ces.
Ga
omzi
chti
gom
met
hoe
je
over
het
int
erne
pro
ces
met
de
buit
enw
erel
dco
mm
unic
eert
.
Com
mun
icee
rw
erve
nde
nen
thou
sias
ten
ben
adru
khe
tpo
siti
eve.
Ste
l het
pro
ject
en
de a
nder
e pa
rtne
rs s
teed
s ce
ntra
al. V
erm
ijd je
zelf
te p
rofil
eren
als
dé
trek
ker d
ie d
e an
dere
n in
de
scha
duw
ste
lt.
Bre
ng a
ltijd
een
goe
d ge
docu
men
teer
d ve
rhaa
l.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�1
EVALUATIE
Wee
tvo
oraf
goe
dw
atje
wil
eval
uere
n.G
aui
tva
nde
gef
orm
ulee
rde
doel
stel
linge
nva
nhe
tpr
ojec
t.E
valu
eer
deze
ook
mee
en
durf
zei
nvr
aag
tes
telle
n.
Bev
raag
reg
elm
atig
-o
okt
usse
ntijd
s-
zow
elh
etp
rodu
cta
lsh
etp
roce
s.V
erm
ijde
chte
rda
ttu
ssen
tijd
se e
valu
atie
she
the
lep
roje
ct
opd
ehe
lling
zet
ten.
Eval
ueer
sam
enm
etd
ede
elne
mer
sen
de
doel
groe
p..
Ove
rwee
g:m
ete
lke
part
ner
apar
t of g
ezam
enlij
kev
alue
ren.
Eval
ueer
met
dee
lnem
ers
enp
ublie
kti
jden
sde
pro
ject
final
eof
too
nmom
ent,
maa
roo
ken
ige
tijd
nad
ien.
Zo
bren
gje
pie
k-e
n
dalm
omen
ten,
het
eve
ntue
lez
war
teg
atn
aafl
oop
enr
esul
tate
nop
lan
gere
ter
mijn
in
beel
d.
Han
gje
leg
itim
erin
gni
ete
nkel
vas
taa
nci
jfers
.
Verm
ijdd
atm
end
edo
orst
rom
ing
van
‘nie
uwp
ublie
k’n
aar
het
regu
liere
aan
bod
besc
houw
tal
see
ngr
aadm
eter
voo
rde
kw
alit
eit
van
jep
roje
cten
.
Eval
uati
em
ago
ok f
eest
zijn
,ni
eta
lles
moe
tge
form
alis
eerd
zijn
.
Het
pro
ject
moe
t bij
men
sen
een
vers
chil
mak
en. E
r moe
t iet
s ve
rand
erd
zijn
bij
deel
nem
ers,
in d
e w
ijk o
f sta
d, b
ij de
par
tner
s, in
de
beel
dvor
min
g.
NAZORG
Bet
rek
dee
xter
nep
artn
ers
bij
den
azor
gen
de
duur
zaam
heid
van
het
pro
ject
.
Verm
ijd‘
het
zwar
teg
at’v
oor
ded
eeln
emer
sna
het
rea
liser
env
anh
eti
niti
atie
f.
Dw
ing
een
proj
ect
niet
te
snel
om
zic
hte
ver
zelfs
tand
igen
,om
te
snel
van
pro
ject
naa
rst
ruct
uur
over
te
gaan
.
Vier
de
resu
ltat
en v
an h
et p
roje
ct e
n zo
rg v
oor f
eest
mom
ente
n.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Bet
rek
dee
xter
nep
artn
ers
bij
den
azor
gen
de
duur
zaam
heid
van
het
pro
ject
.
Verm
ijd‘
het
zwar
teg
at’v
oor
ded
eeln
emer
sna
het
rea
liser
env
anh
eti
niti
atie
f.
Dw
ing
een
proj
ect
niet
te
snel
om
zic
hte
ver
zelfs
tand
igen
,om
te
snel
van
pro
ject
naa
rst
ruct
uur
over
te
gaan
.
Vier
de
resu
ltat
en v
an h
et p
roje
ct e
n zo
rg v
oor f
eest
mom
ente
n.
DEEL � - HOOFDSTUK �
HOOFDSTUK �
Kan je gemeenschapsvorming meten?
Het meten en legitimeren van sociaal-cultureel effecten is een heikel thema. Tegelijk kan het bijdragen tot het begrip en
de appreciatie van je gemeenschapsvormende werking. We verkennen enkele mogelijkheden.
1. De weg wordt al wandelend gemaaktHetdenkenendoenrondgemeenschapsvormingiseenlevendgebeuren.Dagelijksbouwenweervaringeneninzichten
op.Ookoverprincipeseneffectenwaarophetdenkenendeactiezichmoetenrichten.Infebruari2007stondeen
focusgroepvanpraktijkwerkers1stilbijdegewensteresultatenvangemeenschapsvorming.Hierbouwenwegroten-
deelsverderopwattoenaandeoppervlaktekwam.Beschouwwatvolgtdusnietalseendefinitiefantwoord,maar
eerderalseenrichtingwijzer.
�. Het ene resultaat is het andere nietDegemeenschapsvormendepraktijkheeftvelegezichten.Zoweldeinhoudelijkeomschrijvingvanhetbegrip,alsde
methodiekenendepraktijkwerkerszelf,kenmerkenzichdooreenboeiendediversiteit.Hetisdanooknietverwon-
derlijkdatwedeuitkomstvangemeenschapsvormendeinitiatievennietzomaarkunnendefiniërenals‘geslaagd’of
‘mislukt’.Gemeenschapsvormingzoalswehetinditwerkboekbekijkenmiktopde sociale effecten van cultuur.Het
aldannietbereikenvandezeeffectenkanmennietzomaarincijfersvertalen.Kwantitatievemetinglijktalmeteen
eenheikelezaakenkwalitatievemetingzalslechtstotopeenbepaaldehoogtemogelijkzijn.Gemeenschapsvorming
verwezenlijkenlijktineersteinstantieeenzaakvandiagnose,visieeninterpretatie.
Hetbenoemenvandeprincipesendeeffectenvaneengemeenschapsvormendewerkingisallerminstevident,maar
welcruciaalvoordelegitimeringervan.Alsjenietweettotwatjeinspanningenmoetenleidenenhoejejouwreali-
satiesbinnendatkadervandoelstellingenkanduiden,isdekansreëeldatjeinitiatievennietwordenbegrepenof
geapprecieerd.Alles–entegelijkniets–krijgtdanhetetiket‘gemeenschapsvorming’opgekleefd.Watjou,alsgenu-
anceerdeenbetrokkengemeenschapsvormer,zekernietzalvooruithelpen.
�. Nood aan perspectief en principesAls absolute basisvoorwaarde geldt: weet waarom je inzet op gemeenschapsvorming.Wie niet weet wat gemeen-
schapsvormingbetekentofkanbetekenen,zalnooitkunnenuitmakenofzijngemeenschapsvormendewerkingzin
heeftenresultaatopbrengt.Frustrerendvoor jezelfenvooranderen.Gemeenschapsvormingstaatvooreenaantal
duidelijkedoelstellingen.Vertaaldezenaareenlangetermijnperspectiefvoorjeeigenwerkcontext.Vertrekdusvan
eendiagnoseeneenvisie.
Steljezelfdaarbijdevolgende vragen:
-welkduidelijkideehebikoverdewenselijkeevolutievandesfeerenhetsamenlevenindestad,
de(deel-)gemeente,hetdorp,dewijk,debuurt…?
-welkerolkancultuurdaarinspelen?
-hoegaikommetdiversiteitvanengemeenschappelijkheidtussenmensenengroepen?
Opbasisvandeantwoordenopdezevragenformuleerjeeenhanteerbarevisieopdegemeenschapsvormendekracht
vanjouwwerking.Ditiseennoodzakelijkevoorwaardeomderesultatenvandewerkingvoorafénachterafrealistisch
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
1.De focusgroep is samengestelduit een 15-tal cultuurbeleidcoördinatoren, cultuurfunctionarissenenanderepraktijkwerkersuit evenveelVlaamse
stedenengemeenten.
inteschatten.Alsjeweetvanuitwelkeprincipesjehandelt,zaljedegewensteeffectenookeenduidigerkunnenbe-
noemen.Enbijgevolgookduidelijkerkunnenargumenterenwaaromjeinspanningenzinhebben.
Eerstgaanwedieperinopdevraagwelkedegemeenschapsvormendeeffectendanwelkunnenzijn.Daarnaonder-
zoekenweopwelkemanierjedieresultatenkanlegitimeren.
�. Welke resultaten of effecten?Uitdebevragingvandefocusgroepvaltopdatderesultaatsgebiedenvangemeenschapsvormingdiverszijn.Eenva-
riëteitdieoverigenslijktsamentegaanmethetaantal‘dienstjaren’:hoelangermenmetgemeenschapsvormingaan
deslagis,hoemeerverscheidendepraktijkendeeffectendiemenermeewilrealiseren.Wellichtisditeenlogische
evolutiedieeigenisaaneenzichnogontwikkelendepraktijk.Belangrijkhierbijisdatdefocusgroepduidelijknietkiest
vooreenrangorde:erbestaangeenmindergoedeofbetereresultaten.Wattelt,isdemotiveringendeslotsom.
Effecten of resultaten
Het woord ‘resultaat’ suggereert een interpretatie van hard, objectiveerbaar bewijsmateriaal. Hoeveel omzet werd
gerealiseerd?Overhoeveeldeelnemerssprekenwe?Eendergelijkeinvullingisnietechtaangewezenomdeuitkomst
vangemeenschapsvormendeinitiatieventebeschrijven.Hetgaatimmersniethoofdzakelijkomaantallen.Gemeen-
schapsvormingfocustmeerophetbewerkstelligenvanminderkwantificeerbarezakenalseeneffect,eenverandering,
eengevoel,eenmaatschappelijkdoel…Indeletterlijkezinvanhetwoordzijndatechterook‘resultaten’.Daarom
kunnenwedetermen‘effect’en‘resultaat’doorelkaargebruiken.Maaromverwarringtevermijdengebruikenwehier
enkel‘effect’.
Sociaal-culturele, artistieke en maatschappelijke effecten
Inditwerkboekbekijkenwegemeenschapsvormingvanuitdesocialedimensiediecultuurvoordesamenlevingkan
betekenen.Geziendeeigenheidvancultuurendefinaliteit–hetsamenlevenbevorderen–uitendeeffectenvaneen
gemeenschapsvormendewerkingzichhaastperdefinitieophetsociaal-cultureel,hetartistieken/ofhetmaatschap-
pelijkvlak.Hetonderscheidenvansociaal-culturele,artistiekeenmaatschappelijkeeffectenismogelijk(enwellicht
somsookrelevant),maartegelijkookzeldenrealiseerbaar,netomwillevandeintrinsiekeverbondenheidvandedrie
thematiekenindegemeenschapsvormendewerking.
Daaromgaandepraktijkwerkersvoorvolgendepragmatischeaanpak:inonshandelenlatenweonsleidendooreen
visiediezowelonzemaatschappelijke,sociaal-cultureleenartistiekeprincipesverwoordt.Omteevaluerenofwedeze
visieookrealiseren,gaanweuitvanmeervoudigeeffecten:telkenswordendedriedimensiesinminofmeerderemate
gecombineerd.
Omdeeffecten te kunnenbenoemen,opteerdede focusgroep voor een onderscheid op basis van het onderwerp
waarop de acties betrekking hebben.Welkeeffectenheeftgemeenschapsvormendewerkingopindividuen,groepen,
deeigenorganisatie,opdeomgeving?
Effecten op het individu
Gemeenschapsvormingroeptsnelassociatiesopmetgroepenofgemeenschappenvanmensen.Tochbeklemtonende
praktijkwerkersdathetcollectiefbelangvaneeninitiatiefnietzeldeneenextraenechtovertuigendedimensiekrijgt
alsmeneeneffectopindividuenkanaanwijzen.Hetgaatdanmeestaloverindividuelegetuigenissendieuitdrukken
welkgevoelofbesefhetinitiatiefbijhenwistlosteweken.Dezepersoonlijke verhalenstaanvaaklosvanhetzicht-
baarproductvanhetproject.Hetzijngetuigenissenindemargevanhetgebeuren.Toevalligopgevangenenvaakook
emotioneelgeladen.Enkelevoorbeelden:
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
- hetbesef(opnieuw)meetetellen
- eengevoelvantrotseneigenwaardeomwillevandegerealiseerdeactie
- hetgevoel‘nodig’tezijn
Dergelijkegetuigenissenzijnkrachtigesignalendie,mitsomzichtigvertaald,ookovertuigendeargumentenkunnenzijn
omdezinvolheidvangemeenschapsvormingteillustreren.Deverhalenstaanechterbestnietopzichzelf.Zewinnen
aankrachtwanneerjezekadertindebedoelingomviagemeenschapsvorming,individuelevaardighedentotactief
burgerschapenempowermenttestimuleren.Opdiemanierkanjeindividuelegetuigenissenverbindenmetdewense-
lijkeeffectendiejevoorhetdoelpubliekformuleerde.Zoalsbijvoorbeeld:
- mensenverzelfstandigeninhuntalenten
- mensenlatendoorstromennaarverantwoordelijkepositiesinandereprojecten
- ervoorzorgendatmensenelkaarlerenkennenenbegrijpen
Hetmaghieralduidelijkzijn:dezeeffectenkanjenietzomaarmeten.Welweten.Tenminste,mitseenbeetjegeluk,
doorzichtennabijheid.Ofjeeffectenteweegbrengtofniet,zaljezelfmoetenhorenenvoelen.Ditverondersteltje
aanwezigheid,eenvoortdurendeluisterbereidheidenzinvoordialoogmetiederebetrokkene.
Effecten op groepen
Schijnbaardemeestevidenteclustervaneffecten,maarinwerkelijkheidnetdemoeilijksteomtevatten.Gemeenschap-
penvorming,hetwaarmakenvangroepsgebondengemeenschappelijkheidtussenmensen,iseencentraledoelstelling
vandejob.Tochishetvoordepraktijkwerkersmoeilijkomuitdrukkingtegevenaanhunrealisatiesopditvlak.
Enkeleeerstepogingen:
- debehoeftenofinteressesvaneengemeenschapkrijgeneeninvulling
- hetverenigingslevenwintaanbelangstelling
- hetwijk-ofbuurtoverlegwordtdynamischendivers
- hetcultureelpotentieelvangemeenschappenkomttotuiting
Effecten voor de organisatie
Met‘organisatie’bedoelenwehetcultuur-ofgemeenschapscentrum,debibliotheek,decultuurdienstofnog,iedere
anderedienstofactievepersoondiegemeenschapsvormendeinitiatievenopzetindestad,gemeente,wijkofbuurt.
Heelvaakkrijgengemeenschapsvormendeeffectenvoordeorganisatieeensterkeinstrumentelebijklank.Gemeen-
schapsvormingstaatdangelijkaanactiesdieheteigenaanbodeenruimer,meergediversifieerdpubliekbezorgen.Dit
doetzekergeenafbreukaandegemeenschapsvormendewaardevanhetinitiatief.Voorbeeldenhiervanzijn:
- publieksverbredingbereikendoorcultuurparticipatievankansengroepenteverhogen
- dedoorstromingnaarheteigenaanbodverbeterendoordrempelsteslechten
Hoelangermenmetgemeenschapsvormingaandeslagis,hoelosserderechtstreeksebandmethetbestaandeaan-
bodlijktteworden.Ervarengemeenschapsvormershalenaandatdeontwikkelingvaneenspecifiekewerkingnaast
het‘traditionele’aanbodstaat,aanalseenexpliciet,wenselijkeffectisvoordeeigenorganisatie.
Bijvoorbeeld:
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
- gemeenschapsvormende activiteiten vormen een duidelijk onderdeel van de eigen programmering of
dienstverlening
- gemeenschapsvormingherdefinieertdewerkingvan‘hethuis’
- erwordtgeleidelijkexpertiseopgebouwdbinnendeeigenorganisatieofdienst
- eriseenverhoogdeinstroomvandiversesoortenexpertiseindeorganisatie
Deontwikkelingvaneeneigenstekbinnendeorganisatieisdikwijlseengevolgvanlangdurigesamenwerkingsver-
banden.Partnerslerenelkaarkennen,organiserensameneeninitiatiefengaanvervolgensverdermetelkaaroppad.
Ditleidttotdevermengingvan(bedrijfs-)culturen,deontwikkelingvannieuweprocessenmeteeneigendynamiek…
Naverloopvantijdvormtzicheenclustervanmensen,organisatiesenactiviteiten,eengroepdiezichduidelijkonder-
scheidtbinnendegekendewerkingvanhethuis.Praktijkwerkersgeveneendergelijkevervlechting van belangen en
engagementenookaanalseenpermanent,wenselijkeffectvanhunopdracht.Zijbenoemendezepositieveeffecten
voordeeigenorganisatiealsvolgt:
- hetaantalsamenwerkingsverbandenstijgt
- dekwaliteitvandesamenwerkingverbandenverhoogt
- netwerkenbreidenuit
- hetdraagvlakisgrootenrelevant
-onzeorganisatietreedtsteedsvakerbuitendeeigenmuren
Maarnetzogoedgaatgemeenschapsvormingzichdieperverankeren in de organisatiezelf.Hetisnietlangerdetaak
vanéénmedewerker,maarwelvanhetvolledigteam.Gemeenschapsvormingiseencentraalaandachtspuntgeworden
voordeheleploeg–endusvoordeorganisatieopzich:
- gemeenschapsvormingiseenaandachtspuntvoorelkemedewerker
- gemeenschapsvormingvormteenrodedraadinhetbeleidendedagelijksepraktijkvandeorganisatie
Tegelijkertijd lijkthetevidentdatbijdeontwikkelingvangemeenschapsvormingeensterkeklemtoon ligtopvrij-
willigers.Mensendiedan‘deelhebber’ofmede-eigenaarwordenvandewerking.Vanuitdezeinvalshoekbetekent
gemeenschapsvormingeveneenshetstuurmeeinhandengevenvanmensenuitdeomgevingvandeorganisatie.
Dewenselijkeeffectenzijndanmeestalteverwoordenindetrantvan:devrijwilligerswerkingbreidtuit,vernieuwt,
versterkt.
Bovendien,zostellendepraktijkwerkers,hebbenbovenstaandeeffecteneenaangenaamneveneffect.Hoejehetdraait
ofkeert,eendergelijkewerkingzorgtvoor:
- eenbetereinbedding
- eenbrederdraagvlak
- eenbeterimagovandeeigenorganisatie
Effecten voor de partners
Gemeenschapsvormingiszeldenofnooiteenzaakvanéénenkeleorganisatie.Netwerkvorming en samenwerkings-
verbandenzijnnietalleendoelstellingen,maarvaakookwenselijkeeffectenvandegemeenschapsvormendewerking.
Nietverwonderlijkdatdefocusgroepalswenselijkeffectookweesopdepositievegevolgenvanhet‘samenaande
slaggaan’:
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
- bijdecollega-dienstenvindteenmentaliteitswijzigingplaats
- socialeencultureleorganisatiesvindenelkaarenvullenelkaaraan
Ervarengemeenschapsvormersstellendatdoorgedrevensamenwerkingsverbandenerintweedeinstantietoeleiden
datbepaaldeverwachtingenenrollenverschuiven.Ditkanalseffecthebbendat:
- detrekkersrolvangemeenschapsvormendeinitiatievenwisselt
- men organisaties die voorheen altijd de trekkersrol op zich namen, bij nieuwe initiatieven spontaan gaat
consulterenalsmededenker
Effecten voor de omgeving
De reële leefomgeving isdebelangrijkstefocusvangemeenschapsvormingineenlokaalcultuurbeleid.Wedenkenen
hopenhetlokaalsamenlevenensamenhandelentekunnenverrijken.Ofwedaarinslagen,hangtafvandeeffecten
diewekunnenregistreren.Dewaaieraanmogelijkeeffectenisoneindiguitgebreidenhangtvanzelfsprekendsamen
metdegeformuleerdeconcretedoelstellingen.Depraktijkwerkersgevenaandathetmogelijkis‘deomgeving’duide-
lijkaftebakenen.Wehebbenhethieroverinitiatievendiezichhoofdzakelijkophetpubliekdomeinrichtenendaar
effectenwillenlosweken.Dezewenselijkeeffectenvertalenzichalsvolgt:
- hetpatrimoniumkrijgteenactueleinvulling
- decultureleidentiteitvandeplaats(wijk,buurt,straat,plein…)krijgteenactueleinvulling
- hetdorpspleinwordteenontmoetingsplekvooreenbelangrijkeraantalmensen
- hetpubliekdomeinkrijgtmeer(culturele)beleidsaandacht
�. Met effecten overtuigen?Hetlijdtgeentwijfel:gemeenschapsvormingwilopverschillendefronteneffectressorteren.Maar…succesvolaande
slagzijn,biedtnoggeengarantiesvoordeverdereuitbouwvandewerking.Hoewelgemeenschapsvormingeenbij
decreetvastgelegdeopdrachtisvoorhetlokaalcultuurbeleid,zaljegenoodzaaktzijnjedoelstellingenenresultaten
regelmatigenopde juistemanier te legitimeren.Hoe(mede-)beleidsvoerdersovertuigenzonderdat jecijfersvan
uitverkochtezalenkanvoorleggen?
Ookdezevraaglegdenwevooraandefocusgroep.Ookhierhebbendeantwoordennietdepretentiealomvattendte
zijn.Welinspirerendvoorverderepraktijkontwikkeling.
Waarom overtuigen?
Gemeenschapsvormendwerkenstartvaakopbasisvangoedebedoelingen.Maarzondereendegelijkeonderbouw
enduidelijkegarantiesvanuithetbeleidzijngoedebedoelingentefragielomteoverleven.Depraktijkwerkersstellen
bovendiendateengemeenschapsvormendewerkingextrakwetsbaarisomdatzijzichperdefinitieverwezenlijktin
langetermijnprocessen.Ditisnietalleenergtijdsintensief,maarverondersteltookdathetprocesan sichhaasteven
belangrijkisalsdeproductendieeruitvoortvloeien.Nietevidentesamenwerkingsverbandenvragentijdenomzichtig-
heid.Nietiedereenisdaarzomaarvanovertuigd.Welateneenpraktijkwerkeraanhetwoord:“Het lijkt een premisse:
vele kleine inspanningen leiden kwalitatief gezien tot een beter resultaat dan één groot opvallend initiatief. Toch is
dit iets wat je steeds weer moet uitleggen.”
Zoalsgeblekenuitdeomschrijvingvandeeffecten,veronderstelthetlegitimerenvaneengemeenschapsvormende
werkingandereinvullingenvanparticipatieenkwaliteit.Eerderdanaantallenzijnsociale doelstellingendaarindoor-
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
slaggevend.“Het beleid moet dit goed beseffen. Daarom is het cruciaal dat het beleid hiervoor kiest en bepaalde
risico’s neemt. Het dient duidelijke doelstellingen te definiëren in plaats van de term ‘gemeenschapsvorming’ ondoor-
dacht te gebruiken. Verder moeten beleidsverantwoordelijken vertrouwen durven geven in de gebruikte methodieken;
voldoende tijd, middelen en logistieke onderbouw voorzien voor de geplande processen en ten slotte beseffen dat
elk gemeenschapsvormend project maatwerk is.”
Hoe overtuigen?
Er bestaat geen universeel geldend ‘plan van aanpak’ om (mede)beleidsverantwoordelijken te overtuigen van de
noodzaakendeeigenheidvangemeenschapsvormendwerk.Veelhangtafvandespecifiekebeleidscontext.Welke
aandachtkrijgtgemeenschapsvorminginhetgemeentelijkbeleidsplanenhetcultuurbeleidsplan?Watisdeomvang
vandeaanwezigeervaringenkennis?Hoegrootisdegevoeligheidinhetschepencollegevoorhetsocialeaspectvan
cultuur?…
Iederesituatieisanders.Tochblijktuitervaringdatjebijhetlegitimerenvaneengemeenschapsvormendewerking
bestrekeninghoudtmeteenaantalzaken:
Legitimering start bij visieontwikkeling
Degroteboodschapis:weetwatjewilbereikenenwaarom.Voorzieindematevanhetmogelijketussentijdseeffecten
endurfdezetebenoemen.
Betrek (mede)beleidsverantwoordelijken zoveel mogelijk bij de visieontwikkeling én bij de interpretatie van de
resultaten.
Spreek dezelfde taal
Hetdenkenovergemeenschapsvorming,depraktijkontwikkelingenbijgevolgookdeterminologiezijninvolleontwik-
keling.Hettaalgebruiken–daarmeesamenhangend–debelevingvanwatgemeenschapsvormingkanbetekenen,
ismomenteelnoglangnieteenduidig.Bijhetlegitimerenkanditeenvalkuilvormen.Zorgdusdatjedezelfdetaal
spreektendatookevaluatiesvanuiteengedeeldbegrippenkadergebeuren.Maakvanmeetafaanuwaandachtspun-
tenenhunbetekenisduidelijk.
Blijf steeds op de juiste manier informeren
Nota’skunnenhelpenomevidenteenminderevidentepartners,beleidsverantwoordelijken,sleutelfigurenteovertui-
gen.Maardaarnaastiseenconcretepraktijkervaringminstensevensterk.Nodighenuitopdeactiviteiten.Doedit
nietenkelopgrotesuccesmomenten,hetwerkindecoulissen,derepetitie-enzoekmomenten…zijnevensprekend
enbiedenvaakmeermogelijkhedentotdialoog.Betrekverantwoordelijkenookbijderealisatiesvananderesectoren
diedeeluitmakenvanhetnetwerk.
Stelperinitiatiefeenuitgebreideevaluatieficheop.Rapporteerstelselmatigdestandvanzakenvangroteprojecten
aanhetcollege.
Bouw informeel overleg uit met verschillende verantwoordelijken
Netwerkvorming,samenwerkingsverbanden…verschillendeorganisatiesuitdiversewerkveldendiegemeenschapsvor-
mendwillensamenwerken.Eendergelijkdraagvlakkangemakkelijk‘breken’alsde(politieke)verantwoordelijkenhet
nietdenodigeruimtegeven.Uitervaringblijktdathetdemoeiteloontformeel,maarzekerookinformeeloverleguit
tebouwenmetdeschepenvanjeugd,deOCMW-voorzitter,deschepenvansocialezaken,…
Vermijd concurrentieverwijt
Nietsiszonefastvoordelegitimeringvaneengemeenschapsvormendewerkingalshetverwijtvanasociaalhandelen.
DEEL � - HOOFDSTUK �
1��
Eenbuurtprojectopzettenenvervolgensterechtweerwerkkrijgenvansleutelfigurenen/of-organisatiesdiejeoverhet
hoofdzag…hetispijnlijkvoorjegeloofwaardigheidenkomtjelegitimeringdanookniettengoede.
Zoek ambassadeurs
Stuurerbijvoorbeeldopaanomdeskundigenmeteengevoeligheidvoorgemeenschapsvorminginderaadvanbe-
stuurvanjeorganisatietelatenzetelen.Zoekambassadeurs,afkomstiguitdeverschillendedomeinenwaarmeejeaan
deslagwil(wijken,doelgroepen,onderwijs…).
En …
Ookdestijlvanjelegitimering,delocatieenhetmomentdatjeervooruitkiest,zijnvancruciaalbelang.Weesdaarin
nietnaïefofaltevoortvarend.Verteljouwverhaalengaervoor!
DEEL � - HOOFDSTUK �
1�0
DEEL � - HOOFDSTUK �
UITLEIDING
Ziezo.Eenwerkboekmetvragen,inzichten,raadgevingenen…nieuwevragen.
Enkelejarengeledenstarttenweeenzoekprocesnaardewezenlijkeinhoudenpraktijkvangemeenschaps-
vormingalsopdrachtvoorhetlokaalcultuurbeleid.Vandaagstaanweveleurenvanreflectieenbegeleiding
verder.Elkuurstaatopzijnbeurtvooreenveelvoudvangesprokenengeschrevenwoorden,inzichten,raad-
gevingenennieuwevragen.Endusblijftdezekerheiddathetlaatstewoordovergemeenschapsvormingab-
soluutnognietgezegdis.Gelukkigmaar.Gemeenschapsvormingisimmersnooitaf.Gemeenschapsvorming
gaataltijdoverdezoektochtnaarwatmensenbindt.Overeenperspectief,eengeloofdateraltijdeenstap
vooruitistezetten.Omdatdesamenlevingaltijdinbewegingis,moetdekunstvanhetsamenlevendat
ookzijn.Dekunstvanhetsamenleven,degemeenschapsvormendefunctievancultuur,zalzichzoalshet
goedekunstbetaamt,steedsdichtbijhetzoeken,hetsteedsopnieuwproberenbevinden.Dichtbijdedrang
omtoteennieuwe,beterevormgevingtekomen.Toteennogmeerrelevante,actueleentoekomstgerichte
vormgevingvangemeenschap(pen).Eenmooieuitdagingvoorbeleidsverantwoordelijken,cultuurwerkers,
kunstenaarsénallemannenenvrouwenuitdestraat…
Dezeopdrachtkrijgtbinnenkortnogeenflinkeduwinderug.DeVlaamseoverheidvoorzietinhetdecreet
lokaalcultuurbeleid1europerinwonervoordeondersteuningvangemeenschapsvormendeinitiatieven.De
gemeenschapsvormendefunctievanhetlokaalcultuurbeleidkomtdaarmeeextrainhetdaglichttestaan.
DeVlaamseoverheidnodigtdestedenengemeenten,cultuur-engemeenschapscentra,bibliotheken,erf-
goedactoren,hetvrijwilligerswerk…uitommetcultuur,visie,nuanceencreativiteitmensenteactiverenom
degemeenschapendelokalesamenlevingmeetevormen.
Ditwerkboekwildaarbijhelpen.Maardaarhoudenwehetnietbij.Vanafhetnajaarvan2007organiseren
desteunpuntenCultuurLokaal,VCOBenKunstenDemocratiediverseinitiatievenomgemeenschapsvorming
ookindeconcrete,lokalewerkcontexthanteerbaartemaken.Wewillenditdoenmeteengevarieerdaanbod
vancollegagroepen,studiedagen,praktijkbezoeken,…Wordtdusvervolgd.
Tegelijkslaanwedehandeninelkaarmeteenbredewaaiervancollega-steunpunten.Zoalsuitditwerkboek
blijkt,heeftgemeenschapsvorminggeenbestaansrechtzonderbredesamenwerkingsverbanden.Daarom
krijgthetafgelopentrajectgemeenschapsvormingeenvervolg.Samenmetcollega’sdiehetbredelokale
cultureleveldvertegenwoordigen(erfgoed,kunsten,sociaal-cultureelwerk,amateurkunsten,sociaal-artis-
tiekepraktijk,jeugd,bibliotheken,cultuur-engemeenschapscentraenhetlokaalcultuurbeleid)énaange-
vuldmetvertegenwoordigersvanwerkveldendieookeenlokalegemeenschapsvormendeopdrachthebben
(samenlevingsopbouw,minderheden,…)willenwedekomendejarenafstemmen,ontwikkelenendepraktijk
verderconcreetondersteunen.Ditsamenwerkingsverbandstaptovergrenzendienognietzolanggeleden
‘evident’waren.Enzohoorthet.Gemeenschapsvormingverondersteltimmerseentransversaleenintegrale
aanpak.
↳
Hetwerkboekisgeschreven,degesprekstafelgoedgevuld.Deblikisstevigopdetoekomstgericht.We
hopendatditwerkboekregelmatigdoorbladerdwordtenafentoeopenligt.Misschienwelopdelaatste
bladzijde.Wantdaarvindjenogeentoemaatje.
Omdatwealzodikwijlsdevraagkregen‘hoezoujegemeenschapsvormingsamenvatten?’probeerdenwe
toteenbegripsomschrijvingtekomen.Ping-pong-gewijs.Naeenvoorzetvolgdeeenverbeteringennogeen
verbeteringennogéén….Totdathetgeheelterugalshetwarevloeibaarendusonvatbaarwerd.Ergens
middeninditproceswisseldenwevanideeënoverdetekstopdevolgendepagina.Maar,zoalsgezegd,kort
nadienvolgdealweereenverbeterdetekst.Eendefinitieveomschrijvingzalernooitzijn…Aanjounuom
woordentoetevoegenofteschrappenenvooral,omermeeaandeslagtegaan!
IvoJanssens MiekDeKepper JanBraeckman
KunstenDemocratie PedroOosterlynck CarlaMartens
CultuurLokaal VCOB
AUTEURS
Eric Corijn is cultuurfilosoof en sociaal wetenschapper, professor sociale en culturele geografie aan
de VUB. Hij doceert ook aan het Vesaliuscollege en in de Master in Toerisme (Leuven) en is gastdo-
cent aan de universiteiten van Girona (Spanje) en Lviv (Oekraine). Directeur van de onderzoeksgroep
COSMOPOLIS,City,Culture&Society.Daarnaast ishijco-directeurvanPOLIS,a jointmastersdegreein
EuropeanUrbanCulturesvandeuniversiteitenvanBrussel(VUB),Tilburg(UvT),Manchester(MMU)andHelsinki
(UADH)envan“4Cities”,eenUNICA-EuromasterinUrbanStudiesmetdeuniversiteitenvanBrussel,Wenen,
KopenhagenenMadrid.SamenmetStephanieLemmensbegeleiddehijhetgeheletrajectgemeenschaps-
vormingenishijinhoudelijkeindverantwoordelijkevoorditwerkboek.
Veerle De SchrijverisdocentaandeArteveldehogeschoolteGent.Zijbegeleiddetijdenshettrajectgemeen-
schapsvorminghetproject‘BuurtbibliotheekBrugsePoort’.Hetpraktijkverhaaldatjeoppagina95vindt,
isgebaseerdophaareindverslag.
Christine DierckxisdocentaandeArteveldehogeschoolteGent.Zijbegeleiddetijdenshettrajectgemeen-
schapsvorminghetproject‘Dynamiserenvandewijkmetcultureleinjecties’.Hetpraktijkverhaaloppagina
79isgebaseerdophaareindverslag.
Stephanie Lemmens is Licentiaat indeSocialeenCultureleAgogiek (optieVrijetijdsagogiek),Master in
artsinEuropeanUrbanCulturesensindsjanuari2005alsonderzoekerverbondenaanCOSMOPOLIS,City,
Culture&Society.Zijdeedonderzoekenbegeleidinginzakegemeenschapsvormingbijhetopbouwwerkin
Antwerpen,decultuurcentraAntwerpenenhettrajectgemeenschapsvorming.
Pedro OosterlynckisprojectmedewerkerbijCultuurLokaal.Hijwasverantwoordelijkvoordeontwikkeling
envoortgangvanhettrajectgemeenschapsvormingencoördineerdehetontstaansprocesvanhetwerk-
boek.Hoe kun je gemeenschapsvorming meten? en Gemeenschapsvorming is een beleidsuitdagingzijn
vanzijnhand.
Marijke Pruytiscoördinatorvandeafstudeerrichtingsociaal-cultureelwerkindeArteveldehogeschoolte
Gent.Zijdoceertcultuur-enbeleidsvakkenenbegeleidtdewerkcollegeserfgoedensociaalartistiekeprojec-
ten.Zijwerktookmeeaanprojectenenopdrachtenvoorexterneorganisaties.Tijdenshettrajectgemeen-
schapsvormingwaszijlidvandereflectiegroepenbegeleiddezehetproject‘MarktTorhout,zuurstofvoor
destad’.Hetpraktijkverhaaloppagina107isgebaseerdophaareindverslag.Samenmetdefocusgroep
gemeenschapsvormingontwierpzijdaarnaastdeChecklist voor gemeenschapsvormende initiatieve’.
Eric RoelandtisdocentaandeEhsalteBrussel.Hijbegeleiddetijdenshettrajectgemeenschapsvormingde
projecten‘Grandola’en‘BuurtgerichtewerkingKortrijk’.Depraktijkverhalendiejeoppagina75en99vindt,
zijngebaseerdopzijneindverslagen.
Peter Wouters coördineerthetprogrammasociaal-cultureelwerkenbegeleidt stagesaandeKatholieke
HogeschoolLeuven.Hijengageertzichgraaginprojectenenopdrachtenvoorexterneorganisaties.Voorhet
trajectgemeenschapsvormingbegeleiddehijvierlokaleinitiatieven.Depraktijkverhalendiejeoppagina
83,87en91vindt,zijngebaseerdopzijneindverslagen.Hijwastevenslidvandereflectiegroep.Omdathij
indehogeschoolbetrokkenisbijdeopmaakvanhetnieuwecompetentieprofiel‘bachelorinsociaalwerk’,
wilde hij graag meewerken aan een functieomschrijving. De tekst Medewerker gemeenschapsvorming:
profiel competenties, rekruteringstips’isdaarvanhetresultaat.
De focusgroep gemeenschapsvorming kwam tijdens het werkjaar 2006-2007 vijf maal samen. Brien
Coppens (dienst gemeenschapsvorming Mechelen), Ellen De Bruyne (cultuurcentrum Heist-op-den-Berg),
Johan De Feyter (cultuurbeleidscoördinator Brecht), Ronny De Mulder (cultuurbeleidscoördinator
Sint-Niklaas), Marijke Leye (Dienst Kunsten – Gent), Gunter Lots (cultuurcentra Antwerpen), Michiel
Mestdagh (cultuurbeleidscoördinatorTorhout),BeaNollet (cultuurdienstMiddelkerke),PedroOosterlynck
(CultuurLokaal),GreetRoosbeek(cultuurcentrumBelgica–Dendermonde),RoelTulleneers(cultuurcentrum
deWerft–Geel),SofieVandaele(cultuurcentrumEvergem),NicolasVanlerberghe(cultuurcentrumKortrijk
enontmoetingscentrumRollegem),AnsVerlooy (Dinamovzw– cultuurcentrumDeWarande–Turnhout)
leverdeneenbelangrijkebijdragevoordeChecklist voor gemeenschapsvormende initiatieven, Medewerker
gemeenschapsvorming: profiel competenties, rekruteringtips en Kan je gemeenschapsvorming meten?
Gemeenschapsvormingishetgeheelvanprocessendatleidttotmeergemeenschappelijkheidtussenmensen.Gemeen-
schappelijkebetekenisgeving,zingevingensocialepraktijkenzijnerdepijlersvan.Eenhedendaagsesamenlevingbestaat
uitvele,steedsevoluerendegemeenschappenenpraktijken.Eenindividukandeeluitmakenvanverschillendegemeen-
schappen.
Gemeenschapsvormingiseenactiefprocesdateropgerichtisdesocialebandteversterkentussenmensendievanuit
diverseachtergrondenmoetenlerensamenleven.Gemeenschapsvormingisduseenleerprocesinhetsamenvormgeven
vandesamenleving.Hetvergrootdeindividuelevaardighedentotactiefburgerschap.Hetontwikkeltdeculturelebijdragen
vanuitverschillendegemeenschappenenzoektnaareengedeeldesamenlevingsopbouw.
Datgebeurthetbesteindecontextvaneenlokaleomgevingenvanuitconcretelevenservaringen.Gemeenschapsvorming
zoektdannaardeverbindendeelemententussendeverschillendegemeenschappendieineenbuurt,wijk,stad…aanwezig
zijn,dieerwonenofzegebruikenenduskleuren.Gemeenschappen-engemeenschapsvormingrichtenzichhoofdzakelijk
ophetpubliekgedeeldedomeinenbeklemtonenzoweldegemeenschappelijkheiddievandaaggedeeldwordtalseen
gemeenschappelijktoekomstperspectief.Centraalinhetvormingsprocesstaatvaakhetsamen-makenofsamen-vormgeven
endussamen-werken.
Cultuurendusookhetcultuurbeleidspelenindezemaatschappelijkeprocesseneenbelangrijkerol,maardatgebeurtniet
losvandewerkingvandeanderedomeinenvanhetsamenleven.
Top Related