SENEGAL

2012 Iraila 51.zbk / 1,5€

haizetara

ZAZPI

“Bou el Mogdad” ontzi mitikoan

SANTORINIIzadiaren edertasun

basatia

KATMANDUBailara bete zirrara

MACHALILLAEkuadorreko kostaldeko

parke nazionala

haizetara

ZAZPI

ARGITARATZEN DU:Astero. Herritar Berri SLU.

EDITOREA:Mariasun Monzon

DISEINUA:Eneko NapalARGAZKIAK:Argazki Press

EGOITZA:Portuetxe 23-2.a20018 Donostia

http://www.zazpihaizetara.comE-posta: zazpihaizetara@astero.net

Tfnoa: 946 61 20 55LEGE GORDAILUA:

SS-238-2008INPRIMATZEN DU:

Printek Inprimategia. Zamudio

Aza

leko

arg

azki

a: P

ATX

I UR

IZ • A

urki

bide

ko a

rgaz

kiak

: 06

Patx

i UR

IZ

16

Gon

zalo

IRIB

AR

NEG

AR

AY

24

Dav

id C

IDR

E

32

Vale

ntí Z

APA

TER

4

2 O

riol C

LAV

ERA

32

16

3

06 SENEGAL IBAIAEsperientzia ahaztezina Senegalibaian barrena “Bou el Mogdad”itsasontzi mitikoan

16 SANTORINIAskoren ustez, munduko iluna-bar ederrenak ditu Santorini greziar uharteak

24 KATMANDUNepaleko hiriburuaren paisaiatxundigarria: tenpluak, estupak,monjeak, Thamel auzoa...

32 MACHALILLAParke nazionala Ekuadorreko kos-taldean, fauna aberatsa ezagutueta hondartza ederrez gozatzeko

42 GIRONAKataluniako hiri ederreko kalexketan paseatzea denboranatzera egitea da

04 MUNDUARI BEGIRADA Brickell Key Island, Maiami hiriko zonalde esklusiboenetako bat49 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, leku aipagarriak, proposamen tematikoa...

aurkibidea

06

24

42

Tim Kiusalaas

Munduari Begirada

5

Irudian ageri dena AEBetako Miami hiriko zonalde esklusiboenetako bat da. Miami ibaiaren hegoaldean,Brickell auzoan, dago Brickell Key Island, zubi baten bidez hiriari lotzen zaion eremua. Bertan eraiki diren

etxe orratz ugariak direla-eta, auzoak kutsu futurista hartu du azken urteotan. Miamiko finantza gune nagu-sia ere bada, izan ere, 100 banketxe baino gehiagok bertan dituzte bulegoak, iparraldean bereziki; hegoalde-an, ostera, luxuzko etxebizitzak dira nagusi. Brickell Avenue etorbidean aurkitzen da Floridako etxe orratzgaraiena, 242 metro neurtzen dituen The Four Season hotela. Orain, Miamiko eremu hau taberna eta dan-

tzaleku esklusiboz betetzen ari da, South Beach mitikoari konpetentzia eginez.

Brickell key island (MiaMi)

SE

ENEGAL IBAIATestua:Daniel Molini Dezotti Argazkiak: Patxi Uriz

“Bou el Mogdad” mitikoan

8

adira zenbait azalpen ‘Senegal’ izenaren jatorria fro-gatzen dutenak. Edonola ere, onargarrienak dio basamor-

tua karabanetan zeharkatzen zuen bereber tribu baten oho-retan jarri ziotela». “Bou el Mogdad” itsasontzian, garai bate-ko Podor hiri kolonialetik hurbil ainguratuta, AnsoumanáBadji sarjentuaren jakinduriak harrituta utzi ninduen. Sene-galeko armadako sarjentu hau eszedentzian zegoen, eta gidaturistiko lanetan zebilen. Ansoumanák (Ansú hurbilekoen-tzat) laster eten zuen inguruko pertsonen eztabaida etimolo-giko hura. Hainbat hizkuntzatan ematen ari ziren arrazoiketaguztiak berehalako batean amaitu ziren. Zizeronea ozen min-tzatu zen, guztiek entzuteko moduan: «Karabanak Agadirre-tik salgaiz beteta iristen ziren (gineak, basamortuko erremen-tariek landutako zapatak, azukrea, tabakoa eta tea) eta ibaia-ren alde honetara igarotzen ziren gatzarekin trukatzeko. Tri-

9

Senegal ibaian barrena “Bou El Mogdad”

itsasontzi mitikoan ibai-bidaia egitea se-

kulakoa da, primerako ontzi batean egin-

dako bidaia paregabea. Xarma handiko bi-

daia, autentikotasuna albo batera utzi

gabe. Itsasontziaren bizkarrean dagoen

hamakatik, ezustekoz eta oroitzapen

ahaztezinez beteta dagoen deltaren ur la-

saien ibilia sumatuko dugu, abentura eta

plazera nahastuko dituen bidaian.

Senegal ibaian barrenaegiten duen ibilaldian antzinako

hainbat hiri zeharkatzen ditu ontziak,tartean irudian ageri den San Luis,

Unescok munduko ondare izendatua.

�

bu horiek berbereen hizkuntzan zenega zuten izena. XV.mendean ezarri ziren merkataritza-etxeen benetako aitzin-dariak izan ziren. Djolof herrian barrena itzultzen ziren; han,babarrunak, artatxikiak, irinezko enpanadak, azukrea eztiare-kin, kakahueteak eta eguzki eta hondarrez beteriko kilometrougari gainditzeko adina hornidura erosten zituzten. Garaihartako jendeak zenegatarren ingurua deitu zion, eta gauregunera arte izen hori gorde du».

Denbora librea nuen; izan ere, bazkaldu berriak ginen etaez zegoen jarduerarik aurreikusita. Berehala ohartu nintzenSenegal ibaiko bidaiaren kronikariaren beraren aurrean nen-goela. «Itsasontzi hau deskribatzea nahi duzula?», harritu zengida. Baiezko keinu txiki bat nahikoa izan zen hizketan jarraizezan. «1950eko hamarkadan Europan eraikitako itsasontziada. Duela hiru edo lau urte berriztatu zuten, eta zenbait for-ma kolonial bere horretan gorde zituzten. 600 tona ingurumugitzeko gai da, eta 51 metro luze da. Branka puntan du, eta

1 0

Bere duintasunaren alde pozikborrokatzen duen

Afrikaren zati bat ikusiko du bidaia-riak Senegalen. Gorengo irudian,

Lougan herriko festa bat ageri da.Lerroon gainean, Richard Toll herriko

biztanle bat eta Daganako ama-semeak. Eskuinean, goian, kolore

askotako soinekodun neska. Behean,emakume bat Richard Tollen eta

gizon bat Podor hirian.

lau zubi, 26 gela eta suite bat dauzka. Tripulazioa dozena batpertsonaz osatuta dago». Ezjakintasuna ausarta izaki, karele-an eta foileto guztietan azaltzen den “Bou el Mogdad” izenariburuz galdetu nion. «Bou el Mogdad hiri bat ote den? Ez, tipobat zen; hango koadro hartan margotzen ari den hura. Aber-tzalea batzuen iritziz, baina koloniaren garaian frantziarren-tzat espia gisa aritua; nahiago dut zehazki zer zen ez esan».

Kronista papera utzi gabe, ibaiaz eta haren esanahiaz hitzegiteko eskatu nion. «Aberastasuna esan nahi du. Herrialdetxikia gara, berrehun mila kilometro baino gutxiagokoa. Gu-re lurretan mendi garairik ez, baina lau ibai ditugu; bost, ho-beto esanda: Casamance, Gambia, Saloum, Senegal eta hego-aldean ur pixka bat uzten digun Geba ibaia. Senegal ibaia osogarrantzitsua da gure herrialdearentzat: ureztatzeko balio du,Mauritaniarekin muga egiten du, ibilbidearen zati handi batnabigagarria da eta zeharkatzen dituen eskualdeetako gara-penari laguntzen dio, adibidez, turismoaren bidez». Kolonien

garaian oinarri-oinarrizkoa zen garraio eta merkataritzarako,baina gaur egun gaitasun hori pixka bat galdu du, jendeak az-kartasuna nahi baitu eta itsasontzia Senegal iparraldea lotzenduen errepidea baino motelagoa baita. Dena den, “Bou elMogdad” da Senegalen dabilen itsasontzi bakarra.

Herrialdea ezagutzenIbaiaren sakonera 8 eta 31 metro artekoa da, eta kolorea Fou-ta Djalon-ek ematen dio. Ur-jauziak, iturburuak eta ur-eror-tzeak Bafin eta Bacoi (mandinkeraz “beltza” eta “zuria”) izenaduten bi besotxo bilakatzen dira. Haiek osatuko dute ibaia.Kolorea ikusten dena da: esmeralda-berdea, ur garbiak izanohi duena. «Idatz ezazu esatera noana: ibaiaren kolorea rafetda; ahoskatu egingo dizut: r-a-f-e-t, ‘ederra’ esan nahi du wolo-feraz. Esaiezu halaxe zure irakurleei».

Ibilaldian antzinako hiri kolonialak (Podor, Richard Toll,Dagana) ezagutzeko aukera izaten da, baita Salde eta tanke-

1 1

rako herrixkak, Mauritaniako Toukouler eskualdea, natura-erreserbak, edota San Luis, Unescok munduko ondare izen-datu zuena. Senegaleko eta Mauritaniako banderak ikus dai-tezke, Thiangaye eta tankera horretako ibaiadarretan nabigadaiteke, ohiko janaria (arroza, arraina –Kapitain Nagusia ize-nekoa da nabarmenena– eta barazkiak) ezagut daiteke, baitabeste zenbait kontu ere: mango baten gerizpean piknika egin,

baobabbitxiak, ehunka akazia arantzatsu, palmondoak, zebu-taldeak, ahuntzak, eskolak, buztinezko etxeak, edota adorehandiko maisuak ikusi. «Hona datorren jendeak adinekoagurgarriak, haurrak eta kolore askotako soinekodun emaku-me ugari ikusiko ditu. Pazientziaz, eta zentzu guztiak lagun,bere duintasunaren alde borrokan ari den Afrikaren zati batikusi ahal izango du», dio gure kronikariak.

Gaizki ulertzen den elkartasunaIbai-bidaia 265 kilometro luze da eta bere antolatzaileekkultura desberdinak dituzte inspirazio-iturri. «Guretzat osogarrantzitsua da bisitariak etortzea, horrek integrazio-bide-an mesede egiten baitigu, eta botikak, jantziak eta eskoletaramateriala eramaten laguntzen digu. Ibilbideak malguak dira,eta helmugak bidaia bakoitzean alda ditzakegu. Atzerrita-rrek zer topatuko duten jakitea garrantzitsua da. Europarraatseden bila dator, lasaitasuna nahi du; izan ere, haien herrial-deetan etengabe korrika ibiltzen dira, haurrekin hitz egitekoastirik gabe. Gure jendeak berotasuna du bihotzetan eta ber-tara iristen denarekin partekatu nahi du. Badakigu gauza as-ko falta zaizkigula, baina alaitasuna daukagu». Une horretan,Ansúk mesede bat «gomendio moduan» eskatzeko aprobe-txatzen du: ez emateko haurrei ez dirurik, ez gozokirik, ezoparirik. «Lagun hurkoa ezagutzeko, maitasunez hurbildubehar da, diruak eta norberaren onurak ez du lekurik hor.Haur horien gurasoak hirietan ari dira lanean haiengandikurrun, eta ez dakite nola dabiltzan beren haurrak. Inork ezlieke duintasuna kendu behar guraso horiei, gaizki ulertuta-

1 3

1950eko hamarkadan Europan eraikitako itsasontziada “Bou el Mogdad”. Goiko irudian ontzi honen gidaria eta ontzia-ren aurretiko itxura ikus daitezke. Alboko irudian, emakume bat,ontziaren bizkarrean. Erdiko irudiak Podor herria erakusten du.

ko karitatearen bidez; gainera, azkenean, turistentzako arazobilakatzen da. Belaunaldi horiek ahalik eta osasuntsuen gor-de behar ditugu. Zerbait eman nahi duenak herrixketakohelduei eman beharko lieke, aitona-amonei edo maisu-mais-trei; izan ere, haur horiek bizimodu hobea izan dezaten bideegokiena ikasketak egitea da».

Ansúk esperientzia handia du turismo gaietan. Alor asko-tan aritua da: abentura, esplorazioa eta natura; orain pozik da-bil, lehen aldiz itsasoratzera eraman duen abentura berri ho-rretan. Txoriak behatzen ematen du denbora eta pedagogiaegitea izugarri gustuko du: «Begira: haiek Abisianiako dendro-siniak dira; zanpuineak dirudite, baina ez. Isatsa zuria dute etaibai ertzetan bizi dira. Alga elikagarriak eta zenbait arraintxojaten dituzte. Beste batzuk ere badaude: ubarroia, hegazti-su-gea, bular biguneko ubarroi handia eta ubarroi afrikarra, txi-kixeagoa. Nola bereizten ditudan? Hegalen koloreagatik, isa-tsaren forma eta tamainagatik, gandorrik baduten ala ez; kon-tuan hartu bizitza guztia daramadala haien alboan».

Afrikako koloreakAnsú lasai asko sartu eta ateratzen da herrietatik, haietan bizi-ko balitz bezala. Iristen den tokietan bidaiariek bidalitako ar-gazkiak banatzen ditu, baita eskolako materiala eta beste mai-tasun froga batzuk ere. Besarkadak eta muxuak ere banatzenditu, haurren artean batez ere.

Jakinda artikuluaren edozein ondorio ez zela izango nikuste bezalakoa, adeitasun liburua kopiatzea erabaki nuen, es-perientziak laburbiltzen dituen izen eta jatorri nahaspila ho-ri. Francine izeneko emakume batek hasi zuen liburua. Ho-nelaxe zuzentzen zaie jakin-minez daudenei: «Adeitasunak

liluratu egin gaitu. Tripulazio eraginkorra eta janari bikaina»;«Afrikaren koloreak herria dira eta bere filosofiak sorginduegin gaitu». Alemaniarrak, italiarrak, ingelesak eta frantziarasko igaro dira handik: «Bidaia atsegina, sekulako ezusteaibaiko biztanleak ezagutzea. Tripulazioa eta gida, adituak etaadeitsuak»; «Herrien historia ezagutzeko bidaia paregabea,itsasontziari eta bertako tripulazioari esker»; «Kolonialismoeta konkista memoria zalapartatsuak. Eskerrik asko Ansúribere erudizioagatik»; «Afrikaren bihotzean intrusio sakonaeginda, aurkikuntzaren plazera»; «Ibai-bidaia gogorarazlea,

1 4

Antzinako hiri kolonial ugari zeharkatzen ditu “Bou el Mogdad” ontziak bere bidean, tartean ezkerrean ageri

den Richard Toll. Eskuineko irudian gazte bat ageri da ontzi batpintatzen, San Luiseko Guet Ndar auzo arrantzalean.

beste garai batzuetara garamatzana, ibaian barrena doan on-tzi mitikoa eskualdeak eta herriak zeharkatuz jende atsegi-narekin»; «Hamar urte eta gero, herri horrek egiazkoa izatenjarraitzen du»; «Hirugarren bidaia Senegalera; sekulako pla-zera egin diguten harrera beroa. Mila esker lan bikaina egitenduten langileei».

Azaldutakoa azalduta, aurreko usteak transkribatzeaz ar-duratu den honek bere uztako zerbait idazteko ardura du.Errealitateak, errealitate guztiak, behatzailearen ikuspuntua-ren araberakoak izan ohi dira, ahaleginean jartzen dituen zen-

tzumenak eta zentzumen horiek garatzen duten aurrekariak.Senegal ibaiko ibai-bidaia deserosoa izan daiteke; itsa-

sontziak zenbait maila dituenez, eskailera estu eta aldapa-tsuak ditu, gelek ez daukate komunik. Komunak eta dutxakkanpoaldean daude; argiak gauerdian itzaltzen dituzte. Bai-na hori guztia lasai hartzen duenak Ansoumanák eta ibai-bi-daia egin zuten askok diotena aurkituko du: toki bitxi batezagutzeko aukera.

Gainera, zorte pixka batekin, ni ikasteko gai izan ez nin-tzen istorio edo elezahar eder batek aberastuko zaitu.

1 5

SANTORINITestua eta argazkiak: Gonzalo Iribarnegaray

Sumendi baten eskeletoa

1 8

Kristo aurreko 1500 urtea. Egeo itsasoko Zikladeak artxipe-

lagoaren hegoaldeko Thera uharte txikian, sumendi lokartua-

ri bizkarra emanda, itsasoari begira bizi ziren hainbat herri

oparo. “Stronguilí” (biribila) deitzen zioten, uharte bolkanikoen

ohiko itxura zirkularragatik. Egun batean, ordea, sumendiak

leher egin zuen; lurra ireki eta historiako erupzio handieneta-

ko bat sortu zen. Ondorioz, uhartearen erdiko zein mendebal-

deko lur guztia irentsi zuen sumendiak eta igitai itxurako

uhartea eratu zen. Barruan, itsaspean geratu zen galdara

erraldoia: gisa horretako planetako handiena, hain zuzen.

ikladeetako 200 uharteak bata bestearen atzetik ikusten diraSantorinin lur hartu aurretik. Andros, Tinos, Mikonos, Naxos,

Ios… itxura eta tamaina desberdinetako uharteak, itsasourdin lasaiak bustita. Uharte horiek hondartza luzeak di-tuzte, herrixka bitxiak, mendi atseginak, gau-giro erakar-

garria eta askoz gehiago, baina, batez ere, izadiaren edertasunbasatia gailentzen da Santorini uhartean. 300 metro baino ga-raiagoko itsaslabar gorribeltzak, beste horrenbeste sartzen diraitsaspean, krater erraldoiaren uretan; herrixka xumeak gailu-rretako terraza txikietatik zintzilik daude, itsasoan amaitzenden aldaparen gorenean; ibiltoki bihurgunetsuek ikuspegi txitederrak eskaintzen dizkigute benetakoak ez diruditen perspek-tibetatik; eta uharteko ilunabarrek, askoren iritziz planetakoederrenak, bisitari ugari erakartzen dituzte.

Santorini uharte txikia da; iparraldeko eta hegoaldeko mu-turren artean, hemezortzi kilometro besterik ez dago, eta bi etasei kilometro arteko zabalera du; horregatik erraz irits daitekeedozein tokitara. Kamari herrixkan ezarri genuen gure kokale-kua, ekialdeko kostan, Gibraltarkoaren antzeko harkaitz erral-doi batek ebakitzen duen hondartza baten ondoan. Hotelak, ja-

tetxeak, eta autoak, motoak edo quadak alokatzeko saltokiakpilatzen dira han; txango edo uretako ekintzetarako eskaintzaugari dago, eta beste zerbitzu turistiko asko. Agian ez da lekuriklasaiena, baina abiapuntu ona da Santorini ezagutzeko.

Berehala ohartu ginen uhartea ezagutzeko erarik erosoenabi gurpiletan ibiltzea izango zela; horregatik, zilindrada onekomoto bat alokatu genuen, arrazoizko prezioan. Errepide-sareakalitate onekoa denez, ibilbide bazterrekoenak ere ezagutzekomodua izan genuen. Interesgarrienetako bat Profitis Illas izene-ko uharteko mendirik altuenera daraman igoera bihurgunetsuaizan zen. 550 metroko gailurretik, Santorini guztiaren eta hur-bileko uharteen ikuspegi bikaina izan genuen.

FiraMerezi du Fira uharteko hiriburuan egun bat baino gehiago ge-ratzea. 1.500 biztanleko herria amildegiaren hegal malkar ba-tean kokatua dago, nahiko oreka zailean. Etxeak txikiak eta bi-ribilduak dira, solairu bakarrekoak edo bikoak. Etxeok men-dian zulatuta daude, lurrean sakonduz irabazten dute tokia, etakanpoaldean balkoi eta igerileku zoragarriak dituzte, beheko

1 9

�

Oiako kale bat,Profitis Illas mendira daraman igoe-ra bihurgunetsua eta terraza bate-

tik hartutako bistak ageri diraeskuinean, behetik gora. Argazki

nagusian, Fira, uharteko hiriburua.

galdaratik 250 metroko alturan. Begiratoki txikiak, kupulak etaarkuak, bata bestearen atzean, eta tartean, haiek elkartzen di-tuzten bide estu bihurgunetsuak. Goiko aldean genbiltzala, sal-toki ugari topatu genuen: kamiseta serigrafiadun merkeak sal-tzen zituztenetatik hasi eta larru eta bitxi oso garestiak eskain-tzen zituztenetaraino. Haien alboan, taberna, pub eta diskote-ka jendetsuak zeuden, berehala jakin genuenez, goizeko ordutxikiak arte giro handia izaten zutenak. Horren aurretik, ordea,kraterraren gainera gehien zein ateratzen den lehian daudeladiruditen jatetxeetako batean sartzea erabaki genuen. Afarigreziar atsegina gozatu genuen zeruaren eta itsasoaren arteanzintzilik zegoela zirudien terrazan.

Firan egin daitekeen gauza erakargarrienetako bat bere labi-

rinto itxurako kaletxoetan paseatzea eta galtzea da. Bata beste-aren atzetik topatu genituen eliza txikiak, plaza estuak, balkoibikainak eta, zenbait kasutan, amildegiaren ertzean amaitzenziren irteerarik gabeko kalexkak. Hori guztia, alturatik goza zi-tezkeen bista ederrekin batera. Kirol pixka bat egin nahian, kaitxikira jaisten den 600 mailatako eskaileretara jo genuen; han-dik erabat aldatzen da Firaren ikuspegia. Itzulerako bidea egite-ko hiru aukera zeuden: geure oinak, gora eta behera zebiltzanastoak edo, teknologian aurrerago eginez, teleferiko erosoa.

OiaUhartearen ipar-mendebaldean dago Oia izeneko ipuinetakoherrixka. Herritxoaren arkitektura harmoniatsu zainduak

2 0

nortasun berezia ematen dio eta iragan loriatsuaren oroitzape-nak ekartzen dizkigu gogora. Gaztelu bat, zenbait errota etahainbat eliza xumeren kupula ugari ikusten dira, mendi-ma-galean itsaso aldera sakabanatzen diren kare zuriz margotuta-ko etxe txikien gainetik. Herriko biztanleen artean, 1.200 in-guru, artista ugari daude. Oiako kaleetan genbiltzala, artistahoriek egindako ekarpen finak ikusi ahal izan genituen, herriaapaintzen eta dendetan salgai dauden koadro, idatzi, argazkieta eskulturetan.

Oia mundu osoan ezaguna da bere ilunabar bikainengatik;horregatik, eguzkia sartzera doanean, herriaren mendebaldekokale eta begiratokietara hurbiltzen dira uharteko bisitari gehie-nak. Han izan ginen gu ere Santorinin pasatu genituen ilunaba-

rretako askotan. Horietako baten ondoren, kai txikira jaitsi gi-nen, oinez, itsas produktuak eskaintzen zituzten uharteko jate-txe erakargarrienetako batzuk dauden lekura.

Amildegien gainetik doan pasealeku atsegin batek lotzendu Fira Oiarekin. Bi orduz, hamar kilometro luzeko ingurunenatural horretan barrena ibili ginen, hainbat angelutatik krate-rraren ikuspegi ederrak gozatuz, eta jakina, eguzki-sarrera la-gun genituela.

AkrotiriHego-mendebaldean, Akrotiriko indusketak daude. Han, 40urtetik hona, Kristo aurreko 1500 urtean izandako erupzioerraldoiak estalitako zibilizazio oparo baten hondakinak azter-

2 1

Fira, Santoriniko hiriburua,amildegiaren hegal batean kokatzen da, argazkianikusten den moduan. Herrigunetik portura jaisteko

600 eskaileradun bidea egin beharra dago

Gida praktikoaNola iritsiHainbat hegaldi daudeSantorini Atenasekin etaEuropako beste hiri nagusiaskorekin ere lotzen dute-nak. Denbora gehiago dute-nentzat gomendagarria daitsasoz iristea, sumendiareneta itsaslabarren lehen ikus-pegi ahaztezina ikusteko.

Noiz bidaiatu Garai egokiena uda da, ten-peratura samurrak eta eurigutxi izaten baita orduan.Neguan ez du hotzik egiten,baina bai euri dezente.

Nola mugitu Santorini uharte txikia badaere, sobera urrun geratzendiren hainbat zoko eta baz-ter dituenez, gomendagarriada ibilgailu bat alokatzea.Motoa izan daiteke aukeraonenetakoa.

Segurtasuna Herritarrak atseginak etaabegitsuak dira. Kanpotarralasai ibiltzen da hango kalee-tan barrena, baita gauekoordu txikietan ere.

tzen ari dira; Brontze Aroko Ponpeia moduko bat. Hainbat eraikin,altzari, fresko, zeramika, baita janari hondarrak ere, bere horretangorde dira, haiek guztiak estali zituen errautsak hermetikoki itxibaitzituen.

Nea KameniGaldararen erdian, Nea Kameni uharte txiki biribila azaleratzenda, sumendiaren gaur egungo kraterra, alegia. Haraino joan ginenbapore arin batean. Itsaslabar ahaltsuen ikuspegia erabat aldatzenda uretatik begiratuta, eta beste behin ere, txiki sentitu ginen haiek

Oia herria mundu osoan da ezagunabere ilunabar bikainengatik. Argazki nagusian, herriaren

panoramika ikus daiteke. Ezkerrean, Firako terraza bat etaSantoriniko sumendiaren galdara, Nea Kameni uhartean.

eratu zituen leherketa izugarria gogora etorri zitzaigunean. Firaeta Oia, han goialdean, erortzeko zorian daudela dirudi, gorabe-hera malkartsuen gainean koroa harmoniatsua eratuz.

Kai natural txiki batean aingura bota ondoren, lehorrera hel-du ginen. Ordubeteko bidea dago sumendiaren gailurrera, ilargiitxurako paisaia bitxi baten erditik, inguruan hainbat koloretakoharkaitzak eta sudurrean sufre usaina genuela. Zenbait tokitan,lurra beroa zegoela eta pitzaduretatik ke adar txikiak ateratzenzirela sumatu genuen. Itzuli aurretik, gure gorputzak lasaitzekoasmotan, kolore gorrixkako ur beroetan murgildu ginen.

HondartzakHondartza ugari daude Santorinin. Harea gorrikoak, beltzeko-ak eta zurikoak daude.

Batzuetara erraz hel daiteke; beste batzuetara iristeko, al-diz, luzaro ibili beharra dago. Batzuetan era guztietako erosota-sunak daude eta beste batzuetan, berriz, norberak eramatenduena besterik ez. Batzuk jendez lepo egoten dira, eta beste ba-tzuk hutsik. Aniztasun horrek, zorionez, aukera ematen dunork bere lekua topatzeko.www.gonzaloiribarnegaray.com

KATMANDUTestua eta argazkiak: David Cidre

Bailara bete zirrara

adanik 1960ko hamarkadan, Nepal motxileroen paradi-sua zen. Ordutik hona, gauzak ez dira asko aldatu: helmu-

ga perfektua da negozioko handizkari handiek eskaintzenduten turismo motatik aldendu nahi duenarentzat. Herrialdeaski segurua da, eta oraindik ere mendebaldarron patrikak estu-tzen ez dituzten prezioak ditu. Egia da zenbait gauza aldatzenari direla; agintean egondako erregeen ustelkeria hainbat ha-markadaz jasan dute bertan, eta horrek biztanleen haserreanahiz gatazkak eragin ditu gerrilla maoistarekin. Azken horiagintera iritsi eta gero, hainbat erreforma jarri dira abian, he-rrialdearen atzerapen eta pobrezia endemikoak gainditzeko as-moz. Hala ere, maiz izaten dira egun erdiko argindar etenal-diak, bai hiriburuan, bai inguruetan, baina nepaldarren bizi-baldintzek hobera egin dutela aski nabarmena da. Jakina, ho-rren ondorioz, turistak garestixeago ordaindu behar ditu eros-gaiak, duela gutxira arte iraina bezain merkeak zirenak.

Nepaleko 30 milioi biztanleetatik ia 3 milioi Katmandubailaran bizi dira, eta horietatik milioi bat hirian. Pentsa,Unescok munduko ondare izendatutako lekuetan dentsitatehandiena duena da. Izendapen horri dagokionez, erraz uler-tuko duzue zergatia: Katmanduko Swayambhunath estupaezagunera joatea aski duzue. Hogeitaka eskailera igoko ditu-zue irudika ditzakezuen tximu lotsagabeenak begira dauzka-zuela, eta Swayambhunath estupara iritsiko zarete. Hain jux-tu, tximuengatik da ezaguna, baita ikonografia hindu eta bu-dista liluragarri eta kaotikoa nahasteagatik ere. Tenplu budis-ta koroatzen duen latorrizko dorje (zeru-izpi) bikainak urrez-koa balitz bezala egiten du distira eguneko azken eguzki-prin-tzekin. Eraikinaren orratzeko Budaren lau aurpegiek zaintzendute bailara, lau puntu kardinaletara zuzenduak. Hori ere ba-da tenplua bisitatzeko arrazoi garrantzitsu bat: bailararakobistak. Eguna oskarbi irten bazaizue, Himalaia mendiak ere

2 6

Bidaiari askori gertatzen zaio; Katman-

dura joandako lehen aldiak zirrara sakon

bat eragiten du. Izan ere, Asiako hiri

handi horretako koloreak, usainak, po-

brezia eta kaos ordenatua edonor hun-

kitzeko modukoak dira. Ez, ez ezazue

espero Shangai, Singapur edo Asiako

antzeko beste hiri baten modukorik. Ne-

paleko hiriburua da hizketagai duguna,

eta, jakingo duzuenez, herrialde hori

munduko herrialde pobreenetako bat

da, nahiz eta 4 bilioi dolar jaso dituen la-

guntzarako (garapenerako aurrekontua-

ren %60). Katmandun topatuko ditu-

zuen erakargarriak bestelakoak dira:

egingaitzak diruditen tenpluak, ilunsen-

tian estupak bisitatzen dituzten monje

budistak, tigre-ukenduen saltzaileak,

Thamel auzoko mendiko material fal-

tsuaren saltokiak, eta abar.

�

ikusiko dituzue. Dena dela, bidaiaria Katmanduko bailaranharrituko duen lehen gauza ez da Swayambhunatheko estu-pa, ikusi beharreko Thamel auzoa baizik. Bertako kaleetandaude guest house ia guztiak. Horiek dira hotelik ekonomiko-enak, 10-15 dolarren trukean bainugela duten logelak eskain-tzen dituztenak. Mendiko materialen dendak ere bertan to-patuko dituzue. Makina bat saltoki daude; batzuk besteakbaino xumeagoak dira, baina mendiko materialen marka one-nen modelo berrienak erosteko aukera ez dugu faltan botako,ez horixe. Jakina, faltsifikazio ugari aurkituko ditugu tartean,baina horietako batzuk nekez bereiziko dituzue jatorrizkoe-tatik. Egunak igaro ahala, hiriko bizitza komertzial eta ekono-mikoaren ardatzeko bat hori dela ohartuko zarete.

Baina, argi dago, behin honaino etorrita, ez duzue emangoegun osoa erosketak egiten. Hortaz, ikusi beharreko hurrengopuntua, hiriko plaza nagusia da, monumentu ederrak eta Ha-

numan Dhoka (Erregeren Jauregia) dauden Durbar plaza,alegia. Edertasun horrekin guztiarekin liluratuko zaretelakontu ziurra da; nekez egingo diozue ihes begiratu galdua etaaurpegia hauts eta margoz apaindua dituela aldamenera eto-rriko zaizuen sadhuari argazkia ateratzeagatik ordaintzeari.Astiro egiten dute aurrera orduek plazan, baina sarrera pare-gabea da hurrengo geldialdian ikusiko dugunerako: Erdi Aro-ko Bhaktapur txundigarria.

Bhaktapur, antigoaleko NepalGarrantziari dagokionez, Katmandu bailarako Erdi Aroko hi-rugarren hiri-estatua da, baina baita ondoen zaindu dena ere.Hiria hiru plaza nagusiren arabera eraiki zen, eta horietan he-rrialdeko erakusgarri arkitektoniko garrantzitsuenetako ba-tzuk diren tenplu garaiak ikus daitezke. Bisitariak leku hobe-zina iritziko dio kaleetan gora eta behera, norabide finkorik

2 7

Bhaktapur erdigunean,Durbar plazan, daude hiriko eraikin

eder eta ikusgarrienak, tarteanargazkian ageri den HanumanDhoka (Erregearen Jauregia).

Swayambhunath estupaikus daiteke orrialde honetan. Hainjuxtu, bertako tximuengatik da eza-guna, baina baita ikonografia hindueta budista liluragarri eta kaotikoa

nahasteagatik ere. Eskuinean, goian,Swayambhunatheko emakume

batzuk ageri dira errezoan. Ondoan,Bhaktapurreko tenplu bat; azkenik,

behean, bertako bi neskato.

gabe, ibiltzeko, hain dira ederrak bazterrok. Hiriburuko kaosaatzean utzi eta hiri atseginago batera goaz, bada. Izan ere,Asiako hirietan ez bezala, zirkulazioa ia kaosik gabekoa da.

Bidaia-gidaliburu batean irakurri nuenez, hainbeste arte-lan dago Bhaktapurren, ezen bertako plazetako batean aurkidaitekeena aski baita tamaina erdiko museo bat betetzeko. Ezzebiltzan urruti, ez. Egia esatera, plaza nagusitzat jo daiteke-ena hartuz gero, Taumadhi Tole izenekoa, delako museo horihanditzeko lanei ekin beharko litzaieke, plaza horretan baita-go Nyatapola tenplua, herrialdeko garaiena, eta plazako gai-nerako eraikinak baino 30 metro altuagoa dena. Durga jain-kosaren errepresentazio odoltsu baten ohoretan 1702an erai-

kitako tenplua talaia ezin hobea da plazako gainerako ten-pluak eta hiriaren zati handi bat miresteko. Durbar plaza etaEltzegileena bisitatuta amai dezakezue antigoaleko eta eleza-harren Nepalera eginiko txangoa.

Pashupatinath, espiritualtasunaren garaiaKatmandu espiritualena ezagutu nahi izanez gero, nahitaezbisitatu behar duzue Pashupatinath. Nepaleko tenplu hindunagusiena da, Bagmati ibai sakratuaren ertzean eraikia. Ez zai-tezte geratu leku horri emandako lehen begi kolpearekin. Ha-siera batean, leku erabat profanoa irudituko zaizue ibai kutsa-tua eta bertatik bertara dauden aireportuko pistak direla-eta,

2 9

Gid

a pr

aktiko

a

baina gauzak bestela dira oso. Izan ere, hiriburuko bizitza so-zial eta erlijiosoaren gune funtsezkoenetako bat da; nepaldaraskok bere senideak errausteko ibai hori aukeratzen dutelazuzenean ikusteak begiak irekiko dizkizue, eta orduan jabetu-ko zarete hinduismoaren Nepaleko botere-gune espirituale-an zaudetela. Hinduak baino ezin dira sartu tenplu nagusira,baina gainerakoek ibai ertzeko tenplu sibaitak bisitatzeko au-kera dute. Ez dago zalantzarik, helmuga paregabea da herrial-dea ulertzeko.

Himalai mendien xuxurlaHonako Katmandu bailararen ikuspegi bizkor hau osatzeko,ezinbestean aipatu behar dira beste bi leku: Bodhnath eta Pa-tan. Bodhnath estupa izugarri handia da, egunero biltzen dabertan erromes piloa, eta bisitariak tibetarren kultura bertatikbertara ezagut dezakeen munduko leku urrienetako bat da.Arratsalde partean bisitatzea da onena; turistak alde egitenhasiak dira eta orduan ekiten diote monje budistek errezo-gurpilei eragiteari nahiz mantrak errezitatzeari eguzkia sartubitartean.

Patan da gomendatu nahi dizuegun beste lekua. Garai ba-tean hiri-estatu handia zena, egun, Katmanduko auzo izateraigaro da. Nepaleko hiriburua asko zabaldu denez, Patan ia era-bat irentsi du. Hala ere, iragan hurbilean Nepaleko aginte-gu-ne politiko eta erlijioso garrantzitsuenetako bat izanaren era-kusgarri diren hainbat plaza, tenplu eta monumentu gorde di-ra. Bisitariak egun bateko txangoak egin asmoz iristen diraKatmandutik, eta, ondorioz, bertako hotel eskaintza ez dabeste leku batzuetakoa bezain zabala.

Honezkero konturatu zarete, denbora behar da (aste ba-tzuk, aukera izanez gero) bertako sekretu guztiak ezagutzeko.Gainera, oso zaila da tentaldian ez erori eta Himalaia mendi-tzarrei muzin egitea: hortxe dauzkazu eguna joan eguna eto-rri, begira-begira, «hurbildu zaitez, zatoz» belarrira xuxurla-tuz. Horrenbestez, komeni da aurrez etxeko lanak eginda jo-atea eta bisitatu beharreko lekuak ondo zehaztea. Tira, are ho-bea da Nepalera bigarren bidaia bat egitea, edo, jakina, hiruga-rrena. Neronek azken aukera hori hautatu dut.

3 0

Makina bat saltoki eta prezio merkeakaurki daitezke inguruotan, baita, Bhaktapurren harturiko

goiko irudian ikusten denez, kalean saltzen jarduten dutenlagunak ere. Honen ondoan, atseden hartzen ari den gizontaldea ageri da, Bhaktapurren bertan. Behean, Durbar plaza.

Noiz bidaiatuKatmandura zein Nepalera joa-teko urtaro onenak udazkena(irailetik azarora) eta udaberria(apirila eta maiatza) dira.Neguan bazoazte hotz handiakizango dituzue, eta, udan joa-nez gero, aldiz, montzoi-eurie-kin nazka-nazka eginda itzulikozarete.

Prezioak eta dirua Mendebaldarrari herrialde mer-kea iruditu ohi zaio Nepal,baina, pixkanaka bizi-maila goraegiten ari denez, prezioak ereigotzen ari dira. Badira hotelmerkeak, 10-15 dolar baliodutenak. Bertako moneta erru-pia nepaldarra da (NPR), bainadolarrak eta euroak ere hartukodizkizuete (nahiz eta galtzenaterako zareten).

Nola mugitu Zalantzarik gabe, bailaran zeharmugitzeko modurik bizkorrenataxia da. Bhaktapurrera taxianjoatea 350 NPR inguru kosta-tzen da. Aireportutik Thamelauzora joatea, berriz, 400 NPR.

Non lo egin Aipatutako txango eta bisital-diak egun bakar batean egindaitezkeenez, KatmandukoThamel auzoan ostatu hartzeakomeni da. Bertan biltzen daturistari zuzendutako eskaintzaia guztia.

MA

ACHALILLATestua eta argazkiak:Valentí Zapater

Ekuadorreko kostaldeko natura

ezurra badirudi ere, Antartikako ur hotzak Ekuadorre-raino heltzen dira. Ekaina eta iraila bitartean gertatu ohida, Humboldten korrontearen eraginez. Puerto Lopeze-

ko biztanleak eta turistak irrikaz egoten dira itxuraz ia an-tzemanezina den fenomeno hori noiz gertatuko zain. Puer-

to Lopez herrixka Machalilla Parke Nazionalaren bihotzeandago, eta bisitariak hartzeko gune nagusia da. Humboldtenkorrontearekin batera, xibartak iristen dira; balea konkordu-nak, alegia. Estaltzeko asmoz joaten dira Antartikatik ur epe-lagoetara. Nolanahi ere, hori baino lehen, arrek, erritual batenbidez, gortea egiten diete emeei. Makina bat itsasontzi abia-tzen dira egunero La Platarantz, goizean goiz, bisitariek xibar-ten jauzi, zilipurdi eta akrobaziak ikus ditzaten. Baleen etaHumboldten korrontearen garaia ez dira oso eguzkitsuak iza-ten, baina tenperatura atsegina izaten da, eta bainua hartzekoegokia.

Xibartak aldentzean, eguzkia eta zeru urdinak heltzen di-ra. Puerto Lopez zalapartatsua leku lasaiagoa bihurtzen da or-duan. Hala ere, inguruan dauden Guayaquileko eta Mantakoaireportuetatik etengabe iristen dira turistak, eta itsasontziekLa Plata uharterantz joaten jarraitzen dute egunero. Bertan,hegaztiak behatzea eta koralezko arrezifeetan igeri egitea di-ra bisitarien jarduera nagusi. Baleen garaian ere hala izaten da,baina, sasoi horretan, askoz ere mugatuagoa izaten da ekintzahoriei eskaintzeko denbora. Uhartean, badira bi bidexka, on-

3 4

Inork Ekuadorreko kostaldera joan nahi

badu, naturarekin harremanetan egonik

opor lasaiak igarotzera, Machalilla du jo-

mugarik onena, zalantzarik gabe. Puerto

Lopez inguratzen duten “lodge” erosoeta-

ko txaboletatik, erraz irits daiteke Machali-

lla Parke Naturalera, handik fauna beha-

tzeko, Ekuadorreko hondartzarik onenak

ikusteko, edota ur sufretsuetan bainu bat

hartzeko. La Platako uhartera derrigorrean

egin beharreko txangoan, baleen akroba-

ziez eta milaka habiatan egoten diren zan-

gez gozatzeko aukera izango dugu.

Goizaldean porturatzean,harrapatutako arrainak kaxetan husten dituzte arran-tzaleek. Eskuineko irudian ikusten denez, kaioak zain

izaten dituzte dakarten altxorra eskuratzeko. Ezkerrean,arrantzaleen txalupak, Puerto Lopezko portuan.

�

3 5

gi egokituta, parkeko gida baten laguntzaz itsas hegaztien ku-meen koloniak ikusteko. Horien artean, hiru zanga-espezienabarmen ditzakegu, haien koloreagatik. Hainbeste hegaztidaudenez, hamaika habiaren ondo-ondotik igarotzen dira bi-sitariak, eta, sarritan, bidexkaren erdi-erdian jartzen ditu bi-koteren batek arrautzak. Hanka urdineko zanga oso ugaria etaerakargarria da. Izenak dioen bezala, zango urdin deigarriakditu. Bere zango palmipedoak txandaka altxatuz, eta txistuartean, balantzaka ibiltzen da emearen aurrean. Bere kolore-engatik nabarmenena hanka urdinekoa bada ere, aipatzekoakdira hanka gorrikoa eta Nazcakoa, moko laranja eta begi-mo-zorro beltza dituena. Itsas hegaztiak ez ezik, animaliak ereikus daitezke; Galapagoetako itsas lehoiak, adibidez. Ekuado-rreko inguru horri «Behartsuen Galapagoak» deitzen diote,oso erraza delako bertan uharte ospetsuetako espezieak ikus-tea –zangak, kasu– eta merkea delako La Plata uhartera hel-tzea.

3 6

Planeta osoan beste inon ez dauden hegaztikoloretsuak ikus daitezke Machalilla Parke Naturalean. Lerroon

gainean, goitik behera, “Egretta caerulea” espezieko hegazti bateta pelikano taldea ageri dira, Ayampe ibai inguruetan.

Eskuinekoa moko laranja eta begi-mozorro beltza dituen hankagorriko zanga bat da. Azkenik, eskuinean, Fraideen Hondartza.

Basoa, hondartzak eta itsaslabarrakKontinenteko paisaia naturalari dagokionez, baso lehor tro-pikala, hondartzak eta itsaslabarrak dira nagusi. Gizakiaduela 10.000 urte baino gehiagotik bizi da han. Basoari etaitsasoari esker, inguru ezin hobea da bertan bizitzeko; ani-malia nahiz landare-espezie ugarirentzat ere bai. Alabaina,natura ikaragarri ari da suntsitzen, eta gero eta azkarragogainera. Galzorian dago bertako ekosistema tropikala, nahiz

eta Machalillako Parke Nazionala Ekuadorreko baso lehortropikalak nolakoak ziren ikusteko eredu onenetakoa izan.Baso horiek ezagutzeko, kaktusez, palo santo usaintsuz etazeibo bitxiz inguratutako bidexketan barrena ibil gaitezke.Ibilbide horietan, planeta osoan beste inon ez dauden he-gazti koloretsuak ikus ditzakegu. Eta, zorteko izanez gero,ugaztun handiak ere ikus daitezke, hala nola isats zurikooreina. Zailagoa izango da, aldiz, Machalillako Parke Nazio-

nalean bizi den bost katukietako bat behatzea; jaguarra, bes-teak beste. Kostaldetik oinez egin daitezkeen ibilbideen ar-tean, El Rocio eta El Sombrerito bidexka ekologikoez gain,Fraideen hondartzakoa da aipagarriena. Handik barrena,Tortuguita eta Playita hondartzak zeharkatu ondoren, etainguru hartako begiratoki bikain batetik igaro ostean, he-rrialdeko hondartzarik politenetako batera heltzen da. Ibil-tzea gustuko ez dutenek –edo ezin dutenek– badute hon-dartzaren ondora autoz hurbiltzeko aukera. Barrualdean,Agua Blanca komunitateko bidexkak baso lehor tropikaleanmurgiltzen dira, eta duela 3.500 urte baino gehiago hanizandako Manta kultura ezagutzeko aukera ematen dute.Eguna amaitzeko, berriz, museoa bisitatu ostean, ez dago

Agua Blanca aintzirako ur sufretsuetan bainua hartzea be-zalakorik. Humboldten korronte hotzak badu bere eraginaparkeko landaretzan, paisaian eta faunan. Balearen denboral-dian klima lehorra ekartzen duten ur hotzen ondorioz, men-dietan, altuera jakin batetik gora, atmosferako ura kondentsa-tu egiten da, eta behe-lainoa sortzen. Horregatik, sekulako al-

3 8

La Plata uhartean ere milaka hegazti ikus daitezke.Lerroon gainean, goian, “Egretta Thula” eta “Fregata

Magnificiens” espezieko txoriak ikus daitezke. Beherago, peli-kano bat hegan. Eskuinean, behean, “Ardea Alba” espeziekohegazti bat, Puerto Lopezen. Goian, Ozeano Bareko olatuak,

atzean Urkatuen Uhartea dutela.

dea egoten da baso lehor tropikaleko behealdearen eta basohezeko goialdearen artean. Kontraste horri esker, bisitariakmuturreko esperientziak beha ditzake naturan. Hala, San Se-bastianeko muinoan eta El Pital edo Bola de Oro bezalako gu-ne hezeetan, bromeliak, mendiko indioiloak, tximino orrola-riak eta tigrilloa bezalako katukiak ikus daitezke. Baita mun-duko hegazti txikienetako bat ere: estrellita esmeraldeña txo-ria, hain zuzen. Kolibri horrek sei zentimetro baino gutxiago-ko luzera du. Oso ale gutxi gelditzen dira, 500 eta 1.000 arte-an baino ez, eta munduan leku bakar batean ikus daitekenahiko sarritan: Ayampe ibaiaren bailaran, parkearen hegoal-dean. Hegazti horren eta beste animalia zein landare askorenzorionerako, inguru hori, pixkanaka, gero eta babes handia-goa izaten ari da, ekimen pribatuari esker, 2012az geroztik.

Atsedenerako garaiaEguna baleak ikusten eman ondoren, koralezko arrezifeetanigerian, itsas hegaztien habien inguruan paseatzen, hondartzaliluragarri batean atseden hartzen, baso edo oihanean oinez,bizikletaz edo zaldiz ibiltzen, edo munduko kolibri bitxi etatxikienetako bat ikusten, eskertzen da ostatu on batera iristea.Hotel klasikoez gain, badira txabolak ere: xumeak batzuk,

hondartzaren ondoan, eta herrien erdigunetatik aparte dau-den lodge dotoreetako osatuagoak beste batzuk. Xumeenekatseden hartzeko ezinbestekoa den guztia daukate: ohe ero-soa, eltxo-sare eta guzti, ur beroa duen bainu pribatua, bal-koia, hamaka, txabolen multzoa inguratzen duen lorategia,eta itsasora begira dagoen taberna-terraza, gosaltzeko. Lodgeederretan, zerbitzu gehiago eskaintzen dituzte: sukaldea, te-rraza hamakekin, eremu zabala, lehen mailako akaberak, lora-tegi handiak, jatetxeak, liburutegiak eta zenbait areto. Bikainhornituta dauden arren, zertxobait urrun dira Puerto Lope-zeko erdigunetik, eta, beraz, bisitariek ez dute nahi beste au-kera edozein unetan malekoian paseatzeko, hondartzan fru-ta-zuku bat hartzeko, azokan buelta bat emateko edota gaue-ro jatetxe desberdin batean afaltzeko. Ez dira, beraz, herrixka-ko eguneroko bizitzan gehiegi murgilduko.

Goizaldean, arrantzaleak porturatu egiten dira. Harrapa-tutako arrainak kaxa handietan hustu, eta hondartzan daudenkamioietan sartzen dituzte. Bitartean, fragatak eta kaioak al-txorra eskuratzera hurbiltzen dira. Arratsaldean, berriro itsa-soratuko dira arrantzaleak. Egunero-egunero errepikatzen daziklo hori. Humboldten korrontea bezala. Urtero-urtero iris-ten baita, xibartekin batera.

4 1

Hanka urdineko zangaoso ugaria eta erakargarria da. Bere ondoan “Thalasseus maxi-

mus” espezieko bi txori ikus daitezke, hondartzan. Azkenik,ezkerrean, Puerto Lopezko itsasertzeko arrokak, ilunabarrean.

GIRONATestua eta argazkiak:

Oriol Clavera Onyar ibaiaren ertzean

au ibaik zeharkatzen dute Girona. Ter da garrantzitsuena etaluzeena, baina Onyar ibaira zuzentzen dira begirada guztiak.Herrialde Katalanen ipar-ekialdeko hiri honetara datozenbisitariek makina bat argazki ateratzen dizkiote; izan ere,ibaiak laztantzen dituen alde zaharreko etxe esekien fa-

txada koloretsuak uretan ispilatzen dira, udazken kolorekoilunsenti ezin ederragoak begi-gozatzeko aukera emanez.Onyar ibaia da antigoaleko hiribilduaren eta harresiaren bes-taldean belaunaldiz belaunaldi hazitako hiriaren arteko mu-ga, orainaldiaren eta iraganaren arteko hesia; gurutza ezazuibaia, eta iraganean murgilduko zara.Alde zaharreko eta juduen auzoko (call jueu) betiko biz-

tanleek esaten dutenez, urteekin aza irakinaren usaina galdudute kaleek, baina, hala ere, betiko martxari eusten diote he-rri txiki batekoak bailiran. Bertako kalexkatan “galduta”, erai-kin historiko, jatetxe txiki eta museoek erakarrita, gora eta

4 4

Kataluniako hiriko kaleetan pa-

seatzea denboran atzera egi-

tea da. Alde zahar ederki

zaindua, oraindik ere herri

itxura ematen dioten hainbat

ezaugarri dituena, bertako ka-

lexkak... Guztiak ere hiriaren

iragana ezagutzera abiatzeko

gonbidapena dira.

Alde zaharreko kale ibiliaRambla de la Libertaten has daiteke.Bertako xehetasun bat erakusten du

lerroon azpiko irudiak. Eskuinean,Girona hiriaren panoramika.

�

behera dabiltzan turistak lekuz kanpo leudekeela emango lu-ke. Gogoan izan behar da hiria bisitatzeko motibo nagusiaibai ingurua dela. Izan belarriak erne, eta, oraindik ere betikogironarren bat adituko duzu, isilean, «me’n vaig a ciutat» (hi-rira noa) esanez, ibaia gurutzatzen duten lau zubietako bathartzear dela.

Kaleetan barna paseoanGirona zaharrera sartzeko, zeharka ezazu Peixateries Velleszubi polita. Hain deitura zabaldua ez izan arren, Eiffelen Zu-bia ere esaten zaio; jakina, Parisko dorrearen egile famatuarenenpresak eraiki zuen 1876an, toki aproposean eraiki ere, On-yar ibaiaren ertz biak lotzen dituen zubi horretan, Gironakoikuspegi ezagunenetakoa izango baituzu begien aurrean: irri-barrez bezala, ibaia lagun dutela, etxe eseki gorri, laranja etazuriak, eta, goialdean, katedrala eta Sant Feliuren kolegio-eli-

za, zubiaren burdinsare gorri ezagunean enkoadratuta. Zubiazeharkatuta, egon nahi zenuen lekura iritsiko zara. Alde zaharreko kale ibilia Rambla de la Llibertaten has

dezakezu. Larunbat goizez gerturatu bazara, hegoaldean ko-katutako salmahaietako loreen kolore eta usainak inguratukozaitu. Paseoan dabiltzanen artean ibiliko zara, bertakoek ohi-tura baitute bazkalaurrean loreak erosi, zer edo zer jan-edanedo arkupeetako arropa nahiz zapata denden erakusleihoakbegiratzekoa. Aipatutako hori da, hain zuzen ere, bertako iru-di tipikoenetako bat; izan ere, hiri historikoki burgesa da Gi-rona. Nahas zaitez bertakoekin eta goza ezazu ibilbide atsegi-naz, ez baituzu autorik, ez bozinarik, ez jendetzarik topatuko. Apeta handientsu horiek ase ostean, Ramblan zeharreko

ezkiak atzean utzi eta zoaz Abeuradors kalean barrena, Vi pla-za arkupedunera iristeko. Bertan daude udaletxea eta udal an-tzokia. Azken horretako agertokia Kataluniako bigarren han-

4 5

diena da, Bartzelonako Lizeokoaren atzetik, eta bertan eginohi da hiriko ekitaldi kultural garrantzitsuenetako bat, “Tem-porada Alta” antzerki jaialdia, alegia.Baina zoaz kale patxadatsu, harriztatu eta estuetan barre-

na, horietan hainbat txoko baitago Erdi Aroko historienoihartzuna aditzeko. Har ezazu Ciutadans kalea eta errepara iezaiozu kantoia-

ri, bertan, ezkutuan bezala, Banyeta deritzona ikusiko baitu-zu: deabru baten aurpegi irudi erliebean zizelkatua, noiz etanork egina den inork ez dakiena. Elezaharraren arabera, dea-bru bihurtu zen plazan azoka egiten zen garaian kale kantoihorretan jarri ohi zen lukuraria. Kale horretan bertan dago,ezkerraldean, Fontana d’Or, Kataluniako Erdi Aroko arkitek-tura zibilaren erakusgarri den eraikina. Egun, finantza era-kunde baten egoitza da, badakizu, jendea beren etxea utza-raztera behartzen duten horietako bat. Tira, gogoz bazabiltza,sar zaitez erakusketa-leku ere bada-eta. Bidean aurrera egi-nez, hori bai, sigi-sagan, Sant Domènec-eko aldapara iritsikozara. Zoaz “Y” itxurako harmailadian gora, alde zaharrarengoialdera iristeko. Bertan dago Gironako Unibertsitatea, zutikdagoen harresi zatiaren oinetan kokatua. Aldapa leunagoa nahi baduzu, egizu atzera La Força kalea

hartzeko. Gironako beste irudi tipikoetako bat da bertakoa;hain estua da kalea zati batzuetan, ezen Erdi Aroko etxeekhan goian elkar ukitu behar dutela baitirudi. Kale hori calljueu-ren bihotzean dago, eta, bertan, Juduen Historia Museoatopatuko duzu, zeinetan Erdi Aroko biztanle juduen historiaezagutzeko aukera eskaintzen den. Apur bat gorago, ezkerre-an, eta datak, gudak, izenak eta zibilizazioak nahasteko arris-

kua dagoen arren, Hiriaren Historia Museoa duzu. Garai ba-tean kaputxinoen komentua izandako eraikinean du egoitza,eta Gironako historia ezagutzeko aukera paregabea da, erro-matarren garaiaren, arabiartzearen, Frantsesaren Gudaren etaaro garaikidearen berri ematen baitu.

Katedrala Força kalean aurrera eginez, Gironako Andre Mariaren kate-dralaren oinetara iritsiko zara. Katedrala harmailadi handi ba-ten goiko aldean dago; hain da bikaina, ezen ausartenak ere ki-kiltzen baititu. Harmailadian gora zoazela, eskuinaldean PiaAlmoina apaindura gutxiko eraikina, XIV. mendekoa, ikusikoduzu. Inguru osoa da gris harri kolorekoa, ez ordea trafiko sei-naleak, ezta katedrala bera ere, kolore argiagoko harriz eginabaita, are gehiago nabarmentzeko agian. Gora heldutakoan,teilatu piloa agertuko zaizu, baita labirinto itxurako kalezulougari ere. Tenpluan sartzea ez dago sobera. Barrualdea zinezharrigarria irudituko zaizu. Munduko ojiba-ganga zabalenadu (1604an amaitua), ia 23 metro neurtzen dituena. Kapere-

4 6

Onyar ibaiak laztantzen dituen alde zaharreko etxeesekien fatxadak ikus daitezke lerroon gainean, ezkerrean. Bere

ondoan, Fontana d’Or. Gorago, Rambla de la Libertat larunbat goi-zetan, jende eta lore artean. Bere ondoan, Calderers kalea, alde

zaharraren bihotzean. Azkenik, eskuinean, Onyar ibaia etaHarrizko Zubia, ilunabarrean.

tako batean, Ermessenda kondesaren alabastrozko estatuaetzana ikusiko duzu; zinez ederra da. Emakume hura izan zenKataluniako agintari boteretsuena XI. mendean, bere senarRamon Borrel Bartzelonako Kondea hil eta gero, Bartzelona,Girona eta Osonako konderrietan agindu baitzuen.

HarresiakHainbeste edertasun mirestea aski ez baduzu, bisita itzazukatedralaren atzealdean kokatutako Bainu Arabiarrak(1194), hainbat areto eta apaindura erromaniko berantiarrakdituztenak. Kalera itzulita, galtzada-harrizko kale estua guru-tzatu eta lorategietara iritsiko zara. Zoaz bertatik erromata-rren garaikoen gainean eraikitako Erdi Aroko harresi zaharre-ra. Harresian zaudela, hiriaren ikuspegi aparta izango duzu;alde zaharra bertatik bertara, katedral bikaina eta etxe zaha-rren teilatuak honen oinetara, hiriaren alde berria Onyar ibia-ren beste ertzean, Devesa parkea (40 hektarea eta 160 urtebaino gehiagoko 2.500 bananondoak), eta, atzeko planoan,Montseny mendilerroa, Gavarres mendia eta Pirinioetako ne-guko elurrak. Harresiko ibilbideko dorreetara igo ahalko zara,ikusmira ederroz gozatzeko, eta, halaber, begien aurrean izan-go dituzu burges jendearen antigoaleko etxeen lorategiak.Burges jende hura eseri ohi zen, hain zuzen ere, udal antzoki-ko palko dotoreetan.Zoaz harresietan behera, hasi zaren beste ertzera arte,

amaierara arte, alegia. Behealdean zaude berriz ere, eta Mercèkomentua bisita zenezake; egun, kultur etxea da, hainbat jar-duera egin eta erakusketa paratzen direna. Jo ezazu Vi plaza-ra, handik salto batera dagoen Harrizko Zubira (1849) iriste-

ko. Onyar ibaiaren bi ertzak lotzen zituen Erdi Aroko zubia-ren ordez eraiki zuten, eta zure ibiliaren helmuga izan daite-ke. Jakina, ondoren, har ezazu jan-edateko zer edo zer Ram-bla de la Llibertateko terrazaren batean.

Jaiak eta jaialdiakSant Narcísen ohorez ospatzen dira festak (fires) urri amaieraeta azaro hasiera artean. Ekitaldi eta kontzertu piloaz goza-tzeko aukera izaten da, baita barraques ospetsuez ere. Gogo-an izan Gironakoa dela herrialdeko feste major (aste nagusi)handienetako bat.“Temporada Alta” antzerki jaialdia udazkenean izaten da;

20 urte egin ditu bertako eta nazioarteko antzerkigintza one-na eskaintzen.Maiatzeko hirugarren astean izaten da Girona, temps de

flors jaialdia. Bertan, hiria lore jantziz apaintzen da, eta aldezaharreko etxe askoren barne-patioak bisitatzeko aukera da-go, kolorez gainezka izaten direnak.

4 8

Sant Domènec-eko aldapa da irudian ageri dena. “Y” itxurako harmailetan gora, alde

zaharraren goialdera eramaten du bide honek. Bertandago Gironako Unibertsitatea eta handik hiriaren panora-

mika ederrez goza daiteke.

bidelaguna AGENDA • PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

51

LEKU AIPAGARRIAKThe London Library

HITZORDUAKCOOK UHARTEAK:Munduko itsas erreserba handiena BERLIN:Tacheles behin betiko itxi dute.BUENOS AIRES: Komiki pertsonaiak, kalean. SAN PETERSBURGO: Unescoren abisua.

MUNDUARI BEGIRABONN: Beethovenfest musikari ospetsuari

eskainitako jaialdia. TINDUF: Artifariti jaialdia.

FLORAC: Soupe jaialdia VIENA: Musikaren Lagunen Ekarteak,

200 urte. IRLANDA: Musikaz eta doinuz

beteriko urria.

BIDAIA TEMATIKOAUdazkenaren koloreez gozatzeko lekuak

HORIZONTETIK HARATAGOPaul Bowles

MUNDUKO SUTEGIAKTunisiako gastronomia

GOGOAN HARTUEllis Island, New Yorken

Irudia: Koldo LANDALUZE

5 0

bidaia tematikoa

UDAZKENAREN KOLOREEZGOZATZEKO LEKUAK

Guztiok sentitu dugu inoiz udazkenaren lilura. Uda atzean utzibezain laster, zuhaitzetako hostoek ohiko kolore berdea galdu ohidute eta hori, laranja edota gorrixka bilakatzen dira, lehortu etahaizearen laguntzaz lurrera erortzen direlarik. Paisaiak hartzenduen kolore aniztasun hori dela-eta, askoren iritziz urte sasoi poli-tena da udazkena. Ameriketako Estatu Batuetan, esaterako, udaz-kena heltzearekin batera ohiko jarduera bilakatzen da baso etamendi guneetatik txangoak egitea. Eta ez hori bakarrik; ibilbideakantolatzeaz gain, zuhaitzen hostoen egoeraren eta erortzearen in-formazioa eskaintzen duten erakunde eta enpresak ere sortu diraazken urteotan. Dena den, Ameriketako Estatu Batuetatik kanpoere goza daiteke uda ondorenak eskaintzen dituen paisaia ederrez.Askoz gehiago izan daitezkeen arren, guk mundu osoko zortzi le-ku aukeratu ditugu sasoi honetaz gozatzeko.

Samedan (Suitza) Suitzako Alpeen magalean, Engiadina haranaren erdian koka-tzen den herrixka honek udazken lasaiaz gozatzeko parada es-kaintzen du, izan ere, sasoi honetan oraindik iristeke egoten daneguan inguru hauetara eskiatzera etortzen den eskiatzaile mor-doa. Zuhaitzetako hostoak erortzen hasi bezain laster ingurukomendiak mila kolorez margotzen dira. Inguruotan mendi txan-goak egin nahi dituenak Samedaneko goialdean aurkitzen direnharanetatik bidea hastea du onena; bertatik abiatuta, kolore guz-tietako hostoz apaindutako bideak aurki daitezke.

Eduardo Printzearen uhartea (Kanada)Kanadako ekialdeko kostaldean kokatzen den uharte honen kli-mari esker, hostoen kolore aldaketaren sasoia beste inon baino lu-zeagoa izaten da. Udan uhartea turistez beteta egoten den arren,udazkena iristearekin batera leku lasai eta baketsu izatera itzul-tzen da. Bertan, ibilaldiak egin, bizikletan ibili edo zaldi gaineantxangoak egiteko aukera zabala dago, sekulako kolore festa eskain-tzen duten baso bakartietan barrena. Horrez gain, Charlottetownhirian urtero Udazken Zaporeen Jaialdia antolatzen da eskualde-ko produktu gastronomikoak ezagutzera emateko, ardoa kasu.

Ingalaterra Berria (AEB) Ingalaterra Berriko zuhaitzen edertasunaren atzean kondaira batdago. Bertako biztanleek kontatzen dutenez, udazken sasoia hel-tzean inguruko ehiztariek hartzak ehizatzen dituzte eta hartzhorien odola da, hain zuzen, inguruotako hostoak gorriz tinda-tzen dituena. Kondairak albo batera utzita, inork ez du zalantzanjartzen udazkena dela Ingalaterra Berriko urtaro dotoreena.Main hiritik abiatu eta Massachusettsera iritsi arte, autoa hartueta bigarren mailako errepideak zeharkatzea da onena aire libre-ko kolore erakusketa eder honetaz gozatzeko. Bereziki, mende-baldeko haranak, Acadia Parke Nazionala eta Atlantikoko kostal-dea bisitatzea gomendatzen da. Maine, New Hampshire eta Ver-monten udazkenaz gozatzeko sasoi onena irailaren azken astetikurriaren bigarren astera bitartekoa izaten da. Massachusettsen,

2

4

1 2

3

5 1

aldiz, aurten urriaren 8an ospatuko duten Columbus Day egunada urtaro honen argi eta koloreak behatzeko data onena.

Iratiko oihana (Euskal Herria)Ez dugu urrutira joan beharrik udazkenaren koloreez gozatzeko.Gurean, etxetik gertu, leku paregabeak ditugu urte sasoi honenmagia bistaratzeko. Alemaniako Oihan Beltzarekin batera, Irati-ko oihana da munduko pagadi eta izeidi eremu handiena eta ho-bekien kontserbatuena. Iratiko oihanean barneratzea Euskal He-rriko eremurik birjin eta basatienean barneratzea da, antzinakobasoak zelakoak ziren ezagutzea, eremu magiko eta mitiko bate-an murgiltzea. Urte osoan dira ederrak Iratiko basoak, bainaudazkena da, batez ere, Europako pagadi handienetakoa ezagu-tzeko une egokiena; gure begiek jasoko duten kolore festa izuga-rria izango da.

Bled lakua (Eslovenia) Printzipioz, basoz inguraturiko ur gardeneko laku bat eta uhartebakarti bat nahikoak izan daitezke fantasiazko ingurune bat iru-dikatzeko. Baina are ikusgarriagoa izan daiteke paisaia hori beraudazkenean, inguruko zuhaitzen formak lakuaren ur gardenetanislatzen direnean. Horixe da Bled lakuak eta inguruko baso go-rrixkek udazkenean sortzen duten harmonia. Zinez gomendaga-rria (eta ezin erromantikoagoa) da txalupa bat alokatu eta lakukouretan barrena irteeratxo bat egitea.

Lot harana (Estatu frantsesa)Eskualde honetako mendi ibilbideek, etxalde eta mahastiek ko-lore berria hartzen dute udazkeneko hostoak erortzen hasten di-renean. Abenturazko liburuetako paisaien antzera, hemen ereinguruak urre kolorez bustitzen dira eta bizitza basatia azalera-tzen da zuhaitz zaharren inguruetan. Hiritik urrun, udazkenekoegun batzuk pasatzeko ingurune perfektua da Lot harana. MidiPyrenees eskualdean kokatua, Estatu frantseseko bost hiri doto-reenetakoak bertan daude gainera: Saint-Cirq-Lapopie, Lou-bressac, Autoire, Cardaillac eta Carennac.

Tatra Garaia (Polonia) Eski estazioetara datozen bidaiariz bete aurretik, inguruotakomendiak kolore mosaiko itzela bilakatzen dira. Haritz, astigar etaurki ikusgarriek inguratzen dute Zakopane, Krakoviatik 100 ki-lometrora eta Eslovakiatik gertu dagoen herria, eta inguruan la-ku eta glaziar ikusgarriak ditu. Polonia eta Eslovakia arteko mu-gan dauden Tatra mendiek mendebaldeko Karpatoetako mendi-lerro handiena osatzen dute. Askok “poltsikoko mendiak” bezalaezagutzen dituzte hartzen duten lur eremu urria dela eta; halaere, Alpeetako mendien ezaugarri antzekoak dituzte. Aurrez ai-paturiko Zakopane herria da Tatra mendien sarbide ohikoena.

Mendi Harritsuak (Kanada) Alberta hego-mendebaldean kokatzen dira Mendi Harritsuaketa Albertaren eta Britainiar Columbiaren arteko muga naturalaosatzen dute. Mendilerroaren edertasunak milaka bisitari erakar-tzen ditu urtero, baina sasoi onena irailetik aurrerakoa izaten da.Jendetza etxera bueltatu denean, mendi hauek atseden hartu etagiro baketsuaz gozatzeko eremu bilakatzen dira. Udazkena labu-rra baina ederra izaten da paraje honetan. Izan ere, egun bateanurre koloreko hostoak dituen zuhaitzak hosto horiek lurreanizan ditzake egun gutxi batzuen buruan.

1

3

5

5

4

5 2

hitzorduak

onn hiriko erdiguneko plazan, Münsterplatzospetsuan, hiria zaintzen dagoela dirudien Beet-hovenen estatua bat dago. Bertatik, Rhin ibaiarenharanean dagoen eta gaur egun 300.000 biztanledituen hiriari begiratzen dio artistaren figurak;jaiotzen ikusi zuen hiriari, alegia. Ez da harritze-koa, beraz, urtero abuztuaren amaieratik urria-ren hastapenera bitartean Beethovenfest musi-kari ospetsuari eskainitako jaialdia egitea Bon-nen. Ekimenaren harira, hiriak mundu osotikheldutako lehen mailako orkestrei, musika ban-dei, bakarlariei zein artista gazteei ongietorria es-kaintzen die.Jaialdiaren historia ezagutzeko 1845. urtera

egin behar da atzera. Urte horretan inauguratuzen Beethovenen omenezko monumentua, mu-sikariaren jaiotzaren 75. urteurrena ospatzeko.Esan bezala, orduan ospatu zen jaialdiaren lehenedizioa eta hiru egunez luzatu ziren musika ema-naldiak Münsterplatzen eta inguruetan.

http://www-beethovenfest.de/

�

urtengoan ere Aljeriako Tinduf hiriaren aldirietan kokatutako sa-harar errefuxiatuen kanpalekuak Artifariti jaialdiaren edizio berri ba-ten lekuko izango dira. Sahara Mendebaldeko Arte Topaketak izenare-kin ezagutzen da ekimena munduan zehar. Jaialdiaren funtsa artea gi-za eskubideen aldarrikapenerako zein lurraren, kulturaren eta norbe-re sustraien aldarrikapenerako tresna gisa erabiltzea da. Horrenbestez,politika, gizarte gaiak eta kultura uztartzen dituen gunea izango dajaialdia.Bi astez mundu osoko diziplina anitzeko artistek beraien proiek-

tuak gauzatuko dituzte, besteak beste pintura, eskultura, bideogintza,arte plastikoak, arte eszenikoak… jorratuz. Beraien lanetan sahararrenerrealitatea aintzat hartu beharko dute artistok. Ekimenak SaharakoErrepublika Arabiar Demokratikoko Kultura Ministerioaren babesadu. Urtero lez, jaialdiak saharar errefuxiatuen aldeko aldarria egingodu. Errefuxiatuok nazioarteko laguntza ezinbestekoa dute biziraute-ko, eta, kasu honetan, artisten laguntza jasoko dute bizi duten erreali-tatea bistarazi eta etorkizun oparo, duin eta aske bat aldarrikatzeko.

http://artifariti.blogspot.com.es/

TINDUFArtifariti jaialdia

Urriaren 20tik azaroaren 3ra

�

��

BONNBeethovenfest • Urriaren 7ra arte

5 3

as Cevenas ingurune menditsuko gai-lurrek eta udazken koloreko paisaiek pano-ramika ezin ederragoa ematen diote Lan-guedoc-Rosellon eskualdeari. 1985eanparke natural izendaturiko eremu eder ho-netan aurkitzen da Florac herria ere. Ber-tan, mundu osoan oso preziatua den jakisinple bati loturiko jaialdi berezia ospatzenda urtero: Soupe Jaialdia, hots, zopari es-kainiriko ekimena.

Aurten azaroko lehen asteburuan izan-go da zita, eta, ohiturari jarraituz, tradizio-ak eta kulturak bat egingo dute. Zopari lo-tutako 50 errezeta baino gehiago proba-tzen dituzte bertan parte hartzen duten su-kaldari trebeenek eta bertaratzen direnekhotzari aurre egin eta zopa mota desberdi-nak dastatzeko beta izaten dute, inguruneparegabeaz gozatuz aldi berean. Tripa beteeta barruak berotzearekin batera, zopa

onenak saritzeko txapelketa ere izaten da.Horrekin batera, giroa alaitzeko musikaemanaldiak, kale antzerkiak eta jaki tradi-zionalak eskaintzen dituzten postuak ereez dira falta izaten. Jaialdia etenik gabe ospatu da 2001. ur-

tean lehen aldiz egin zenetik; urtetik urteragero eta bisitari gehiago biltzen dira berta-ko giroak erakarrita. Jaialdiak ematen dioamaiera opor denboraldiari.

FLORACSoupe jaialdia • Azaroaren 1etik 3ra�

ienako Musikaren Lagunen Elkarteagaur eguneko munduko musika erakundeezagun eta garrantzitsuenetarikoa da. Za-lantzarik gabe, erakundeak egindako Mu-sikverein eraikin dotorea da bere aurpegi-rik ezagunena, batik bat bertako UrrezkoAretoa, bere itxura dotore eta akustika zo-ragarria baliatuta urtero bertan eskaintzenduelako Vienako Filarmonikak Urteberrieguneko kontzertua, mundu osoan milioi-ka ikusle izaten dituen emanaldia. 1870.urtean inauguratutako Musikverein eraiki-na Vienako San Karlos plazan dago etaegun zortzi areto ditu.Vienako Musikaren Lagunen Elkarteak

azaroaren 29an 200 urte beteko dituenez,ekimen ugari antolatu dituzte Austriako

hiriburuan, guztiak musikari lotuak, nolaez. Erakundearen historia ezagutzeko den-boran atzera jauzi egin beharra dago.1812ko azaroaren 29an, 600 musikarikeman zioten ongietorria Vienako Musika-ren Lagunen Elkarteari Georg FriedrichHändelen “Thimotheus oder die Gestalt

der Musik” obra joz. Datorren azaroaren29an ere Händelen obra berbera joko duteurteurrena gogoratzeko, Nikolaus Harnon-court austriarraren zuzendaritzapean. Baina urteurrenaren egunean bertan

egingo den ospakizunetik harago, 2012kobigarren seihileko osoan eta datorren urte-ko lehen seihilekoan ere izango dira ekital-diak. Guztira 408 kontzertu eskainiko dira,horietatik 25 haurrei zuzendutakoak. Bes-teak beste, Brahms, Beethoven, Schumann,Mozart, Stravinski eta Berlioz bezalakomaisuen musika entzun ahal izango da zu-zendari ezagunen gidaritzapean, besteakbeste, Claudio Abbado, Lorin Maazel, Zu-bin Metha, George Petre, Sir Simon Rattleedo Juri Termirkanov.

VIENAMusikaren Lagunen Elkarteak, 200 urte

2012ko bigarren seihilekoank �

5 4

hitzorduak

Belfast: Musika eta arte eszenikoekin zitaIrlandako iparraldeko Belfast hiriak os-pe handia bereganatu du azken urteo-tan bertan ospatzen diren ekimen etajaialdiengatik. Irlandar musika tradizio-nala edota jazz, blues, rock zein countrymusika eskaintzen duten jaialdi andanaizaten dira urte osoan zehar. Azken ha-markadan energiaz beteriko hiri bilaka-tu da Ipar Irlandako hiriburua, eta ho-rren adibide dugu Belfasteko Jaialdiaurtez urte izugarri hazi izana herrialde-ko garrantzitsuenetarikoa bilakatu arte.Antzerkia, zinema, dantza eta era guz-tietako diziplinak uztartzen dituenjaialdia urriaren 19tik azaroaren 4ra os-patuko da aurten. (www.belfastfestival.com)

Cork: Jazz jaialdi «abegitsuena»Dublin eta Belfasten ondotik Cork daIrlandako hiri garrantzitsuena. Herrial-dearen hegoaldean dago Cork eta ber-tan ospatzen da Guiness Cork Jazz jaial-dia. Mundu osoan ospatzen diren hirujazz jaialdi handienen artean dago Cor-kekoa eta Europan ospatzen diren gisahonetako jaialdiekin alderatuta, «abegi-kor» izatearen ospea dauka. Bere hasta-penak oso itxaropentsuak izan ez bazi-ren ere (1978an egin zen lehen edizioa),urtetik urtera indarra eta presentzia es-kuratu ditu eta asko izan dira bertatikigaro diren nazioarteko jazz musikariak.Jazz musikaz jantziriko lau egunetan(aurten urriaren 26tik 29ra, biak bar-ne), herrialde desberdinetatik helduta-ko 1.000 musikari inguru eta 40.000musikazale igaroko dira bertatik. Kon-tzertu eta ekitaldi nagusienak agertokiitxietan egingo dira, Everyman, Savoy,Cork Opera House edo Triskel Christ-church besteak beste. Baina hiriko pubguztiek ere jaiarekin bat egiten dute, ho-rietako askok doako kontzertuak eskai-niz. Tradizioari jarraituz, kontzertuotanez da Irlandako “urre beltza” probatzekoaukerarik falta izaten, leku guztietan ga-ragardo pintak ikusten baitira hara etahona. (http:/guinessjazzfestival.com)

Wexford: Opera jaialdi txiki bezainhandiaFrommer’s gida erraldoiak jaialdiari es-kainitako hitzek lehen lerroan jarri duteWexfordeko jaialdia. Gidaren arabera,«munduko jaialdi txiki onenen artean»dago Wexfordekoa; horren erakusle,opera maite dutenek «ezinbestez bisita-tu beharreko hamar jaialdien artean»sartu dute. Izan ere, ez du gutxiago me-rezi. 1951n opera jaialdi umil gisa abia-tu zenak bere bide propioa egin du etaegun lehen mailako emanaldiak eskain-tzen dituen jaialdi handi bilakatu da,opera produkzio ugari eta milaka bisita-ri bertatik igarotzen direlarik urtez urte.Aurten zita urriaren 24tik azaroaren 4raospatuko da.Bertaratzen dena laster ohartuko da hi-riak egunotan bizi duen giro bereziaz:esmokinez eta soineko dotorez jantzi-tako jendearen joan-etorriak hirian zer-bait berezia gertatzen dela erakustendu. Opera House eta inguruetan bil-tzen da batik bat jaialdiaz gozatu nahiduen jendea, baina baita hiriko pub etabestelako elkarteetan ere. Guztietanere lehen mailako opera izaten da pro-tagonista. (http:/www.wexfordopera.com)

IrlandaMusikaz eta doinuz beteriko urria

Irlanda bisitatzeko asmotan bazabiltza, jakin urrian hiru jaialdi ezagun ospatuko direla bertan.Horietako bi oso ezagunak dira, eta hirugarrena, urtez urte handituz eta hobetuz doa. Belfast,Cork eta Wexford izango dira jaialdion agertoki, eta hiru hiriotako eskaintza gustu guztiak ase-

tzeko modukoa izango da: arte eszenikoak Belfasten, jazz musika Corken eta opera Wexforden.

5 5

erakusketak

“Moneten lorategia”, Bronx auzoanNew Yorkeko Bronx auzoko lorategi botanikoak ClaudeMoneten Givernyko (Estatu frantziarra) lorategi mitikoenitxura hartu du. Emaitza erakusketa batean jarri dute ikus-gai, eta, bertan, 200 lore mota desberdin ikus daitezke,baita Ameriketako Estatu Batuetan inoiz erakutsi ez direnMoneten bi lan ere. “Moneten lorategia” erakusketak1883tik 1926ra bitartean margolari inpresionistaren bizile-ku izan zen Givernyko etxaldeko lorategiak dakartza gogo-ra, baita bizi izan zen etxearen fatxada eta bertara sartze-ko igarobidea ere. Artistak etxaldea inguratzen zuten lora-tegi ederretan bilatzen zuen bere margolanetarako inspira-zioa. Erakusketak ateak itxi bitartean, urriaren 21ean, 600lore desberdin baino gehiago ikusi ahal izango dira NewYork hiriko Bronx auzoan.

Tate Modern museoak “Tankeak” ireki dituLondreseko Tate Modern museoak “Tankeak” deituriko lur-peko leku berezi bat ireki du, non abangoardiako ikus-entzunezko instalazioak, argi erakustaldiak eta zuzenekoemanaldiak eskainiko diren. Tamesis ibaiaren aldamenekomuseoaren azpian, zirkulu formako 30 metroko diametroaduen gunea erabili dute espazioa sortzeko. Lurpeko eremuhonen irekiera museoak 2016. urtera bitarte garatuko duenhedatze planaren barruan sartzen da, izan ere, epe horrenbarnean erakustoki berriak, jatetxeak eta tabernak jartzekohamar solairu berri eraikiko ditu museoak. “Tankeen” era-kustaldia urriaren 28ra arte izango da ikusgai, data horreta-tik aurrera museoa handitzeko lanak berrekingo baitira.

Miroren eskulturak, Yorkshireko naturan txertatutaBritainia Handiko Yorkshire Sculpture Park ikusgarriakJoan Miro artistaren eskulturak hartu ditu. Guztira, 96eskultura eta 22 marrazkiz osaturiko erakusketa ezarrida, 2013ko urtarrilaren 6ra arte ikusi ahal izango dena.Joan Miro (1893-1983) kataluniarrak 400 eskulturainguru eta beste horrenbeste zeramika lan egin zituen,gehienak bere ibilbide artistikoaren amaieran.Erakusketa honetan, bereziki 1946 eta 1982 artean egi-niko eskulturak bildu dituzte, brontze eta zeramika lanaketa tamaina handienetakoak nagusiki. Gainera, erakus-ketak bat egingo du Miroren sinesmen sendo batekin,hain justu, eskulturak aire librean eta naturarekiko har-monian egon behar diren ideiarekin.

Horizontetik haratago

Ez zion ildo jakin bati jarraitu PaulBowlesek bere bizitzan. Aktiboa izanzen, era guztietako lanak egin zituen,baina, aldi berean, bizimodu gogorraizan zuen. Bidaiari, konpositore, an-tzezle, idazle edo bohemio, horiekizan dira Bowlesek bere bizitza osoanizan dituen aurpegietako batzuk.Inondik ere bizitza gorabeheratsuaizan zuen, eta zaila da zehatz esateazein alorretan nabarmendu zen.Aita tiraniko eta neurotiko baten

semea zen. Osasunarekin obsesionatu-ta bizi zen aita –mokadu bakoitza be-rrogei aldiz murtxikatzera derrigor-tzen zuen semea–, eta jo ere egitenzuela esaten da. Hori dela eta, goiz aldeegin zuen etxetik Bowlesek. Etxeko gi-ro zapaltzailea atzean utzi eta ikaske-tak alboratuta Europara abiatu zen. Es-kale bezala ibili zen lehendabiziko ur-teetan; geroago, bizirauteko adinaematen zioten lanak egin zituen, etahoriei esker, Frantzia hegoaldea, KostaUrdina, Suitza, Oihan Beltza eta Parisezagutzeko aukera izan zuen. Parisenhain zuzen, hasi zen gerora bere esteti-ka izango zena osatzen, jazzarekiko, li-teraturarekiko eta musikarekiko inte-resa bertan piztu baitzitzaion. Errazta-sun eta maiztasun handiz integratzenzen talde artistiko eta bohemioetan.Horri esker, gaztetatik izan zuen harre-mana garaiko kulturako pertsona esan-guratsuenetakoekin. Frantziako hiri-buruan ezagutu zituen, adibidez, Tris-tan Tzara, Ezra Pound, Jean Cocteau,Andre Gide eta Gertrude Stein. Azkenhori bere lagun handienetakoa izanzen, eta, hain zuzen ere, Steini eskerezagutu zuen Marokoko Tanger hiria,bere bizitzan mugarri izan zen lekua.

Ezkon bizitza zailaXX. mende amaieran Tanger hiri kos-mopolita baina aldi berean atzeratua

zen. Politikoki nazioarteko estatutuazuen, eta, bertako portuak zergarik ezzuenez, Bowles liluratzeko adina gau-za zeuden bertan, alkohola, sexua etadrogak tartean. Tanger izan zen Afrikaiparraldean bisitatu zuen lehen lekua,eta ondotik Marokon, Saharan eta Al-jerian ere barneratu zen. Bere sorterri-ra, Ameriketako Estatu Batuetara,zihoala, Mexikon geldialdia egin etaErdialdeko Amerika zeharkatu zuen.Garai horretan komunismoarekin ha-rremana izan zuen eta propaganda es-talinista banatzen ere aritu zen. BehinNew Yorkera iritsita, Orson Wellesezagutu zuen; hain zuzen ere, garaihartan hasi zen antzerkirako eta zine-marako soinu bandak konposatu etaera profesionalean hortik bizitzen. 1938an Jane Aver «ilegorri izugarri

erakargarriarekin» ezkondu zen. Ave-rren inguruko jendea harritu egin zenhasiera batean, Bowlesen emazteak

publikoki adierazten baitzuen lesbianazela. Harreman oso zaila izan zuten,era guztietako arazo eta desorekekin.Bigarren Mundu Gerra amaituta, Bow-les berriz Tangerrera itzuli zen, eta hanidatzi zuen bere nobela ospetsuena:“Zeru babeslea”. Emaztearekin izanzuen harreman gatazkatsuan inspiratuzen nobela idazteko. Liburuaren gaine-ko filma egin zuen gerora BernardoBertolucci zinema zuzendari italiarezagunak.

Zeilan1952an Zeilan hegoaldeko Taprobaneuhartea erosi zuen eta denboraldi lu-zea eman zuen bertan idazten. Indiahegoaldea zeharkatzeko ere baliatuzuen egonaldia. Ohi bezala, jende en-tzutetsuarekin harremanetan jarraituzuen Bowlesek, besteak beste, MarcelDuchamp, John Huston eta PeggyGuggemheim. Itzulpenak ere egin zituen Bowle-

sek bere bizitzan zehar, Jose Luis Bor-ges eta Ramon J. Senderren liburuenakbeste askoren artean. Bidaiatzeari ukoegin gabe, Tangerrera itzuli zen Bowlesbehin betiko eta bertako bere etxeamunduaren etorkizun ilun eta zalan-tzazkoaren ikono bihurtu zen denbo-rarekin. Izan ere, gogor jo zuen bizi-tzak bere azken urteetan Bowles. Ma-lagako psikiatriko batean ingresatutazuen emaztea, eta ez zuen bertako fak-turak ordaintzeko dirurik. Gainera, la-gun asko ondotik joaten hasi zitzaiz-kion. Horrek guztiak eragin handiaizan zuen bere bizimoduan, eta batikbat bere etxean igartzen zen. Ilunabihurtu zen, pitzadurak eta desordenanagusi zirela. Haxix usaina zerionetxeari, Bowles oroitzapenetan mur-giltzen baitzuen haxix lurrinak, oroi-tzapenok berarentzat gero eta zentzugutxiago bazuten ere.

Juanma COSTOYA

5 6

PAUL BOWLESEgonezin amaigabea

Munduko sutegiak Juanma COSTOYA

5 7

Mediterraneoko sukaldaritzan tra-dizio handia duen lekua da Tunisia.Baratxuria, tomateak eta espezieakdira mahaietan inoiz huts egiten ezduten osagaiak. Mediterraneo itsasoa-ri lotutako herrialdea da Tunisia, eta,hala, bertako sukaldaritzak, berberetradizioaren eta gainerako arabiar he-rrialdeetako sukaldaritzaren eraginajasotzeaz gain, Estatu frantseseko etaItaliako sukaldaritzen eragina ere jasodu, batik bat azken urteotan.

Kuskusa eta entsaladakKuskusa da Tunisiako platerik tradizio-naletako bat. Lurrunetan egositako ga-ri-semolarekin egiten dute, eta, eskual-de bakoitzeko gustuen arabera, arrain,arkume edo oilasko zatiak botatzendizkiote. Plater guztietako ezinbestekobeste jakia harissa da, piper gorriz, ba-ratxuriz eta espeziez osatutako pastamina. Zaporetsua izateaz gain, tunisia-rrek harissa bizkortzailea eta afrodisia-koa dela ere badiote. Ohitura handiadute, halaber, entsaladak jateko. Era as-kotarikoak daude, sinpleena tomate

eta luzokerrez eginikoa da. Mechoviaizeneko entsalada osatuagoa ere badu-te; piperra eta tomate egosia ditu tarte-an. Bada beste entsalada berezi bat:hourya. Azenario-purea da, baratxu-ria, kaparrondoa, txarpoil haziak, oli-ba, eta nola ez, harissa, dauzkana. Horiguztia oliba olio eta ozpinarekin. Dena den, bazkal edo afal aurretik,

kemia edo aperitiboa hartzeko ohiturahandia dute. Aukera zabala dago; ape-ritibo gehienek, ordea, arrain frijitua,arrautza egosia, baba beroak, kuminoa,antxoa eta atuna izaten dute. Badaudesendoagoak diren aperitiboak ere, txin-garretan egindako merquez arkume sal-txitxak edota “Fatimaren hatzak” kasu–haragiz eta barazkik betetako pasta–.

Zopak eta gozokiakZopek ere badute tokia Tunisiako gas-tronomian. Gehien eskatzen dituzte-nak arabiar erara egindako chorba bizi-biziak dira. Oinarrian barazkiak, toma-tea eta arraina, arkumea edo oilaskoaizaten dute zopok. Gozokiei dagokie-nez, tejina pastela da berezitasunik

handiena. Arkume-haragiz betetakoarrautzaz, barazkiz, patataz, maluskahostoz eta parmatar gaztaz egiten da,guztia su motelean egosita. Tejina bai-no askoz ere arinagoa da hegaluzez,gaztaz eta arrautzez betetako brik hos-topila. Gozoak asko jaten dira Tunisian,

bai te indartsu eta azukretsuari lagun-tzeko, bai jaki bakar bezala. Gozokienartean ospetsuena eztiz, fruitu leho-rrez, azukrez, gurin gaziz, arrautzaz,olioz, almendraz eta arrosa urez egin-dako baklawa da. Arrautza-esne itxuraduten bouza zaporetsuak ere oso gogo-ko dituzte. Antzeko jakia, baina askozsendoagoa, makroud izenekoa da; gari-semola eta eztiz osatuta dago. Edatekoari dagokionez, Tunisian

bertako ardoa eta garagardoa egiten di-tuzte, hiriguneko inguru turistikoetankontsumitzen direnak gehienbat. Eza-gunak dira, halaber, uxualak; gehienedaten direnak pikuz egindako boukhapattarra eta datilen eta landare lurrin-duen hartziduratik ateratako thibarineedaria dira.

TUNISIABidegurutze gastronomikoa

Egiptoko kontrasteakXIX. mendeko eleberrigileportugaldar esanguratsuenaizan zen Eça de Queiros

Egiptora abiatu zen 1869an,Suezko kanalaren irekierare-kin lotutako kronikak idazte-ra. Bidaia horretan laster askodeskubritu zituen herrialdea-ren kontrasteak; edertasuna eta miseria, biak aurkitu zituen.Kleopatra paseatzen ikusi zuen Alexandria, esaterako, lekutxiro eta zikin gisa deskribatzen du egileak. Kairo, ostera,hiri pintoresko eta xelebrea irudituko zaio. Urte gutxiren

buruan egilea Egiptora itzuli zen Alexandriaren suntsipenakontatzen duten eta lan honetan biltzen diren “Los ingleses

en Egipto” (Ingelesak Egipton) sei atalak idaztera.

Mundu magiko batera bidaiaNoah, Joyce eta izenik gabe-ko narratzaileak beren jaio-terria atzean utzi eta bidaialuze bati ekiten diote. Haienbizitzek bat egingo dute gu-txien espero duten unean,baina hiru pertsonaiok ez

dute sekula jakingo zerk lotzen dituen. Ironia handiz, bainabaita fantasiaz eta samurtasunez ere, Quebeceko egileaklurralde magikoetara garamatzan kontakizun ederreanmurgiltzen gaitu, non maisutasunez lotzen dituen nobela-ko elementu ugariak: zabor-arkeologo bat, filibustero etapirata informatikoak, marinelak, itsasoko sugeak, atun go-rriak, hamaika postetxe, chipewyan indiarrak...

liburuen txokoa

Estampas egipcias Jose Maria Eça de Queiros

Impedimenta, 2012192 orrialde. 18,25 euro

NikolskiNicolas Dickner Txalaparta, 2012224 orrialde. 18 euro

)Begietatik sartzen den liburuaJoaquin Araujo naturalista eta idazleak bostkontinenteetako urpeko orografia eta espezieaniztasun ikusgarria aurkezten ditu lan hone-tan. Orotara egin dituen 6.000 argazkien arte-an aukeraketa egin eta 240 bildu ditu lan hone-tan. Horietan baleak, hartz polarrak, gune tro-pikaletako koloreetako arraiak, tiburoi zuri

beldurgarriak eta beste hainbat espezie ageri dira. Baina ikusgarriak bezain kez-kagarriak diren irudiak ere badute beren lekua: “Prestige” ontziaren hondamen-diaren ostean Galiziako kostaldeak hartu zuen itxura, zabor artean bizi direnespezieak edo Ozeano Barearen erdian hara eta hona dabilen plastikozko uhar-tearen irudiek, besteak beste, zer pentsatua ematen dute gainontzeko argazkiederren erdian. Lurra eta ura kutsadurak kaltetu ez ditzala, hori da egileak lanhonen bidez helarazi nahi duen mezua.

Mundo submarinoJoaquin Araujo Lunwerg, 2012268 orrialde. 37,53 euro

5 9

Londresen barrena,idazleen eskutik

Tacito izan zen lan batean Lon-dres lehen aldiz aipatu zuen

lehen idazlea, eta geroztik egileugari izan dira beraien lanetanhiri honen gaineko aipamenakeskaini dizkigutenak, liburuhonek erakusten duen lez.

Dostoievskik eta Boswellek, adibidez, hiriko alde iluna era-kutsiko digute; Dickens eta Kiplingek, berriz, hirian barrenanola mugitu gomendatuko digute; John Evelyn edo SamuelPepysek, aldiz, Londresek iraganeko hondamendi eta epide-miak nola garaitu zituen kontatzen dute. Jane Austen, Mark

Twain eta beste egile askoren pasarteek osatzen duteLondres literarioaren gida hau.

Nankingo sarraskia gogoanTxinako historiako pasarte ilu-nenetako bat dakar gogora “Lasflores de la guerra” (Gerrako lo-reak) eleberriak. 1937an, Japo-niak Nankin inbaditzen duene-an, abade bat umezurtz batzueneta zibilez mozorroturiko zen-

bait prostitutaren eta soldadu txinatarren kargu egingo da. Aba-dearen babespean soldaduak daudenaren susmopean, Japonia-ko Armadak bizi diren lekua erasotzea erabakiko du. Orduan,abadeak eta prostitutek plan bat jarriko dute abian. ZhangYimou zinema zuzendariak istorio honen harira egin zuen filmaTxinako historiako produkzio zinematografiko handiena bila-katu zen eta 2012ko Oscar sarietarako proposatu zuten.

Guía literaria de LondresJoan Eloi Roca

Ático de los libros, 2012 336 orrialde, 18,90 euro

Las flores de la guerraGeling Yan Alfaguara, 2012272 orrialde. 17,50 euro

Eskandinavia ezagutzeko gida

osoenaMunduko fiordo ikusgarrienakgordetzen dituen norvegiar

kostaldea, Islandia bolkanikoa,basoz beteriko suediar paisaiak… Gida hau nahikoa da Es-kandinavia goitik behera ezagutzeko. Bertan, Norvegia, Sue-dia, Finlandia, Islandia, Danimarka, Faroe uharteak, Tallin

eta San Petersburgori buruzko informaziorik osoena eskain-tzen dute inguruok ondo baino hobeto ezagutzen dituztenzortzi egilek. Horrez gain, gastronomiaren inguruko infor-

mazioa eta mapak ere biltzen dira.

Florentzia ezezagunenaBidaiari gehienek bisitatzen dituztenlekuetatik harago, Florentziak hain-bat txoko ezkutu gordetzen ditu.Markaturiko ibilbideetatik at, masi-fikaturiko lekuetatik aldenaraziko

du irakurlea liburu honek. Hala, artelan ezezagunak bisitatu, flo-rentziarrek beraiek ezagutzen ez dituzten lorategiak ezagutu,astronomia fenomeno kuriosoenak ikusi edota hiriaErrenazimentuko ikur nagusi nola bilakatu zen jakin ahal izangodute jakin-mina ase nahi dutenek. Italiako hiri hau ezagutzenzutela uste zutenek Florentziaren aurpegi ezkutua ezagutzekoparada izango dute lan honi esker.

Países EscandinavosHainbat egile

Geoplaneta, 2012 560 orrialde. 27 euro

Florencia insólita y secretaNiccolo Rinaldi eta Waris GrifiJonglez, 20121350 orrialde. 18 euro

HARPIDETU. 11 ale, 15€ urtean 943 22 37 09 www.zazpihaizetara.com.

6 1

GoGoan hartu

Ellis Island ezaguna Ameriketako Estatu BatuetakoNew York hiriko portutik hurbil dagoen uharte txikia da.1892 eta 1954 bitartean AEBetara sartu nahi zuten etor-kin ugariren, gehienak europarrak, derrigorrezko igaro-leku, kontrol zentro eta sarbide izan zen uhartea. Kalku-luen arabera, denbora tarte horretan 12 milioi pertsonaigaro ziren bertatik. Diotenez, 100 milioi amerikar emi-grazio haren oinordeko zuzen omen dira gaur egun.

Bertatik igaro zen lehen etorkina Annie Moore izanzen, 15 urteko neskato irlandarra. 1892. urtea zen etaMoore bere bi anaiekin batera heldu zen Ellis Islanduhartera bi urte AEBetan zeramatzaten gurasoekin el-kartzekotan. Uhartetik igaro zen azken pertsona, bere al-detik, Anne Peterssen deituriko arrantzalea izan zen,1954an. Uhartearen eraikin nagusian era guztietako tra-mite eta azterketak egiten ziren. Horrez gain, erietxe batere bazegoen gaixorik iristen ziren etorkinak artatzeko,

baita gaixotasun larriak zituzten laguntzeko apartekogune bat ere.

AEBetako sarrera gune nagusiak 1954an itxi zituenateak. Geroztik, utzikeria handia pairatu zuen, harik etaeraberritze lanen ostean, 1990ean, berriro ateak ireki zi-tuen arte. Garai hartako harrera zentroa museo hunkiga-rria da gaur egun. Bertako argazki galerian duela ehun ur-teko etorkinak ageri dira, funtzionarioen azterketa zorro-tzak pasatzen. Gehienek, Ellis Islandeko bahe zorrotzaigaro ostean, New York zapaldu eta bizitza berri bati eki-teko aukera izan zuten, askok izena aldatuta. Kanporatuzituztenei buruz, berriz, gutxi jakin da. Datu ikaragarribat besterik ez zaigu heldu: 50 urte pasatxo haietan, AE-Betan onartu ez zituzten 3.000 etorkin inguru uharteanbertan suizidatu ziren. 1965eko maiatzaren 11n, Askata-sunaren Estatuarekin batera, monumentu nazional izen-datu zuten Ellis Island.

ELLIS ISLANDAEB

undu osoko liburutegi independente handiena daThe London Library. Gaur egun liburutegia St. JamesSquare kaleko 14. zenbakian badago ere, hasierako urte-etan ez zuen egungo kokapena izan, 1845. urtera arteThe Travellers Club eraikineko lehen solairuan baitzego-en. Egungo liburutegia hartzen duen eraikina 1896 eta1898 artean eraiki zuten, baina geroztik eraberritze lanugari jasan ditu, liburu eta material gehiagori lekua es-kaintzeko asmoz betiere. Zutabe metalikoak erabilizLondresen eginiko lehen eraikinetako bat da liburutegientzutetsua hartzen duena.Egun, milioi bat liburu baino gehiagoko artxibo ikus-

garria du liburutegiak, 24 kilometroko luzera hartzenduten apaletan banatuta. XVI. mendetik gaur eguneraarteko lanak aurki daitezke bertan, 50 hizkuntza bainogehiagotan idatziak. Ugaritasun horren arrazoia sinpleada: hemen ez dituzte publikazio zaharrak botatzen, eta,etengabe lan berriak iristen direnez, material kopuruahaziz doa etengabe. Hiriko egunkari askoren artxiboakere gordetzen dituzte; esaterako, “The Times” ezaguna-ren 1813. urtetik 2000. urtera arteko paperezko artxiboosoa. Urte horretatik aurrera egunkariaren artxiboak di-gitalki gordetzen hasi ziren.

Gakoa, konfiantza1841ean Thomas Carlyle idazleak sortua, The London Li-brary entzutetsuaren filosofia, arauetan baino gehiago,konfiantzan oinarritu izan da sorreratik bertatik. Hala,bazkideek liburuak nahi adina denborarako eraman ditza-kete etxera. Lehen bazkideetako bat izan zen Charles Dic-kensi, esaterako, liburuz beteriko kutxak eramaten zizkio-ten etxera, “A tale of two cities” (Bi hiriren istorioa) idaztenari zen bitartean etxetik bertatik egiten baitzituen eska-riak. Gaur egun, Londresetik kanpo bizi diren bazkideekere jasotzen dituzte politika horren onurak, izan ere, kal-kuluen arabera, egun liburutegiak dituen 7.200 bazkidee-tatik heren bat hirigunetik kanpo bizi dira. Arduradunekguztien helbideak eskura dituztenez, postaz igortzen diz-kiete liburuak, bueltatuko dituzten ziurtasunez.Irakurketa areto nagusian izan ezik, gainontzeko gela

guztietan ordenagailu eramangarriak eta mugikorrak era-biltzea baimentzen du The London Libraryk, arduradu-nek erabiltzaileek kanpoko munduarekin kontaktuan iza-teko duten beharra ulertzen baitute. Bitxikeria moduanesan liburutegi honetan idatzi zuela T.S. Ellyot idazleakbere obraren zati handi bat. Haren emazte izandakoarenkoadro bat dago liburutegian, Thomas Carlyle liburutegia-ren sortzailearen irudiarekin batera.

6 2

THE LONDON LIBRARYApalez jositako 24 kilometro�

6 3

Munduari Begira

Komikietako pertsonaiak kaleraatera dituzte Buenos AiresenMafaldak gidatuta, Argentinako bederatzikomiki pertsonaia ezagunek biñetetatikBuenos Airesko kaleetara egin dute jauzi.“Paseo de la Historieta” izenburupean,Argentinak umore esportatzaile gisa izandakogarrantzia azpimarratu nahi izan du egitasmo-ak, eskulturen bidez. Hala, herrialdean sortu-tako komiki pertsonaia ezagunenei eskulturabana egin diete Buenos Aires erdialdeko kalebatean. Joaquin Lavado Quino marrazkilariaksorturiko Mafalda pertsonaia ezagunak 2009.urtetik zeukan bere omenezko eskulturahirian. Bada, orain, beste bederatzi pertsonaiaezagunek ere badute eskultura bana: IsidoroCañones, Largirucho, Matias, Don Fulgencio,Gaturro, Chicas de Divito, Loco Chavez,Clemente eta Patoruzu pertsonaiek hainzuzen ere.

Unescoren abisua San PetersburgoriGazprom petrolio konpainiak San Petersburgon eraiki nahi duen etxeorratz erraldoiak zeresan handia eragin du azkenaldian. Printzipioz,hiriko agintariek ez dute trabarik jarri konpainiak Primorski auzoan

472 metroko etxe orratza eraikitzeko, baina bai hiritarrak bai Unescobera ere aurka dira. Unescok eman du dagoeneko lehen abisua: erai-kinaren garaierak hirigune historikoaren panoramika goitik behera

hauts lezake. Hori horrela, eraikina egiteak hiriari ondorio larriak ekarliezazkiokeela ohartarazi du, izan ere, gizateriaren ondare izendapena

gal lezake, aurrez Alemaniako Dresden hiriari gertatu bezala.

Cook uharteek munduko itsas erreserba handiena

osatuko duteHego Ozeano Barean kokatuko Cook uharteekmunduko itsas erreserba handiena osatukodute. Guztira, 411.000 kilometro koadrokoazalera hartuko du eremuak, hau da, Estatu

frantsesaren azaleraren bikoitza. Cook uharte-ak Hawaii eta Zeelanda Berriaren artean

kokatutako hamabost uharte dira. Guztienartean ez dute lur eremu asko okupatzen –240 kilometro koadro baino ez–, eta uharte

gehienetan animaliak baino ez dira bizi. Urek,ostera, eremu zabala hartzen dute, eta berta-ko bioaniztasuna ikaragarri aberatsa da. Koralarrezife ikusgarriak eta milaka arrain espezieaurki daitezke inguruotako uretan, tartean

babestutako espezie ugari. Australiak ere bereuretan 3,1 milioi kilometro koadroko itsaserreserbak osatzeko asmoa erakutsi zuen

ekainean.koa.

Berlingo Tacheles gune kulturala behin betiko itxi dute

Berlingo bihotzean kokaturiko Tachelesetxe okupatuak bere ateak itxi ditu, agin-tariek bertan bizi ziren azken bizilagunakeraikinetik atera ostean. Urte luzez kulturzentro gisa funtzionatu duen Berlinekoetxe okupatu mitikoa ixteko mehatxuagero eta handiagoa zela ikusita, berlinda-rrek protesta ekintza ugari egin dituzteazken hilabeteotan. Pasa den ekaineanTachelesen bizi izandako artistek gutun

bat bidali zioten Klaus WowereitBerlineko alkateari, espekulazioari aurreegin eta Tacheles babesteko neurriakhartzeko eskatuz, baina agintariek ezdute bide hori hartu. Friedrichstrasse

kalean kokatutako guneak milioi erdi bisi-tari baino gehiago jasotzen zituen urtero.Bertan, mundu osotik etorritako artistekberain sorkuntzak lantzeko lekua eta

askatasuna zuten, eta bisitariek artistonlanak ezagutu eta erosteko aukera zuten.Itxierak kultura alternatiboaren Berlinekoikur nagusienetakoaren suntsipena ekarri

du askoren iritziz.