Fötlun, íþróttir, fyrirmyndir og frægð
Oscar Pistorius ennþá fyrirmynd?
Laufey Björnsdóttir
Þórunn Friðriksdóttir
Lokaverkefni til BA-prófs
Íþrótta-, tómstunda og þroskaþjálfadeild
Fötlun, íþróttir, fyrirmyndir og frægð
Oscar Pistorius ennþá fyrirmynd?
Laufey Björnsdóttir
Þórunn Friðriksdóttir
Lokaverkefni til BA-prófs í Þroskaþjálfafræði
Leiðbeinandi: Telma Kjaran
Íþrótta-, tómstunda og þroskaþjálfadeild
Menntavísindasvið Háskóla Íslands
Júní 2014
Fötlun, íþróttir, fyrirmyndir og frægð – Oscar Pistorius ennþá
fyrirmynd?
Ritgerð þessi er 10 eininga lokaverkefni til BA-prófs
í þroskaþjálfafræði við íþrótta-, tómstunda og þroskaþjálfadeild,
Menntavísindasviði Háskóla Íslands
© Laufey Björnsdóttir og Þórunn Friðriksdóttir 2014
Óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi höfundar.
Prentun: Bóksala kennaranema á Menntavísindasviði
Reykjavík, 2014
3
Ágrip
Hér verður greint frá niðurstöðum eigindlegrar rannsóknar sem og að fjallað verður um
íþróttir fatlaðs fólks, mikilvægi þeirra og viðhorf á fræðilegan hátt. Rannsóknin byggir á
viðtölum við átta manneskjur sem allar tengjast notkun gervifóta.
Markmið rannsóknarinnar var að fá innsýn í viðhorf samfélagsins á fötluðu íþróttafólki og
viðhorf fatlaðs fólks til fötlunar sinnar, íþróttaþátttöku og hjálpartækjum. Við svörum því
spurningunni „Hvernig eru viðhorf samfélagsins á íþróttum fatlaðs fólks?“ út frá
skoðunum og reynslu viðmælenda okkar.
Með viðtölum komumst við að því að almennt lítur fólk með gervifætur ekki á sig sem
fatlað og þeir sem við ræddum við hafa ekki fundið sig í íþróttum sem ætlaðar eru fyrir
fatlað fólk. Getumunur getur verið mikill í íþróttum en svo virðist oft vera sem markmið
með íþróttum fatlaðs fólks sé að allir hafi gaman og séu vinir. Þetta hugarfar er eflaust
byggt á þeim staðalímyndum að fatlað fólk er ekki hæft til þess að keppa um eitthvað og
allir séu sigurvegarar þar sem þau eru svo dugleg að vera í íþróttum. Íþróttir ætlaðar fyrir
fatlað fólk henta einfaldlega ekki því fólki sem við ræddum við og fleira íþróttafólki sem
eru með yfirburðargetu í sínum greinum. Markmiðið var þar með að skoða aðgengi fatlaðs
fólks að íþróttaiðkun sem og stoðtækjavörum. Einnig fjöllum við um íþróttamanninn Oscar
Pistorius sem nú er ákærður fyrir morð. Hvernig hann er eða var fyrirmynd bæði fyrir
fyrirtækið Össur sem og fyrir fatlað og ófatlað íþróttafólk.
5
Efnisyfirlit
Ágrip .......................................................................................................................................... 3
Inngangur .................................................................................................................................. 9
1. Fræðilegur bakgrunnur .................................................................................................. 11
1.1 Hvað er fötlun? ............................................................................................................. 11
1.2 Læknisfræðilega sjónarhornið ...................................................................................... 12
1.3 Félagslega sjónarhornið ................................................................................................ 12
1.4 Breska félagslega líkanið .............................................................................................. 13
2 Fatlað fólk við stjórnvölinn ............................................................................................ 15
2.1 Sjálfstætt líf .................................................................................................................. 15
2.2 Sjálfsákvörðunarréttur .................................................................................................. 17
2.3 Valdefling ..................................................................................................................... 18
3 Viðhorf samfélagsins til fatlaðs fólks ............................................................................. 21
3.1 Hæfishroki .................................................................................................................... 21
3.2 Staðalímyndir ............................................................................................................... 22
3.3 Staðalímyndir í íþróttum............................................................................................... 23
4 Íþróttir fatlaðs fólks á Íslandi ........................................................................................ 25
4.1 Ólympíuleikar fatlaðra - Special Olympics .................................................................. 27
4.2 Ólympíumót fatlaðra – Paralympics ............................................................................. 27
5 Oscar Pistorius ................................................................................................................ 29
6 Össur................................................................................................................................. 31
6.1 Af hverju er Pistorius ekki lengur sýnilegur hjá Össuri? ............................................. 32
6.2 Mál O.J. Simpson ......................................................................................................... 33
6.3 Það sem O.J. Simpson og Pistorius eiga sameiginlegt ................................................. 34
6.4 Sameiginlegir þættir í málunum ................................................................................... 34
7 Rannsóknin ...................................................................................................................... 37
7.1 Val á viðfangsefni......................................................................................................... 37
7.2 Rannsóknarspurning og markmið rannsóknar .............................................................. 38
7.3 Rannsóknaraðferð ......................................................................................................... 38
7.4 Þátttakendur .................................................................................................................. 39
Viðmælandi 1 ....................................................................................................................... 40
6
Viðmælandi 2 ....................................................................................................................... 40
Viðmælandi 3 ....................................................................................................................... 40
Viðmælandi 4 ....................................................................................................................... 41
Viðmælandi 5 ....................................................................................................................... 41
Viðmælandi 6 ....................................................................................................................... 41
7.5 Gagnasöfnun ................................................................................................................. 41
7.6 Skráning og greining gagna .......................................................................................... 42
7.7 Siðferðileg álitamál ...................................................................................................... 42
8 Niðurstöður viðtala ......................................................................................................... 45
8.1 Íþróttir fatlaðs fólks ...................................................................................................... 45
8.1.1 Sjálfsmynd fatlaðs íþróttafólks .............................................................................. 46
8.1.2 Fyrsta sýn mæðra á íþróttaiðkun sona þeirra ......................................................... 48
8.1.3 Fordómar í samfélaginu á fötluðum íþróttamönnum ............................................ 48
8.1.4 Sjálfstætt líf skert með aðgreiningu ....................................................................... 50
8.2 Össur ............................................................................................................................. 50
8.2.1 Ferlið sem fer í gang þegar manneskja missir útlim ............................................. 51
8.2.2 Viðhorf notenda á fyrirtækinu Össuri ................................................................... 52
8.3 Oscar Pistorius .............................................................................................................. 54
9 Samantekt og lærdómur ................................................................................................. 57
9.1 Mikilvægi íþrótta .......................................................................................................... 58
9.2 Hvatning í íþróttum og þjálfun ..................................................................................... 59
9.3 Afrek fatlaðs íþróttafólks ekki merkileg? ..................................................................... 60
9.4 Viðhorf samfélagsins og áhrif þeirra á íþróttir fatlaðs fólks ........................................ 61
9.5 Pistorius, málið og mál O.J. Simpson........................................................................... 64
10 Heimildaskrá ................................................................................................................... 67
11 Viðauki 1: Spurningarammar úr viðtölum................................................................... 75
7
Formáli
Um er að ræða B.A. verkefni sem við unnum í þroskaþjálfafræðum við Menntavísindasvið
Háskóla Íslands og er það til 10 eininga. Við unnum undir leiðsögn Telmu Kjaran,
doktorsnema í þroskaþjálfafræðum og stundakennara við Menntavísindasvið Háskóla Íslands.
Við viljum þakka henni kærlega fyrir ómetanlega leiðsögn en hún sýndi verkefni okkar
mikinn áhuga, var mjög hvetjandi, jákvæð og dreif okkur áfram. Við viljum einnig þakka
viðmælendum okkar fyrir frábærar viðtökur, jákvætt viðhorf og góða hjálp en án þeirra væri
ekki mikið kjöt á beinunum í þessu verkefni. Viðmælendur okkar svöruðu spurningum okkar
opinskátt og á einlægum nótum. Við erum þeim innilega þakklátar fyrir að hleypa okkur inn í
líf sitt og deila persónulegri reynslu sinni. Við erum einnig gífurlega þakklátar fyrir alla þá
hjálp sem við fengum frá starfsmönnum Össurar en þar mættum við hlýju viðmóti hjá öllum
þeim er við töluðum við. Að lokum þökkum við Björk Björnsdóttur og Auði Finnbogadóttur
fyrir þeirra aðstoð og þolinmæði í ritgerðarskrifunum. Von okkar er sú að verkefni þetta bæti
við þekkingu varðandi íþróttir fatlaðs fólks og opni hug lesenda fyrir metnaði og getu fatlaðs
íþróttafólks. Það er löngu tímabært að samfélagið og menning okkar taki með opnum örmum
á móti öllum þeim sem hér búa og aðlagi sig að fjölbreytileika mannkynsins.
Einnig þótti okkur mikið til afreka Oscars Pistoriusar koma á sviði íþrótta enda var hann
stórkostlegur íþróttamaður og vildum við kanna hvernig mál hans hefur áhrif á hann sem
fyrirmynd.
Þetta lokaverkefni er samið af okkur undirrituðum. Við höfum kynnt okkur Siðareglur
Háskóla Íslands (2003, 7. nóvember, http://www.hi.is/is/skolinn/sidareglur) og fylgt þeim
samkvæmt bestu vitund. Við vísum til alls efnis sem við höfum sótt til annarra eða fyrri eigin
verka, hvort sem um er að ræða ábendingar, myndir, efni eða orðalag. Við þökkum öllum sem
lagt hafa okkur lið með einum eða öðrum hætti en berum sjálfar ábyrgð á því sem missagt
kann að vera. Þetta staðfestum við með undirskrift okkar.
Reykjavík, ____.__________________ 20__
_________________________________ _________________________________
9
Inngangur
Fyrirtæki keppast við að næla sér í afreksfólk, og annað fólk sem hefur unnið sig upp
metorðastigann, til þess að nota sem andlit fyrirtækisins. Þetta vel metna fólk er yfirleitt
fyrirmyndir okkar meðaljónanna, við lítum upp til þeirra og við viljum vera eins og þau.
Fyrirtækin nýta sér aðdáun okkar neytendanna á fyrirmyndunum í að selja okkur varning af
ýmsu tagi. Það sem við og fyrirtækin tökum hins vegar ekki með í reikninginn er að þetta fólk
sem við álítum vera fullkomið getur gert mistök eða er ekki allt sem það er séð og á einni
nóttu getur allt farið á hvolf. Sú varð raunin með spretthlauparann Oscar Pistorius en hann
hafði unnið mörg afrek og var hátt settur á metorðalistum um allan heim (Oscar Pistorius,
e.d.). Á einni nóttu var þó eins og heimur hans hafi hrunið því þann 14. febrúar lést kærasta
Oscars Pistoriusar. Hann hafði skotið hana og hún lést af sárum sínum. Hann var ákærður og
eftir það hefur líf hans ekki verið samt (Mirror, e.d.). Ímynd hans er orðin önnur og viðhorf
fólks til hans er breytt. Nú er hann ekki lengur Oscar Pistorius, íþróttahetja heldur Oscar
Pistorius, fatlaði maðurinn sem myrti kærustu sína. Pistorius var fyrsti fatlaði maðurinn til að
keppa á Ólympíuleikum í flokki ófatlaðra (Oscar pistorius, e.d.) og var því gríðarlega
mikilvæg fyrirmynd fyrir fatlað fólk og einnig fyrir fyrirtækið Össur sem framleiddi
gervifætur hans (Oscar Pistorius, e.d.). Skuggi hefur nú fallið á afrek hans og hann sem
fyrirmynd vegna þess sem gerðist þessa örlagaríku nótt. Pistorius sýndi fram á að allt væri
hægt með þeim afrekum sem hann náði. Hann lét ekki viðhorf samfélagsins hafa áhrif sig.
Staðalímyndir um fatlað fólk sýna að fatlað fólk geti ekki náð langt í íþróttum það er talið
ósjálfbjarga, líf þeirra harmleikur og þarf að vera vafið inn í bómull (Eiríkur Karl Ólafsson
Smith, 2010). Vegna þessara staðalímynda hefur fólk ekki trú á hæfni og getu fatlaðs fólks og
það kemur niður á þeim. Ekki er búist við að fatlað fólk stundi íþróttir og þess vegna er
aðgengi þeirra að íþróttaiðkun í samfélaginu af skornum skammti. Þetta er ákveðinn
hæfishroki sem birtist í samfélaginu á margan hátt, þar á meðal með lélegu aðgengi og
aðgreiningu (Campell, 2009). Fatlað íþróttafólk er aðgreint frá ófötluðu íþróttafólki vegna
þess að það er eitthvað sem háir fötluðu fólki sem þarf að laga. Oft er talað um
læknisfræðilegt sjónarhorn á fötlun en þá er megin áhersla lögð á skerðingu manneskjunnar
og þessi skerðing er eitthvað sem þarf að lækna (Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún
Pálmadóttir, 2006). Fatlað fólk þarf að breytast til að laga sig að samfélaginu, annars fellur
10
það ekki undir normið í samfélaginu. Þess vegna stjórnast líf fatlaðs fólks af viðhorfum þess
efnis að laga þurfi einstaklinginn. Félagsleg sjónarhorn gagnrýna læknisfræðilega
sjónarhornið og sjá fatlað fólk ekki út frá því hvernig fötlun þess skerðir þau heldur hvernig
samfélagið er hindrun fyrir þau vegna fatlanna þeirra (Dóra S. Bjarnason, 2001). Breska
félagslega líkanið hafnar síðan læknisfræðilega líkaninu alfarið og sættir sig ekki við að líf
fatlaðs fólks stjórnist af fagfólki en ekki þeim sjálfum (Sigrún Þ. Broddadóttir, 2010). Fatlað
fólk á rétt á að lifa sjálfstæðu lífi, taka eigin ákvarðanir en sjálfsákvörðunarréttur er
mikilvægur hluti af lífsgæðum allra og hann ber að virða. Til þess að sjálfsákvörðunarréttur
styrkist er valdefling mikilvæg og hún er mikil í íþróttum þar sem að hvatning er til staðar.
Íþróttir eru þess vegna mikilvægur félagslegur þáttur í lífi fólks enda myndast þar vinatengsl,
sjálfsöryggi styrkist, virkni eykst og samfélagsþátttaka (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2006).
Viðhorf samfélagsins breytist til hins betra með minni aðgreiningu og sýnileika fatlaðs fólks
og þannig ætti það einnig að vera í íþróttum. Með þessari rannsókn okkar munum við komast
að því „hver viðhorf samfélagsins eru til fatlaðs íþróttafólks?“ En með viðtölum okkar
komumst við að því hvaða skilaboð samfélagið er að senda íþróttafólki með gervifætur annars
vegar og viðhorf íþróttafólksins til fötlunar sinnar, íþróttaþátttöku og hjálpartækjum hins
vegar með skírskotun í mál Oscars Pistoriusar, framvindu þess og áhrif málsins á hann sem
fyrirmynd. Ritgerðin skiptist í fræðilegan hluta, uppbyggingu og framkvæmd rannsóknar og
helstu niðurstöður rannsóknar.
11
1. Fræðilegur bakgrunnur
Fötlunarfræði er ung fræðigrein sem á sér rætur í andófi fatlaðs fólks gegn ríkjandi sýn á
fötlun og líf fatlaðs fólks. Fatlað fólk gerir í auknu mæli kröfu um að vera við stjórnvölinn í
eigin lífi og eru nú raddir þeirra farnar að heyrast hærra þó svo að það sé ennþá langt í land.
Það er sífellt verið að ögra gamalgróna skilningnum á fötlun og hugmyndafræðin um
sjálfstætt líf er stór partur af því. Fræðimenn vilja meina að frelsandi fötlunarrannsóknir
afhjúpi þær hindranir sem fatlað fólk þarf að komast yfir, breyti þannig skilningi á fötlun og
leiði þannig af sér breytingar á viðhorfi samfélagsins (Rannveig Traustadóttir,
2006). Rannsóknir geta sýnt fram á getu, vilja og þarfir fólks sem getur leitt til þess að
samfélagið gerir sér grein fyrir að ákveðinn hópur getur meira en talið var. Þær stuðla að fullri
samfélgasþátttöku, bæta líf og aðstæður fatlaðs fólks, koma í veg fyrir útilokun fatlaðs fólks
frá því sem við köllum venjulegt líf og leiða þar með til félagslegra breytinga á lífi fólks.
Rannsóknir eiga ekki aðeins að vera um fatlað fólk heldur einnig fyrir fatlað fólk og
baráttusamtök þess (Barnes, 2003). Í þessum kafla munum við fara yfir ólíkan skilning á
fötlun og sjónarhornin sem ríkjandi eru í okkar samfélagi.
1.1 Hvað er fötlun?
Við heyrum orðið fötlun mjög oft og vitum að til er fólk sem er fatlað en það er mismunandi
hvernig fólk skilur hugtakið. Almennt er skilningur á fötlun sá að manneskja með fötlun
tilheyri ákveðnum hópi fólks sem ekki er fært um að taka þátt í ákveðnum athöfnun daglegs
lífs sökum líkamlegra eða andlegra galla eða afbrigðileika. Með mannréttindabaráttu fatlaðs
fólks hefur skilningur fólks á fötlun aukist og orðið betri en langt er þó í land. En með
auknum skilningi og minni fordómum hefur sýn á fatlað fólk breyst frá því að fötlun sé talin
einstaklingsbundið vandamál og í það að umhverfisþættir, félagslegar, efnahagslegar og
menningarlegar hindranir eru teknar inn í spilið (Rannveig Traustadóttir, 2006).
Fræðimenn nú til dags hafna því algjörlega að fötlunin hamli manneskjunni heldur sé það
samfélagið og aðgengi þess. Þessar nýju hugmyndir stuðla að því að hætt er að hugsa um að
laga þurfi fatlað fólk og athyglin beinist að því hvernig hægt sé að laga samfélagið og
umhverfi okkar. Hætt verði að líta á fatlað fólk sem svartan blett á samfélaginu og farið að líta
12
á það sem mikilvægan part af fjölbreytileika mannkynsins. Gömlu sjónarhornin eru þó
mikilvægur partur af sögu fatlaðs fólks og þróun fræðanna bæði til þess að skilja þróunina og
til þess að sjá árangur og framfarir í fræðunum (Rannveig Traustadóttir, 2006). Hér á eftir
verður farið yfir mismunandi sjónarhorn og skilning þeirra á fötlun en öll eru þau að einhverju
leyti ríkjandi í samfélaginu í dag.
1.2 Læknisfræðilega sjónarhornið
Læknisfræðilega sjónarhornið lítur á fötlun og skerðingu sem sama hlutinn. Ef að manneskja
er fötluð þá er hún skert og athyglinni er beint að skerðingunni frekar en manneskjunni sjálfri.
Fötlun er álitin ákveðinn galli sem þarf að laga (Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún
Pálmadóttir, 2006). Þessa læknisfræðilegu hugmynd á fötlun má rekja til læknavísinda og
heilsufélagsfræði og rekja má sjónarhornið til Talcott Parsons. Hann var félagsfræðingur sem
skrifaði um sjúkdóma og hegðun sem fylgir ákveðnum sjúkdómum. Í hans skrifum birtist
fötlun sem andstæða heilbrigðis og telst ekki eðlileg (Rannveig Traustadóttir, 2006).
Í okkar samfélagi er vísun í hugtakið fötlun í mörgum tilfellum þannig að fatlað fólk er
hluti af ákveðnum minnihlutahópi vegna þess að þau eru öðruvísi. Þá vegna líkamlegs eða
andlegs galla. Þessar hugmyndir um fötlun hafa verið ríkjandi á 20. öldinni í hinum vestræna
heimi. Þess vegna eru hugmyndir samfélagsins um fötlun smitaðar af læknisfræðilega
sjónarhorninu. Litið er á fötlun fólks sem harmleik og það sýnir sig í stimplun samfélagsins á
einstaklingum (Rannveig Traustadóttir, 2006). Manneskja sem notar gervifót eða gervihendi
sker sig úr ákveðnu normi og er hún álitin gölluð. Það gerir það að verkum að tækifæri hennar
eru ekki þau sömu og annarra sem ekki skera sig úr þessu ákveðna normi. Í okkar samfélagi er
því miður algengt að fatlað fólk séu aðgreint frá ófötluðum í samfélaginu og lifa ekki við
sömu skilyrði og ófatlaðir (Rannveig Traustadóttir, 2006)
1.3 Félagslega sjónarhornið
Félagsleg sjónarhorn einskorðast við þá sýn að líta ekki á fólk út frá því hvernig fötlun þess
skerðir þau heldur hvernig samfélagið er hindrun fyrir einstaklinginn sökum þess að hann er
með skerðingu af einhverju tagi. Félagsleg sjónarhorn snúast um baráttu fatlaðs fólks fyrir
réttindum sínum og þá kröfu um að samfélagið fjarlægi hindranir sem skerða lífsgæði fatlaðs
fólks. Þessar hindranir eru til dæmis aðgengi og aðbúnaður sem nauðsynlegur er fyrir fatlað
fólk (Dóra S. Bjarnason, 2001). Það er í raun samfélagið sem fatlar manneskjuna með skorti á
13
aðbúnaði og lélegu aðgengi sem og fordómum í garð fatlaðs fólks. Þekkingarleysi
samfélagisins er mikið og gerir það fötluðu fólki erfiðara fyrir. Fötlun er félagslegt
sköpunarverk og birtist sem útilokun fatlaðs fólks. Þannig er fötlun það sem stöðvar þátttöku
fatlaðs fólks í samfélaginu. Þessi útilokun kemur fram í viðhorfum samfélags, aðgengi að
mannvirkjun eða mismunun (Thomas, 2004).
Félagsleg sjónarhorn gagnrýna læknisfræðilega sjónarhornið og má segja að félagsleg
sjónarhorn séu andstæða læknisfræðilega sjónarhornsins. Félagsleg sjónarhorn hafna því
læknisfræðilega. Félaglega sjónarhornið leitar eftir því að þessi stimplun samfélagsins hverfi
og að þeir sem að einhverju leyti líta öðruvísi út eða haga sér öðruvísi vegna fötlunar falli
undir sama hóp og aðrir. Þannig myndu fordómar minnka og lífsgæði fatlaðs fólks aukast til
muna. Samfélagið þarf að laga sig að fjölbreytileika og gera ráð fyrir öllum (Dóra S.
Bjarnason, 2001)
1.4 Breska félagslega líkanið
Margar af hugmyndum fötlunarfræða má rekja til pólitískrar baráttu fatlaðs fólks á sjöunda og
áttunda áratug 20. aldar. Það tímabil einkenndist af pólitísku umróti, mannréttindabaráttu
ýmissa þjóðfélagshópa, mótmælum og andófi. Í þessu pólitíska umhverfi byrjaði fatlað fólk
að sameina krafta sína og mótmæla aðstæðum sínum. Eftir 1970 þróuðust baráttusamtök fólks
með fötlun, fyrst í Svíþjóð og svo síðar í öðrum löndum. Þessi samtök fóru fram á það að
hlustað yrði á raddir og óskir fatlaðs fólks og sjálfsákvörðunarréttur þess virtur (Rannveig
Traustadóttir, 2006).
Breska félagslega líkanið er eitt það þekktasta og án efa það umdeildasta. Hugmyndirnar
sem liggja að baki á breska félagslega líkaninu koma frá samtökum fatlaðs fólks í Bretlandi.
Þau nefndu sig ,,Union of the Physically Impaired Against Segregation“ (UPIAS). Þessi
samtök gáfu út yfirlýsingar árið 1976 að fólk með skerðingar sé fatlað af samfélaginu og að
fötlunin sé afleiðing undirokunar. Þessi yfirlýsing þótti frekar róttæk á sínum tíma. En
kenning þessi lagði grunninn að breska félagslega líkaninu. Samkvæmt skilningi breska
félagslega líkansins orsakast fötlunin ekki af erfiðleikum einstaklingsins með andlegar,
líkamlegar eða skynrænar skerðingar. Heldur er litið svo á að fötlunin sé afleiðing af
fyrirkomulagi sem takmarkar möguleika fólks með mismunandi skerðingar (Rannveig
Traustadóttir, 2006). Í þessari kenningu er sjónum beint að hindrunum í samfélaginu, að þær
séu settar upp af samfélaginu og verða til þess að ekki hafa allir sömu tækifæri til á þátttöku í
14
samfélaginu. Þeir sem aðhyllast breska félagslega líkanið, hafna alfarið læknisfræðilega
líkaninu og sætta sig ekki við að fagfólk stjórni lífi fatlaðs fólks þegar kemur að skipuleggja
þjónustu (Sigrún Þ. Broddadóttir, 2010).
15
2 Fatlað fólk við stjórnvölinn
Reynsla fatlaðs fólks á Íslandi af hefðbundnu þjónustukerfi ríkis og sveitafélaga hefur orðið
til þess að fólk gerir í auknu mæli kröfur til þess að hafa vald á eigin lífi og stýra eins
sjálfsögðum hlutum varðandi eigin aðstoð líkt og að fara í sturtu, mæta í vinnuna, stunda
skóla og eiga félagslíf. Fólk sem háð er aðstoð frá hefðbundnu þjónustukerfi hefur ekki vald
yfir því hver veitir aðstoðina, hvar aðstoðin er veitt og hvenær (Vilborg Jóhannsdóttir og
Freyja Haraldsdóttir, 2010).
Reynsla fólks af því að gera körfur varðandi þjónustuna sína er ekki jákvæð. Eftir
bankahrun fær fólk þau skilaboð að fjármagn sé af skornum skammti auk þess sem starfsfólk
hefðbundna þjónustukerfisins tekur oft ekki vel í athugasemdir og fötluðu fólki finnst því
refsað ef það gerir sjálfssagða kröfu um vald yfir eigin aðstoð og þar með eigin lífi. Þetta
hefur leitt til þess að fatlað fólk upplifi sig sem annars flokks þjóðfélagsþegna, það telur það
vera minna virði en ófatlað fólk og upplifir sig sem byrði (Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja
Haraldsdóttir, 2010).
Raunin er að sú aðstoð sem hefðbundna þjónustukerfið býður upp á er öll í aðgreindum
stuðningsúrræðum en það er brot á Barnasáttmála sameinuðu þjóðanna auk brots á Samningi
sameinuðu þjóðanna á réttindum fatlaðs fólks (Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja Haraldsdóttir,
2010).
Meðal baráttumála Átaks, félags fólks með þroskahömlun, er að allir eigi rétt á að ráða
hvar þeir búa og með hverjum. Að allir eigi að fá þann stuðning sem þeir þurfa og að
möguleikar fólks með þroskahömlun til fjölskyldulífs og sjálfsstæðrar búsetu sé sá sami og
ófatlaðs fólks (Átak, e.d.). Það að fá að ráða því hvar og með hverjum maður býr er stór hluti
af því að lifa sjálfstæðu lífi og einnig það að geta ráðið sjálfur hvaða tómstundir maður iðkar.
Það er margt sem felst í því að lifa sjálfstæðu lífi og um það verður fjallað hér að neðan.
2.1 Sjálfstætt líf
Fyrsta miðstöðin um sjálfstætt líf var sett á laggirnar árið 1972 í Bandaríkjunum þegar maður
að nafni Ed Roberts vildi finna þjónustuúrræði sem myndi veita honum viðeigandi þjónustu
til þess að geta stundað háskólanám. Hann barðist grimmt fyrir því að geta stundað
16
háskólanám líkt og annað ungt fólk og tókst að lokum að fá inngöngu í háskóla þrátt fyrir
töluverðan mótbyr. Hann fékk svo tækifæri til þess að þjálfa, ráða og reka sitt aðstoðarfólk í
gegnum samtök fatlaðs fólks í Kaliforníu (Brown, 2000.). Hann og aðrir fatlaðir nemendur
lögðu áherslu á að þeir þyrftu viðeigandi aðstoð til þess að upplifa fulla samfélagsþátttöku og
vissu best sjálfir hvernig stýra ætti þeirri þjónustu. Þessi barátta markaði upphafið að baráttu
fatlaðs fólks víðs vegar um heiminn, upphafið að hugmyndafræðinni um sjálfstætt líf og
stofnun fyrstu miðstöðvarinnar um sjálfstætt líf (Center for Independent Living) (Brown,
2000.). Maður að nafni Adolf Ratzka hafði verið við nám í háskólanum í Kaliforníu þar sem
baráttan átti sér stað og kynntist þar hugmyndafræðinni um sjálfstætt líf. Undir hans forystu
voru samtök um sjálfstætt líf stofnuð í Svíþjóð árið 1984 sem höfðu notendastýrða
persónulega aðstoð að leiðarljósi. Það var upphafið að stofnun miðstöðva um sjálfstætt líf á
Norðurlöndunum. Þjónustunni var þannig háttað að notendur fengu beingreiðslur sem gerði
þeim kleift að halda utan um sína þjónustu og þannig verið með notendastýrða persónulega
aðstoð (Ratzka, 2012).
Kjarni hugmyndafræðinnar um sjálfstætt líf er að allar manneskjur, óháð eðli og alvarleika
skerðingar, geta tekið eigin ákvarðanir. Allar manneskjur hafa rétt á að stjórna eigin lífi og
taka fullan þátt í öllum sviðum þess; fjárhagslega, stjórnmálalega og menningarlega, í
fjölskyldulífi, menntun, atvinnu og tómstundum í samfélagi þar sem allir eru jafnir.
Hornsteinar hugmyndafræðinnar um sjálfstætt líf eru eftirfarandi: húsnæði, notendastýrð
persónuleg aðstoð (NPA), samgöngur og ferðafrelsi, aðgengi og jafningjafræðsla og ráðgjöf
(Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja Haraldsdóttir, 2010).
Kjarni hugmyndafræðinnar um sjálfstætt líf grundvallast á fjórum eftirfarandi
lykilhugmyndum:
• Viðurkenna skuli reisn og óendanlegt verðmæti hverrar manneskju.
• Allir, óháð skerðingu, geti tekið sjálfstæðar ákvarðanir um eigið líf.
• Allar manneskjur sem eru fatlaðar sökum viðbragða samfélagsins hafi rétt á að stjórna
eigin lífi.
• Viðurkenningu á rétt fatlaðs fólks til fullrar samfélagsþátttöku (Morris, 1993).
Notendastýrð persónuleg aðstoð, NPA, er einn hornsteinn hugmyndafræðinnar um
sjálfstætt líf. Notendastýrð persónuleg aðstoð felur í sér að fatlað fólk stjórnar alfarið
þjónustunni sem það fær (Npa miðstöðin, e.d.). Hugmyndafræðin um sjálfstætt líf leggur
17
mikla áherslu á nýjan skilning á hugtakinu sjálfstæði. Hinn nýi skilningur byggir á því að
sjálfstæði sé fólgið í því að hafa stjórn, val og möguleika til fullrar þátttöku og til sjálfstæðs
lífs með persónulegri aðstoð á öllum sviðum lífsins. Í því samhengi hefur fatlað fólk lagt
þunga áherslu á það að þó svo að einhver þurfi aðstoð við athafnir daglegs lífs þýðir það ekki
hjálparleysi. Ennfremur að án þess að hafa frelsi til athafna og stjórn á eigin lífi með
persónulegri aðstoð getur fatlað fólk ekki uppfyllt hlutverk sín og ábyrgð eins og aðrir
borgarar (Npa miðstöðin, e.d.).
Til að lifa sjálfstæðu lífi er mikilvægt að fá að taka ákvarðanir um líf sitt sjálfur.
Hugmyndafræðin um sjálfstætt líf kemur inná að allt fatlað fólk á að ákveða og velja hvernig
þjónustu það fær, hvar hún er veitt, hvenær, hvernig og af hverjum (Vilborg Jóhannsdóttir og
Freyja Haraldsdóttir, 2010). En til þess að fá að ákveða sjálfur þessa hluti verður manneskjan
að lifa við sjálfsákvörðunarrétt. En sjálfsákvörðunarréttur er, að fólk fái sjálft að taka þær
ákvarðanir sem snúa að þeirra daglega lífi (Vilhjálmur Árnason, 2003). Ef að fólk fær ekki að
ráða eigin athöfnum og lífsháttum er sjálfstætt líf þeirra takmarkað. Hér fyrir neðan verður
fjallað um sjálfsákvörðunarrétt og hvernig íþróttaiðkun getur styrkt einstakling í að taka eigin
ákvarðanir.
2.2 Sjálfsákvörðunarréttur
Félagsleg samskipti eru mjög mikilvæg í lífi hvers og eins og hafa þau mikið um sjálfsmynd
fólks að segja. Fólk sem mynda félagsleg net og tengjast einhverjum hópi eru líklegri til að
taka upp þau gildi og viðmið sem eru í hópnum (Sutherland, 1939). Valdefling á sér stað í
gegnum félagsleg samskipti sem ýta undir sjálfsákvörðunarrétt (Sprague og Hayes, 2000).
Íþróttaiðkun styrkir einnig hreyfigetu og hafa rannsóknir sýnt góð hreyfigeta hefur styrkjandi
áhrif á sjálfsmynd (Hermundur Sigmundsson, 2001). Með sterkari sjálfsmynd á fólk
auðveldara með að taka ákvarðanir og verður þannig sjálfstæðara (Gylfi Ásmundssson, 1993;
Doctor, e.d.).
Í bókinni Siðfræði lífs og dauða eftir Vilhjálm Árnason (2003) segir hann að „höfuðástæða
þess að okkur ber að auðsýna fólki virðingu er að manneskjan er vera sem er fær um meta
eigin athafnir og finna lífi sínu þann farveg sem hún sjálf telur mikilvægan“ (Vilhjálmur
Árnason, 2003).
18
Sjálfsákvörðunarrétturinn er fyrst og fremst hluti af mannréttindum, að fólk fái að taka
sínar eigin ákvarðanir sem tengjast þeirra daglega lífi. Líf fólks ræðst ekki af tilviljunum
einum heldur er hver og einn sinnar gæfu smiður. Að uppskera eins og maður sáir og að læra
af þeim mistökum sem maður gerir er allt hluti af því að eiga sjálfstætt líf. Það er ekki til nein
rétt uppskrift af hinu fullkomna lífi heldur á hver manneskja rétt á því að móta líf sitt sjálf.
Þess vegna er mikilvægt að virða sjálfsákvörðunarrétt annarra og leyfa þeim að vera höfundar
að eigin lífi. Eins og þýski heimsspekingurinn Immanuel Kant segir þá er „manneskjan ekki
hlutvera heldur sjálfvera með sjálfræði og dómgreind til að meta réttmæti eigin athafna“
(Vilhjálmur Árnason, 2003). Það er því ekki í valdi annarra að velja og hafna fyrir annað fólk
heldur á það rétt á að gera það sjálft.
Það skerðir hins vegar sjálfsákvörðunarrétt fatlaðs fólks að það séu ekki allar íþróttir sem
standi þeim til boða líkt og hjá ófötluðu fólki. Sumar íþróttagreinar líkt og handbolti hafa
ákveðnar reglur sem kveða á um allur aukabúnaður sem gæti mögulega skaðað aðra leikmenn
er ekki leyfilegur. Það kemur í veg fyrir að fólk með gervilimi geti stundað handbolta sökum
þeirra „aukabúnaðar“ og hættunni sem stafar af þeim (Handknattleikssamband Íslands,
2010.).
Það vill oft fara svo að forræðishyggjan nær yfirtökum hjá þeim sem aðstoða fatlað fólk
eða foreldrum fatlaðs fólks og hamli fötluðu fólki að stunda ákveðnar íþróttir. Forræðishyggja
kemur fram þegar fólk sem er full fært um að taka eigin ákvarðanir er ekki gert kleift að taka
þessar ákvarðanir. Þá eru það þeir sem annast það sem stöðva það í að taka ákvarðanirnar og
er það oftast í þeim tilgangi að vernda manneskjuna. Hvötin til þess að velja eitthvað eða taka
ákvörðun um eitthvað sem við teljum að sé best fyrir viðkomandi verður yfirsterkari en
virðingin fyrir sjálfákvörðunarréttinum (Vilhjálmur Árnason, 2004). Eitt af því sem ýtir undir
sjálfsákvörðunarrétt er valdefling en fólk á að hafa vald yfir sínu lífi (Hanna Björg
Sigurjónsdóttir, 2006). Um valdeflingu verður fjallað hér fyrir neðan.
2.3 Valdefling
Hugtakið valdefling er flókið hugtak og hafa margir fræðimenn gert það að viðfangsefni sínu.
Það eru mismunandi túlkanir á hugtakinu og margar hugmyndir eru um hver merking þess sé.
Eitt er þó víst, og það er að hugtakið hefur tengst réttindabaráttu minnihlutahópa frá því á
sjöunda áratug 20. aldar. Sameiginlegur skilningur á valdeflingu er að hún hefur margar víddir
19
og getur átt sér stað á mismunandi stigum. Einnig getur hún átt margar uppsprettur, til dæmis í
félagslegri þjónustu (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2006).
Hægt er að segja að valdefling sé huglæg tilfinning sem ýtir undir sjálfsákvörðunarrétt,
sjálfsmat og sjálfsvirðingu í gegnum tengsl manna og hefur einnig áhrif á félagsstöðu.
Valdefling stuðlar að því að fólk hafi vald yfir sjálfum sér, aðstæðum sínum og lífi (Hanna
Björg Sigurjónsdóttir, 2006). Ákveðin valdefling er fólgin í því fyrir hreyfihamlað fólk að
gera þeim kleift að stunda íþróttir af eigin vali og frumkvæði. Þau vita best sjálf hvað þau eru
fær um og ef þau eru tilbúin að stunda einhverja ákveðna íþrótt ætti það að vera sjálfsagður
réttur þeirra að fá að gera það. Allir eiga að fá að njóta sín á því sviði sem þeim sýnist óháð
því hvað aðrir segja. Manneskjan tekur sjálf ákvarðanir um sitt líf og hvað hún vill gera
(Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún Pálmadóttir, 2006).
Hugtakið valdefling horfir á styrkleika og er í andstöðu við þessa vandamálamiðuðu
nálgun sem er svo mikil í samfélaginu. Læknisfræðilega sjónarhornið stangast þannig
algjörlega á við hugtakið valdefling þar sem læknisfræðilega sjónarhornið horfir á skerðingu
fólks en ekki styrkleika (Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún Pálmadóttir, 2006).
21
3 Viðhorf samfélagsins til fatlaðs fólks
Fólk myndar sér skoðanir út frá staðalímyndum og staðalímyndir eru til komnar frá
fjöldamenningunni. Hvernig við lítum á annað fólk er eitthvað sem við lærum út frá því sem
við sjáum eða heyrum í fjöldamenningunni (Ármann Jakobsson og Hanna Björg
Sigurjónsdóttir, 2007). Umfjöllun um fatlað fólk hefur ekki verið upp á marga fiska og oftar
en ekki er talað um fatlað fólk á dýrslegan, barnalegan eða niðrandi hátt. Ófatlað fólk notar
orðin fatlaður, þroskaheftur, með þroskahömlun og fleiri orð um fatlað fólk á niðrandi og
meiðandi hátt í garð annarra eða til að lýsa hneykslun sinni á einhverju. Hér á eftir koma
kaflar um hæfishroka og staðalímyndir fatlaðs fólks og munum við sýna fram á hvað neikvæð
umfjöllun getur haft mikil áhrif á viðhorf samfélagsins til fatlaðs fólks (Ármann Jakobsson og
Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2007).
3.1 Hæfishroki
Hægt er að skilgreina hæfishroka þannig að ófatlað fólk vanmetur og aðgreinir fatlað fólk frá
ófötluðu. Horft er á hvað fatlað fólk getur ekki gert í samanburði við ófatlaða. Þannig er
dregið úr getu fatlaðs fólks og einblínt á hvað þau geta ekki í stað þess að horfa á styrleika
þeirra. Þessi viðhorf gefa í skyn að fatlað fólk sé minna mennskt en ófatlað fólk og þau birtast
í minna aðgengi, aðgreiningu og litlum væntingum til fatlaðs fólks (Campell, 2009).
Birtingamyndir hæfishroka í íþróttum endurspegla þessi viðhorf þar sem litlar væntingar
eru venjulega til fatlaðs íþróttafólks, oft lélegt aðgengi á íþróttaleikvöngum og mikil
aðgreining fatlaðs fólks frá ófötluðu fólki (Kristín Björnsdóttir, 2014). Ekki er búist við því að
fatlað fólk verði afreksíþróttafólk og hvað þá að þau geti verið fyrirmyndir ófatlaðs
íþróttafólks. Mismununin á ófötluðu og fötluðu íþróttafólki sést hvað einna helst þegar kemur
að vali íþróttamanns ársins. Fáir fatlaðir íþróttamenn hafa komist á lista yfir mögulega
íþróttamenn ársins og enginn unnið þann titil. Það ber vott um að íþróttir fatlaðs fólks séu
ekki metin til jafns á við íþróttir ófatlaðra. Á vefsíðu Íþrótta- og Ólympíusambands Íslands er
síðan listi yfir íþróttafólk sérsambanda en þar er valið fólk sem skarað hefur framúr á árinu í
sinni íþróttagrein. Íþróttakona og íþróttamaður fatlaðs fólks er þó valið sér og óháð
íþróttagreinum, aðgreiningin er því algjör (Íþrótta- og Ólympíusamband Íslands, e.d.).
22
Það sem kann að þykja merkilegast í þessu öllu saman er að fatlaða íþróttafólkið afrekaði
jafn mikið ef ekki meira en það ófatlaða í sömu greinum en gætu samt ekki unnið til
verðlauna í sinni íþróttagrein því þau eru fötluð. Fatlaði spjótkastarinn vann örugglega
heimsmeistaratitil á meðan sá ófatlaði komst ekki á heimsmeistaramót og er einungis númer
46 á heimslista yfir bestu ófatlaða spjótkastara. Fatlaða sundkonan setti 38 Íslandsmet á
meðan ófatlaða setti aðeins átta Íslandsmet (Íþrótta- og Ólympíusamband Íslands, e.d.). Ljóst
er að árangur í íþróttum fatlaðs fólks er aðgreindur frá árangri í íþróttum ófatlaðra og virðist
sem fatlaðir íþróttamenn séu ekki teknir jafn alvarlega í íþróttaiðkun sinni. Staðalímyndir
fatlaðs fólks gætu haft sitt að segja um það en þær búa til ákveðna mynd af hópum
samfélagsins (Ármann Jakobsson og Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2007).
3.2 Staðalímyndir
Mannréttindabarátta fatlaðs fólks er mikilvæg til þess að auka skilning á fötlun og koma þar
að leiðandi í veg fyrir algengar niðurlægandi staðalímyndir (Rannveig Traustadóttir, 2013).
Staðalímyndir eru til um marga hópa fólks og hópur fatlaðs fólks er engin undantekning.
Til eru margar hugmyndir um fatlað fólk og þeirra getu og vilja sem byggja ekki á neinu nema
getgátum. Staðalímyndir geta skaðað fólk og gert þeim erfitt fyrir og í tilfelli fatlaðs fólks
hamlar staðalímynd þeirra þeim mikið. Samfélagið lítur á fatlað fólk ákveðnum augum og það
er stór hluti ástæðunnar fyrir því að fatlað fólk býr við óréttlæti. Staðalímynd fatlaðs fólks
gerir þeim erfitt fyrir að sanna sig sem einstaklinga til dæmis sem geta náð langt í íþróttum.
Fólk í samfélaginu vill oft álykta það að fatlað fólk sé minna hæft til að ná árangri vegna
hreyfihömlunar. Dæmi um þær staðalímyndir sem ríkjandi eru í dag í okkar samfélagi um
fatlað fólk eru að fatlaður einstaklingur sé einhver sem er uppá aðra kominn og getur ekki séð
um sig sjálfur og einhver sem hefur lítið á milli handanna. Þessi mynd sem gefin er upp af
fötluðu fólki segir samfélaginu að fatlað fólk, hvort sem það er með þroskahömlun eða
hreyfihömlun sé ekki fært um að stunda keppnisíþróttir af alvöru (Eiríkur Karl Ólafsson
Smith, 2010).
Staðalímyndir í fjölmiðlum er einnig stórt vandamál og þyrfti að bæta umfjöllun um fatlað
fólk með því að hafa hana jákvæðari. Fjölmiðlar eru sterk og áhrifarík tæki sem geta búið til
ákveðna mynd af hópum samfélagsins. Fjölmiðlar geta þannig ýtt undir fordóma og gefið
samfélaginu ákveðna hugmynd um fatlað fólk. Algengt er að komi fram í fjölmiðlum að fatlað
fólk sé byrði á samfélaginu og skiptir góðmennska aðstandenda mestu í þeirra lífi (Nelson,
23
2003). Nelson vill meina að fatlað fólk komi fram sem fórnarlömb í fjölmiðlum og lifi ekki
hamingjusamlegu lífi. Þessi staðalímynd fatlaðs fólks skaðar ímynd þeirra mikið og
hreyfihamlaðir einstaklingar eiga því erfiðara með að sanna sig í íþróttum.
Fólk myndar sér skoðun á ákveðnum hópum fólks út frá því sem það sér, les eða heyrir í
fjöldamenningunni og þannig verða staðalímyndir til. Fjöldamenningin hefur líka áhrif á
hvernig fólkið í samfélaginu myndar sér skoðanir á minnihlutahópum eins og fötluðu fólki.
Þar sem fatlað fólk er oftar en ekki talið vera frávik frá hinu ímyndaða normi hafa neikvæð
viðhorf á fatlanir myndast og fötlunin oft tengd við afbrigðileika og í kvikmyndum
illmennsku sem fær hinn ófatlaða áhorfanda til að kalla fram einhverja tilfinningu eða
viðbrögð. Sökum fordóma og fáfræði eigum við það til að óttast það sem við þekkjum ekki og
þessi neikvæðu viðhorf kalla því oft á ótta og í einhverjum tilfellum vorkunn og aðdáun
(Ármann Jakobsson og Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2007).
Íþróttir eru mjög ríkjandi í menningu samfélagsins en í þeim koma fram staðalímyndir sem
fatlað fólk virðist ekki falla undir og eiga því erfitt uppdráttar í þeim (Þorgerður Einarsdóttir,
2006).
3.3 Staðalímyndir í íþróttum
Það fyrsta sem fólki dettur í hug þegar íþróttamenn eru nefndir eru hraustir, ófatlaðir,
massaðir, ungir karlmenn, oftar en ekki með skrautlegar greiðslur, keyrandi nýjustu gerðina af
bílum og svo flottir að hver og einn einasti ungi maður vill vera eins og þeir. Annað fólk er
oftar en ekki saman komið til að berja þá augum þar sem þeir sýna listir sínar á sínu sviði
íþrótta og fólk dáist af þeim. Við komumst ekki hjá því að hugsa fyrst til þessa hóps
íþróttamanna þó svo að við gerum okkur kannski fyllilega grein fyrir því að til séu til dæmis
kvenkyns íþróttamenn, íþróttafólk yfir kjörþyngd og fatlað íþróttafólk. Íþróttir hafa oftar en
ekki verið kenndar við hreysti og karlmennsku og því hafa minnihlutahópar oftar en ekki
orðið fyrir fordómum þar (Þorgerður Einarsdóttir, 2006).
Nú á dögum eru hugmyndir um karlmennsku og kvenleika mjög stór þáttur af menningu
okkar og samfélagi. Samfélag okkar er nokkurn veginn búið að tileinka sér kynjakerfi
opinbera sviðsins þar sem konur eru ekki útilokaðar frá samfélagsþátttöku heldur eru það
aðskilnaður og undirskipun sem yfirráðin byggjast á. Valdatengslin virðast vera þau að hið
karllæga sé æðra hinu kvenlæga og þykir það í lagi að konur tileinki sér eiginleika karlmanna
24
og séu til að mynda strákastelpur meðan það þykir ekki í lagi að karlmenn séu of kvenlegir
(Þorgerður Einarsdóttir, 2006). Þess vegna hafa samkynhneigðir karlmenn til að mynda orðið
fyrir fordómum í íþróttum og hægt er að ímynda sér að þeir sem flokkast ekki undir „að vera
hinn fullkomni karlmaður“ eigi erfiðar uppdráttar í þeim. En við myndum okkur þessa skoðun
út frá fjölmiðlaumfjöllun (Nelson, 2003), tímaritum og annarri fjöldamenningu enda besta
íþróttafólkið vel sýnilegt í henni, þá sérstaklega karlmenn. Það mætti því eiginlega segja að
við teljum þennan hóp íþróttamanna “hinn fullkomna og hrausta karlmann” vera
staðalímyndir íþróttageirans.
Afreksfólk í íþróttum hafa oftar en ekki verið valin af stjórnendum fyrirtækja til þess að
vera andlit fyrirtækjanna og hafa fengið þá staðfestingu að þau hafi alla burði til þess að vera
hin fullkomna ímynd hreysti og heilbrigði (Bush, Craig og Bush, 2004). Þess vegna var og er
Oscar Pistorius, sem var fyrstur fatlaðra manna til þess að keppa með ófötluðum mönnum á
Ólympíuleikum, mikilvæg fyrirmynd fyrir fólk víðsvegar um heiminn og hann sýndi iðulega
að þó að fólk sé fatlað þá sé allt hægt ef viljinn er fyrir hendi og að fötlun er ekki fyrirstaða
(Oscar Pistorius, e.d.).
Stundum er það þó þannig að ekki er nóg að viljinn sé fyrir hendi heldur þarf aðgengi að
íþróttum fyrir fatlað fólk að vera gott sem og framboð af greinum fyrir fatlað fólk. Á
heimasíðu Mannréttindaskrifstofu Íslands er fjallað um sérstök réttindi fatlaðs fólks og þá
tekinn fyrir rétturinn til aðgengis. Aðgengi er mikilvægur partur af réttindum fatlaðs fólks og
fjallar ekki aðeins um hjólastólaaðgengi í byggingar heldur er lykilhugtak yfir ferlið sem felst
í því að aðlaga og skipuleggja starfsemi samfélagsins þannig að fatlað fólk geti verið
þátttakendur að fullu. Líkamlegt aðgengi gerir fólki kleift að ferðast óhindrað til vinnu,
frístunda eða hvert sem hugurinn girnist (Mannréttindaskrifstofa Íslands, e.d.). Þegar við
fjöllum svo um rétt fatlaðs fólks til atvinnu og tómstunda er mikilvægt að fatlað fólk hafi
greiðan aðgang að tómstundum, íþróttum þar með talið, svo fatlað fólk upplifi sig sem
fullgilda meðlima samfélagsins. Innan við þriðjungur fatlaðs fólks er virkt á vinnumarkaði og
virðist ekki vera mikill hugur hjá samfélaginu að gefa fötluðu fólki kleift að stunda vinnu á
almennum vinnumarkaði. Þar sem takmarkað framboð á vinnu er í boði fyrir fatlað fólk er
mikilvægt að framboð á tómstundum og íþróttum sé meira svo þau upplifi sig sem virka
samfélagsþegna (Mannréttindaskrifstofa Íslands, e.d.). Á Íslandi fer starf fatlaðs íþróttafólks
aðallega fram hjá Íþróttasambandi fatlaðra og í næsta kafla verður fjallað um íþróttir fatlaðs
fólks á Íslandi.
25
4 Íþróttir fatlaðs fólks á Íslandi
Íþróttasamband fatlaðra (ÍF) er eitt af 21 sérsambandi innan Íþrótta- og Ólympíusambands
Íslands (ÍSÍ) og hefur um áraraðir verið í fremstu víglínu þeirra sérsambanda ÍSÍ sem náð hafa
frábærum árangri á alþjóðavísu. Miklar framfarir hafa verið í íþróttum fatlaðs fólks út um
allan heim og því samkeppnin mikil (Íþróttasamband fatlaðra, e.d.). En það var ekki fyrr en á
8. áratugnum sem áhugi fyrir íþróttaiðkun fatlaðs fólks fór að aukast hér á landi og var það
fyrir frumkvæði ÍSÍ. Eitt merkasta skref í félagsmálum fatlaðs fólks var síðan stigið árið 1974
þegar undirbúningsstofnfundur Íþróttafélags fatlaðra í Reykjavík var haldinn í
Sjálfsbjargarhúsinu (Hátúni 12). Næstu ár eftir það voru íþróttafélög fatlaðs fólks stofnuð
víðsvegar um landið og í kjölfar alls þessa var síðan reist glæsilegt íþróttahús á vegum
Íþróttafélags fatlaðra í Reykjavík að Hátúni 14. Íþróttasamband fatlaðra (ÍF) var síðan stofnað
árið 1979 (Margrét Margeirsdóttir, 2004). Innan ÍF eru 22 aðildafélög sem eru staðsett
víðsvegar um landið og reynir ÍF að sinna öllum sem best. Sambandið gætir þess að
aðildafélögin séu vel upplýst um mót og aðra viðburði á vegum ÍF auk þess að leiðbeina með
uppbyggingarstarf og margt fleira. Hlutverk ÍF er þar af leiðandi að hafa yfirumsjón með
öllum þeim íþróttagreinum sem fatlað fólk stundar hér á landi og sér um útbreiðslu
fræðsluefnis varðandi íþróttirnar. ÍF er einnig fulltrúi Íslands þegar kemur að því að eiga
samskipti við önnur lönd sem tengjast íþróttamálum fatlaðs fólks og gætir um leið hagsmuna
þeirra sem stunda íþróttir innan ÍF. Lögð er áhersla á að eiga gott samstarf við íþróttasamtök
víðsvegar í heiminum sem og við almenn íþróttafélög hér á landi og eru svo ýmis konar mót
skipulögð í kringum þessi sambönd bæði hérlendis sem og erlendis. Mót erlendis eru til að
mynda Paralympics og Special Olympics og munum við fjalla um þau í undirköflum
(Íþróttasamband fatlaðra, e.d.).
Í 9. grein í samningi um réttindi fatlaðs fólks sem snýst um aðgengi segir;
„Aðildarríkin skulu gera viðeigandi ráðstafanir í því skyni að gera fötluðu fólki kleift að
lifa sjálfstæðu lífi og taka fullan þátt í mannlífinu á öllum sviðum, þ.e. ráðstafanir sem miða
að því að tryggja fötluðu fólki aðgang, til jafns við aðra, að hinu efnislega umhverfi, að
samgöngum, að upplýsingum og samskiptum, þ.m.t. upplýsinga- og samskiptatækni og kerfi
26
þar að lútandi, og að annarri aðstöðu og þjónustu sem almenningi er opin eða látin í té, bæði
í þéttbýli og dreifbýli“ (Samningur um réttindi fatlaðs fólks, 2009).
Í íþróttunum sem teljast til meginíþrótta fatlaðs fólks, boccia, sem er fjölmennasta íþrótt
fatlaðs fólks, og bogfimi, hafa hefðbundin samfélagshlutverk snúist við. Þar er fatlað fólk í
aðalhlutverki og ófatlað fólk fær að æfa með þeim. Þetta eru einu íþróttagreinarnar hér á landi
sem aðeins eru stundaðar hjá íþróttafélögum fatlaðra og sérstakur flokkur, U-flokkur, er settur
upp fyrir þá sem ná ekki lágmarksfötlun samkvæmt IPC. Þetta er öfugt við það sem við
höfum vanist, að minnihlutahópurinn eru ófatlaðir og þeir hafi ekki náð þeim kröfum að vera
fatlaðir til þess að keppa við fatlaða fólkið (Íþróttasamband fatlaðra, e.d.).
Gerðar hafa verið nokkrar rannsóknir á íþróttaiðkun fatlaðs fólks og hvernig hún getur haft
jákvæð áhrif á iðkendur. Elsta rannsóknin sem við fundum um efnið var rannsókn Joseph
Guber (1986) sem sýndi fram á að líkamsrækt og íþróttir spili stórt hlutverk þegar kemur að
sjálfsvirðingu barna og unglinga og þá sérstaklega í hópi fatlaðs fólks. Það hafi mjög góð
áhrif á fötluð börn og unglinga að vera partur af ákveðnum æfingarhópi eða íþróttafélagi til
þess að styrkja samfélagsstöðu, sjálfsmat og þátttöku (Gruber, 1986). Nýlegri rannsóknir um
efnið gerðu Wilhite og Shank (2009) og Shapiro og Martin (2010). Wilhite og Shank (2009)
gerðu rannsókn er snérist um að aukin hreyfifærni, bætt heilsa og aukin bjartsýni fylgi
íþróttaiðkun og fólk sem sérmenntað hefur sig í líkamlegri heilsu, hvetji fatlað fólk til
aukinnar íþróttaiðkunar enda hafi íþróttir bæði góð áhrif líkamlega sem og andlega (Wilhite
og Shank, 2009). Shapiro og Martin (2010) gerðu síðan rannsókn sem fjallaði um sálfélagsleg
tengsl íþrótta og fatlaðra iðkanda. Þeir komust að því að það þarf oft á tíðum að aðlaga
ákveðnar íþróttagreinar að þeim fötluðu iðkendum sem hana stunda. Íþróttirnar hafi þó alltaf
jákvæð áhrif á þá sem hana iðka óháð því hvort hún sé aðlagaðar eður ei. Vinátta er einnig
gríðarlega mikilvægur partur af íþróttaiðkun og veitir hún þeim sem hana stunda meiri gleði,
ánægju, innblástur og áhuga (Shapiro og Martin, 2010). Það má því segja að allt frá árinu
1986 hafi rannsóknir sýnt fram á að íþróttir hafi jákvæð áhrif á fatlað fólk, efli félagsleg tengsl
og styrki sjálfsmynd þeirra. Það er einnig alltaf jákvætt fyrir fólk að hafa eitthvað að stefna
að, ná settum markmiðum og kynnast jákvæðri samkeppni. Þeir fötluðu íþróttamenn sem ná
góðum árangri hér á landi og stefna hátt geta farið á mót erlendis, eins og til dæmis
Ólympíumót fatlaðs fólks og Ólympíuleika fatlaðs fólks, og átt þess kost að keppa á móti
bestu fötluðu íþróttamönnunum í heiminum (Íþróttasamband fatlaðra, (e.d).
27
4.1 Ólympíuleikar fatlaðra - Special Olympics
Á árunum 1950 til 1960 voru stofnuð samtök sem kölluðust Special Olympics-samtökin. Það
var Kennedy-fjölskyldan sem stofnaði þess samtök í Bandaríkjunum. Aunice Kennedy
Shriver vildi útvega fólki með þroskahömlun stað sem þeir gátu leikið sér og stundað íþróttir
og hélt því sumarbúðir fyrir ungt fólk með þroskahömlun. Markmið hennar með þessu var að
sjá hversu fær þessi börn voru í íþróttum. Þessi hugmynd hennar ágerðist með árunum og varð
að Ólympíuleikum fatlaðra. Árið 1968 voru fyrstu alþjóðlegu Ólympíuleikarnir haldnir og
voru þeir í Chicago í Bandaríkjunum. Eftir það hafa þessir leikar verið haldnir reglulega og
bæði á sumrin og veturna. (Special Olympics, e.d.).
Þátttekendur Ólympíleika fatlaðra (Special Olympics) eru einstaklingar með þroskahömlun
á meðan þátttakendur Ólympíumóts fatlaðra (Paralympics) eru í heildina á einhvern hátt
hreyfihamlaðir. Ákveðin lágmörk eru inn á Paralympics á meðan að þátttaka einstaklinga á
Special Olympics ræðst meira af öðru eins og áhuga, ástundun og fleira (Special Olympics,
e.d. og Íþróttasamband fatlaðra, e.d.).
4.2 Ólympíumót fatlaðra – Paralympics
Árið 1948 var haldinn fundur í Englandi um íþróttir fyrir fatlað fólk og þá aðallega hermenn
sem höfðu lamast í seinni heimstyrjöldinni. Þessi fundur er talinn hafa verið upphaf
Ólympíumóts fatlaðra (paralympics) en þeir voru haldnir fyrst á þessu sama ári, 1948. Það var
Sir Ludwig Guttman, frumkvöðull íþrótta fatlaðs fólks sem skipulagði og stjórnaði þessu móti
(íþróttasamband fatlaðra, e.d.).
Hægt er að keppa 28 greinum á ólympíumótinu nánar tiltekið í 23 greinum á
Sumarólympíumóti fatlaðs fólks en aðeins fimm á vetrarólympíumótinu. Dæmi um greinar
eru frjálsar íþróttir, kraftlyftingar, borðtennis, boccia, hjólreiðar og hjólastólakörfubolti.
Greinar sem keppt er í á mótinu geta þó verið breytilegar frá móti til móts en þó er aðeins
keppt í verðlaunagreinum á Ólympíumótinu (íþróttasamband fatlaðra, e.d.). Íþróttamenn þurfa
að standast alþjóðleg lágmörk til að mega keppa á Ólympímóti fatlaðra. Hvert land hefur
ákveðinn kvóta miðað við stöðu íþróttafólks landsins á heimslista og þess vegna komast
aðeins ákveðið margir frá hverju landi óháð því hversu margir hafa náð lágmarki fyrir mótið.
Þannig er tryggt að aðeins allra bestu íþróttamenn hvers lands taki þátt á mótinu. Ef að fleiri
28
hafa náð lágmarki en kvótinn leyfir þarf að velja hverjir fara. Hér á landi er það Ólympíu- og
afreksráð Íþróttasambands fatlaðra sem sér um valið (Íþróttasamband fatlaðra, e.d.).
Mikil þróun og hefur átt sér stað í haldi Ólympíumóts fatlaðra og verður mótið stærra og
stærra. Fyrir þessari þróun eru einkum þrjár ástæður. Fyrsta ástæðan er sú að endurhæfing
skilar meiri árangri en hún gerði áður. Önnur ástæðan er sú að fatlað fólk hefur meiri rétt á að
æfa íþróttir en það hafði áður. Þriðja og síðasta ástæðan er síðan sú að greinar sem
íþróttamenn geta nú keppt í á ólympíuleikum fatlaðra eru nú orðnar fleiri og meira spennandi
(Vanlandewijick, og Thompson, 2011).
Oscar Pistorius er gott dæmi um fatlaðan afreksíþróttamann sem gengið hefur vel á
Paralympics og hefur hann skapað sér nafn sem einn helsti íþróttamaður heims (Oscar
Pistorius, e.d.).
29
5 Oscar Pistorius
Þann 22. Nóvember, árið 1986 fæddist lítill drengur sem fékk nafnið Oscar Leonard Carl
Pistorius. Hann fæddist í Suður-Afríku, nánar tiltekið í Jóhannesarborg. Hann fæddist með
ákveðna fötlun í báðum fótleggjum. Foreldrar hans ráðfærðu sig við helstu lækna heims um
hvað væri best að gera fyrir þennan litla dreng. Í kjölfarið þurftu þau að taka þá erfiðu
ákvörðun að leyfa læknum að taka báða fótleggi af honum fyrir neðan hné. Það var gert þegar
hann var aðeins ellefu mánaða gamall og hefur hann síðan þá verið með gervifætur báðum
megin. Hann var ekki búin að læra að ganga þegar hann missti fæturnar og töldu læknar að
það myndi auka möguleika hans á velgengni í lífinu. Hann var fljótur að ná tökum á því að
labba og tók stöðugum framförum. Í skóla var hann mikið í íþróttum og var mikið í rugby.
Árið 2003 slasaðist hann á hné í rugby leik og þar með var rugby ferill hans á enda (Oscar
Pistorius, e.d.). Hann byrjaði þá að æfa spretthlaup eftir að hafa verið ráðlagt það af lækninum
Versveld. Oscar keppti síðan í 100 metra hlaupi í skólanum sínum einn daginn og faðir hans
uppgötvaði að hann hljóp á tíma sem var betri en þáverandi ólympíumethafi fatlaðs fólks í
100 metra hlaupi. Aðeins átta mánuðum eftir að hann keppti fyrst í hlaupum var Oscar búinn
að slá heimsmet í 200 metra spretthlaupi og vann til gullverðlauna á Ólympíumóti fatlaðra. Þá
hafði hann fengið gervifætur sem voru sérhannaðir fyrir hlaup frá Össuri sem er eitt helsta
fyrirtæki heims sem selur stoðtæki (Oscar Pistorius, e.d.).
Í dag er Oscar Pistorius afreksíþróttamaður sem er best þekktur undir nafninu Pistorius.
Oscar er frjálsíþróttamaður og hefur keppt í hlaupum undanfarin ár með mjög góðum árangri.
Hans aðalgreinar eru 100 metra, 200 metra og 400 metra spretthlaup. Pistorius hefur afrekað
mikið og eitt það helsta er líklegast að vera fyrsti maðurinn sem hefur gervifætur báðum
megin sem hefur keppt á Ólympíumóti í flokki ófatlaðra. Það gerði hann 4. ágúst, 2012. Hann
hefur síðan unnið til ótal verðlauna fyrir hlaup í flokki fatlaðs fólks og hefur verið þar
allsráðandi síðastliðin ár (CNN, 5. mars 2014). Hann hefur meðal annars unnið til sex
gullverðlauna á Ólympíumóti fatlaðra (Oscar Pistorius, e.d).
Kærasta Pistoriusar hét Reeva Steenkamp. Hún var rísandi stjarna í fyrirsætuheiminum og
útskrifuð í lögfræði í Suður Afríku (Mirror, e.d.). Hún var 29 ára þegar hún var skotin til bana
(New York Daily News, 2014 4. mars) og hefur það haft mikil áhrif á Oscar Pistorius.
30
Miðað við velgengni Oscars má ætla að margir líti upp til hans. Hann hefur sigrast á
viðhorfi sem ríkjandi er í garð fatlaðs fólks sem er þessi trú á að fatlað fólk er ekki fært um
sömu hluti og ófatlað fólk og þá þurfi að laga.
Oscar Pistorius hefur verið í nánu samstarfi við stoðtækjafyrirtækið Össur á sínum ferli.
Össur gerði samning við Pistorius en fyrirtækið er eitt stærsta stoðtækjafyrirtækið í heiminum
í dag (Össur, e.d.; Oscar Pistorius, e.d.).
31
6 Össur
Össur Kristinsson er mikill frumkvöðull á sviði stoðtækni og er hann fæddur þann 5.
nóvember, 1943. Össur hefur eigin reynslu að stoðtækjum þar sem hann hefur gengið með
gervifót alla sína ævi. Hann gekk í gegnum það að eyðileggja marga af sínum gervifótum
þegar hann var yngri þar sem þeir voru ekki góðir og búnir til úr tré. Þegar hann varð tvítugur
fór hann því í stoðtækjanám og vildi læra hvernig hægt væri að gera betri gervifætur. Átta
árum eftir að hann fór í nám eða árið 1970 kom Össur heim til Íslands fullur af hugmyndum
sem hann vildi þróa. Ári síðar eða árið 1971 stofnaði hann síðan Össur hf. sem sérhæfir sig í
stoðtækjalausnum. Í fyrstu gekk reksturinn ekki vel og var mjög kostnaðarsamur. Össur
Kristinsson lagði þó allt í fyrirtækið og gafst ekki upp. Eftir mikla vinnu fann hann síðan upp
svonefnda sílikonhulsu. Þessi uppfinning kom Össuri hf. heldur betur á kortið og í dag er
Össur hf. eitt stærsta stoðtækjafyrirtæki í heimi (Vísbending, 2000).
Fyrirtækið Össur hannar og framleiðir stoðtæki, spelkur og aðrar stuðningsvörur. Össur er
alþjóðlegt fyrirtæki sem hefur höfuðstöðvar sínar á Íslandi. Um það bil 2300 starfsmenn eru
við störf og starfstöðvar Össurar eru í 15 löndum víða í Norður Ameríku, Evrópu og Asíu.
Þessi lönd eru meðal annarra Bandaríkin, Kanada, Bretland, Frakkland og Kína (Össur, e.d.).
Össur skilgreinir hlutverk sitt í því að gera fólki með líkamlegar fatlanir kleift að lifa sem
bestu lífi með þeim stoð- og stuðningstækjum sem þar eru framleidd. Össur hefur þróað þetta
starf í áratugi sem aukið hefur þekkingu og gæði í vörum og þannig lífi þeirra sem nota
vörurnar.
Markmið Össurar er að auka og bæta hreyfigetu fólks með rannsóknum og tækni og Össur
vinnur náið með þeim sem þurfa á vörum þeirra að halda. Með þjónustu Össurar hefur fólk
náð að lifa betra lífi og að yfirstíga líkamlegar hindranir (Össur, e.d.). Össur sérhannar
gervilimi fyrir einstaklinga og til eru allskonar gerðir gervilima. Sem dæmi má nefna að til eru
sérstakir hlaupafætur fyrir íþróttafólk sem hannaðir eru eftir þörfum hvers og eins
(Viðmælandi 1, munnleg heimild, 6. mars 2014). Þannig gerir Össur íþróttafólki kleift að
stunda sína grein af meiri krafti og styrkir þau þannig.
Össur hefur unnið náið með Oscari Pistoriusi og var hann á stórum samning hjá
fyrirtækinu. Össur útvegaði honum gervifætur og Pistorius auglýsti þannig þeirra vörur. Hann
32
var nánast alls ráðandi í þeirra auglýsingaherferð enda mjög þekkt nafn í íþróttaheiminum.
Veggmyndir voru af honum í höfuðstöðvum Össurar og víða. Fram kom á heimasíðu Össurar
að hann notaði þeirra vörur og hægt er að segja að fyrirtækið hafi verið stolt af samvinnu
þeirra og Pistoriusar. Pistorius var einnig tíður gestur hjá fyrirtækinu og prófaði vörur fyrir þá
í höfuðstöðvunum hér á Íslandi (Viðmælandi 1, munnleg heimild, 6. mars 2014).
6.1 Af hverju er Pistorius ekki lengur sýnilegur hjá Össuri?
Föstudagsinn 14. febrúar 2013 klukkan rúmlega þrjú um nótt í Jóhannesarborg í Suður-Afríku
gerðist hræðilegur atburður þegar Reeva Steenkamp var skotin á heimili sínu í Silver Woods
Country Estate af kærasta sínum Oscari Pistorius. Reeva og Oscar höfðu verið saman í fjóra
mánuði og virtist sem allt léki í lyndi hjá parinu (Mirror, e.d.). Fréttirnar af þessu fór eins og
eldur um sinu um allan heim og var þetta eins og blaut tuska framan í andlitið á
heimsbyggðinni. Fjórum skotum hafði verið skotið gegnum læsta baðherbergisdyr á
baðherbergi sem er partur af svefnherbergi Oscars Pistoriusar. Þrjú þessara skota hæfðu
Reevu og dó hún af sárum sínum. Pistorius hefur aldrei neitað því að hafa skotið kærustu sína
en hins vegar segist hann hafa gert það af slysni. Þann 19. ágúst 2013, þegar Reeva hefði
orðið 30 ára, var hann ákærður fyrir morð af yfirlögðu ráði eða morð af fyrstu gráðu (Mirror,
e.d.). Pistorius heldur því fram að hann hafi hins vegar heyrt einhvern hávaða um nóttina og
hafi gripið níu mm byssu sem hann geymdi undir rúmi sínu. Því næst hafi hann gengið á
„stubbunum“ í gegnum myrkvað herbergið að baðherberginu. Þar sem hann hélt að Reeva
væri ennþá sofandi í rúminu var hann handviss um að innbrotsþjófur væri í felum á
baðherberginu. Hann hafi því skotið fjórum skotum gegnum hurðina. Þegar hann áttaði sig
svo á því að Reeva væri ekki í rúminu setti hann á sig gervifæturnar, þaut að
baðherbegisdyrunum með krikket kylfu og brotið upp hurðina. Þar fann hann Reevu sem þá
var enn með meðvitund. Hann bar hana niður á neðri hæð hússins en þá hafi hún dáið í
örmum hans (Mirror, e.d.). Ákæruvaldið vísar þessari kenningu á bug og heldur því fram að
Pistorius hafi myrt Reevu af yfirlögðu ráði. Nágrannar Pistoriusar hafi borið vitni um að þau
hafi heyrt parið rífast hástöfum um nóttina og einnig að heyrst hafi öskur í kvennmanni
(Robson, 26. mars 2014). Ákæruvaldið heldur því einnig fram að skotin sem fóru í gegnum
hurðina hafi verið beint niðurávið sem bendir til þess að Pistorius hafi verið með
gervifæturnar á sér þegar skotin riðu af. Þetta gerir frásögn Pistoriusar ótrúverðuga um að
33
honum hafi fundist hann vera varnarlaus á stubbunum þegar hann hélt að innbrotsþjófur væri í
húsinu og það hafi verið ástæðan fyrir því að hann skaut svo snöggt (Mirror, e.d.)
Rétthöldin hófust þann 3. mars 2014 í hæstarétti Pretoria og er frú Thokozile Matilda
Masipa sem dæmir í málinu en enginn kviðdómur er í Suður-Afríku. Ákæruvaldið hefur
kallað saman 107 vitni og eru þar á meðal fyrrverandi kærustur Oscars Pistoriusar, nánir
fjölskyldumeðlimir, fyrrverandi kærasti Reevu Steenkamp, nágrannar Oscars Pistoriusar,
sérfræðingar sem rannsökuðu morðstaðinn og fleiri. Bæði fjölskylda Oscars Pistoriusar sem
og Reevu Steenkamp hafa verið viðstödd réttarhöldin og þau hafa verið afar átakanleg fyrir
alla sem tengjast málinu. Málið er sjónvarpað beint frá réttarsal en auk þess eru fréttamenn á
staðnum sem senda smáfréttir eða tíst (Tweet) um málið á nokkurra mínútna fresti (Mirror,
e.d.).
Verði Pistorius fundinn sekur gæti hann átt lífstíðarfangelsi yfir höfði sér og þarf að sitja í
að minnsta kosti 25 ár áður en hann getur reynt að áfrýja málinu. Einnig er hann ákærður fyrir
að hafa ólögleg skotvopn á heimili sínu og hann gæti einnig fengið dóm fyrir að hleypa af
skotum á almannafæri (Robson, 26. mars 2014). Fyrir allnokkrum árum var glæpur framinn
sem vakti athygli um allan heim líkt og mál Pistoriusar. Þá var frægur íþróttamaður kærður
fyrir morð á fyrrverandi konu sinni og vini hennar. Þetta var maður að nafni O.J. Simpson,
íþróttastjarna og sjónvarpsstjarna með meiru. Vakti það athygli okkar að mál Pistoriusar og
mál O.J. Simpson virðast eiga sér ýmsar hliðstæður og um það verður fjallað hér að neðan
(Linder, 2000; Mirror, e.d.).
6.2 Mál O.J. Simpson
O.J. Simpson var fæddur þann 9. júlí árið 1947 í Bandaríkjunum. Hann átti farsælan feril í
amerískum fótbolta og vann til fjölda verðlauna. O.J. var ein helsta stjarna NFL deildarinnar
þar sem keppt er í Amerískum fótbolta. Hann sagði síðan skilið við fótboltann og hóf glæstan
feril sem leikari og íþróttafréttamaður. Þrátt fyrir allt þetta er O.J. þó þekktastur fyrir að hafa
verið ákærður fyrir morðið á fyrrverandi konunni sinni og vini hennar árið 1994 (Biography,
e.d.). Hann var þó sýknaður af öllum ákærum þó svo að sönnunargögn bentu öll til þess að
hann hafi framið glæpinn (Linder, 2000).
34
Hér fyrir neðan verður mál O.J Simpson borið saman við framgang máls Oscars Pistorusar.
Veltum við því fyrir okkur hvort mál Pistoriusar fari á sama veg og mál O.J. Simpson vegna
sameiginlegra þátta.
6.3 Það sem O.J. Simpson og Pistorius eiga sameiginlegt
− Þeir eru báðir þekktir fyrir að vera afreksíþróttamenn. O.J. Simpson varð til að
mynda þrisvar sinnum valinn leikmaður NFL deildarinnar (Pro football hall of
fame, e.d.) og Pistorius fremsti spretthlaupari í hópi fatlaðs fólks og var fyrsti
fatlaði maðurinn til að keppa í hópi ófatlaðra á Ólympíuleikum (Oscar Pistorius,
e.d.).
− Þeir tilheyra báðir ákveðnum minnihlutahópi sem hafa orðið fyrir fordómum.
Pistorius er fatlaður og O.J. Simpson er þeldökkur en talið er að hann hafi orðið
fyrir kynþáttamismunum á meðan réttarhöldum stóð (Linder, 2000).
− Fjölmiðlar vilja meina að þeir hafi báðir átt sögu um stórt skap og ögrandi
framkomu í garð þeirra látnu áður en málin komu upp og talið er að þeir hafi verið
öfundsjúkir (Linder, 2000; Mirror, e.d.).
− Þeir eiga báðir glæstan íþróttaferil að baki (Oscar Pistorius, e.d.; Pro Football Hall
of Fame, e.d.)
6.4 Sameiginlegir þættir í málunum
− Mikið fjölmiðlafár í kringum bæði mál og sýnt frá þeim í sjónvarpi (Linder, 2000;
Mirror, e.d.).
− Málin komu mörgum í opna skjöldu og fregnir af málunum bárust eins og eldur um
sinu út um allan heim.
− Mikil samúð er í garð geranda og virðist sem fjölmiðlar sýni Oscari Pistoriusi og
fjölskyldu meiri vorkunn en fjölskyldu Reevu rétt eins og það var í máli O.J.
Simpson (Linder, 2000).
− Í báðum málum eru verjendur mjög ágengir og þjarma að vitnum. Verjendur reyna
að afvegaleiða og snúa út úr (Linder, 2000; Mirror, e.d.).
35
− Í báðum málum taka verjendur fram líkamlega vangetu ákærðu til þess að sýna
fram á sakleysi. O.J. Simpson átti ekki að geta drepið tvær manneskjur sökum þess
að líkami hans var illa farin eftir fótboltann og Pistorius á ekki að geta hafa gert
ákveðna hluti á stubbunum (Linder, 2000; Mirror, e.d.).
− Í báðum málum vilja verjendur meina að átt hafi verið við sönnunagögnin (Linder,
2000; Mirror, e.d.).
− Báðir glæpir ástríðuglæpir? (Linder, 2000).
O.J. Simpson var sýknaður af ákærunni um að hafa drepið fyrrverandi konu sína og vin
hennar vegna hugmynda um kynþáttahatur. Talið var að einn lögreglumannanna sem
rannsakaði málið hafi átt við sönnunagögnin og komið þannig sök á O.J. Simpson. Það átti
hann að hafa gert vegna þess að hann var kynþáttahatari en verjendur Simpson höfðu sannað
það með því að spila upptöku sem náðist af þessum lögreglumanni þegar hann talaði illa um
þeldökkt fólk og notaði niðrandi orð í garð þeirra. Þessi lögreglumaður hafði neitað því að
vera kynþáttahatari áður en upptakan var spiluð. Engin sönnun var þó á því að átt hafi verið
við sönnunagögnin svo þetta byggðist allt á getgátum um þennan lögreglumann sem var illa
við þeldökkt fólk (Linder, 2000).
37
7 Rannsóknin
Í þessum kafla ritgerðarinnar verður fjallað um rannsóknaraðferðir en við unnum samkvæmt
eigindlegum rannsóknaraðferðum. Við munum fjalla fyrst um afhverju þetta viðfangsefni varð
fyrir valinu, því næst munum við gera skil á eigindlegum rannsóknaraðferðum, kynnum síðan
þátttakendur viðtalanna og að lokum hvernig við nýttum okkur gögnin.
7.1 Val á viðfangsefni
Erfitt er að gera grein fyrir hvenær við byrjuðum að hafa áhuga á viðhorfi samfélagsins á
fötluðu fólki í íþróttum. Við höfum þó báðar unnið með fötluðu fólki og höfum vitað af
skertum möguleikum þeirra lengi. Þess vegna höfum við lengi haft löngun til að koma að
réttindabaráttu fatlaðs fólks. Það er meðal annars ástæða þess að við völdum að fara í
þroskaþjálfanámið. Einnig erum við báðar mikið í íþróttum og höfum verið alla okkar ævi.
Þessi mikli íþróttaáhugi og áhuginn á að bæta líf fatlaðs fólks er áberandi í okkar lífi. Við
höfðum síðan báðar þótt mikið til íþróttamannsins Pistoriusar koma og vakti hann áhuga
okkar á fötluðu afreksíþróttafólki og viðhorfi á þeim.
Það var síðan í námskeiðinu ,,Fatlað fólk í kynjuðu samfélagi” sem við tókum á þriðja ári í
Þroskaþjálfafræðum sem við ákváðum að skrifa um þetta viðfangsefni. Þar höfðum við mikið
verið að læra um viðhorf samfélagsins og hæfishroka. Einn daginn kom upp sú umræða hvort
að fólk með gervilimi væri álitið fatlað. Við hugsuðum að fólk með gervilimi keppir í
íþróttum fatlaðs fólks og væri því talið fatlað. Pistorius var þarna undantekning og vakti það
áhuga okkar. Það jók síðan vilja okkar að skrifa um efnið þegar við hugsuðum út í hversu
ómerkilegt það er álitið þegar fatlaður íþróttamaður nær einhverjum árangri í grein sinni og
hversu litla valmöguleika fatlaður íþróttamaður á í samanburði við ófatlaðan íþróttamann. Er
það vegna viðhorfa samfélagins og áhrifa læknisfræðilega sjónarhornsins sem gæti verið
ríkjandi í samfélaginu? Hvers vegna þurfa öll þessi sérúrræði að vera fyrir fatlað fólk? Þess
vegna ákváðum við að skoða hvernig ólík sjónarhorn birtast í samfélaginu. Þau hafa mikið um
það að segja hvert framboð fatlaðs fólks að íþróttaiðkun er.
Í námi okkar höfum við mikið lært um valdeflingu og fannst því áhugavert að skoða
hvernig íþróttaiðkun getur verið valdeflandi fyrir fatlað fólk. Íþróttaiðkun hefur haft mikil
áhrif á okkur sem persónur og við vitum því hvaða áhrif þær geta haft.
38
7.2 Rannsóknarspurning og markmið rannsóknar
Markmið okkar með rannsókninni og þessari ritgerð var að skoða hvernig viðhorf samfélagsins til
fatlaðs íþróttafólks kemur fram og skoða framboð á íþróttagrenium sem stendur fötluðu fólki til
boða. Þar sem verið er að rétta í máli Oscars Pistoriusar um leið og þessi ritgerð er skrifuð skoðum
við einnig framvindu málsins og umfjöllun í kringum það. Við vildum kanna hvort Pistorius fengi
einhverja sérmeðferð bæði út frá því að hann er frægur sem og þeirri staðreynd að hann er
fatlaður. Við munum síðan bera saman mál hans og annars frægs ófatlaðs íþróttamanns að nafni
O.J. Simpson en svo virðist vera sem málin eigi sér þó nokkuð margar hliðstæður (Linder, 2000;
Mirror, e.d.). Rannsóknarspurning okkar er því „hver eru viðhorf samfélagsins til fatlaðs
íþróttafólks?“ og ætlum við að reyna að svara henni með skírskotun í mál Pistoriusar og
niðurstaða viðtala.
7.3 Rannsóknaraðferð
Eins og áður kom fram unnum við eftir eigindlegum rannsóknaraðferðum en það þýðir að við
gerðum nákvæma rannsókn á reynslu ákveðinna hópa eða einstaklinga. Eigindlegar
rannsóknir eru vettvangsrannsóknir þar sem meginaðferðir í gagnasöfnun eru viðtöl,
vettvangsathuganir, þátttökuathuganir, ritaðar heimildir og fleira (Esterberg 2002). Við
studdumst við ritaðar heimildir, vettvangsathuganir og opin viðtöl í okkar ritgerð. Í opnum
viðtölum höfðum við spurningaramma til hliðsjónar en þó var farið út fyrir þá ramma (sjá
viðauka 1). Markmiðið með því var að afla gagna um upplifun fólks af íþróttum, máli
Pistoriusar og hvernig Össur starfar. Viðmælendur í viðtölunum ræddu opinskátt um reynslu
sína og upplifun á rannsóknarefninu en það gaf það okkur góða innsýn í líf þeirra og betri
skilning á rannsóknarefninu. Það sem mikilvægt er að hafa í huga þegar gerðar eru eigindlegar
rannsóknir er nákvæmni. Því nákvæmari sem rannsóknin er því betri er hún og þá er
mikilvægt að öllu sé lýst nákvæmlega (Esterberg 2002). Með eigindlegum rannsóknum erum
við að kanna ýmsar hversdagslegar athafnir sem fólk hugsar almennt ekki mikið um. Með
þeim könnum við ýmsa siði og hefðir í samfélaginu sem okkur er tamt að fylgja án mikillar
umhugsunar og þykja eðlilegar. Þannig getum við kannað félagslegt eðli manneskjunnar í
samfélaginu, dregið ályktanir út frá þeim viðtölum sem við tökum og af því sem við sjáum
þegar við könnum mismunandi vettvanga. Niðurstaða rannsóknar fæst svo eftir að gögn hafa
verið metin og túlkuð (Esterberg 2002).
39
7.4 Þátttakendur
Þátttakendur þessarar rannsóknar voru valdir með markvissu úrtaki. Við völdum þessa
einstaklinga vegna þess að við vissum að þeir myndu henta viðfangsefninu. Um er að ræða
átta viðmælendur í allt og hafa þeir mismunandi reynslu en þó sameiginlega að ákveðnu leyti.
Allir viðmælendur okkar hafa reynslu af gervifótum, hvort sem þeir eru notendur þeirra,
mæður notenda þeirra eða vinna við gerð þeirra. Við völdum þessa þátttakendur til þess að
rannsaka upplifun fólks með gervifætur á viðhorfum samfélagsins og viðhorfum ófatlaðs
fólks á íþróttaiðkun þeirra. Þess vegna tókum við viðtöl við þrjá fatlaða íþróttamenn og einn
fatlaðan knattspyrnuþjálfara. Með viðtölunum könnuðum við einnig aðgengi að gervilimum,
hvernig þessir fötluðu íþróttamenn líta á Oscar Pistorius sem fyrirmynd og hvort það hafi
eitthvað breyst eftir málið.
Viðmælendur okkar sem nota gervifætur eru á aldrinum 8 til 53 ára svo að svör þeirra um
viðfangsefni okkar voru fjölbreytt en þó voru margir sameiginlegir þættir í öllum þeim
viðtölum sem við tókum. Þeir eiga það sameiginlegt að vera metnaðarfullir þegar kemur að
íþróttum og nota allir gervifætur til þess að iðka sínar íþróttir og þjálfun af kappi. Mæður
tveggja viðmælanda sátu viðtalið með þeim þar sem þátttakendurnir eru undir 18 ára aldri og
beindum við þar með spurningum okkar til þeirra beggja.
Einnig tókum við viðtöl við stoðtækjafræðing og verkfræðing innan Össurar til þess að fá
betri innsýn og skilning á gervilimum. Þeir gáfu okkur aðra þekkingu sem kom aðallega að
þjónustu og aðgengi að gervilimum og gátu gefið okkur greinagóða lýsingu á því hvernig
ferlið er þegar fólk missir útlim.
Þekking allra okkar viðmælenda spannaði þannig yfir vítt svið og gaf okkur mjög góðar og
nýtanlegar upplýsingar.
Öll viðtölin voru tekin á tímanum 6. mars til 9. apríl og þar sem allir okkar viðmælenda
búa á stórhöfuðborgarsvæðinu var auðvelt að nálgast þá. Við tókum viðtölin ýmist í
heimahúsum viðmælenda, á vinnustað þeirra eða á kaffihúsi þar sem við mæltum okkur mót.
Við gáfum viðmælendum okkar númer í þeirri röð sem viðtölin voru tekin. Viðmælandi 1 er
því sá fyrsti er við ræddum við og svo koll af kolli. Með þessu reyndum við að tryggja
nafnleynd og nota sem minnst af lýsingum á viðmælendum sjálfum.
40
Viðmælandi 1
Viðmælandi 1 hefur stundað íþróttir frá átta ára aldri með hléum, hann byrjaði á því að æfa
fótbolta, körfubolta og handbolta. Hann fann sig best í handboltanum, varð þar
Íslandsmeistari með liði sínu í þriðja flokki og valinn besti leikmaður. Hann stundaði
handboltann til 17 ára aldurs en veikist þá og missti annan fótinn í kjölfarið. Þegar
viðmælandi okkar veiktist hafði hann tvo kosti, annar var að taka fótinn af og hinn var að fá
gervihné inn í fótinn. Kynntir voru báðir kostir fyrir honum og höfðu báðar leiðir bæði kosti
og galla. Ef hann hefði haldið fætinum hefði samt alltaf verið hætta á að krabbameinið myndi
koma aftur og var sú ákvörðun tekin af læknateymi að taka skyldi fótinn.
Eftir aflimunina tók við erfitt tímabil hjá viðmælanda okkar sem var einn tilfinningalegur
rússíbani en hann kaus að takast á við það tímabil sjálfur án allrar sálfræðiaðstoðar og gekk
það í ákveðinn tíma.
Viðmælandi 2
Viðmælandi 2 er ungur, efnilegur og metnaðafullur íþróttamaður með mikið keppnisskap og
hefur hann verið í íþróttum síðan hann man eftir sér. Hann æfir skíði, golf og körfubolta auk
þess sem hann er í skóla, stundar félagslíf og hefur hann því nóg fyrir stafni. Hann hefur æft
körfubolta og skíði í fjögur ár og golf í þrjú ár. Hann þykir mjög efnilegur í öllum greinum og
hefur meira að segja verið valinn í afrekshóp í golfinu sem fer til Spánar í keppnisferð. Móðir
hans sat viðtalið með honum þar sem hann er undir 18 ára aldri.
Viðmælandi 3
Viðtal var tekið við mann á fimmtugsaldri sem hefur notað gervifót lengi og hefur því mikla
reynslu af bæði aðgengi að gervifótum og viðhorfi samfélags. Hann hefur komið mikið af
íþróttum og hefur þjálfað knattspyrnu til fjölda ára.
Hann hefur fundið fyrir aðgreiningu á sínum íþróttaferli eftir að hann missti fótinn. Hann
keppti í lyftingum meðal ófatlaðs fólks og vann þá grein auk þess að setja Íslandsmet. Þennan
árangur fékk hann þó ekki skráðan vegna þess að hann er með gervifót og keppandinn í öðru
sæti var því sigurvegari. Þarna var greinileg aðgreining, viðmælandi okkar fékk ekki
árangurinn metinn vegna formsatriðis, en hann var talinn léttari en hinir keppendurnir og
vegna þess að ekki var hægt að mæla þyngd hans nákvæmlega vegna gervifótar.
41
Viðmælandi 4
Við töluðum við viðmælanda 4 sem starfar sem verkfræðingur hjá Össuri og hefur verið það í
nokkur ár. Í byrjun ætluðum við að fá upplýsingar um það ferli sem fer í gang þegar
einstaklingur er aflimaður. Viðmælandi 4 hafði takmarkaða þekkingu á þeim efnum vegna
stöðu hans innan Össurar en hann gat sagt okkur ýmislegt um Pistorius sem fyrirmynd og um
hvernig fjölmiðlar fjölluðu um hans íþróttaafrek.
Viðmælandi 5
Við töluðum við viðmælanda 5 til þess að fá mynd af því hvernig ferlið er þegar einstaklingur
er aflimaður, viðmælandi 5 er stoðtækjafræðingur og hefur því vitneskju um það hvernig þetta
ferli allt saman er. Við vildum fá að vita hvenær stoðtækjafræðingar koma inn í myndina og
hvernig allt ferlið er eftir það. Hversu stór partur er Össur og starfsfólk Össurar af bataferli
einstaklings sem er aflimaður.
Viðmælandi 6
Viðmælandi 6 er ungur og kraftmikill drengur sem stundar íþróttir af kappi. Hann er alls í
þremur íþróttum og þær eru fótbolti, frjálsar íþróttir og körfubolti. Síðan fer hann til
sjúkraþjálfara einu sinni í viku. Hann æfir 4 til 6 sinnum í viku og stundar nám í grunnskóla.
Hann á mikið af vinum og hefur alltaf nóg fyrir stafni. Hann hefur keppt í öllum þessum
íþróttum og núna nýlega vann hann til verðlauna í spretthaupi. Honum finnst mjög gaman að
fylgjast með íþróttum og stefnir langt sem íþróttakappi. Móðir hans sat með honum viðtalið
þar sem hann er undir 18 ára aldri.
7.5 Gagnasöfnun
Við studdumst við vettvangsathuganir þegar við heimsóttum Össur en þar fengum við góða
innsýn í hvernig fyrirtækið virkar og hvernig það vinnur. Við fengum að skoða hvern krók og
kima og sjá hvernig gervilimir eru búnir til. Einnig fengum við upplýsingar um allt ferlið, allt
frá því að maður missir útlim og þangað til hann fær nýjan gerviútlim. Ritaðar heimildir voru
ýmist fræðibækur, greinar eða annað slíkt en þó studdumst við einnig við fréttaflutningi af
erlendum fréttavefsíðum. Viðtöl voru einnig hluti af gagnasöfnun okkar en þau gáfu okkur
tækifæri á að skyggnast inn í líf fólks með gervifætur, upplifun þeirra og skoðanir á Pistoriusi
42
sem og íþróttaiðkun þeirra. Þannig gátum við sett okkur í spor þeirra og upplifað hluti út frá
þeim án þess að okkar tilfinningar, þekking eða skoðun flæktist á milli.
7.6 Skráning og greining gagna
Viðtölin tókum við upp á tölvu með góðfúslegu leyfi viðmælenda okkar og rituðum við þau
síðan upp orð frá orði ásamt því að bæta við athugasemdum okkar. Við fórum gaumgæfilega
yfir öll gögn og drógum fram þemu sem í gögnunum birtust. Niðurstöður fengust svo eftir
samanburð gagna en gögnum verður síðan eytt eftir að rannsókninni líkur.
Við höfum þar með farið yfir rannsóknaraðferðir, þátttakendur, gagnasöfnun og skráningu
og greiningu gagna. Næsta skref er að gera skil á viðtölum og niðurstöðum þeirra og drögum
við svo niðurstöður viðtala, skoðunum okkar og fræðilegs efnis í samantekt og lærdómur. Í
niðurstöðum viðtala gerum við fjórum þemum sem við drógum úr viðtölum skil, berum þau
saman og förum ítarlega yfir niðurstöður.
7.7 Siðferðileg álitamál
Í rannsóknum geta komið upp siðferðilegt álitamál þar sem við sem rannsakendur rekum
okkur á vanda sem virðist ómögulegt að leysa. Hægt er að fara ýmsar leiðir til að takast á við
vandann en allir kostir virðast vera jafn slæmir og brjóta gegn ákveðinni siðareglu (Rachels,
1997). Í rannsókn okkar lögðum við áherslu á að virða siðferðilega hagsmuni þátttakenda og
huguðum að sjálfræði þeirra, velferð og réttlæti (Vilhjálmur Árnason, 2003). Við upplýstum
hvern og einn um hvað rannsóknin snerist og gáfu þau okkur samþykki þess eðlis að þau væru
tilbúin að svara spurningum okkar. Að sjálfsögðu upplýstu við þau um þann valmöguleika að
þau mættu hætta hvenær sem er og sleppa að svara ákveðnum spurningum ef þeim þætti þær
óþægilegar (Vilhjálmur Árnason, 2003). Við sýndum því fullan skilning að sumar spurningar
okkar gætu valdið óþægindum og að viðmælendur okkar gætu mögulega ekki viljað svara
þeim en það kom þó ekki á daginn og fengum við hreinskilin og einlæg svör frá öllum.
Við gerðum allt sem í okkar valdi stóð til þess að tryggja nafnleynd þátttakenda okkur, til
þess að virða friðhelgi einkalífs þeirra og gerðum það með því að lýsa þeim ekki nákvæmlega,
tilgreina ekki hvaðan þau koma né hvað þau gera í daglegu lífi. Þá kom upp siðferðilegt
vandamál þegar kom að fyrirtækinu Össuri. Hvernig gátum við mögulega virt réttindi
fyrirtækis og hugað að nafnleynd? Sama hvernig við færum í kringum hlutina þá myndi alltaf
43
skína skírt í gegn um hvaða fyrirtæki væri að ræða. Össur er mjög stórt fyrirtæki og hefði ekki
komið að gagni að reyna að fela það (Vilhjálmur Árnason, 2003).
Við lentum einnig í þeirri klemmu að viðmælendur okkar voru yngri en 18 ára og fannst
okkur að réttast væri í þeirri stöðu að hafa annað foreldrið með í viðtalinu. Mæður urðu fyrir
valinu þar sem allir aðrir viðmælendur voru karlmenn og vildum við þar með fá smá
kvenlæga innsýn í rannsóknina.
45
8 Niðurstöður viðtala
Við drógum fram fjögur yfirþemu úr viðtölunum sem voru megin uppistaða viðtalanna og
sameiginlegir þættir. Þemun voru íþróttir fatlaðs fólks, Össur, Oscar Pistorius og mál
Pistoriusar. Eftir það völdum við síðan undirþemu sem gáfu okkur ítarlegri sýn á viðfangsefni
rannsóknarinnar. Að lokum drógum við síðan niðurstöður út frá þessum þemum og fengum
skýrari mynd af því hvernig viðmælendur okkar upplifa viðhorf samfélagsins til íþrótta fatlaðs
fólks, hvernig aðgengið að gervilimum er og hvernig Oscar Pistorius var fyrirmynd í þeirra
augum fyrir og eftir mál hans. Markmið eigindlegrar rannsóknar er að skyggnast inn í
upplifun viðmælanda á viðfangsefninu og fengum við því góða innsýn frá okkar
viðmælendum á upplifun þeirra á íþróttum sínum og því viðhorfi sem þau hafa mætt frá
samfélaginu. Þar sem við tókum aðeins viðtöl við átta manns þá getum við ekki heimfært
þessar niðurstöður á allt fatlað íþróttafólk með gervifætur, enda er það ekki markmiðið með
eigindlegum rannsóknum, en þar sem svör sem beindust að þemunum eru keimlík er hægt að
áætla að þetta eigi mögulega við um allmarga íþróttamenn.
8.1 Íþróttir fatlaðs fólks
Viðmælendur okkar eru kappsamir íþróttamenn og metnaðarfullir þegar kemur að íþróttum.
Íþróttir eru stór partur af lífi þeirra í dag og finnst þeim ekkert skemmtilegra en að stunda
sínar íþróttir og hafa nóg fyrir stafni. Þeir hafa allir æft með ófötluðu fólki og finna sig vel
þar. „Það er alltaf markmið hjá mér að keppa við ófatlaða og vinna þá“ sagði einn
viðmælenda okkar.
Viðmælendur okkar höfðu orð á því að ef að eitthvað hamlaði þeim við að stunda ákveðna
íþrótt þá væri það oftar en ekki vegna lélegs aðgengis. Einnig höfðu flestir þeirra orð á því að
þeir hefðu reynslu að því að einhverra hluta vegna eru íþróttir fatlaðs fólks ekki metnar til
jafns við íþróttir ófatlaðs fólks. Það sást til að mynda hjá viðmælenda 3 en hann keppti til
dæmis í kraftlyftingum á móti ófötluðum keppendum fyrir nokkrum árum síðan. Þar varð
hann Íslandsmeistari og setti Íslandsmet en fékk það ekki skráð vegna þess að hann var með
gervifót. Þess vegna var keppandinn sem var með næstbesta árangurinn Íslandsmeistari þar
sem hann var ófatlaður. Ástæðan fyrir því að viðmælandi okkar fékk ekki árangur sinn metinn
46
var að hann var ekki með báða fætur og var því léttari en hinir keppendurnir og ekki var hægt
að mæla þyngd hans nákvæmlega vegna fötlunar hans.
Möguleikar fatlaðs íþróttafólks eru af skornum skammti þegar það kemur að
keppnisgreinum og það vill verða þannig að íþróttafólk með gervifætur finna sig engan
veginn í íþróttum fatlaðs fólks en samkvæmt viðmælendum okkar er það raunin. ,,Krakkar
sem lenda í því að missa handlegg eða fótlegg eru oftar en ekki hvött til að æfa íþróttir með
hópi fatlaðra einstaklinga, bæði andlega og líkamlega, og þau finna sig ekki þar”.
Viðmælandi 3 hafði orð á þessu þegar við ræddum við hann um íþróttir fatlaðra.
Viðmælendur okkar sem stunda íþróttir eru allir miklar keppnismanneskjur og vilja stunda
íþróttir þar sem það er keppt að einhverju, ekki þar sem allir vinna. Fatlað íþróttafólk eru ekki
jafn sýnileg og ófatlað íþróttafólk og telja viðmælendur okkar það vera aðgreiningu sem gerir
það erfirðara fyrir þau að sanna sig.
8.1.1 Sjálfsmynd fatlaðs íþróttafólks
Við fundum það þegar við tókum viðtölin að viðmælendur okkar töldu sig ekki vera fatlaða
og leituðust mikið eftir því að æfa með ófötluðum. Þeir hafi ekki fundið sig í íþróttum með
öðru fötluðu fólki þar sem þau eru þar öll sett undir sama hatt og hafi þá verið að æfa með
mikið fötluðu fólki sem veittu þeim ekki viðeigandi samkeppni. Aðgreining í íþróttum gæti
haft það í för með sér að fatlaðir, metnaðarfullir íþróttamenn taki litlum eða hægari framförum
en ófatlaðir jafnaldrar sökum lítillar samkeppni og miklum getumun fatlaðra iðkanda. Móðir
viðmælanda 2 hafði til að mynda þetta að segja „já einu sinni og þá var hann að æfa með svo
mikið fötluðum einstaklingum að hann fann sig ekki þar“.
Nokkrir viðmælenda okkar höfðu orð á því að íþróttaiðkun gæti verið frábær vettvangur til
að styrkja sjálfsákvörðunarrétt, auka sjálfstæði og efla sjálfstraust fatlaðs fólks, ef að
valmöguleikar væru fleiri og staðalímyndir myndu hverfa. Sjálfsákvörðunarréttur og sjálfstætt
líf er af skornum skammti ef að valmöguleikar eru litlir og spanna ekki yfir það sem
einstaklingur hefur áhuga á. Tökum sem dæmi viðmælanda 1 hann hafði alla sína tíð stundað
íþróttir á fullu en um leið og hann fatlaðist skertust möguleikar hans mikið og valmöguleikar
hans á íþróttum minnkaði talsvert. Með þessu skerðist sjálfsákvörðunarréttur hans mikið og líf
hans verður ekki eins sjálfstætt og áður. Viðmælendur okkar voru öll sammála um að íþróttir
skipti þau miklu máli og þá sérstaklega í eflingu sjálfsmyndar en viðmælandi 1 hafði þetta að
47
segja: „Þegar ég fór að stunda íþróttir aftur þá snéri það öllu batteríinu við hjá mér, ef ég
hefði ekki íþróttir í dag þá veit ég ekki hvar ég væri sko, gjörsamlega vonarlaus“.
Íþróttir hafa styrkt félagslega stöðu viðmælenda okkar og félagsleg staða fólks tengist
sjálfstrausti og sjálfsmynd einstaklings. Viðmælendur okkar eru ánægðir með frammistöðu
sína og telja sig fyrirmyndir fyrir aðra. Ef að félagsleg staða er góð þá er sjálfsmynd fólks
sterkari og þannig einnig sjálfsákvörðunarréttur og sjálfsvirðing. Íþróttir eru einnig
valdeflandi vegna hvatningar sem er í íþróttum þá spila þjálfarar stórt hlutverk. Móðir
viðmælanda 2 talaði um að hún vissi um dæmi þar sem þjálfarar hafi ekki viljað taka að sér að
þjálfa fólk með gervifætur og sumir treysti sér ekki til þess vegna lítillar þekkingar á
gervifótum. Þegar einstaklingur er með lélega sjálfsmynd sem þarf að styrkja hann og efla en
þá er hvatning mjög mikilvæg. Þegar það kemur að sérúrræðum fyrir fatlað íþróttafólk vill oft
vanta ákveðna hvatningu sem sumt fatlað íþróttafólk sækist eftir og því eru þessi sérúrræði
ekki góð fyrir alla. Hún talaði um að ekki væri gott að allir fatlaðir séu settir undir sama hatt
þar sem að þetta eru svo rosalega ólíkir einstaklingar og gildi þeirra og geta í íþróttum geta
verið mismunandi. Fleiri viðmælendur okkar höfðu einnig orð á þessu og var þetta áberandi í
viðtölunum sem við tókum.Viðmælandi 2 hafði til dæmis orð á því að þegar hann keppti í
hópi fatlaðs fólks á skíðum að þá væru enginn verðlaun fyrir besta árangur heldur fengju allir
keppendur verðlaun. Þessi drengur er mikill keppnismaður og er 14 ára gamall. Hann vinnur
sína grein á skíðunum alltaf en fær aldrei viðurkenningu fyrir það vegna þess að það á bara að
vera gaman og allir vinir. Þessum dreng vantar alla hvatningu þarna og finnst okkur fáránlegt
að 14 ára gamall íþróttamaður geti ekki unnið til verðlauna í sínum flokki.
Þetta er engin keppni þannig séð. Þetta er bara til að hafa gaman sem er alveg gott og gilt
fyrir suma en ekki fyrir X, hann er keppnismaður og vill vinna. Hann hefur reyndar keppt
síðan bara í hópi ófatlaðra og það er ekkert mál. Það er náttúrulega ótrúlegt að það sé
ekki hægt að vera Andrésar andar meistari í hópi fatlaðra, þetta er eins og allir séu sex
ára ennþá.
Eins og fyrr sagði þá telja viðmælendur okkar sig ekki vera fatlaða og aðgreina sig ekki frá
samfélaginu vegna þess að þeir eru með gervifætur. Þess vegna er mikilvægt að veita þeim
úrræði önnur en sérúrræði. Þeir stunda og stunduðu íþróttir sínar af kappi og vilja ná árangri
og markmiðum sem þeir setja sér. Það er í höndum samfélagsins að veita þeim tækifæri til að
ná tilteknum markmiðum og árangri með því að stoppa aðgreiningu í íþróttum.
48
8.1.2 Fyrsta sýn mæðra á íþróttaiðkun sona þeirra
Þegar við lítum á forræðishyggju foreldra fatlaðra barna og tilhneiginguna til vefja börnunum
í bómull þá kom nokkuð fram í þeim viðtölunum þar sem mæður viðmælenda voru
viðstaddar. Móðir viðmælenda 6 leit svo á að sonur hennar gæti ekki æft fótbolta sökum
fötlunar sinnar og hún var áhyggjufull þegar hann fór á sitt fyrsta mót þar sem hann spilaði
með ófötluðum strákum. Þar hafði hún fyrst tekið vel eftir því að sonur hennar væri fatlaður
og varð leið fyrir hans hönd. Síðan hafi sonur hennar skorað mark mjög snemma í leiknum og
þá hafi hún gert sér grein fyrir að áhyggjurnar væru óþarfar þar sem hann væri vel fær um að
spila fótbolta og sýndi öllum að honum eru allir vegir færir. Móðir viðmælanda 2 hafði einnig
orð á því að hún hafi talið að skíðadagar fjölskyldunnar væru taldir þegar sonur hennar missti
fótinn. ,,Ég man að þegar við vorum að melta það að hann væri að fá gervifót þá sagði ég við
manninn minn í miklu vonleysi að við myndum nú þurfa að hætta á skíðum” Annað hafi þó
komið á daginn og hefur fjölskyldan sjaldan skíðað meira og sonur hennar er virkilega
efnilegur í þeirri íþrótt.
Móðir viðmælanda 6 talaði einnig um mikilvægi góðrar þjálfunar „ég veit að það hefur verið
að þjálfari vill ekki þjálfa einstakling með gervifót vegna þess að hann er ekki með þekkingu
til þess. Auðvitað er það ekkert öðruvísi en að þjálfa ófatlað barn“. Hún talaði um að sonur
hennar hafi aðeins mætt góðu viðmóti sem er virkilega mikilvægt fyrir hann og fjölskylduna.
Honum hafi alltaf verið vel tekið alls staðar og þjálfarar sem hann hefur haft hafa komið fram
við hann eins og hvern annan iðkanda.
8.1.3 Fordómar í samfélaginu á fötluðum íþróttamönnum
Allir viðmælendur okkar sem eru með gervifætur fengu spurninguna: ,, hefur þú fundið fyrir
fordómum í íþróttaiðkun þinni?”. Þeir svöruðu allir neitandi og töluðu um að þeir hafi oftast
nær mætt góðu viðmóti. Flestir töluðu einnig um mikilvægi góðra vinatengsla og góðs
stuðnings frá fjölskyldu. Tveir viðmælanda okkar höfðu þó orð á því að þeir hafi fundið fyrir
einhverskonar fordómum í fjölmiðlaumfjöllun sem og önnur mæðranna. Viðmælandi 3 hefur
lengi þjálfað knattspyrnu og hefur nokkrum sinnum fengið þá spurningu frá fjölmiðlum
hvernig hann geti þjálfað knattspyrnu svona einfættur. Myndi tannlæknir með gervitennur fá
spurninguna ,,hvernig getur þú verið tannlæknir svona tannlaus?” fjölmiðlar vilja oftar en ekki
benda á fötlun þeirra þó svo að hún komi málinu ekki beint við. Viðmælandi okkar náði
góðum árangri sem þjálfari í knattspyrnu en fjölmiðlar vilja tala um gervifótinn hans. ,,Ég
49
þjálfa ekki með vinstri fætinum, tannlæknir getur verið frábær tannlæknir þrátt fyrir að hann
sé með gervitennur” var oftar en ekki svar hans við þeirra spurningum en þeir vildu vita
hvernig hann gæti þjálfað fótbolta með gervifót.
Fjölmiðlar hafa mikil völd og geta búið til ákveðna mynd af einstaklingi með umfjöllun
sinni. Viðmælandi 4 talaði um að þetta höfðu fjölmiðlar einmitt gert með umfjöllun sinni um
Pistorius en hann vann með Pistoriusi og fylgdist með honum frá því að hann gerði samning
við Össur til dagsins í dag. ,,Það kemur mikill þrýstingur frá fjölmiðlum og mikið verið að
spyrja hann út í hvort að hann hafi forskot á ófatlaða keppendur vegna gervifótanna”.
Viðmæalandi 4 hafði orð á þessu og sagði að fjölmiðlar hafi verið mikið í því að spyrja
Pistorius og fjalla um fötlun hans. Þeir ýttu því stöðugt að honum að það væri spurning hvort
að það væri ósanngjarnt fyrir ófatlaða keppendur að hann fengi að keppa í þeirra flokki vegna
þess að gervifætur hans gerðu honum kleift að hlaupa svo hratt. Áreiti frá fjölmiðlun var
gríðarlegt og mikið einblínt á gervifætur Pistoriusar og það að árangur hans væri í raun vegna
góðra gervifóta en ekki getu hans til að hlaupa. Þetta hafði mikil áhrif á hann að mati
viðmælanda okkar og byrjaði Pistorius að vera meira var um sig.
Verandi afreksíþróttamaður spurðum við viðmælanda 1 hvernig fjölmiðla umfjöllun um
hann hafi verið en þar hafi hann fundið fyrir mismunun. Hann hafi ekki fengið neina
umfjöllun hjá Ríkisútvarpinu (Rúv) og þeir hafi ekki sýnt honum neinn áhuga hingað til.
Stöð 2 hafi fjallað um afrek hans og í umræðuþætti þar hafi umfjöllunin verið líkt og svo oft
áður hjá fötluðu fólki. Dramatísk tónlist spiluð á meðan myndir hafi birst af honum úr æsku
og á meðan hann var á spítalanum. Síðan hafi tónlistin orðið glaðværari og sýnt hvað hann
væri að afreka í dag. Hann sagðist ekki hafa kippt sér mikið upp við þetta þá en þegar hann
hugsar um það núna þá hafi það verið frekar kjánalegt. Hann hafi einnig verið beðinn um að
lyfta upp skálminni til þess að hægt væri að taka mynd af gervifætinum en það er eitthvað
sem ófatlaður íþróttamaður væri aldrei beðinn um. Orð hans endurspegla að umfjöllun í
fjöldamenningunni hér á landi þarf að tileinka sér þá hefð að beina spjótum sínum að getu
fólks og sýna hvers það er megnugt en ekki að einblína á hvað það getur ekki.
Reyndar stundum talað svolítið niður til manns, að maður sé duglegur, eitthvað svona: ,,vá
hvað þú ert duglegur litli karl”, en mér er alveg sama um það, ég reyni bara að hugsa um
mig og sýna að ég get gert jafnvel eða betur en hinir.
50
Reynsla viðmælenda okkar var sú að lítið er um íþróttaviðburði fatlaðs fólks í
fjöldamenningunni, ennþá sjaldnar sem rætt er við íþróttafólkið sjálft og ef umfjöllunin er
einhver þá er ríkjandi viðhorfið að það sé svo gaman, allir með og vinir.
8.1.4 Sjálfstætt líf skert með aðgreiningu
Viðmælandi 1 hefur alltaf haft dálæti á handbolta til að mynda og stundaði hann handboltann
af kappi áður en hann missti fótinn. Hann hefur ekki fengið tækifæri á að æfa aftur handbolta
og ekki heldur viðmælandi 2 sem einnig æfði handbolta áður. Talið er að fólk með gervilimi
eigi ekki erindi í handbolta en reglur segja til um að ekki megi spila með spelkur eða aðra
aukahluti úr stáli eða öðru hörðu efni nema það sé hulið með einhverju mjúku. Þar sem
hlaupafjaðrir og aðrar gervifætur eru ekki úr mjúku efni er ólöglegt að spila með þær.
Aðspurður segist viðmælandi 1 sakna þess að spila handbolta og langi að prófa hann aftur en
það tíðkist ekki á Íslandi að fatlað fólk sé mikið í boltagreinum og því sé lélegt aðgengi að
þeim greinum. Líkamlega er ekkert sem hamlar því að hann geti stundað handbolta: „Nei, ég
get gert allt, allar þessar hreyfingar, þarf bara að vera með réttan fót. Fætur í dag eru orðnir
það góðir að ég get gert allt á þeim“. Þetta minnkar möguleika hans, hamlar honum í að
stunda tómstund sem ætti að vera fyrir alla og skerðir þar með möguleika hans til sjálfstæðs
lífs.
Viðmælandi 2 er að æfa golf og er mjög ánægður þar. Þar finnur hann ekki fyrir neinni
aðgreiningu og hafði orð á því að hann væri að fara í æfingaferð með félaginu sem hann æfir
með. Þar fær hann jöfn tækifæri og ófatlaðir golfarar og gætu aðrar íþróttir tekið þetta til
fyrirmyndar. Samkeppnin hjá honum í golfinu er á jafnréttisgrundvelli og keppa allir á móti
öllum óháð því hvort sem þeir eru fatlaðir eða ófatlaðir. Í þessu tilfelli er aðgreining ekki til
staðar og sjálfstæði viðmælanda okkar þannig ekki skert.
8.2 Össur
Hér að neðan verður fjallað um Össur og þá mynd sem við fengum að fyrirtækinu og
hlutverki stoðtækjafræðinga Össurs eftir að hafa talað við viðmælendur okkar. Okkur fannst
mikilvægt að vita hvernig starfsemin hjá Össuri er og álit viðmælenda okkar á fyrirtækinu
vegna þess að samband þeirra sem missa útlim við Össur og starfsfólk þess er mikið og náið.
51
8.2.1 Ferlið sem fer í gang þegar manneskja missir útlim
Viðmælandi 5 sagði okkur frá því að það er viðkvæmt ferli þegar fólk er aflimað og gengur
fólk í gegnum mikla sorg til að byrja með. Það er því gífurlega mikilvægt að mætt sé fólki þar
sem það er og nálgunin er vandasöm. Fólk sem er aflimað veit í fyrstu ekki hvað bíður þess
og mörgum finnst líkt og nú séu möguleikar þeirra á að lifa eðilegu lífi minni. Þess vegna er
mikilvægt að aðstoðin berist þeim sem fyrst frá þeim fyrirtækjum sem sérhæfa sig í smíðun
gervilima til þess að kynna alla þá möguleika sem í boði eru.
Það er annars vegar það að við fáum símtal frá annað hvort lækni eða hjúkrunarfræðing
um það að það sé einstakingur á spítalanum sem hefur verið aflimaður og þar komum við
inn í ferlið og hjálpum honum að gera sér grein fyrir hvernig málin standa.
Það er misjafnt hvenær stoðtækjafræðingar koma inn í ferlið og hægt er að skipta því í tvo
hluta. Það er annars vegar þannig að stoðtækjafræðingar fá símtal frá lækni eða
hjúkrunarfræðingi um að það sé einstaklingur inni á spítala sem hefur þegar verið aflimaður,
þetta símtal kemur þá mjög snemma eftir aðgerð, helst daginn eftir þar sem
stoðtækjafræðingar vilja komast inní ferlið sem fyrst. Þá fer af stað svokallað ,,eftir aðgerða
ferli”.
Svo er hinn vinkillinn sá að við vitum að fólki sem á að aflima áður en það fer í aðgerð. Þá
hittum við það eftir að fóturinn hefur verið tekinn og upplýsum það um hvað sé framundan
og hvernig ferlið verður í grófum dráttum.
Hins vegar er þannig að stoðtækjafræðingar hafa vitneskju um einstakling þarf að aflima
og þeir koma inn í ferlið áður en aðgerðin er gerð. Þá bjóða þeir einstaklingum jafnvel til sín
og kynna fyrir þeim ferlið og þessir einstaklingar geta síðan fengið heimsókn frá
gervifótanotanda sem talar við þau og hjálpar þeim að átta sig á hvað þeir eru að fara að ganga
í gegnum. Það er endurhæfingarlæknir á Grensás sem að ákveður hver það er sem fer og talar
við einstaklinga sem á að aflima og hún hefur samband við þann sem á að gegna því hlutverki
í hvert skipti. Þetta eru allt hæfir einstaklingar sem kunna að tala við fólk.
Þegar stoðtækjafræðingar koma inn í ferlið áður en einstaklingur er aflimaður geta þeir
sagt sína skoðun og ráðlagt læknum hvernig sé best að gera aðgerðina. Þá eru
stoðtækjafræðingarnir að hugsa aðgerðina út frá þeim vörum sem einstaklingur gæti notað og
hvað kæmi sér best í hverju tilfelli fyrir sig. Hver og einn er mismunandi og þarf að meta
hvaða vörur henta hverjum og einum.
52
Burt séð frá því hvort að stoðtækjafræðingur talar við einstakling fyrir aðgerð eða ekki þá
hittir hann eintaklinginn alltaf einum til sjö dögum eftir aðgerð. Þá er svokölluð sílíkonhulsa
sett á sem stoðtækjafræðingar máta á fótinn og finna út rétta stærð. Á þessum dögum kemur
stoðtækjafræðingur mjög reglulega til einstakings, nánast á hverjum degi. Ástæðan fyrir því er
að fóturinn sem aðgerð var gerð á minnkar mjög hratt vegna þess að bólga minnkar og vökvi
sömuleiðis. Þá þarf einstaklingur að fá minni sílíkonhulsu í takt við það. Á endanum, þegar öll
bólga og allur vökvi hefur horfið, er rétt stærð af sílíkonhulsu komin í ljós. Sílíkonhulsan
hefur þannig stórt hlutverk í bataferli einstaklinga og flýtir fyrir að fóturinn grói þar sem hún
þrýstir bólgu niður.
Þegar einstaklingur er síðan orðinn nógu heilsuhraustur til þess að standa upp á er byrjað
að búa til fót fyrir hann og það gera stoðtækjafræðingarnir. Fyrsta árið eru miklar breytingar á
fætinum vegna rýrnunar og þá er einstaklingur reglulega að fá nýjan fót eða um það bil
þrisvar á tólf mánaða tímabili. Síðan eftir þessa tólf mánuði ætti einstaklingur að geta notað
sama grevifótinn í lengri tíma. Þá minnka heimsóknir til stoðtækjafræðings.
Stoðtækjafræðingar hitta einstaklinga þó alltaf reglulega og gera hvað þeir geta fyrir
skjólstæðinga sína. Einstaklingur með gervifót hefur síðan samband við sinn
stoðtækjafræðing það sem eftir er af lífinu og alltaf þegar hann þarf á að halda.
Þegar við hittum einstaklinga sem misst hafa útlim öflum við okkur upplýsinga um það
hvað einstaklingur er að gera, langar að gera og þarf á að halda og veljum vöruna út frá
því. Það er eitt af mínu hlutverki, að hjálpa fólki að lifa sínu lífi án takmarkana.
Stoðtækjafræðingar Össurar eru stór partur af því ferli sem einstaklingur sem á að aflima
eða hefur verið aflimaður gengur í gegnum. Stundum koma þeir að aðgerðinni og þeir koma
að bataferlinu, bæði andlega og líkamlega. Þeir fylgja síðan einstaklingnum eftir í langan tíma
eða út lífið. Því er mikilvægt að þessir einstaklingar séu hæfir og sinni sínu starfi af
fagmennsku sem og vilja til að gera allt til þess að bæta lífsgæði einstaklinga.
8.2.2 Viðhorf notenda á fyrirtækinu Össuri
Allir viðmælendur okkar höfðu aðeins góða hluti að segja um fyrirtækið og töluðu öll um
hversu góð þjónustan þar er. Markmið fyrirtækisins er að valdið sé hjá notendunum og allt
gert til þess að sinna þeirra þörfum, kröfum og væntingum.
53
Össur er að vinna frábært starf fyrir okkur og við fáum mjög góða þjónustu. Hann hefur
brotið fót og ég fór með hann og hann var kominn í viðgerð tveimur klukkustundum seinna.
Við þurfum aldrei að bíðan lengi og aðgengið er mjög gott.
Viðmælandi 3 byrjaði að fá þjónustu frá Össuri allt frá því að fyrirtækið var stofnað og var
Össur Kristinsson þá allt í öllu í fyrirtækinu. Fyrirtækið var ekki orðið jafn stórt og virt og það
er í dag heldur var í raun bara þessi eini maður. Össur gerði mjög mikið fyrir viðmælanda
okkar og saman þróuðu þeir marga fætur í leit að sem bestum fæti fyrir viðmælanda okkar.
,,Össur hitti mig nánast á hverju kvöldi á tímabili til þess að smíða sem bestan fót á mig”.
Hann hefur því fylgst með fyrirtækinu dafna og blómstra allt frá upphafi og er upplifun hans á
fyrirtækinu byggð á upplifun hans á frumkvöðlinum Össuri Kristinssyni. Viðmælandi okkar
var ákveðin áskorun fyrir Össur þar sem hann var með ónýtan stúf og vildu læknar taka meira
af fætinum. Össur tók það hins vegar ekki í mál og gafst ekki upp á smíðunum þar til hann bjó
til fót sem passaði á viðmælanda okkar. Þar sem Össur sjálfur var einfættur þá hafði hann
þessa innsýn og þekkingu á mikilvægi gervilima og gat unnið út frá því.
Viðmælandi 3 tók þannig þátt í þróuninni sem hefur átt sér stað í fyrirtækinu. Síðan þá
hefur fyrirtækið þróast mikið og er orðið eitt stærsta fyrirtækið í heiminum í sínum bransa.
Reynsla viðmælanda okkar af fyrirtækinu eins og það er í dag er mjög góð og hefur hann orð
á því að hann sem notandi þjónustunnar hafi alltaf valdið. Fyrirtækið vinnur mjög
fagmannlegt starf og þjónustan er mjög aðgengileg.
Ungu viðmælendur okkar hafa einnig tekið mikinn þátt í þróun gervifóta fyrir yngri
notendur enda hafði Össur ekki mikla reynslu af smíðum gervifóta fyrir mjög unga krakka.
Fyrirtækin sem smíða gervilimi eru í sífelldri þróun og allt gengur út á það að búa til
gervilimi sem gerir fólki kleift að gera allt sem það vill. Miklar framfarir hafa orðið hjá
fyrirtækinu og mikil bæting í smíðun gervilima. Mikil fagmennska ríkir innan búða Össurar
og mikill metnaður lagður í að gervilimirnir séu eins þægilegir og gagnlegir og mögulegt er.
Með öllum heimsóknum okkar í Össur og út frá þeim viðtölum sem við höfum tekið komumst
við að því að Össur er frábært fyrirtæki sem opnar svo marga stórkostlega möguleika fyrir
fólk sem missir útlim. Aðgengið að gervilimum eykur lífsgæði þeirra sem missa útlim og eru
gervilimir gífurlega mikilvæg hjálpartæki til þess að gera þessum hópi kleift að stunda nánast
allar athafnir daglegs lífs án mikilla óþæginda eða vandræða. Möguleikar íþróttafólks verða
einnig meiri með miklu framboði á sérhönnuðum fótum og höndum sem gerir þeim kleift að
54
stunda sína grein að meiri krafti og alvöru. Mjög gott aðgengi er að gervilimum og ekki er
löng bið eftir nýjum fæti eða öðru stoðtæki.
8.3 Oscar Pistorius
Allir viðmælendur okkar nema einn voru spurðir út í Oscar Pistorius og vissu þeir allir um
afrek hans sem og þá staðreynd að hann væri ákærður fyrir morð. Þau voru öll sammála um
að hann væri frábær íþróttamaður sem hefur unnið stórkostleg afrek og fatlað íþróttafólk getur
horft á hans afrek og séð að allt er hægt. Tveir viðmælenda okkar höfðu orð á því að hann hafi
rutt veginn fyrir aðra fatlaða íþróttamenn þegar hann varð fyrstur fatlaðra íþróttamanna til
þess að keppa í flokki ófatlaðra á Ólympíuleikum.
Allir sem eru inn á Paralympics þeir vita hver hann er og bíða eftir því að hann hlaupi.
Það sýnir hversu mikil fyrirmynd hann er og hvað hann er búinn að rífa mikið af fólki með
sér. Út af honum varð Paralympics svona stórt mót.
Viðmælandi 4 var staddur á Paralympics og tók þar eftir hversu spenntir allir voru að sjá
Pistorius. Hann sá að fólk með gervifætur væri óhræddari við að sýna fötlun sína þegar það
vissi af Pistoriusi og gervifótum hans svoana sýnilegum.
Hann er fyrirmynd, hann er ennþá fyrirmynd fyrir mér. Það er ekkert hægt að taka það af
honum þrátt fyrir þetta mál. Hann er aðalnafnið í þessu Paralympics og íþróttum fatlaðra
og þau afrek sem hann hefur náð breytast ekkert þrátt fyrir málið.
Viðmælendur okkar voru allir á sama máli að Pistorius hafi verið góð fyrirmynd þó svo að
þeir hafi ekki verið á eitt sammála fyrir hvaða markhóp. Flestir töldu þó að hann væri
fyrirmynd fyrir flesta íþróttamenn en einn viðmælenda okkar taldi hann aðeins hafa verið
fyrirmynd fyrir börn þar sem fullorðið fólk hafi venjulega náð ákveðnum þroska og þar með
fundið drifkraftinn í sjálfum sér.
Össur er eitt af stærstu fyrirtækjum í heiminum sem selur stoðtæki og hefur verið mikil
þróun síðastliðin ár í þjónustu. Oscar Pistorius var helsta andlitið í þeirra
auglýsingaherferðum og taldi Össur hann vera þá fyrirmynd sem myndi styrkja ímynd
fyrirtækisins. Samkvæmt viðmælendum okkar sem starfa hjá Össuri kom hann vel fram, var
metnaðarfullur, kappsamur, kurteis og valdi Össur hann ekki aðeins út frá frábærri
hlaupatækni heldur einnig út frá persónuleika. ,,Það er mikil áhætta sem fylgir því að velja
andlit fyrirtækja og þarf að vanda valið vel”. Viðmælandi 4 talaði um að áhættan væri mikil
55
að hafa einn mann svona mikilvægan talsmann fyrirtækisins en Oscar Pistorius var eflaust
vænlegur kostur enda töluðu allir einstaklega vel um hann og reynsla viðmælanda okkar bara
góð af honum. Pressan sem fylgir því að vera stöðugt í sviðsljósinu, þurfa alltaf að vera
fullkominn og koma vel fram, getur verið gífurleg og gæti það hafa gert honum lífið erfiðara.
Eftir að málið kom upp og hann var ákærður fyrir að hafa myrt kærustu sína finnst þó
ekkert um hann innan veggja Össurar. Hvorki á heimasíðu Össurar né á höfuðstöðvum
fyrirtækisins.
Mæður viðmælenda okkar sem við ræddum við töluðu um hvað Pistorius var mikilvæg
fyrirmynd fyrir syni þeirra og í raun meiri fyrirmynd en þeir sjálfir gera sér grein fyrir. Önnur
þeirra talaði einnig um hversu mikilvægur hann var fyrir hana þegar hún gekk með son sinn
(viðmælanda okkar) eftir að hún hafði komist að því að hann myndi fæðast án fóta. Hún hafði
séð Pistorius á netinu þar sem hann var að keppa í spretthlaupi með gervifætur á báðum
fótum. Þá gerði hún sér grein fyrir því að allt yrði í lagi og barnið hennar gæti gert allt sem
það vildi þrátt fyrir sína fötlun. Hún og fjölskylda hennar voru mjög þakklát Pistoriusi fyrir að
vera sýnilegur með fötlun sína og fyrir að sýna fram á að allt væri mögulegt. Síðan hafi
Pistorius komið inní líf þeirra eftir að viðmælandi okkar fæddist og verið honum mikilvægur
sem og allri fjölskyldunni. Pistorius var allur að vilja gerður þegar það kom að fjölskyldunni
og vildi hann hjálpa viðmælanda okkar. Hann var því mikilvæg fyrirmynd fyrir viðmælanda
okkar og fjölskyldu hans.
Hin móðirin talaði um að þau hefðu notað Pistorius mikið þegar viðmælandi okkar missti
fótinn og það hafi hjálpað þeim rosalega mikið að getað talað um hann. Að geta nýtt sér það
að ætla að verða eins flottur og þessi flotti íþróttamaður hjálpaði þeim mikið. Þau sýndu
meðal annars bekkjarfélögum viðmælanda okkar myndir af Pistoriusi til þess að sýna þeim að
hægt væri að vera afreksíþróttamaður þó svo að maður sé fatlaður. Það hafi hjálpað mikið
þegar viðmælandi okkar missti fótinn að geta útskýrt það fyrir vinum sínum til þess að sýna
fram á að fötlunin væri engin fyrirstaða. Þau hafi þá séð fatlaðan íþróttamann sem var alveg
jafn flottur og hinir íþróttamennirnir og því skipti Pistorius þau miklu máli.
Málið hefur gífurleg áhrif á það hvernig viðmælendur okkar horfa á hann sem fyrirmynd í
dag en viðmælandi 2 nefndi það fyrst af öllu að Pistorius myndi kannski fara í fangelsi. Nú
horfir hann ekki lengur á Pistorius sem frábæra fatlaða afreksíþróttamanninn heldur fatlaða
56
manninn sem mögulega drap kærustu sína. Það er samt einróma niðurstaða viðmælenda að
það muni enginn taka afrek Pistoriusar af honum og hann hafi verið mikil fyrirmynd.
57
9 Samantekt og lærdómur
Að okkar mati eru íþróttir gífurlega mikilvægar enda stór partur af lífi okkar beggja. Við
höfum kynnst okkar bestu vinum í gegnum íþróttirnar og foreldrar okkar og fjölskylda hafa
stutt okkur í íþróttaiðkun okkar. Dýrmæt augnablik hafa skapast í gegnum íþróttirnar sem við
munum enn þann dag í dag. Allir þessir hlutir hafa mótað okkur sem persónur og átt hlut í að
móta sjálfsmynd okkar. Við teljum íþróttir geta styrkt alla eins og þær hafa styrkt okkur og að
allir ættu að geta valið að stunda þá íþrótt sem þeir vilja. Því miður er það ekki raunin þar sem
framboð á íþróttum fyrir fatlað fólk er ekki fullnægjandi að okkar mati og teljum við það
meðal annars stafa af lélegu aðgengi og aðgreiningu samfélagsins (Shapiro og Martin, 2010).
Fyrirmyndir eru stór partur af því af hverju fólk velur sér ákveðna íþrótt og en það vill
líkjast þeim sem það lítur upp til og dáist að (Bush, Craig og Bush, 2004). Oscar Pistorius var
mikil fyrirmynd fyrir fatlað fólk og afrek hans gerðu það að verkum að fólk með gervifætur
var óhræddara við að sýna fötlun sína, verða sýnilegra og ætla sér stóra hluti á sviði íþrótta
(Munnleg heimild, viðmælandi 4 þann 4. apríl). Þess vegna teljum við að íþróttir fatlaðs fólks
og fatlað afreksíþróttafólk sé mikilvægur partur af samfélaginu sem hvetji annað fatlað fólk til
aukinnar hreyfingar, aukinnar samfélagsþátttöku og virkni og stuðli að heilbrigðara líferni
(Bush, Craig og Bush, 2004). Fatlað afreksíþróttafólk, líkt og Pistorius, geta einnig breytt
viðhorfum samfélagsins til fatlaðs fólks með því að vera sýnilegt og hafna þeim
staðalímyndum að fötlun sé neikvæð. Þegar afreksíþróttafólk nær góðum árangri ógnar það
gamalgrónum staðalímyndum um fatlað fólk og með því að krefjast þess að afrek þeirra séu
tekin alvarlega og til jafns við afrek ófatlaðs fólks mun aðgreining vonandi minnka (Ármann
Jakobsson og Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2007).
Samkvæmt rannsókn okkar þá skynjum við að í einhverjum tilvikum líti samfélagið svo á
að fatlað fólk í íþróttum eigi að vera þakklátt fyrir það sem það fær og gleðjast yfir því að fá
að taka þátt en ekki að reyna að ná ákveðnum árangri í íþrótt. Árangur fatlaðs íþróttafólks er
aðgreindur frá árangri ófatlaðs fólks og ekki metinn til jafns á við annan árangur. Það er í takt
við þann hæfishroka sem á sér stað í samfélaginu þar sem fatlað fólk er aðgreint frá ófötluðu
fólki og búist er við litlu af fötluðu fólki (Campell, 2009; Kristín Björnsdóttir, 2014). Einnig
getum við sagt út frá viðmælendum okkar að fatlað íþróttafólk getur ekki verið sett undir
sama hatt þar sem að allir eru ólíkir og með ólík markmið. Það þarf að að vera hvatning sem
58
hentar öllum í íþróttum fatlaðs fólks, laga þarf þjálfunina að einstaklingunum og gera fleiri
úrræði aðgengileg. Það er í samræmi við þær rannsóknir sem Shapiro og Martin gerðu árið
2010 en þeir komust að þeirri niðurstöðu að aðlaga þurfi ákveðnar íþróttagreinar að fötluðum
iðkendum en íþróttir hafi alltaf jákvæð áhrif, óhátt því hvort þær séu aðlagaðar eða ekki
(Shapiro og Martin, 2010).
9.1 Mikilvægi íþrótta
Til að lifa sjálfstæðu lífi eiga allir, óháð skerðingu, rétt á að taka ákvarðanir um eigið líf og
eiga rétt á að taka fullan þátt í samfélaginu. Fatlað fólk á því rétt á að ákveða hvernig þjónustu
það fær og hvað það gerir í lífinu. Þess vegna ætti það að vera sjálfsagður réttur fatlaðs fólks
að fá að ákveða hvort það stundi íþróttir og þá hvaða íþrótt sem og fá að haga þeirri þjónustu
sem það þarf til þess að stunda ákveðna íþrótt (Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja Haraldsdóttir,
2010). Það er einnig partur af sjálfsákvörðunarrétti hverrar manneskju að fá að taka
ákvarðanir sem þessar, sem snúa að athöfnum daglegs lífs, en samkvæmt lögum eiga allir að
búa við sjálfsákvörðunarrétt (Vilhjálmur Árnason, 2003). Sú er hins vegar ekki raunin en
samkvæmt rannsókn okkar hafa viðmælendur okkar ekki haft sömu tækifæri á íþróttaiðkun og
áður en þeir misstu útlim. Þeir hafi ekki fengið tækifæri á að æfa aftur til að mynda handbolta
en þeir voru mjög virkir í þeirri íþrótt áður þar sem reglur kveði á um að ekki megi vera með
hluti á sér sem mögulega gæti skaðað aðra leikmenn og hlaupafjaðrir gætu mögulega skaðað
einhvern (Handknattleikssamband Íslands, 2010). Þar með er sjálfsákvörðunarréttur þeirra
skertur þar sem þeir hafa ekki sama val og sömu möguleika á íþróttavali og áður.
Íþróttir eru stór partur af lífi viðmælenda okkar og töluðu þeir allir um að þeir vissu ekki
hvar þeir væru án þeirra. Þeir stunda allir fleiri en eina íþrótt og telja mikilvægt að allar
íþróttir standi til boða fyrir fatlað fólk. Þeir er allir kappsamir og leggja mikinn metnað í það
sem þeir gera auk þess sem þeir njóta félagsskapsins. Þar sem þeir telja sig ekki vera fatlaða
þá finnst þeim þeir betur eiga heima í íþróttum með ófötluðu fólki og ungu viðmælendurnir
æfa þar með bekkjarfélögum og vinum. Íþróttir hafa mjög jákvæð áhrif á fatlað fólk enda hafa
rannsóknir sýnt fram á það að líkamsrækt og íþróttir spili stórt hlutverk í sjálfsvirðingu barna
og unglinga. Fötluð börn, viðmælendur okkar þar á meðal, hagnast gífurlega á því að vera
partur af ákveðnum æfingahópi eða íþróttafélagi en það styrkir samfélagsstöðu þeirra,
sjálfsmat og þátttöku (Gruber, 1986). Eins og fyrr segir í ritgerðinni eru félagsleg samskipti
mjög mikilvæg í lífi hvers og eins og hafa mikið um sjálfsmynd fólks að segja. Fólk sem
59
mynda félagsleg net og tengjast einhverjum hópi eru líklegri til að taka upp þau gildi og
viðmið sem eru í hópnum (Sutherland, 1939). Valdefling á sér stað í gegnum félagsleg
samskipti sem ýta undir sjálfsákvörðunarrétt (Sprague og Hayes, 2000). Íþróttaiðkun styrkir
einnig hreyfigetu og hafa rannsóknir sýnt góð hreyfigeta hefur styrkjandi áhrif á sjálfsmynd
(Hermundur Sigmundsson, 2001). Með sterkari sjálfsmynd á fólk auðveldara með að taka
ákvarðanir og verður þannig sjálfstæðara (Gylfi Ásmundssson, 1993; Doctor, e.d.).
Eldri viðmælendur okkar töluðu um ákveðið sorgartímabil sem þeir hafi gengið í gegnum
eftir aflimunina þar sem þeir hafi gert hluti sem þeir eru ekki stoltir af í dag. Þeir hafi hins
vegar snúið við blaðinu þegar þeir byrjuðu að stunda íþróttir aftur og það hafi styrkt
sjálfsmynd þeirra töluvert. Þeir hafi sett sér markmið sem þeir kepptust við að ná og þegar
þeim var náð bættist stöðugt við sjálfstraust þeirra. Yngri viðmælendurnir hafi ekki gengið í
gegnum þetta tímabil þar sem þeir hafi verið ungir og átt auðveldara með að aðlagast
aflimuninni. Þeir eru samt með rosalega öflugt og gott sjálfstraust sem þeir hafi öðlast í
gegnum íþróttirnar og þeir elska að sýna ófötluðu fólki að fötlun sé ekki fyrirstaða og þeir geti
gert allt.
9.2 Hvatning í íþróttum og þjálfun
Í íþróttum er mikil hvatning og algengt að einstaklingur setji sér markmið og vinni að því að
ná þeim með því að æfa. Þegar markmiðum er náð veitir það manneskjunni stolt og vellíðan
sem styrkir hana sem manneskju. Allt þetta er hluti af valdeflingu en valdefling er huglæg
tilfinning sem ýtir undir sjálfsákvörðunarrétt, sjálfsmat og sjálfsvirðingu í gegnum tengsl
manna og hefur einnig áhrif á félagsstöðu (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2001). Það er því
virkilega mikilvægt að þjálfun fólks sé góð og valdeflandi sem og viðeigandi fyrir hvern og
einn. Fólk sem sérmenntað hefur sig í líkamlegri heilsu hafi góð og hvetjandi áhrif á fatlað
fólk og hvetji til aukinnar íþróttaiðkunar (Wilhite og Shank, 2009). Þjálfarar þurfa að aðlaga
þjálfun sína að einstaklingunum og vera tilbúnir að takast á við fjölbreytileika mannkynsins.
Móðir viðmælanda okkar talaði um að það væru ekki allir þjálfarar tilbúnir að þjálfa fólk með
gervifætur því þeir töldu sig hvorki hafa getu eða þekkingu til þess. Hún benti á að til þess að
fatlað fólk nái markmiðum íþróttaiðkunar, sem eru að fá aukna hreyfigetu, bættari heilsu,
aukna bjartsýni, bættari líkamlega og andlega líðan (Wilhite og Shank, 2009), þurfi þjálfarinn
og þjálfunin að vera góð. Hennar reynsla af þjálfurum er þó mjög góð og er hún virkilega
þakklát þeim þjálfurum sem hvatt hafa son hennar áfram í íþróttum. Þeir þjálfarar sem þjálfað
60
hafi son hennar hafi komið fram við hann eins og hvern annan iðkanda og tekið vel á móti
honum enda er hann eins og hver annar iðkandi. En rannsóknir benda til þess að aðlaga þurfi
oft ákveðnar íþróttagreinar að fötluðum iðkendum og er það í höndum þjálfarans að fylgja því
eftir. Þjálfunin þarf að vera einstaklingsmiðuð, gæta skal þess að æfingar séu við hæfi þerra
sem iðka íþróttina og taka skal tillit til getumuns (Shapiro og Martin, 2010). Viðmælendur
okkar töluðu allir um að þeir þurfi meiri samkeppni og finnist oft eins og afrek fatlaðra
íþróttamanna séu minna metin en afrek ófatlaðra íþróttamanna auk þess sem fatlaðir
íþróttamenn eru ekki jafn sýnilegir og ófatlaðir.
9.3 Afrek fatlaðs íþróttafólks ekki merkileg?
Samkvæmt upplýsingaöflun okkar virðast afrek fatlaðra íþróttamanna ekki teljast merkileg í
samanburði við afrek ófatlaðs fólks, sést í vali á íþróttamanni ársins. Þar eiga fatlaðir
íþróttamenn ekki möguleika á að fá viðurkenningu sem íþróttamaður ársins í sinni íþróttagrein
(Íþróttasamband Íslands, e.d.). Aðeins á ófatlaður maður eða kona möguleika á að fá þau
verðlaun. Tökum sem dæmi frjálsar íþróttir. Það á að velja íþróttamann ársins í frjálsum
íþróttum og valið er eftir þeim afrekum sem einstaklingur hefur náð á árinu. Ákveðinn
íþróttamaður er valinn sem setti Íslandsmet og varð Íslandsmeistari, hann komst síðan næstum
því á heimsmeistaramótið en var rétt undir lágmarkinu sem þarf að ná. Hann er einnig í 46.
sæti á heimslistanum í sinni grein. Síðan var fatlaður íþróttamaður sem varð heimsmeistari í
sömu grein og þar af leiðandi í 1. sæti á heimslistanum nema bara í flokki fatlaðs fólks. Hann
er þó ekki valinn frjálsíþróttamaður ársins þó svo að hann hafi orðið heimsmeistari. Þetta er
mjög gott dæmi um aðgreiningu sem því miður á sér stað í okkar samfélagi og eru skýr
skilaboð, að okkar mati, um þau viðhorf sem samfélagið hefur á afrekum fatlaðra
íþróttamanna (Íþróttasamband Íslands, e.d.).
En hver ákvarðar hvaða afrek eru merkilegri en önnur? Okkur finnst ótrúlegt að hægt sé að
gera upp á milli afreka og íþróttafólks út frá því hvort þau séu fötluð eða ekki. Það að verða til
dæmis heimsmeistari er ótrúlegt afrek og þá skiptir engu máli hvort þú sért fatlaður eða
ófatlaður, afrekið er alltaf ótrúlegt og frábær árangur. Einnig finnst okkur grátlegt að vita til
þess að fatlaður afreksíþróttamaður eða kona geti aldrei átt kost á því að verða valin best eða
bestur meðal fólks í sömu grein í vali á íþróttamanni ársins. Þar eiga þau kost á að vera fremst
meðal fatlaðra íþróttamanna, algjörlega óháð hvaða íþróttagrein þau stunda, en sama hvaða
árangri þau ná geti þau ekki verið fremst meðal allra á Íslandi í sömu grein. Þá er líkt og
61
árangur þeirra sé minna metinn en ófatlaðra íþróttamanna og fatlaði íþróttamaðurinn geti ekki
talist betri en hinn ófatlaði þrátt fyrir að tölur og afrek sýni annað (Íþróttasamband Íslands,
e.d.). Þarna gætu staðalímyndir verið að spila inní. Þar sem að fatlað fólk er ósjálfbjarga og
háð ófötluðu fólki þá getur það ekki mögulega verið valið fram yfir ófatlað fólk í vali á
íþróttamanni ársins (Eiríkur Karl Ólafsson Smith, 2010). Birtingamyndir fatlaðs fólks í
fjöldamenningunni er með því sniði að oft er talað niður til fatlaðs fólks og fólk myndar sér þá
skoðun að hæfileikar fatlaðs fólks séu ávallt minni en hæfileikar ófatlaðs fólks (Nelson,
2003). Viðmælendur okkar voru því hjartanlega sammála að þessi aðgreining sé til staðar og
þurfa finni lausn á þessu. Það að aðeins skuli vera hægt að velja tvo fatlaða íþróttamenn sem
íþróttamenn ársins í flokki fatlaðs fólks er virkilega sorglegt þar sem til er margt frábært fatlað
afreksíþróttafólk. Það virðist einnig ekki skipta máli hvaða íþrótt fatlað fólk stundi, einhvern
veginn er hægt að bera þær saman og velja tvo sem mest hafa afrekað (Íþróttasamband
Íslands, e.d.).
9.4 Viðhorf samfélagsins og áhrif þeirra á íþróttir fatlaðs fólks
Íþróttagreinar sem til boða eru fyrir fatlað fólk eru af skornum skammti og ekki er algengt að
fatlaður einstaklingur æfi grein með ófötluðum einstaklingum. Sérúrræði eru fyrir fatlað fólk
og er það mikið vegna læknisfræðilegrar nálgunnar sem ríkir í samfélaginu. Fatlaðir
íþróttamenn geta ekki stundað íþróttir með ófötluðum vegna þess að það er eitthvað sem
hamlar fötluðu íþróttamönnunum (Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún Pálmadóttir, 2006;
Rannveig Traustadóttir, 2006). Þessi hugsunarháttur skerðir möguleika fatlaðs fólks í
íþróttum. Félagsfræðileg sjónarhorn segja að það sé samfélagið sem fatlar einstaklinginn og
það er til dæmis með lélegu aðgengi (Dóra S. Bjarnason, 2001). Það er einmitt það sem við
erum að sjá í íþróttum fatlaðs fólk. Fatlað fólk hefur ekki aðgang að ákveðnum íþróttum og
það er að hamla þeim frekar en fötlunin. Þær íþróttir sem algengast er að fatlað fólk fer að
stunda eru boccia og bogfimi, við veltum því fyrir okkur hvort að það sé einhver ástæða fyrir
því? Fjölmennasta íþróttagrein fatlaðs fólks er boccia (Íþróttasamband fatlaðra, e.d.) og eru
mjög margir fatlaðir einstaklingar sem stunda hana. Það er að vissu leyti jákvætt að svona
margir skuli stunda einhverjar íþróttir en ef að úrvalið af íþróttagreinum væri meira fyrir
fatlað fólk væri boccia þá fjölmennasta greinin?
Hæfishroki í samfélaginu er annar hlutur sem hefur getur haft áhrif á íþróttir fatlaðs fólks.
Hæfishroki lýsir sér þannig að fatlað fólk er vanmetið og dregið er úr getu þess. Það er
62
einblínt á hvað fatlað fólk getur ekki og það er aðgreint frá ófötluðu fólki. Þannig er það ekki
álitið geta æft íþróttagrein með ófötluðum. Þessi hæfishroki birtist í lélegu aðgengi,
aðgreiningu og litlum væntingum (Campell, 2009). Lélegt aðgengi að íþróttahúsum getur
hamlað fötluðu fólki í íþróttum og fatlað fólk er aðgreint frá ófötluðu vegna þess að það er
ekki talið að það sé fært um sömu hluti í íþróttaiðkun. Oftar en ekki eru síðan litlar væntingar
gerðar til fatlaðs fólks í íþróttum, en eins og fram kom í viðtölum okkar þá er oft ekki ætlast
til að keppt sé til verðlauna í hópi fatlaðs fólks. Hæfishroki getur einnig birst í fjölmiðla
umfjöllun en viðmælendur okkar voru sammála um að takmörkuð umfjöllun væri um íþróttir
fatlaðs fólks í fjöldamenninngunni. Með því að hafa takmarkaða umfjöllun um þeirra
íþróttaafrek er fjöldamenningin að undirstrika að litlar væntingar séu gerðar til fatlaðs fólks og
íþróttaafrek þess séu ekki metin eins merkileg og ófatlaðs fólks. Þetta kemur einnig í veg fyrir
sýnileika fatlaðs fólks og þar með í veg fyrir að þau geti verið fyrirmyndir fyrir fleiri en
einungis fólk í nærumhverfi þess. (Campell, 2009). Þessi fjölmiðlahæfishroki sást best í
viðtalinu við viðmælanda 1 sem náði því ótrúlega afreki að verða heimsmeistari í sinni grein.
Hann gæti því verið kjörin fyrirmynd fyrir börn eða ungmenni sem ætla sér að ná langt í þeirri
tilteknu grein eða þeim sem langar að verða afreksíþróttamaður. Fjölmiðlaumfjöllun var hins
vegar engin um þetta afrek hjá Ríkisútvarpinu (Rúv) sem er rás sem á að vera aðgengileg
öllum Íslendingum. Fjölmiðlaumfjöllun var hins vegar um afrekið á Stöð 2 sem er ekki
ókeypis og ekki aðgengileg öllum. Þetta takmarkar sýnileika hans og takmarkar möguleika
hans á að vera fyrirmynd fyrir alla Íslendinga. Staðalímyndir koma þarna inní og geta þær til
dæmis haft áhrif á það að fatlað fólk er ekki talið eiga að keppa til verðlauna í ákveðnum
íþróttum og að það sé aðgreint frá ófötluðu íþróttafólki. Samkvæmt einum viðmælanda okkar
þá er keppt til verðlauna á skíðum ófatlaðra barna en í hópi fatlaðra barna fá allir verðlaun því
allir voru svo duglegir að taka þátt. Þetta fyrirkomulag hentaði viðmælanda okkar þó alls ekki
og vildi hann hafa hvatningu og fá verðlaun fyrir þann árangur sem hann náði. Staðalímyndir
fatlaðs fólk geta kallað fram vorkunn í þeirra garð (Ármann Jakobsson og Hanna Björg
Sigurjónsdóttir, 2007) og fatlað fólk er álitið byrði á samfélagið og ósjálfbjarga (Eiríkur Karl
Ólafsson Smith, 2010). Ef fatlað fólk er ósjálfbjarga hvernig getur það þá verið í íþróttum?
Og ef að það er í íþróttum þá er það ótrúlega duglegt. Allt þetta getur haft áhrif á viðhorf fólks
á fötluðu fólki í íþróttum og gert það að verkum að það er aðgreint frá ófötluðum og minni
væntingar eru gerðar til þess. En staðreyndin er sú að hafi fatlað fólk löngun til þess að stunda
ákveðna íþrótt er það sjálfsagður réttur þess samkvæmt samningi um réttindi fatlaðs fólks
63
(2009). Það er ekkert meira eða minna athugavert við það heldur en þegar ófatlað fólk vill
stunda íþróttir. Sé farið eftir hugmyndafræðinni um sjálfstætt líf á fólk rétt á því að stjórna lífi
sínu sjálft og á þá fullan rétt á því að taka þátt í hverri þeirri tómstund sem því hugnast. Þurfi
fatlað fólk á þjónustu að halda til þess að stunda íþróttir þá ætti það að vera sjálfsagður réttur
þess (Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja Haraldsdóttir, 2010). Ef mannekla eða skortur á
þjónustu er þess valdandi að fatlað fólk geti ekki stundað íþróttir má benda á það að
notendastýrð persónuleg aðstoð (NPA) myndi fljótt leysa þann vanda. Með NPA getur fólk
hagað þjónustu sinni eins og það vill og haft sitt aðstoðarfólk með sér á æfingar sem myndi
aðstoða manneskjuna ef á þyrfti. Það myndi gera fötluðu fólki kleift að hafa meira vald á
íþróttaiðkun sinni og fatlaða manneskjan hefði aðstoð sem hún treystir og er óhrædd við að
nýta sér (Npa miðstöðin, e.d.). Það myndi einnig nýtast fötluðu fólki þegar kemur að því að
æfa með ófötluðu fólki að hafa sitt fólk til að aðstoða sig við að gera sömu hluti og ófatlað
fólk á æfingum því allt er hægt með viðeigandi aðstoð (Npa miðstöðin, e.d.).
Í fullkomnum heimi væri aðgreiningin engin og allir gætu æft með öllum enda ætti að vera
val hvers og eins að æfa þá íþrótt sem þau hafa áhuga á. Íþróttir eru mikilvægur partur af
félagsþroska, eflir sjálfstraust og eykur líkamlegan styrk (Shapiro og Martin, 2010). Margir
álíta að Oscar Pistorius hafi rutt veginn fyrir annað fatlað íþróttafólk þegar hann keppti fyrstur
manna á Ólympíuleikum ófatlaðs fólks (CNN, 5. mars 2014). Það að hann hafi keppt þar við
ófatlað fólk gaf öðru fólki von um að aðgreining fatlaðs íþróttafólks og ófatlaðs myndi
minnka. Viðmælendur okkar töluðu nánast allir um það að hann hafi verið sá maður sem rutt
hafi veginn og opnað meiri möguleika fyrir fatlað íþróttafólk.
Þegar við tókum viðtölin fengum við þá sýn frá viðmælendum okkar að þeir álitu sig ekki
vera fatlaða. Það hafi stutt ályktanir okkar að koma þurfi til móts við þennan hóp íþróttafólks
svo það finni sig betur í íþróttaiðkun. Fatlað íþróttafólk er metnaðarfullt og vill keppa til þess
að verða með þeim bestu í sínum greinum, það er því mikilvægt að árangur þeirra sé metinn
til jafns við árangur annarra og þau fái viðurkenningu fyrir alla vinnuna. Ekki er hægt að setja
allt fatlað íþróttafólk undir sama hatt því áherslur þeirra eru mismunandi rétt eins og ófatlaðra
íþróttamanna. Sumir ætla sér að komast langt en aðrir eru að stunda íþróttir fyrir
félagsskapinn og hreyfinguna (Gruber, 1986; Wilhite og Shank, 2009).
64
9.5 Pistorius, málið og mál O.J. Simpson
Margir urðu fyrir áfalli þegar fregnir bárust um mál Pistoriusar, ekki bara fatlað íþróttafólk
heldur öll íþróttahreyfingin sem og fyrirtækin sem studdu hann. Allt sem hann hafði unnið
fyrir og afrekað varð á einni nóttu að engu og er hann ekki lengur Oscar Pistorius íþróttahetja
heldur fatlaði, frægi maðurinn sem skaut kærustu sína (Oscar Pistorius, e.d.; Mirror, e.d.).
Þarna spila fjölmiðlar stórt hlutverk en margt hefur komið fram í umfjöllun fjölmiðla um mál
Oscars Pistoriusar og framgang þess og þá staðreynd að hann hafi orðið kærustu sinni Reevu
Steenkamp að bana. Fjölmiðlar hafa málað upp ákveðna mynd af öllu sem tengist málinu og
umfjöllunin kallar fram skoðanir fólks á málinu. Nánast allt sem fram hefur komið í
réttarhöldunum kemur fram í fjölmiðlum og allur heimurinn getur fylgst með. Skoðanir fólks
eru misjafnar og margt virðist hafa áhrif á þær.
Áhugavert er að sjá að fjölmiðlar hafa mikið sýnt Pistorius sem fórnalamb í þessu máli en
sýndar er myndir af honum grátandi og talað um líðan hans og hvað hann hefur átt erfitt
(Mirror, e.d.). Við veltum fyrir okkur hvort að það sé vegna þess að hann tilheyrir
minnihlutahópi, eða hópi fatlaðra, og er ákveðin íþróttahetja. Einnig höfum við velt því fyrir
okkur hvort að það geti haft áhrif á málaferlið sjálft, getur sú staðreynd að hann er íþróttahetja
og fatlaður skipt einhverju máli í framvindu málsins? En ef að við horfum á mál O.J. Simpson
virtust verjendur hans nota það að hann tilheyrði minnihlutahóp í sínu málaferli og hann var
frægur fótboltaleikmaður (Linder, 2000).
Þó svo að mál Pistoriusar og O. J. Simpson séu ekki eins er margt sem hægt er að bera
saman og málin eiga sér töluverðar hliðstæður. Verjendur Pistoriusar virðast vera að taka upp
sömu aðferð og verjendur Simpson gerðu á sínum tíma. Þeir eru búnir að halda því fram að
lögreglumaður sem átti að hafa verið að leggja Pistorius í einelti hafi átt við sönnunargögn og
stolið munum af vettvangi. O.J. Simpson var sýknaður, þó svo að flest sönnunargögn hafi
bent til þess að hann hafi framið morðin á fyrrverandi konu sinni og vini hennar, sökum þess
að lögreglumaður sem vann að málinu átti að hafa verið kynþáttahatari sem kom fyrir
sönnunargögnum til þess að koma sök á Simpson (Linder, 2000; Mirror, e.d.). Mikið er verið
að einblína á fötlun Pistoriusar og virðist það skipta höfuðmáli í réttarhöldunum hvort og
hvenær Pistorius hafi verið með gervifæturnar á sér. Okkur finnst smá eins og verjendur
Pistoriusar séu að einblína á fötlun hans til þess að ýta undir þær staðalímyndir fatlaðs fólks
að það geti ekki framið glæpi eða sé á einhvern hátt minnimáttar en ófatlaðir og þar af
leiðandi ekki fært um að fremja þennan glæp af yfirlögðu ráði (Mirror, e.d). Það er mjög
65
læknisfræðileg nálgun sem verjendur Pistoriusar beita í málinu en eins og fyrr hefur komið
fram í ritgerðinni er athygli læknisfræðilega sjónarhornsins beint á fötlun og skerðingu
manneskjunnar en ekki að manneskjunni sjálfri (Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún
Pálmadóttir, 2006). Pistorius telst þar með frávik frá „norminu“ og læknisfræðilega
sjónarhornið myndi líta á hann sem „gallaðan“. Hann er af þeim orsökum ekki fær um sömu
hluti og ófatlað fólk sem er hluti af þessu „normi“ (Rannveig Traustadóttir, 2006). Ef að litið
væri málið út frá félagslegum sjónarhornum væri ekki einblínt á það hvað Pistorius getur ekki
gert vegna fötlunar sinnar og réttarhöldin væru líkt og hjá öllum öðrum sakborningum.
Samkvæmt breska félagslega sjónarhorninu orsakast fötlunin ekki af skerðingunni heldur er
litið svo á að fötlunin sé tilkomin af hindrunum í samfélaginu. Hindranir í samfélaginu hafa
samt ekkert með það að gera hvort hann geti hafa framið þennan glæp eða ekki og því ætti
fötlun hans ekki að skipta máli (Rannveig Traustadóttir, 2006). Önnur félagsleg sjónarhorn
telja að fötlun sé tilkomin vegna ýmissa samfélagslegra hindrana og sé félagslegt
sköpunarverk með hindrunum á borð við aðgengi og aðbúnað. Við teljum að heimili Oscars
Pistoriusar hafi verið innréttað og sniðið að honum og því ætti aðgengi ekki að vera hindrun
fyrir hann í þessu máli (Dóra S. Bjarnason, 2001; Thomas, 2004). Það er ákveðinn hæfishroki
að telja að fatlað fólk geti ekki framið glæpi líkt og ófatlað fólk en hæfishroki sýnir sig í því
að ófatlað fólk vanmetur og dregur úr getu þess (Campell, 2009). Það er mikill hæfishroki í
máli Oscars Pistoriusar þar sem ófatlaður verjandi hans dregur úr getu Pistoriusar og telur
hann ekki vera færan um sömu hluti og ófatlað fólk (Mirror, e.d.).
Þrátt fyrir allmörg sönnunargögn sem bentu til þess að O.J. væri sekur þá tókst verjendum
hans að fá hann sýknaðan (Linder, 2000). Svo virðist vera sem að verjendur Pistoriusar reyni
að beita svipuðum leiðum. Því veltum við því fyrir okkur hvort að mál Pistoriusar fari á sömu
leið? Fá þessir tveir menn sérmeðferð vegna frægðar? Því miður var ekki búið að dæma í
málinu þegar við sendum þessa ritgerð til prentunar og því er málið enn óleyst gáta.
67
10 Heimildaskrá
Ármann Jakobsson og Hanna Björg Sigurjónsdóttir. (2007). Níu spurningar um fötlun
og fjöldamenningu. Sótt af
http://fotlunarfraedi.hi.is/sites/fotlunarfraedi.hi.is/files/Tsp_2007_grein_Hanna
%20og%20Armann.pdf
Átak, félag fólks með þroskahömlun. (e.d.). Búseta. Sótt af
http://www.lesa.is/stefna/buseta/index.html
Barnes, C. (2003). What a difference a decade makes: Reflections on doing
emancipatory disability research. Disability and Society, 18(1), 3–17.
Biography. (e.d.). O.J. Simpson. Sótt af http://www.biography.com/people/oj-
simpson-9484729?page=1
Brown, S. E, (2000). "Zona and Ed Roberts: Twentieth Century Pioneers." In:
Disability studies quarterly 20, 26-42. Sótt af
http://www.independentliving.org/docs3/brown00a.pdf
Bush, A., Craig, A.N. OG Bush, V.D. (2004). Sports Celebrity Influence on the
Behavioural Intentions og Generation Y. Journal of Advertising, 1,108-118.
Campell, F. K, (2009). Countours of ableism; The production of disability and
abledness. Australia: Griffith University.
68
CNN. (2014). Oscar Pistorius fast facts. Sótt af
http://edition.cnn.com/2013/03/06/world/africa/oscar-pistorius-fast-facts/
Conway-Smith, Erin. (2014). What we know and dont´t know about the night Oscar
Pistorius killed his girlfriend. Global post. Sótt af
http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/africa/140213/what-we-
know-and-dont-know-about-the-night-pistorius-killed-his-
Doctor. is. (e.d.). Sjálfsmynd, ungur fræðir ungan. Sótt af
http://doktor.is/grein/sjalfsmynd-ungur-fraedir-ungan
Dóra S. Bjarnason. (2001). Af sjónarhorni félagsfræði og fötlunarfræða: Er lífið þess
virði að lifa því fatlaður? Læknablaðið, 87(42), 30-34.
Eiríkur Karl Ólafsson Smith (2010). Sjálfskilningur hreyfihamlaðra unglinga: Þýðing
útlits fyrir merkingu fötlunar. Óbirt meistaraverkefni: Háskóli Íslands.
Esterberg, K. G. (2002). Qualitative methods in social research. Boston: McGraw-
Hill.
Gruber, J.J. (1986). Physical activity and self-esteem development in children: A
metaanalysis. Í G. Stull og H. Eckert (ritstjórar), Effects of physical activity on
children (bls. 30-48). Champaign, IL: Human Kinetics and American
Academy of Physical Education.
Gylfi Ásmundsson. (1993). Andlegt heilbrigði og geðvernd. Í Hörður Þorgilsson og
Jakob Smári (ritstj.), Sálfræðibókin (bls. 559-569). Reykjavík: Mál og
menning.
69
Handknattleikssamband Íslands, (2010). Leikreglur. Sótt af
http://www.hsi.is/library/Skrar/Motamal/Leikreglur/Leikreglur%202010.pdf
Hanna Björg Sigurjónsdóttir (2006). Valdefling: glíma við margrætt hugtak. Í
Rannveig Traustadóttir (ritstjóri). Fötlun: Hugmyndir og aðferðir á nýju
fræðasviði (bls. 66-80). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Háskóli Íslands (2003). Siðareglur Háskóla Íslands. Sótt af
http://www.hi.is/is/skolinn/sidareglur
Íþrótta- og Ólympíusamband Íslands (e.d.). Sótt af http://www.isi.is/um-
isi/ithrottamadur-arsins/ithrottamenn-sersambanda-2013/?pagenr=2
Íþróttasamband fatlaðra (e.d.). Sótt af http://ifsport.is/?yfirf=3&aid=69
Íþróttasamband fatlaðra (e.d.). Sótt af http://ifsport.is/?yfirf=3&aid=15
Íþróttasamband fatlaðra (e.d.). Sótt af http://www.ifsport.is/?yfirf=6&aid=31
Kemp, Joe. (2014). Reeva Steenkamp‘s mother: ´“I can forgive“ Oscar Pistorius for
killing. New York Daily News. Sótt af
http://www.nydailynews.com/news/world/reeva-steenkamp-mother-forgive-
oscar-pistorius-killing-article-1.1709984
Kristín Björnsdóttir (2014). "Ég fékk engan stuðning í skólanum" Fötlun, kyngervi og
stétt. Í Annadís G. Rúdolfsdóttir, Guðni Elísson, Ingólfur Ásgeir Jóhannesson
og Irma Erlingsdóttir (ritstj.) Fléttur III: Jafnrétti, menning, samfélag (bls.
233-257). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
70
Linder, Doug (2000). The Trial of Orenthal James Simpson. Sótt af
http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/Simpson/Simpsonaccount.htm
Margrét Margeirsdóttir (2004). Fötlun og samfélag; um þróun í málefnum fatlaðra.
(2. prentun). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Mirror (e.d.). Reeva Steenkamp. Sótt af http://www.mirror.co.uk/all-
about/reeva%20steenkamp
Mirror (e.d.) Oscar Pistorius trial. Sótt af http://www.mirror.co.uk/all-
about/oscar%20pistorius%20murder%20trial
Morris, J. (1993). Independent Lives: Community care and disabled´ people.
Basingstoke: Macmillan.
Nelson, J. A. (2003). The invisible cultural group: Images of disability. Í P. M. Lester
og S. D. Ross. (ritstjórar), Images that injure (bls. 175-194). London: Praeger.
NPA miðstöðin. (e.d.). Sótt af http://www.npa.is/index.php/hugmyndafraedin
NPA miðstöðin. (e.d.). Sótt af http://www.npa.is/index.php/hvad-er-npa/hvad-er-npa
Pro Football Player The Hall of Fame. (e.d.). O.J. Simpson. Sótt af
(http://www.profootballhof.com/hof/member.aspx?player_id=195)
Oscar Pistorius (e.d.). Sótt af http://oscarpistorius.com/category/about/
71
Rachels, James (1997). Stefnur og straumar í siðfræði. Jón Á. Kalmansson (þýðandi).
Reykjavík: Háskóli Íslands, Siðfræðistofnun og Háskólaútgáfan.
Rannveig Traustadóttir (2006). Í nýjum fræðaheimi: Fötlunarrannsóknir: áherslur og
álitamál í rannsóknum með fötluðu fólki. Í Rannveig Traustadóttir (ritstjóri).
Fötlun: hugmyndir og aðferðir á nýju fræðasviði (bls. 196-207). Reykjavík:
Háskólaútgáfan.
Rannveig Traustadóttir (2006). Í nýjum fræðaheimi: upphaf fötlunarfræða og átök
ólíkra hugmynda. Í Rannveig Traustadóttir (ritstj.), Fötlun: hugmyndir og
aðferðir á nýju fræðasviði (bls. 13-36). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Rannveig Traustadóttir (2013). Undrabörn, óvenjulegir líkamar, utangarðsfólk og
viðundur. Í Hanna Björg Sigurjónsdóttir, Ármann Jakobsson og Kristín
Björnsdóttir (ritstjórar), Fötlun og menning; Íslandssagan í öðru ljósi (bls. 7-
20 og 203). Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands og
Rannsóknasetur í fötlunarfræðum.
Ratzka A. D. (2012). Chapter 2 Perspectives on personal assistance, Brusén Peter,
Flyckt Karin, Gothia Förlag 2012. Sótt af
http://www.independentliving.org/docs7/Independent-Living-movement-
paved-way.html
Robson, Steve. (2014). Oscar Pistorius murder trial: The prosecution case in 13 key
moments. Mirror. Sótt af http://www.mirror.co.uk/news/world-news/oscar-
pistorius-murder-trial-prosecution-3280872
72
Samningur um réttindi fatlaðs fólks (2009). Þýðingin var endurbætt í apríl 2009 af
Þýðingarmiðstöð utanríkisráðuneytisins. Sótt af
http://www.velferdarraduneyti.is/media/acrobat-
skjol/10062009SamningurUmRettindiFatladsFolks.pdf
Shapiro, D. R. og Martin, J. J. (2010). Athletic identity, affect, and peer relations in
youth athletes with physical disabilities [rafræn útgáfa]. Disability and Health
Journal, 3.
Sigrún Þ. Broddadóttir (2010). Að flytja úr foreldrahúsum: Upplifun og reynsla ungs
fólks með þroskahömlun og foreldra þeirra. Óbirt MA-ritgerð: Háskóli Íslands,
Menntavísindasvið.
Snæfríður Þóra Egilsson og Guðrún Pálmadóttir (2006). Heilbrigði og fötlun:
Alþjóðleg líkön og flokkunarkerfi. Í Rannveig Traustadóttir (ritstj.), Fötlun:
Hugmyndir og aðferðir á nýju fræðasviði (bls. 37-65). Reykjavík:
Háskólaútgáfan.
Sprague, J. Og Hayes, J. (2000). Self-Determination and Empowerment: A Feminist
Standpoint Analysis of Talk about Disability. American Journal of Community
Psychology, 28(5), 671-695.
Special Olympics (e.d.). Sótt af http://www.specialolympics.org/history.aspx
Sutherland, E. (1939). Principles of criminology. Chicago: University of Chicago
Press.
Thomas, C. (2004). Rescuing a social relational understanding of disability.
Scandinavian Journal of Disability Research, 6(1), 22-35.
73
Vanlandewijck, Y. C. og Thompson, W. R. (2011). The Paralympic Athlete. Wiley –
Blackwell.
Vilborg Jóhannsdóttir og Freyja Haraldsdóttir (2010). Þjóðarspegillinn. Notendastýrð
persónuleg aðstoð fyrir fatlað fólk á Íslandi, innleiðing og stjórnsýsla. Tekið af
Silja Bára Ómarsdóttir (ritstjóri).
Vilhjálmur Árnason (2003). Siðfræði lífs og dauða. Reykjavík: Háskóli Íslands,
Siðfræðistofnun og Háskólaútgáfan.
Vilhjálmur Árnason (2004). Sjálfræði í aðstæðum fatlaðra. Í Ástríður Stefánsdóttir og
Vilhjálmur Árnason (ritstjórar), Sjálfræði og aldraðir (bls. 13-14). Reykjavík:
Siðfræðistofnun og Háskólaútgáfan
Vísbending (2000). Össur Kristinsson. Vísbending, 51 (18), xx-xx.
Wilhite, B. og Shank, J. (2009). In praise of sport: Promoting sport participation as a
mechanism of health among persons with a disability. Disability and Health
Journal, 2, 116-127.
Þorgerður Einarsdóttir (2006). Kynjakerfið – Úrelding í augsýn eða viðverandi
kynjahalli?. Í Úlfar Hauksson (ritstjóri), Rannsóknir í félagsvísindum VII (bls.
445 – 456). Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands. Sótt af
https://notendur.hi.is/~einarsd/kynjafraedi/Einarsdottir_Kynjakerfid_06.pdf
Össur (e.d.). Sótt af http://www.ossur.is/Ossur
75
11 Viðauki 1: Spurningarammar úr viðtölum
Spurningarammi – Viðmælandi 1
Hver er þín saga?
Hver er aldur þinn?
Hvað hefur þú stundað íþróttina þína lengi?
Hefur þú verið í öðrum íþróttum?
Með hvaða félagi æfir þú?
Með hvaða félögum hefur þú æft?
Helstu afrek? Eftirminnilegustu sigrar?
Hefur þú fundið fyrir fordómum á þínum íþróttaferli?
Telur þú þig geta keppt með ófötluðum?
Áttir þú þér einhverjar fyrirmyndir þegar þú varst yngri? En núna?
Hvað veist þú um Oscar Pistorius?
Hefur álit þitt á honum breyst eitthvað á seinustu árum?
Taldir þú hann vera mikilvæga fyrirmynd fyrir fatlað íþróttafólk?
En fyrir Össur?
Hvert er hlutverk þitt hjá Össur?
Hvað finnst þér um að valið sé íþróttamenn ársins í hópi fatlaðs fólks óháð
íþróttagreinum?
Þegar fjölmiðlar tala við þig er mikið spurt um gervifótinn eða fötlun þína?
Hefur þú fengið einhverjar óþæginlegar beiðnir eða spurningar í viðtölum?
Spurningarammi – Viðmælandi 2
Hvað ertu gamall?
Hvaða íþróttir æfir þú?
Hvað hefur þú æft þær lengi?
76
Hefur þú verið í öðrum íþróttum?
Með hvaða félagi/félögum æfir þú?
Hvað er erfiðast að gera á æfingum í hverri grein sem þú æfir?
Hvað er skemmtilegast?
Átt þú þér fyrirmynd? Einhvern uppáhaldsmann eða konu?
Hver er uppáhaldsíþróttin þín?
Hefur þú fundið fyrir fordómum í garð sonar þíns á hans íþróttaferli?
Hver er eftirminnilegasta íþróttaminning þín? Stærsti sigur?
Telur þú þig geta keppt með ófötluðum?
Hvað veist þú um Oscar Pistorius?
Hefur álit þitt breyst á Pistoriusi á seinustu árum?
Taldir þú hann vera mikilvæga fyrirmynd fyrir fatlað íþróttafólk?
En fyrir Össur?
Hver eru ykkar tengsl við Össur?
Spurningarammi – Viðmælandi 3
Hver er aldur þinn?
Hversu lengi hefur þú verið með gervifót?
Hvernig upplifun hefur þú af Össuri?
Hver er munurinn núna og fyrstu árin eftir að þú misstir hann?
Varstu í íþróttum áður en þú misstir fótinn og ef já, hvaða íþróttum?
Hefur þú stundað einhverjar íþróttir eftir að þú misstir fótinn og ef já, hvaða íþróttir?
Hvað veistu um Pistorius?
Spurningarammi – Viðmælandi 4
Hver er menntun þín?
Af hverju valdirðu þetta starfssvið?
Hvað hefur þú unnuð lengi hjá Össuri?
77
Hvert er hlutverk þitt hjá Össuri?
Hverjar eru helstu áskoranir í starfinu?
Hvaða ferli fer í gang þegar einhver missir útlim?
Hvað geturðu sagt okkur um Pistorius?
Spurningarammi – Viðmælandi 5
Hvaða ferli fer í gang þegar einhver missir útlim?
Hvar komið þið stoðtækjafræðingarnir inní myndina?
Fær einstaklingur sem missir útlim að ákveða hjá hvaða stoðtækjafræðingi hann vill
vera?
Spurningarammi – Viðmælandi 6
Hvað ertu gamall?
Hvaða íþróttir æfir þú?
Hvað hefur þú æft lengi?
Með hvaða félagi æfir þú?
Hvað er erfiðast að gera á æfingum?
Hvað er skemmtilegast að gera á æfingum?
Hver er uppáhaldsíþróttin þín?
Æfir þú með fötluðum eða ófötluðum?
Hefur þú fundið fyrir fordómum í garð sonar þíns í íþróttunum?
Hver er eftirminnilegasta íþróttaminning þín af honum?
Telur þú að hann geti keppt með ófötluðum?
Hvað getur þú sagt okkur um Oscar Pistorius?
Telur þú hann vera vera mikilvæga fyrirmynd fyrir fatlað íþróttafólk?
Hver eru ykkar tengsl við Össur?
78
Top Related