1

T.C. KOCAEL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

RAN POL T KASINDA AZERBAYCAN TRKLER (19062006)

YKSEK L SANS TEZ

OSMAN EROL

ANA B L M DALI : ULUSLARARASI L K LER PROGRAMI : S YAS TAR H

KOCAEL , 2007

2

T.C. KOCAEL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

RAN POL T KASINDA AZERBAYCAN TRKLER (19062006)

YKSEK L SANS TEZ

OSMAN EROL

ANA B L M DALI : ULUSLARARASI L K LER PROGRAMI : S YAS TAR H

DANIMAN : YRD.DO.DR. BEK R GNAY

KOCAEL , 2007

3

1 I

SUNU Kendine zg ynetim ekliyle, kapal yapsyla, zellikle son yzylda alkantl siyasi tarihiyle dikkatleri zerine eken ve her dnem ekilde dnya kamuoyunun gndeminde kalmay baaran, Trkiyenin komusu, Ortadounun nemli lkesi randa 15 ile 30 milyon arasnda Azerbaycan Trk yaad tahmin edilmektedir. Azerbaycan Trklerinin nfusu zamanla tm rana yaylm olmakla beraber byk ounluu Azerbaycan snrndan lkenin merkezine kadar uzanan Gney Azerbaycan topraklarnda yaamaktadr. Azerbaycan topraklar 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay Anlamalar ile ikiye blnm, 1828den itibaren Azerbaycan Trklerinin ounluu ran snrlar ierisinde kalmtr. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Trkleri ran siyasi hayatnda iktidarda veya muhalefette aktif bir grup olarak n planda olmulardr. Birka kez kendi devletlerini, hkmetlerini ran iinde kurmay baarmlar ve ran siyasi tarihinin dnm noktalarnda barol oynamlardr. Trkiyede ran Azerbaycan Trkleri ile ilgili almalar nedeni bilinmemekle beraber ok snrl saydadr. Trkiyede, bizimle ayn kltr, dili paylaan Azerbaycan Trklerinin randaki varlndan dahi haberdar olmayan insanlarn ounlukta olduu almalar esnasnda grlmtr. Bu almann amac 1906 ran Merutiyet Devriminden gnmze ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin seyrini resmetmek, bu aktif grubun siyasi karakterinin ran ve blgenin geleceine nasl etkide bulunabileceini saptamaya almaktr. almann dier amac ise randa yaayan Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihini genel hatlaryla inceleyen yeni bir kaynak ortaya koymaktr. SSCBde, Balkanlarda ve Irakta son 17 ylda gelien olaylar ve sonular blgemizle ilgili bu tr almalara daha fazla nem vermemiz gerektiini gstermitir. Tezin konu seim aamasndan tamamlanmasna kadar, bana her ynden destek salayan kymetli hocam ve tez danmanm Yrd. Do. Dr. Bekir Gnaya sonsuz teekkr ve sayglarm sunarm. Kocaeli, Ocak 2007 Osman EROL

2 II

NDEK LER SUNUI NDEK LERII ZET..V ABSTRACTVIII KISALTMALARXI G R ...1 I- RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N VARLII A- AZERBAYCANIN BLNMES NE KADAR OLAN RANAZERBAYCAN TAR H NE KISA B R BAKI...4 1- Trklerin Azerbaycana lk Geliinden Kaar Hanedannn randa Hakimiyet Kurmasna Kadar Olan Dnem (M..VII.Yzyl-1784)....4 2- XIX. Yzylda randa Byk Glerin Devreye Girmesi...7 3- Azerbaycann kiye Blnmesi ve Bugnk Azerbaycan ran Snrnn Oluumu...8 B- RANIN ETN K YAPISI VE RANDA AZERBAYCAN TRKLER ......10 II- KAAR HANEDANI DNEM NDE RAN AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19051925) A- RAN MERUT YET DEVR M NDE TRKLER..13 1- ran Merutiyet Devriminin Sebepleri...13 2- Merutiyetin lan ve Azerbaycan Trkleri...25 B- HIYABAN VE AZAD STAN DEVLET (1918-1920)...38 1- Azadistan Devleti ncesinde Hyabaninin Siyasi Faaliyetleri....39 2- Azadistan Devleti...43

3 III

III- PEHLEV HANEDANI DNEM NDE RAN AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19251979) A- RIZA AH DNEM .51 B- II.DNYA SAVAI VE AZERBAYCAN TRKLER ....57 C- AZERBAYCAN ZERK HKMET .73 1- Azerbaycan Demokrat Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri.73 2- Azerbaycan zerk Hkmetinin Kuruluu ve craatlar...78 3- Byk Gler, ran ve Azerbaycan zerk Hkmeti likileri ve Azerbaycan zerk Hkmetinin Ykl...82 IV- RAN SLAM DEVR M VE AZERBAYCAN TRKLER (19791991) A- AZERBAYCAN TRKLER N N AHLIK REJ M NE KARI DEVR M STEKLER VE SEBEPLER ...90 B- DEVR M N NC B RL , AZERBAYCAN TRKLER .96 C- DEVR M SONRASI; AZERBAYCAN TRKLER N N DEVR M YNET M NE KARI AYAKLANMASI.....................99 D- RAN SLAM YNET M VE AZERBAYCAN TRKLER ..103 V. AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNDAN GNMZE RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19912006) A- AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNUN GNEY AZERBAYCANA ETK S ...112 1- Kuzey-Gney Arasnda Balayan Etkileim ve Azerbaycan Cumhuriyetinin Gney Azerbaycan Yaklam..112 2- Gney Azerbaycanda Milli Bilincin Yeniden Canlanmas ve Yeni Bir Dnemin Balangc.116 3- rann Azerbaycan Cumhuriyeti ile lgili Gelimelere Reaksiyonu ..122

4 IV

B- SON ON YILDA GNEY AZERBAYCANLI TRKLER N KURDUU S YAS RGTLER, AMALARI VE FAAL YETLER 129 C- KAR KATR KR Z EREVES NDE RANDA SON DURUM....136 SONU......139 KAYNAKLAR...144 ZGEM

V 5

ZET

Azerbaycan kuzeyde Derbentten balayarak, gneyde Zencan ve Hamedan iine alarak rann ortalarna kadar uzanan blgedir. Konumu ve sahip olduu zenginlikler nedeniyle tarih boyunca blgesel ve byk glerin manevra sahas olmak zorunda kalm, bu nedenle sk sk idaresi el deitirmitir. Bugnk Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnn iki katndan daha fazla yzlmne sahip bir corafyay ifade etmektedir. Trklerin blgeye gelii milattan ncesine uzanmakla beraber geni apl olarak blgede yerlemeleri Seluklular zamannda gereklemitir. Ticari yollar zerinde bulunan Azerbaycan topraklar ve halk tarih boyunca g mcadelelerine ve iddetli savalara tanklk etmitir. Azerbaycan topraklar birok kez byk gler ve blgesel gler arasnda el deitirmi, bu durumdan en ok etkilenen de phesiz Azerbaycan Trkleri olmutur. 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay Anlamalar sonucunda Arasn kuzeyi Rusya, gneyi ran snrlar iinde kalmak zere Azerbaycan topraklar ve halk ikiye blnmtr. Bu anlamalar sonucunda Azerbaycan topraklarnn ve halknn ounluu ran snrlar ierisinde kalmtr. ran etnik yap olarak ok eitlilik arz etmekte olup, Farslarn lke nfusunun yaklak %50sini, Azerbaycan Trklerinin ise en kalabalk ikinci etnik grup olarak yaklak %25 ile %40n oluturduu tahmin edilmektedir. Daha ncesinde de blgede byk devletler kumu ve ynetmi olan Trkler 1925 ylna kadar randa lke ynetiminde bulunmulardr. randa 1925den itibaren Pehlevi Hanedannn baa gemesiyle birlikte Azerbaycan Trkleri ynetimdeki etkinliklerini kaybetmilerdir. Fakat Tebriz merkezli Azerbaycan Trkleri ran i politikasndaki tm scak noktalarda 1905den itibaren aktif varlk gstermilerdir. randa 1906da aha kar gerekletirilen Merutiyet Devriminde Azerbaycan Trkleri hem dnce platformunda hem de muharebe platformunda aktif rol stlenmilerdir. aha kar Settar Han nderliinde silahl mcadelenin kalesini oluturmulardr. Merutiyet Devriminin her safhasnda aktif rol alarak rann topyekn kurtuluu iin mcadele eden

6 VI

Azerbaycan Trkleri, 1920de eyh Muhammed Hyabani nderliinde ilk ayrlk hareketi ortaya koyarak ksa mrl Azadistan Devletini Gney Azerbaycanda kurmulardr. Trk dili, kltr ve eitimi bu dnemde Azadistan bayra altnda byk ykseli gstermitir. 1925te Pehlevi Hanedannn baa gemesiyle birlikte yakn tarihten alnan dersler erevesinde Azerbaycan Trklerine kar kastl politikalar gerekletirilmitir. Pehlevi dneminde randa Fars milliyetilii erevesinde tek dil, tek ulus politikas aktif olarak uygulanm, bundan en byk yaray Azerbaycan Trkleri almtr. Dikkat ekicidir ki Fars milliyetiliinin ileri gelen dnce adamlarnn da ounluu Azerbaycan Trkdr. II. Dnya Savann balamasyla birlikte SSCBnin Gney Azerbaycana ilgisi artm, SSCBnin kastl destei ile randa Azerbaycan Trk milliyetilii ykselie gemi ve Pieveri tarafndan Azerbaycan zerk Hkmetinin kuruluu ile sonulanmtr. 1945de tam bir Trk devleti olarak kurulan Azerbaycan zerk Hkmeti bir sene sonra, ABD ve ngilterenin basksyla SSCBnin desteini ekmesi akabinde ABD destekli ran ah tarafndan yklmtr. 19411947 yllar arasnda Azerbaycan Trk milliyetilii randa en st seviyeye ulam, 19471979 yllar arasnda tekrar bastrlmtr. 1979da ahdan rahatsz olan Azerbaycan Trkleri devrime byk destek vermi, devrimin nc birlii roln stlenmilerdir. Fakat devrim sonras sosyal, dil ve kltr alannda vaat edilenleri alamayan Azerbaycan Trkleri ran slam ynetimine kar ayaklanmlar fakat kanl bir ekilde bastrlmlardr. ran slam Ynetimi mteakip dnemde Pehlevilere gre Azerbaycan Trklerine kar daha lml bir politika izlemilerdir. Fakat Azerbaycan Trklerinin dil, kltr ve eitim alanlarndaki rahatszlklar devam etmitir. 1991de kuzeyde Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmas ran

Azerbaycanllar iin son dnemi balatmtr. Kuzeyle balayan etkileim, Karaba sorununa kar milli duyarllk ve Trkiyeden yaplan televizyon yaynlarnn uydu vastasyla randa izlenmesinin etkileri sonucunda randa

7 VII

Azerbaycan Trk kimlii tekrar ykselie gemitir. 1995e gelindiinde Azerbaycan Trkleri anadil kullanm, sosyal, kltrel ve ekonomik taleplerini siyasi platformlarda aka dile getirmeye balamlardr. Tahrann mevcut ynetim karakteri sebebiyle siyasi faaliyetler kstlanm, milli harekete destek verenler lke iinde sosyal alanda kendilerini ifade etmeye balamlardr. Siyasi faaliyetler ise lke dnda yaplanmaya balamtr. ran u anki mevcut ynetim ekli ve nkleer program nedeniyle bata ABD tarafndan olmak zere uluslararas platformda bask altndadr. ABDnin rana askeri mdahale ihtimali tartlmaktadr. Bununla birlikte zaman iinde uygulanan politikalar sonucunda Azerbaycan Trklerinin rana tam entegrasyonunu tamamlayp tamamlamad tartlmaktayken, son karikatr krizi Azerbaycan Trklerinin etnik kimlikleri konusundaki hassasiyetlerini kaybetmediklerini gstermitir.

8 VIII

ABSTRACT

Azerbaijan is the region extending from Derbent in the North through the middle of Iran in the South including Zencan and Hamedan. It has been suffered being the maneuver area of the regional and great forces in history because of its strategic location and wealth, thus its administration has been changed many times. It expresses the geography of a surface area of double the amount of recent Azerbaijan Republic. In spite of the fact that Turks had first arrived in the region before B.C., their settlement on a large scale had been realized during the reign of Seljuk Turks. Azerbaijan lands and people located on the trade routes have always witnessed severe wars and struggles of power in history .The administration in Azerbaijan land has been changed many times by the great powers and regional powers. Certainly Azerbaijan people have been the most influenced of these circumstances. Due to the consequences of the 1813 Glistan and 1828 Trkmenay treaties Azerbaijan land and Azerbaijan people were divided into two; the North of The Araz as Russian frontier and the South of The Araz as Iran frontier. As the result of these treaties most of the Azerbaijan lands and people were included into Iran. Iran has a various ethnic structure and it is estimated that Persian people are the % 50 of the population and Azerbaijani people are from %25 to %40 of the population as the second crowded group in Iran. Turks who had founded and administrated major states in the region have participated in the administration of the country till 1925. The Azerbaijani Turks lost their impression in the administration when the Pahlavi regime came to power in 1925. However the effective existence of Azerbaijani Turks centered in Tebriz has been seen in the Iran domestic politics since 1905. Azerbaijani Turks had an active role both in idea platform and battlefield in the constitutional revolution against monarchy in Iran in 1906. They established the castle of the armed struggle against Shah with the leadership of Settar Han. Azerbaijani Turks, who fought for the liberation of Iran in every field of the constitutional revolution, put forward the first

9 IX

secessionist movement with the leadership of eyh Muhammed Hiyabani in 1920 and founded the short lived Azadistan State in South Azerbaijan. In this period Turkish language, culture and education developed in a large scale under the flag of Azadistan. When the Pahlavi Regime came to power in 1925 intentional policies were carried out against Azerbaijani Turks. In Pahlavi period the policy of unique language and unique nation which comprised the Persian nationalism in Iran were seen and Azerbaijani Turks were the most affected group. It is interesting that the most of the leading people in Persian Revolution were Azerbaijani Turks. When the World War II started USSR increased its interest in South Azerbaijan and with USSRs intentional support the nationalism of Azerbaijan Turks started to develop in Iran and Azerbaijan autonomous government was established by Pishaveri. One year later Azerbaijan autonomous government established as a Turkish state in 1945 was demolished by Iran Shah supported by the USA when the USSR gave an end to its support with the oppression of the USA and England. Between the years of 1941 and 1947 the nationalism of Azerbaijani Turks reached to its top level. Between 1947 and 1979 it was suppressed once again. In 1979 The Azerbaijani Turks being disturbed by the Shah supported the revolution and took an active role as the leading unit of the revolution. However after the revolution Azerbaijani Turks who could not receive the rights promised to them in the social fields of language and culture revolted against the Iran Islamic Administration and was suppressed in a bloody way. In the following period Iran Islamic Administration in contrast to the Pahlavi regime carried out a more moderate policy against Azerbaijani Turks. However the disturbance of Azerbaijani Turks in the fields of language, culture and education continued.

10 X

The recent period started for Azerbaijani Turks in Iran when the Azerbaijan Republic was established in the north in 1991. The identity of Azerbaijani Turks in Iran started to increase due to the interaction with the north, the national sensitivity for the Karabag and the ability to reach the broadcast in Turkey. In 1995 Azerbaijani Turks expressed their desire to use mother tongue and their social, cultural and economic demands in political platforms obviously. Because of the character of the present administration in Tehran their political activity was restricted and they started to express themselves in social fields. Political activities were started to be built out of the country. Iran has been under the oppression of especially the USA in international platform due to its present administration form and its nuclear plans. It is discussed whether the USA will interfere to Iran or not. In addition to this when it is being discussed whether the full integration of Azerbaijani Turks to Iran has been completed or not , the last cartoon crisis showed that Azerbaijani Turks did not lost their sensitiveness on their ethnic identity.

11 XI

KISALTMALAR ABD ADP a.g.e. a.g.m. a.g.t. b. BM EKA ev. GUPP : Amerika Birleik Devletleri : Azerbaycan Demokrat Partisi : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Tez : Bask : Birlemi Milletler : Sovyet Gizli Servisi : eviren : Kzl Ordunun Siyasal Propagandas in Temel Ynetim

GAMIC : Gney Azerbaycan Bamszlk Cephesi GAMOH : Gney Azerbaycan Milli Uyan Hareketi RNA MHCP s. ss. SSCB : ran Haber Ajans : Mslman Halkn Cumhuriyeti Partisi : Sayfa : Sayfalar Aras : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

1

GR

Azerbaycan Trkleri Farslardan sonra randaki en kalabalk etnik topluluktur. Son yzylda ortaya koyduklar siyasi faaliyetlerle rann kaderinde belirleyici roller stlenmilerdir. zellikle Pehleviler dneminde olmak zere ran ynetimindeki Farslar ve bir grup Azerbaycanl tarafndan, Azerbaycan Trklerinin Trk olmadklar, tarih boyunca rann Trkler tarafndan igal edildii dnemlerde etki altnda kalarak Trkletikleri, aslnda Fars olduklar iddia edilmektedir. randa Azerbaycan Trkleri aznlk olarak kabul edilmemektedir. Bunun aksini iddia ettiklerinde ve hak talep ettiklerinde baskyla karlamlardr. Azerilerin Fars rknn bir kolu olduu sav Farslar arasnda ok poplerdir. Bu nedenle ranl Azerbaycan Trkleri kendilerine Azeri denmesini istememektedirler. almada Azeri yerine Azerbaycan Trk ve Azerbaycanl ifadeleri kullanlmtr. Azerbaycan Trkleri siyasi alanda gerek ranla topyekn hareket ettiklerinde gerekse ayrlk hareketlere giritiklerinde randa deiimin, modernlemenin ve demokratiklemenin ncs olmulardr. Son yzylda rann geirdii her scak dnemde adndan bahsettiren, devrimlerde nc rol stlenen, birka kez devlet kuran, dnce, siyaset, bilim ve sanat alannda nemli insanlar rana kazandran bu topluluk hakknda Trkiyede yaynlanan eserler ok kstldr. randa Azerbaycan Cumhuriyetindekinden ok daha fazla Azerbaycanlnn yaadn bilenlerin says dahi ok azdr. Bu almann hazrlanma amac 1906 ran Merutiyet Devriminden gnmze ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin seyrini ortaya koymak, bu aktif grubun siyasi karakterinin ran ve blgenin geleceine nasl etkide bulunabileceini saptamaya almaktr. almann dier amac ise literatre randa yaayan Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihini genel hatlaryla inceleyen yeni bir kaynak kazandrmaktr.

2

almada ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin merutiyet yanls olarak eski dzene bakaldrmada nclk ettikleri 1906 yl ile 2006 yllar arasnda ortaya koyduklar siyasi faaliyetler incelenmektedir. zellikle Azerbaycan Trklerinin sivrildii noktalar ele alnmaya allmtr. almann uzun bir tarih srecini kapsamas nedeniyle konunun znden uzaklalarak ran siyasi tarihinin derinlikleri arasnda kaybolmamaya zellikle dikkat edilmitir. Fakat almaya ran siyasi tarihi incelenerek balanm, Azerbaycan Trklerinin etkin olduu dnemler zerinde hassasiyetle durulmutur. alma be blmden olumaktadr. Birinci blmde randa

Azerbaycan Trklerinin varlnn temelleri ele alnmtr. Trklerin blgeye gelmesinden Azerbaycann ikiye blnmesi ve bugnk Azerbaycan ran snrnn oluumuna kadar olan tarihi sreten ksaca bahsedilmitir. Bu blmde ayrca rann etnik yaps ve almann varlk sebebi olan Azerbaycan Trklerinin randaki nfusuna deinilmitir. Bu blmde tarihsel arka plann ve almann dayand temellerin aklanmas hedeflenmitir. kinci blmde Kaar Hanedannn son dneminde Azerbaycan Trklerinin gerekletirdikleri iki nemli siyasi faaliyet zerinde durulmutur. Bu dnemde Azerbaycan Trkleri adalama ncs olarak 1906da ran Merutiyet Devrimine nclk etmiler ve ran kurtarmay amalamlardr. 1920de ise ksa sreliine Azadistan Devletini kurmay baararak ilk ayrlk hareketi ortaya koymulardr. nc blmde Pehlevi Hanedan dnemi ele alnmtr. Bu blmde Pehlevi Hanedannn Fars milliyetilii politikalarnn Azerbaycan Trklerinde yaratt etki ve tepki zerinde durulmutur. Konu ele alnrken II.Dnya Savanda rann iinde bulunduu siyasi durum, Byk Glerin etkileri siyasi atmosferi tanmlamak iin kullanlmtr. zellikle Azerbaycan Trklerinin 1906dan beri icra ettii en geni kapsaml ayrlk milliyeti hareket olan Azerbaycan zerk Hkmetinin kuruluu ve faaliyetlerinin hassas olarak incelenmesi amalanmtr.

3

Drdnc blmde rann yaad son devrimde Azerbaycan Trklerinin siyasi manevralarnn keskinlii anlatlmaya allmtr. aha kar yaplan devrime nclk eden Azerbaycanllarn ksa srede kendi nclk ettikleri devrimin ynetimine kar harekete gemelerinin sebepleri ve gsterdikleri diren aklanmaya allmtr. Son blmde Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszln

kazanmasnn Gneyde nasl bir etki yaratt, Azerbaycan Trklerinin tekrar siyasi arenaya klar, siyasi faaliyetlerinin gnmzdeki durumu ve hlihazrda Azerbaycan Trklerinin siyasi ve sosyal ynelimleri ele alnarak mevcut resmin sergilenmesi amalanmtr. rann kapal evrim bir lke olmas ve randa Azerbaycan Trklerini temsil eden herhangi bir siyasi parti veya siyasi rgtn u anda mevcut olmamas veya faaliyetlerini gizli yrtmesi resmin ok net ortaya konmasn engelleyen faktrler olarak karmza kmtr.

4

I- RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N VARLII

A- AZERBAYCANIN BLNMES NE KADAR OLAN RAN-AZERBAYCAN TAR H NE KISA B R BAKI

1- Trklerin Azerbaycana lk Geliinden Kaar Hanedannn randa Hakimiyet Kurmasna Kadar Olan Dnem (M.. VII. Yzyl- 1784)

Azerbaycan kuzeyde Derbentten balayarak, gneyde Zencan ve Hamedan iine alarak rann ortalarna kadar uzanan blgedir. Konumu ve sahip olduu zenginlikler nedeniyle tarih boyunca blgesel ve byk glerin manevra sahas olmak zorunda kalm, bu nedenle sk sk idaresi el deitirmitir. Bugnk Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnn iki katndan daha fazla yzlmne sahip bir corafyay ifade etmektedir.

Azerbaycana Trklerin ilk geii M.. VII. yzylda oldu. Sakalar ( skitler) olarak bilinen ilk Trk grubu uzun yllar Azerbaycan topraklarnda yaamlardr. M.. ve M.S.ki yllarn ilk balarnda Trkler Azerbaycana ve Kafkaslara gelmi ve bu lkeleri vatan edinmilerdir.1 Bu gruplardan nemlileri Ablanlar, Hunlar, Hazarlar, Sabirler ve Aaerilerdir.

Trklerin

Azerbaycanda

geni

apl

olarak

yerlemeleri

Seluklular zamannda olmutur.2 Sultan Alparslann 1071 senesinde Bizansllar Malazgirt Meydan Muharebesinde yenmesinden sonra hem Azerbaycan hem de Anadolu birer Trk vatan haline gelmitir. Azerbaycan Trkleri, Seluklulardan sonra srasyla Moollar ve Timurlular idaresinde yaam, daha sonra da Kara ve Akkoyunlu Trkmenler Devletini

1 2

Mehmet Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul, 1993, s.12. Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, Belleten, Cilt XXI, Say 83, Ankara, 1957, ss.429-431.

5

kurmulardr.3

Timurlular,

Akkoyunlular

ve

Karakoyunlular

idaresi

Azerbaycanda Trk kltrnn iyice yerlemesini salamtr.4

Azerbaycan kkenli Safevi ailesinin ve iilik mezhebinin lideri ah smail 1502 ylnda kendisini Fars lkesinin ah olarak ilan etti.5 Bylece Azerbaycanda Safevi Devleti hkm srmeye balad. Safevi Devletinin ii devlet yaps ile blgede ksa srede byk bir devlet haline gelmesi sonucunda Osmanl ve Safevi devletleri arasnda yaklak 300 sene srecek bir g mcadelesi balam oldu. Bu 300 yl sresince Azerbaycan topraklar birok kez el deitirdi. Tebriz ve Gney Azerbaycan birka kez Osmanl idaresine girdiyse de blgede Osmanl hkimiyeti birka yldan fazla srmedi.

Azerbaycan hkimiyeti iin Osmanl Devleti ile

ran Devleti

arasnda yllarca devam eden bu mcadelede Osmanllardan ve Farslardan daha fazla Azerbaycan Trkleri ypranmlardr. Mcadelenin Azerbaycan topraklarnda meydana gelmesi ve Azerbaycanllardan iki safta da bulunmas savalarda byk zayiat vermelerine sebep oldu.6

Bu tarihi srete gelimeye balayan Hristiyan dnyas ile geliimi duraklamaya uram olan Mslman dnyas arasnda hzla bym olan uurum, sonraki dnemde her iki imparatorluun da batya katlm yollarn aramak iin XIX. yzyl boyunca enerjilerini bo yere tketmelerine sebep olacakt.

3 4

Percy Sykes, A History of Persia, London, 1921, ss.100-136. Mehmet Saray, Trk- ran likileri, Ankara, 1999, ss.255-256. 5 John Marlowe, ran, A Short Political Guide, New York, 1963, s.11. 6 Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, s.14.

6

ah smailden sonra Safevi Devleti Trk karakterinden hzla uzaklam ve tam manasyla bir ran (Fars) Devleti haline gelmitir. ah Abbasn lmnden sonra ise gerileme dnemine girdi. Safevi Hanedannn sonunu getiren, rana bal hanlklarn ayaklanmasyla oluan i karklklar ve 1722 ylnda sfahann igali ile balayan Afgan istilas oldu. Safevi ordusunda bir subay olan ve 200 yl sonra Rza ah tarafndan da rnek alnacak olan Nadir ah Afganllar randan kard, merkezi hkmetin otoritesini tekrar kurdu ve 1736 ylnda kendisini ah ilan etti.7

Tahta kndan sonra Trkmen Nadir kendini kurtarc olarak selamlayan ran halkn, ah smail tarafndan sokulan ve atalarnn inancna uymadn syledii ii mezhebini terk etmeye zorlad. Onlarn Snnilie geri dnmelerini istemedi, aksine mam Caferi Sadk ad verilen beinci bir Snni mezhep kurmakta serbest brakt.8

Nadir ahn 1747 ylnda bir saray darbesi sonucu ldrlmesiyle imparatorluk bir karklk ve anari devresine girdi. Bu koullar altnda rann Azerbaycan zerinde hkimiyetinin son bulmasyla yerel gler bamsz prenslikler haline dntler. Aslen bamsz olmakla birlikte bazlar randa ynetime geen zayf Zend Hanedan ile balant halindeydiler.9

Zend Hanedannn randa salad ksmi merkezi otorite 1779 ylnda bu hanedann kmesiyle tekrar dald ve ran tekrar hanlklar arasnda bir kaosa srklendi. Hanlklar arasnda on yl kadar sren g mcadeleleri sonucunda ah smailin rana geliinde orduda bulunan yedi Trkmen kabileden biri olan Kaar slalesinin lideri Aka Muhammed Kaar tm randa otoritesini kurdu. Kendisini ran ah ve Tahran bakent ilan etti.

7 8

Marlowe, a.g.e., s.12. Carl Brockelman, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay) 2.b., Ankara, 2002, s.278. 9 Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 19051920, (ev. Nuray Mert), Ankara, 1988, s.20.

7

Bylece ran-Azerbaycan corafyasnda son kez tek bayrak altnda Kaar Hanedan dnemi balam oldu.

2. XIX. Yzylda randa Byk Glerin Devreye Girmesi

XIX. yzyln banda blgedeki gler dengesini ele alacak olursak, Rusyann glgesi Transkafkasya zerinde ykselmeye balamt. Osmanl mparatorluu gerileme dnemine girmi, blgedeki etkinlii kaybolmaya balam, topraklarn kaybetmeme mcadelesi vermekteydi. Blgedeki Rus ilgisi kalc ve birok nedene dayalyd; ran ve Trkiye ile kazanl bir ticaretin cazibesi, ipek, pamuk, bakr gibi yerel hammadde kaynaklar ve seyrek nfuslu topraklarn koloniletirilmesi arzusu bunlar arasndayd. Fakat hepsinden nce gelen Transkafkasya geidinin stratejik nemiydi.10

Fransa ile Rusyann Avrupada,

ngiltere ile Fransann Hint

Okyanusundaki mcadeleleri hem ngilterenin hem de Fransann rana ilgisinin artmasn salamt.11 Napolyon ran ok nceden dzenledii plann erevesi iine almt. O Msrdan ve Suriyeden ekildikten sonra Hindistana yapaca bir saldr iin kullanmay gzne kestirmiti.12 ran bir srama tahtas olarak ngiltere ise Afganistandaki ve

Hindistandaki karlarn koruma planlar yapmaktayd.

10 11

Swietochowski, a.g.e., s.21. Marlowe, a.g.e., s.14. 12 Brockelman, a.g.e., s.349.

8

3- Azerbaycann kiye Blnmesi ve Bugnk Azerbaycan- ran Snrnn Oluumu

Rusya az bir kuvvetini

1800 ylnda Grcistana sokarak ran devleti olumasn da eitmek zere randa

Grcistan ele geirdi ve Kafkaslarda ilerlemeye geti. Rusya emelleri dorultusunda ilerleyecei yolda byk bir engellemek istemekteydi. Bu arada imzalam, Fransz subaylar ran ran ah Fransa ile bir anlama ordusunu

grevlendirilmilerdi. Fakat ok gemeden Fransa ile Rusyann Tislit Anlamasn (1807) imzalad ortaya kt. Napolyon ve Rus ar 1807de Tislitte buluarak karma bir Rus Fransz ordusu ile Kafkaslar ve ran zerinden ilerlemeyi ve ngilizleri Hindistandan karmay kararlatrmlard.

Bunu duyan ngiltere ran ile bir anlama yaparak aha Rusya aleyhinde savaa girmesi halinde yardm etmeyi vaat etti. Bundan cesaretlenen Feth Ali ah Rusyaya ve onun koruduu Hristiyan Ermeni ve Grclere kar cihat ilan etti ve baz ksmi baarlar dahi kazand. Fakat kn bastrmas zerine ah seferini tamamlamadan Tahrana dnd.13

Ruslar 18091912 yllar arasnda ran ile ilikilerini dondurdular. Ancak 1812de Osmanllar ile sava bittikten sonra rana kar etkin bir harekete getiler. Ksa fakat baarl Rus seferi ayn yl imzalanan Grcistan Anlamas ile son buldu.14 Ruslarn Arasn kuzeyindeki Azerbaycan topraklarndaki Kazak Sultanln 1801 ylnda igaliyle balayan blgedeki savalar Glistan Anlamas ile sona ererken sz konusu anlama Azerbaycann toprak btnlnn blnp paralanmasnn ilk habercisi oldu.15

13 14

Saray, Trk- ran likileri, s.77. Swietochowski, a.g.e., s.23. 15 Azerbaycan Kltr Dernei Dergisi, 50.Yl zel Say, Ankara, 1999, s.10.

9

12 Ekim 1813te Rusya ile ran arasnda imzalanan Glistan Anlamasna gre; ran ah Rusyann Kafkaslarda igal ettii topraklar Rusyann bir paras olarak tanyacakt. Bu topraklar Kafkaslarn Dastan blgesinden Arpaay-Aras Nehrine kadar uzanan Kuzey Azerbaycan ve Grcistan blgelerini iine alyordu.16

Ruslarn 13 yl sren igali sonucunda Glistan Anlamasnn snrlar kesin olarak belirlememi olmas Rusya ve ran arasnda ard arkas kesilmeyen anlamazlklar dourdu. 13 yllk sre iinde birbiri ardna toprak kaybetmeyi kabullenemeyen Kaar Hanedanl dier hanlklarn da tahrikleriyle Aras Nehri kuzeyindeki Rus topraklarna saldrarak sava ilan etti.

Azerbaycan valisi olan ran veliahd Abbas Mirza Aras Nehri zerinden geip Talii ele geirdi, fakat daha ilerledii Gence yaknnda Rus ordusu tarafndan yenildi ve nehirden geri pskrtld.17 Tahrana giden yollarn aldn gren Feth Ali ah bar talebinde bulundu ve sava 10 ubat 1828de Trkmenay Anlamasyla son buldu. Azerbaycan iin anlama byk lde Glistan Anlamasnn koullarn korurken, ilaveten Erivan ve Nahivan Hanlklar ile Ordubad blgesi Rusyaya brakld.18

Trkmenay Anlamas Azerbaycan Trkleri iin bir dnm noktas oldu. Bu anlama ile Azerbaycan topra ve Azerbaycan Trkleri ikiye blnd. Rusya- ran snr olarak kabul edilen Aras Nehri Azerbaycan, Kuzey Azerbaycan (Rus Azerbaycan) ve Gney Azerbaycan ( ran Azerbaycan) olarak ayrm oldu.

16 17

Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, s.21. Brockelman, a.g.e., s.349. 18 Swietochowski, a.g.e., s.25.

10

B. RANIN ETN K YAPISI VE RANDA AZERBAYCAN TRKLER

ran corafi konumu itibariyle tarih boyunca ticaret yollar zerinde bulunmu, byk glerin ve istilalarn ortasnda kalm, bu nedenle de hem nfus hareketlerinin hem de kltrel etkileimin Asya, Ortadou ve Anadolu geninin merkezinde odak noktas olmutur. Arkeolojik bulu ve tarihsel veriler bu lkenin bandan beri ok eitli rk, dil, fizyotip ve kltrn karma alan veya geit yolu olduunu gstermektedir. randaki bugnk eitlilik, be dil ailesine mensup doksana yakn dilin varl, onu akn dinsel ve mezhepsel inan, be deiik rk ve bu rklarn etkileimi bu lkedeki son 4000 ylda gerekleen dev etnik karm ve deiimin genilii ile derinliini gstermektedir.19

Gnmzde tek devlet ats altnda yaayan tek homojen bir toplumsal yapya rastlamak olduka zordur. rakam verilememektedir. CIA verilerine gre; ran bunun en arpc rann 70 milyona yakn rneklerinden birisidir. randa yaayan etnik gruplarn nfusuna dair kesin bir nfusunun %51ini Farslar, %24n Azerbaycan Trkleri, %8ini Gilekler ve Mazenderaniler, %7sini Krtler, %3n Araplar, %2sini Lorlar, %2sini Belular, %2sini Trkmenler ve %1ini dier etnik gruplar olutururlar.20 Bu veriler dier kaynaklarla karlatrldnda Azerbaycan Trkleri ve Farslarn yzdeleri haricindeki deerlerde bir uyum gze arpmaktadr.

Aratrma ve istatistik sonularna istinaden yaklak te birine yaknn Azerbaycan Trklerinin

ran nfusunun oluturduunu

syleyebiliriz. Aadaki tabloda gncel baz kaynaklar ve onlarda belirtilen randaki Azerbaycan Trklerinin says veya yzdesi verilmitir.

19 20

Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, (Basm Yeri yok), 1997, s.71. Country List, Iran, (http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/print/ir.html) CIA Resmi nternet Sitesi.

11

Kaynak

randaki Azerbaycan Trklerinin Says veya Yzdesi

Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, (Basm Yeri yok), 1997 Country List, Iran, http://www.odci.gov/cia/publications/factboo k/print/ir.html Ethnic Groups, http://www.farhangsara.com/races.htm#Aza ris Languages of Iran, http://www.ethnologue.com/show_country.a sp?name=IR Country Profiles, Iran, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERN AL/COUNTRIES/IRAN IRAN: Religion, Nationalism and Toponymy http://www.pcgn.org.uk/Iran%20%20Religion,%20Nationalism%20and%20T oponymy%20-%202003.pdf

% 29,5

% 24

% 24

24.364.000

%42

15.000.000

Sonu olarak ran nfusu 70 milyon kabul edildiinde Azerbaycan Trklerinin nfusu 15 milyon ile 30 milyon arasndadr denilebilir.

Azerbaycan Trklerinin nfusu tm

rana yaylm olmakla

beraber byk ounluu Azerbaycan snrndan lkenin merkezine kadar uzanan Gney Azerbaycan topraklarnda yaamaktadrlar. Azerbaycan Trklerinin youn olarak yaad Gney Azerbaycan 107.000

12

kilometrekarelik bir alan kaplar. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Salmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Marend, Halhal, Soukbulak gibi ehir ve kasabalar iine alr. Azerbaycan Trklerinin randaki nfusu hakknda deiik grler bulunmaktadr.21

Gney Azerbaycann en nemli kenti ve merkezi Tebrizdir. ran ve Azerbaycan Tarihi boyunca birok kez bakentlik yapm, Ortadounun nemli ticaret merkezlerinden biri olmu, 1949da Tahrandan sonra ikinci byk iskn yeri iken bugn drdnc sraya dmtr. Tebriz ayn zamanda rann en nemli kltr ve eitim merkezlerinden biridir. randa ilk matbaa burada kurulmu, ilk kitaplar burada baslm, nl birok yazar ve air burada yetimi, rann en nemli ve byk niversitelerinden birisi burada kurulmutur.22 Tebriz, Azerbaycan Trk nfusu ve tam olduu mevcut karakteristikleri ile son yzylda karmza Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin merkezi olarak kmaktadr.

Ayrca randa yaayan Azerbaycan Trklerini ele alrken sadece Gney Azerbaycan dnmemek gerekir. ran Hkmeti Gney Azerbaycan 1930lu yllardan itibaren daha kk bir idari blge haline getirmeye alm, Trklerin youn olduu Erdebil ve Zencan gibi kazalar Azerbaycan eyaleti dnda brakm ve bu eyaleti de merkezleri Urmiye ve Tebriz olmak zere iki paraya blmtr. Arasn 1828de snr ilan edilmesinden sonra geen sre zarfnda birok Trk bata Tahran olmak zere rann dier blgelerine de g etmi ve yerlemilerdir. Bugnk nfusu yaklak 12 milyon olan Tahranda en az 5 milyon civarnda Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir.23

21 22

D Trkler Kltr Yaynlar, ran Trkleri, Ankara, (Basm Yl yok), s.2. Trk Ansiklopedisi, Tebriz maddesi, Cilt XXXI, Ankara, 1982, ss.17-18. 23 Yavuz Akpnar, Azeri Trklerinin Ortadounun Siyasi Ve Kltrel Hayatndaki Rol, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, Muzaffer ZDAa Armaan, Cilt IV, Ankara, 2003, s.75.

13

II- KAAR

HANEDANI

DNEM NDE

RAN

AZERBAYCAN

TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19051925) A- RAN MERUT YET DEVR M NDE TRKLER ran Merutiyet Devrimi noktalarndan birisidir. ran tarihi iin en nemli dnm

ran Merutiyet Devrimine giden yol ok uzun

srmtr. Fakat sonuta devrimin oluumuna baktmzda, tepedeki aznln haricinde halkn her kesiminin topyekn devrime sahip ktn ve itirak ettiini gryoruz. ran Azerbaycan Trkleri iin de Merutiyet Devrimi byk nem arz eder. ran halk olarak yzyllk skntlarn hepsini corafi konumlar nedeniyle fazlasyla ekmi olan Azerbaycan Trkleri Merutiyet Devriminin her safhasna sahip kmlar, hem dnce platformlarnda hem de muharebe sahasnda ok nemli roller stlenmilerdir.

1- ran Merutiyet Devriminin Sebepleri

Kaar Hanedannn randa hkm srmeye balamas 1795de Aga Muhammed Hann Tahranda ta giymesi ile balar ve 1925 ylna kadar devam eder. Hanedann randa hkmettii yllar Avrupann siyasal, ekonomik ve sosyal ynden deitii ve ilerledii, gelimi Bat lkeleri arasndaki emperyalist smrgeci rekabetin kzt, Bat lkelerinin karsnda yzyln deiimlerine ayak uyduramam lkelerin onlar tarafndan pay edildii hareketli dneme rastlar.24 Kaar Hanedannn bir asrdan uzun sren hkimiyet dnemi sresince rann topraklarnn bir ksmn kaybettiini, halkn sosyal ve ekonomik durumunun gnden gne ktye gittiini, Rusya, ngiltere ve Fransann ran zerinde daha fazla imtiyaz sahibi olma yarna girdiini ve bu lkelere tannan imtiyazlar24

Nasser Rahbar Farsh, ran Merutiyet Devrimi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi), 1986, s.1.

14

sonucunda rann siyasal olarak bir ke doru ilerlediini gryoruz. XIX. yzyl ran iin karanlk, karmak ve zor bir dnemi ifade etmektedir.

ran ve Rusya arasnda yllarca devam eden savalar 1828 ylnda Trkmenay Anlamas ile sonulanmt. Bu bar anlamasyla ran Ruslara kapitlasyonlar tand ve daha sonra ngiltere ve Fransa da bu kapitlasyonlardan hak iddia ettiler.25 Bu arada Trkmenay Anlamasyla sonulanan, Rusyaya kar mtemadiyen kaybedilen savalar ve topraklar halkn devlete kar gven hissini derinden etkilemiti.26 Bir yandan kaybedilen savalar ve savalarn ar faturalar, bir yandan da sonular dnlmeksizin verilen imtiyazlar halkn ekonomik ve sosyal durumunu olumsuz etkilemekteydi.

rann Merutiyet devrimine gidiini, e zamanl olarak ilerleyen ve sk sk birbirini kesen ve sonuta ran Merutiyet ile buluturan yol zerinden incelemek gereklidir.

Merutiyete kadar ran ahlk rejimi ile ynetilmekteydi. ahlk Kaar Hanedan ierisinde babadan ola geiyor, ah lkeyi Tahrandan ynetiyor, veliaht prens ise Tebriz valisi olarak grev yapyordu. randa ah kesin gc temsil ediyordu, szleri kanundu, devlet grevlerine bata akrabalar olmak zere istediklerini istedii zaman atyor, istedii anda grevden alyor, bazen de idam edebiliyordu. ran ahn despotizmi ile ynetiliyordu.

Brockelman, a.g.e., s.350. Ahmet Aaolu, 1500 ile 1900 arasnda ran, Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin msveddeleri-Seri:II, No.13, (Basm Yeri ve Yl yok). s.67.26

25

15

ran eyaletlere ayrlm bir vaziyette ynetiliyordu, her eyaletin banda ah tarafndan atanm valiler bulunuyordu. Eyaletler ise blgelere ve kk blmlere ayrlm ekilde valiler tarafndan ynetiliyordu.27

ah

eyaletleri en ok paray veren aalara satyor, eyaletleri satn alan yeni valiler harcadklar paray karabilmek ve ksa srede eyaletten yksek kar elde edebilmek iin halk altndan kalklmaz vergilerle sktryorlard.28 Merkezi ynetim zayfladka valiler eyaletlerde istedikleri gibi at koturur hale geliyorlard. Eyaletlerde her ey olduu gibi adalet de satlkt, zengin birisi karsnda kylnn hakkn aramas imknszd.

Eyalet dzenindeki bu yozlama bata fakir halk olmak zere toplumun tm kesimlerini etkisi altna almt. Halkn, kendilerini acmasz aalarla kar karya brakan aha kar ball veya mevcut devlete itimad sz konusu olamazd.

Ekonomisi geri kalm ve tarma dayal olan bir lke olarak ran halknn %80inin tarmla uraan ve kylerde yaayan insanlar olduu gz nnde bulundurulduunda, dayanacak gc kalmam olan kyllerin randa yaanan ortaa uygarlk dzeninin deimesini istedikleri ve merutiyet devrimini destekleyecekleri phesizdi.

Bu arada bata ah olmak zere hanedann yapt savurganlk o derece bykt ki ne aha ait topraklarn aalara satlmas ne de halktan toplanan be ayr vergi ekonomideki a kapatamyordu. zellikle Feth Ali ah zamannda sarayda yaplan israf son serece fazlayd, yle ki sadece gzdelerinden Tavus Hanmn mutfann sadece baharat alm iin ylda 12000 tmen (96000 Mark)den fazla para harcanyordu.29 Nasrddin ahn

27 28

Sykes, a.g.e.,s.381. Brockelman, a.g.e., s.352. 29 Brockelman, a.g.e., s.351.

16

mehur ok masrafl Avrupa gezisi gibi ah gezileri de devletin ekonomisini derinden sarsyordu.

O dnemde randa endstriyel sermaye olmadndan ii snf da mevcut deildi. Sermaye sahipleri veya byk tccar olarak adlandracamz snf genellikle arac sfatyla dardan ithal edilen mallarn satcs konumundaydlar. Bu dnemdeki ithalat ihracatn on katyd. thal edilen makine mahsul rnler ev tezghnda yaplan yerli rnlerin satn engelliyordu. Bahse konu byk tccarlar kazandklar paray, kudretin simgesi ve en nemli gelir kayna olan topraa yatryorlard.30

Bu arada

kyllerin alveri merkezleri ve kervan yollar zerinde ehirler ve kasabalar oalmaya balad. Buralarda da ticari sermayenin hegemonyas altnda i yapmaya alan orta snf olutu. Bazen hem retici hem satc, bazen de alverite arac konumundaydlar. Orta snfn da esasnda kylden fark yoktu. Byk tccarlarn ve ar vergilerin altnda eziliyorlard. Kendilerini koruyabilecek herhangi bir kurum veya kurulu da mevcut deildi.

Mevcut istikrarsz ortamda daha fazla yaama gc bulamayan halk kafile kafile Rusyaya, Osmanl mparatorluuna ve Hindistana ii olarak g etmeye balamt. Rus resmi kaytlarna gre Rus- ran snrnda randan Kafkasyaya almak iin gelenlere 1858de 4852, 1891de 26855, 1900de 16627, 1903de 32866 pasaport verilmitir.31 1904te Ruslar, Rusyaya giri iin 71 bin giri izni vermitir. Bunlar resmi rakamlar olup, bunlarn haricinde kaak olarak girenler de dnldnde ii gnn boyutlar daha arpc hale gelmektedir. XX. yzyln banda randan Kafkasyaya gidenlerin says 200 bin kiiyi bulmutur.32 Bu iilerin ise %90n randa yaayan Azerbaycan Trkleri oluturmaktayd.

30 31

Farsh, a.g.t., s.5. Hseyin Baykara, ran nklb ve Azatlk Hareketleri, stanbul, 1978, s.62. 32 Baykara, a.g.e., s.63den Ahmet Kesrevi, Tarih Merut-e ran, Cilt:1, 2.b., Tahran, 1319, s.265.

17

rann ve halknn iinde bulunduu durumun phesiz en nemli sebebi Rus- ngiliz rekabetinin XIX. yzylda ran ve Azerbaycan topraklarnda sahne alm olmasyd. ngiltere Rusyann Orta Asyadaki ilerleyiini Hindistana kar bir tehdit olarak gryordu, Rusyann amac ise scak denizlere inmek idi. ran kuzeyden Rusya, gneyden ise ngiltere tarafndan ekitiriliyordu. XIX. yzyln ikinci yarsnda bu rekabet, ngilizlerin ran zerinde nemli bir seri imtiyaz elde etmeleri ile Ruslarn bu imtiyazlar engellemeye almalar ve baka imtiyazlar elde etmeleri eklinde srd.33

Nasrddin ah dnemi ran halk iin talihsizliklerle dolu bir devri simgeler. ngilizler ve Ruslarn ran arenasndaki karlkl en kvrak manevralar ve bunlarn karsnda ahn st ste yapt hatalar ran halknn sabr snrlarnn zerinde ezilmesine neden olmutu. ah emperyalist devletlerden ald bor paralar karlnda bu devletlerle toplam 83 szleme yapm ve ran yar smrge haline getirmiti. Bu durumun yaratt ekonomik klfet halka dayanlmaz vergiler olarak dnmeye devam etmi, rnein 18701900 yllar arasnda sadece ehirde esnaflara uygulanan vergiler 32 kez artrlmt.34

1855 ylnda Nasrddin ah Afganistann Herat ehrini igal etti. Bu igal nedeniyle ran ngiltere ile savaa girmi oldu. Ksa srede ran ordusu Karun Nehri zerinde bozguna urad. 1857 ylnda iki lke arasnda imzalanan Paris Anlamasna gre ran Afganistan ile hibir resmi ilikide bulunmayacan teyit etti ve ngilizler Karun Nehrinin ticarete almas imtiyazn elde etmi oldu.

1864te ah ngilizlere Avrupa-Hindistan telgraf hattnn randan geirilmesi msaadesini verdi. 1872 ylnda mamzade ah Abdlazime yedi kilometre uzakl olan demiryolu yaplmas ve Baron Julius de Reuter

33 34

Marlowe, a.g.e., s.14. Baykara, a.g.e., s.59.

18

tarafndan milli ran Bankas kurulmas ve her trl maden arama ve iletme imtiyaz ngilizlere verildi.35 Ruslarn kar gelmesi zerine ah bu imtiyaz iptal etti ve Rusyann rzas olmadan rana hibir demir yolu yaplmayacan Ruslara taahht etti. Fakat 1887 ylnda Reuter bankann kurulmas imtiyazn tekrar elde etti. 1888 ylnda ise ngiliz Lynch Brothers irketine Karun Nehrinde Ahvaza kadar vapur hatt kurulmas ve iletilmesi hakk verildi.36

Ard arkas kesilmeyen bu imtiyazlar verilirken, Merutiyetin belki de ilk ayak sesi diyebileceimiz ttn ayaklanmas meydana geldi. 1891 ylnda ah iinde bulunduu parasal sknty atlatabilmek iin rann btn ttn ekiminin ve ticaretinin kontroln Talbot adnda bir ngilize verdi. irket ranl memur kullanmayacak alanlarn ngiltereden getirecekti. Yaygn ekilde kullanlan keyif verici bir maddenin bu ekilde ngilizlere talan ettirilmesine kar nce ttn ekimi ve ticaretiyle uraan halk kesimi arasnda olmak zere byk bir huzursuzluk ba gsterdi.37 Ksa zamanda tm halk sathna yayld, harekete aydn kesim ve ulema kesimi de sahip kt. Tebrizde ayaklanmalar balam, halk irketin ngiliz memurlar ehre girmesin diye yollar kapatm, bir grup ayaklanmac Aure gn memurlar ldreceklerini ilan etmilerdir.38 En son Kerbela Mtehidi Mirza Hasan irazinin bir fetva ile ttn retimini ve ticaretini yasaklamas ve halkn buna destek karak ttn kullanmamas ve nargileleri sokaklarda krmas halkn koordineli bir ekilde tepkisinin ciddiyetini ortaya koydu.

Bu halk hareketinin iddetinin artmasndan ekinen ah ttn tekelini satt fiyattan ok daha yksek bir bedel deyerek satn almak zorunda kald. Paray da ngilizlere kurdurduu bankada ran devlet borcu hesab atrarak temin etti. st ste yapt hatalar zincirine bir tanesini daha eklemi oldu. Ttn ayaklanmas ran halknn bilinlenmesi asndan ok

35 36

Baykara, a.g.e., s.44. Marlowe, a.g.e., ss.15-16. 37 Brockelman a.g.e., s.358.

19

nemli iki sonucu ortaya koydu; halkn istei ile bir eyler deiebilir ve ahn hareketleri de snrlandrlabilir.

Ttn ayaklanmas sonrasnda halk tam olarak sakinlemi deildi. Ynetime olan kzgnlk iten ie byyor, halkn ynetimim deimesine ynelik bilinci artyordu. Halkn kzgnlnn 1896 tarihinde da yansmas Nasrddin ahn bir vatanda tarafndan ldrlmesi ile gerekleti. Nasrddin ahn lm zerine Muzafferriddn Tebrizden Rus ve ngiliz temsilcilerin eliinde Tahrana gelerek tahta kt.39 Hazine bombo, Rus ve ngiliz rekabeti hat safhadayd. Smrlen bir dou lkesinin karlat rutin tablo randa da ortaya km, ran siyasileri ngiliz yanllar ve Rus taraftarlar olmak zere ikiye ayrlmt.

Mzaferiddn ah gerek masrafl Avrupa gezileri, gerekse imtiyazlar konusunda babasnn takipisi oldu. Tahta kar kmaz bir Avrupa gezisine kt ve masraflar iin ngiltereden bor para ald. 1900 ylnda Rus bankas Tahranda kuruldu ve dorudan Rusya ekonomi bakanlnn bir bran olarak almaya balad ve politika Ruslar tarafndan bir enstrman olarak kullanld. Daha sonra 1900 ylnda Tahranda kurulan Rus bankasndan bor ald ve karlnda Culfadan Tahrana yol yapm imtiyaz, petrol kuyusu ve kmr madeni ama iletme hakk verildi.40 Bu borcun faizi bile denmez hale gelince rann kuzey bat ve dou snrlarnn gmr Ruslara ipotek edilerek 224 ruble bor alnd. Ruslar, rann Belikadan memurlar getirerek ran dahilindeki tm mali ilerin ve gmrk idaresinin bu memurlara verilmesini art kotu. Bu art gerei, Belikal memurlar Nus adnda byk bir yksek memur bakanlnda greve balad. Ruslarn da destei ile Nus ksa zamanda gmrk genel mdr, posta telgraf nazr, genel muhasebe mdr, pasaport dairesi reisi ve devlet uras yesi oluverdi. randa artk hakim g Belikal Nus olmutu. Bir Belikal

39 40

Sykes, a.g.e., s.374. Brockelman, a.g.e., s.359.

20

ecnebinin bu ekilde lkenin nabzna hakim konuma gelmesi ve uygulad ekonomik politikalar ile vergileri artrarak halk keye sktrmas halk genelinde byk bir rahatszla yol amt.

Bu arada 1901 ylnda rann geleceini de ipotek altna alan ve ileride byk problemlere sebep olacak bir imtiyaz daha ngilizlere verilmiti. Bu o dnemde verilen en byk imtiyazd fakat daha nce de bu tr imtiyazlarn verilmi, giriimlerin son 30 yl ierisinde baarl olamam olmas nedeniyle ne randa ne de ran dnda fazla tepki toplamad. ah tarafndan William Knox Darcy tarafndan ynetilen ngiliz sendikasna kuzeydeki be eyalet haricinde tm ran petrol arama ve retme imtiyaz verilmiti.41

Belikal Nusun ynlendirmesi sonucunda Rusya ile 1901 ve 1902de iki kez ticaret konvansiyonu imzaland. rann gmr ve mali idaresinde kazanlan bu byk Rus baars ngilizleri hayrete drd.42

ran halknn Bat ile ilk temas Batllarn randa grevli olarak bulunmas nedeniyle gereklemitir. Bunun ilk rnekleri Batl askeri grevlilerin randa grev yapmas nedeniyle yaanmtr. st ste askeri baarszlklar nedeniyle ah ran ordusunun Batl anlamda eitilmesi gerektiini dnm ve deiik dnemlerde Fransz, ngiliz, talyan ve Rus subaylarn43 ran ordusunu eitmek zere randa bulunmalarn salamtr. ran halk bu sayede Bat medeniyetini az da olsa tanma frsatnn bulmutur. zellikle Fransz subaylarn sayesinde Fransz htilalinin gndeme getirdii kavramlarn rana ilk girii bu ekilde olmutur.44

41 42

Marlowe, a.g.e., s.16. Sykes, a.g.e., s.377. 43 Marlowe, a.g.e., s.394. 44 Murtaza Nizamettin Tebrizli, Bugnk Azerbaycan Davas Esas ve Sebepleri Cilt 1, stanbul, 1946, s.32.

21

ran halk daha sonraki yllarda da etraflarnda kendileri gibi yaamayan, kendileri gibi ynetilmeyen bu farkl insanlar grmeye devam etmitir. lke ierisinde kurulan yabanc yatrml irketlerde ve bankalarda alan yabanc memurlar ve kendisini misyonerlik faaliyetlerine adam ngiliz ve Amerikallardan byk lde etkilenmilerdir.45

lk modernleme hareketleri randa yukardan aaya zayf politikalarla balamtr. Rus savalar sonrasnda modernlemenin zorunlu olduunu alglayan Azerbaycan valisi olarak grev yapan veliaht prens Abbas Mirzann politikalarnda ilk modernleme hareketleri gzlenmitir. Abbas Mirza III. Sultan Selimin slahat hareketinden etkilenerek ayn ad ile Nizam- Cedid ordusunu kurmaya alm ve bu orduya yukarda bahsedilen Avrupal subaylar tarafndan eitim verilmitir. Bat meneli mhendislik ve askerlik kitaplarn evirmek ve dzenlemek zere tercme dairesini kurmutur. Londra ve Pariste daimi temsilcilikler kurulmasn salam, yeni kurumlarn elemanlarn yetitirmek zere ilk renci gruplar Avrupaya eitime gnderilmitir.46 ounluunun Azerbaycan Trklerinin oluturduu bu renciler daha sonra lkeye dndklerinde aydn kesimi oluturmu, zgrlk ve eitlik gibi kavramlarn savunucusu olmular ve merutiyetin kurulmasnda lokomotif grevi stlenmilerdir.

Devlet

apnda

yaplmaya

allan

modernleme

abalar

ierisinde Abbas Mirza yannda yetimi ve Nasrddin ahn ilk veziri olan Emirkebirin gayretleri de nemli yer tutar. stanbulda diplomat olarak grev yapt sralarda Tanzimat reformlarndan etkilenmi olan Emirkebir bu reformlarn randa da yaplmasnn gerekli olduunu anlam, vezirlii sresince slahat hareketlerini icra etmeye almtr. thalat azaltmak iin 15 fabrika kurdurmu, ilk resmi gazetenin baslmasna nclk etmi, modern eitim anlayna yakn ilk lise diyebileceimiz Darul Fnunun almasn

45 46

Marlowe, a.g.e., s.395. Emre Bayr, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycan Milli Direni Hareketi, Avrasya Dosyas, cilt:5, say:3, Ankara, Sonbahar 1999, s.88.

22

salamtr. ok tandk bir senaryodur bu; reform kartlar tarafndan ldrlmtr. Yukardan yaplmaya allan reform hareketlerinin dolayl olarak faydas dokunsa da, binann nce atsnn yaplmaya allmas fikri yine ilememitir

rann modern dnya ve modern dnyann dnce akmlar ile asl tanmas komular aracl ile gereklemitir. Osmanl imparatorluunda batllama hareketleri ok nceden balam, sosyal, siyasi, askeri ve eitim alanlarnda Islahat hareketleri yaplm, batl dnce kavramlar yaplan binlerce tercme eser ile Trkeye girmitir. Belli bir aydn kesim olumu bat fikirleri geni platformda tartlr hale gelmiti.47 stanbulda ortaya kan fikri ve siyasi hareketler tm Orta Asyay ve Orta Douyu etkilemeye balamt. Kuzey Azerbaycan ise zellikle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modernlemeye balam. Kuzey Azerbaycanda modern dnce Rusya ve Osmanl mparatorluu etkisiyle yatay ve dikey olarak yaylmt. Bu srada rann komularndan etkilenmesinde en etkin rol Tebriz merkezli Gney Azerbaycan oynamaya balad. Kuzey Azerbaycan ile akraba ilikileri nedeniyle karlkl etkileim devam ediyordu. Ayrca kuzeye almak iin giden ii kitlelerinin ounluunu Azerbaycan Trkleri oluturuyordu. Bu ii gruplar Bakde petrol irketlerinde ii olarak alyorlar, iilerin sendika hareketlerinden etkileniyorlar bunlar yurda dndklerinde anlatyorlard. Yine Tebrizin gei yollar zerinde bir ticaret merkezi olmas nedeniyle Azerbaycan Trkleri arasnda tccarlk yapanlar ounluktayd. Bunlar ticaret maksadyla sk sk Rusyaya, Trkiyeye gidip geliyorlar ve burada olup bitenlerden haberdar oluyorlard. Gney Azerbaycan bir kpr grevi gryor, d dnya ile buradaki etkileim rann tm blgelerine buradan yaylyordu.

47

Akpnar, a.g.m., s.84.

23

XIX. yzylda ran halk arasnda bahse konu ortam artlar gereince derin bir cahiliyet sz konusuydu. Eitimli olan kesim sadece hanedann bir ksm ve din adamlaryd denilebilir. Din adamlar ise iki ksma ayrlyordu. Aznlkta olan ksm hanedana ve saraya yakn, geni topraklarn sahibi ve ahn politikalarnn destekleyicisiydi. Asl ounluk ksm ise halk ile i ie ayn artlarda yaayan kimselerdi. Osmanl padiah ile ah arasndaki otorite asndan en byk fark, Osmanl padiahnn halife olarak din adamlarnn stnde bir mevkide bulunmasyd. Bu durum padiahn konumunu ve politikalarn salamlatryor ve padiah din adamlarnn gcn arkasnda hissediyordu. randa ise bu durum farklyd, ahn bu dnyadaki saltanat din adamlarnn gznde dine gre yasadyd, sadece tolere edilmi bir gt.48 Bu nedenle din adamlar arasnda merutiyet taraftarl kolay ve hzla yaylyordu.

Merutiyet

Hareketinin

temellerini

atan

en

nemli

din

adamlarndan birisi de Cemalettin Afganidir. Hamedanda doan ve Necefte dini eitim alan ve yurtdnda eitimine devam eden Afgani, devrimci, zgrlk ve modern fikirleri ve yazlar ile ran halk zerinde byk etki yaratm, merutiyet fikrinin tohumlarn halk arasna ekmi, Nasrddin ah da hayli rahatsz etmitir. ah tarafndan iki kez rana davet edilmi, ilk geliinde ah tarafndan devlet urasna ye yaplmtr. Ksa sre sonra fikirleri ve halk zerinde hzla gelien saygnl ve nfuzu ah ve yandalarn tedirgin etmi, bunun zerine snr d edilmitir. Onun yurtdndaki almalarnn daha tehlikeli olduunu dnen ah kendisini onur konuu olarak rana davet etmitir. Geliini mteakip kendisini tehlikede hisseden Afgani, saraydan kaarak ah Abdlazim Camisine snd ve 7 ay sre ile burada hapis hayat yaad. Fakat poplaritesi her geen gn daha fazla artt, her geen gn daha fazla ranl Afganiye yanda oldu, daha fazla ranl merutiyet fikri ile tanma frsat buldu. Bu durumun daha tehlikeli olduunu gren ah onu Osmanl kontrolnde olmas kaydyla Basraya srd. Cemallettin Afgani buradan Londraya kat. Londrada yine kendisi48

Sykes, a.g.e., s.382.

24

gibi ranl ve Merutiyet taraftar olan Melkum Han ile Kanun isimli gazeteyi yaynlamaya balad. ran ahna daha sert eletirilerine ve saldrlarna bu gazetedeki yazlarnda ve randaki yandalarna gnderdii mektuplarda devam etti.49 Daha sonra II. Abdlhamitin daveti zerine stanbula yerleti ve almalarn burada srdrd.50

XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren halkn aydnlanmasyla birlikte randa ah ve saltanatna kar rgtlenmeler ortaya kmaya balam bu rgtlerin ncelikli faydas halkn bilinlendirilmesi ynnde olmutur. lk siyasi parti diyebileceimiz Ademiyet Cemiyeti Mirza Melkum Han ve arkadalar tarafndan 1858de kurulmutur. Parti anayasal-meruti ahlk rejiminin savunucusuydu. 1892de ise Cemalettin Afgani ve arkadalar stanbulda ttihad- slam partisini kurmu, Afganinin randaki yandalar ise bu partinin Hovzayi Bidaran ad ile ran kolunu kurmulardr. Afganinin partisi hem randa hem de darda merutiyet yolunda etkin ve dinamik bir mcadele rnei gstermitir.51 Nasrddin ahn lmnden sonra 1897de II.Abdlhamid ttihad- slam partisini datm, bir sre sonra da Afgani stanbulda hayatn kaybetmitir.

Bu rgtlenmelerin, yaplan almalarn, aydnlarn eserleri ve faaliyetleri arasnda ran Halknn uyan iin verilmi en etkili aba olarak 18761895 yllar arasnda stanbulda Farsa olarak Azerbaycan Trk Mirza Mehdi Ahter ve arkadalar tarafndan baslan ve bata rana ve tm Orta Douya datlan Ahter gazetesi n plana kmaktadr. Alannda bir ekol haline gelmi olan gazetede hrriyet, merutiyet, kanun, adalet, kardelik, smrgecilie kar mcadele fikirleri srekli ilenmi 19 yl ran Halkn bu deerlerden haberdar ederek eitmitir. randa yenileme ve adalama fikrinin kklemesini salamtr. Tanzimat Fermannn tam metni dahi bu

49 50

Sykes, a.g.e., ss.397-398. Brockelman, a.g.e., s.358. 51 Baykara, a.g.e., ss.28-29.

25

gazetede Farsa olarak yaynlanmt.52 ran halknn eitimine hizmet eden tek yayn olma zelliini uzun sre elinde bulunduran gazete Nasrddin ahn ldrlmesi zerine II. Abdlhamit tarafndan kapatld.53

randa 1897den sonra aydnlar Maarif Encmeni adl bir rgt ats altnda toplandlar. Yeraltnda hzla yaylan bu rgt ksa srede nemli ehir merkezlerinde temsilcilikler oluturdu. Hazrladklar yaynlar, gazeteler ilden ile dolayor, merutiyet fikri halk arasnda bilinli bir harekete hazrlanyordu.

2- Merutiyetin lan ve Azerbaycan Trkleri

ran XX. yzyla ulatnda Merutiyet Devrimi iin gerekli altyap olumutu diyebiliriz. randa tm snflarn rahatszlklar maksimum boyutlara ulam, tccarlar, din adamlar ve bat eitimli fikir adamlar gizli rgtlerde rejim kart almalarn hzlandrm, birka kez yaad ktlklarda yaknlarn kaybetmi ve alktan ayaklanm olan halkn dayanma gc azalmt. Temellerindeki farkllklarna ramen tccarlar, geleneksel orta snf, din adamlar, entelekteller ve kyl halk ayn hedefi kendilerine dman olarak belirlemilerdi. 1905 ylna gelindiinde hepsi barda taracak son damlay bekler haldeydiler.

Tam bu srada, kuzeyde ortaya kan kolera salgn, 1905 ylnda Rusya-Japonya sava ve sonrasnda 1905 Rusya Devriminin etkisiyle kuzeyde aniden ticaret dzeni bozuldu, randa yiyecek fiyatlarnda byk bir enflasyon ve buna bal olarak ekonomik kriz ortaya kt. Ekonomik kriz halk protestolarna yol at. Her bir protesto daha iddetli olan dierini tetikledi. Ardk protestolar Austos 1906da Merutiyet Devrimi ile

52 53

Akpnar, a.g.m., s.87. Brockelman, a.g.e., s.359.

26

sonuland.

lk protesto iki yz dkkn sahibinin ve bankerin ahtan

Belikal Nusu grevden alnmasn ve kendilerinden bor olarak toplanan paralarn geri denmesi eklinde ortaya kt. ahn taleplere yant vermemesi zerine tccarlar dkknlarn kapattlar. Bu arada Nusun da molla kyafeti ile fotoraf ektirerek dattrmas olaylar trmandrd. ahn talepleri Avrupa seyahati dnnde yerine getireceine dair sz vermesi zerine protestolar sona erdi.54

ah, Rusyann gmrkle ilgili tehditlerini ve Avrupa seyahati ile boalan hazinenin durumunu gz nnde bulundurarak verdii szleri tutmad. Aralk 1905de Tahran Valisi %33 artan eker fiyatn drmek maksadyla iki tccar falakaya yatrd. Bylece ran farknda olmadan Merutiyet Devrimi yolunda son viraja girmi oldu. Falakaya yatrlan tccarlar halk gznde ok saygn kiilerdi. Olay protesto etmek zere bata tccarlar olmak zere bir grup halk ah camiinde topland. Daha sonra din adamlar da bu gruba katld. ah taraftar mam Cumann grubu camiden karmas zerine, kalabalk dalmak yerine daha da byyerek Cemaleddin Afganinin yapt gibi kutsal Abdl Azim trbesine snd.55 Toplanan halk baskc politikalarla halk sktran, ahn Ruslarla yapt anlamalara anak tutan, devletin yapt israfn nne gemeyen Sadrazam Aynd dvlenin sadrazamlna son verilmesini,56 valilerin deitirilmesini, Nusun kovulmasn, eriatn uygulanmasn ve Adalet Divannn kurulmasn istediler. ah iki binden fazla protestocunun bir aydan fazla sren protestolarna, isteklerinin yerine getirilecei szn ieren bir mektupla son verdi. Protestocular ehre girerken halkn ok Yaa ran Milleti slogann haykrmalaryla karlandlar. ran Milleti tabiri Tahran sokaklarnda ilk defa duyuluyordu. 57

54 55

Ervand Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, Princeton, New Jersey, 1982, s.78. Sykes, a.g.e., s.402. 56 Sykes, a.g.e., ss.401-402. 57 Abrahamian, a.g.e., s.82.

27

ah protestolar halk arasnda ne km bir grup insann tepkisel hareketi olarak alglad ve szn yine tutmad. Aksine Aynd Dvle byk bir vaiz olan Seyid Cemali kovdu ve Kuma gnderdi. Daha sonra da kendisini sulad gerekesi ile rann ileri gelen mtehitlerinden Seyid Muhammedi tutuklatt. Saygn tccarlara yaplan hareketlerden sonra, nde gelen din adamlarna ynelik bu hareketler zerine halk ayakland, atmalarda bir renci polisin ate amas zerine ld. Ayaklanma ertesi gn rencinin cenazesinde byyerek devam etti, kan atmalarda 22 kii ld, 100den fazla kii yaraland. Adalet ilerini yrten din adamlar ve onlar destekleyen halk Kum ehrine g etti, dkknlar protesto maksadyla kapatld. Ayaklanan halk artk sadece Adalet Divan deil milli bir meclisin de kurulmasn istemeye baladlar. ah protestocular ngilizler tarafndan kiralanm bir avu hain olarak tanmlad ve dkknlarn amayanlarn dkknlarn yok edeceini bildirdi. Bunun zerine bir grup tccar ngiltere bykeliliine giderek, snma talebinde bulundular. ngiliz bykeliliinin kabul etmesi zerine, eliliin Gulhaktaki yazlnn bahesinde 12000 eylemci topland ve burada protestolarna devam ettiler.58

Burada rann yaamak zorunda kald enteresan bir elikiyi gz ard etmemek gerekir. ngiltere randaki deiimleri ve gelimeleri ok iyi analiz ediyor, bu hareketlenmenin sonunun nereye varabileceini hesaplayabiliyordu. Rus nfuzuna kar ani bir atak yapmak iin nemli bir frsat domutu. Yz yl boyunca ahn araclyla rann z kaynaklarn pervaszca kullanan ngilizler, imdi aha kar Merutiyetilere topraklarn atlar. ah ve datt imtiyazlar eletiren protestocular ise sonuca giderken yzyldr vatanlarnda imtiyaz elde etme mcadelesi veren bir lkenin desteinden faydalandlar. 1892de Ttn imtiyaznn ngilizlere verilmesiyle ilk defa geni apl halk hareketinin ayak sesleri duyulmu, 1906da ise ngiliz Bykeliliinin bahesindeki byk protestolarn nemli yardmyla Merutiyet Devrimi tamamlanm oldu.

58

Brockelman, a.g.e., s.360.

28

Esnaflar Gulhakta, din adamlar ise Kumda protestolarna devam ediyorlard, lkede ticaret ve adalet ileri durmu vaziyetteydi. ah daha da ktye gitmesinden endielenerek Millet Meclisinin kurulmasn kabul etti.

Merutiyet

Devriminde

farkl

etnik

kimliklere

sahip

olan

Azerbaycanllar, Farslar, Gilanlar, Bahtiyariler ve dierleri kanunsuzlua ve despotlua kar birletiler, amalar dzenli, merkezi hukuka ve kanunlara dayanan bir sistemin yrrle girmesini destekliyorlard. Hibir grubun amac birlikten doan bu gc etnik kimlie dayal ayr devletlerarasnda blmek deildi.59

Bu arada Azerbaycan Trklerini dier ranllardan ayran baz gelimeler yaanyordu. Merutiyet ilan edilmi ve meclis kurulmas ve anayasa hazrlanmasna ynelik almalar Tahranda devam ederken Devrimin her aamasna katlm olan Azerbaycan Trkleri devrimin sonularn Gney Azerbaycanda gremiyorlard. Karakter olarak dedesi Nasr-d Din aha ok benzeyen Azerbaycan valisi Mehmet Ali Mirza Merutiyetin Azerbaycanda yrrle girmesine engel oluyordu. Azerbaycan Trkleri Tebrizde bir kez daha ayaklanmak zorunda kald, on gn sren halk ayaklanmas sonucunda Merutiyet Gney Azerbaycanda yrrle girdi.60

Merutiyet Anayasas ksa srede hazrlanarak 1906 Aralk aynda ah tarafndan onaylanarak yrrle girdi. Milletvekilleri sosyal snflarn ve meslek gruplarndan seilmilerdi. Milletvekilleri ksa srede hazrlanm olan anayasann zellikle birok eksiini tespit ettiler ve tamamlayc bir anayasa metni hazrladlar. lk Anayasa metnini onayladktan on gn sonra

59

Touraj Atabaki, Azerbaijan Ethnicity and the Struggle for Power in Iran, London, New York, 2000, s.27. 60 Arif Keskin, eyh Muhammed Hiyabani ve Azadistan Devleti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.10.

29

Muzafferiddn ah lmt ve yerine geen eski Azerbaycan Valisi Mehmet Ali Mirza tam bir merutiyet dmanyd. Bu nedenle uzun bir sre tamamlayc yeni anayasa metnini onaylamakta direndi. nemli eyaletlerde halk protesto gsterileri yapt. Tebrizde 20000 gsterici protestolara katld ve gsterilerde Azerbaycan Trkleri ahn Anayasay onaylamamas durumunda Gney Azerbaycan randan tamamen ayracaklarn ifade ediyorlard. Tahranda ise 50000den fazla sivil halkn ve ounluu Gney Azerbaycandan gelen 3000 silahl grubun katld ah kart gsteriler Milli Meclis tarafndan ynetiliyordu.61 ah 1907 Ekiminde tamamlayc yeni anayasay imzalamak zorunda kald. Tamamlayc anayasann getirdii en nemli yapsal deiiklik, madde 90-93te eyaletlerin kendi meclislerinin olmas, bu meclislerin merkezi hkmetin temsilcisi olarak vergileri belirlemesi ve toplamas gibi yerel faaliyetleri yrtmesinin belirtilmi olmasyd.62

Bu maddenin yrrle girmesinde phesiz en nemli etken Azerbaycan Trkleriydi. Azerbaycan Trkleri ikinci anayasann onaylanmasndan aylar nce 1906 Eyll aynda Encmen-e Milli Tebriz ad altnda encmenlerini kurmulard. Encmen-e Milli Tebriz ksa srede Gney Azerbaycanda tm sosyal ve siyasal hayat ynlendirmeye balad. Bu nedenle ilk kurulduunda Mehmet Ali Mirza valiydi ve uzun sre encmen ile vali arasnda byk ekime yaand.

Blgesel bir parlamentoya dnen Encmen-e Milli Tebriz Ceride-i Milli ad ile bir gazete yaynlamaya balad. lk says Ekim 1906 ylnda yaynlanan haftalk gazete, 37 say sonra ismini deitirerek Encmen ad ile yaynlanmaya balad. nk hem Encmen-e Milli Tebriz hem de Ceride-i Milli ismi Tahranda baz milletvekilleri arasnda rahatszlklarn domasna neden olmutu. Merkez Meclisteki Azerbaycanl

61 62

Abrahamian, a.g.e., s.91. Atabaki, a.g.e., s.28.

30

milletvekilleri Azerbaycanllarn kendilerini ve encmenlerini kesinlikle Merkez Meclisin zerinde grmediklerini resmi olarak ifade ettiler. Gazete ise Encmen ad ile yaynlanan 41.saysnda, Encmen-e Tebrizin milli bir parlamento olmadn, blgesel bir63

meclis sonrada

olduunu

ifade

ederek titizlikle

milletvekillerini

onayladlar.

Bundan

Azerbaycanllar

Encmen-e Tebriz ismini kullandlar.

Merutiyetin ilan ile birlikte randa basn bir anda geliti ve siyasi ve sosyal hayata ok aktif bir rol oynamaya balad. Encmen bunlarn ilklerindendi, halk gerek anlamda bilgilendiriyor ve eitiyordu. Gazete ve dergilerin ou milli, radikal ve iyimser isimler ile yaynlanmaya baladlar; Terakki, Bidari (uyan), Vatan, Ademiyet, ttihat, mit ve Yeni Asr gibi. En etkin ve en ok yank uyandranlar ise gizli cemiyetlerin yaynladklar idi. Tebrizli gizli tekilat yesi aydnlar yllardr bastrlm dncelerini Azad ve Mcahit gazetelerinde haykryorlard.64

Encmen-e Tebrizin beynini ise Merke-e Gaybi tekilat oluturmaktayd. Azerbaycan yneten gerek gc elinde bulunduran Merkez-e Gaybi 1905 ylnda Bakde ranl Azerbaycanllarn Rusya Sosyal Demokrat Partisinden etkilenerek ve onun tzn kendi tz olarak kabul ederek kurduklar timayon Amiyon Partisinin ran iindeki oluumu ve kod adyd. Merkez-e Gaybide Gney Azerbaycan toplumunun tm snflarnn temsilcileri bir araya gelmiti. Merkez-e Gaybi gizli tekilat Mehmet Ali Mirza ahn merutiyet dman olduunu yaknen bildiklerinden gnlllerin katlm ile Mcahit adl silahl bir grup kurarak silahl mcadelenin ileride gerekebileceini ngrmlerdir. Ercmen-e Tebrizin faaliyetleri sayesinde Azerbaycanda Trke eitim yapan okullar almaya

63 64

Atabaki, a.g.e., s.28. Abrahamian, a.g.e., s.89.

31

balanm, eitim almalar hz kazanm ve daha nce iiliin farkl yorumlanmasndan kaynaklanan atmalar sona ermitir. 65

Tahrandaki Azerbaycanl milletvekilleri Tebriz Meclisi ile yakn temasta bulunuyor, Tebriz Meclisi lkenin gidiatna direkt etki edecek faaliyetlerde bulunuyordu. Tebriz Encmeni lkedeki otuzu akn encmen arasnda 3000 siyasi ile en geni ve en aktif topluluktu.66 Merkez Meclisdeki Azerbaycanl Milletvekilleri dier milletvekillerine gre daha gl bir karakter sergiliyorlard. Tebriz Milletvekillerinin lideri Seyyid Hasan Takizade, etkili konuma yetenei, gl karakteri ve sahip olduu kapasite ile Meclisde arln hissettiriyordu. O ve Azerbaycanl dier milletvekilleri Merutiyetin Gney Azerbaycanda ne derece sahiplenildiinin gstergeleriydi.67

Encmen sadece blgenin deil tm randaki politik gelimeleri takip ediyor ve lke siyasetinde aktif rol oynuyordu. Ercmen-e Tebriz ahn anayasay ve varln tanmaz bir ekilde davranmasna tepki olarak, bir telgraf gndererek ahdan anayasay, ran meclisini ve ona bal blgesel meclisleri tanmasn ve halkn sahip olduu bu anayasal haklar tandn aklayan bir deklarasyon yaynlamasn istedi. ah ise Meclise ve anayasaya kar olduunu Kurtulu Yolu ve Milletin Umudu bal altnda yaynlad bir deklarasyonla resmi olarak aklam oldu. Tebriz encmeni, Horasan, Fars, Kirman ve sfahan encmenlerine ahn tutumunu ikyet eden bir telgraf gnderdi. Telgraf ahn devlet ve millet haini olduunu belirtiyor, telgrafta btn ranl kardeler ayaa kalkn, Merkezi Meclisi ve anayasay koruyun slogan ykseliyordu.68

65 66

Keskin, a.g.m., ss.11-12. Abrahamian, a.g.e., s.87. 67 Sykes, a.g.e., s.407. 68 Atabaki, a.g.e., s.30.

32

Bu i gelimeler yaanrken ilikilerde de JaponRus savana

ngiltere ve Rusya arasndaki olarak nemli gelimeler

bal

yaanmaktayd. Japonya nndeki yenilgi neticesinde, Rusya bu yenilgiyi ngiltereye borlu olduunu anlad. Asyada ngiltere ile mcadele kendisine ok ey kaybettirmiti. Hlbuki Asyadan gelecek ngiliz basksn durdurup, geleneksel faaliyet alan olan Balkanlar ve Boazlara ynelmek daha akllca olacakt. Rusyann bu yaklam ve ngilterenin de Hindistan korumak iin bir hale oluturmak istemesi 1907 Rusya- ngiltere Anlamasn dourdu. ran bu anlama ile blgeye ayrld. Kuzey Rus nfuz blgesi, gney ngiliz nfuz blgesi, iki blge arasnda kalan orta ksm ise tampon blge olarak kararlatrlmt.69 ran iki devlet arasnda paylalm olmasna ramen her iki devlet de belirtiyorlard. rann bamszln tandklarn 1907 Anlamasnda

1908 ubat ayna gelindiinde ah ile meclis ve merutiyetiler arasndaki ekime doruk noktasna ulamt. Meclisin otoritesini snrlandrmasn hazmedemeyen aha otomobiline bomba koyularak suikast dzenlendi. Suikast baarsz oldu, ahn yanndaki gruptan bir kii ld. ah yazlna ekildi ve buradan daha nce Merutiyetilerin korkusuyla Rus rneine gre kurdurduu, banda bir Rus subayn komuta ettii Kazak Taburuna Meclisin bombalanmas emrini verdi.70 23 Haziran 1908de Meclis bombaland ve kapatld, birok saygn Merutiyet lideri ldrld. Silahl mcahit grup saldr ncesi Meclisi korumak iin hazrlanm ve mevzilenmi olmalarna ramen, Takizadenin Mecliste, birka gn nce Rus ve ngiliz temsilcilerinin aha kar silahl bir hareket olmas durumunda Rus birliklerinin ah koruyacaklarn ifade ettiklerini aklamas zerine dalmlard. Bu nedenle Meclisin bombalanmasna ve kapatlmasna kar Tahranda silahl bir direni gereklemedi.71

69 70

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, 14.b., stanbul, 1996, ss.35-36. Brockelman, a.g.e., s.361. 71 Abrahamian, a.g.e., s.75.

33

Tebrizde ise Meclisin bombalanmas haberi bilinli olarak halka hemen duyurulmad. nce Encmenin kapal oturumunda Telgraf brosundan sorumlu Mirza Han Terbiyat Encmen yelerini bilgilendirdi ve bylece bamszlk hareketinin tm blge apnda balatlmas ve sistematik bir ekilde gerekletirilmesi saland. Bu haber Gney Azerbaycanllar hi artmad. Encmen hazrlklyd. Encmen ksa srede blgenin kontroln ele ald, ah taraftarlar blgeden karld, aylar nce bugnler iin yetitirilmi olan gnlller silahlandrld.72 Silahl direni uygulanacakt. Gney Azerbaycanllar Merutiyetin hazrlk aamasnda baroldeydiler, Merutiyetin devrede iken politikada etkin rol oynadlar ve imdi ise Merutiyetin geri kazanlmas iin silahl mcadeleye girien tek grup olarak n plana ktlar.

Gney Azerbaycanda halk Settar Han ve Bar Han nderliinde Merutiyetin yeniden kazanlmas iin silahl direnie balad. Tebriz direniilerin hareket merkezi olmutu. Bu arada Ruslar halk aha itaate davet ediyor, bir grup ah yanls din adam ise Encmen-i slamiye adl bir rgt kurarak halka ayaklanmamas yolunda telkinlerde bulunuyorlard. Btn bunlara ramen geni bir kitle silahl mcadeleye destek verdi. nce Rahim Han, daha sonra Ayn-d Dvle ile birka kez direnii krmaya alan ah kuvvetleri direnii krmakta baarl olamadlar.73

1909 ubat aynda Tebriz ah kuvvetleri tarafndan ablukaya alnd, ehrin hayat damarlar kesildi, ehre erzak girmesi engellendi. Tebrizde ktlk ba gstermeye balad. Abluka drt ay srmesine ramen direni krlmad.74 Azerbaycanllarn ayaklanmas bata destek verir gzken ngilizleri ve Ruslar endielendirmeye balamt. Ayaklanmann baarl olmas ve Tahrana kadar ilerlemesi her iki lkenin blgedeki karlarn olumsuz etkileyecekti. ngilterenin onay ile Ruslar mdahale edecekti. Plan

72 73

Atabaki, a.g.e., s.31. Tebrizli, a.g.e., s.47. 74 Sykes, a.g.e., s.417.

34

hazrd.

25

Nisan

1909

tarihinde

ngiltere

Konsolosu

Azerbaycan

Encmenine bir mektupla

ran Hkmetinin erzak yolunu amamas

nedeniyle Rus ve ngiliz devletlerinin erzak yolunu aacaklar, ehirdeki ktl sona erdireceklerini bildirdi. Encmen yaplan plan anlamt. Rus ordusunun Gney Azerbaycan topraklarna girmesini engellemek maksadyla Encmenin gnderdii telgraf metni yle idi: ah baba, millet ise evlat gibidir. Baba ile ocuklar arasnda krgnlk meydana geldiinde komular mdahale etmemeli. Btn isteklerimizden vazgeip, ehri zat- ahanelerinize brakyoruz. Bize istediiniz gibi davranabilirsiniz. Erzak yolunun almas ynnde emir buyurun. Rus ordusunun Azerbaycan topraklarna girmesine gereke kalmasn.75 Azerbaycan Trkleri byk bir fedakrlk rnei gstererek bu telgraf ekmilerdi, on bir ay boyunca bin bir meakkatle srdrdkleri direnii dmann topraklarna ayak basmamas uruna feda etmeyi kabul ediyorlard.

ahtan olumlu bir yant gelmedi. Rus ordusu ngilterenin de onayyla erzak yolunu ama bahanesiyle 29 Nisan 1909 tarihinde Gney Azerbaycana girdi. Azerbaycan Trkleri Encmen karar gereince hibir direni gstermedi. Rus ordusu nicelik ve nitelik bakmndan stnd, yaplacak bir hareketin sonucu ileriye dnk tm umutlarn yok olmasna sebep olabilirdi. 15 Mays gn Encmenin yapt duyuruya itaat eden saylar yirmi bini aan mcahit grubu silah brakt ve dald. Askeri hareketin liderleri Settar Han ve Bar Han ile hareketin ileri gelenleri Osmanl Konsolosluuna sndlar ve burada oturma eylemi yapmaya baladlar. Buradan stiklal isimli bir gazete yaynlamaya baladlar.76

Tebrizin direnii bu ekilde sona ermiti fakat on bir ay sren Tebriz Ayaklanmas tm lkeyi etkilemiti. Tahranda ve dier ehirlerde kprdanmalar balad. zellikle sfahan ve Redde merutiyetiler yeniden

75 76

Samed Serdarniya, Salar- Milli Bar Han, (ev. Elolu),Ankara, 1996, s.48. Serdarniya, a.g.e., s.57.

35

organize oldular. Birbirleriyle temasa getiler, Rus sosyal demokratlarndan nemli sayda mhimmat ve silah yardm aldlar. Bu arada ah devletinin nemli adamlarndan olan Sipehdar saf deitirdi ve Merutiyetiler tarafna geti. Gilan merutiyetilerinin lideri oldu. sfahanllarn lideri de Serdar Esad idi. Ksa srede Gilan, sfahan ve Mezenderan Merutiyetilerin kontrolne girdi. 21 Nisan tarihinde Sipehdarn emrindeki merutiyetiler ah yanllarn yenerek Gazvini ele geirdiler. sfahan ve Gilan merutiyetileri birleerek Kazak ordusunu yendiler ve 13 Haziran 1909da Tahrana girdiler. 16 Haziran 1909da Muhammed Ali ahn ahlna son verilerek, olu Ahmed ah ilan edildi. Eski ah Rus eliliine snd ve oradan da lkeyi terk ederek Odessaya gitti. kinci Meclis 7 Kasm 1909 tarihinde ald ve Merutiyet geri dnd.

ngiltere Rus askerlerinin Tebrize girmesinden sonra mcahit birliklerinin iddetle direneceklerini ve sonu olarak direni kuvvetlerinin tamamnn yok olacan mit ediyordu. Direni olmam, Azerbaycan Trk mcahitler sonuca ulaamamlard, silahszlandrlmlard, bu arada Meclis yeniden almt fakat ngiltere ve Rusya Settar Han ve Bar Hann Tebrizdeki varlklarn kendi politikalar asndan tehdit olarak gryorlard. Rus ve ngiliz basklar sonucunda iki lider Milli Meclisin davetlisi olarak bir daha Tebrize dnmemek zere Tahrana gittiler. Milli ura Meclisinin ikinci oturumunda, milletvekilleri tarafndan Merutiyetin Gerek Kurtarcs olarak onurlandrldlar ve Meclis tarafndan kendilerine birer kran plaketi sunuldu.

Fakat daha sonra Austos aynda Meclis, Settar Han ve Bar Hann yanda olan Tahrandaki mcahitlerin silahlarn teslim etmeleri ynnde karar ald ve onlara 48 saat sre verdi. Mcahit grubun bir ksm silahlarn vermiti. Yandalar ile Atabek Parknda ikamet ederken silahszlanmamalar bahane edilerek hkmet gleri gruba kar saldrya geti. Grup datld. Settar Han bacandan yaraland ve 4 yl sonra vefat etti. Bar Han ise Tebrize hi dnemedi. Bu durumun sorumlular ah hkmeti deil, 2. Merutiyet Meclisinde yer alanlardan bazlar idi. Ruslarn

36

Tebrizdeki ikameti devam ederken ngiltere elisinin dileri bakanna gnderdii mesaj Tebrizli Liderlerin yaadklarnn sebebini zetliyordu: Rus makamlar, ikinci defa karklk meydana gelmemesi iin Tebrizde askeri g bulundurmak mecburiyetinde kaldklar bilgisini verdiler. Settar Han gibi baz kimseler i bana gelebilir. Rusya hibir zaman buna izin vermeyecektir. 77

Sipehdar eski ah yanls idi ve byk toprak sahiplerinden birisi idi. karlarnn dorultusunda saf deitirmiti. Serdar Esad ise Bahtiyarilerin lideri idi. ngilizlerin rana girmesinden beri Bahtiyarilerin ngilizler ile ok sk ilikileri mevcuttu. Settar Han ve Bar Han gibi liderlerin yerine bu tr liderlerin nderliinde merutiyetin geri gelmesi ve meclisin kurulmas ikinci meclisin karakterinin birincisinden ok farkl olmasnn en temel nedeni idi.78

kinci Merutiyet Meclisinin birincisinden dier fark ise partilerden olumas idi. Meclisin kurulmasndan sonra radikal milletvekilleri kendi politik parlamenter gruplarn organize etmeye baladlar. Takizade toplam 22 yesinden 12si Azerbaycan Trk olan ran Demokrat Partisini kurdu. Dier parti ise Seyit Abdullah Behbehaninin kurduu tidaliyylun Partisi idi. Ksa srede iki parti arasndaki fikir atmalar sokaklara srad. Demokrat Partililer Behbehaniyi ldrdler. tidalciler ise misilleme olarak Ali Muhammed Han Terbiyat ve Seyylid Abdrrezzak Han Hakkak ldrdler. lke iileri yeniden kaos ierisindeydi. Ekonomik kmazdan kurtulmak iin ise Rusya ve ngiltereden bor para alnd tpk ahn ynetimde tek olduu dnemdeki gibi. Demokrat Parti Ruslarn Gney Azerbaycandaki varln sona erdirmesini sk sk dile getiriyordu. lkenin kuzeyi adeta igal altndayd. Bu arada ekonomik kmaza are olarak Amerikal Morgan Suster bakanlnda Amerikal bir heyet ekonomiyi dzeltmek zere grevlendirildi. Bu durum Ruslarn ve ngilizlerin houna gitmedi. Rusya 29 Kasm 1911

77 78

Serdarniya, a.g.e., s.75. Farsh, a.g.t., ss.51-52.

37

gn Susterin faaliyetlerinin Rus karlar ile attn ileri srerek rana arttan oluan bir ltimatom verdi; 1- Suster ve Lefoker randaki ilerinden uzaklatrlacaklardr, 2alacaktr, 3- Ruslarn Ret ve Enzeliye yollad ordunun masraflar ran tarafndan karlanacaktr.79 ran bundan sonra yabanclar ie alrken Ruslardan izin

ltimatoma cevap verilmesi iin 48 saat sre verdiler. ah Vekili ve Dileri Bakan bata olmak zere bakanlar ltimatoma boyun eilmesi gerektiini savunuyorlard ve bu ynde Meclisi etkilemeye alyorlard. Bakanlarn bu igale evet demeye almalar Merutiyetin de d gler tarafndan oyuncak haline getirildiini sergiliyordu. Fakat ikinci merutiyet meclisinde de vatansever, akl banda milletvekilleri mevcuttu. Merutiyeti milletvekillerinin bastrmas ile oylamada hayr sonucu kt. Ruslar 24 Aralk 1911 tarihinde ikinci merutiyet meclisinin kapatlmasn saladlar. ran tekrar balad yere dnm oldu.

Bu dnemde

ran ah ve Sultan II.Abdlhamid lkelerinde

glerini kstlamak isteyen, merutiyet isteyen glerle kar karya kaldlar. 1905 sonrasnda ttihat ve Terakki Partisi yeleri randa meydana gelen politik gelimeleri yakndan izlemi ve randaki merutiyetilerle irtibatta kalmlardr. ttihat ve Terakki Partisi yeleri 1908de gerekletirdikleri devrim sonras aha kar savaan ranl Azerbaycanllara yardmc olmak zere silahl militanlar gndermilerdir. 1911e kadar ttihat ve Terakki aktif

79

Ali Azeri, Azadistan Devleti ve eyh Muhammed Hyabani, (ev. Elolu), Ankara, (Basm Yl yok), s.8.

38

olarak gerek Tahran Bykelilii, gerekse Tebriz konsolosluu araclyla ranl merutiyetilere srekli destek olmulardr.80

B- H YABAN VE AZAD STAN DEVLET (1918-1920)

Merutiyet Devriminin her safhasnda Azerbaycan Trkleri en aktif grup olarak randa dikkatleri zerinde toplamtr. Azerbaycan Trkleri Merutiyet hareketi kapsamnda azami gayretlerini rann topyekn kurtuluu iin sarf etmilerdir. Hyabaninin ortaya koyduu hareket ise ilk ayrlk hareket olarak gze arpar. Hareket Gney Azerbaycanda ayr bir devletin kuruluunu ve ksa srede kn kapsamaktadr. Hyabani ve Azadistan Devleti Merutiyet Devrimi kapsamndaki faaliyetlerden sonra Azerbaycan Trklerinin ortaya koyduu ikinci siyasal baar olarak ele alnmaldr. ou ynyle modern rann oluturulmas iin Merutiyete sahip kmann dier bir etabn tekil eder. Hyabani Hareketi ve Azadistan Devleti Azerbaycan Trklerinin gstergesidir. rann mutlakyet rejiminden kurtulmas iin inatlarnn

1- Azadistan Devleti ncesinde Hyabaninin Siyasi Faaliyetleri

Gney Azerbaycann Hamene kentinde doan eyh Muhammed Hyabani din ve fen bilimlerinde eitim alm, Rusa ve Franszca bilen, Merutiyet devrimi ncesinde Tebrizde cami imaml yapan aydn bir ahsiyet idi. Hyabaninin siyasi hayat merutiyet devrimi ile balar. Hyabani hem mcahit hem de aydn olarak merutiyet devrimine ve Tebriz

Gkhan etinsaya, Essential Friends And Natural Enemies: The Historic Roots of Turkish-Iranian Relations, Middle East Review of International Affairs, Vol.7, No.3, September 2003, s.5.

80

39

ayaklanmalarna katlm, ikinci merutiyet meclisinde ise demokrat parti milletvekili olarak grev yapmtr.81

Hyabaninin ran ve Gney Azerbaycan siyasetinde n plana kmas ikinci meclisin kapatlmas ncesinde meydana gelmitir. eyh Muhammed Hyabani Rus ltimatomunun grld meclis toplantsnda yapt konuma ile ltimatoma hayr kararnn alnmasnda etkili olmutur. Konumas srasnda Rus igaline kar hkmeti teslimiyetilikle sulam, evet demektense lmeyi yeleyeceini ifade etmitir. Ertesi gn ise Sebze Meydan mitinginde toplanan halka kar hitap etmi, Rusyay igalci ve smrgeci olarak sulayan bir buuk saatlik ateli bir konuma yapmtr. Miting esnasnda Dileri bakan talimatyla hkmet gleri kendisini tutuklamak zere harekete getiler ise de baarl olamamlardr. Hyabaninin aktif siyaset hayat burada balamtr. 82

Miting sonrasnda Hyabani ksa bir sre daha randa kaldktan sonra Tebrize gitmeyi tehlikeli bulmu bu yzden bir sreliine Rusyaya gitmitir. Zira bu kararnda o srada Rus yanls ve Merutiyet dman Samet Han ca-d-Dvle Tebriz valisiydi. 1914 ylnda Tebrize gizlice geri dnen Hyabani Tebriz de bir ay gizlice yaadktan sonra bir dkkan aarak ticaretle uramaya balam bir yandan da gizlice siyasi faaliyetlerine devam etmitir. Hyabaninin lkeye dnd dnemde Ahmet ah meclisin yeniden almasn kabul etmi Demokrat Parti ve tidaliyun Partisi arasnda tekrar rekabet balamt. Merutiyetin tekrar gelmesine ramen Azerbaycan valisi uca-d-Dvle 3. dnem meclis seimlerine Gney Azerbaycann dahil edilmesini engelledi. 3. mecliste Gney Azerbaycan temsil edilemedi.83

81 82

Keskin, a.g.m., s.11. Azeri, a.g.e., ss.18-19. 83 Keskin, a.g.m., s.15.

40

I. Dnya Savann patlak vermesiyle birlikte ran tarafszln ilan etmi olmasna ramen Rusya, Osmanl ve ngiltere ordularnn sava alan haline gelmitir. Rus ve ngiliz birliklerinin mevcudiyeti ile Ruslar tarafndan silahlandrlan Krt, Ermeni ve Asurlerin Gney Azerbaycan snrndan Osmanl Devletine kar silahl saldrlar Osmanl ordusunu rana ve Gney Azerbaycana ekiyordu.84

1915 Ocak aynda Sarkam malubiyetinin hemen ertesinde Osmanl gleri Tebrize girdiler ve Kuzey Azerbaycan snrna dayandlar. Osmanl ttihat ve Terakkicileri Osmanl himayesinde Azerbaycan birletirme isteklerini gerekletirmeyi amalyorlard. Fakat Kars ve Sarkamtan kuvvet kaydran Ruslar Tebrizi geri aldlar.85 Gney Azerbaycan sava boyunca Osmanl ve Rus ordular arasnda birka kez el deitirmi oldu.

ran merkezinde de tam bir istikrarszlk hkimdi. Merkezi hkmet blnmt ve kurulan kabineler birka aydan fazla iktidarda kalamyordu. Hkmet hibir ynyle lkede gc temsil etmiyordu. lkenin kuzeyinde komu lkeler savayor, merkezi hkmet hibir ey yapamyordu. Ayn ekilde lkenin gneyi de ngilizler tarafndan igal edilmi durumda idi.

1917 ubat aynda Rusyada meydana gelen devrim hem savan kaderini hem de randaki siyasi hayat derinden etkiledi. arlk rejiminin kmesi randa demokratik kuvvetlerin nn at. Gney Azerbaycanda o gne kadar gizli olarak faaliyet gsteren siyasi tekilatlar gn na kmaya balad. Bunlardan en nemlisi ve etkin olan banda Muhammed Hyabaninin bulunduu ran Demokrat Partisinin Azerbaycan Eyalet komitesi idi. 9 Nisan 1917de komitenin yayn organ Teceddt gazetesi baslp yaynlanmaya balad. 24 Austos 1917 tarihinde eyalet komitesinin84

Ylmaz Gneyli, I.Dnya Savanda Gney Azerbaycanda Osmanl-Rus Rekabeti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.25. 85 Swietochowski, a.g.e., ss.113-114.

41

dzenledii konferansta ise komite, ran Demokrat Partisinden ayrlma karar alarak Hyabani bakanlnda mstakil Azerbaycan Demokrat Partisinin kurulduunu ilan etti.86 Bu sava yllar boyunca kaderine terk edilmiliin, 3. dnem meclisinde temsil edilememiliin ve merkezi hkmete kar gvensizliin ilk tepkileriydi.

Azerbaycan Demokrat Partisi kurultay bildirisinde Tahrandan drt istekte bulundu. Talepler, Demokratik Islahat, Milli Meclisin Tahranda yeniden kurulmas, Eyalet Encmenlerinin yeniden tesis edilmesi ve Merutiyetin tm kurumlar ile yeniden yrrle girmesiydi. ADP ksa srede tm Azerbaycan illerinde tekilatland. Tahrann cevab beklenmeden bir hkmet organ gibi hareket etmeye balad. Kurduu komisyonlar ile Gney Azerbaycann yaralarn sarma iine koyuldu.

ADPnin tm faaliyetleri Hyabaninin ne srd Teceddt akmna dayanmaktayd. Teceddt, emperyalizm aalna, ah zulmne, gericilie ve istibdada kar kan, sosyal adaletsizlie isyan eden, siyas ve demokratik hrriyetler, gerek halk hkimiyeti gibi devrimci-demokratik talepler ileri sren, sonuta geldii noktada Gney Azerbaycann demokratik haklar urunda mcadele etmeyi ngren politik bir akmd. Akm zengin toprak aalarn darda brakarak toplumun dier tm snflarn tek cephede birletirmeyi amalamt. 87

ADP kurduu Erzak Komisyonu ile vatandaa ucuz erzak ve ekmek datmaya balad, Mahalle Komisyonu ise yoksul aileleri tespit ediyor, yardmn ihtiya sahibi insanlara gitmesini salyordu. Kurulan Yoksullar Evinde barnma ihtiyac bulunan yoksullar, ihtiyarlar ve sahipsiz insanlar barndrlyordu. Yardm Komisyonu ise zenginlerden fakirler iin

86 evket Tagyeva, Azatlk Fedaisi eyh Muhammed Hyabani, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.41. 87 Tagyeva, a.g.m., s. 42.

42

byk meblalarda para toplayarak dier komisyonlar aracl ile ihtiyac olan halka datyordu. Kurumlar bizzat Hyabani tarafndan kontrol ediliyor, sistemi engelleyen veya grevini ktye kullananlarn isimleri Teceddt gazetesinde yaynlanyordu.88 Hyabani nderliindeki ADP ve Komisyonlar sergiledikleri Robin Hood tarz ile ksa srede halkn desteini arkalarna aldlar.

Rusyann ekilmesi zerine 1919 yaznda Osmanl ordusu tekrar Gney Azerbaycana girdi. Osmanl ordusu blgede askeri faaliyetlerinin yan sra aktif siyasi faaliyetler de icra etmeye balad. Bu siyasi faaliyetlerin ekirdeini Trklk akmnn idealleri oluturuyordu. Ordunun politik danman olan Yusuf Ziya Bey Osmanl gleri Tebrize girer girmez blgede Trklk hareketini yayma almalarna balad. Bu maksatla ttihad- slam Partisi kuruldu. Azarabadegan isimli Trke gazete yaynlanmaya balad. Osmanl ordusunun blgeye gelii ADPyi olumsuz ynde etkiledi. Ksa sre iinde Hyabani ve ADPnin ileri gelen iki ismi Osmanl yetkilileri tarafndan tutukland ve Karsa srgne gnderildi. ran hkmeti ve hkmetin blgesel temsilcileri hibir tepki gstermediler. Bunun yan sra Osmanl ordusunun ran hkmetinin talebi zerine bu tutuklamalar yapt dedikodusu ksa srede Tebrizde yayld. ADP hareketi byk yara ald, faaliyetleri duraklad. Demokratlar, kendilerini engellemek maksadyla merkezi hkmetin ekinmeden d glerle ibirlii yapabildiini ve yapabileceini iyi biliyorlard. Demokratlar lkenin gelecei iin ura verirken ihanete uradklarn dnyorlard. Bu nedenle Osmanlnn blgede kald sre zarfnda hkmetle kar karya gelmemeye altlar.

88

Keskin, a.g.m., ss.16-17.

43

Sonu olarak Hyabaninin srgne gnderilmesi, ADPnin ileride daha radikal dnmesini tetikleyen bir etken oldu. Demokratlar artk rann ok derin ve kkl bir deiim geirmesinin art olduuna inanyorlard. Merkezi hkmet ile ADP arasndaki uurum daha derin hale gelmiti.89

2- Azadistan Devleti

Osmanl ordusunun Kasm aynda randan geri ekilmesi zerine Hyabani lkeye dnd ve ADPnin faaliyetlerini hzlandrd. Bu arada Rusyann ve Osmanlnn blgeden ekilmesi zerine ngilterenin eline randa tek g olma frsat gemiti. Daha nce rann gneyinde Afganistan snrnn gvenliini bahane ederek bir polis tekilat kurmu olan ngiltere faaliyetlerini lke apnda geniletmeye balad. Oxford mezunu ngiliz yanls Vsuk-ud-Dvlenin babakanl ngilterenin iini kolaylatryordu. ngiltere ile Vsuk-ud-Dvle nderliinde 1919 yl Austos aynda yaplan ngiltere- ran anlamas rann bamszln adeta yok ediyordu. Merkezi hkmetin onaylad anlamaya gre ran, silahlanma, askeri eitim ve idari mstearlk haklarn ngiltereye devretmiti. Anlamaya en sert tepkiler her zaman olduu gibi lkenin kuzeyinden geldi. ADP anlamay protesto etmek iin blgede mitingler dzenledi.

Hyabani ve arkadalar 4. meclis seimleri iin yaptklar kampanya ile gndemde kalmaya devam ettiler. AustosEyll 1919 aylarnda srdrlen kampanya sonucunda Tebriz ve evre vilayetleri temsil eden 9 milletvekili seildi. Bu milletvekillerinden alts ADP yesiydi ve bunlarn arasnda en mehur olan da Hyabani idi. ngiltere ile yaplan anlamaya protestolar ve sonu olarak da protestocu kesimden alt milletvekilinin meclise girmesi merkezi hkmeti tetikledi. Bunun yan sra ngiltere ile yaplan anlamann da meclis tarafndan onaylanmas

89

Atabaki, a.g.e., s.48.

44

gerekiyordu. Muhalif Azerbaycan Trklerinin meclise girmesi anlamann onaylanmasn tehdit ediyordu. Vsuk-ud-Dvle muhalefetle her platformda kar karya kalmann ekincesi ile Demokratlarn faaliyetlerinin zerine gitmeye balad.

Vsuk-ud-Dvle balarnda iki adet sveli subay olmak zere 43 kiilik bir polis heyetini Gney Azerbaycandaki polis tekilatnn organize etmek zere Tahrandan Tebrize gnderildi. Heyetin blgeye varmas ile amacnn anlamas bir oldu. Ama, Azerbaycan Trklerinden oluan Demokratlarn faaliyetlerinin zerine gitmekti. ngiliz Konsolosuna gre ngiliz subaylar kt davranmaya baladlar ve niyetlerinin Demokrat Partiyi bask altna almak olduunu belli ettiler. Polis ve ADP arasndaki gerginlik her geen gn artt. Polis dezavantajlyd ve baarl olma sans ok dkt. ADP, polis tekilatn Hristiyanlarn ynetmesini propaganda arac olarak kullanmasn bildi. Yakalad ilk frsat deerlendiren ADP, polisin Demokrat Parti sempatizanlarndan birini tutuklamas zerine harekete geti. ADP halk ayaklanmaya ve silahlanmaya ard. Ksa srede partinin gazete binas nnde kalabalk topland. Demokratlar Heyet-i tima (Halk Komisyonu) kurdular ve randa Anayasann restorasyonu ve Halk bar ve dzeni konulu bir bildirge yaynladlar.90

7 Nisan 1920de Heyetin Komiseri sveli Biorling Teceddt gazete binasn kuatt. Hyabani ise merkezi hkmet bals asker ve jandarmalarn ayaklanmaya katlmasn salad. Bunun zerine olaylarn iinden klmaz hale geldiini gren vali yardmcs Biorling ve ekibini ehirden kard. Hyabani ise balad harekete devam etti. Valilii zapt ederek Ali Kapuya tad ve 24 Haziran 1920de Azadistan Devletini kurdu.

90

Atabaki, a.g.e., s.48.

45

Azadistan Devleti kendini randan tamamen soyutlam deildi. Hyabani 2 Temmuzda yapt konumasnda rann iinde bulunduu zor durumu zetledikten sonra lkemizin ( rann) gelecei bizi ilgilendiriyor. Biz dier eyaletlere gre bu konuya farkl adan bakyoruz. Azadistan Devleti ran eyaletlerinin aabeyi durumundadr. Biz bu konuya kaytsz kalamayz. ran kurtarma operasyonu burada balayp btn lkede yaylacaktr91 dedi. Hyabaninin yola k amacnn ran halknn demokratik haklara ve gerek zgrle ulamas olduunu anlyoruz. Merutiyet ve onun meclisi ilk kurulduu gibi kalmamt sulandrlm szde bir merutiyet yrrlkteydi. Hyabaninin ideali demokrasinin merutiyet devriminde olduu gibi Tebrizde canlanp tm lkeye hakim olmasyd. Merkezi hkmet demokrasiden uzakt. Merkezi hkmetin uzanda kuzeyde kurulacak bir demokratik hkmet tm ran iin bir model tekil edecekti. 7 Temmuzda yapt konumadaki szleri bu modeli iaret ediyordu; Vilayetler ve eyaletler belirsizlik iindeler. Btn rann gz stmzde. rann gelecekteki rejimi Azadistanda beli