ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ -ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ
∆ιαπανεπιστηµιακό – ∆ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών
“∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ”
Παρασκευάς Ν.Ε. Πάλλας
Ανθυφαιρετική ερµηνεία του επιχειρήµατος του Τρίτου Ανθρώπου (Πλάτωνoς Παρµενίδης , 132a1-b2) ∆ιπλωµατική Εργασία Επιβλέπων Καθηγητής : Στυλιανός Νεγρεπόντης Αθήνα 2005
Η παρούσα ∆ιπλωµατική Εργασία
εκπονήθηκε στα πλαίσια των σπουδών
για την απόκτηση του
Μεταπτυχιακού ∆ιπλώµατος Ειδίκευσης
που απονέµει το
∆ιαπανεπιστηµιακό-∆ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών
«∆ιδακτική και Μεθοδολογία των Μαθηµατικών»
Εγκρίθηκε την………………από Εξεταστική Επιτροπή την οποία αποτελούσαν οι :
Ονοµατεπώνυµο Βαθµίδα Υπογραφή
1) Στυλιανός Νεγρεπόντης (επιβλέπων Καθηγητής) Καθηγητής ………………
2) ∆ιονύσιος Αναπολιτάνος Καθηγητής ………………
3) Παναγιώτης Σπύρου Επικ. Καθηγητής ………………
2ο Μέρος Η ανάλυση του ΕΤΑ από τον Vlastos
και τους άλλους σύγχρονους σχολιαστές .
« Έχω κάνει σφάλµατα στο παρελθόν και ασφαλώς
θα κάνω και άλλα στο µέλλον .
Όποιος µου τα υποδείξει είναι φίλος µου. »
G. Vlastos ( “Σωκράτης : Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος”)
3ο Μέρος Η Ανθυφαιρετική Θεωρία της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής –
Στοιχεία από την σχετική Θεωρία του
Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη .
«Pl£twn d' ™pˆ toÚtoij genÒmenoj meg…sthn ™po…hsen ™p…dosin t£ te ¥lla maq»mata kaˆ t¾n gewmetr…an
labe‹n di¦ t¾n perˆ aÙt¦ spoud»n, Ój pou dÁlÒj ™sti
kaˆ t¦ suggr£mmata to‹j maqhmatiko‹j lÒgoij kata-
puknèsaj kaˆ pantacoà tÕ perˆ aÙt¦ qaàma tîn
filosof…aj ¢ntecomšnwn ™pege…rwn.»
Πρόκλος ( « Εις Ευκλείδην » 66,8-14 ) « Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι σύγχρονοι πλατωνιστές , σχεδόν χωρίς καµία εξαίρεση , δεν γνωρίζουν Μαθη-
µατικά , παρά την τεράστια σηµασία που απέδιδε ο
Πλάτων στην Αριθµητική και στην Γεωµετρία , και
την τεράστια επίδραση που είχαν τα Μαθηµατικά
στη φιλοσοφία του .»
Bertrand Russell ( “ A History of Western Philosophy ” , 1945 )
4ο Μέρος Η ερµηνεία του ΕΤΑ µε βάση
την Ανθυφαιρετική Θεωρία
« TaÚthj g¦r ™fišmenoi p£ntej tÁj a„t…aj, oƒ mn toÝj spermatikoÝj lÒgouj enai toioÚtouj
o„hqšntej ¢fq£rtouj aÙtoÝj ™po…hsan,
æj oƒ ¢pÕ tÁj Sto©j·
oƒ d t¦ ¢k…nhta Ñrekt¦ prÕ p£ntwn œqento tîn ¢eˆ
kinoumšnwn, Øf' ïn t¦ kinoÚmena kine‹tai,
æj oƒ ™k toà Perip£tou.
Pl£twn d, sunagagën e„j ›n ¢mfÒtera, noeroÝj lÒgouj enai t¦j „dšaj Øpoqšmenoj
toÚtwn ¢nÁye t¾n p©san dhmiourg…an.»
Πρόκλος ( Εις Παρµενίδην : 887,36-888,3 )
Ο Borges , ο Τρίτος Άνθρωπος , τα παράδοξα του Ζήνωνα
και η β΄ υπόθεση του Παρµενίδη του Πλάτωνος .
« Στην πένα του Αριστοτέλη , χρωστάµε και τη διάσωση και την
πρώτη αναίρεση αυτών των επιχειρηµάτων (του Ζήνωνα). Τα
αναιρεί , µε κάποια συντοµία περιφρονητική. Ωστόσο , η ύπαρξή
τους του εµπνέει το περίφηµο επιχείρηµα του τρίτου ανθρώπου
κατά της Θεωρίας του Πλάτωνα . Η Θεωρία αυτή θέλει ν’αποδεί-
ξει ότι δύο άτοµα , που έχουν κοινές ιδιότητες (λογουχάρη , δύο
άνθρωποι) είναι απλές πρόσκαιρες παρουσίες ενός αιώνιου αρχέ-
τυπου . Αναρωτιέται ο Αριστοτέλης αν το πλήθος των ανθρώπων
και ο Άνθρωπος - τα βραχύβια άτοµα και το Αρχέτυπο – έχουν
κοινές ιδιότητες . ∆εν υπάρχει αµφιβολία : έχουν τις κοινές ιδιό-
τητες της ανθρωπότητας . Σ’αυτήν την περίπτωση , υποστηρίζει ο
Αριστοτέλης , θα πρέπει να εξεύρουµε άλλο αρχέτυπο , που να
µπορεί να µπορεί να περιλάβει όλους , και κατόπιν ένα τέταρτο ...
Στον Παρµενίδη – που ο ζηνωνικός του χαρακτήρας είναι αναµ-
φισβήτητος- ο Πλάτων εφευρίσκει µια πρόταση σχεδόν παρόµοια ,
για να αποδείξει ότι το ένα είναι στην πραγµατικότητα πολλά .
Εάν το ένα υπάρχει , συµµετέχει στο είναι . Συνεπώς , υπάρχουν
µέσα του δύο µέρη : το είναι και το ένα . Το καθένα όµως από
αυτά τα µέρη είναι και ένα και είναι , ώστε να εγκλείει άλλα
δύο , που κι αυτά εγκλείουν άλλα δύο : απεριόριστα .»
( Jorge Luis Borges : “ Avatares de la tortuga ” , 1932(!) ,
Ελλην. εκδ. «Οι µεταµορφώσεις του χελώνας »Ύψιλον , 1982 )
1ο Μέρος
Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ)
Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα.
« œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn
oƒ mn tîn prÒj ti poioàsin „dšaj,
ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ gšnoj,
oƒ d tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgousin.» Αριστοτέλης , ( Μετά τα Φυσικά 990 b15-17 )
Στη Σωτηρία
την Ελευθερία
και την Κατερίνα ,
που κατανοούν τις “τρέλες” που κάνω,
αλλά συγχρόνως
µε προφυλάσσουν από τα ατοπήµατα που θα έκανα .
Φίλε ή αντίπαλε µην τ’αναγγείλεις πουθενά . ∆εσµώτης τήδε ίσταµαι τοις ένδον ρήµασι πειθόµενος .
Άρης Αλεξάνδρου , «Υποσηµείωση»
Εκφράζω τις ειλικρινείς ευχαριστίες µου στον
Καθηγητή κ. Στ. Νεγρεπόντη για την - χωρίς φειδώ -
βοήθεια του , όχι µόνο κατά την εκπόνηση της
διπλωµατικής µου εργασίας αλλά και καθ’όλη την
διάρκεια της φοίτησής µου στο Μεταπτυχιακό
Πρόγραµµα .
Νοιώθω επιπλέον τυχερός γιατί µου έδωσε την ευ-
καιρία να παρακολουθήσω εκ του σύνεγγυς την δια-
µόρφωση της θεωρίας του για την Ανθυφαιρετική
ερµηνεία της Πλατωνικής διαλεκτικής .
Ευχαριστώ επίσης θερµά τον Καθηγητή κ. ∆. Αναπο-
λιτάνο και τον Επικ. Καθηγητή κ. Π. Σπύρου , µέλη
της τριµελούς επιτροπής , για την διδακτική βοήθεια
την οποία µου προσέφεραν κατά την διάρκεια των
µεταπτυχιακών µου σπουδών , βοήθεια η οποία απε-
δείχθει χρησιµότατη στην εκπόνηση της παρούσης
εργασίας .
i
Πίνακας Περιεχοµένων Πρόλογος 1 1ο Μέρος : To Eπιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ).
Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα . 5
1. Εισαγωγή 5
2. ΕΤΑ – Το βασικό κείµενο . 7
3. Η δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ στον «Παρµενίδη» . 8
4. Οι περιγραφές του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη και τους
σχολιαστές του . 10
4α. Η Αριστοτελική εκδοχή . 11
4β. Η εκδοχή του Εύδηµου για το ΕΤΑ . 12
4γ. Η άποψη του Αλέξανδρου για την Αριστοτελική και
την Ευδήµεια εκδοχή του ΕΤΑ . 14
4δ. Παρατηρήσεις σχετικά µε την προέλευση του ονόµατος
« Τρίτος Άνθρωπος». 14
4ε. Η «σοφιστική» εκδοχή του ΕΤΑ. 16
5. Η χρήση του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη ως κριτική της
Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών 20
5α. Η Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών . 21
5β. Η Θεωρία των Ιδεών οδηγεί : είτε σε κατασκευή Ιδεών
για τα «προς τι» είτε στον «Τρίτο Άνθρωπο» 22
5γ. Που οφείλεται - σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη - η αντίφαση
στον « Τρίτο Άνθρωπο» . 25
5δ. Η Πλατωνική «µέθεξη» , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη . 27
5ε. Πως αποφεύγεται , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη , η
αντίφαση του ΕΤΑ . Η έννοια του «καθόλου» . 29
ii
2ο Μέρος : H ανάλυση του ΕΤΑ από τον G. Vlastos και
τους άλλους σύγχρονους σχολιαστές . 32
1. Εισαγωγή 32
Παρατήρηση : O Zeller και ο Γληνός για το ΕΤΑ 33
2. Η ρητά εκπεφρασµένη και οι υπονοούµενες υποθέσεις
του ΕΤΑ σύµφωνα µε τον Vlastos . 36
3. Η – κατά τον Vlastos – Πλατωνική Οντολογία και η
τεκµηρίωση µέσω αυτής των υποθέσεων του ΕΤΑ . 46
4. Προσπάθεια ένταξης του ΕΤΑ στην – κατά Vlastos –
Πλατωνική Οντολογία . 58
5. Οι υποθέσεις του ΕΤΑ σύµφωνα µε τους : Sellars , Cohen
και Scaltsas . 61
5α. Sellars (1955) 61
5β. Cohen (1971 & 1992) 66
5γ. Scaltsas (1992) 70
6. Συνοπτική παρουσίαση των υποθέσεων του ΕΤΑ
κατά χρονολογική σειρά . 75
Προσθήκη : Παρατηρήσεις σχετικά µε την Αυτό-Κατηγόρηση : 77
(α) Η Πλατωνική Ιδέα ως «πρότυπη µονάδα
µέτρησης» (Geach) 77
(β) Οι «Παυλικές κατηγορήσεις» (Vlastos-Peterson) 78
(γ) Η Αυτό-Κατηγόρηση µέσα από το πρίσµα του
βιολογικού µοντέλου ερµηνείας της Πλατωνικής
Θεωρίας των Ιδεών (Scaltsas) 81
iii
3ο Μέρος : H Ανθυφαιρετική Ερµηνεία της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής
Στοιχεία από την σχετική Θεωρία του
Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη . 84
1. Εισαγωγή 84
2. Η έννοια της Ανθυφαίρεσης 86
3. « aƒ dun£mei mÒnon sÚmmetroι eÙqe‹ai» . Το
κριτήριο του λόγου- Άπειρη περιοδική ανθυφαίρεση 98
4. « peirî mimoÚmenoj . . . » .Τα Μαθηµατικά ως εργαλείο
κατανόησης της Πλατωνικής διαλεκτικής . 111
5. «P©n tÕ Ôntwj ×n ™k pšratÒj ™sti kaˆ ¢pe…rou»
Τα Πλατωνικά όντα 117
5α. Η εµφάνιση του κριτηρίου του λόγου στον ¨Σοφιστή» 119
5β. Το άπειρον υπό την µορφή της άπειρης ανθυφαίρεσης
και το πέρας υπό την µορφή της περιοδικότητας , στην
β΄ υπόθεση του «Παρµενίδη» . 126
4ο Μέρος : Ερµηνεία του ΕΤΑ µε βάση την
Ανθυφαιρετική Θεωρία . 137
1. Εισαγωγή 137
2. Η διαφορετική φύση της διαιρετότητας στα αισθητά
και στις Πλατωνικές Ιδέες 139
2α . Η διαιρετική φύση των αισθητών 139
2β. Η διαιρετότης στις Πλατωνικές Ιδέες - Η µέθεξη των αισθητών στην Ιδέα («t«lla toà ˜nÕj») 142
iv
3. Κριτική της Πλατωνικής οντολογίας κατά Vlastos , συνεπι-
κουρούµενη από τα σχόλια του Πλωτίνου ( Εννεάδες 6,5,8,26-42)
και του Πρόκλου ( Εις Παρµενίδην ,(867,14-868,19) ) 162
4. Η ανθυφαιρετική ερµηνεία του ΕΤΑ συνεπικουρούµενη και
από τα σχόλια του Πρόκλου (Εις Παρµενίδην , 878,1-890,38) 169
5. Τελικά συµπεράσµατα 205
Βιβλιογραφία 208
Πηγές Αρχαίων Ελληνικών κειµένων . 214
1
Πρόλογος
Ο Παρµενίδης είναι ένας πολυσύνθετος και σε αρκετά σηµεία του δυσνόητος ή και αµφίσηµος Πλατωνικός διάλογος . Στο πρώτο
µέρος του διαλόγου (126-135) ο νεαρός (για τις δραµατουργικές ανά-
γκες του διαλόγου ) Σωκράτης , εκθέτει τα καίρια σηµεία της Πλατω-
νικής Θεωρίας των Ιδεών , και οι διάσηµοι συνοµιλητές του , Παρµε-
νίδης και Ζήνωνας , υποβάλλουν την Θεωρία αυτή σε µια λεπτοµερή
κριτική η οποία οδηγεί τον Σωκράτη σε απορία και αµηχανία .
Ένα από τα σηµεία της Θεωρίας , που δέχεται την αυστηρή κρι-
τική του Παρµενίδη είναι αυτό που αφορά την «µέθεξη» των αι-
σθητών στις Ιδέες . Στο ερώτηµα « Με ποιόν τρόπο ένα αισθητό
(πράγµα) έχει ένα γνώρισµα F ;» , η Πλατωνική απάντηση είναι ότι
« υπάρχει µία µοναδική Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό ,
και το αισθητό είναι F, µε το να µετέχει στην Ιδέα αυτή» .
Στην προσπάθειά του λοιπόν να «διευκρινίσει» τον τρόπο µέθεξης
των αισθητών στην Ιδέα , ο Παρµενίδης αναπτύσσει µια σειρά επιχει-
ρηµάτων τα οποία οδηγούν τον Σωκράτη σε αδιέξοδα . Ένα από τα
πλέον αµφίσηµα και δισερµήνευτα τέτοια επιχειρήµατα είναι το , κα-
λούµενο , Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ) .
Το ΕΤΑ «φαίνεται» να µας ανάγει σε µια απειρία Ιδεών για ένα
συγκεκριµένο γνώρισµα , ανατρέποντας έτσι την βασική Πλατωνική
αρχή περί της µοναδικότητας της Ιδέας .
Οι συζητήσεις και οι ερµηνείες για το ΕΤΑ οι οποίες είχαν ήδη
ξεκινήσει από τον Αριστοτέλη ( ο οποίος το χρησιµοποίησε ως βα-
σικό όπλο στην πολεµική του κατά της Πλατωνικής Θεωρίας των
Ιδεών ) και τους Αρχαίους Έλληνες σχολιαστές , συνεχίζονται µέχρι
2
και τις µέρες µας , µε φωτεινό χρονικό σηµείο το 1954 , έτος κατά
το οποίο ο (Ελληνικής καταγωγής) καθηγητής Gregory Vlastos δη-
µοσίευσε το φηµισµένο άρθρο του “ The Third Man Argument in
the Parmenides” ( Philosophical Review 1954) .
Ο Vlastos ανέλυσε το ΕΤΑ , επισηµαίνοντας τόσο τις ρητές όσο
και τις υπονοούµενες υποθέσεις του επιχειρήµατος και κατέληξε στο
συµπέρασµα ότι η αντιφατικότητα του , εξηγείται µόνο αν το ΕΤΑ
θεωρηθεί ως « καταγραφή ειλικρινούς αµηχανίας » του Πλάτωνα .
Στην πορεία αυτή , της σκέψης του Vlastos κινήθηκαν - µε µικρές
ή µεγαλύτερες αποκλίσεις - όλοι σχεδόν οι µετέπειτα σχολιαστές του
ΕΤΑ .
Η εργασία που παρουσιάζουµε προτείνει µια ερµηνεία του ΕΤΑ ,
υπό το πρίσµα όµως µιας εντελώς νέας οπτικής την οποία µας προ-
σφέρει η Θεωρία της Ανθυφαιρετικής Ερµηνείας της Πλατωνικής
∆ιαλεκτικής του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη .
Η Θεωρία αυτή χρησιµοποιεί τα Μαθηµατικά ( και ειδικότερα την
ανθυφαιρετική διαδικασία ) ως βασικό εργαλείο κατανόησης και ερ-
µηνείας της Πλατωνικής Φιλοσοφίας και ∆ιαλεκτικής .
Κύριος µοχλός λειτουργίας της Θεωρίας αυτής , αποτελεί το γεω-
µετρικό «κριτήριο του λόγου» και κοµβικά της σηµεία είναι οι έν-
νοιες της «ανθυφαίρεσης» και του ζεύγους «άπειρον και πέρας» ,
οι οποίες , µεταφερόµενες σε φιλοσοφικό επίπεδο , διατρέχουν όλους
σχεδόν τους διαλόγους τόσο της µέσης όσο και της τελευταίας συγ-
γραφικής περιόδου του Πλάτωνα .
Με βάση λοιπόν την Ανθυφαιρετική Θεωρία θα δείξουµε ότι η
άπειρη ακολουθία των διαδοχικών ιδεών που εµφανίζεται στο ΕΤΑ ,
δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ρητές» προσεγγίσεις της (µοναδικής)
Ιδέας , οι οποίες παρουσιάζονται σε κάθε βήµα της ανθυφαιρετικής
διαδικασίας . Έτσι το ΕΤΑ δεν είναι «καταγραφή µιας ειλικρινούς
3
αµηχανίας» , ούτε µια «µεταρρύθµιση»της Θεωρίας των Ιδεών από
τον ίδιο τον Πλάτωνα , αλλά µια δηµιουργική απορία που διατυπώνει
ο Πλάτων µέσω του νεαρού Σωκράτη , την οποία «επιλύει» ο ίδιος
µέσω της β΄ υπόθεσης που ακολουθεί το εδάφιο του ΕΤΑ στον
Παρµενίδη .
Πρέπει στο σηµείο αυτό να επισηµανθεί ότι το µοντέλο αυτό «επί-
λυσης» του ΕΤΑ το οποίο µας προτείνει η Ανθυφαιρετική Θεωρία
του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη , βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία µε
την ερµηνεία που δίνει ο Πρόκλος σχολιάζοντας το εδάφιο του Τρί-
του Ανθρώπου στον Παρµενίδη . Είναι µάλιστα απορίας άξιο το
γεγονός ότι λείπουν εντελώς οι αναφορές των σύγχρονων σχολια-
στών του ΕΤΑ , στα ερµηνευτικά αυτά σχόλια του Πρόκλου . Ας
τονισθεί επίσης ιδιαίτερα το γεγονός ότι στο πρόσωπο του Πρόκλου ,
συνδυαζόταν αρµονικά τόσο ο Φιλόσοφος όσο και ο Μαθηµατικός,
ακολουθώντας πιστά το πρότυπο της Παιδείας που πρέσβευε η
Πλατωνική Ακαδηµία .
Ως προς την δοµή , η εργασία είναι χωρισµένη σε τέσσερα µέρη :
▪ Στο 1ο γίνεται η καταγραφή του εδαφίου του Τρίτου Ανθρώπου
στον Παρµενίδη καθώς και των άλλων εκδοχών του ΕΤΑ που
συναντώνται στην αρχαιοελληνική γραµµατεία , και παρουσιάζεται η
κριτική που άσκησε ο Αριστοτέλης στην Πλατωνική Θεωρία των
Ιδεών µε βάση το ΕΤΑ .
4
▪ Στο 2ο γίνεται η παρουσίαση της ανάλυσης που έκαναν στο ΕΤΑ
τόσο ο Vlastos , όσο και οι υπόλοιποι σχολιαστές που συµµετείχαν
στην συζήτηση που άνοιξε το αρχικό του άρθρο .
▪ Στο 3ο παρουσιάζεται - συνοπτικά - η Θεωρία της Ανθυφαιρετικής
Ερµηνείας της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη
και τέλος ,
▪ Στο 4ο µέρος καταγράφεται η «επίλυση» του ΕΤΑ µε βάση την
Ανθυφαιρετική Θεωρία και τα σχόλια του Πρόκλου .
Παρατήρηση: Η µεταγραφή στην Νεοελληνική γλώσσα των αρχαιοελληνικών
κειµένων των : Αλέξανδρου Αφροδισιέως – Ασκληπιού – Πρόκλου έγιναν από τον
γράφοντα . Για την µεταγραφή των υπολοίπων αρχαιοελληνικών κειµένων , ο γρά-
φων έλαβε υπόψη και τις αντίστοιχες εκδόσεις που αναφέρονται στην βιβλιο-
γραφία (στο τέλος της εργασίας ) .
5
1ο Μέρος Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ)
Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα.
1. Εισαγωγή Στο πρώτο µέρος της εργασίας θα επικεντρωθούµε στο χωρίο
132 a 1- b3 του Πλατωνικού διαλόγου « Παρµενίδης ». O « Παρµενί-
δης » είναι ένας πολύπλοκος και σε πρώτη ανάγνωση δυσνόητος
διάλογος , στο πρώτο µέρος του οποίου τίθεται µια πληθώρα προ-
βληµάτων σχετικών µε την Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών. Το χω-
ρίο 132 a 1- b3 το οποίο θα µελετήσουµε περιγράφει ένα από τα
προβλήµατα αυτά , το οποίο είναι γνωστό µε το – Αριστοτελικής
προέλευσης - όνοµα : Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου ( ΕΤΑ).
Το ΕΤΑ καταγράφει µια – εκ πρώτης όψεως – αντίφαση της
Θεωρίας των Ιδεών .Συγκεκριµένα το ΕΤΑ « φαίνεται » να µας ανά-
γει σε µια απειρία Ιδεών ανατρέποντας έτσι την βασική αρχή της
Πλατωνικής Θεωρίας που αναφέρει (όπως θα δούµε και στην συνέ-
χεια ) ότι :
Για οποιοδήποτε πεπερασµένο πλήθος πραγµάτων τα οποία
έχουν ένα κοινό γνώρισµα , υπάρχει µία µοναδική Ιδέα η ο-
ποία αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό , και τα πράγµατα αυτά
έχουν το συγκεκριµένο αυτό γνώρισµα λόγω της συµµετοχής
τους στην Ιδέα αυτή .
Οι ερµηνείες , οι συζητήσεις και οι δηµοσιεύσεις για το ΕΤΑ ήταν
6
ήδη πολυάριθµες προ του 1954 . Μετά όµως από την δηµοσίευση την
χρονιά αυτή , του φηµισµένου άρθρου του καθηγητή G. Vlastos : “The
Third Man Argument in the Parmenides” ( Philosophical Review ,1954)
οι δηµοσιεύσεις για το ΕΤΑ αυξήθηκαν κατακόρυφα .( Σχετικά ο κα-
θηγητής H. Cherniss είχε πει για την εργασία του Vlastos ότι : « προ-
κάλεσε πληµµύρα δηµοσιευµάτων που η στάθµη της εξακολουθεί να
ανεβαίνει και που , αν και είχε σκοπό να διασαφηνίσει το κείµενο
του Πλάτωνα , τείνει µάλλον να το κατακλύσει µε τα σύµβολα της
µοντέρνας λογικής .(“The Relation of the Timaeus to Plato’s Later Dialogues” American Journal of Philology,1958). Ο Vlastos ανέλυσε από τεχνικής άποψης το ΕΤΑ , επισηµαίνοντας
τόσο την ρητά εκπεφρασµένη όσο και τις- κατά την άποψή του- υπο-
νοούµενες υποθέσεις του επιχειρήµατος και κατέληξε στο συµπέρασµα
ότι η αντιφατικότητα εξηγείται µόνο αν το ΕΤΑ θεωρηθεί ως « κατα-
γραφή ειλικρινούς αµηχανίας » του Πλάτωνα .
Όλοι σχεδόν οι µετέπειτα σχολιαστές του ΕΤΑ κινήθηκαν κατά το
µάλλον ή ήττον πάνω στον άξονα ερµηνείας που χάραξε ο Vlastos ,
συνεισφέροντας κυρίως στην καλύτερη διατύπωση των υποθέσεών
του, ώστε να καταστούν λειτουργικότερες.( κατά την « µαθηµατικοποι-
ηµένη » έκφραση του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη : « όλες οι ερµηνείες
βρίσκονται σε µια περιοχή µε κέντρο την ανάλυση του Vlastos και
ακτίνα ε » )
Ιστορικά , ο όρος « Τρίτος Άνθρωπος » εµφανίζεται στα « Μετά τα
Φυσικά » ( όπως και στους « Σοφιστικούς Ελέγχους » ) όπου ο Αρι-
στοτέλης τον χρησιµοποιεί ως ένα από τα βασικά όπλα στην πολε-
µική του εναντίον της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών . Μνεία του
« Τρίτου Ανθρώπου » γίνεται και στα σχόλια που κάνει ο Αλέξαν-
δρος ο Αφροδισιεύς στα « Μετά τα φυσικά » , όπου µάλιστα παραθέ-
τει αποσπάσµατα από την πραγµατεία « Περί Ιδεών » του Αριστοτέ-
7
λη στην οποία αναφέρονται και άλλες τρεις εκδοχές του ΕΤΑ .
Μια σύγκριση των θέσεων Αριστοτέλη και Πλάτωνα σχετικά µε το
ΕΤΑ, κάνει και ο Ασκληπιός στα σχόλια του στα «Μετά τα Φυσικά».
2. ΕΤΑ – Το βασικό κείµενο Η βασική εκδοχή του ΕΤΑ βρίσκεται , όπως προαναφέραµε , στο ε-
δάφιο 132 a 1- b3 του διαλόγου « Παρµενίδης ».Είναι η εκδοχή στην
οποία έχουν επικεντρωθεί όλοι οι σύγχρονοι σχολιαστές ( και αποτε-
λεί βέβαια και το βασικό αντικείµενο της εργασίας αυτής ).
Στην συνέχεια θα καταγράψουµε το εδάφιο 132 a 1- b3 σε µια στή-
λη , ενώ σε παράλληλη στήλη θα καταχωρήσουµε ένα διάγραµµα
ροής το οποίο θα µας βοηθήσει για µια πρώτη επαφή µε το ΕΤΑ.
( Το έναυσµα για την δηµιουργία του διαγράµµατος ροής δόθηκε από
το άρθρο “Criticism of theory of Forms” του S. Cohen , 2002 , από
την ηλεκτρονική σελίδα :
http://faculty.washington.edu/smcohen/320/tmalect.htm ).
« Παρµενίδης » 132 a 1- b3 ∆ιάγραµµα ροής του ΕΤΑ
Oma… se ™k toà toioàde ›n
›kaston edoj o‡esqai enai
Μοναδική Ιδέα
Ótan pÒll' ¥tta meg£la soi dÒxV
enai, m…a tij ‡swj doke‹
„dša ¹ aÙt¾ enai ™pˆ p£nta
„dÒnti, Óqen ›n tÕ mšga ¹gÍ
enai.
'AlhqÁ lšgeij, f£nai.
Τα πράγµατα m1 , m2 , … , mκ
είναι µεγάλα .
Άρα , φαίνεται ότι υπάρχει µία
Ιδέα Μ1 του «Μεγάλου» στην
µετέχουν τα m1 , m2 , … , mκ .
8
T… d' aÙtÕ tÕ mšga kaˆ t«lla t¦
meg£la, ™¦n æsaÚtwj
tÍ yucÍ ™pˆ p£nta ‡dVj, oÙcˆ ›n
ti aâ mšga fane‹tai, ú
taàta p£nta meg£la fa…nesqai;
”Eoiken.
”Allo ¥ra edoj megšqouj
¢nafan»setai, par' aÙtÒ te tÕ
mšgeqoj gegonÕj kaˆ t¦
metšconta aÙtoà·
Τα m1 , m2 , … , mκ και η
Ιδέα Μ1 είναι όλα µεγάλα ,
λόγω της µέθεξής τους σε µια
νέα Ιδέα Μ2 του «Μεγάλου» .
kaˆ ™pˆ toÚtoij aâ
p©sin ›teron, ú taàta p£nta
meg£la œstai·
Τα m1 , m2 , … , mκ , Μ1, Μ2
είναι όλα µεγάλα λόγω της
µέθεξής τους σε µια νέα
Ιδέα Μ3 του « Μεγάλου » .
kaˆ oÙkšti d¾ ›n
›kastÒn soi tîn e„dîn œstai,
¢ll¦ ¥peira tÕ plÁqoj.
Επαγωγικά δηµιουργούνται
άπειρες Ιδέες Μn , όπου n
φυσικός αριθµός .
3. Η δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ στον «Παρµενίδη» Μια δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ εµφανίζεται στον ίδιο διάλογο του Πλάτωνα και συγκεκριµένα στο εδάφιο 132 d1-133 a6 :
«t¦ mn e‡dh taàta ésper parade…gmata ˜st£nai ™n tÍ fÚsei,
t¦ d ¥lla toÚtoij ™oikšnai kaˆ enai Ðmoièmata, kaˆ ¹ mšqexij
aÛth to‹j ¥lloij g…gnesqai tîn e„dîn oÙk ¥llh tij À
e„kasqÁnai aÙto‹j.
E„ oân ti, œfh, œoiken tù e‡dei, oŒÒn te ™ke‹no tÕ edoj
9
m¾ Ómoion enai tù e„kasqšnti, kaq' Óson aÙtù ¢fwmoièqh;
À œsti tij mhcan¾ tÕ Ómoion m¾ Ðmo…J Ómoion enai;
OÙk œsti.
TÕ d Ómoion tù Ðmo…J «r' oÙ meg£lh ¢n£gkh ˜nÕj toà
aÙtoà [e‡douj] metšcein;
'An£gkh.
Oá d' ¨n t¦ Ómoia metšconta Ómoia Ï, oÙk ™ke‹no œstai
aÙtÕ tÕ edoj;
Pant£pasi mn oân.
OÙk ¥ra oŒÒn tš ti tù e‡dei Ómoion enai, oÙd tÕ edoj
¥llJ· e„ d m», par¦ tÕ edoj ¢eˆ ¥llo ¢nafan»setai edoj,
kaˆ ¨n ™ke‹nÒ tJ Ómoion Ï, ›teron aâ, kaˆ oÙdšpote paÚsetai
¢eˆ kainÕn edoj gignÒmenon, ™¦n tÕ edoj tù ˜autoà metšconti
Ómoion g…gnhtai.
'Alhqšstata lšgeij.
OÙk ¥ra ÐmoiÒthti t«lla tîn e„dîn metalamb£nei, ¢ll£
ti ¥llo de‹ zhte‹n ú metalamb£nei»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Οι µεν Ιδέες στέκουν στην φύση ως
υποδείγµατα (πρότυπα) και τα άλλα (αισθητά) µοιάζουν µε αυτές και
αποτελούν αποµιµήσεις τους .
Και η µέθεξη αυτή των άλλων (αισθητών) στις Ιδέες δεν είναι τίποτε
άλλο παρά τούτο : είναι εικόνες των Ιδεών .
Αν λοιπόν κάποιο πράγµα , είπε ο Παρµενίδης , µοιάζει µε την Ιδέα
είναι δυνατόν η Ιδέα αυτή να µην είναι όµοια µε αυτό που είναι
εικόνα της , αφού το πράγµα αυτό είναι οµοίωµά της ;
Ή υπάρχει κάποιος τρόπος σύµφωνα µε τον οποίο το όµοιο να µην
είναι όµοιο µε το όµοιό του ;
∆εν υπάρχει .
10
Άρα δεν είναι αναγκαίο το όµοιο να µετέχει στην ίδια Ιδέα µε το
όµοιό του ;
Είναι (αναγκαίο) .
∆εν θα είναι λοιπόν µια Ιδέα εκείνη , στην οποία µετέχοντας τα
όµοια γίνονται όµοια ;
Βεβαιότατα . ∆εν είναι λοιπόν δυνατό κάποιο πράγµα (αισθητό) να είναι όµοιο
µε την Ιδέα , ούτε η Ιδέα να είναι όµοια µε ένα αισθητό .Γιατί αν
συνέβαινε αυτό , δίπλα σ’αυτήν την Ιδέα θα παρουσιαζόταν πάντα
µια άλλη Ιδέα , και αν εκείνη είναι όµοια µε κάποιο άλλο πράγµα,
τότε θα εµφανισθεί πάλι µια άλλη Ιδέα , και έτσι δεν θα παύσει
ποτέ να παρουσιάζεται πάντα µια νέα Ιδέα , εάν η Ιδέα γίνεται
όµοια µε το µετέχον σ’αυτήν . Αληθέστατα είναι αυτά που λες .
Άρα δεν µετέχουν τα αισθητά στις Ιδέες µε την οµοιότητα ,αλλά
πρέπει να αναζητήσουµε κάποιον άλλο τρόπο µέθεξης )
4. Οι περιγραφές του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη
και τους σχολιαστές του . Ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς στα σχόλιά του στα «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη , παραθέτει αποσπάσµατα από το έργο «Περί
Ιδεών» του Αριστοτέλη . Στα αποσπάσµατα αυτά καταγράφονται τρεις
εκδοχές του ΕΤΑ . Συγκεκριµένα στο εδάφιο 83.34-84.7 καταγράφεται
η εκδοχή την οποία ο Αλέξανδρος αποδίδει στον µαθητή του Αρι-
στοτέλη Εύδηµο ,ενώ στο εδάφιο 84.21-85.3 καταγράφεται η εκδοχή
την οποία ο Αλέξανδρος αποδίδει στον Αριστοτέλη .Ανάµεσα στα
δύο αυτά χωρία , ο Αλέξανδρος καταχωρίζει και µια άλλη εκδοχή
11
του ΕΤΑ (την σοφιστική εκδοχή) η οποία όµως δεν αναφέρεται
στην «εις άπειρον αναγωγή των Ιδεών» .
Ας µελετήσουµε ξεχωριστά κάθε µια από τις εκδοχές αυτές .
4α . Η Αριστοτελική εκδοχή Ο Αριστοτέλης στα «Μετά τα Φυσικά» (κυρίως αλλά και δευτε- ρευόντως στους «Σοφιστικούς Ελέγχους» ) κάνει µνεία του «Τρίτου
Ανθρώπου» στην προσπάθειά του να δείξει ότι η Θεωρία των Ιδεών
του Πλάτωνα καταλήγει σε αδιέξοδα .
( «Μετά τα Φυσικά» 990 b15 : «œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn oƒ mn tîn prÒj ti poioàsin „dšaj, ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ gšnoj, oƒ d tÕn
tr…ton ¥nqrwpon lšgousin .» «Μετά τα Φυσικά» 1039 a2: «e„ d m», ¥lla te poll¦ sumba…nei kaˆ Ð tr…toj ¥nqrwpoj .»
«Σοφιστικοί Έλεγχοι» 178 b36 : «kaˆ Óti œsti tij tr…toj ¥nqrwpoj par' aÙtÕn
kaˆ toÝj kaq' ›kaston·» )
Βέβαια , σαφή περιγραφή του ΕΤΑ δεν δίνει ο Αριστοτέλης . Ο Α-
λέξανδρος όµως σχολιάζοντας το απόσπασµα 990 b15 που προαναφέ-
ραµε , αναφέρει ότι στο σύγγραµµα του «Περί Ιδεών» , ο Αριστοτέλης
δίνει την ακόλουθη µορφή στο ΕΤΑ .
84.21-85.3 : «de…knutai kaˆ oÛtwj Ð tr…toj ¥nqrwpoj . e„ tÕ
kathgoroÚmenÒn tinwn pleiÒnwn ¢lhqîj kaˆ œstin ¥llo par¦
t¦ ïn kathgore‹tai, kecwrismšnon aÙtîn (toàto g¦r ¹goàntai
deiknÚnai oƒ t¦j „dšaj tiqšmenoi· di¦ toàto g£r ™st…
ti aÙto£nqrwpoj kat' aÙtoÚj , Óti Ð ¥nqrwpoj kat¦ tîn kaq'
›kasta ¢nqrèpwn pleiÒnwn Ôntwn ¢lhqîj kathgore‹tai kaˆ
¥lloj tîn kaq ' ›kasta ¢nqrèpwn ™st…n) – ¢ll' e„ toàto, œstai
tij tr…toj ¥nqrwpoj . e„ g¦r ¥lloj Ð kathgoroÚmenoj ïn
12
kathgore‹tai, kaˆ kat ' „d…an Øfestèj, kathgore‹tai d kat£ te
tîn kaq' ›kasta kaˆ kat¦ tÁj „dšaj Ð ¥nqrwpoj, œstai tr…toj
tij ¥nqrwpoj par£ te toÝj kaq ' ›kasta kaˆ t¾n „dšan. oÛtwj
d kaˆ tštartoj Ð kat£ te toÚtou kaˆ tÁj „dšaj kaˆ tîn
kaq' ›kasta kathgoroÚmenoj , Ðmo…wj de kaˆ pšmptoj , kaˆ toàto
™p' ¥peiron.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Καταγράφεται και κατά τον ακόλου-
θο τρόπο ο Τρίτος Άνθρωπος : Εάν το κοινό γνώρισµα πολλών πραγ-
µάτων είναι κάτι διαφορετικό και χωριστό από τα αισθητά αυτά πράγ-
µατα προς τα οποία αποδίδεται το γνώρισµα αυτό (γιατί αυτή είναι
η άποψη των υποστηρικτών της θεωρίας των Ιδεών . Γι’αυτό λοιπόν
υπάρχει η Ιδέα του Ανθρώπου σύµφωνα µε αυτούς , δηλαδή η Ιδέα
του Ανθρώπου αποδίδεται στους πολλούς αισθητούς ανθρώπους και
είναι διαφορετική απ’αυτούς ) ,αν λοιπόν συµβαίνει αυτό , θα
εµφανίζεται κάποιος τρίτος άνθρωπος .
∆ιότι αν είναι άλλη η Ιδέα του Ανθρώπου και υφίσταται ξεχωριστά
από τους (αισθητούς) ανθρώπους , και το γνώρισµα του ανθρώπου α-
ποδίδεται και στους αισθητούς ανθρώπους και στην Ιδέα του Ανθρω-
που , τότε θα υπάρχει κάποιος τρίτος άνθρωπος αναφερόµενος και
στους αισθητούς ανθρώπους και στην Ιδέα του Ανθρώπου .
Κατ’αυτόν τον τρόπο θα εµφανισθεί και τέταρτος Άνθρωπος αναφε-
ρόµενος στον τρίτο , στην Ιδέα του Ανθρώπου και στους αισθητούς
ανθρώπους ,
οµοίως και πέµπτος ,
και αυτό θα συνεχισθεί επ’άπειρο .)
4β .Η εκδοχή του Εύδηµου για το ΕΤΑ Όπως προείπαµε ο Αλέξανδρος στο εδάφιο 83.34-84.7 των σχολίων
13
του στα «Μετά τα Φυσικά» , καταγράφει και µια άλλη εκδοχή του
«Τρίτου Ανθρώπου» την οποία αποδίδει στον Εύδηµο . Ειδικότερα δε,
θεωρεί ότι η εκδοχή αυτή υπάρχει στο έργο του Εύδηµου «Περί λέ-
ξεως» . Η εκδοχή του Εύδηµου είναι η ακόλουθη : «`O d lÒgoj Ð tÕn tr…ton ¥nqrwpon e„s£gwn toioàtoj.
lšgousi t¦ koinîj kathgoroÚmena tîn oÙsiîn kur…wj te enai
toiaàta, kaˆ taàta enai „dšaj.
œti t¦ Ómoia ¢ll»loij toà aÙtoà tinoj metous…v Ómoia ¢ll»loij
enai, Ö kur…wj ™stˆ toàto· kaˆ toàto enai t¾n „dšan.
¢ll' e„ toàto, kaˆ tÕ kathgoroÚmenÒn tinwn koinîj, ¨n m¾ taÙtÕn Ï
™ke…nwn tinˆ ïn kathgore‹tai, ¥llo t… ™sti par' ™ke‹na (di¦ toàto
g¦r gšnoj Ð aÙto£nqrwpoj, Óti kathgoroÚmenoj tîn kaq' ›kasta
oÙdenˆ aÙtîn Ãn Ð aÙtÒj),
tr…toj ¥nqrwpoj œstai tij par£ te tÕn kaq' ›kasta, oŒon Swkr£th
kaˆ Pl£twna, kaˆ par¦ t¾n „dšan, ¼tij kaˆ aÙt¾ m…a kat' ¢riqmÒn
™stin.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Η αιτία για την οποία εµφανίζεται ο
«Τρίτος Άνθρωπος» είναι η ακόλουθη :
Λένε ότι οι Ιδέες είναι αυτές οι οποίες χαρακτηρίζουν τα πράγµατα
µε ένα κοινό γνώρισµα , και επιπλέον τα όµοια πράγµατα γίνονται ό-
µοια λόγω της συµµετοχής τους σε κάτι το ίδιο , και αυτό δεν είναι
τίποτε άλλο παρά η Ιδέα .
Αλλά αν η Ιδέα αυτή είναι ξεχωριστή από τα πράγµατα τα οποία
χαρακτηρίζει , τότε θα εµφανισθεί επ’αυτών ( δηλαδή επί της Ιδέας
και των αισθητών πραγµάτων ) κάποια άλλη Ιδέα , δηλαδή κάποιος
«Τρίτος Άνθρωπος» τόσο επί των αισθητών ανθρώπων (όπως ο Σω-
κράτης και ο Πλάτων ) όσο και επί της Ιδέας , η οποία είναι και
αυτή µία στον αριθµό .)
14
4γ. Η άποψη του Αλέξανδρου για την Αριστοτελική
και την Ευδήµεια εκδοχή του ΕΤΑ Ο Αλέξανδρος θεωρεί ότι και οι δύο αυτές εκδοχές που καταγρά- φει στα σχόλιά του, είναι ταυτόσηµες και στηρίζονται στην ίδια αιτι-
ολογία . Γράφει συγκεκριµένα :
85.5-6 : «œsti d Ð lÒgoj oátoj tù prètJ Ð aÙtÒj, ™peˆ œqento t¦
Ómoia toà aÙtoà tinoj metous…v Ómoia enai·»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Η αιτιολογία αυτής της εκδοχής*
(του ΕΤΑ) είναι ίδια µε την αιτιολογία της πρώτης εκδοχής* . Αυτό
συµβαίνει γιατί τα όµοια πράγµατα καθίστανται όµοια λόγω της
συµµετοχής τους σε κάτι (δηλαδή στην ιδέα).
(*) Η πρώτη εκδοχή είναι η Ευδήµεια (83.34-84.7) , ενώ η τελευταία (84.21-85.3) είναι η Αριστοτελική . Την διάκριση αυτή καθιστά σαφή ο Αλέξανδρος αµέ-
σως παρακάτω :
85.10-13 : «tÍ mn oân prètV toà tr…tou ¢nqrèpou ™xhg»sei ¥lloi te
kšcrhntai kaˆ EÜdhmoj safîj ™n to‹j Perˆ lšxewj, tÍ d teleuta…v aÙtÕj œn te
tù tet£rtJ Perˆ „deîn kaˆ ™n toÚtJ met' Ñl…gon.» )
4δ. Παρατηρήσεις σχετικά µε την προέλευση του
ονόµατος «Τρίτος Άνθρωπος» Όπως παρατηρούµε , και οι τέσσερεις εκδοχές του ΕΤΑ αφορούν σαφώς την αναγωγή σ’ένα άπειρο πλήθος Ιδεών . Από τις εκδοχές
όµως αυτές , µόνο οι «Αριστοτελικές» αναφέρονται ρητά σε (αισθη-
το) άνθρωπο και Ιδέα του Ανθρώπου («Αυτοάνθρωπος») . Το βασι-
κό κείµενο του «Παρµενίδη» αναφέρεται σε µια συγκεκριµένη Ιδέ-
α (την Ιδέα του «Μεγάλου – Μεγέθους») .
15
Προκύπτουν λοιπόν δύο ερωτήµατα :
1ο.Ποιός, και
2ο.Γιατί
συνέδεσε την «αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» , µε την
ονοµασία «Τρίτος Άνθρωπος» .
Το «γιατί» του ζητήµατος προκύπτει λόγω της εννοιολογικής ταύ-
τισης των τεσσάρων εκδοχών (όλες – όπως είδαµε – αφορούν την
«αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» ).
Σε ότι αφορά το «ποιός», αυτός πρέπει να είναι ο Αριστοτέλης αφού
είναι φανέρο ότι χρησιµοποιεί το ΕΤΑ για να πολεµήσει την θεωρία
των Ιδεών και είναι προφανές ότι αφορµή παίρνει από το βασικό
κείµενο του «Παρµενίδη» . Σαφής αναφορά στην σύνδεση αυτή , γίνε-
ται από τον Πρόκλο στα σχόλιά του «Εις Παρµενίδην» . Συγκεκριµέ-
να ο Πρόκλος σχολιάζοντας το εδάφιο 132 a1- b3 του «Παρµενίδη»
γράφει :
889.9-13 : «“Otan ¥ra t¾n tîn „deîn tinej ØpÒqesin diasÚrein
™piceirîsin, À tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgontej , À tÕn ™k tîn
pollîn oÙt…dwn mata…wj plattÒmenon oÜtin, æj ™pinooÚmenon
tÕn mn ™pˆ tù ˜nˆ e‡dei toà ¢nqrèpou kaˆ to‹j pollo‹j, tÕn d
™f' ˜k£stJ tîn kat¦ mšroj oÙt…dwn· taàt£ te kaˆ p£saj t¦j
toiaÚtaj diabol¦j ™xelšgxomen …»
Η αναφορά αυτή του Πρόκλου συνδέει σαφώς τον «Τρίτο Άνθρω-
πο» του Αριστοτέλη µε το κείµενο 132 a1- b3 του «Παρµενίδη». Εί-
ναι φανερό ότι αυτοί οι οποίοι «™piceirîsin diasÚrein t¾n tîn
„deîn ØpÒqesin , tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgontej» είναι ο Αριστο-
τέλης και οι µαθητές του , και ο Πρόκλος αναλύοντας το κρίσιµο
αυτό χωρίο του «Παρµενίδη» , θα ελέγξει λεπτοµέρως «p£saj t¦j
toiaÚtaj diabol¦j».
16
4ε. Η «σοφιστική» εκδοχή του ΕΤΑ Θα ολοκληρώσουµε την καταγραφή των εκδοχών του ΕΤΑ , παρου- σιάζοντας την άποψη του Taylor .
Ο Taylor στο βιβλίο του « Πλάτων : ο άνθρωπος και το έργο του»
(ΜΙΕΤ , γ΄ έκδοση , Αθήνα 2000) θεωρεί ότι το ΕΤΑ το οποίο µνηµο-
νεύει ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στην « αναγωγή στο άπειρο
πλήθος των Ιδεών » , αλλά στην ύπαρξη ενός « Τρίτου Ανθρώπου »
ανάµεσα στην Ιδέα του Ανθρώπου και στον αισθητό άνθρωπο . Ανα-
φέρει σχετικά ο Taylor (σελ. 408 ) : «Θεωρώ λοιπόν απίθανο ότι το ανωτέρω πρόβληµα ( δηλαδή η «αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών») έχει σχέση µε εκείνο που , κατά τον Αλέξανδρο τον
Αφροδισιέα , πρόβαλε ο Πολύξενος ο Μεγαρέας για να προσβάλει τη διδάσκαλία
της «µέθεξης» . Ερµηνεύω την δήλωση του Αλέξανδρου ως εξής : Ο Πολύξενος
υποστήριζε ότι , βάσει της Πλατωνικής Θεωρίας , δεν θα έπρεπε να υπάρχουν α-
πό τη µια µεριά µόνο ορατοί άνθρωποι , όπως λ.χ ο Σωκράτης και ο Πλάτων ,
και από την άλλη η Ιδέα του Ανθρώπου , αλλά επίσης θα έπρεπε να υπάρχει έ-
νας «τρίτος» άνθρωπος , κάτι ενδιάµεσο σ’αυτά τα δύο , ακριβώς όπως , πάλι βά-
σει της Πλατωνικής Θεωρίας , υπάρχουν ορισµένα «µαθηµατικά αντικείµενα» , λ.χ
ένα αντικείµενο µεταξύ της Ιδέας της κυκλικότητας και του ορατού διαγράµµα-
τος ενός κύκλου που ζωγραφίζει κανείς στον πίνακα . ( Έτσι µπορούµε να δια-
κρίνουµε µεταξύ :
(α) του κύκλου , του οποίου η εξίσωση διατυπώνεται στην αναλυτική γεωµετρία,
(β) του γήινου ισηµερινού ,
(γ) της γραµµής που παριστάνει τον ισηµερινό πάνω σε ένα οµοίωµα της υδρο-
γείου σφαίρας .
Το (α) είναι η Ιδέα , το (β) ένα αόρατο τέλειο «ένδειγµα» της Ιδέας και το (γ)
µια περίπτωση ορατού και ατελούς ενδειγµατισµού της Ιδέας .)
Νοµίζω ότι ο Αριστοτέλης , όταν µνηµονεύει τον «τρίτο άνθρωπο» ως πρόβλη-
µα που δηµιουργεί η Θεωρία των Ιδεών , αναφέρεται στο τελευταίο αυτό επιχεί-
ρηµα και όχι , όπως συνήθως υποτίθεται , στην « αναγωγή στο άπειρο».
17
Το σχετικό χωρίο - από τα σχόλια του Αλέξανδρου- το οποίο επι-
καλείται ο Taylor είναι το 84.8-21 και παρεµβάλεται ανάµεσα στις
δύο εκδοχές (Αριστοτελική και Ευδήµεια ) που προαναφέραµε :
«Ãn dš tij lÒgoj ØpÕ tîn sofistîn legÒmenoj tr…ton
¥nqrwpon e„s£gwn toioàtoj.
e„ lšgontej “¥nqrwpoj peripate‹” oÜte tÕn æj „dšan ¥nqrwpon
peripate‹n lšgomen (¢k…nhtoj g¦r ™ke…nh) oÜte tîn kaq'
›kast£ tina (pîj g¦r Ön m¾ gnwr…zomen; tÕ mn g¦r ¥nqrwpon
peripate‹n gnwr…zomen, t…j d tîn kaq' ›kast£ ™stin ™f' ú lšgomen,
oÙ gnwr…zomen), ¥llon tin¦ par¦ toÚtouj tr…ton ¥nqrwpon lšgomen
peripate‹n·
tr…toj ¥ra ¥nqrwpoj œstai, oá tÕ peripate‹n kathgor»samen.
toÚtJ d¾ tù lÒgJ Ônti sofistikù ¢form¦j ™ndidÒasin oƒ
cwr…zontej tÕ koinÕn tîn kaq' ›kasta, Ö poioàsin oƒ t¦j „dšaj
tiqšmenoi.
lšgei d Fan…aj ™n tù prÕj DiÒdwron PolÚxenon tÕn sofist¾n tÕn
tr…ton ¥nqrwpon e„s£gein lšgonta
“e„ kat¦ metoc»n te kaˆ metous…an tÁj „dšaj kaˆ toà aÙtoanqrèpou
Ð ¥nqrwpÒj ™sti, de‹ tina enai ¥nqrwpon Öj prÕj t¾n „dšan ›xei tÕ
enai.
oÜte d Ð aÙto£nqrwpoj, Ó ™stin „dša, kat¦ metoc¾n „dšaj, oÜte Ð
tˆj ¥nqrwpoj.
le…petai ¥llon tin¦ enai tr…ton ¥nqrwpon tÕn prÕj t¾n „dšan tÕ
enai œconta.”»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Υπήρχε και κάποια άλλη εκδοχή
για τον τρίτο άνθρωπο που αποδίδεται στους σοφιστές και είναι η
ακόλουθη : Λέγοντας ότι «ένας άνθρωπος περπατά» δεν εννοούµε
ούτε την Ιδέα του ανθρώπου ότι περπατά (γιατί αυτή είναι ακίνητη)
18
ούτε κάποιον αισθητό άνθρωπο ( πώς άραγε να θεωρήσουµε ότι περ-
πατά κάποιος τον οποίο δεν γνωρίζουµε , γιατί ότι ο άνθρωπος γενι-
κά περπατά το γνωρίζουµε , ποιος όµως είναι αυτός από τους αισθη-
τους ανθρώπους εκείνος που περπατά , δεν το γνωρίζουµε), έτσι ανα-
γκαστικά αναφερόµαστε ότι περπατά κάποιος τρίτος άνθρωπος (πέρα
από την Ιδέα – Άνθρωπος και τους αισθητούς ανθρώπους ) .Άρα κά-
ποιος τρίτος άνθρωπος είναι αυτός στον αποδίδουµε το γνώρισµα ότι
περπατά .
Από αυτή την σοφιστική εκδοχή παίρνουν αφορµή αυτοί οι οποίοι
χωρίζουν την Ιδέα από τα αισθητά , δηλαδή αυτοί που ασπάζονται
την Θεωρία των Ιδεών . Ο Φανίας λοιπόν στο έργο του «Προς ∆ιό-
δωρον» εµφανίζει τον σοφιστή Πολύξενο να εισάγει τον τρίτο
άνθρωπο λέγοντας τα εξής : « αν ο αισθητός άνθρωπος υφίσταται
λόγω της µέθεξής του στην Ιδέα του Ανθρώπου , πρέπει να υπάρχει
κάποιος άλλος άνθρωπος του οποίου η ύπαρξη θα οφείλεται στην
Ιδέα .Και αυτός δεν είναι ούτε ο «Αυτοάνθρωπος» (δηλαδή η Ιδέα
του Ανθρώπου ) ούτε ένας κάποιος αισθητός άνθρωπος . Αυτός είναι
ένας τρίτος άνθρωπος σε σχέση µε την Ιδέα .)
Καταγράφουµε την θέση του Taylor αν και η άποψή µας είναι ότι,
αναµφίβολα , ο « Τρίτος Άνθρωπος» τον οποίο αναφέρει ο Αριστοτέ –
λης τόσο στα «Μετά τα Φυσικά» όσο και στο «Περί Ιδεών» σχετί-
ζεται σαφώς µε το βασικό κείµενο του «Παρµενίδη» 132a1- b3 , δη-
λαδή αφορά την « αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» . Ο Αλέ-
ξανδρος είναι σαφής στην διατύπωση του ΕΤΑ τόσο στην Αριστοτε-
λική όσο και Ευδήµεια εκδοχή του. Επιπροσθέτως ο Πρόκλος , όπως
είδαµε , έρχεται να επικυρώσει την σύνδεση αυτή µε τα «Εις Παρµε-
νίδην» σχόλιά του . Τέλος η Gail Fine στο “On Ideas : Aristotle’s cri-
ticism of Plato’s theory of Forms” (Clarendon Press-Oxford 1993) ,
19
καταγράφει την άποψη του Cherniss ότι τόσο η σοφιστική εκδοχή
του ΕΤΑ (µε τον «περιπατητή» ) όσο και η άλλη του σοφιστή Πολύ-
ξενου δεν έχουν γράφει από τον Αλέξανδρο αλλά είναι µεταγενέστε-
ρες προσθήκες . ( Συγκεκριµένα στην σηµείωση (22) της σελίδας 33 , γράφει :
Sandwiched in between his account of Eudemus’ and Aristotle’s versions of
the Third Man Argument are two further versions : one is ascribed to some
unnamed sophosts , the other to the sophist Polyxenus in a version said to be
recorded in Phanias’ “Pros Diodoron” (84.16). Cherniss , Aristotle’s criticism
500-1 , notes that these versions seem not to have been recorded by Alexander
but to have been inserted later . )
20
5. Η χρήση του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη , ως κριτική
της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών .
Το βασικό σηµείο στο οποίο ο Αριστοτέλης εντοπίζει την αιτία της
αντίφασης στο ΕΤΑ , είναι η ύπαρξη των Ιδεών «χωριστά» από τα
αισθητά και συνακόλουθα ο τρόπος µε τον οποίο τα αισθητά µετέ-
χουν στις Ιδέες , δηλαδή η µέθεξη . Εκεί ο Αριστοτέλης στρέφει και
το κυριότερο µέρος της πολεµικής του εναντίον της Πλατωνικής Θε-
ωρίας των Ιδεών .
Σύµφωνα µε τον ∆. Αναπολιτάνο , « Ένα βασικό χαρακτηριστικό
της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι πως απορρίπτει εντελώς την πλα-
τωνική διάκριση ανάµεσα στον κόσµο των Ιδεών - που σύµφωνα µε
τον Πλάτωνα είναι ο µόνος που δικαιούται να χαρακτηρισθεί σαν
πραγµατικά υπαρκτός - και στον κόσµο , που αποτελεί την πηγή των
αισθητηριακών µας δεδοµένων.» ( ∆. Αναπολιτάνος «Εισαγωγή στη
Φιλοσοφία των Μαθηµατικών» εκδ. Νεφέλη Αθήνα 1985 , σελ.53)
Το γεγονός αυτό επισηµαίνει και ο Vlastos στο αρχικό του άρθρο
για το ΕΤΑ (“The Third Man Argument in Parmenides” στην ανατυ-
πωµένη του έκδοση το 1965 στο βιβλίο : “Studies in Plato’s Meta-
physics” , London: Routledge & Kegan Paul ).Συγκεκριµένα αφού κα-
τάγράφει το εδάφιο 130 b2-4 του «Παρµενίδη» :
«ka… moi e„pš, aÙtÕj sÝ oÛtw diÇrhsai æj lšgeij, cwrˆj mn e‡dh
aÙt¦ ¥tta, cwrˆj d t¦ toÚtwn aâ metšconta;»
o Vlastos συνεχίζει (σελ.245) :
« Ο Πλάτων δεν θα µπορούσε να αναγνωρίσει πιο εµφατικά , ότι αυ-
το θα ήταν το σηµείο της Θεωρίας του , το οποίο θα γινόταν στόχος
των επιθέσεων που θα ακολουθούσαν . Και όταν ο Αριστοτέλης στην
δική του εκδοχή του ΕΤΑ , όπως και στο µεγαλύτερο µέρος της πο-
21
λεµικής του , θεωρεί τον «χωρισµό» των Ιδεών ως το πιο ευάλωτο
σηµείο της Πλατωνικής Θεωρίας , αυτό το κάνει έχοντας ως βασικό
τεκµήριο το Πλατωνικό αυτό χωρίο».
Επιπροσθέτως ο Vlastos στο τελευταίο του έργο «Σωκράτης : Ει-
ρωνευτής και Ηθικός φιλόσοφος» ( ελλην. εκδ. Εστία , Αθήνα 2000)
γράφει ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε « ως την κυριότερη µεταφυσική
αστοχία του Πλάτωνα την απόδοση χωριστής ανεξάρτητης ύπαρξης
στα µεθεκτά Είδη (Ιδέες) » , Είδη « τα οποία , κατά την ώριµη άποψη
του Αριστοτέλη , µπορούν να υπάρχουν µόνο µέσα στα µετέχοντα»
Το απόσπασµα αυτό του Vlastos σκιαγραφεί µε ακριβή και εύστοχο
τρόπο την διαφορά των φιλοσοφικών θέσεων Αριστοτέλη και Πλάτω-
να σε ότι αφορά την Θεωρία των Ιδεών . Σχηµατικά έχουµε :
Π λ ά τ ω ν α ς Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς
Τα Είδη ( Ιδέες )
υπάρχουν « χωριστά »
από τα αισθητά (που µετέχουν
σ’αυτά)
Τα Είδη (τα « καθόλου » )
ενυπάρχουν
στα αισθητά ( τα «καθ’έκαστα»)
Ας έλθουµε τώρα στα κείµενα του Αριστοτέλη ( από τα «Μετά τα
Φυσικά» ) , καθώς και στα σχόλια των κειµένων αυτών από τον Αλέ-
ξανδρο τον Αφροδισιέα και τον Ασκλήπιο τον Φιλόσοφο , µέσω των
οποίων καταγράφεται η κριτική που άσκησε ο Αριστοτέλης στην
Πλατωνική Θεωρία σε σχέση µε τον «Τρίτο Άνθρωπο» .
5α. Η Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών Στο πρώτο κείµενο («Μετά τα Φυσικά» 990 b1-9) , ο Αριστοτέλης αναφέρεται – µε έναν ελαφρώς ειρωνικό τρόπο- στην Θεωρία των Ιδε-
22
ών . «oƒ d t¦j „dšaj a„t…aj tiqšmenoi prîton mn zhtoàntej twndˆ tîn
Ôntwn labe‹n t¦j a„t…aj ›tera toÚtoij ‡sa tÕn ¢riqmÕn ™kÒmisan,
ésper e‡ tij ¢riqmÁsai boulÒmenoj ™lattÒnwn mn Ôntwn o‡oito m¾
dun»sesqai, ple…w d poi»saj ¢riqmo…h (scedÕn g¦r ‡sa–À oÙk
™l£ttw–™stˆ t¦ e‡dh toÚtoij perˆ ïn zhtoàntej t¦j a„t…aj ™k
toÚtwn ™p' ™ke‹na proÁlqon· kaq' ›kaston g¦r ÐmènumÒn ti œsti kaˆ
par¦ t¦j oÙs…aj, tîn te ¥llwn œstin ›n ™pˆ pollîn, kaˆ ™pˆ to‹sde
kaˆ ™pˆ to‹j ¢ϊd…oij)»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Αυτοί λοιπόν (οι Πλατωνικοί) οι οποί-
οι πρότειναν τις Ιδέες για να συλλάβουν κατ’αρχάς τις αιτίες των
όντων , εισήγαγαν άλλα ισάριθµα (όντα) , όπως ακριβώς κάποιος ο
οποίος θέλοντας να µετρήσει µερικά πράγµατα , νόµιζε ότι δεν µπορεί
να τα µετρήσει επειδή ήταν λίγα , και έτσι τα έκανε περισσότερα
για να µπορέσει να τα µετρήσει (γιατί σχεδόν ίδιο πλήθος – πάντως
όχι λιγότερο – έχουν οι Ιδέες σε σχέση µε τα πράγµατα εκείνα για
τα οποία ψάχνοντας τις αιτίες , έφθασαν στις Ιδέες.
Σε κάθε λοιπόν πράγµα αντιστοιχεί κάτι που έχει το ίδιο όνοµα
και υπάρχει παράλληλα προς τα πράγµατα αυτά , αλλά και για τα άλ-
λα υπάρχει µια Ιδέα πάνω στα πολλά και στα φθαρτά και στα αιώ-
νια.) )
5β. Η Θεωρία των Ιδεών οδηγεί : είτε σε κατασκευή Ιδεών για τα «προς τι» είτε στον «Τρίτο Άνθρωπο»
Στο δεύτερο κείµενο που καταγράφουµε , o Αριστοτέλης αναφέρει
δύο «παρενέργειες» της Πλατωνικής Θεωρίας . Συγκεκριµένα :
«Μετά τα Φυσικά» 990 b15-18. «œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn
23
oƒ mn tîn prÒj ti poioàsin „dšaj, ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ
gšnoj, oƒ d tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgousin.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Επίσης , από τα εγκυρότερα επιχειρή-
µατα ( της Θεωρίας Ιδεών ) άλλα µεν οδηγούν σε κατασκευή Ιδεών
για τα « προς τι » πράγµατα , για τα οποία δεν θεωρούµε ότι υπάρ-
χει ξεχωριστή Ιδέα , άλλα δε (επιχειρήµατα) οδηγούν στον «τρίτο αν-
θρωπο» .)
Όπως έχουµε ήδη αναφέρει , ο Αριστοτέλης δεν αναλύει στα «Με-
τά τα Φυσικά» ποιο είναι το παράδοξο του «Τρίτου Ανθρώπου».
Αυτό γίνεται στο έργο του «Περί Ιδεών» και - όπως είδαµε- έχει
καταγραφεί από τον Αλέξανδρο . Πριν όµως περάσουµε στο κείµενο
αυτό , θα κάνουµε µερικές παρατηρήσεις σχετικές µε το « prÒj ti
poioàsin „dšaj » το οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρει ως «παρενέρ-
γεια» της θεωρίας των Ιδεών .
Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη δεν υπάρχουν Ιδέες για τα «προς τι»
πράγµατα , αφού δεν είναι αυθύπαρκτα αλλά οφείλουν την ύπαρξή
τους σε άλλες κατηγορίες όντων .Για παράδειγµα , το δεξιό δεν
µπορεί να υπάρξει αν δεν υφίσταται το αριστερό. Όµως µε βάση
την Θεωρία των Ιδεών , αφού τα « προς τι » όντα υπάρχουν ( όπως
ο πατερας και ο γιος) πρέπει να υπάρχει κάποια Ιδέα και για
αυτά. Στο σηµείο λοιπόν αυτό βρίσκεται – σύµφωνα µε τον Αρι-
στοτέλη –και η αντίφαση.
Σχόλια σχετικά µε τα « πρός τι » βρίσκουµε τόσο στον Αλέξανδρο
όσο και στον Ασκληπιό . Συγκεκριµένα :
Ασκληπιός « Εις Μετά τα Φυσικά » 75,37- 76,
«p£lin fhsˆn Óti aƒ „dšai tîn kaq' aØtÕ Øp£rcousi, t¦ d prÒj ti
oÙc Øp£rcousi kaq' aØtÒ·
æj g¦r e‡rhtai ™n 'Hqiko‹j, parafu£sin ™o…kasi kaˆ ¢ntere…dousi
xÚloij· ™n g¦r ta‹j ¥llaij kathgor…aij tÕ enai œcousin.
24
™peid¾ oân Øp£rcousi t¦ prÒj ti, oŒon pat¾r kaˆ uƒÕj kaˆ tÕ dexiÕn
kaˆ ¢risterÒn, tîn d ØparcÒntwn fasˆn enai „dšaj, dÁlon Óti kaˆ
tîn prÒj ti Øp£rcousin „dšai …»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Ισχυρίζεται πάλι ( ο Αριστοτέλης ) ότι
υπάρχουν Ιδέες για τα όντα που υπάρχουν από µόνα τους (αυθύπαρ-
κτα) , όµως τα « πρός τι » όντα δεν µπορούν να υφίστανται από µό-
να τους . Γιατί όπως έχει πει και στα Ηθικά (Νικοµάχεια ) τα « πρός
τι » µοιάζουν µε παραφυάδες και ξύλα που στηρίζουν το ένα το άλ-
λο . Και αυτό συµβαίνει γιατί οφείλουν την ύπαρξή τους σε άλλες
κατηγορίες όντων .
Επειδή όµως τα « πρός τι » όντα υπάρχουν , όπως για παράδειγµα
ο πατέρας και ο γυιος ή το δεξιό και το αριστερό , και επειδή (οι
Πλατωνικοί ) ισχυρίζονται ότι για αυτά που υπάρχουν υφίστανται και
Ιδέες , είναι φανερό ότι και για τα « πρός τι » πράγµατι υπάρχουν
Ιδέες .)
Αλέξανδρος « Εις Μετά τα Φυσικά » 801,20-27.
«parafu£di g¦r tîn kathgoriîn œoike t¦ prÒj ti kaˆ p£qoj
m©llon tÕ dipl£sion tÕ ¼misu tÕ ™p…triton kaˆ t¦ Ómoia toà posoà,
¢ll' oÙc Ûlh À edoj À diafor¦ tîn oÙsiîn À ¥llo ti.
Óti d oÙ fÚseij tinj t¦ prÒj ti oÙd oÙs…ai kaˆ kur…wj Ônta
dÁlon. tÕ mn g¦r leukÕn œsti te fÚsij tij kaˆ lšgetai, diÒti, k¨n
e‡h tÕ mšlan ™n Øp£rxei k¨n m¾ e‡h, enai dÚnatai· Ðmo…wj kaˆ tÕ
qermÒn, e‡te œsti pou yucrÕn e‡te m¾ œsti, dÚnatai enai.
dexiÕn d m¾ Ôntoj ¢risteroà, À doàloj m¾ Ôntoj despÒtou enai oÙ
dÚnatai.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Τα « πρός τι » λοιπόν µοιάζουν µε
παραφυάδες των κατηγοριών και αποτελούν ιδιότητα του ποσού όπως
το διπλάσιο , το µισό , τα τέσσερα τρίτα και τα άλλα παρόµοια, όµως
δεν είναι ουσία ή Ιδέα ή κάτι τέτοιο .
25
Είναι λοιπόν φανερό ότι τα « πρός τι » δεν είναι ούτε σωµατικά
πράγµατα ούτε αυθύπαρκτα όντα . Γιατί το λευκό και θεωρείται και
είναι ένα ον , αφού µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το αν υπάρ-
χει ή δεν υπάρχει το µαύρο σ’ένα σώµα . Το ίδιο συµβαίνει και µε
το θερµό, δηλαδή µπορεί να υπάρξει µόνο του ανεξάρτητα από το αν
υπάρχει ή όχι το ψυχρό. Το δεξιό όµως αν δεν υπάρχει αριστερό ή
ο δούλος αν δεν υπάρχει δεσπότης , δεν µπορούν να υπάρξουν .)
Ας έλθουµε τώρα στην αιτία η οποία , κατά τον Αριστοτέλη , δηµι-
ουργεί τον « Τρίτο Ανθρωπο » .
5γ. Πού οφείλεται – σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη –
Top Related