Ekonomiks 2013/2014
http://economics-pr.weebly.com
2016
Ekonomiksi i Sektorit Publik
1
F A K U L T E T I E K O N O M I K
P R I S H T I N E
“ E K O N O M I K S I I
S E K T O R I T P U B L I K “
T E M A T E Z G J E D H U R A
BACHELOR , SEMESTRI VEROR 2 0 1 3
PRISHTINË , 2 0 1 3 .
2
EKONOMIKSI I SEKTORIT PUBLIK
( 2013 - Semestri veror )
TEMAT ;
( 1 ) Tema 1 - Shteti dhe roli I tij ne financat publike 3
( 2 ) Tema 2 - Ekonomia publike 7
( 3 ) Tema 3 - Interesi publik dhe e mira publike 11
( 4 ) Tema 4 - Bazat e rolit te shtetit ne ekonomi 15
( 5 ) Tema 5 - Zhvillimi kombetar dhe roli I arsimit dhe shendetesise 18
( 6 ) Tema 6 - Sistemet arsimore dhe zhvillimi ekonomik 21
( 7 ) Tema 7 - Hyrje ne tatimim 25
( 8 ) Tema 8 - Drejtesia ne fushen e tatimeve 29
(9) Tema 9 - S H B A : Ekonomia në rritje dhe nevoja e rregullimit 31
(10) Tema 10 - SHBA : Fuqizimi i rolit te shtetit 35
(11) Tema 11 – S H B A : Karakteristikat e nderhyrjes qeveritare ne jeten ekonomike 38
(12) Tema 12 - Administrata Publike si faktor tejet i rrallë në vendet në zhvillim 52
(13) Tema 13- Ndërmarrjet shtetërore në vendet në zhvilim – shikimi I përgjithshëm 56
(14)Tema 14 - Privatizimi : Teoria dhe përvoja 59
(15) Tema 15 - Shpenzimet ushtarake dhe zhvilimi ekonomik 61
(16) Tema 16 - Mendimet e ekonomistëve mbi Sektorin Publik 64
3
SHTETI DHE ROLI I TIJ NË FINANCAT PUBLIKE
Kuptimi i rolit të shtetit ka një rëndësi kyçe për të kuptuar financat publike. Por, edhe për
të kuptuar praktiken politike, mendimet dhe programet politike. Në të njëjtën kohë, fuqizimi i
rolit dhe i funksioneve praktike të shtetit në shoqëritë moderne, gjithashtu e fuqizon nevojën
që të analizohet edhe praktika shtetërore, e cila konkretizohet nëpërmjet sektorit të financave
publike.
Shtrohet pyejta: Cka është në të vërtetë shteti?
Deri më tani, ka patur një numër të pakufizuar përpjekjesh që të kuptohet dhe të shpjegohet
origjina dhe natyra e shtetit. Të gjitha këto përpjekje kryesisht kanë qenë të mbështetura në
ndonjë doktrinë filozofike apo politike.
Në disa analiza, shteti definohet si institucioni juridik apo politik, por në disa edhe si
ekonomik, ideologjik, e madje edhe si institucion etnik.
Në shkencën sociologjike, shteti kuptohet si raport ndërmjet grupeve, ose si bashkësi e atyre
që sundojnë dhe e atyre që janë të nënshtruar. Shkenca juridike, e definon shtetin si person
juridikisht sovran, ose si institucion juridikisht më i lartë, ose si organizatë e përfaqësuesve
më të lartë të një vendi.
Por, shumica e shkencëtarëve, shtetin e trajtojnë si organizate e cila i ka këto tre karakteristika:
a) Popullsia,
b) Territori dhe
c) Pushteti apo sovraniteti.
Shkenca ekonomike, e trajton shtetin si funksion politik ose si superstrukturë të një strukture
ekonomike.
Natyra(karakteri) i shtetit
Shumica e teorive mbi nocionin dhe natyrën e shtetit zakonisht, prezantohen në shkencën e
filozofisë politike. Lidhur me këtë, duhet patur parasysh të paktën tre (3) elemente:
1) shteti nuk është grumbull i thjeshtë i institucioneve, por gjithashtu është sistem i
qëndrimeve, i praktikës dhe i rregullave të sjelljes;
2) shteti nuk është institucion i rastit e as nuk është neutral, sepse idetë politike të shtetit
e përcaktojnë edhe formën e tij;
3) mekanizmat e njohur si për shëmbull: Ligji, E Dretja, obligimet, përgjegjësia publike,
siguria sociale, etj., nënkuptojnë që të ekziston një formë reale e shtetit.
4
Shikuar nga aspekti etimologjik, fjala shtet buron nga fjala latine “STARE” që do të thotë
“qëndrim”, e më vonë burimin e ka edhe nga fjala “STATUS”, prej nga buron fjala italiane
“STATO”.
Këto fjalë, në të vërtetë tregojnë për një gjendje ose për një pozitë, pra për diçka që është
vërtetuar, ose është pranuar si qëndrim apo si sjellje.
Në të vërtetë, idea është që të përcaktohet diçka që është e përhershme në nivelin personal por
që me domethënien e vet i përfshinë edhe institucionet e edhe pushtetin politik. Termi shtet,
fillon të paraqitet në shekujt –XV- dhe –XVI-, kur edhe fillon krijimi i shteteve moderne.
Zakonisht, konsiderohet se shkencetari italian Makiavelti, është teoricienti i parë i shkencës
moderne mbi shtetin.
Në kohët e vjetra, elementet e shtetit janë shikuar si shprehje e nevojave të përgjithshme dhe
si mbrojtës i të mirave të përgjithshme.
Filozofi grek Platoni shkruan: “Shteti krijohet për atë arsye se askush prej nesh nuk i mjafton
vetëm vetvetes, por kërkon edhe shumëçka”. Ndërsa Aristoteli shkruan: “Qëllimi i fundit i të
gjitha shkencave është e mira, ndërsa ajo e mirë të cilën shteti e ka për qëllim është drejtësia
dhe është dobia e përgjithshme”. Aristoteli vazhdon: “Ai i cili nuk mund të jeton brenda një
bashkësie, ose ai i cili nuk ka nevojë për asgjë sepse i mjafton vetvetes, ai nuk është pjesë e
shtetit”.
Filozofi anglez Thomas Hobs thotë se: “Shteti është organizatë në shërbim të interesave të
përgjithshme dhe zakonisht mbështetet në pajtueshmërinë e të gjithëve”.
Filozofi francez Zhan Zhak Ruso thotë se: “Shteti është një marrëveshje apo kontratë
shoqërore, i cili e shpreh vullnetin e përgjithshëm dhe siguron respektin ndaj tij”. Pra, shteti
me fuqinë e vet e mbronë personalitetin dhe të mirat e secilit anëtar të shoqërisë.
Kolosi i filozofisë ,Hegeli thotë se: “Shteti është një frymë e gjallë, e organizuar në tërësi të
llojllojshme dhe i cili bashkon parimet e familjes dhe të shoqërisë qytetare”.
Në filozofinë antike, shteti kryesisht shikohet si një institucion moral dhe politik e shumë më
pak shikohen funksionet shoqërore, historike si dhe ato politike. Në Romën e vjetër fillon t’i
jipet më shumë rëndësi studimit të drejtësisë, e më pak studimit të shtetit. Më vonë, në epokën
e feudalizmit, problemet teorike të shtetit dhe të së drejtës, zakonisht studiohen në kuadrin e
studimeve religjioze.
Pas shekullit të –XII- filloi të përparojë shkenca mbi të drejtën dhe mbi shtetin, sidomos duke
u përqëndruar në aspektet publike dhe në aktivitetet që janë të dobishme në përgjithësi. Që
nga ajo kohë, teoria e të drejtës dhe e shtetit i krijuan analizat e veta specifike. Pra, krijohen
nocionet dhe ligjet institucionale.
5
Definicioni i shtetit është i ndërlikuar për arsye se edhe vete natyra e shtetit është e ndërlikuar.
Megjithatë, në teori ekziston një pajtueshmëri se shteti është një krijese e veçantë shoqërore,
e cila quhet organizatë shoqërore. Pra, ideja është e identifikuar me organizatën shtetërore,
respektivisht me mjetin për plotësimin e nevojave të përbashkëta.
Pra, shteti i ka disa elemente që janë të përbashkëta: Teritori, Pushteti për të dhënë urdhëra
dhe në bazë të kësaj mund të definohet shteti por jo edhe organizimi konkret.
Kjo do të thotë që nuk ka organizim shtetëror tipik i cili vlen për të gjithë popujtë dhe për të
gjitha kohët.
Qellimi dhe organizimi i shtetit
Qëllimi i shtetit zakonisht identifikohet me detyrën të cilën shteti duhet të realizon në një
shoqëri, por edhe me veprimet që shteti bën.
Zakonisht, thuhet se qëllimi kryesor i shtetit është mbrojtja e interesave të përgjithshme dhe
publike. Ndërkaq, përmbajtja e shtetit qëndron në raportet shoqërore, të cilat ai i rregullon
dhe i imponon nëpërmjet pushtetit.
Lidhur me këtë, duhet të bëhet dallimi ndërmjet qëllimit të shtetit dhe veprimtarive të shtetit.
Në të vërtetë, veprimtaritë shtetërore janë një grumbull konkret i veprimeve të cilat organet
shtetërore i zbatojnë, e me qëllim të realizimit të qëllimeve shtetërore; përsa i përket pushtetit
shtetëror, ai është mjet për të realizuar qëllimin shtetëror.
Në të njëjtën kohë, paralelisht me pushtetin shtetëror ekziston edhe aparati shtetëror, i cili e
konkretizon pushtetin shtetëror nëpërmjet të metodave të imponimit apo të detyrimit.
Në anën tjetër, organizimi shtetëror si kuptim është më i gjërë se aparati shtetëror.
Organizimi shtetëror i përfshin edhe ata qytetarë të cilët nëpërmjet të strukturave
parlamentare, marrin pjesë në konkretizimin e pushtetit shtetëror.
Pra, shteti i realizon qëllimet e veta nëpërmjet të:
1) Krijimit dhe zbatimit të normave;
2) Duke ndërmarrë veprime që mbështeten në të drejtën;
3) Të gjitha këto bëhen në emër të interesit të përgjithshëm, ndërsa konkretizimi i tyre
kryesisht bëhet nëpërmjet të firmave publike.
6
EKONOMIA PUBLIKE
XXXXX Me fjalën “ekonomi publike” ose sektor shtetëror, duhet të kuptojmë ato objekte
dhe ato firma që janë në pronësi të shtetit dhe në të cilat përfaqësuesit e shtetit i kryejnë
funksionet menaxheriale dhe biznesore. Ekonomia publike është formë kryesore e firmave
publike.
Pra, këtu kemi të bëjmë me një ekonomi të veçantë, karakteristikat e së cilës dallohen si
përnga sigurimi i mjeteve financiare ,ashtu edhe përnga qëllimet që duhet realizuar.
Subjektet kryesore te ekonomia publike janë shteti dhe subjektet e tij.
Ekonomia publike është pjesë e ekonomisë kombëtare dhe natyrisht varet nga të gjitha
ndryshimet që bëhen në XXXXX ekonominë kombëtare apo shtetërore. Ekonomia publike
ndikon gjithashtu në ecuritë e përgjithshme ekonomike.
Rëndësia e ekonomisë publike dhe format në të cilat ajo paraqitet, kanë përjetuar ndryshime
të mëdha gjatë zhvillimit historik. Këto ndryshime, sidomos kanë qenë të mëdha në shtetet
kapitaliste dhe kjo ka ndodhur më së shumti në dekadat e fundit të shekullit XX, kështu që
shpenzimet për nevojat publike në disa shtete arrijnë deri te 1/3 e të ardhurave kombëtare.
Ekonomia publike i ka faktorët e vet të cilët dallohen prej faktorëve të ekonomisë private.
Shpeshherë këta faktorë janë në kundërshtim në mes veti. Për firmat private me te mira janë
ato rezultate që arrihen me shpenzime sa më të ulëta. Në anën tjetër, në ekonominë publike
kjo gjë nuk vlen gjithmonë sepse në këtë ekonomi rezultatet më të mira nuk arrihen gjithmonë
me shpenzime më të ulëta, pra kalkulimet fiskale (tatimet) dallohen prej kalkulimeve
ekonomike. Në këtë ekonomi, zakonisht u jipet përparësi ekonomizimit, rentabilitetit,
produktivitetit, ndërsa te kalkulimet fiskale kjo nuk ndodh gjithmonë.
Fusha e nevojave publike nuk mbështetet gjithmonë në qëllimet ekonomike, sepse këtu është
qëllimi që të plotësohen nevojat që kanë rëndësi të përgjithshme, kështu qe edhe kriteret janë
te tjera. Sikur për XXXXX administratën publike të ishin kriteret e njëjta me ato të firmave
private, atëherë nuk do të mund të realizoheshin shumë qëllime publike. Pra, kriteri i vlerësimit
të nevojave publike më tepër shkon në drejtim të racionalitetit apo të shfrytëzimit racional të
mjeteve publike sesa në drejtim të ekonomizimit.
Në ekonominë publike dhe në kriteret e saj , dhe sidomos gjatë përpilimit të listës së nevojave
publike, shumë shpesh ndikojnë edhe faktorët tjerë, siç janë faktorët politikë, sociale, etj.
7
Si në ekonominë publike, ashtu edhe në atë private, bëhet përpjekja që me sa më pak mjete
dhe shpenzime të arrihet efekti i dëshiruar. Parimet ekonomike në ekonominë publike,
kryesisht manifestohen nëpërmjet “kursimit”, domethënë, shfrytëzimit racional të mjeteve
publike.
Te ekonomitë private, optimumi ose rezultati më i mirë kërkohet në raportin ndërmjet
shpenzimeve të prodhimit dhe efekteve apo rezultateve te arritura . Ndërkaq, te ekonomia
publike kjo nuk është e mundur në shumicën e rasteve. Çdo subjekt ekonomik, brenda
mundësive të veta e zgjedh asortimentin e produkteve të veta dhe vendimet i merr në bazë të
efekteve ekonomike të pritura. Kjo vlen për ekonominë private.
Në anën tjetër, te ekonomia publike kjo gjë nuk ëshë e mundur. As numri i produkteve dhe as
çmimi i tyre nuk XXXXX caktohet gjithmonë në bazë të shpenzimeve të prodhimit por,
shpeshherë rol vendimtar luan edhe politika. Problemi se cilat nevoja do të plotësohen ne
kuadrin e mundësive reale, nuk varet vetëm nga faktori se sa do të kushtojë plotësimi i këtyre
nevojave, por gjithashtu varet edhe nga vlerësimi politik i domosdoshmërisë së tyre në një
situatë konkrete.
Në ekonominë publike, duke marrë parasysh numrin e madh të nevojave, zakonisht, synohet
njëfarë barabarësie në plotësimin e nevojave, domethënë, mjetet të shpërndahen në një mënyrë
sa më të barabartë. Në shtetin modern, asnjë funksion publik nuk guxon të mbetet pa mjete
financiare, e madje as në nivelin më të ulët. Në ekonominë private, ka shumë raste të
falimentimit të kompanive, por në ekonominë publike shteti nuk mund të injoron ( te mos I
merr parasysh ) disa nevoja të përgjithshme.
Ekonomia publike, njësoj sikurse ajo private, në ato raste kur nuk mjaftojnë mjetet financiare
dhe kur ka nevoja, plotësimi i të cilave nuk mund të shtyhet, e aplikon metodën e kufizimit të
atyre nevojave të cilat nuk janë aq të domosdoshme.
Kur krahasohen firmat shtetërore me ato private, vetëm parimisht mund të thuhet se ato
publike funksionojnë në parimet e njëjta sikurse të atyre private, ndërsa ne praktikë gjithmonë
ka shmangie.
Është e kuptueshme se ato ndërmarrje shtetërore të cilat përnga karakteri i tyre kryesisht janë
shërbime publike, nuk mund ta kenë profitin si të vetmin qëllim, por duhet të kenë edhe
qëllimet e tjera. Zakonisht merret si shembull trafiku publik. Tek ky trafik edhe atëherë kur
është në duart e firmave private, shteti bënë ndërhyrje të mëdha (çmimet, orari i qarkullimit,
funksionimi i atyre vijave që nuk janë rentabile, etj.), sepse këtu është fjala për firmat të cilat
shpeshherë e kanë pozitën e monopolit.
Dallimet në mes ekonomisë private dhe asaj publike janë më të mëdha se sa ngjajshmëritë.
Sigurimi i mjeteve të nevojshme për nevojat publike nuk bëhet vetëm në bazë të veprimtarisë
së organeve shtetërore , por kryesisht bëhet nëpërmjet formave të ndryshme të rishpërndarjes
së të ardhurave kombëtare.
8
Në ekonominë publike, që është formë specifike e ekonomisë kombëtare, është i pranishëm
cikli: sigurim i mjeteve financiare-shpërndarja-konsumi.
Shpërndarja e mjeteve financiare për nevojat e ndryshme shoqërore gjithashtu bëhet përmes
një procedure ligjore, pra përmes përpilimit dhe miratimit të buxhetit të planeve financiare,etj.,
por nga ana e organeve përfaqësuese –Parlamenti. Shpenzimi i mjeteve financiare për ato
qëllime që i parashikon buxheti, është i lidhur për një procedurë të caktuar, domethënë nuk
mjafton që të respektohet vetëm destinimi i mirë i mjeteve dhe ekonomizimi gjatë shpërndarjes
së tyre, por ligji i dënon edhe ato raste kur nuk respektohen normat dhe dispozitat ligjore. Por,
të gjitha këto specifika, nuk mund të fshehin faktin se megjithatë, të gjitha këto mjete i kthehen
ekonomisë në formë të financimit të investimeve, të subvencioneve, etj., ose në mënyrë
indirekte si konsum, ose si konsum personal i të punësuarve në sektorin shtetëror.
Fakti se ekonomia dhe financat publike janë faktorë që qëndrojnë mbi ekonominë e
përgjithshme dhe kjo në bazë të sovranitetit shtetëror dhe se në një mënyrë relativisht të
dhunshme merret një pjesë e të ardhurës nga një sektor dhe transferohet në drejtim të sektorëve
të tjerë, në të vërtetë qëndron në themelin e konflikteve mes ekonomisë private dhe asaj
publike. Mirëpo, plotësimi i nevojave publike, njëkohësisht i krijon kushtet edhe për
zhvillimin e pjesëve të tjera të ekonomisë. Përveq kësaj, nëpërmjet konsumit të vetë, ekonomia
publike ia kthen mjetet ekonomisë private nga e cila ekonomi edhe janë marrë mjetet.
Pra, dallimet ndërmjet ekonomisë publike dhe ekonomisë private kanë të bëjnë me qëllimet e
secilit prej tyre, me madhësinë e mjeteve financiare të nevojshme dhe me mënyrën e përfitimit
të të ardhurave si për nga prodhimi ashtu edhe për nga kohëzgjatja.
Ekonomia publike është e orientuar në drejtim të disa qëllimeve publike, që janë qëllime të
përgjithshme dhe të përbashkëta. Ndërsa, ekonomia private është e orientuar kah realizimi i
profitit sa më të madh. Pra, te ekonomia publike nuk është qëllimi për vetveten, sepse ajo ka
për qëllim plotësimin e disa nevojave publike dhe për të cilat vendimet i marrin organet
shtetërore. Kufijtë maksimalë të këtyre nevojave caktohen në mënyra të ndryshme, varësisht
nga karakteri i shtetit, nga organizimi i pushtetit dhe nga llojet e të ardhurave që mund të
realizohen.
Në ekonominë private, ekzistimi i rezervave trajtohet si diçka pozitive, si sukses dhe si
stabilitet, ndërsa në atë publike formimi i rezervave bëhet vetëm deri te kufijte e caktuar. Nëse
në ekonomin publike realizohen më tepër të hyra se sa që është planifikuar, kjo teprice
shfrytëzohet për qëllime të caktuara (shembulli I suficitit të buxhetit).
Ekonomia publike asnjëhere nuk është qëllim për vete. Me një fjalë, qëllimi kryesor i
ekonomisë publike është plotësimi i nevojave publike, kështu që shuma e mjeteve financiare
që nevojiten për t’i plotësuar këto nevoja përbën elementin bazik.
9
Të hyrat publike në ekonominë publike dallohen prej të hyrave në ekonominë private.
Në ekonominë private, çdo subject ekonomik i realizon mjetet financiare nëpërmjet prodhimit
të artikujve ose duke kryer shërbime të cilat realizohen apo shiten në treg dhe gjithë kjo bëhet
pa elemente të dhunës shtetërore.
Në anën tjetër, te ekonomia publike, situata është krejtësisht tjetër. Të hyrat e kësaj ekonomie
krijohen nëpërmjet të marrjes së dhunshme të të ardhurave ( tatimi ) nga subjeket ekonomike
e në favor të shtetit.
Vëllimi dhe kohëzgjatja e ekonomisë publike dallojnë nga vëllimi dhe kohëzgjatja e
ekonomisë private. Secili individ, gjatë aktivitetit të tij ekonomik është i kufizuar si përnga
XXXXXvëllimi ashtu edhe përnga kohëzgjatja, por edhe për shkak të ligjeve fizike dhe
biologjike, ndërsa te ekonomia publike fitohet përshtypja se ajo ka kohëzgjatje të pakufizuar.
NDËRMARRJA PUBLIKE APO SHTETËRORE:- nuk është gjë tjetër veçse ndërmarrje
ekonomike që posedon mjete të cilat krejtësisht apo pjesërisht janë në pronësinë e shtetit. Këto
ndërmarrje, prodhojnë apo distribuojnë të “mirat esenciale”. Zakonisht funksionojnë në ato
degë që kanë rëndësi të veçatë për ekonominë dhe zakonisht për këto degë kërkohen investime
shumë të mëdha, ose kur kapitali privat nuk ka interes të angazhohet për shkak të profitit të
vogël. Funksionimi i ndërmarrjeve publike shtetërore në të shumtën e rasteve nuk ka
konkurrencë direkte, por i nënshtrohen metodës së rregullimit publik ose autoriteteve
rregullative.
Përsa i përket ndërmarrjeve publike dhe aspektit juridik të funksionimit të tyre, këtë e studion
disiplina e veçantë XXXXX e shkencave juridike qe quhet “E drejta publike”. Këtu është
fjala për atë shkencë e cila, në kundërshtim me të Drejtën Private, e mbronë interesin e
përgjithshëm, por megjithatë vetëm një subjekt është bartës i pushtetit publik. Lidhur me këtë,
duhet të përmendim edhe autorizimin publik, si autorizim i subjetit të pushtetit publik për t’i
kryer disa funksione. Pra, autorizimi publik nuk është lloj i veçantë i pushtetit publik, por është
mjet i identifikimit para subjekteve të tjera. Zakonisht, administrata publike si grumbull i
organeve të cilat kryejnë aktivitete shtetërore, punët më kryesore i bën përmes autorizimeve
publike.
10
INTERESI PUBLIK DHE E MIRA PUBLIKE
Zakonisht, interesi publik definohet si një aksion i cili prodhon më së shumti të mira për
numrin më të madh të njerëzve-qytetarëve. Shikuar realisht, ky duhet të jetë interes i mbarë
shoqërisë, ose interes i disa pjesëve më kryesore të shoqërisë dhe të cilat interesa duhet të kenë
mbrojtje ligjore.
Në praktikë, interesi publik nuk definohet aq lehtë. Ligjet e ndryshme, zakonisht ia lënë
organit shtetëror që në secilën situatë kontrete, të vlerëson se çka është interesi publik. Kjo
nënkupton që organet shtetërore duhet të jenë të afta që t’a vënë re interesin publik, sepse
XXXXX ka raste kur edhe mbrojtja e ndonjë interesi privat mund të jetë në interes të
gjithëmbarëshëm.
Në kohët e mëvonshme, interesi publik është shprehur përmes demokracisë direkte, pra votimi
i të gjithë qytetarëve mbi moshën 18 vjeç. Por, gjatë kohës shtetet janë bërë edhe më të
ndërlikuara , kështu që demokracia e drejtpërdrejte ka qenë më pak e mundur. Kështu që
votimi për të përcaktuar interesin publik është zëvendësuar përmes sistemit të “demokracisë
përfaqësuese”.
Në atë kohë, është paraqitur rreziku që intereset e ngushta, përmes grupeve të interesit dhe
përmes lobimit, ta dëmtojnë interesin e përgjithshëm dhe atë publik. Nga kjo rrjedh edhe
përgjegjësia e organeve shtetërore që gjithmonë ta mbrojnë interesin e përgjithshëm.
Shteti bashkëkohor u siguron individëve të mira të ndryshme,duke filluar nga mbrojtja
kombëtare e arsimi,e deri te shërbimi policor dhe ai I zjarrfikësve.Disa prej këtyre të
mirave,sic është arsimi,i siguron edhe sektori privat,ndërsa disa të mira të tjera,sic është
mbrojtja kombëtare,ndodhen në kompetencën eksklusive të shtetit.Cilat janë karakteristikat
ekonomike të këtyre të mirave? Përse këto të mira dallohen prej të mirave të tjera,sic është
akullorja ose automobilat,të cilat kryesisht i siguron sektori privat?
Nga shkenca dhe pervoja ekonomike është i njohur roli kryesor të cilin në ekonomitë e
tregut e kanë cmimet. Duke i falënderuar sistemit të cmimeve,në treg bëhet alokacioni efikas
i resurseve.Shumë shpesh cmimet ndikojnë në mënyrë kufizuese ndaj të mirave private.Këto
të mira i marrin ata konsumatorë të cilët janë të gatshëm dhe kanë aftësi paguese për t’i blerë
këto të mira dhe për të paguar cmimin që kërkohet.
Për ta bërë dallimin ndërmjet të mirave publike dhe atyre private,ekonomistët bëjnë këto
dy pyetje kryesore.
11
( 1 ) Një e mirë konkrete a e posedon karakteristikën e konsumit rival apo konkurrent ?
Konsumi rival apo konkurrent ekziston atëhere kur një person e shfrytëzon një të mirë,ndërsa
personi tjetër nuk e ka mundësinë që ta shfrytëzon atë të mirë. Për shembull, personi X e
konsumon një banane,ndërsa personi Y nuk mund ta konsumon. Në anën tjetër,konsumi
jorival apo jokonkurrent ka të bëjë me ato raste kur konsumi nga ana e një personi nuk e
pengon personin tjetër që ta konsumon atë të mirë.
Shembull klasik i konsumit jorival apo jokonkurrent është mbrojtja kombëtare. Nëse
shteti i krijon forcat e armatosura për ta mbrojtur vendin nga agresioni dhe sulmi i brendshëm
apo i jashtëm, është e qartë se te gjithë qytetarët do të jenë të mbrojtur. Kur është fjala për
shpenzimet e mbrojtjes kombëtare ,lindja e edhe një fëmije apo hyrja e edhe një refugjati
brenda ne SHBA,nuk ka pothuaj kurrfarë ndikimi në lartësinë e këtyre shpenzimeve.Situata
është e kundërtë kur është fjala për të mirat private. Furnizimi edhe me një banane,në mënyrë
që të dy personat , X dhe Y, të mund të konsumojnë nga një banane,kërkon mjete financiare
plotësuese. Vetëm në atë mënyrë X dhe Y do të kenë mundësi që secili të konsumon bananen
e vet.Kur është fjala për një të mirë jorivale apo jokonkurrente,sic është drita orientuese për
anijet në det, nuk do të ketë shpenzime plotësuese nëse këtë dritë e shfrytëzon edhe një anije
plotësuese.
( 2 ) Pyetja e dytë që shtrohet kur bëhet fjalë për dallimin ndërmjet të mirave publike dhe
atyre private, ka të bëjë me një karakteristikë tjetër,e kjo quhet p ë r j a s h t i m i n g a k
o n s u m i . A është e mundur që një individ të përjashtohet nga shfrytëzimi i një të mire
publike,e që kjo gjë të mos shkakton shpenzime të larta? Pa shpenzime plotësuese kjo gjë nuk
është e mundur. Për shembull,derisa anija kalon pranë dritës orientuese në det,nuk është e
mundur që ajo të përjashtohet nga shfrytëzimi i asaj drite. Në të njejtën mënyrë,nëse shteti
mbrohet nga agresioni i jashtëm, atëherë nënkuptohet që të gjithë shtetasit janë të
mbrojtur,sepse në praktikë është tejet vështirë që dikush të përjashtohet nga kjo mbrojtje.
Eshtë e qartë se nëse nuk mund të bëhet përjashtimi nga shfrytëzimi i ndonjë të mire,atëherë
është i pamundur edhe funksionimi i sistemit të cmimeve,sepse konsumatorët nuk janë të
motivuar për të paguar. Në anën tjetër,të mirat private,pothuaj në cdo situatë,mund të
përjashtohen nga shfrytëzimi prej personave që nuk paguajnë.
Pra,shikuar në përgjithësi,të mirat private i posedojnë këto dy karakteristika të rëndësishme :
konsumi rival apo konkurrent dhe mundësia e përjashtimit nga shfrytëzimi . Ndërkaq, të mirat
publike karakterizohen me konsum jorival (jokonkurrent) dhe me pamundësi të përjashtimit
nga shfrytëzimi i të mirës publike. Ato te mira te te cilat nuk ekziston konsumi
rival(konkurrent) ,dhe nga shfrytezimi i te cilave nuk eshte i mundur perjashtimi, quhen
t e m i r a p u b l i k e t e p a s t e r a .
Situatë e ndërlikuar është edhe me të mirat publike. Edhe këtu definicioni i të mirave publike,
nga aspekti i shkencave ekonomike, mbështetet në dallimet mes të mirave publike dhe të
mirave private. Në të vërtetë, sipas kritereve të prodhimit, çdo e mirë që prodhohet në
ekonomikë publike, quhet e mirë publike.
12
Një definicion të mirë të të mirave publike e jep nobelisti për ekonomi Paul Samuelson (1915-
2009). Ky autor thotë se: të mirat publike janë ato të mira të cilat i gëzojnë të gjithë, ashtu që
konsumi i këtyre të mirave XXXXXnga ana e individëve nuk e zvogëlon konsumin e ndonjë
individi tjetër.
Këtu duhet përmendur dy karakteristika të rëndësishme të të mirave publike:
1) Nuk ka rivalitet dhe
2) Nuk ka përjashtueshmëri.
Konsumi i një të mire publike nga ana e një individi nuk e zvogëlon sasinë e asaj të mire që
është në pronësinë e individit tjetër dhe nuk e zvogëlon dobinë që individët tjerë e kanë nga
ajo e mirë. Këto dy karakteristika janë publike dhe në të vërtetë përbëjnë dallimin kryesor
ndërmjet të mirave publike dhe atyre private.
Pra, të mirat publike janë në përdorim të përgjithshëm : rrugët, hekurudhat, parqet, deti,
hapësira ajrore, dhe ndaj këtyre të mirave organet shtetërore nuk kanë autorizime pronësore-
juridike, por vetëm kanë autorizime menaxheriale.
Emërtimin e një gjëje si një e mirë publike, e bëjnë organet shtetërore duke e miratuar aktin
juridik. Njëkohësisht, organet kompetente, vendosin se cilët janë kufijt për të mirat publike,
ndërsa mbrojtja e të mirave publike manifestohet si obligim që të ruhet dhe të mbulohet
substanca ose tërësia e të mirës publike.
Në literaturë, bëhet dallimi në mes të mirave publike dhe ato ndahen : në të mira të pastera
dhe të papastera.
XXXXX Të mirat publike të pastra, e kanë atë karakteristikë se kanë ofertë të shfrytëzimit
të pandashëm për të gjithë individët. Këto të mira plotësisht i financon shteti nëpërmjet të
institucioneve të financave publike (sistemit tatimor).
Në grupin e të mirave publike të pasta bëjnë pjesë: mbrojtja kombëtare, parqet, urat, ndriçimi
publik, etj.
Të mirat publike të papastera, janë ato të mira, të cilat, mund të shiten në treg. Prodhimin
apo shfrytëzimin e tyre mund ta bëjnë edhe individët, por çmimet e tyre në shumicën e rasteve
e cakton shteti.
Ekziston një rregull se individët, gjatë shfrytëzimit të këtyre të mirave ,nuk duhet të kenë motiv
profitin .
Në grupin e të mirave publike të papastra bëjnë pjesë: arsimi, shëndetësia, kultura, sporti, etj.
Gjithashtu, duhet të përmendet edhe e ashtuquajtura “pamundësi e përjashtimit”, ku zakonisht,
nënkuptohet se ai që e kontrollon furnizimin me një të mire dhe te e cila e mirë nuk ekziston
mundësia e përjashtimit, nuk ka të drejtë që tërësisht ta përvetëson shfrytëzimin e asaj të mire.
Pasiqë nuk ka mundësi që këto të mira të kalojnë në pronësi private, kjo do të thotë se
13
shfrytëzimi i tyre është krejtësisht i lirë. Pra, për të mirën publike, rëndësi kryesore ka konsumi
i përbashkët.
XXXXX Pasiqë çdo e mirë publike e mbulon një sipërfaqe të caktuar gjeografike, përgjegjësia
për shpërndarjen optimale të funksioneve zakonisht e merr niveli lokal i autoriteteve
komunale, regjonale apo federale.
Problem shumë i rëndësishëm është fushëveprimi i shtetit dhe i tregut. Shikuar historikisht,
identifikimi i shtetit në njëfarë mënyre përputhet me periudhën e formimit të organizimit
shtetëror modern. Gjatë historisë, janë bërë përpjekje që të definohet origjina dhe natyra e
shtetit. Shumica e botëkuptimeve e trajtojnë shtetin si organizatë e cila kryen funksion të
caktuar. Në të vërtetë, me fjalën shtet duhet nënkuptuar të tërë shoqërinë që është e përfshirë
në një organizim shtetëror, por jo vetëm aparati shtetëror, por edhe territori dhe popullësia të
cilët janë nën të njëjtin pushtet shtetëror.
Pra shteti është organizatë me njëfarë monopoli të dhunës dhe me qëllim të kryerjes së
funksioneve të shumta të përbashkëta e në interesin e përgjithshëm shoqëror.
Në anën tjetër, aparati shtetëror, si aparat i posaçëm profesional dhe i cili e konkretizon
pushtetin shtetëror, gradualisht shndërrohet në një sektor të veçantë, në kuadrin e ndarjes
shoqërore të punës. Në këtë mënyrë, organizimi shtetëror shndërrohet në një veprimtari të
specializuar dhe në profesion të një grupi të madh njerëzisht të cilët quhen administratë
shtetërore. XXXXX Natyrisht, kornizën institucionale për administratën shtetërore e
përcakton rregullimi publik. Ndërsa, rregullimi politik manifestohet në atë mënyrë se çfarë
është raporti ndërmjet pushtetit publik dhe shoqërisë dhe si është e organizuar administrata
shtetërore ndërmjet bartësve të pushtetit.
BAZAT E ROLIT TE SHTETIT NË EKONOMI
Zakonisht, mund të thuhet se shteti ka tre role në ekonomi dhe në financat publike:
1) Shteti e ka aftësinë që të rregullon kërkesën, pra aftësia që t’i kontrollon kushtet
ekonomike, valuten kombëtare dhe sasine e parasë, kryesisht nëpërmjet kredive dhe
konsumit shtetëror.
2) Shteti, zakonisht, u jep shpenzimeve një karakter më të përgjithshëm dhe shoqëror.
Shteti intervenon për t’i financuar shpenzimet e përgjithshme, pra jo vetëm ato që janë
investime sociale, por edhe ato që janë konsum shoqëror. Investimet sociale rrisin
produktivitetin, ndërsa konsumi shoqëror zvogëlon shpenzimet për fuqin punëtore.
14
3) Shteti, gjithashtu, kujdeset që të mbahet stabiliteti politik dhe qetësia publike. Duke
zbatuar fuqinë e ligjit dhe duke i mobilizuar strukturat politike, shteti e ruan
stabilitetin politik, sigurinë sociale, dhe ato përmbajtje që janë qetësi shoqërore, etj.
Funksioni politik i shtetit, nënkupton që, shteti të organizon në mënyrë të drejtpërdrejt dhe të
realizon procese ekonomike.
XXXXX Këtu duhet të përmendet vëllimi i aktiviteteve shtetërore, por gjithashtu edhe
problemet e pronësisë, shpërndarja e produktit shoqëror nëpërmjet sistemit tatimor, si dhe
problemet e aplikimit të kritereve të tregut.
Natyrisht, problemet kryesore janë raportet ndërmjet, nga njëra anë, e veprimit të ekonomisë
së tregut dhe, nga ana tjetër ,e veprimit të shtetit në sektorin ekonomik dhe të financave.
Është shumë e kuptueshme se vendimet dhe aktivitetet e shtetit kanë pasoja ekonomike si te
popullata ashtu edhe te ekonomia. Këtu është fjala për ndikimet e politikës publike, kryesisht
nëpërmjet të tatimeve, buxhetit dhe sferës monetare. Natyrisht, ka dallime ndërmjet
aktiviteteve të tregut dhe aktiviteteve të shtetit. Është e njohur se tregu i ka rregullat e veta të
funksionimit të cilat kryesisht mbështeten në sistemin konkurrent të çmimeve dhe në profitin,
respektivisht në procesin e këmbimit. Këto janë katër subjekte kryesore: 1) prodhuesit, 2)
konsumatorët, 3) investitorët, 4) të punësuarit. Natyrisht, ekonomia e lirë është institucioni
kryesor i forcave të tregut, ndërsa profiti është qëllimi kryesor.
Në anën tjetër, shteti vepron në bazë të një sistemi tjetër. Këtu është me rëndësi procesi politik
dhe procedurat e marrjes së vendimeve, të cilat vendime shpeshherë janë rezultat i negociatave
dhe i kompromiseve, ku parimi i XXXXX racionalitetit ekonomik nuk vjen në konsideratë
gjithmonë. Pra, shteti merr vendime të cilat nuk mund t’i kryen asnjë institucion tjetër,
gjithmonë duke patur parasysh interesin publik si dhe të mirat publike dhe shërbimet publike.
Interesi publik, që mbështetet në parimin e drejtësisë dhe të barazisë, formohet gjatë procesit
politik, në strukturat parlamentare, e jo në bazë të kalkulimeve ekonomike. Përgjegjësia për të
identifikuar investimet publike, zakonisht është e garantuar nëpërmjet sistemit zgjedhor.
Mjetet dhe instrumentet e intervenimit ( nderhyrjes ) te shtetit ne ekonomi
Ky intervenim, zakonisht manifestohet nëpërmjet të:
a) sektorit tatimor
b) sektorit shtetëror publik
c) buxhetit si politikë e shpenzimeve buxhetore
Natyrisht, shteti i ka në dispozicion mjetet për të vepruar në të tre drejtimet.
15
XXXXX a) Nëpërmjet sektorit tatimor: mbledhjes së tatimeve, taksaave, doganave, shteti
ushtron ndikim të fuqishëm në pozitën ekonomike të të gjitha degëve. Në disa raste, nëpërmjet
tatimeve mund të stimulohet zhvillimi i disa degëve dhe anasjelltas. Në të vërtetë, nëpërmjet
te tatimeve shteti ndikon si në ofertën ashtu edhe në kërkesën e tregut.
Zvogëlimi i tatimeve, do të thotë rritje e të ardhurës së disponueshme për ekonominë dhe
popullatën, ndërsa ngritja e tatimeve e dobëson fuqinë blerëse.
Zvogëlimi i tatimeve e stumilon konsumin e gjithashtu edhe rritjen e prodhimit dhe të
punësimit. Nëse paraqitet inflacioni si rezultat i kërkesës së tepërt, atëherë, ngritja e tatimeve
ose aplikimi i tatimeve të reja, ndikon në uljen e inflacionit.
Paralelisht me këtë, shteti ka mundësi që nëpërmjet të masave të politikës tatimore dhe
kreditore-monetare të ndihmon në fushën e punësimit dhe të shfrytëzimit të kapaciteteve në
ekonomi. Kjo politike shtetërore nënkupton përcaktimin e regullave të sjelljes ekonomike në
raportet kryesore ekonomike ( raportet ndërmjet punëtorve dhe patronëve, eksporti dhe
importi, konkurenca, etj). Vetëm nëse ekzistojnë këto regulla, firmat dhe afaristët mund të
veprojnë në përputhje me interesat e tyre vetjake.
XXXXX b) Nëpërmjet sektorit publik dhe shtetëror: shteti paraqitet si pjesëmarrës në treg
dhe në jetën ekonomike. Shteti zakonisht i menaxhon ato veprimtari që kanë rëndësi vitale
(jetësore) brenda një shteti, (sektori i energjisë, komunikacionit, si dhe sektori i degëve të
veçanta ushtarake, kimike), si dhe në sektorin e pasurive natyrore (pyjet, ujerat, bregdeti, etj).
Në këto sektorë, për të cilët zakonisht sektori privat nuk është i interesuar për shkak të profitit
më të ulët që sjellin ato, shteti punëson një numër të madhë personash dhe kështu ka ndikim
në funksionimin e ekonomisë kombëtare.
ZHVILLIMI KOMBETAR DHE ROLI I ARSIMIT DHE SHENDETESISE
Arsimi dhe shëndetësia, bëjnë pjesë në grupin e qëllimeve kryesore në zhvillimin
ekonomik.
Shëndeti është themeli i mirëqënies, ndërsa arsimi është i domosdoshëm për t’a përmirësuar
cilësinë e jetës. Kur është fjala për vendet në zhvillim,-(si për shëmbull, Kosova)-, arsimimi
ka rol qënësor, sepse mundëson kuptimin dhe absorbimin e teknologjive moderne dhe
gjithashtu e ndihmon aftësinë shtetërore për zhvillim vetjak.
Gjithashtu, shëndeti konsiderohet si parakusht për ngritjen e produktivitetit të punës, ndërsa
arsimi modern mbështetet në shëndetësinë aktuale. Për këtë arsye, arsimi dhe shëndetësia
konsiderohen elemente bazë për rritje dhe për zhvillim ekonomik, pra janë input ose element
16
hyrës. Por, roli i dyfishtë i arsimit dhe i shëndetësisë, si input dhe si output, u jep atyre rëndësi
qënësore në zhvillimin ekonomik.
Kur është fjala për vendet në zhvillim, gjatë viteve të 50’-ta, rreth 280 fëmijë në çdo 1000 ,
ose – 28% kanë vdekur para moshës 5 vjeçare. Prognozat janë që rreth vitit 2002 ky numër të
zbret në 120 – , pra ne 12% , dhe të zbret në 37 në vendet mesatarisht të zhvilluara , si dhe
të zbret në 7 në vendet më të zhvilluara.
Disa nga faktorët të kësaj gjëndje pesimiste, pothuajse janë eliminuar kryesisht. Disa sëmundje
ngjitëse kanë marrë jetën rreth 5 milion personave çdo vit. Përveç kësaj, shumë sëmundje të
fëmijëve, si rubeola dhe paraliza, kryesisht kontrollohen nëpërmjet vaksinave.
Në dekadat e fundit, vendet në zhvillim kanë arritur rezultate të mëdha në shkrim-lexim dhe
në arsim fillor, por ende jo në arsimimin e mesëm, i cili është i obligueshëm në vendet
mesatare dhe në ato më të zhvilluara. Sipas statistikës së Kombeve të Bashkuara, edhe pse
rreth vitit 2000 ende janë 900 milion persona që janë analfabetë e që janë mbi 15 vjeç,
informata positive është se rreth 80% të popullsisë e zotërojnë shkrim-leximin, ndërsa në vitin
1970 kanë qënë rreth 63%.
Përkundër këtyre rezultateve, vendet në zhvillim ende kanë probleme në arsim dhe shëndetësi.
Shpërndarja e shëndetësisë dhe e arsimit brenda shtetit është njësoj e rëndësishme sikurse edhe
shpërndarja e të ardhurave: gjatësia e jetës mund të jetë e gjatë për shtresat e pasura , por edhe
e shkurtër për të varfërit. Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve në vendet në zhvillim ende është
10 herë më e lartë se ne vendet e pasura. Për fat të keq, shkaqet e vdekjeve mund të mënjanohen
shumë lehtë, por shpeshherë mungon vullneti ndërkombëtar dhe mjetet financiare. Sikur
shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve në vendet në zhvillim të ulej në atë nivel ku janë në vendet
e zhvilluara, atëherë çdo vit do të do të shpëtonin rreth 10 milion fëmijë !!! Por, shumë fëmijë
që mbijetojnë prap kanë probleme: ushqimi i pamjaftueshëm, infeksionet e ndryshme, etj.
Problemet që shkaktohen nga mungesa e disa elementeve si jodi dhe proteinat, i prekin rreth
2 miliardë njerëz, ndërsa fëmijët bëjnë pjesë në kategorinë më të rrezikuar. Fëmija që jeton në
vendet e zhvilluara, pothuajse i ka të garantuara më tepër se 12 vjet shkollim, ndërsa fëmija
mesatar në Afrikë dhe në Azinë Jugore, mesatarisht kalon në shkollë më pak se 4 vjet.
Arsimi dhe shëndetësia bëjnë pjesë në të ashtuquajturin “kapital human apo njerëzor”. Lidhjet
ndërmjet arsimit dhe shëndetësisë janë aq të ngushta sa që kanë ndikime të dyfishta: investimet
në shëndetësi ndikojnë në efikasitetin e sistemit arsimor dhe anasjelltas.
Pra, arsimi dhe shëndetësia kanë lidhje shumë të ngushta me zhvillimin ekonomik.
Nga njëra anë, kapitali më i madh shëndetësor është faktor qënësor gjatë shkollimit, e sidomos
të fëmijëve. Jeta më e gjatë e njerëzve e rrit profitin nga investimet në fushën e arsimit;
shëndeti më i mirë në cilindo moment të jetë aktiv, e zvogëlon vjetërsimin e kapitalit arsimor.
Në anën tjetër, kapitali arsimor më i madh e rrit profitin e investimeve në shëndetësi dhe kjo
për arsye se shumë programe shëndetësore mbështeten në dituritë elementare, të cilat
17
zakonisht merren nëpër shkolla, e të mos e përmendim shkrim-leximin dhe operacionet
numerike. Pra arsimi është tejet i nevojshëm edhe për ngritjen dhe trajnimin e personelit
shëndetësor. Gjithashtu, ngritja e efikasitetit të investimeve në arsim e rrit profitin edhe të
investimeve në shëndetësi.
Në tetëdhjetë vitet e fundit të shekullit të XX-të, janë arritur rezultate të pabesueshme përsa i
përket kapitalit njerëzor. Niveli i arsimit dhe i shëndetësisë është ngritur në të dy grupet e
vendeve, por analizat krahasuese tregojnë se rezultatet më të mëdha janë arritur në vendet në
zhvillim. Kështu që, shumë rezultate tregojnë ngushtimin e diferencës ndërmjet këtyre dy
grupeve të vendeve. Rezultatet pesimiste ka vetëm Afrika nën shkretëtirën e Saharasë.
Pasiqë shkalla e regjistrimin në shkollat fillore po ngritet, atëherë dallimet në nivele të arsimit
po zvogëlohen, mirëpo ka shkencëtarë të cilët thonë se ende ka dallime të mëdha përsa i përket
cilësisë.
Gjithashtu, duhet theksuar se përparimi që është arritur në fushën e arsimit dhe shëndetësisë,
qëndron në kontrast me të ardhurën për kapital, gjë që tregon një afrim të pamjaftueshëm
ndërmjet shteteve që janë në nivele të ndryshme zhvillimore. Por, përkundër faktit se dallimet
në arsim dhe shëndetësi ndërmjet këtyre vendeve ende janë të mëdha dhe se ky zvogëlim i
dallimeve nuk mund të parashikohet aq lehtë, është fakt i pamohueshëm se në pesë (5) dekadat
e fundit të shekullit të XX-të janë arritur rezultate spektakolare.
Nivelet e shëndetësisë dhe arsimit janë dukshëm më të larta në ato vende që kanë të ardhura
më të larta. Qeveritë e vendeve të zhvilluara mund të investojnë më tepër për arsim dhe për
shëndetësi: me arsim dhe shëndetësi më cilësore është i mundur produktiviteti dhe të ardhurat
më të larta. Për shkak të kësaj lidhshmërie vëmendja përqëndrohet në të ardhurën dhe në arsim
e shëndetësi.
Individët do të shpenzojnë më tepër për kapitalin njerëzor, pra për arsim dhe shëndetësi,
atëherë kur të ardhurat të jenë më të larta. Mirëpo, argumentet tregojnë se edhe nëse ngritet e
ardhura , por pa e përparuar arsimin dhe shëndetësinë, efektet do të jenë shumë modeste.
Kur shikohet situata brenda familjeve, atëherë analizat tregojnë se niveli arsimor i nënave ka
për rezultat edhe gjendjen më të mrië shëndetësore të fëmijëve. Hulumtime shkencore që janë
bërë në shtetin e Marokut, kanë treguar se njohja elementare shëndetësore e nënave ka pasur
rezultat pozitiv në shëndetin e fëmijëve. Pra, trajnimi formal i nënave të ardhshme në fushën
e shëndetësisë, shkrim-leximit dhe të operacioneve numerike, të cilat ligjërohen në shkollë, u
ndihmojnë nënave të ardhshme që ta bëjnë diagnostifikimin dhe mjekimin elementar të
fëmijëve dhe në ngritjen e nivelit arsimor , dhe femrat më lehtë i pranojnë metodat e reja të
mjekësisë.
Në rastin e Marokut, shkencërisht është vërtetuar se dituria e nënave mbi mjekësinë është
elementi kryesor për ta përparuar shëndetin e fëmijës. Në Marok, këto dituri zakonisht
prezentohen jashtë shkollave. Kjo do të thotë se trajnimet mbi arsimin shëndetësor nëpër
shkolla, dukshëm mund ta ngrit nivelin e shëndetit dhe të ushqimit të fëmijëve.
18
Gjithashtu, duhet theksuar se ekzistojnë edhe dobi të tjera nga investimet në arsim dhe në
shëndetësi. Nga personi i arsimuar dobi kanë të gjithë rreth tij. Në anën tjetër, personi i
shëndosh ka imunitet ndaj sëmundjeve dhe mund t’i ndihmon vetes dhe shtetit shumë më tepër
se personi i sëmurë. Lidhur me këtë, duhet pëmendur raporti i Organizatës Botërore për
Shëndetësi, ku thuhet se përgjegjësia më e madhe për sistemin shëndetësor qëndron te
qeveritë.
SISTEMET ARSIMORE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK
Shumica e literaturës mbi lidhshmërinë ndërmjet arsimit dhe zhvillimit ekonomik,
kryesisht përqëndrohet në dy probleme:
1) Raporti reciprok ndërmjet kërkesës dhe ofertës, kryesisht në fushën e sigurimit të
lokalit shkollor.
2) Dallimet ndërmjet dobive dhe shpenzimeve shoqërore dhe private të niveleve të
ndryshme të arsimit.
Raporti reciprok ndërmjet këkesës dhe ofertës:- sasia e informatave arsimore të cilat
individi i merr në shkollë, kryesisht varet nga oferta dhe kërkesa, sikurse që është rasti me
cilindo produkt apo shërbim tjetër.
Mirëpo, pasiqë pjesa më e madhe e arsimit në vendet e pazhvilluara ofrohet nepermjet te
kanaleve publike, atëherë del konstatimi se kërkesa është më e rëndësishme se oferta.
Në anën e kërkesës ekzistojnë dy ndikime kryesore në sasinë e arsimit të dëshiruar:
1) Nxënësi më i arsimuar ka mundësi më të madhe për paga më të larta, kryesisht
nëpërmjet të punësimit të sektorit modern.
2) Shpenzimet e arsimit direkte apo indirekte, të cilat i bartin nxënësit dhe familja e tij.
Pra, kërkesa për arsim në të vërtetë ëshë kërkesë për të gjetur vendin e punës me pagë më të
lartë. Kjo për arsye se punësimi me paga më të larta kryesisht varet nga niveli i arsimit të
individit.
Shumica e njerëzve, sidomos në vendet e varfëra, nuk ka kërkesë për t’u arsimuar sepse edhe
dobitë zakonisht janë jo-ekonomike. Pra, këto përparësi të arsimit modern gjithsesi duhen të
krahasohen edhe me shpenzimet e arsimit.
19
Shikuar nga askepti i ofertës, numri i vendeve për t’u regjistruar në të gjitha nivelet e arsimit,
kryesisht varet edhe nga proceset politike dhe këto procese shpeshherë nuk mbështeten në
kriteret ekonomike. Duke marrë parasysh presionin politik, që të ketë sa më shumë vende në
sistemin arsimor. Sidomos në vendet e zhvilluara, mund të supozohet se oferta publike e
vendeve nëpër shkolla kryesisht varet nga shpenzimet qeveritare në favor të arsimit.
Pasiqë sasia e arsimit që kërkohet në një masë të madhe e përcakton edhe ofertën,-(në kuadrin
e mundësive financiare të qeverive)-, mund të analizohen faktorët ekonomik të kësaj kërkese.
Si duket sasia e arsimit të kërkuar, e cila një individi i mundëson që të punësohet në sektorin
modern, kryesisht varet nga katër (4) faktorë: nga paga ose nga dallimi në të ardhurat, nga
shanset për të patur sukses në gjetjen e punësimit në sektorin modern, nga shpenzimet private
direkte dhe nga shpenzimet indirekte të mundësive të arsimit.
Kështu për shembull, të supozojmë se në vendet e pazhvilluara ekzistojnë këto kushte:
1. Diferenca ndërmjet pagave në sektorin modern dhe në sektorin tradicional ose,
diferenca ndërmjet sektorit urban dhe sektorit rural, në një madhësi prej 100% për
personat që e kanë të kryer shkollën e mesme ndaj personave që e kanë të kryer vetëm
shkollën fillore;
2. Shkalla e rritjes së mundësive të punsimit në sektorët ekonomik modern, për personat
që e kanë braktisur shkollën fillore, është dukshëm më e ngadalshme;
3. Patronët e firmave,duke qenë të ballafaquar më numër të madh të të paraqiturve për t’u
punësuar, zakonisht e bëjnë seleksionimin e kandidatëve në bazë të nivelit të arsimimt.
Patronët i japin mundësi kandidatëve me shkollë të mesme, madje edhe atëherë kur
karakteri i punës nuk kërkon më tepër se shkollën fillore;
4. Qeveritë e vendeve në zhvillim bëjnë përpjekje që pagat t’i nivelizojnë me nivelin e
arsimit;
5. Taksat për t’u shkolluar madje as që ekzistojnë. Disa taksa paguhen për disa shkolla të
mesme, por në shumicën e universiteteve shteti i merr mbi vete shpenzimet e studimeve.
Në këtë situatë mund të parashikohet se kërkesa për arsimim vazhdimisht do të rritet në
periudhen e ardhshme, sidomos në sektorin publik. Kjo për arsye se dobitë private ose
personale të arsimit më të mirë shumë lehtë mund të krahasohen me nivelin më të ulët të
arsimit, ndërsa shpenzimet direkte dhe indirekte të arsimit janë relativisht të ulëta. Në
shumicën e vendeve në zhvillim vazhdimisht po zvogëlohen mundësitë e punësimit për
përsonat e paarsimuar, kështuqë individët e ruajnë vendin e punës duke kryer shkollën e
mesme. Mirëpo, të gjitha tendencat janë se personat me shkollë fillore nuk do të kenë gjasa të
mëdha për t’u punësuar.
Duke theksuar faktin se sa më shumë qe ngritet niveli i arsimit, aq më e madhe është kërkesa
për ato kuadra. Kjo situatë bën presion te qeveritë e vendeve në zhvillim në mënyrë që ta
përmirësojnë nivelin e shërbimeve arsimore. Nëse shteti nuk mund t’i përgjigjet kësaj kërkese
20
për nivele më të larat të arsimit, atëherë në disa shtete janë bërë shkollime të vetorganizuara.
Në literaturë përmendet një sistem jashtë shkollor i arsimit në shtetin Kenia, ku janë ndërtuar
shkolla të mesme në bazë të organizimit vullnetar të banorëve të rajonit, me shpresën që më
vonë funksionimin e këtyre shkollave do ta merr qeveria.
Duhet të theksohet se në shumicën e vendeve në zhvillim ekziston tendenca që arsimi të rritet
në norma shumë të larta, saqë është vështirë të arsyetohet nga aspekti i përgjithshëm ose nga
aspekti financiar. Pra, oferta dhe kërkesa për arsim janë të barazuara, jo nëpërmjet të
mekanizmit të çmimeve, por në mënyrë institucionale nga ana e shtetit.
Dobia shoqërore e arsimit për të gjitha nivelet e arsimit është më e vogël se sa dobitë private
apo personale. Analizat statistikore tregojnë se sa herë që komplikohet situata rreth punësimit,
vazhdimisht rritet kërkesa për më tepër arsim formal në të gjitha nivelet. Gjatë kohës paraqitet
tendenca që të ngritet niveli arsimor edhe të banorëve të papunësuar të qyteteve, sidomos nëse
oferta e kuadrove të arsimuar vazhdon të jetë më e madhe se sa kërkesa për persona me arsim
të mesëm dhe të ultë. Për fat të keq shpesh ndodh që personat me nivel të lartë të arsimit,
sidomos për shkak të papunësisë periodike, janë të detyruara që të pranojnë ato punë për të
cilat kërkohet niveli më i ulët i arsimit.
Pra,diploma dhe shkalla e arsimit po shëndrrohen në kusht themelor për t’u punësuar
Në vendet në zhvillim qeverit dhe patronët vazhdimisht kërkojnë nivel më të lartë të arsimit
formal, si kusht për ato punë të cilat më herët i kanë kryer personat më pak të arsimuar. Kështu
që teprica e kualifikimit arsimor po bëhet e formatizuar, d.m.th në shumë raste personat me
kualifikim të lartë kryejnë punë për të cilat kërkohet më pak shkollë. Duhet të theksohen edhe
dallimet përherë në rritje përsa i përket dallimit në paga, kështu që në të ardhmen vazhdimisht
do të kërkohet nivel më i lartë i arsimit. Në literaturë përmendet Egjipti, ku shteti e ka garantuar
punësimin në sektorin publik ( gjë që e ka ngarkuar buxhetin), paralelisht me punësimin e
individëve më arsim të kryer dhe atyre me kualifikim më të lartë, në administratën publike.
Si rezultat i kësaj gjendjeje, studentët të cilët, nga çfarëdo arsye (sidomos për shkak të
varfërisë), nuk kanë mundësi të vazhdojnë me shkollim, do të mbesin anash. Në të njejtën
kohë individët më të pasur vazhdojnë të marrin kualifikime, madje edhe të panevojshme. Në
literaturë përmendet India, Pakistani dhe Bangladeshi, si shtete në të cilat arsimi luan rolin e
shtetit të imigrimit për personat që janë të arsimuar, që janë të papunë dhe që zakonisht vijnë
nga rajonet e qyteteve. Këtu kemi të bëjmë me një formë shumë të shtrenjtë te kompenzimeve
apo të ndihmave sociale për papunësinë. Rezultat i tërë kësaj do të jetë norma e lartë e
papunësisë edhe te ajo popullatë që ka arsim të lartë. Analizat shkencore në Bangladesh kanë
treguar se norma e papunësisë te personat me diplomë universitare është madje 47%.
Gjithashtu duhet të theksohet se shumë individe bëjnë përpjekje që ta kundërshtojnë këtë
situatë, të cilën e konsiderojnë degradim të kualifikimeve të veta për një punë konkrete. Si
pasojë e kësaj, shikuar nga ana e kërkesës për fuqinë punëtore, patronët do të përpiqen që ta
bëjnë zëvëndësimin e personave më arsim të lartë me persona me arsim të ulët, për një punë
21
konkrete: nga ana e ofertës vazhdimisht do të jetë numri i madh i personave që do të kërkojnë
punë. Në shumë raste personat e arsimuar përpara pranojnë që të mbeten të papunësuar, se sa
që e pranojnë atë punë për të cilën mendojnë se është nën nivelin e tyre. Në përgjithësi mund
të thuhet se për shkak të mosadoptimit të arsimit në anën e ofertës , në shumicën e vendeve në
zhvillim papunësia do të jetë prezente për të gjitha nivelet e arsimit, ndonëse do të jetë më e
theksuar për personat me nivel të ulët të arsimit .
HYRJE NE TATIMIM
Per dallim nga shumica e transfereve monetare(te parase) nga nje individ ne tjetrin,te cilet behen
me deshire,tatimimi eshte i obligueshem.Nga shkenca mbi financat publike eshte e njohur se per
shkak te problemit te shfrytezuesve pa pagese,kontributet per financimin e sherbimeve publike
patjeter duhet te jene te obligueshem.Kjo per arsye se sikur financimi i te mirave publike nuk do te
ishte i obligueshem,askush nuk do te ishte i detyruar te merr pjese ne këtë financim.Shkenca
ekonomike ka argumentuar se te gjithe individet mund te jene ne fitim nese do te jene te detyruar te
japin kontributin e tyre per financimin e te mirave publike.
Mirepo,aftesia e shtetit qe t’i detyron individet per t’i financuar te mirat publike,gjithashtu mund
te nenkupton qe individi te detyrohet t’i financoje grupet e vecanta te interesit,dmth.qe shteti mund
te detyron nje grup individesh te heq dore nga resurset e veta,ne favor te grupit tjeter te interesit.Keto
transfere te detyrueshme shpesh here jane identifikuar me vjedhje(hajni),por me nje dallim shume te
madh:transferet shteterore e kane formen e ligjshmerise dhe te respektit,dhe kete forme ua jep procesi
apo sistemi politik.Ne momentin kur ne nje shtet procesi politik ndahet ose izolohet nga qytetaret,dhe
fillon te shfrytezohet per te bere transferin e resurseve ne favor te grupeve qe jane ne pushtet,dallimi
ndermjet tatimimit dhe vjedhjes nuk eshte edhe aq i qarte.
Historiati i tatimeve.- Tatimimi eshte po aq i vjeter sa edhe pushteti i organizuar.Bibla thote
se 1/10 e te korrave duhet te orientohet ne drejtim te rishperndarjes dhe per nevojat e klerit
fetar.Nuk eshte e qarte se cilet mekanizma te detyrimit kane ekzistuar ne ate kohe,ndersa Bibla
nuk jep informata se sa e madhe ka qene shmangia nga pagimi i tatimit.Gjate
Mesjetes,individet u kane bere sherbime te drejteperdrejta patroneve te tyre;tatimet kane
ekzistuar realisht,por nuk kane qene te monetizuar(nuk jane shprehur ne para).Fakti se
vartesit(individet e varur) kane qene te detyruar te bejne sherbime,ne njefare menyre na ben
me dije se kane qene kuazi-rober,pra ne gjendje te roberise relative.Ekziston nje mendim i
shkencetareve se fakti qe tatimet bashkekohore jane te monetizuara(shprehen dhe paguhen ne
para),se individet nuk jane te detyruar te bejne sherbime(pervec ne rastet e mobilizimit
ushtarak)por vetem te paguajne ne para,nuk duhet t’i mjegullon ose t’i fsheh raportet
themelore te detyrimit tatimor.Ai individ i cili,per shembull,eshte i detyruar qe shtetit t’ia jep
¼ e fitimit te tij,ne te vertete ne ¼ e kohes se tij punon per shtetin.
22
Duhet te theksohet se ekzistojne dy dallime te madhe ndermjet detyrimeve feudale dhe
tatimeve bashkekohore.Se pari,ne kohen e feudalizmit individet nuk kane patur te drejte te
braktisin feudin(pronen e feudalit) pa lejen e pronarit;nderkaq,ne kohen e sotme individet kane
te drejte qe vete ta zgjedhin vendin e jeteses,pra edhe jurisdikcionin qe do t’ua cakton
tatimet.Se dyti,derisa ne sistemin feudal individet kane qene te detyruar qe te punojne,ne
sistemin tatimor modern ata vetem jane te detyruar qe me shtetin te ndajne ate qe fitojne nga
puna(ose nga investimet,ose nga ajo qe konsumojne).Nese individet vendosin qe te punojne
me pak,ata gjithashtu do te paguajne edhe me pak tatim,pra edhe te fitojne me pak.
Ne SHBA shqetesimi nga keqperdorimi i te drejtes per te mbledhur tatimet,ka hapur rrugen
per krijimin e kufizimeve kushtetuese per sa perket formave te tatimeve.Per
shembull,Kushtetuta amerikane kategorikisht ndalon krijimin e tatimeve ne eksport,dhe kjo
per shkak se Jugu bujqesor i Amerikes,rajoni eksportues kryesor ne kohen e krijimit te shtetit
amerikan,kishte frike se Veriu me i popullzuar do t’i imponon keto tatime,dhe keshtu Jugun
ta ngarkon me shpenzime,pra tatime disproporcionale.Disa dispozita te tjera kushtetuese kane
patur per qellim qe te pengohen tatimet diskriminuese(te padrejta).Per shembull,nje klauzule
kerkon qe tatimet te caktohen ne menyre te njejte,ndersa klauzula mbi proporcionalitetin
kerkon qe tatimet duhet te jene ne proporcion me numrin e banoreve te shtetit federal.Keto
kufizime kushtetuese jane interpretuar si ndalese e aplikimit te tatimit ne te ardhurat,keshtu qe
deri ne inkorporimin e amendamentit kushtetues te vitit 1913 , shteti federal nuk ka patur
kompetenca qe t’i aplikon.
Kufizimet ne fushen e tatimimit ne te vertete ishin pasoje e pervojes negative te kolonive
amerikane me tatimet diskriminuese te pushtetit britanik(para themelimit te SHBA-
ve).Hartuesit e kushtetutes amerikane nuk i kane parashikuar,dhe si duket as qe kane mundur
t’i parashikojne,te gjitha format e tatimeve diskriminuese.Per kete arsye,pa marre parasysh
masat mbrojtese qe figurojne ne tekstin e Kushtetutes amerikane,sfera e tatimeve ende krijon
ndasi ne shoqerine amerikane.Keshtu,per shembull,ne fillim te shekullit te 19-te u paraqiten
mospajtime te medha lidhur me doganat.Perkunder faktit se aplikimi i tyre ka shkaktuar rritjen
e te ardhurave,doganat ne produktet industriale paten per pasoje mbrojtjen e Veriut me te
industrializuar,keshtu qe Jugu ishte i demtuar duke paguar cmime me te larta per produktet e
mbrojtura.
Per sa i perket formave tatimore,shtetet e ndryshme kane aplikuar forma te ndryshme te
tatimeve (keshtu,per shembuill,gjate historise kane ekzistuar:tatimet ne dritare,jahtat
luksoze,shitjen e letrave me vlere,dividendat,fitimin nga kapitali,etj.).
Shikuar ne pergjithesi,tatimet mund te ndahen ne dy kategori te medha:(1) tatimet direkte
ndaj individeve dhe firmave,dhe (2) tatimet indirekte,per nje liste te gjate produktesh dhe
sherbimesh.
Ne SHBA ekzistojne tre tatime DIREKTE themelore ne nivelin federal :
(1) tatimi ne te ardhurat e qytetareve ,
(2) tatimi ne fondin e pagave ( perqindja e caktuar nga paga,deri ne njefare kufiri) , qe
zakonisht shfrytezohet per te financuar sigurimin social ; dhe
(3) tatimi ne fitimin(profitin) e firmave , pra tatimi ne fitimin netto te firmave.
23
Tatimet e tjera direkte dhe mjaft te rendesishme jane tatimi ne paluajtushmeri dhe tatimi
ne dhurata,gje qe ne te vertete jane tatime ne transferin e pasurise nga nje gjenerate ne
tjetren.Pasi qe njesoj caktohet ne pagat dhe ne te ardhurat nga kapitali,tatimi ne te ardhurat
e qytetareve e ushtron ndikimin e tij kur duhet te merren vendimet mbi oferten e fuqise
punetore,pensionimin,arsimin,etj.,si dhe ne vendimet mbi kursimet dhe investimet.Ne
nivelin e shteteve federale,si dhe ne nivelin lokal,ekziston edhe nje tatim direkt mjaft i
rendesishem, e ky eshte - tatimi ne pasuri.
Per sa i perket tatimeve INDIREKTE ne nivelin federal,ata jane:
(1) tatimi ne importin e produkteve te huaja ,
(2) akcizat ne disa te mira , cfare jane sherbimet telefonike,udhetimet me
avion,produktet luksoze,etj.
Shume shtete federale dhe organe locale e aplikojne edhe tatimin ne qarkullim,qe eshte
tatim procentual unik ne shitjen e shume produkteve me pakice.Ne disa shtete federale
nuk paguhet tatimi ne qarkullim per artikujt ushqimore,ndersa ne disa shtete te tjera
federale numri i ketyre perjashtimeve eshte edhe me i madh.Shume vende ne bote, ne
vend te tatimit ne qarkullim ne nivel te shitjes me pakice,e aplikojne tatimin ne vlere te
shtuar : ne secilen faze te prodhimit,vlera e shtuar paraqet diferencen ndermjet vleres
se shitjes dhe vleres se inputeve te blera (duke mos perfshire punen).
Per shembull,kur analizohen burimet e te ardhurave per vitin 1997 ne
SHBA,atehere mund te nxjerren keto perfundime.Shikuar ne nivelin federal,kontributet
per sigurimin social dhe tatimi ne te ardhurat e qytetareve perbejne me teper se 80% te
te ardhurave,ndersa tatimi ne fitimin(profitin) e firmave perben 12%.Ne krahasim me
keto dy kategori,te gjithe tatimet e tjere jane me te vegjel.Ne nivelin e shteteve
federale,si dhe ne nivelin lokal,tatimi ne te ardhurat e qytetareve si dhe tatimet ne
fondin e pagave,perbejne dicka me teper se 1/5 e te ardhurave(22,6%) ; gjithashtu,me
rreth 20% eshte pjesemarrja e tatimit ne pasuri,e tatimit ne qarkullim dhe e transfereve
federale.
Shikimi i shkurter historik i tatimeve dhe struktures se tyre ne SHBA, jep keto
informata.Deri ne vitin 1913 burimet kryesore te te ardhurave federale kane qene
doganat dhe akcizat , ndersa prej vitit 1913 aplikohet tatimi ne te ardhurat.Rendesia e
doganave dhe akcizave ka shenuar renie gjate shekullit 20-te,ndersa burimet kryesore
te te ardhurave federale u bene tatimi ne te ardhurat e qytetareve dhe tatimi ne fondin e
pagave,te destinuara per sigurimin social.
Kur analizohet struktura e tatimeve per periudhen 1937-1997,atehere mund te
verehen keto ndryshime:
(a) rritja e madhe e tatimeve te cilet u caktohen individeve dhe firmave ne menyre
direkte dhe,njekohesisht,zvogelim i pjesemarrjes se tatimeve indirekte ,dhe
(b) zvogelim i madh i tatimeve ne fitimin e firmave dhe rritje e madhe e tatimeve
ne fondin e pagave.
Disa tendenca te rendesishme jane verejtur edhe ne nivelin e shteteve federale dhe te
organeve lokale : mbeshtetje me e madhe ne tatimin ne te ardhurat dhe ne tatimin ne
qarkullim,si dhe mbeshtetje me e vogel ne tatimin ne pasuri.
24
Ketu duhet theksuar se ne dekadat e fundit shumica e vendeve evropiane eshte
riorientuar ne drejtim te tatimit ne vlere te shtuar,I cili ka statusin e burimit kryesor te
financimit.Ne anen tjeter,SHBA mbeshteten ne tatimimin e individeve me teper sesa
vendet e tjera te zhvilluara.
DREJTESIA NE FUSHEN E TATIMEVE
Kritikat me te medha ndaj sistemeve tatimore jane te orientuara kah natyra e padrejte e
tyre.Mirepo,gjithashtu eshte e sakte se shpesh here nuk eshte e qarte se cka eshte e drejte dhe
cka eshte e padrejte.Zakonisht ekzistojne dy koncepte te drejtesise:drejtesia horizontale dhe
ajo vertikale.
DREJTESIA HORIZONTALE .-Per nje sistem tatimor thuhet se eshte i drejte(objektiv)ne
aspektin horizontal,nese ai i trajton njesoj individet qe jane te barabarte ne aspektet
relevante(te rendesishme).Parimi i drejtesise horizontale eshte aq i rendesishem sa qe eshte i
inkorporuar edhe ne Kushtetuten amerikane
(amendamenti i 14-te,klauzola mbi mbrojtjen e barabarte).Keshtu qe ai sistem tatimor i cili e
zbaton diskriminimin ne baze te races,ngjyres se lekures apo ne baze te religjionit,do te
konsiderohej si horizontalisht i padrejte ,pra edhe jokushtetues.Megjithate,paraqiten dy
paqartesi:cka do te thote pohimi se dy individe jane te barabarte ne te gjitha aspektet relevante?
Dhe,cka do te thote pohimi se dy individe po trajtohen ne menyre te njejte?
T’i shikojme binjaket qe jane identike ne cdo pikepamje,por njeri prej tyre e perdore
akulloren me cokollate,ndersa i dyti akulloren me vanile.Per ta thjeshtuar ilustrimin,do te
supozohet se te dy llojet e cokollates kane te njejtin cmim.Shtrohet pyetja se a thua sistemi
tatimor i trajton njesoj keta dy binjake edhe nga aspekti i drejtesise horizontale,nese,per
shembull,e tatimon me norma te ndryshme tatimore akulloren me cokollate dhe akulloren me
vanile? Njeri nga binjaket do te paguan tatim me te madh se ai tjetri dhe,shikuar nga ky aspekt,
fitohet pershtypja se sistemi tatimor eshte i padrejte.Por,nuk duhet harruar se keta dy binjake
i kane para vetes mundesite e njejta.Ai qe e preferon akulloren me cokollate ka patur mundesi
qe,nese ka dashur, te blen akulloren me vanile,dhe anasjelltas.Ne kete rast sistemi tatimor nuk
ka karakter diskriminues(nuk eshte i padrejte);ai nuk ben dallime ndermjet individeve.Ky
shembull eshte prezantuar ne menyre qe te shifen dy produkte te cilet “ne esence” jane te
njejte.Ne praktike ekzistojne shume shembuj kur sistemi tatimor i trajton ne menyra te
ndryshme individet qe kane shije te ndryshme – tatimi me i larte ne pije alkoolike duket si
diskriminues(i padrejte) ndaj atyre individeve kane deshire te pijne viski,ne krahasim me ata
individe qe i japin perparesi birres apo veres.Pastaj,sistemi tatimor eshte me i “bute” ndaj atyre
25
individeve qe pushimin e kalojne ne shtepite vetjake te vikendit,ne krahasim me ata individe
qe pushimin e kalojne ne udhetimet turistike.
Nese thuhet se dallimet ne shijet e individeve jane nje dallim ekonomik te cilin sistemi
tatimor duhet ta merr parasysh,atehere gjithashtu mund te thuhet se parimi i drejtesise
horizontale ne kete rast nuk mund te aplikohet.Pra,binjaket nuk jane identike ne te gjitha
aspektet relevante(te rendesishme).Ketu shifet se parimi i drejtesise horizontale i ka disa
mangesi:dy individe asnjehere nuk jane te njejte.Cilat dallime mund te jene te pranueshme?
Per fat keq,parimi i drejtesise horizontale nuk mundeson pergjigje te sakte ne kete pyetje.
Supozimi i pare eshte se te gjitha dallimet jane te papranueshme.Mosha,gjinia dhe situata
martesore,normalisht,do te duhej te ishin te parendesishem.Ne realitet,ekzistojne dallime nga
aspekti i moshes(personat me te vjeter se 65 vjet kane disa lehtesi plotesuese),si dhe nga
aspekti i gjendjes martesore(kur dy persona, qe kane te ardhura te njejta,krijojne lidhjen
martesore,paguajne tatime me te medha sesa qe kane paguar me heret).Kongresi i SHBA-ve
ka konsideruar se ketu eshte fjala per dallime relevante(te rendesishme).
Mosha dhe gjendja martesore ndoshta jane te rendesishem per arsye se ndikojne ne aftesine
blerese te individeve.Ne ato amvisni ku punojne dy anetare te amvisnise,i punesuari i dyte(ai
qe fiton me pak) eshte me i ndieshem ndaj lartesise se pages sesa i punesuari i pare(qe fiton
me shume se i dyti).Tatimi ne te ardhure pothuajse aspak nuk ndikon ne punen e atij anetari
te familjes qe fiton me shume,por,ne anen tjeter,mund te kete ndikim te madh te anetari i
dyte(qe fiton me pak).Pra,sikur shteti te ishte i interesuar qe te zvogelon joefikasitetin e
sistemit tatimor,atehere do te aplikonte tatime me te ulta per te punesuarin e dyte te
amvisnise.Shtrohet pyetja:a eshte kjo e drejte? Nje shembull tjeter ilustrues jane shpenzimet
per mbrojtjen shendetesore. A duhet te trajtohen ne menyre te njejte dy individe me te ardhura
te njejta,por qe kane shpenzime te ndryshme shendetesore? A ka dallim,dhe cfare eshte
dallimi, ndermjet shpenzimeve qe nuk jane te domosdoshme(per shembull,operacioni estetik
i fytyres) dhe atyre qe jane te domosdoshme(per shembull,operacioni bajpas i zemres)? A
mundet shteti te sqaron kete?
Eshte edhe nje shembull qe e ilustron problemin qe quhet “trajtimi i barabarte”.Keshtu per
shembull,mund te pajtohemi se burri dhe gruaja te cilet gjate stazhit te punes kane realizuar te
ardhura te njejta,duhet te kene trajtim te njejte ne sferen e sigurimit social.A eshte normale qe
pensionet vjetore te jene te njejta? Shikuar mesatarisht,grate kane jete me te gjate se
mashkujt,keshtu qe gjerat duhet te analizohen me thellesisht.Nese,per shembull,gruaja e ka
pensionin e njejte vjetor sikur edhe mashkulli(cfare eshte rasti ne kete moment ne
SHBA),vlera e beneficioneve te shpresuara(te gruas),do te ishte shume me e madhe se ato te
mashkullit, dhe kjo per arsye se gruaja ka jete me te gjate se mashkulli.Ka ekonomiste
qe mendojne se kjo eshte e padrejte!
DREJTESIA VERTIKALE.- Derisa ne perputhje me parimin e drejtesise
horizontale,individet qe jane realisht te njejte edhe duhet te trajtohen ne menyre te
njejte,shikuar nga aspekti i drejtesise vertikale disa individe jane ne situate qe te paguajne
tatime me te larta,keshtu qe kete gje edhe duhet ta bejne.Ketu paraqiten tre probleme: (1)
identifikimi i individeve te cilet parimisht duhet te paguajne tatim sipas normave me te larta
tatimore; (2) zbatimi i parimit te tille,pra formulimi i dispozitave tatimore perkatese; (3)
26
marrja e vendimit se per cilen shume obligohet(detyrohet) ai individ qe eshte ne pozite te
paguan sipas normes me te larte tatimore.
S H B A : EKONOMIA NE RRITJE DHE NEVOJA E RREGULLIMIT
XXXXXMegjithëse konsumatorët dhe prodhuesit marrin shumicën e vendimeve që i japin
formë ekonomisë,veprimtaritë shtetërore kanë një ndikim të fuqishëm mbi ekonominë e
SHBA, të paktën në katër fusha.
Stabilizimi dhe Rritja. Ndoshta ajo që vlen të theksohet më forte është se qeveria federale
udhëheq të gjithë hapin e veptimtarisë ekonomike duke u përpjekur të krijojë rritje të
pandërprerë, nivele të larta punësimi dhe stabilitete çmimesh. Duke përshtatur shpenzimet dhe
normat e taksave (politika fiskale),duke qeverisur sasinë e parave dhe duke kontrolluar
përdorimin e kreditit (politika monetare), ajo mund te ngadalësojë ose të shpejtojë ritmin e
rritjes ekonomike, gjë që ndikon në nivelet e çmimeve dhe të punësimit.
Për shumë vjet pas Depresionit të Madh në vitet 1930 , periudhat me rritje ekonomike të
ngadaltë dhe papunësi të lartë, rëniet ose recesionet – janë parë si kërcenimet më të mëdha
ekonomike.Kur rreziku I rënies ka qenë më serioz, shteti është përpjekur që ta forcojë
ekonominë ose duke bërë vetë shpenzime të mëdha, ose duke ulur taksat në mënyrë që
konumatorët të shpenzojnë më shumë, ose duke nxitur një shtim të vrullshëm të paras në
qarkullim, gjë që gjithashtu nxit më shumë shpenzime.
XXXXXRritjet e mëdha të çmimeve në vitet 1970, veçanërisht të ernergjisë, shkaktuan një
frikë të madhe pëe inflacion, për rritjen e çmimeve në të gjitha nivelet. Kështu që duke
kufizuar shpenzimet , duke mos ulur taksat dhe duke frenuar rritjen e ofertës së parasë,liderët
qeveritarë u përqendruan më shumë në vënien e inflacionit nën kontroll, sesa në luftën kundër
rënies.
Idetë për mjetet më të mira për stablizimin e ekonomisë ndryshuan ndjeshëm ndërmjet viteve
1960 dhe 1990.Në vitet 1960, qeveria pati besim të madh në politikat fiskale- në manipulimin
e të ardhurave shtetërore për nxitjen e ekonomisë . Meqenëse shpenzimet dhe taksat
kontrollohen nga Presidenti dhe Kongresi, këta zyrtarë të zgjedhur kanë luajtur rolin kryesor
në drejtimin e ekonomisë. Periudha me inflacion dhe papunësi të lartë, si dhe me deficite të
shtetit, e uli besimin në politikën fiskale si një mjet për të rregulluar hapin tërësor të
veprimtarisë ekonomike.Përkundrazi,politika monetare-kontrolli i parasë në qarkullim me anë
të mjeteve të tilla si normat e interesit – morën një përparësi më të madhe.Politika monetare
drejtohet nga banka qendrore e vendit,e njohur si Bordi i Rezervës Federale, me një pavarësi
të madhe nga presidenti dhe Kongresi.
Rregullimi dhe kontrolli. Qeveria federale e SHBA i rregullone ndërmarrjet private në
shumë XXXXXforma. Rregullimi përfshin dy kategori të përgjithshme. Rregullimi ekonomik
kërkon,drejtpërdrejt ose jo, kontrollin mbi cmimet . Tradicionalisht, shteti është përpjekur të
parandalojë rritjen e cmimeve nga monopole tilla si shërbimet elektrike , përtej nivelit që do
27
t’u lejonte atyre fitime të arsyeshme. Herë pas here,shteti e ka shtrirë kontrollin ekonomik
edhe në lloje të tjera te industrive . Në vitet pas Depresionit te Madh ( 1929 1933 ) ai krijoi
një sistem te shumanshëm për stabilizimin e cmimeve të artikujve bujqësorë,që kane
tendence të luhaten gjerësisht,në përgjigje të ndryshimeve në ofertë dhe kërkesë. Një numër
industrish te tjera – si transporti rrugor dhe,më pas, linjat ajrore – arritën suksese në vendosjen
e rregullave prej vetë atyre për të kufizuar atë që ato e quanin si ulje e dëmshme e cmimeve.
Ligji i antitrustit , një formë tjetër e rregullimit ekonomik, synon të fuqizojë forcat e tregut
në mënyre që rregullimi I drejtpërdrejtë të bëhet I panevojshëm. Shteti- dhe disa herë palët
private- e kanë përdorur ligjin e antitrustit pëe të ndaluar praktika ose shkrirje që do ta
kufizonin konkurrencën në mënyrë të kunderligjshme.
Shteti ushtron kontroll edhe mbi ndërmarrjet private për të arritur disa qëllime shoqërore, si
mbrojtja e shëndetit public apo mbajtja e një mjedisi të pastër e të shëndetshëm. Për shembull,
Aministrata e XXXXXUshqimit dhe e Barnave e SHBA ndalon barnat e dëmshme;
Adminstrata e Shëndetit dhe e Sigurisë në Punë I mbron punëtorët nga rreziqet në punë; kurse
Agjencia e Mbrojtjes Mjedisore synon të kontrollojë ndotjen e ujit dhe të ajrit.
Qëndrimi i amerikanëve ndaj rregullimit ka ndryshuar ndjeshëm gjatë tri dekadave të fundit
të shekullit të 20-të. Duke fulluar nga vitet 1970, hartuesit e politikës filluan të shqetësoheshin
se mos rregullimi ekonomik mbronte kompanitë jorentabël në kurriz të konsumatorëve në
industri të tilla si linjat ajrore dhe transporti rrugor. Në të njejtën kohë ,ndryshimet
teknologjike sollën shumë konkurrentë të rinj në disa industri të tilla si telekomunikacionet ,
që dikur konsideroheshin si monopole të natyrshme. Të dy këto zhvillime çuan në një sërë
ligjesh që lehtësonin rregullimin.
Ndonëse gjatë viteve 1970 ,1980 dhe 1990 liderët e të dyja partive politike përgjithësisht
pajtoheshin për derregulimin ( heqjen e kontrollit te cmimeve nga ana e shtetit ) ekonomik,
përsa I përket rregullimit të destinuar për të arritur qëllime shoqërore , bashkëpajtimi qe më I
vogël. Rregullimi shoqëror kishte marrë rëndësi të madhe në vitet pas Depresionit të Madh
dhe Luftës II Botërore si dhe në vitet 1960 e 1970 . Por në vitet 1980 , gjatë presidences në
Ronald Reganit , qeveria I zbuti rregullat që mbonin punëtorët, konsumatorët dhe
XXXXXmjedisin duke argumentuar se rregullimi pengonte sipërmarrjet e lira dhe rriste
kostot e kryrjes së biznesit , duke kontribuar në inflacion.Mirëpo shumë amerikanë po
shpehnin shqetësim për ngjarje apo prirje të veçanta duke e nxitur qeverinë që të nxirrtë
rregulla të reja në disa fusha , përfshirë mbrojtjen e mjedisit.
Madje , kur shikonin se zyrtarët që kishin zgjedhur nuk po I trajtonin me shpejtësinë apo
forcën e duhur disa çështje, mjaft qytetarë u drejtoheshin gjyqeve . Ne vitet 1990, për
shembull , individë dhe së fundi vetë qeveria , hodhën në gjyq kompanitë e duhanit lidhur me
reziqet e tymit të cigareve për shëndetin. Një zgjidhje e gjerë financiare u siguroi shteteve
pagesa afatgjata për të mbuluar kostot mjekësore , sidomos për të trajtuar sëmundjet që
lidhen me pirjen e duhanit.
Shërbimet e Drejtpërdrejta. Çdo nivel qeverisjeje siguron shumë shërbime të
drejtpërdrejta. Qeveria federale, për shembull përgjigjet për mbrojtjen kombëtare, mbështet
kërkimet që shpesh cojnë në zhvillimin e produkteve të reja, kryen eksplorime të hapësirës
dhe ndjek programe të shumta të destinuara për t’i ndihmuar punëtorët të fitojnë aftësi
28
profesionale dhe të gjejnë vende pune. Shpenzimet e qeverisë luajnë rol të rëndësishëm në
ekonomitë vendore e rajonale – madje edhe në hapin e përgjithshëm të veprimtarisë
ekonomike.
XXXXXQeveritë e shteteve federale, ndërkohë, përgjigjen për ndërtimin dhe mirëmbajtjen
e shumicës së autostradave. Qeveria e shtetit, e regjionit ose e qytetit ,luan rolin kryesor në
financimin dhe funksionimin e shkollave publike. Qeveritë vendore janë përgjegjëset kryesore
për mbrojtjen e policisë dhe kundër zjarrit. Shpenzimet qeveritare në secilën nga këto fusha
mund të ndikojnë edhe në ekonomitë vendore e rajonale, megjithëse vendimet federale
krijojnë ndikimin më të madh ekonomik.
Shpenzimet totale federale, të shtetit dhe ato vendore , në vitin 1997 zinin rreth 18 përqind
të prodhimit kombëtar bruto.
Ndihma e Drejtpërdrejte. Qeveria siguron edhe shumë lloje ndihmash për bizneset dhe
individët. Ajo u ofron bizneseve të vogla hua me interes të ulët dhe ndihmë teknike, kurse
studentëve u jep hua për të ndjekur kolegjet. Ndërmarrjet e sponzorizuara nga qeveria , blejnë
hipoteka shtëpish nga huadhënësit duke i kthyer ato në letra me vlerë që mund të blihen e të
shiten nga investuesit , duke nxitur kështu huadhënien e shtepive. Qeveria nxit aktivisht edhe
eksportet duke u përpjekur që t’i ndalojë vendet e tjera për të perdorur pengesa tregtare që
kufizojnë importet.
Shteti mbështet individët që janë të paaftë për t’u kujdesur për veten e tyre. Fondet e
Sigurimeve XXXXXShoqërore, që financohen nga një taksë mbi të punësuarit dhe
punëdhënësit, sigurojnë pjesën më të madhe të të ardhurave për pensionet në Amerikë.
Programi “Medicare” paguan shumë nga kostot mjekësore për të moshuarit. Programi
“Medicaid” financon kujdesin mjekësor për familjet me të ardhura të pakta. Në shumë shtete,
qeveria mban institute për njerëzit e sëmurë mendërisht ose për njerëzit me pa-aftësi të mëdha.
Qeveria federale siguron Tallona Ushqimore për të ndihmuar familjet e varfëra, kurse qeveria
federale dhe ato të shteteve sigurojnë së bashku subvencione të përkrahjes sociale për të
mbështetur prindërit me të ardhura të ulëta me fëmijë në ngarkim.
Shumë nga këto programe, përfshirë Sigurimet Shoqërore, I kanë rrënjët në programet e
«Marrëveshjes së Re» të Franklin D. Rusveltit, prsident i SHBA nga viti 1933 më 1945. Ajo
cka përbënte thelbin e reformave të Rusveltit ka qenë bindja se varfëria zakonisht vjen nga
shkaqe ekonomike e sociale, dhe jo nga rënia morale e individëve. Kjo pikëpamje hidhte
poshtë një nocion të përhapur, me bazë në puritanizmin ( pastertia fetare ) e Anglisë së Re,
se suksesi është shenjë e bekimit nga Zoti dhe dështimi eshte shenjë e pakënaqësisë së Zotit.
Ky ishte një ndryshim i rëndësishëm në mendimin shoqëror dhe ekonomik amerikan.
Megjithatë, jehonat e nocioneve të vjetra XXXXXvazhdojnë të dëgjohen edhe sot në debate
për cështje të ndryshme, vecanërisht për asistencën sociale.
Në vitet 1960, gjatë «Luftës kundër Varfërisë» të presidentit Lindon Xhonson (1963 – 1969),
zunë fill edhe shumë programe të tjera të ndihmës për individët dhe familjet, përfshirë
Medicare dhe Medicaid. Megjithëse në vitet 1990 disa nga këto programe ndeshën në
vështirësi financiare, gjë që i dha shkas propozimit të reformave të ndryshme, ato vazhduan të
mbështeteshin nga të dyja partitë politike kryesore në SHBA. Megjithatë, kritikët kanë
argumentuar se sigurimi i ndihmës sociale për individët e papunë, por të shëndoshë, faktikisht
29
krijon parazitizëm dhe nuk e zgjidh problemin. Ligji për reformën e përkrahjes sociale i
dekretuar në vitin 1996, në kohën e presidentit Bill Klinton (1993-2001), thotë se kushti që
njerëzit të marrin përfitime është që ata të punojnë dhe vendos kufij se për sa kohë individët
do të marrin page
S H B A : FUQIZIMI I ROLIT TE SHTETIT
XXXXX Duke filluar nga administrata e presidentit Franklin Ruzvelt, shteti në SHBA është
fuqizuar në mënyrë të ndjeshme. Në përpjekje për t’i dhënë fund papunësisë dhe mjerimit të
Depresionit të Madh , Marreveshja e Re e Ruzvelitit krijoi shumë programe të reja federale
dhe zgjeroi shumë nga ekzistueset. Edhe ngjitja e Shteteve te Bashkuara si fuqia më e madhe
ushtarake e botës, gjatë dhe pas Luftës II Botërore , e ndihmoi fuqizimin e shtetit. Zhvillimi
i zonave qytetëse dhe periferike në perudhën e pasluftës krijoi mundësi më të madhe për
zgjerimin e shërbimeve publike.
Kerkesat e rritura lidhur me arsimin e detyruan qeverinë që të bënte investime të
konsiderueshme në shkolla e kolegje . Nxitja e jashtëzakonshme për përparime shkencore
e teknologjike në vitet 1960, i dhanë hov si krijimit të shumë agjencive, ashtu edhe
investimeve të mëdha publike në fusha që varionin nga eksploarimi i hapësirës deri në
kujdesin shëndetësor . Kurse rritja e varesise së shumë amerikanëve nga programet
mjekësore dhe të pensioneve që nuk kishin ekzistuar në fillim të shekullit të 20-të , i rriti
edhe më shumë shpenzimet e qeverisë federale.
XXXXXMegjithëse shumë amerikanë mendojnë se qeveria federale në Uashington është fryrë
tej mase, shifrat e të punësuarve në të nuk e vërtetojnë këtë . Ka pasur rritje në punësimet në
qeverisje , madje të ndjeshme , por shumica kanë qenë në nivelet e shteteve dhe lokale .
Nga viti 1960 deri në 1990 , numri i punonjësve në qeveritë e shteteve dhe vendore u rrit
nga 6.4 milionë në 15.2milionë, kurse numri i punonjesve civilë të nivelit federal pati një rritje
te vogël : nga 2.4 milionë në 3 milionë. Shkurtimet në nivelin federal në vitin 1998.(Numri i
amerikanëve në ushtri u ul nga rreth 3.6 milionë më 1968, kur SHBA ishte angazhuar në luftë
në Vietnam, në 1.4 milionë më 1998).
Rritja e kostove të taksave për të paguar shërbimet e zgjeruara shtetërore, mungesa e
përgjithshme dëshirës tek amerikanët për një <<qeveri të madhe>> dhe fuqizimi i vazhduar i
sindikatave të punonjësve publikë bënë që shumë hartues te politikave shteterore në vitet
1970 , 1980 dhe 1990 , ta venin në pikëpytje aftësine e qeverisë si siguruesja më e efektshme
e shërbimeve të nevojshme. Një fjalë e re, privatizimi , u krijua me shpejtësi dhe u pranua
gjerësisht në të gjithë botën për të përshkruar praktikën e kalimit të disa funksioneve
shtetërore në sektorin privat.
Në Shtetet e Bashkuara, privatizimi ka ndodhur kryesisht në nivelet bashkiake dhe rajonale.
Qytetet XXXXXmë të mëdha të SHBA si Nju Jorku , Los Anxhelosi, Filadelfia ,Dallasi
30
,Teksasi dhe Feniksi, filluan të punësonin kompani private apo organizata joqeveritare për të
zhvilluar një liste të gjerë aktivitetesh që më parë kryheshin nga vetë bashkitë , duke filluar
nga rregullimi i sistemit të dritave në rrugë , në grumbullimin e mbeturinave të ngurta dhe
nga përpunimi i të dhënave, e deri tek administrimi i burgjeve .
Nderkohë , disa agjenci federale synuan që të punonin gati si ndërmarrje private : Shërbimi
Postar i Shteteve të Bashkuara , për shembull , sot mbështetet më fort në të ardhurat e veta
, sesa në dollarët e taksave të përgjithshme.
Megjithatë , privatizimi i shërbimeve publike mbetet një temë e polemizuar . Ndërsa
perkrahesit e privatizimit këmbengulin se ky i fundit ul shpenzimet dhe rrit rendimentin
në sektorët e shërbimit publik , të tjerët argumentojnë të kundërtën , se kontraktuesit privatë
kanë bërë oferta me çmime shumë të ulëta me qëllim që të siguronin kontraktimin, por më
vonë i kanë ngritur çmimet në mënyrë të ndjeshme . Përkahësit argumentojnë se privatizimi
mund të jetë i sukseshëm nëse praktikon konkurrencën.
Nganjëherë , nën presionin e rrezikut të privatizimit, mund të ndodhë që punonjësit e qeverive
vendore të nxiten për të punuar më me efikasitet.
XXXXXPor siç e tregojnë debatet lidhur me rregullimin, shpenzimet qeveritare dhe me
reformën në asistencën sociale , roli i mirëfilltë i qeverisë në ekonominë e vendit mbetet ende
një çështje mjaft e diskutushme edhe pas më shumë se 200 vjetësh qëkur Shtetet e Bashkuara
u bënë një vend i pavarur.
Angazhimi i Qeverisë
Në vitet e para të historië amerikane , shumë udhëheqës politikë nuk dëshironin ta
angazhonin qeverinë federale në mënyrë të tepruar në sektorin privat , me përjashtim të sferës
së transportit.
Në përgjithsi ata e pranonin konceptin “ laissez – faire “ ( frengjisht : lejo qe ta ben vete
), një doktrinë që e kundërshton ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi , me përjashtm të nevojës
kur kërkohet të zbatohet ligji dhe rendi . Ky qëndrim filloi të ndryshojë gjatë fundit të
shekullit të 19-të , kur biznesi i vogël ,fermat dhe lëvizjet e punëtorëve i kërkuan qeverisë të
ndërmjetësonte në emër të tyre .
Në kapërcyll të shekullit 20 u krijua një klasë e mesme që shikonte me dyshim si elitën e
biznesit, ashtu dhe disa lëvizje politike deri diku radikale të fermerëve dhe të punëtorëve në
në Perëndimin e Mesëm dhe në Perëndim. Të njohur me emrin progresistë, këta njerëz ishin
në favor të rregullave XXXXXqeveritare në praktikat e biznesit me qëllim që të sigurohej
konkurrenca dhe iniciativa e lirë. Ata gjithashtu luftonin korrupsionin në sektorin publik.
Në vitin 1887 Kongresi miratoi një ligj që rregullonte veprimtarinë e hekurudhave (Akti
Komercial Ndërkombëtar). Sidoqoftë, këto ligje nuk u zbatuan në mënyrë rigoroze deri midis
viteve 1900-1920, kur erdhën në fuqi presidenti republikan Teodor Rusvelt (1901-1921),
presidenti demokrat Udrou Uilson (1913-1921) dhe simpatizantë të tjerë të pikëpamjeve të
progresistëve. Gjatë kësaj kohe u krijuan shumë prej agjencive rregulluese që ekzistojnë sot,
përfshirë Komisionin Tregtar Ndërshtetëror, Administrimin e Ushqimit dhe të Barnave dhe
Komisionin e Tregtisë Federale.
31
Ndërhyrja e qeverisë në jetën ekonomike u rrit vecanërisht shumë në vitet 1930. Kolapsi i
tregut të aksioneve në vitin 1929 solli crregullimin ekonomik më serioz në historinë e vendit,
Depresionin e Madh (1929-1940). Presidenti Franklin D. Ruzvelt ndërmori Marrëveshjen e
Re për të lehtësuar gjendjen kritike.
Shumë nga ligjet dhe institucionet që profilizojnë ekonominë moderne të Amerikës i kanë
rrënjët në epokën e Marrëveshjes së Re. Legjislacioni i Marrëveshjes së Re zgjeroi
kompetencat e autoritetit federal në sistemin bankar, bujqësi dhe asistencë sociale. Ai caktoi
kufirin minimal të pagave dhe XXXXXnumrin e orëve të punës dhe shërbeu si nxitës për
zgjerimin e sindikatave të punës në industri të tilla si ajo e celikut, e automobilëve dhe e
gomës. U krijuan programet dhe agjencitë që sot shihen si të domosdoshme për funksionimin
e ekonomisë moderne të vendit: Komisioni i Letrave me Vlerë dhe i Shkëmbimit, i cili
rregullon tregun e aksioneve; Korporata Federale e Sigurimit të Depozitave, e cila garanton
depozitat bankare, dhe ndofta më i spikaturi, sistemi i Sigurimeve Shoqërore, i cili siguron
pensionet e të moshuarve mbi bazën e kontributeve që ata kanë bërë kur kanë qenë në punë.
Liderët e Marrëveshjes së Re kanë ushqyer idenë e ndërtimit të lidhjeve më të ngushta mes
bizneseve dhe qeverisë, por disa nga këto përpjekje nuk mbijetuan pas Luftës II Botërore. Akti
i Rimëkëmbjes Kombëtare Industriale, një program jetëshkurtër i Marrëveshjes së Re, synonte
të inkurajonte liderët e biznesit dhe punëtorët, me mbikëqyrjen e shtetit, për të zgjidhur
konfliktet dhe kësisoj për të rritur prodhimin dhe rendimentin. Megjithëse Amerika nuk u
kthye kurrë kah fashizmi, i cili bëri struktura të ngjashme biznes-qeveri-fuqi punëtore në
Gjermani dhe Itali, iniciativa e Marrëveshjes së Re theksonte një ndarje të re pushtetesh
ndërmjet këtyre tre lojtarëve ekonomikë kyq. Ky ndikim i përbashkët i pushtetit u bë edhe më
i fortë gjatë luftës, kur qeveria e SHBA ndërhyri XXXXXgjerësisht në ekonomi. Bordi i
Prodhimit të Mjeteve Luftarake bashkërendonte aftësitë prodhuese të vendit në mënyrë që të
realizoheshin përparësitë ushtarake. Uzinat e konvertuara të prodhimeve për konsumatorët
plotësonin shumë porosi nga ushtria. Për shembull, prodhuesit e makinave ndërtonin tanke
dhe avionë duke i bërë Shtetet e Bashkuara «arsenalin e demokracisë». Në përpjekje për të
parandaluar që rritja e të ardhurave kombëtare dhe sasia e paktë e mallrave të konsumit të
shkaktonin inflacion, zyra e sapokrijuar e Administrimit të Çmimeve kontrollonte qiratë e
banesave dhe raciononte mallrat e konsumit duke filluar nga sheqeri, deri tek vajguri, pra
përpiqej të frenonte rritjen e çmimeve.
32
S H B A : KARAKTERISTIKAT E NDERHYRJES QEVERITARE
NE JETEN EKONOMIKE
Amerikanët e theksojnë sistemin e tyre të iniciativës së lirë si model për vendet e tjera.
Suksesi ekonomik i këtij vendi vërteton pikëpamjen se ekonomia funksionon më së miri kur
shteti i lë XXXXXbizneset dhe individët të kenë sukses ose të dështojnë – në bazë të meritave
të tyre në tregje të hapura e konkurruese. Po sa «i lirë» është saktësisht biznesi në sistemin
amerikan të sipërmarrjes së lirë? Përgjigjja është «jo plotësisht». Një rrjet i ndërlikuar
rregullash shtetërore formojnë shumë aspekte të operacioneve të biznesit. Çdo vit, qeveria
prodhon mijëra faqe me rregulla të reja, shpesh duke përcaktuar në detaje të imta se çfarë
duhet dhe çfarë nuk duhet të bëjnë bizneset.
Megjithatë, qëndrimi i amerikanëve ndaj rregullave shtetërore nuk është aspak i përcaktuar.
Vitet e fundit, rregullat janë bërë më të rrepta në disa sektorë dhe janë zbutur në disa të tjerë.
Madje, temë e përhershme në hisotrinë e ekonomisë amerikane ka qenë debati i vazhduar
lidhur me faktin se kur, dhe deri në ç’shkallë, mund të ndërhyjë shteti në qështjet e biznesit.
Laissez – Faire kundrejt Ndërhyrjes së Shtetit
Historikisht, politika e qeverisë së SHBA ndaj biznesit përmblidhej në termin francez
laissez-faire (leze-fer), që do të thotë «lëre të qetë». Ky koncept e ka burimin në teorinë
ekonomike të Adam Smithit, një ekonomist skocez i shekullit të 18-të, shkrimet e të cilit
ndikuan gjerësisht në zhvillimin e kapitalizmit amerikan. Smithi besonte se interesat private
duhet të XXXXXlihen të lira. Përsa kohë që tregjet janë të lira dhe konkurruese, thoshte ai,
veprimet e individëve privatë, të nxitura nga interesi vetjak, do të punojnë së bashku për të
mirën e të gjithë shoqërisë. Smithi ishte në favor të disa ndërhyrjeve të shtetit kryesisht për të
vendosur rregullat bazë për iniciativën e lirë. Por mbrojtja e praktikave laissez – faire prej tij
i dhanë atij popullaritet në Amerikë, një vend i ndërtuar mbi bazën e besimit tek individi dhe
të mosëbesimit tek autoriteti.
Megjithatë, praktikat laissez-faire në Amerikë nuk e kanë penguar interesin privat që në
shumë raste t’i drejtohej për ndihmë qeverisë. Në shekullin e 19-të, kompanive të hekurudhave
iu dhanë toka dhe subvencione shtetërore. Prej kohe, industritë që janë ndodhur përballë
konkurrencës së fortë nga jashtë kanë bërë kërkesa për zbatimin e një shkalle proteksionizmi
në politikën tregtare. Bujqësia amerikane, thuajse tërësisht në duart e privatëve, ka përfituar
në shumë drejtime nga ndihma e shtetit. Shumë industri të tjera kanë kërkuar dhe kanë marrë
ndihma nga shteti, që nga ulja e taksave, deri te subvencionet e plota.
Rregullimet shtetërore në industrinë private mund të ndahen në dy kategori – rregullimi
ekonomik dhe rregullimi shoqëror. Rregullimi ekonomik synon së pari që të kontrollojë
cmimet. I projektuar në teori për të mbrojtur konsumatorët dhe disa kompani
33
XXXXX(zakonisht bizneset e vogla) nga kompani më të fuqishme, ai shpesh përligjet me
arsyen se kushtet e një tregu tërësisht konkurrues nuk ekzistojnë dhe rrjedhimisht
konsumatorët dhe bizneset e vogla nuk mund ta sigurojnë vetë një mbrojtje të tillë. Në shumë
raste rregullat ekonomike janë hartuar për t’i mbrojtur kompanitë nga ajo qka ato e cilësojnë
si konkurrencë shkatërruese ndaj njëra-tjetrës. Rregullimi shoqëror, nga ana tjetër, synon
objektiva që nuk janë ekonomikë – të tillë si vende pune më të sigurta apo një mjedis më i
pastër. Rregullat shoqërore synojnë të frenojnë ose të ndalojnë sjellje të dëmshme të
korporatave ose të nxitin sjellje që konsiderohen shoqërisht të dëshirueshme. Shteti, për
shembull, kontrollon lëshimet e tymrave nga fabrikat dhe parashikon ulje taksash për
kompanitë qe u ofrojnë punonjësve të tyre përfitime shëndetësore dhe të pensioneve brenda
disa standardeve të caktuara.
Në historinë amerikane lavjerrësi është lëkundur pa pushim ndërmjet parimeve të laissez-
faire dhe kërkesave për rregullime shtetërore të të dyja kategorive. Gjatë 25 vjetëve të fundit,
si liberalët, edhe konservatorët kanë kërkuar që të pakësohen ose të hiqen disa kategori
rregullash ekonomike duke pohuar se ato i kanë mbrojtur gabimisht kompanitë nga
konkurrenca në dëm të konsumatorit. Por lidhur me rregullat shoqërore, liderët politikë kanë
shprehur XXXXXpikëpamje shumë të kundërta. Liberalët kanë qenë shumë më të prirur për
të favorizuar ndërhyrjen shtetërore që nxit një larmi objektivash joekonomikë, kurse
konservatorët kanë qenë më të prirur për ta parë atë si një ndërhyrje që i bën bizneset më pak
konkurruese dhe më pak rentabël.
Rritja e Ndërhyrjes Shtetërore
Në vitet e para të Shteteve të Bashkuara, liderët qeveritarë iu shmangën shumë rregullimit
të biznesit. Kurse me afrimin e shekullit të 20-të, konsolidimi i industrisë së SHBA në
korporata përherë e më të fuqishme nxiti ndërhyrjen shtetërore për të mbrojtur bizneset e vogla
dhe konsumatorët. Më 1980, Kongresi dekretoi Aktin Antitrust Sherman, një ligj të hartuar
për të rikthyer konkurrencën dhe sipërmarrjen e lirë duke copëtuar monopolet. Me heret , ne
vitin 1906 , ai miratoi ligje për të siguruar që ushqimet dhe barnat të etiketoheshin me
korrektësi dhe mishi të inspektohej përpara se të shitej. Më 1913, qeveria vendosi një sistem
të ri bankar federal, Rezervën Federale, për të vendosur disa kontrolle në veprimtaritë bankare.
Ndryshimet më të mëdha në rolin e qeverisë ndodhën gjatë «Marrëveshjes së Re», që ishte
përgjigjja e presidentit Franklin D. Rusvelt ndaj Depresionit të Madh. Gjatë kësaj periudhe të
viteve XXXXX 1930, SHBA përjetuan krizën më të madhe të biznesit dhe normën më të lartë
të papunësisë në historinë e vet. Shumë amerikanë arritën në përfundimin se kapitalizmi i
pakontrolluar kishte dështuar. Kështu që ata i kthyen sytë kah qeveria për të lehtësuar
vështirësitë dhe pakësuar atë që dukej se ishte një konkurrencë vetëshaktërruese.Ruzvelti dhe
Kongresi dekretuan një sërë ligjesh të reja , që i japin qeverisë kompetenca për të ndërhyrë
në ekonomi . Midis të tjerash , këto ligje rregullonin shitjen e aksioneve , njihnin të drejtën e
punëtorve për të formuar sindikata , caktonin rregulla për rrogat dhe orët e punës ,
parashikonin përfitime në të holla për të papunët dhe përfitime pensioni për të moshuarit ,
34
vendosnin dhënjen e subvencioneve për bujqësinë , siguronin depozita bankare dhe krijonin
një autoritet të madh rajonal për ndërtimet në Tenesi Velej ( Lugina e lumit Tenesi ) .
Që nga vitet 1930 e këtej kanë dalë edhe shumë ligje e rregullore të tjera për një mbrojtje më
të madhe të punëtorëve e konsumatorëve . Është kundër ligjit që punëdhënësit të bëjnë
diskriminime në punësim në bazë të moshës , gjinisë , racës ose bindjeve fetare . Puna e
fëmijeve përgjitësisht është e ndaluar . Sindikatave të pavarura të punëtorëve u garantohet e
drejta për t’u organizuar , për të lidhur kontrata dhe për të bërë greva . Qeveria nxjerr dhe vë
në zbatim kode për sigurinë në punë dhe shëndetin . Thuajse XXXXX çdo produkt i shitur në
SHBA është objekt i një rregullimi shtetëror ; prodhuesit ushqimorë duhet të thonë me saktësi
se cfarë përmban një shishe , kuti ose kavanoz ; asnjë ilaq nuk mund të shitet derisa të jetë
testuar tërsisht ; veturat duhet të ndërtohen në pajtim me normat e sigurisë dhe të plotesojnë
standardet lidhur me ndotjen ; cmimet e mallrave duhet të shënohen qartë ;reklamat nuk duhet
t’i mashtrojn konsumatorët .
Në fillim të viteve 1990 , Kongresi kishte krijuar më shumë se 100 agjenci federale rregulluese
në fusha që nga tregtia deri te komunikacionin , nga energjia bërthamore deri te siguria e
produkteve , nga ilaçet deri te mundësite për punë . Ndër agjencite me të reja janë
Administrata Federale e Aviacionit , e cila u ngrit më 1966 dhe vë në zbatim rregullat e sigurisë
që qeverisin linjat ajrore , dhe Adminsitrata e Sigurisë së Trafikut në Autostradat Kombëtare
(NHSTA) e cila u krijua më 1971 dhe mbikëqyr sigurinë e shoferëve dhe të automjeteve .Të
dyja agjencit bëjnë pjese në Departamentin e Transportit .
Shumë agjenci rregulluese janë ndërtuar apostafat që të jenë të shkëputura nga presidenti dhe
, në teori , nga trysnite politike . Ato drejtohen nga borde të pavarura , anëtarët e të cilëve
emërohen nga presidenti dhe konfigurohen nga Senati. Me ligj , këto borde duhet të përfshijnë
komisionere nga të dyja partitë politike që të shërbejnë për mandate të XXXXXcaktuara
zakonisht nga pese gjer më shtatë vjet .Stafi i çdo agjencie zakonisht përfshin mbi 1000
persona . Kongresi u cakton fonde agjencive dhe mbikqyrë punen e tyre .Në një fare mënyre
agjencitë rregulluese punojnë si gjykatat . Ato zhvillojnë interpelanca që u ngjajnë seancave
gjyqësore dhe vendimet e tyre mundë të rishqyrtohen nga gjykatat federale . Me gjithë
pavarësinë zyrtare të agjencive rregulluese , anëtarët e kongresit shpesh kërkojnë të ndikojnë
te komisionereët në emër të elektorateve të tyre . Disa kritikë thonë se ka raste kur bizneset
ushtrojnë ndikime të papërligjiara mbi agjencitë që i rregullojnë ato ; zyrtarët e agjencive
shpesh marrin informacione konfidenciale nga bizneset që rregullojnë dhe sapo mandati i tyre
përfundon , shumë prej tyre u ofrohen punë me paga të larta në ato industri . Por , kompanitë
kanë ankesat e tyre midis të tjerash , disa analistë të korporatave ankohen se rregullimet
qeveritare që kanë të bëjnë me biznesin shpesh vjetërohen sapo shkruhen , pasi kushtet e
biznesit ndryshojnë me shpejtësi .
35
Puna Federale për Kontrollin mbi Monopolet
Monopolet kanë qenë ndër subjektet e para të biznesit që qeveria e SHBA është përpjekur t’i
rregulloj në interes të publikut . Shnderrimi i XXXXX ndërmarrjeve të vogla në të mëdha u
krijon mundësi korporatave shumë të mëdha që t’i shpëtojnë disiplines së tregut duke i
<<fiksuar>> çmimet ose duke shitur me çmimet më të ulëta se rivalët . Reformatorët kanë
argumentuar se këto praktika i ngarkojnë konsumatorët me qmime më të larta , ose u kufizojnë
mundësit për zgjedhje . Akti Antitrust Sherman , i miratuar më 1980 , deklaronte se asnjë
person ose biznes nuk lejohet që ta monopolizojë tregun , që të kombinohet ose te konspirojë
me dikë tjetër për të kufizuar tregëtine . Në fillim të viteve 1900 , qeveria e përdori këtë ligj
për të copëtuar Standard Oil Company të Xhon D. Rokfelerit si dhe një sëre firmash të tjera
të mëdha për të cilat thuhej se abuzonin me pushtetin e tyre ekonomik .
Në vitin 1914 , Kongresi miratoi edhe dy ligje tjera të destinuara për të fuqizuar Aktin
Antitrust Sherman : Aktin Antitrust Klejton dhe Aktin e Komisionit Federal Tregtar .
Akti Antitrust Klejton e përcaktonte më qartë se ku qëndronte kufizimi i paligjëshëm i
tregëtise . Akti e konsideronte të paligjëshëm diskriminimin në çmime që u jipte disa
bleresve avantazh kundrejt të tjereve ; ndalonte marreveshjet në të cilat prodhuesit u
shisnin vetëm tregtarëve që jane dakord të mos shesin produkte industriale të një rivali
të tyre ; si dhe ndalonte disa lloje bashkimesh dhe veprime te tjera që mundë të XXXXX
ulnin konkurencen . Akti i Komisionit Federal Tregtar caktonte një komision shteteror
që synonte të ndalonte praktika të pandershme dhe antikonkurruese në biznes . Kritikët
kishin bindje se edhe këto mjete të reja kundër monopoleve nuk ishin plotesisht të
efektshme . Më 1912 , Korporata e Çelikut e SHBA , e cila kontrollonte më shumë se
gjysmën e të gjithe prodhimit të celikut në Shtetet e Bashkuara , akuzohej se ishte
shnderruar ne monopol . Veprimet ligjore kundër korporates u zgjaten deri në vitin 1920
, kur , në një vendim historik , Gjykata Supreme çmoi se Çeliku i SHBA nuk ishte
monopol , pasi nuk ishte angazhuar në << kufizim>> të papërligjur të tregtisë Gjykata
bëri një dallim të hollësishëm mes madhesise dhe monopolit dhe sygjeroi se madhësia
e një korporate jodoemos është diçka e keqe . Që nga Lufta II Botrore , qeveria i ka
vazhduar përpjektet kundër monopolizimit . Komisioni Federal Tregtar dhe Sektori
Antitrust i Departamentit të drejtësise vigjilojnë për monopole të mundshme ose
veprojnë për të parandaluar bashkime që rrezikojnë të ulin konkurrencen deri në
shkallen që dëmton konsumatorët . Katër shembuj tregojnë gjerësine e këtyre
projekteve :
XXXXX Më 1945 , në një rast që kishte të bënte me Aluminium Company of America
, një gjykatë federale apeli mori në shqyrtim se çfarë segmenti tregu duhet te zërë një
ndërmarrje përpara se të inspektohet për praktika monopoliste . Gjykata vendosi 90
përqind, duke vënë në dukje se <<është e dyshimtë nëse 60 apo 65 përqind do të ishtë
mjaftë,por 33 përqind se nuk është>>
Më 1961 , një numër kompanish në industrinë e pajisjeve elektronike u konsideruan
fajtore për caktimin e çmimeve të konkurrences . Kompanitë ranë dakord qe tu
36
paguanin konsumatorëve dëmëshpërblime të gjera , kurse disa drejtues korporatash u
futen ne burg .
Më 1961 , Gjykata Supreme e SHBA gjykoi se një kombinim firmash me segmente të
mëdha tregu mund të presupozohen se është antikonkurrues .Ky rast kishte të bënte me
Bankën Kombëtare të Filadelfias .Gjykata vendosi se në qoftë se si rrjedhojë e një
bashkimi , një kompani kontrollon një segment tregu në mënyre të pa përligjur dhe
nëse nuk ka prova se bashkimi nuk do të jete i dëmshëm , bashkimi nuk mund të bëhet.
Më 1997 , një gjykatë federale gjykoi se megjithëse tregëtia me pakicë përgjithesisht
XXXXX është e pa përqëndruar , disa njësi me pakicë si << superdyqanet >> e
pajisjeve të zyrava , konkurrojnë në tregje ekonomike të dallueshme . Gjykata tha se
bashkimi i dy firmave të mëdha në këto tregje do të ishte antikonkurrues . Ky rast kishte
të bënte me një kompani furnizuse të pajisjeve të zyrave , Staples , si dhe me një
kompani furnizimi me lëndë ndërtimi,Home Depot . Bashkimi i planifikuar nuk u lejua.
Siç e vërtetojnë këta shembuj , përcaktimi se kur kemi të bëjmë me shkelje të ligjeve
antitrust nuk është gjithnjë i lehtë . Interpretimet e ligjeve kanë qenë të ndryshme dhe
shpesh analistët nuk bien në një mendje nëse një ndërmarrje ka fituar kaq shumë pushtet
saqë po pengonte funksionimin e tregut . Për më tëpër kushtet ndryshojne dhe stukturat
korporative që duket se jane rrezik monopoli në një periudhe mund të duken më pak
kërcenuse në një periudhe tjeter . Shqetësimet per fuqine kolosale te monopolit Standard
Oil të viteve 1900 , për shembull, çuan në shpërbërjen e perandorisë së naftes të Rokfelerit
në kompani të shumta , përfshire kompanite e naftës që morën emrat Exxon dhe Mobil .
Por , në fund të viteve 1990 , kurë Exxon dhe Mobil shpallen se kishin në plan të
bashkoheshin , nuk u shpreh kurrfare shqetësimi publik , megjithëse qeveria kërkoi disa
XXXXX koncesione përpara se të miratone bashkimin .Çmimet e biznesit ishin të ulta dhe
kompanite e tjera të fuqishme dukeshin mjaft të afërta për të siguruar konkurrencën .
Derregullimi i Transportit Megjithëse ligji antitrust ka pasur për qëllim rritjen e konkurrencës, shumë rregulla të
tjera kanë pasur një efekt të kundërt. Me rritjen e shqetësimit të amerikanëve për inflacionin
në vitet 1970, rregullat që ulnin konkurrencën në cmime u shqyrtuan përsëri. Kështu, në
situatat kur rregullimi i mbronte kompanitë nga trysnitë e tregut, qeveria vendosi që t’i
zbuste kontrollet mbi to.
Transporti qe objektivi i parë i liberalizimit. Në periudhën e presidentit Xhimi Karter
(1977-1981), Kongresi dekretoi një sërë ligjesh që hiqnin shumicën e mburojave
rregulluese në aviacion, transport rrugor e hekurudha. Kompanitë u lejuan të konkurronin
duke përdorur cdo rrugë ajrore, tokësore apo hekurudhore që zgjidhnin vetë, duke i
caktuar tarifat më lirisht për shërbimet e tyre. Në procesin e liberalizimit të transportit,
Kongresi hoqi dy rregullues ekonomikë kryesorë: Komisionin e Tregtisë Ndërshtetërore,
që ekzistonte prej 109 vjetësh, dhe Bordin e XXXXX XXXXX Aeronautikës Civile qe
ekzistonte prej 45 vjetësh.
Megjithëse ndikimi i saktë i liberalizimit është i vështirë të matet, është e qartë se ai ka
krijuar një kthesë të madhe në industritë ku është zbatuar. Le të shikojmë linjat ajrore. Pasi
37
u hoqën mekanizmat e kontrollit nga shteti, kompanitë ajrore u përpoqën t’i gjenin vetë
rrugët në një mjedis të ri e shumë më pak të sigurt. Dolën në skenë rivalë të rinj, shpesh
duke punësuar pilotë dhe punëtorë me rroga të ulëta e të pasindikuar ( qe nuk jane anetare
te sindikatave ) dhe duke u ofruar klientëve shërbime të lira «pa lulka». Kompani të
mëdha, të mësuara me tarifat e caktuara nga shteti që u garantonin mbulimin e të gjitha
shpenzimeve, e gjetën veten në nevojë të ngutshme për të përballur konkurrencën. Disa
syresh, përfshirë Pan American World Airways, e cila për shumë amerikanë ishte sinonim
me epokën e udhëtimit me linjën ajrore të pasagjerëve, si dhe Eastern Airlines, e cila
transportonte më shumë pasagjerë në vit se çdo linjë tjetër ajrore – falimentuan. United
Airlines, linja ajrore më e madhe e vendit pa filiale, ndeshi në probleme dhe shpëtoi kur
punëtorët e saj ranë dakord që ta blenin.
Këto ndryshime ndikuan edhe te konsumatorët. Lindjen e kompanive të reja dhe opsionet
për shërbime të reja, shumë vetë i gjykuan si dicka XXXXX coroditëse. Edhe ndryshimet
në tarifa ishin coroditëse dhe jo gjithmonë të pëlqyeshme për konsumatorët. Monopolet
dhe kompanitë e rregulluara përgjithësisht caktojnë tarifa për të siguruar përmbushjen e
nevojës së tyre totale për të ardhura , pa u shqetësuar shumë se cdo shërbim i vecantë nxjerr
aq të ardhura sa të mbulojë vetveten. Kur linjat ajrore ishin të paliberalizuara, tarifat për
udhëtime brenda vendit, për udhëtimet e largëta dhe për udhëtimet në zonat e mëdha
metropolitane, përgjithësisht ishin ndjeshëm më të larta se kostot reale për udhëtimet në
këto rrugë, kurse tarifat për rrugët më të shkurtra e më të shtrenjta si dhe për udhëtimet në
zona më pak të populluara ishin më të ulëta së kostoja e shërbimit. Pas liberalizimit, tarifat
ndryshuan krejt, pasi konkurruesit e vegjël e kuptuan se mund të qëndronin në biznes duke
u përqëndruar në tregjet me vëllime më të larta dhe më fitimprurëse, ku tarifat ishin
artificialisht të larta.
Duke qenë se linjat ajrore të afirmuara u detyruan qe t’i ulnin tarifat për të përballuar këto
sfida, shpesh ato vendosnin që ose t’i ulnin çmimet përsëri, ose të hiqnin dorë nga
shërbimet në regjet e vogla jofitimprurëse. Më vonë, disa nga këto shërbime rifilluan me
linja ajrore «vajtje - ardhje» që shpesh ishin sektorë të linjave më të mëdha. Këto linja më
të vogla përgjithësisht ofronin XXXXX shërbime më të rralla e më pak komode (duke
përdorur avionë të vjetër me helika dhe joreaktivë) por, në pjesën më të madhe, tregjet që
trembeshin se mos i humbnin krejt shërbimet e linjave ajrore, të paktën tani i kishin disa
shërbime.
Fillimisht, shumica e kompanive të transportit e kundërshtoi liberalizimin, por më vonë,
nëse nuk e përkrahu, të paktën e pranoi. Për konsumatorët, të dhënat janë të përziera.
Shumë nga linjat ajrore me kosto të ulëta, që u krijuan në ditët e pata të liberalizimit u
zhdukën, kurse një valë e re bashkimesh ndërmjet linjave të tjera ajrore bëri që të ulej
konkurrenca në disa tregje. Megjithatë, analistët përgjithësisht pajtohen se tarifat ajrore
janë më të ulëta nga ç’do të kishin qenë po të kishte vazhduar sistemi i rregullimit. Madje,
udhëtimi ajror po njeh lulëzim. Më 1978, viti kur filloi derregullimi i linjave ajrore, rruga
e fluturimeve totale të pasagjerëve në linjat ajrore të SHBA ishte 226 800 milionë milje
(362 800 milionë km). Më 1997, kjo shifër u trefishua në 605 400 milionë milje (968 640
milionë km).
38
Telekomunikacionet Deri në vitet 1980, termi «kompani telefonash» në Shtetet e Bashkuara ishte sinonim me
American Telephone and Telegraph. AT&T kontrollonte thuajse të gjitha aspektet e
shërbimit telefonik. XXXXX Filialet e saj rajonale, të njohura si «Baby Bells», qenë
monopole të rregulluara që mbanin të drejta ekskluzive për të operuar në zona të caktuara.
Komisioni Federal i Komunikacioneve rregullonte tarifat për thirrjet interurbane ndërmjet
shteteve, kurse rregulluesit e çdo shteti kishin kompetencë për të miratuar tarifat për thirrjet
lokale dhe interurbane brenda shtetit.
Rregullat qeveritare përligjen me teorinë se kompanitë e telefonave, sikurse shërbimet
elektrike, qenë monopole të natyrshme. Konkurrenca që presupozohej se kërkonte shtrirjen e
telave të shumëfishtë në mbarë vendin, shikohej si harxhim i kotë e jorentabël. Ky mendim
ndryshoi rreth viteve 1970, kur zhvillimet teknologjike të gjithanshme premtonin përparime
të shpejta në telekomunikacione. Kompani të pavarura theksonin se kishin dëshirë të
konkurronin me AT&T. Por, thoshin ato, monopoli i telefonit faktikisht i përjashtonte duke i
lejuar që të ndërlidheshin me rrjetin e tij kolosal.
Liberalizimi i telekomunikacioneve u krye në dy faza kryesore. Më 1984, një gjykatë i dha
fund praktikisht monopolit të telefonave AT&T duke e detyruar këtë gjigant që t’i shkëpuste
filialet e tij rajonale. AT&T vazhdoi të mbante një segment të rëndësishëm të biznesit telefonik
interurban, por rivalë të fuqishëm si MCI Communications dhe XXXXX Sprint
Communications fituan një pjesë të biznesit duke treguar se konkurrenca mund të sjellë ulje
çmimesh dhe shërbime më të mira.
Një dekadë më vonë u rrit trysnia për të copëtuar monopolin Baby Bells që mbulonte
shërbimin telefonik lokal. Teknologji të reja-pëerfshirë televizionin kabllor, telefonin celular,
internetin si dhe të tjera-ofronin alternativa për kompanitë lokale të telefonit. Por ekonomistët
thoshin se fuqia e jashtëzakonshme e monopoleve rajonale e pengonte zhvillimin e këtyre
alternativave. Në vecanti, thoshin ata, konkurruesit nuk do të kishin ndonjë shans për të
mbijetuar nëse nuk do të lidheshin, të paktën përkohësisht, me rrjetet e kompanive të
afirmuara-gjë që Baby Bells e kundërshtonte në një sërë formash.
Më 1996, Kongresi u përgjigj duke miratuar Aktin e Telekomunikacioneve të vitit 1996. Ky
ligj i lejonte kompanitë telefonike të shërbimeve interurbane të tilla si AT&T, kompanitë e
televizionit kabllor si dhe të tjera fillestare, që të fillonin të hynin në biznesin e shërbimeve
lokale. Ai tha se monopolet rajonale duhej t’i lejonin konkurrentët e rinj që të lidheshin me
rrjetet e tyre. Për të inkurajuar firmat rajonale për të hyrë në konkurrencë, ligji thoshte se ato
mund të hynin në biznesin e distancave të gjata, sapo konkurrenca e re të vendosej në domenet
e tyre.
Fundi i vitetve 1990 ishte ende tepër herët për të gjykuar efektin e ligjit të ri. Kishte disa
shenja XXXXX pozitive. Një numër kompanish më të vogla kishin filluar të ofronin shërbime
telefonike lokale , vecanërisht në zonat urbane ku mund të fitonin klientë të shumtë me çmime
të ulëta. Numri i abonentëve të telefonave celularë shkoi në qiell. Shpërthyen shërbime të
panumërta interneti duke i lidhur shtëpitë me këtë rrjet. Por,pati edhe zhvillime që Kongresi
nuk i kishte parashikuar ose synuar. Një numër i madh kompanish telefonike u bashkuan, por
Baby Bells ngriti shumë pengesa për t’u zgjeruar në shërbime interurbane. Ndërkohë, për disa
39
konsumatorë, vecanërisht për përdoruesit rezidencialë të telefonit dhe për banorët e zonave
fshatare, shërbimet e të cilëve më parë ishin subvencionuar nga bizneset dhe klientët urbanë,
liberalizimi po sillte çmime më të larta, jo më të ulëta.
Rasti i Veçantë i Bankave
Bankat përbëjnë një rast të vecantë në problemin e rregullimit. Nga njëra anë, ato janë
biznese private, si prodhuesit e lodrave dhe kompanitë e çelikut. Nga ana tjetër, ato luajnë një
rol qëndror në ekonomi, kështu që ndikojnë në mirëqenien e gjithkujt, jo XXXXX vetëm të
klientëve të tyre. Që në vitet 1930, amerikanët kanë krijuar rregullore që njohin pozitën e
vecantë qe kanë bankat.
Një nga rregullat më të rëndësishme është sigurimi i depozitave. Gjatë Depresionit të Madh,
rënia e Amerikës u rëndua seriozisht kur një numër i madh depozituesish, të shqetësuar se
bankat ku ata kishin depozituar kursimet e tyre mund të falimentonin, vraponin për të
tërhequr fondet e tyre në të njëjtën kohë. Në këto «dyndje» drejt bankave, depozituesit shpesh
formonin radhë të gjata në rrugë, të mbërthyer nga paniku për të marrë paratë e tyre. Shumë
banka, përfshirë edhe ato që kishin punuar me maturi, u shembën, sepse nuk mund t’i
konvertonin të gjitha asetet e tyre në para të thata aq shpejt sa të kënaqnin klientët. Si
përfundim, oferta e fondeve me të cilat bankat mund të kreditonin bizneset dhe ndërmarrjet
industriale u pakësua duke shkaktuar rënien e ekonomisë.
Sigurimi i depozitave është ndërtuar për të parandaluar të tilla dyndje në banka. Qeveria ka
bërë të ditur se qëndron në mbështetje të depozitave deri në njëfarë niveli-aktualisht në 100
000 USD. Kështu, në qoftë se një bankë ka probleme financiare, depozituesit nuk kanë pse të
shqetësohen. Agjencia e qeverisë për sigurimin bankar, e njohur si Korporata Federale e
Sigurimit të Depozitave, i paguan depozituesit duke përdorur fonde të mbledhura si XXXXX
prime sigurimi nga vetë bankat. Nëse është e nevojshme, edhe qeveria mund të përdorë të
ardhurat e përgjithshme nga taksat për të mbrojtur depozituesit nga humbja. Rregulluesit i
mbikëqyrin bankat dhe urdhërojnë veprime ndreqëse për ta mbrojtur qeverinë nga rreziqe
financiare të përligjura , në rast se bankat gjenden duke ndërmarrë rreziqe të tilla.
Marrëveshja e Re e viteve 1930 i dha shkas nxjerrjes së rregullave edhe për të parandaluar
hyrjen e bankave në biznesin e letrave me vlerë dhe të sigurimeve. Përpara Depresionit, shumë
banka u futën në vështirësi ngaqë merrnin përsipër rreziqe të tepërta në tregun e aksioneve,
ose u jepnin kredi ndërmarrjeve industriale në të cilat drejtuesit ose zyrtarët e bankave kishin
investime vetjake. Të vendosur për të ndaluar që kjo të ndodhte përsëri, politikanët e epokës
së Depresionit dekretuan Aktin Glass-Steagall, i cili ndalonte bashkimin e bizneseve të
bankave, të letrave me vlerë dhe të sigurimeve. Por në vitet 1970, një rregullim i tillë u bë
objekt polemikash, pasi bankat filluan të ankoheshin se nëse nuk do të ofronin një
shumëllojshmëri më të gjerë shërbimesh financiare, ato do t’i humbnin klientët, pasi mund
t’ua merrnin kompani të tjera financiare.
Qeveria u përgjigj duke u dhënë bankave një liri më të madhe për t’u ofruar konsumatorëve
lloje të reja shërbimesh financiare. Më pas, më 1999, Kongresi XXXXX miratoi Aktin e
Modernizimit të Shërbimeve Financiare të vitit 1999, i cili e anulonte Aktin Glass-Steagall.
40
Ligji i ri shkonte përtej lirisë së konsiderueshme që bankat gëzonin për të ofruar gjithecka, që
nga shërbimet për konsumatorët deri te garantimi i letrave me vlerë. Ai i lejonte bankat, firmat
e letrave me vlerë dhe firmat e sigurimeve që të formonin konglomerate financiare që mund
të tregtonin një gamë produktesh financiare, përfshirë fondet e përbashkëta, aksionet dhe
obligacionet, sigurimet dhe kreditë e automobilëve. Sikurse me ligjet për liberalizimin e
transportit, të telekomunikacioneve dhe të industrive të tjera, ligji i ri mendohej se do të
krijonte një valë bashkimesh në sferën e institucioneve financiare.
Përgjithësisht, legjislacioni i Marrëveshjes së Re qe i suksesshëm, kështu që në vitet pas
luftës II Botërore sistemi bankar amerikan e mori veten. Por në vitet 1980 dhe 1990, ai ndeshi
përsëri në vështirësi, pjesërisht edhe për shkak të rregullimit social. Pas luftës, qeveria bëri
përpjekje të shumta për të nxitur pronësinë e shtëpive duke kontribuar në krijimin e një sektori
të ri bankar-industrinë e «Kursimeve dhe të Huave» (S&L) – që do të merrej kryesisht me
dhëninen e huave afatgjata për shtëpitë, të njohura si hipoteka. Por , Kursimet dhe Huatë u
përballën me një problem madhor : hipotekat zakonisht kishin afat për 30 vjet dhe kishin
norma interesi fikse, kurse XXXXX shumica e depozitave kanë afate shumë më të shkurtera.
Kur normat e interesit afatshkurtër ngrihen më shumë se normat e hipotekave afatgjata, S&L
mund të humbasin para. Për t’i mbrojtur shoqatat S&L si dhe bankat kundrejt kësaj mundësie,
rregulluesit vendosën të kontrollonin normat e interesit mbi depozitat.
Për njëfarë kohe, sistemi funksionoi mirë. Në vitet 1960 e 1970, thuajse të gjithë amerikanët
morën financime të S&L për të blerë shtëpi. Normat e inetereseve të pagueshme në depozitat
S&L ishin mbajtur të ulëta, por miliona amerikanë i vunë paratë e tyre në to, sepse sigurimi i
deozitave bënte që ato të ishin një vend jashtëzakonisht i sigurt investimi. Megjithatë, me
fillimin e viteve 1960, nivelet e përgjithshme të interesit filluan të ngriheshin nga inflacioni.
Në vitet 1980, shumë depozitues që kërkonin fitime më të mëdha, filluan t’i vënë kursimet e
tyre në fondet e tregjeve të parasë dhe në fonde të tjera jobankare. Kjo i vuri bankat dhe S&L-
të në një pozitë tejet të vështirë financiare duke i bërë të paafta për të tërhequr depozituesit të
rinj për të mbuluar me hua afatgjata portofolet e tyre të mëdha.
Në vitet 1980, në përgjigje të këtyre problemeve, qeveria filloi një heqje graduale të
tavaneve të normës së interesit të depozitave në banka dhe në S&L. Por, ndonëse kjo ndihmoi
që institucionet të tërheqin përsëri depozita, ajo shkaktoi humbje të XXXXX mëdha dhe tejet
të përhapura në portofolet e hipotekave të S&L-ve, të cilat, në pjesën më të madhe, fitonin
norma interesi më të ulëta në krahasim me ato që u paguanin tani depozituesve. Duke iu
përgjigjur përsëri ankesave, Kongresi i zbuti kufizimet në dhënien e kredive në mënyrë që
S&L-të të kishin mundësi të bënin investime që jepnin fitime më të larta. Në veqanti, Kongresi
i lejoi S&L-të që të merreshin me dhënie kredish për konsumatorët, bizneset dhe pronat e
patundshme tregtare. Ai gjithashtu liberalizoi disa procedura rregulluese qe rregullonin se sa
kapital kishin të drejtë të mbanin S&L-të.
Duke u trembur se mos mbeteshin prapa zhvillimit, S&L-të u zgjeruan në aktivitete të tilla
të riskuara si spekulimet në sipërmarrjet e pronave të patundshme. Në mjaft raste, këto
sipërmarrje të rrezikshme rezultonin pa fitime, veqanërisht kur kushtet ekonomike ishin të
pafavorshme. Madje, disa S&L ranë në duart e njerëzve me moral të dobët dhe që i grabitën
ato për vete. Shumë S&L pësuan humbje kolosale. Për arsye se ngushticat në buxhet dhe
41
trysnitë politike e kishin reduktuar personelin e rregulluesve, qeveria e zbuloi me vonesë
krizën që po fillonte.
Në pak vjet, kriza e S&L-ve u kthye në skandalin më të madh financiar kombëtar në historinë
e Amerikës. Në fund të dekadës, një numër XXXXX XXXXX jashtëzakonisht i madh S&L-
sh ranë në insolvencë ( paaftesi per te paguar ) dhe rreth gjysma e atyre që kishin qenë në
biznes në vitin 1970, më 1989 nuk ekzistonin më. Korporata Federale e Kursimeve dhe e
Huave që siguronte paratë e depozituesve u bë vetë insolvente. Më 1989, Kongresi dhe
presidenti ranë dakord që të miratonin një ligj garancie të financuar nga tagrapaguesit, që
njihet si Akti i Reformës, i Rimëkëmbjes dhe i Zbatimit në Institucionet Financiare
(FIRREA).Ky ligj siguronte 50 miliardë dollarë për të mbuluar S&L-të e falimentuara,
ndryshonte tërësisht aparatin rregullues për institucionet e kursimeve dhe impononte
shtërngime të reja në portofole, Një agjenci e re shtetërore e quajtur Resolution Trust
Corporation (RTC) u ngrit për të likuiduar institucionet insolvente. Në mars 1990,në RTC u
derdh një shumë tjtër prej 78 miliardë dollarësh . Por, sipas vlerësimeve, kostot totale për
likuidimin e S&L-ve vazhduan të rriteshin duke arritur kuotën më të lartë prej 200 miliardë
dollarësh.
Amerikanët kanë nxjerrë një sërë mësimesh nga përvoja e pasluftës me rregullimet bankare.
Së pari, sigurimi i depozitave nga shteti mbron kursimtarët e vegjël dhe ndihmon në ruajtjen
e stabilitetit të sistemit bankar duke pakësuar rrezikun e dyndjeve në banka. Së dyti,kontrollet
mbi normat e interesit nuk funksionojnë. Së treti, qeveria nuk duhet te japë XXXXX direktiva
se çfarë investimesh duhet të bejne bankat ;përkundrazi, investimet duhet të përcaktohen mbi
bazën e forcave të tregut dhe të vlerave ekonomike.Së katerti, bankat që u japin hua personave
të brendsheëm, ose kompanive te lidhura me të brendshmit, duhet të monitorohen nga afer
dhe të kufizohen. Së pesti, depozituesit e tyre duhet të shlyhen dhe huatë e tyre duhet të
transferohen në agjenci huadhënëse të tjera më të shëndetshme. Mbajtja ne punë e
institucioneve insvente i ngrin huatë dhe i zë frymën aktivitetit ekonomik,
Se fundi, ndonëse bankat përgjithësisht duhet të lejohen të falimentojnë kur bëhen insolvente,
amerikanët besojnë se është përgjegjësi ë vazhduar e shtetit që të mbikëqyrë dhe të ndalojë
aktivizimin e tyre me huadhenie të panevojshme dhe të rrezikshme , që mund të dëmtojnë të
gjithë ekonominë. Përveq mbikëqyrjes së drejtëpëedrejtë, rregulluesit përherë e më shumë
po theksojnë rëndësinë për tu kërkuar bankave që ato vetë të akumulojnë një sasi të madhe
kapitali.Përveq që bankave u jepen fonde që mund të përdoren për të thithur humbjet ,kërkësat
per kapital i inkurajojnë pronarët e bankave që të operojnë me përgjegjësi, pasi, në rast se
falimentojnë ,ato mund t’i humbasin këto fonde. Regulluesit theksojnë edhe rëndësinë për t’u
kërkuar bankave që ta bëjnë publike statusin e tyre financiar; bankat veprojnë më me XXXXX
përgjegjësi kur aktivitetet dhe kushtet e tyre janë të njohura publikisht.
42
Mbrojtja e Mjedisit Në SHBA, rregullimi i praktikave që ndikojnë në mjedis është një zhvillim pak a shumë i
kohëve të fundit dhe një shembull i mirë i ndërhyrjës së shtetit në ekonomi për një qëllim
shoqëror.
Që nga fillimi i viteve 1960, amerikanët janë shqetësuar përherë e më shumë për ndikimin e
zhvillimit industrial në mjedis. Tymi i makinave nga rritja e numrit të automjeteve, për
shembull, shkakton smogun dhe forma të tjera të ndotjes së ajrit në qytetet e mëdha. Ndotja
përfaqëson atë qe ekonomistët e quajnë jashtësi ( apo efekt ekstern ose i jashtem ),një kosto
apo shpenzim të cilës subjekti përgjegjës mund t’i bëjë bisht, por që rëndon dhe e ngarkon
shoqërinë në tërësi. Meqenëse forcat e tregut janë të paafta për t’iu përgjigjur problemeve të
tilla, shumë ambientalistë mendojnë se shteti është moralisht i detyruar që t’i mbrojë
ekosistemet e brishta të tokës – edhe sikur veprime të tilla të kërkojnë njëfarë sakrifice nga
rritja ekonomike. Për të kontrolluar ndotjen janë nxjerrë ligje të shumta, përfshirë Aktin e Ajrit
të Pastër të vitit 1963, Aktin e XXXXX Ujit të Pastër të vitit 1972 dhe Aktin për Sigurinë e
Ujit të Pijshëm të vitit 1974.
Në dhjetor 1970, ambientalistët arritën një qëllim të rëndësishëm me ngritjen e Agjencisë së
Mbrojtjes Mjedisore të SHBA (EPA), e cila bashkoi në një agjenci të vetme shumë programe
federale me detyrë mbrojtjen e mjedisit. EPA cakton dhe zbaton kufijtë e tolerancës në ndotje
dhe cakton afatet e arritjes së prodhuesve në konformitet me standardet, meqë shumica e
kërkesave kanë dalë kohët e fundit, industrive u janë dhënë afate të arsyeshme, shpesh për disa
vjet, për t’u konformuar me standardet. EPA ka kompetenca edhe për të bashkërenduar e
mbështetur kërkimet dhe punën e qeverive të shteteve dhe lokale, të grupeve private e publike
si dhe të institucioneve arsimore kundër ndotjes. Zyrat rajonale të EPA-s propozojnë, hartojnë
dhe zbatojnë programe rajonale të miratuara për veprimtari të gjithanshme në mbrojtjen e
mjedisit.
Të dhënat e mbledhura qysh kur agjencia filloi punën flasin për përmirësime të ndjeshme në
cilësinë mjedisore; për shembull, në shkallë kombëtare është vënë re një rënie e thuajse të
gjithë ndotësve të ajrit. Megjithatë, më 1990 shumë amerikanë mendonin se duhen bëre
përpjekje më të mëdha për të luftuar ndotjen. Kongresi ka bërë amandamente të rëndësishme
Aktit të Ajrit të Pastër, të cilat u kthyen në ligj nga presidenti Xhorxh Bush (1989-1993).
XXXXX Ndërmjet të tjerash, ky legjislacion përfshin një sistem te ri të bazuar në treg të
destinuar për të siguruar një pakësim të konsiderueshëm në lëshimet e dioksidit të sulfurit, të
cilat shkaktojnë atë që quhet shiu acid. Kjo lloj ndotjeje besohet se shkakton dëme serioze në
pyje e liqene, veqanërisht në pjesën lindore të shteteve të Bashkuara e Kanada.
43
Çka vjen më pas?
Përqarja liberalo-konservatore lidhur me rregullimin shoqëror është ndofta më e thella në
sferat e rregullimit të mjedisit, të sigurisë dhe të shëndetit në vendin e punës, ndonëse ajo
shtrihet edhe në lloje të ndryshme rregullimesh. Në vitet 1970, qeveria i dha hov të madh
zbatimit të rregullimit shoqëror, por në vitet 1980, presidenti republikan Ronald Regan (1981-
1989) u përpoq që t’i frenonte këto kontrolle dhe ia arriti disi. Për disa vjet, rregullimet nga
agjenci të tilla si Administrata e Sigurisë së Trafikut në Autostradat Kombëtare (NHTSA) dhe
Administrata e Sigurisë dhe e Shëndetit në Punë (OSHA) u ngadalësuan ndjeshëm dhe
ngjallën debate të tilla nëse NHTSA do të vazhdonte zbatimin e një standardi federal që u
kërkonte prodhuesve të automjeteve të instalonin në XXXXX veturat e reja qese ajri (mjete
sigurie që fryhen për të mbrojtur pasagjerët gjatë përplasjes). Më në fund, ky mjet mbrojtës u
bë i detyryeshëm.
Rregullimi shoqëror filloi të marrë një vrull të ri pas ardhjes në pushtet të administratës së
demokratit Klinton në vitin 1993. Por Partia Republikane, e cila më 1995 mori kontrollin e
Kongresit për herë të parë pas 40 vjetësh, bëri që rregulluesit shoqërorë përsëri të frenoheshin
disi. Kështu që agjenci të tilla si OSHA u treguan më të matura lidhur me rregullimet.
Në vitet 1990, e ndodhur nën një trysni të madhe legjislative, EPA (Agjencia e Mbrojtjes
Mjedisore) filloi t’i merrte me të mirë bizneset për të mbrojtur mjedisin pa përdorur një
qëndrim rregullues të ashpër. Ajo u kërkonte prodhuesve të automjeteve dhe të shërbimeve
elektrike që të pakësonin sasinë e grimcave të blozës që përhapeshin në ajër nga operacionet
e tyre dhe punonte për te kontrolluar ndotjen në rrjedhat e ujërave të shiut dhe të mbetjeve të
plehrave kimike në tokat bujqësore. Al Gor, nënpresident gjatë dy mandateve të presidentit
Klinton, me prirje ambientaliste, i mbështeti politikat e EPA-s duke kërkuar si pakësimin e
ndotjes së ajrit që të frenohej ngrohja globale, ashtu edhe prodhimin e autoveturave tejet
ekonomike që do të lëshonin më pak tym ndotës, por edhe masa nxitëse qe punëtorët të
përdornin udhëtimet me transport publik.
XXXXX Por,qeveria është përpjekur që të përdorë edhe mekanizmat e çmimeve për të
arritur qëllimet rregulluese duke shpresuar se kjo masë do të ishte më pak e dëmshme për
forcat e tregut. Për shembull, ajo hartoi një sistem kredish lidhur me ndotjen e ajrit, të cilat i
lejonin kompanitë që t’i shisnin kreditë ndërmjet tyre. Kompanitë më të afta për të përmbushur
kërkesat lidhur me ndotjen me shpenzime më të pakta mund t’ua shisnin kreditë kompanive
të tjera. Zyrtarët shpresonin se në këtë mënyrë qëllimet e përgjithshme të kontrollit të ndotjes
do të mund të arriheshin me një efikasitet më të madh.
Në fund të viteve 1990, derregullimi ekonomik u bë deri diku joshës. Shumë shtete federale
u vunë në lëvizje për të hequr kontrollet rregulluese në shërbimet elektrike, gjë që rezultoi një
çështje tepër e ndërlikuar për shkak se zonat e shërbimit ishin të fragmentuara. Një tjetër
problem që e shtonte ndërlikimin qe përzierja e shërbimeve publike dhe private, si dhe kostot
kapitale masive të investuara gjatë ndërtimit të centraleve të prodhimit të energjisë elektrike.
44
ADMINISTRATA PUBLIKE SI FAKTOR TEJET I RRALLE NE VENDET NE
ZHVILLIM
Shume ekonomiste konsiderojne se mosekzistimi I aftesise administrative publike (
dhe asaj private) paraqet madje resursin apo faktorin me te rralle ne realitetin e vendeve ne
zhvillim. Ketu nuk eshte fjala vetem per mungesen e aftesive profesionale ose te pervojes
modeste. Ketu gjithsesi duhet te permendet edhe jostabiliteti politik I shume vendeve ne
zhvillim. Kur pushteti aq shpesh kalon nga dora ne dore,ceshtjet madhore si , per
shembull,efikasiteti ose mireqenia publike,zakonisht I nenshtrohen lojalitetit ose besnikerise
politike. Pra,sa me I madh qe eshte numri I subjekteve dhe I personave qe goditen nga
ndryshimet ne pushtetin lokal, aq me veshtire do te jete qe te mbahet kontinuiteti ne
formulimin dhe ne zbatimin e politikave shteterore dhe ekonomike.
Eshte pak e besueshme se administrata publike do te funksionon ne menyre efikase
atehere kur sundimi I ligjit nuk eshte I sigurte,kur ka crregullime publike ose kur nuk ka
pajtueshmeri te plote mbi ceshtjet fundamentale te nje shtetit konkret. Nese ne nje shtet ka
konflikte klasore,fisnore(ndermjet fiseve),rajonale ose konflikte te karakterit fetar,atehere kjo
patjeter do te manifestohet edhe ne funksionimin e sektoreve shteterore. Ne ato shoqeri apo
shtete ku tradita eshte me rrenje te thella,ku lidhjet farefisnore jane te fuqishme,ndersa
konceptet si shtetesia apo sherbimet publike nuk kane histori te gjate, edhe sistemi I vlerave
reale shume pak respektohet. Gjithashtu, kur vlerat me kryesore kane karakter fetar, thirrjet
per te punuar ne interes e pergjithshem,nuk kane ndonje jehone te madhe.
Shume vende te varfera mund te kene qellime te ndryshme te administrates publike :
shperberja e elitave(shtresave te larta) tradicionale, nacionalizimi (pronesia shteterore) I
sherbimeve publike, respektimi I pershtatshmerise ideologjike (per te punuar ne aparatin
shteteror), kembengulja ne celesin etnik( te gjitha grupet etnike te marrin pjese ne pushtet),
perfshirja ose madje edhe mosperfshirja e pakicave kombetare(minoriteteve) . Organizimi I
shume qeverive te vendeve ne zhvillim eshte me karakter te forte hijerarhik (respektimi I
niveleve te pushtetit). Gjithashtu,disa qeveri kane bere eksperimente edhe me te
ashtuquajturen hijerarhi negative ( nga poshte kah larte),me hijerarhi ad-hoc (aranzhmanet e
perkohshme,sipas rastit),si dhe bashkepunimi me organizatat e jashtme,sidomos ne fushen e
ekspertizave profesionale.
Ne shume vende ne zhvillim dhe kur analizohet burokracia e tyre (aparati
administrativ),atehere shifet se shume persona jane ne nivele te ulta dhe fare pak persona jane
ne nivele te larta ( ketu eshte fjala per personat me kualifikime te larta profesionale dhe
menaxheriale). Vazhdimisht ekziston mungesa e menaxhereve profesionale e qe kane aftesi
per te marre vendime ne menyre te pavarur. Ne realitetin e vendeve te pazhvilluara ekzistojne
: ndermarrjet shteterore, kompani te nacionalizuara, organizata para-qeveritare, korporata
zhvillimore (fonde te ndryshme per zhvillim ),shume institucione per trajnim,etj. , keshtu qe
eshte I kufizuar edhe numri I menaxhereve te afte qe I nevojiten niveleve te administrates
shteterore.
45
Kur eshte fjala per kompanite e nacionalizuara (qe jane ne pronesine shteterore),
shumica e eksperimenteve ( ne vendet ne zhvillim ) kane dhene rezultate ekonomike
katastrofale dhe gjithashtu kane shkaktuar ferkime e tensionime te medha brenda
administrates qendrore. Sistemi I formimit dhe trajnimit te kuadrove profesionale per nevojat
e sherbimeve publike zakonisht nuk I pergjigjen nderlikueshmerise se menaxhimit qe I
nevojiten firmave industriale. Ne shume shtete jane ndertuar sistemet paralele te formimit dhe
te trajnimit te kuadrove, gje qe e rrit dimensionin e sherbimeve publike dhe e ul nivelin e
profesionalizmit. Ne te njejten kohe,politika mjaft ndikon ne mundesite e punesimit te
menaxhereve kompetente,qe kane edhe shkathtesi per sfidat e biznesit modern. Pra,thene
shkurtimisht,nacionalizimi (kalimi ne pronesi shteterore I firmave dhe I pasurive natyrore) ne
shume raste e ka ngritur ngarkesen financiare te buxhetit qeveritar.
Por, pa marre parasysh se sa jane te medhenj problemet organizative dhe politike te
administrates publike ,edhe vete pasha e madhe e menaxhimit te sistemeve moderne
industrial,shpesh here permendet kur flitet per ceshtjet e politikes publike ne vendet ne
zhvillim.
Nje shembull tejet I rende I problemit te natyres administrative eshte rasti I hekurudhes
TAZARA , e cila kalon neper Tanzani dhe Zambi , ne Afrike.
Hekurudhen TAZARA,e cila Zambise I mundeson daljen ne det ne qytetin Dar es
Salam,kryeqytet I Tanzanise,e kane ndertuar Kinezet,madje per me pak se 5 vjet. Formalisht
ka hyre ne funksion ne vitin 1976 . MIrepo , ne tetor 1978 presidenti I Zambise,Keneth Kaunda
e beri publik vendimin,I cili ka hyre ne fuqi ne momentin e nenshkrimit,dhe perkunder
kercenimit me sanksione nga ana e Kombeve te Bashkuara dhe luftes civile ne Zimbabve ,se
serish e ben hapjen e kufirit ndermjet Zambise dhe Zimbabves,dhe se keshtu e aktivizon
lidhjen hekurudhore me Jugun e vendit. Arsye kryesore per kete vendim tejet te diskutueshem
nderkombetarisht,kane qene leshimet e medha administrative gjate funksionimit te
hekurudhes,sa qe u paraqit rreziku I ngulfatjes se tere ekonomise se Zambise.
Ne fillim te vitit 1978 Unioni Evropian I akordoi kredi Zambise ne vlere 8 milione
dollare,per plehera artificiale qe I nevojiteshin ekzistencialisht bujqesise se saj . Sasite e para
te pleherave,qe u derguan nga SHBA,u shkarkuan ne Dar es Salam,por hekurudha nuk arriti
ti transporton me tutje ne brendi te vendit , keshtu qe pleherat filluan te
dekompozohen(kalben) ne hapesiren e hapur. Pasi qe sasia e plehrave filloi te rritet,Tanzania
raportonte per shpenzimet e rritura per ruajtje e tyre.Per kete shkak Zambia dha urdher qe
pleherat te transportohen nepermjet te portit Beira,ne Mozambik, me tutje me hekurudhe deri
ne qytetin Moatize,ndersa ne vazhdim nepermjet te autostradave ne Malavi dhe Zambi. Pasi
qe u transportua nje sasi prej 60 mije tone pleherash, u be e qarte se hekurudhat e Mozambikut
dhe transportuesit rrugore nga Zambia,nuk do te mund te qendrojne edhe shume kohe,pasi
qe u paraqit edhe mungesa e karburantit dhe e pjeseve rezerve. Transportuesit detare refuzuan
qe te bejne shkarkimin ne Dar es Salam te 90 mije toneve te mbetur (te pleherave
amerikane),per shkak te ngulfatjes se paraqitur.Ne vazhdim,Zambia propozoi qe pleherat te
shkojne ne Maputo te Mozambikut,prej nga eshte I mundur transporti hekurudhor neper
Afriken Jugore deri ne qytetin Francistown, ku do te ngarkohej ne kamionet e vegjel te
Zambise,dhe ne vazhdim me trajekt deri ne qytetin Kazungulu. Deri ne fund te shtatorit
46
Zambia shpenzoi edhe 25 mije dollare per shpenzimet e transportit. Portet ne qytetet Maputo
dhe Francistown ishin te mbushur me plehera,ne Zambi kishin arritur vetem 2 mije tone,ndersa
po afrohej koha e mbjelljeve .Pervec kesaj,rreth 100 mije tone baker te Zambise ishin duke
pritur per tu ngarkuar. Deri ne fillim te tetorit u nxorren nga minierat edhe 70 mije tone
plotesues te bakrit dhe gjithashtu u paraqit mungesa e te hollave te gatshme per te paguar
bakrin e nxjerrur. Prodhimin e veshtiresonte edhe mungesa e pjeseve reserve dhe e vajerave
motorike.
Ne nderkohe u afrua moment I kthimit te kredise te Tanzanise dhe Zambise,ndaj
Kines,I cili arrinte ne 400 milione dollare.U ftuan edhe rreth 100 eksperte kineze,ne perpjekje
per te stabilizuar transportin hekurudhor dhe ate rrugor.Ata erdhen ne perfundim se jane
shanse te vogla qe hekurudha te jete ekonomike,pa e bere ristrukturimin rrenjesor te
administrates ne sistemin e transportit. Me teper se gjysma e lokomotivave ishin ne riparim te
pergjithshem. Rreth 25% nga 2.100 vagone ishin jashte funksionit,ne secilin moment te
analizes. Sektori I kontabilitetit nuk I dergonte llogarite,ndersa debitoret kishin obligime ndaj
hekurudhes ne vlere prej disa milione dollare. Analiza tregoi se pa investime te
konsiderueshme ne pajisje te reja dhe ne programet e trajnimit professional,hekurudha nuk do
te kete shanse qe t’I shfrytezon kapacitetet e veta. Befasia me e madhe e analizes profesionale
ishte se madje edhe sendertohen keto propozime ,rezultati pozitiv nuk ishte 100% I sigurte.
Pra,ketu eshte fjala per nje ilustrim dramatik te mangesive subjektive ( pra,te faktorit
njerezor ) ne nje sektor te administrates publike shteterore,I cili , per fat te keq,nuk eshte aspak
I rralle ne vendet ne zhvillim. Edhe me kete shembull po deshmohet rendesia jetesore e
komponentes administrative ne procesin e zhvillimit ekonomik .
NDERMARRJET SHTETERORE NE VENDET NE ZHVILLIM – SHIKIMI I
PERGJITHSHEM
Ne nje lidhmeri te ngushte me administraten publike eshte edhe roli dhe vendi I
ndermarrjeve shteterore dhe I korporatave publike ne vendet ne zhvillim. Pervec faktit se keto
ndermarrje kane pozite dominante ne sektoret tradicionale (sherbimet
komunale:gazi,uji,energjia elektrike ; ne transportin rrugor,hekurudhor dhe ajror ;
komunikimet : sherbimet PTT ),ndermarrjet shteterore jane shume aktive edhe ne disa sektore
te tjere,sic jane ndertimtaria,financat,resurset natyrore,sherbimet dhe bujqesia . Ne literature
permendet rasti I Kines. Edhepse e zvogeloi dukshem numrin e ndermarrjeve shteterore,ne
vitin 1995 pjesa me e madhe e 170 milione te punetoreve urbane kineze (qe punojne ne qytet)
ka punuar ne ndermarrjet shteterore dhe kane prodhuar afer 30% te prodhimit te
gjithmbarshem industrial,perkunder faktit se 43% e ketyre ndermarrjeve shteterore kane patur
rezultat financiar negativ. Edhe ne vitet e mevonshem nuk ka pasur permiresime te dukshme.
47
Megjithate dhe shikuar ne pergjithesi, duhet te pranohet fakti se ndermarrjet shteterore
kane patur rol te rendesishem ne ekonomite e vendeve ne zhvillim ,dhe zakonisht pjesemarrja
e tyre ne GDP ( bruto-produkti I brendshem ) sillej prej 7% e deri ne 15 % . Pervec kesaj,
ndermarrjet shteterore absorbojne nje pjese te madhe te investimeve qe behen ne vendet ne
zhvillim,ne te vertete pjesemarrja e tyre ne bruto investimet e brendshme kah mesi I viteve te
1990-ta ishte rreth 20%. Keto ndermarrje absorbojne sasi te medha te resurseve financiare dhe
ne shume raste,sidomos nese punojne me rezultat financiar negativ,paraqesin ngarkese te
madhe fiskale per qeverite e vendeve ne zhvillim.Keshtu per shembull,analiza nderkombetare
ne shembullin e 27 vendeve ne zhvillim,ka treguar se pagesat buxhetore ne favor te
ndermarrjeve shteterore jo-financiare zakonisht arrijne deri ne 3% te GDP-se,ndersa vetem
konsumi vijues arrinte ne 1,4%. Gjithashtu,keto ndermarrje jane debitore te medhenj ne valute
te huaj dhe pjesemarrja e tyre arrinte ne 28% te kredive ne valute te huaj. Per sa I perket
kredive te brendshme(vendore),keto ndermarrje marrin per vete deri me 40% te
kredive,sidomos ne vendet me te pazhvilluara.
Duke marre parasysh rolin strategjik (afatgjate dhe vendimtar) te ketyre ndermarrjeve ne
ekonomite e vendeve ne zhvillim , si dhe kerkesat qe I kane ndaj resurseve financiare te
kufizuara, patjeter duhet te kuptohen arsyet per themelimin e tyre,si dhe masat ekonomike e
politike qe mund te merren me qellim qe te perparohet efikasiteti I tyre,te gjitha keto ne
menyre qe te realizohen qellimet ekonomike e sociale.
Njera nga arsyet per themelimin e ndermarrjeve shteterore ne vendet ne zhvillim eshte
qe te menjanohet dukuria e monopolit. Pra,qellimi I qeverive eshte qe cmimet te mos formohen
ne nivelin qe eshte me I larte se shpenzimet margjinale te prodhimit te outputit(produktit te
gatshem). Gjithashtu,disa mallra qe kane rendesi te madhe per vendin,zakonisht ofrohen me
cmime qe jane nen nivelin e shpenzimeve,ose madje edhe ofrohen falas; pra,sektori privat nuk
eshte I motivuar dhe I interesuar qe t’I prodhon keto produkte,dhe,pasi qe jane tejet te
nevojshem,qeveria e shtetit konkret e merr pergjegjesine dhe e organizon prodhimin e tyre.
Arsyetimi I dyte per t’I themeluar ndermarrjet shteterore eshte formimi I kapitalit te
nevojshem , gje e cila eshte shume e rendesishme ne fazat e para te zhvillimit,kur kursimi
privat ndodhet ne nje nivel shume te ulte. Ne fillim te zhvillimit investimet ne drejtim te
infrastructures kane rendesi vendimtare dhe kritike,sepse po krijohen themelet per investime
te metejme.Por,ne shume vende ne zhvillim,ndermarrjet shteterore mbeten aktive edhe ne
nivelet me te larta te zhvillueshmerise,sidomos ne ato dege qe kerkojne shume mjete financiare
dhe kuadro.
Arsyeja e trete per themelimin e ndermarrjeve shteterore,dhe e cila gjithashtu I
destimulon investitoret private, eshte pasiguria ne kapacitetin absorbues te tregut te
brendshem,burimet e pasigurta te furnizimit me faktoret e prodhimit,si dhe mungesa e
teknologjise dhe fuqise punetore profesionale. Qeverite e shume vendeve ne zhvillim bejne
perpjekje qe te ngritin nivelin e punesimit dhe te trajnimit te fuqise punetore,ne ate menyre qe
do t’I angazhojne personat e interesuar ne fushen e prodhimit publik. Ne vazhdim,shume
qeveri bejne perpjekje qe te rrisin vellimin e eksporteve duke ndertuar dege ekonomike
eksportuese,sidomos ato te cilat ne kushtet normale nuk do te mund ta perballonin
konkurrencen .Nese kane per qellim qe ta bejne shperndarjen e te ardhurave,qeverite ndertojne
48
firma ne rajonet e caktuara,sidomos ne rajonet e pazhvilluara,per te cilat rajone sektori privat
nuk ka ndonje interesim te madh .
Ne listen e arsyeve per themelimin e ndermarrjeve shteterore eshte edhe deshira e
qeverive te vendeve ne zhvillim qe te kene kontrollin mbi sektoret strategjike,sic eshte
mbrojtja,pastaj mbi kompanite multinacionale intereset e te cilave nuk perputhen gjithmone
me interest shteterore te vendit konkret . Roli I shtetit vjen ne shprehje edhe atehere kur
falimenton ndonje kompani e madhe private,por per te cilen shteti ka nevoje qe ajo te
funksionoje edhe me tutje. Ne fund,ka shtete te cilat formojne ndermarrje shteterore edhe per
arsye ideologjike (qe te dominon nje system I vlerave,ose qe te dominon nje religjion .
Permiresimi I efikasitetit te ndermarrjeve shteterore.- Deri me tani shumica e
ndermarrjeve shteterore jane kritikuar,kryesisht per shkak te shfrytezimit joefikas te resurseve
. Analiza e punes se tyre tregon se ne periudhen e kaluar ndermarrjet shteterore kane pasur
kerkesa te medha per mjete financiare te qeverive,si dhe per kredi vendore dhe te jashtme. Ne
shumicen e rasteve keto kerkesa jane bere per shkak te profitabilitetit te ulte dhe
mosefikasitetit. Analizat e Bankes boterore , qe jane bere per 24 vende ne zhvillim,tregojne
se eshte arritur nje rezultat pozitiv tejet modest. Por,nese ne analize futen edhe pagesa e
kamatave(interesave),cmimet e subvencionuara te materialeve hyrese,tatimet dhe borxhet e
akumuluara,atehere keto ndermarrje ne shume vende ne zhvillim tregojne nje rezultat mjaft
negativ.Keshtu per shembull,ne Turqi keto ndermarrje kane treguar humbje netto ne nivel 3%
te GDP,ndersa ne Meksike 1,2%. Gjithashtu,ne keto ndermarrje produktiviteti I kapitalit dhe
I punes eshte vazhdimisht nen nivelin e sektorit privat. Ndermarrjet shteterore ne Afrike
treguan rezultate mjaft modeste per sa I perket hapjes se vendeve te punes,gje qe eshte pasoje
e paragjykimeve te tyre ndaj degeve qe jane intensive me kapital .
Ekzistojne disa faktore qe ndikojne ne keto rezultate negative te ndermarrjeve
shteterore,shikuar nga aspekti I profitabilitetit dhe efikasitetit. Shume ekonomiste mendojne
se arsyeja qendron ne faktin se prej ndermarrjeve shteterore,per dallim nga ndermarrjet
private,pritet qe te realizojne jo vetem qellime komerciale,por edhe ato sociale. Shitja e
produkteve me cmime qe jane nen shpenzimet e tyre te prodhimit,apo punesimi I tepert e me
qellim qe te realizohen synimet e politikes shteterore ne sektorin e punesimit, gjithsesi e ulin
nivelin e profitabilitetit . Ketu duhet te permendet edhe nje faktor qe ka ndikim negativ te
ndermarrjet shteterore e ky eshte centralizimi I tepert I marrjes se vendimeve,gje qe e pengon
fleksibilitetin (adaptueshmerine) e menaxhereve ne afarizmin e perditshem te firmes. Problem
tjeter dhe shume I rendesishem eshte burokratizimi I menaxhmentit : shume individe qe marrin
vendime , nuk pergjigjen per rezultatet e tyre ,ndersa stimulimet (financiare apo avancimet ne
hijerarhi) per vendime efikase jane shume te vogla ! Ne vazhdim,perkunder ofertes se madhe
te fuqise punetore dhe synimit qe te happen vendet e reja te punes, mundesia qe kapitali dhe
kredite te merren me norma te subvencionuara te interesit (kamatat e ulta), shpesh here e ka
hapur rrugen per nje intensivitet te panevojshem te kapitalit. Dhe,ne fund,ne shtetet me
korrupsion te larte ndermarrjet shteterore kane ofruar nje lloj “ tuneli “ per pervetesimin
antiligjor te mjeteve financiare publike.
Por,ne shumicen e rasteve,problemet qe jane te pranishem te ndermarrjet shteterore ne
vendet me te pazhvilluara,nuk jane pa rrugedalje,pra ekziston zgjidhja per keto probleme. Ne
49
literature zakonisht permenden dy opcione alternative : (1) riorganizimi,ose perqendrimi ne
drejtim te rezultatit perfundimtar pozitiv,dhe (2) transferi I pronesise dhe I kontrollit nga
sektori public ne sektorin privat,dhe ky operacion quhet p r i v a t i z i m i . Ne opcionin apo
variantin e pare, vendimmarrja e decentralizuar me qellim te fleksibilitetit me te madh dhe
stimulimi i menaxhereve,do te duhej te kishin per rezultat ngritjen e efikasitetit. Dhenia apo
akordimi I kapitalit ne baze te cmimeve te tregut mund te eliminon favorizimin e degeve qe
jane intensive me kapital .
PRIVATIZIMI : TEORIA DHE PERVOJA
Opcioni apo zgjidhja e dyte,pra privatizimi I ndermarrjeve shteterore,kryesisht
mbeshtetet ne teorine ekonomike neoklasike, e cila thote se pronesia private “prodhon”
efikasitet me te madh dhe rritje ekonomike me te shpejte. Gjate viteve te 1980-ta dhe 1990-ta
proceset e privatizimit i kane perkrahur ne menyre aktive agjencite me te medha multilaterale
(Banka Boterore,Fondi Monetar Nderkombetar) dhe ato bilaterale (USAID). Shume vende te
pazhvilluara e kane pranuar kete propozim te agjencive nderkombetare,ndonese ende nuk
eshte krejtesisht e qarte se keto vendime te tyre a kane qene rezultat I pajtueshmerise se tyre
me kete koncept,apo kane qene pasoje e presioneve dhe trysnise qe keto agjenci kane ushtruar
ndaj tyre. Pervec mendimit se privatizimi e perparon efikasitetin, permireson rezultatet
financiare dhe I zbret shpenzimet e afarizmit, perkrahesit e privatizimit deklarojne se ne kete
menyre ulen shpenzimet qeveritare,lehtesohet grumbullimi i mjeteve financiare per te
zvogeluar borxhin e brendshem dhe te jashtem, hapet rruga per iniciative individuale,ndersa
ne te njejten kohe shperblehet edhe shkathtesia per ndermarresi. Dhe ne fund,ata qe I japin
perkrahje privatizimit e trajtojne kete si menyre per te zgjeruar bazen e pronesise (me shume
individe behen pronare ) dhe te pjesemarrjes ne ekonomi,per te cilen arsye individet dhe
subjektet e kane ndjenjen se kane pjesemarrje direkte ne sistemin vendor. Ne mbare
boten,ndermjet viteve 1980 e 1992 , jane privatizuar rreth 15 mije firma shteterore, prej te cilin
numer rreth 11 mije jane nga ish-Gjermania Lindore ,pas bashkimit te dy Gjermanive. Kur
shikohen vendet ne zhvillim atehere shifet se ,per te njejten periudhe kohore, numri I
ndermarrjeve te privatizuara arrin ne 450 ne Afrike, ne 900 ne Ameriken Jugore,dhe ne 180
ne kontinentin e Azise. Kur shikohet vetem Amerika Jugore,atehere verehet se me se shumti
privatizime ka patur ne Meksike,Cile dhe ne Argjentine .Ne grupin e vendeve te pazhvilluara
shpejtesia e privatizimit ka qene me e ngadalshme,ku shumica e transfereve ka qene te firmat
me te vogla e me vlere(cmim) gjithashtu te vogel. Kah fundi I viteve te 1990-ta privatizimi
ne Ameriken Jugore pothuaj u nderpre krejtesisht,sepse,ne nderkohe,ndermarrjet me te medha
e me perspektive,tanime ishin te privatizuara.
50
Analizat shkencore kane treguar se privatizimi ka patur sukses per sa I perket prodhimit
dhe efikasitetit me te madh,sidomos ne ato vende qe kane te ardhura relativisht me te larta dhe
mesatare. Ne vendet e pazhvilluara rezultatet nuk jane aq te medha,ndonese jane shenuar disa
rezultate positive. Gjithashtu duhet theksuar se privatizimi I ka rritur dallimet ndermjet te
pasurve dhe te varferve , gje qe eshte pasoje e faktit se objektet e privatizuara u perqendruan
ne duart e nje numri relativisht te vogel te pjesetareve te elitave lokale dhe nderkombetare.
Keshtu per shembull, nje perqindje e caktuar e ish-firmave shteterore ne Ameriken Jugore jane
shitur pa konkurs dhe pa tender,shpesh here ne baze te cmimeve te koncesionit (angl . fire-
sale ) ; shpesh ne keto raste eshte permendur edhe korrupsioni. E njejta situate u paraqit ne
vitin 1997 gjate krizes financiare ne Azi ,kur devalvimi I madh I valutave I mundesoi
investitoreve te huaj qe te blejne ndermarrjet locale te vlefshme e me cmime relativisht te ulta.
Si rezultat I kesaj, grupe te vogla te investitoreve jane pasuruar ne nje mase te madhe. Dhe
shpesh here , gjate privatizimit, vetem u be zevendesimi I monopoleve , ai shteteror u
zevendesua me ate privat, gje qe u mundesoi disa individeve qe te realizojne profite
monopolistike, te cilat me pare I realizonte shteti, dhe ne te njejten kohe me qindra mije
punetore I humben vendet e tyre te punes.
Privatizimi shpesh here eshte shfrytezuar edhe si medikament (ilac) I shpejte per
deficitin fiskal ,por kur neper privatizim kaluan kandidatet (ndermarrjet) me te lehte,qeverite
e vendeve ne zhvillim prap u ballafaquan me probleme fiskale. Pra,privatizimi I ben aktuale
shume probleme te nderlikuara. Ne listen e ketyre problemeve duhet te permenden : mundesia
e sendertimit (realizimit ) te privatizimit, financimit te procesit te privatizimit,struktura e te
drejtave ligjore dhe pronesore, roli I elitave qe jane konkurrente mes vetes dhe roli I grupeve
te interesit,si dhe cfare eshte ndikimi I privatizimit ne strukturat dualiste ( te dyfishta)
ekonomike,sociale dhe politike. Nuk mjafton te thuhet se privatizimi do te kete per rezultat
rritjen e profitit,prodhimin me te madh,si dhe renien e shpenzimeve. Duhet te thuhet se,shikuar
ne pergjithesi, ndonese rezultatet financiare te firmave te privatizuara tregojne
permiresim,ndermarrjet shteterore ne te njejtin shtet e qe nuk jane te privatizuara ,mund te
kene te njejtat rezultate pozitive,gje qe ka treguar analiza shkencore e firmave ne ekonomine
e Egjiptit . Pyetja kryesore eshte se ky privatizim a I sherben me mire interesave zhvillimore
afatgjate , duke e promovuar modelin me te qendrueshem dhe me te barabarte te zhvillimit te
gjithmbarshem kombetar ? Analizat e deritanishme nuk jane bindese ne nje mase te plote.
Ne perfundim ,duhet te thuhet se pothuaj ne te gjitha vendet ne zhvillim verehet nje
levizje e madhe ne drejtim te privatizimit dhe se ne dekadat e fundit po formohen shume pak
ndermarrje shteterore.
51
SHPENZIMET USHTARAKE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK
Vazhdimisht duke I patur parasysh vendet ne zhvillim , ose “boten e trete” sic quhet
shpesh here ,ekziston nje fushe tejet e rendesishme e shpenzimeve fiskale,e cila ne literature
nuk studiohet aq shume,dhe ketu eshte fjala per shpenzimet ne rritje ne favor te ushtrise
(armates). Te dhenat statistikore tregojne nje rritje relativisht te shpejte te ketyre shpenzimeve.
Keshtu per shembull,ne vitin 2000 shpenzimet ushtarake ne vendet ne zhvillim kane arritur
nje shume marramendese prej 200 miliarde dollare, gje qe paraqet rreth 28% e shpenzimeve
boterore per ushtri. Disa te dhena te tjera statistikore per periudhen 1994 – 2003, tregojne se
shpenzimet per ushtri,ne konsumin e vendeve ne zhvillim, jane rritur prej rreth 20% ne rreth
25% e shpenzimeve boterore ushtarake ( ne vitin 2003 ).
Nje analize nderkombetare qe eshte bere ne vitin 1997 dhe nen patronatin e UNDP –
se,tregon se kur krahasohen perqindjet per vendet ne zhvillim dhe per vendet e
zhvilluara,atehere del perfundimi se vendet ne zhvillim shpenzojne nje perqindje me te larte
te GDP – se tyre per ushtri sesa per arsim-shendetesi ,vazhdimisht duke u krahasuar me vendet
e zhvilluara.
Pra,pervec rritjes se perqindjes per ushtri,ne dekadat e fundit eshte bere edhe ndryshimi
ne strukturen e tyre : me pak mjete financiare shkojne per pagat e ushtarakeve,e me teper per
armatim te persosur . Ne blerjet boterore te armatimit pjesemarrja e vendeve ne zhvillim arrin
ne 75% ,qe eshte perqindje marramendese , sidomos kur merret parasysh niveli I ulte I
zhvillueshmerise se tyre.. Shikuar sipas rajoneve,del se vendet e Lindjes se Aferte dhe te
Afrikes Veriore jane bleresit me te medhenj te armatimit. Ne dekadat e fundit jane paraqitur
ne skenen boterore disa vende ne zhvillim qe jane bere eksportues te armatimit,dhe zakonisht
permenden keto shtete:Brazili( eksportuesi I gjashte ne bote),pastaj
India,Kina,Argjentina,Pakistani,Korea Jugore .Por,ne asnje moment nuk duhet harruar se
vendet e zhvilluara ende prodhojne rreth 80% te te gjithe armatimit boteror.
Pervec implikacioneve(pasojave) politike,rritja e shpenzimeve ushtarake ne vendet e
pazhvilluara ka hapur debatin(diskutimin) mbi ndikimin ekonomik te ketyre shpenzimeve ne
realitetin e vendeve te pazhvilluara ,ne situatat kur pothuaj te gjitha resurset jane te
kufizuara,dhe ku shpenzimet oportunitare te investimeve ne ushtri mund te jene relativisht te
larta.
(Shpjegim.- SHPENZIMI OPORTUNITAR .- Ne p r o d h I m : vlera reale e resurseve
qe shfrytezohen ne nje alternative me te deshirueshme.Keshtu per shembull : shpenzimi
oportunitar I prodhimit te nje njesie plotesuese te mallit te prodhuar eshte output I ushqimit qe
duhet te konsumohet si rezultat I transferit te resurseve nga bujqesia ne prodhim . Ne k o n
s u m : sasia e nje malli nga e cila njeriu duhet te heq dore ne menyre qe te konsumon me
teper ndonje mall tjeter.).
Ata ekonomiste qe e perkrahin rritjen e shpenzimeve per ushtri,jane te mendimit se keto
shpenzime kane ndikim pozitiv ne rritjen ekonomike,dhe kjo eshte pasoje e dobive te medha
nga kerkesa qe buron nga keto shpenzime ,nga hapja e vendeve te reja te punes dhe mundesite
52
per trajnim,si dhe nga ndertimi I infrastruktures bazike(themelore). Te njejtet ekonomiste
gjithashtu shprehin mendimin se shpenzimet oportunitare te investimeve ne favor te ushtrise
jane relativisht me te vegjel,dhe kjo per arsye se keto resurse,sikur te mos shkonin ne favor te
ushtrise,do te shkonin ne drejtim te konsumit privat(personal),kontributi I te cilit konsum per
rritjen ekonomike vijuese eshte relativisht me I vogel . Ne vazhdim,te njejtit ekonomiste
pohojne se konsumi per ushtri ka shpenzime oportunitare relativisht me te ulta,dhe kjo per
arsye se resurset qe shfrytezohen per qellime ushtarake edhe ashtu nuk do te ishin te
disponueshem per shfrytezim publik ,sepse resurset e tilla mund te jene te disponueshem
vetem ne saje te ndihmes dhe kredise nga burimet e huaja.
Nje analize empirike mjaft voluminoze,qe I perkrah pohimet e mesiperme,ka bere
ekonomisti Emil Benoa,dhe kete e ka bere ne shembullin e 44 vendeve . Analiza e tij
shkencore identifikoi korelacionin pozitiv ndermjet shpenzimeve ushtarake dhe zhvillimit
ekonomik .Konstatimi kryesor I ketij ekonomisti eshte se ato shtete qe kane patur perqindje
me te larte te shpenzimeve ushtarake ,njekohesisht kane patur edhe norma me te larta te rritjes
ekonomike,dhe anasjelltas.
Mirepo,keto aspekte positive te shpenzimeve ushtarake jane dukshem me te vogla :
atehere kur kerkesa per elemente ushtarake eshte e orientuar me teper kah furnizuesit e
jashtem ; atehere kur shpenzimet ushtarake kompensohen ne kurriz te konsumit public ;
atehere kur nevojat ushtarake e terheqin per vete nje pjese te madhe te fuqise punetore te
kualifikuar,e cila edhe ashtu eshte deficitare ; dhe atehere kur nuk arrihet te ndertohet
infrastruktura adekuate. Cmimi I konsumit (investimit) per nevojat ushtarake do te jete I larte
nese ngadalesohet formimi I kapitalit njerezor dhe I investimeve private (personale),si dhe
nese ngadalesohet rritja ekonomike ne afat te gjate. Analizat shkencore tregojne se perhere ka
mundesi qe te ndertohet ajo infrastrukture qe do te jep efekte zhvillimore me te medha,e te
mos orientohet vetem ne drejtim te nevojave ushtarake .
Por,pjesa me e madhe e studimeve empirike japin per rezultat faktin se shpenzimet ne
favor te ushtrise kane patur kryesisht ndikim negativ ne rritjen ekonomike. Keshtu per
shembull,ekonomisti David Lim ka analizuar raportin ndermjet ,nga njera ane,konsumit ne
favor te ushtrise,dhe,nga ana tjeter,rritjes ekonomike , dhe kete e ka bere per grupin e 54
vendeve te pazhvilluara.Konstatimi I tij kryesor eshte se ekziston korelacioni negativ ndermjet
konsumit per ushtri dhe normes se rritjes ekonomike. Deri te te njejtat rezultate kane arritur
edhe ekonomistet R.Faine, P.Annez dhe L.Taylor ne studimin qe ka perfshire 69 vende ne
zhvillim .Keto studime empirike kane prezantuar argumente se mund te jene te gabueshme
konstatimet e mehershme te ekonomistit E.Benoa mbi ekzistimin e korelacionit pozitiv
,sepse,ne kohen kur Benoa ka bere analizen e tij,konsumi I madh per nevojat ushtarake ka
qene ne korelacion me ndihmat e medha nga burimet e jashtme. Me renien e ndihmave nga
burimet e jashtme u paraqit edhe ndryshimi I raportit ndermjet konsumit ushtarak dhe rritjes
ekonomike. Dhe ne fund,grumbullimi I materialit ushtarak shpesh here ka per rezultat
shperthimin e lufterave,dhe kjo , sic e deshmojne kete gje lufterat e shpeshta ne Afrike, ka
pasoja katastrofale per zhvillimin ekonomik e social . Pra,pa marre parasysh se cilat jane arsyet
per konsum ushtarak,eshte e qarte se ne kete menyre zvogelohen resurset edhe ashtu te
kufizuara per zhvillimin ekonomik te vendeve ne zhvillim.
53
Ne listen e politikave per te promovuar perparimin ekonomik ben pjese edhe kushtezimi I
ndihmes zhvillimore nga burimet e jashtme me kufizim te mjeteve ne favor te ushtrise,krejt
kjo me qellim qe ndihma ekonomike te mos orientohet ne drejtim te qellimeve ushtarake ;
gjithashtru duhet te permendet ,per vendet qe prodhojne armatim,ashpersimi I kushteve per
te eksportuar armatim ; pastaj, rritja e vellimit te ndihmes ekonomike per vendet e pazhvilluara
ne menyre qe te pershpejtohet prosperiteti ekonomik dhe te forcohet stabiliteti I brendshem
politik ; si dhe ri-alokacioni apo ri-orientimi I resurseve te vendeve te pazhvilluara ne drejtim
te qellimeve te zhvillimit human , e jo per qellime ushtarake. Ne fund,eshte shume I qelluar
konstatimi I UNDP – se ; “ Nese nje qeveri vendos qe me teper te shpenzon per ushtrine e saj
sesa per popullin e saj,atehere ajo qeveri nuk mund te konsiderohet si e perkushtuar per
zhvillimin e resurseve humane “.
MENDIMET E EKONOMISTEVE MBI SEKTORIN
PUBLIK
Gjatë diskutimeve politike shumë rrallë paraqitet një mendim unik.Disa ekonomistë
mendojnë se diskriminimi pozitiv ose mësimi në dy gjuhë në disa shkolla( eshte fjala per
SHBA ),është i dëshirueshëm,por disa ekonomistë nuk pajtohen me këtë. Disa ekonomistë të
tjerë mendojnë që tatimi në të ardhurat duhet të jetë edhe më progresiv,dmth.që individët e
pasur duhet të japin procentualisht një pjesë më të madhe të të ardhurës së tyre për tatim,ndërsa
të varfërit,sipas tyre,duhet të japin më pak.Në anën tjetër, gjithashtu ka ekonomistë që
mendojnë se tatimet duhet të jenë më pak progresivë.Kështu për shembull,disa pajtohen me
vendimet që të lejohet kredia tatimore për t’i mbuluar shpenzimet e shkollimit në
kolexhe(shkolla te larta dyvjecare) ;disa të tjerë mendojnë që ato mjete financiare mund të
shfrytëzohen më mirë, duke përfshirë këtu edhe mënyrat më efikase që të varfërve t’u
mundësohet shkollimi.
Prapë ka ekonomistë që mendojnë se fitimi nga kapitali duhet të tatimohet njësoj si edhe
të ardhurat e tjera ; disa të tjerë mendojnë që fitimi nga kapitali duhet të ketë një trajtim më të
volitshëm ; pra,cështja kryesore kur analizohet një politikë ekonomike është që të
identifikohet burimi i mospajtimeve.
Këto mospajtime zakonisht paraqiten në dy fusha : - ekonomistët nuk pajtohen për sa i
përket pasojave të politikave ekonomike(kur është fjala për analizën pozitive), - dhe nuk
pajtohen për sa i përket vlerave(kur është fjala për analizën normative).
Ekonomistët që janë shkencëtarë dhe kur e analizojnë një politikë ekonomike,para së
gjithash e bëjnë pyetjen se cilat janë pasojat e asaj politike. Për të dhënë përgjigje në këtë
pyetje, duhet të bëhen parashikime se cfarë do të jetë reagimi i amvisnive dhe i firmave.Kështu
për shembull,në vitin 1696 në Angli filloi të aplikohet tatimi në dritare,sepse në atë kohë
dritaret janë trajtuar si luks,kështu që shtëpitë e të pasurve kishin më shumë dritare se shtëpitë
54
e të varfërve.Ky tatim në dritare përafërsisht është trajtuar si zëvendësim i tatimit në të
ardhurat,të cilin tatim shteti nuk ka patur të drejtë ta aplikon dhe zbaton.Kështu shteti,në të
vërtetë, bëri pyetjen se sa e vlerësojnë njerëzit dritën ! Disa individë kanë hequr dorë nga
dritaret e shumta në shtëpi,vetëm e vetëm për të mos paguar tatim,dhe,në të vërtetë,shumë
individë në atë kohë nuk e kanë vlerësuar aq shumë dritën,kështu që shteti ka realizuar më pak
të ardhura tatimore sesa që kishte parashikuar,dhe gjithashtu u rrit numri i shtëpive me më pak
dritare,pra që ishin më të errta.
Ekonomistët në ditët e sotme nuk pajtohen se cili është modeli më i mirë për ta përshkruar
gjendjen e ekonomisë,dhe gjithashtu nuk pajtohen kur është fjala për treguesit
sasiorë(indikatorët kuantitativë).Për shembull,ekonomistët mund të pajtohen që tatimet më të
larta e destimulojnë punën,por nuk pajtohen mbi përmasat e kësaj pasoje.
Modeli standard të cilin e përdorë shumica e ekonomistëve mbështetet në supozimin se
ekzistojnë informatat e përsosura dhe konkurrenca e përsosur,se te gjitha firmat dhe te gjithë
individët janë relativisht të vegjël,kështu që cmimet që i paguajnë për mallrat(produktet) e
blera,ose fitimi që e kanë nga mallrat e shitura,aspak nuk varen nga sjellja e tyre.Edhepse
shumica e ekonomistëve mendon se as informatat e as konkurrenca nuk janë të përsosur,
disa ekonomistë mendojnë që ai model ekonomik i cili mbështetet në informatat e
përsosura dhe në konkurrencën e përsosur,përafërsisht i përgjigjet realitetit.Disa ekonomistë
të tjerë mendojnë se,për shembull kur është fjala për tregun e shërbimeve
shëndetësore,dallimet ndërmjet realitetit dhe modelit janë shumë të mëdha dhe se politika
ekonomike duhet të mbështetet në ato modele që marrin parasysh papërsosmërinë në fushën e
informatave dhe në fushën e konkurrencës.
Madje edhe atëherë kur ekonomistët pajtohen për sa i përket reagimeve që i shkakton një
politikë ekonomike,ata shpesh herë nuk pajtohen se cfarë janë përmasat e pasojave të kësaj
politike.Kjo ka qenë shkak i diskutimeve mbi propozimin e presidentit Bill Klinton në vitin
1993,në lidhje me reformën e mbrojtjes shëndetësore.Shumica e ekonomistëve mendon se
përhapja më e madhe e sigurimit shëndetësor do t’i stimulon individët, të cilët më parë nuk
kanë patur këtë sigurim,që në të ardhmen të shpenzojnë më tepër për shërbime
shëndetësore,dhe kjo se njëra nga arsyet për këtë program ka qene se shumë individë,që nuk
kanë sigurim shëndetësor,edhe nuk kanë mbrojtje shëndetësore adekuate.Mirëpo,mospajtimet
u paraqitën në lidhje me atë se për cilën shumë do të rritet konsumi.Përgjigja në këtë pyetje
ka ndikuar në parashikimin e shpenzimeve të secilit program.
Shpesh ndodhë që ekonomistët bashkëkohorë kujdes të madh t’i kushtojnë faktit se cfarë
do të jetë reagimi (për shembull,reagimi i investitorit ndaj kredisë tatimore investive,ose
reagimi i konsumit ndaj ndryshimeve të normës tatimore në të ardhurat,ose reagimi i kursimit
ndaj ngritjes së normës së interesit).Problemi qëndron aty që hulumtimet e ndryshme,duke i
shfrytëzuar të dhënat e ndryshme dhe metodat e ndryshme statistikore,arrijnë në rezultate të
ndryshme. Disa prej këtyre mospajtimeve do të zhduken gjatë kalimit të kohës,pasi që
ekonomistët kanë më shumë të dhëna dhe zhvillojnë metoda më të mira për t’i analizuar të
dhënat e disponueshme,por megjithatë të kufizuara.
Për dallim nga dy burimet e mëparshme,pra modeli më i mirë për ta përshkruar gjendjen e
ekonomisë,si dhe treguesit sasiorë,si, për shembull, cfarë do të jetë reagimi i kursimit ndaj
55
normave të interesit(kamatës) ,mospajtime këto që burojnë nga ekonomia positive,burimi i
fundit i mospajtimeve bën pjesë në ekonominë normative.Madje edhe atëherë kur ekziston
pajtueshmëria mbi pasojat e një politike ekonomike,mund të paraqiten mospajtime në lidhje
me atë se një politikë a është e dëshirueshme apo jo.Shpesh herë mund të ndodh kjo:një
politikë ekonomike e rrit produktin shoqëror,por i rrit edhe pabarazitë sociale ; ose,politika
ekonomike mund të rrit punësimin ,por e ngrit ,në anën tjetër,inflacionin ;ose që politika
ekonomike e favorizon një grup të interesit,por që grupin tjetër e sjell në një pozitë jo aq të
favorshme.Me fjalë të tjera,cdo politikë ka pasoja të dëshirueshme dhe të
padëshirueshme.Individët e shoqërisë këto pasoja i vlerësojnë në mënyra të ndryshme ,disa
prej tyre i japin më tepër rëndësi stabilitetit të cmimeve sesa papunësisë,ndërsa për disa të tjerë
më i rëndësishëm është zhvillimi sesa pabarazia.
http://economics-pr.weebly.com/ekonomiksi-i-sektorit-publik.html
Top Related