FACULTEIT PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN
_________________________________
Academiejaar 2007 – 2008
De Samenhang tussen Middelengebruik en de
Kwaliteit van Vriendschapsrelaties en Sociale Steun
bij Adolescenten. Een Exploratief Onderzoek.
Nina De Paepe
Promotor : Dr.Veerle Soyez
Copromotor: Prof. Dr. Gilberte Schuyten
Scriptie voorgedragen tot het behalen van de graad van Licenciaat in de Pedagogische
Wetenschappen, optie Orthopedagogiek
III
Dankwoord
Het schrijven van een scriptie is iets waar veel werk in kruipt en is iets wat toch veel tijd in beslag
neemt, daarom wil ik graag enkele mensen bedanken die me gesteund hebben tijdens dit proces.
Eerst en vooral wil ik Dr. Veerle Soyez bedanken voor haar promotorschap, de goede
begeleiding, de talrijke tips en feedback die ze me gegeven heeft bij het schrijven van deze
scriptie. Ook dank aan mijn copromotor, Prof. Dr. Gilberte Schuyten, die me raad gaf bij het
uitvoeren van de statistische analyses.
Tot slot wil ik ook nog mijn ouders bedanken die mij onvoorwaardelijk gesteund hebben tijdens
het schrijven van deze thesis en tijdens mijn schoolcarrière.
IV
INHOUD. 1. Inleiding. ................................................................................................................................................ 1
2. Literatuurstudie .................................................................................................................................... 2
2.1. De adolescentie. ........................................................................................................................... 2
2.1.1. Als leeftijdsfase. ................................................................................................................... 2
2.1.2. Theoretische achtergrond van de adolescentie: Erickson. ............................................ 2
2.1.3. Ontwikkelingstaken: Havighurst. ...................................................................................... 4
2.1.4. Conclusie. ............................................................................................................................. 5
2.2. Vriendschap in de adolescentie. ................................................................................................. 6
2.2.1. Evolutie van vriendschap. .................................................................................................. 6
2.2.2. Kenmerken van vriendschap. ............................................................................................ 8
2.2.2.1. Prosociaal gedrag. ........................................................................................................ 8
2.2.2.2. Intimiteit. ...................................................................................................................... 9
2.2.2.3. Wederkerigheid. ......................................................................................................... 10
2.2.2.4. Conflict. ...................................................................................................................... 10
2.2.3. Invloeden van vriendschap. ............................................................................................. 11
2.2.3.1. Negatieve invloeden. ................................................................................................ 12
2.2.3.2. Positieve invloeden. .................................................................................................. 12
2.2.4. Soorten vriendschappen. .................................................................................................. 13
2.2.5. Sociale steun. ...................................................................................................................... 14
2.2.6. Kwaliteit van vriendschap. ............................................................................................... 16
2.2.7. Vriendschapsverschillen bij jongens en meisjes. ........................................................... 18
2.2.8. Conclusie ............................................................................................................................ 19
2.3. Middelengebruik. ....................................................................................................................... 20
2.3.1. Normoverschrijdend gedrag in de adolescentie. ........................................................... 20
2.3.2. Het gebruiksverloop bij adolescenten. ........................................................................... 22
2.3.3. Cijfermateriaal. ................................................................................................................... 23
2.3.3.1. Alcoholgebruik. ......................................................................................................... 23
2.3.3.2. Druggebruik. .............................................................................................................. 24
2.3.4. Middelengebruik in de adolescentie ................................................................................ 25
2.3.4.1. Beeldvorming. ............................................................................................................ 25
2.3.4.2. Oorzaken. ................................................................................................................... 25
2.3.4.3. Gevolgen. ................................................................................................................... 27
V
2.3.4.4. Verschillen tussen jongens en meisjes. ................................................................... 28
2.3.4.5. Verschillen tussen volwassenen en adolescenten. ................................................ 28
2.3.5. Middelengebruik, adolescentie en vriendschap. ............................................................ 29
2.3.5.1. Theoretische modellen. ............................................................................................ 29
2.3.5.2. De invloed van leeftijdsgenoten en vrienden op het middelengebruik. ............ 31
2.3.5.3. De invloed van de beste vriend op middelengebruik. ......................................... 32
2.3.6. Conclusie. ........................................................................................................................... 33
2.4. Probleemstelling. ........................................................................................................................ 35
2.5. Onderzoeksvragen en hypothesen. ......................................................................................... 35
3. Methodologie ...................................................................................................................................... 37
3.1. Onderzoeksinstrumenten. ........................................................................................................ 37
3.1.1. Adolescent Alcohol and Drug Involvement Scale (AADIS). ..................................... 37
3.1.2. Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS). ................................. 37
3.1.3. Quality of Relationships Inventory (QRI). .................................................................... 38
3.2. Procedure. ................................................................................................................................... 39
3.3. Verwerking van de gegevens en statistische analyse. ............................................................ 40
3.4. Onderzoeksgroep. ..................................................................................................................... 41
3.4.1. Respons. .............................................................................................................................. 41
3.4.2. Kenmerken van de steekproef. ........................................................................................ 41
4. Onderzoeksresultaten. ....................................................................................................................... 43
4.1. Is er een verschil in de vriendschapskwaliteit bij adolescente jongens en meisjes? ......... 43
4.2. Is er een relatie tussen de leeftijd van de adolescent en de kwaliteit van vriendschap? .. 43
4.3. Is er een relatie tussen sociale steun en de kwaliteit van vriendschap bij adolescenten? 43
4.4. Zijn er verschillen in het alcohol-, drug- en het totale gebruik bij adolescente jongens en
meisjes? .................................................................................................................................................... 43
4.5. Zijn er verschillen in kwaliteit van vriendschap bij jongens en meisjes die middelen,
alcohol of drugs gebruiken? .................................................................................................................. 44
4.5.1. Totaal middelengebruik. ................................................................................................... 44
4.5.1.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 44
4.5.1.2. Intensiteit, steun en conflict. ................................................................................... 44
4.5.2. Alcohol ................................................................................................................................ 45
4.5.2.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 45
4.5.2.2. Intensiteit, steun en conflict. ................................................................................... 45
4.5.3. Drugs. .................................................................................................................................. 46
VI
4.5.3.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 46
4.5.3.2. Intensiteit, steun en conflict. ................................................................................... 47
4.6. Is er een relatie tussen middelen-, alcohol- en druggebruik en de kwaliteit van
vriendschap bij adolescenten? .............................................................................................................. 47
4.6.1. Totale middelengebruik. ................................................................................................... 47
4.6.2. Alcoholgebruik................................................................................................................... 48
4.6.3. Druggebruik. ...................................................................................................................... 48
4.7. Zijn er verschillen in kwaliteit van vriendschap bij jongeren in de vroege, midden en late
adolescentie die wel of geen alcohol, drugs of middelen gebruiken? ............................................. 48
4.7.1. Totale middelengebruik. ................................................................................................... 48
4.7.1.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 48
4.7.1.2. Intensiteit, steun en conflict. ................................................................................... 48
4.7.2. Alcoholgebruik................................................................................................................... 49
4.7.2.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 49
4.7.2.2. Intensiteit, steun en conflict .................................................................................... 49
4.7.3. Druggebruik. ...................................................................................................................... 49
4.7.3.1. Totale kwaliteit. ......................................................................................................... 49
4.7.3.2. Intensiteit, steun en conflict. ................................................................................... 50
4.8. Is er een verschil op vlak van de kwaliteit van vriendschap bij jongeren die een
probleemscore halen op de AADIS en jongeren die dit niet doen? ............................................... 50
5. Discussie. ............................................................................................................................................. 51
5.1. Bespreking van de onderzoeksvragen. .................................................................................... 51
5.2. Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek. ...................................................... 57
5.3. Aanbevelingen voor de praktijk. .............................................................................................. 59
6. Bibliografie .......................................................................................................................................... 61
7. Bijlagen. ...................................................................................................................................................
7.1. Printversie van de online-enquête. ......................................................................................................
VII
Lijst met tabellen. Tabel 1: Overzicht van de Steekproefkenmerken ................................................................................. 42
Tabel 2: Overzicht van het Aantal Gebruikers ...................................................................................... 42
Tabel 3: Overzicht van de Gemiddelden op de QRI, MSPSS en AADIS ......................................... 42
Tabel 4: Het Alcohol-, Drug-, en Totale Gebruik bij Jongens en Meisjes ......................................... 44
Tabel 5: Het Gemiddelde Conflict bij Jongens en Meisjes. ................................................................. 45
Tabel 6: De Gemiddelde Steun bij Jongens en Meisjes ........................................................................ 45
Tabel 7: Het Gemiddelde Conflict bij Jongens en Meisjes .................................................................. 46
Tabel 8: De Gemiddelde Steun en Intensiteit bij Jongens en Meisjes ................................................ 46
Tabel 9: Het Geslacht en de Kwaliteit van Vriendschap bij Jongens en Meisjes ............................. 47
Tabel 10: De Gemiddelde Intensiteit, Steun en Conflict bij Jongens en Meisjes ............................. 47
1
1. INLEIDING.
Without friends no one would choose to live, though he had all other goods.
-Aristoteles-
Vriendschappen spelen gedurende het gehele leven een grote rol en zijn voor ons allen belangrijk.
Ook ik hecht veel belang aan mijn vrienden, en zij maken een belangrijk deel uit van mijn leven.
Tijdens mijn adolescentie ontdekte ik zelf de waarde die vriendschappen kunnen hebben en
leerde ik hoe belangrijk deze zijn. Maar ook op de dag van vandaag spelen vriendschappen nog
steeds een grote rol in mijn leven, ik verwacht dat wel altijd het geval zal zijn. Vriendschappen
hebben een grote invloed hebben op het gedrag en de persoonlijkheid, dit zowel bij volwassenen
als bij adolescenten. Dit komt ook vaak terug in modellen en studies. Omdat dit thema voor
iedereen wel relevantie heeft, vond ik dit een interessant onderwerp om te exploreren.
Naast de tijd van grote vriendschappen is de adolescentie ook een fase waarin volop
geëxperimenteerd wordt. Jongeren verleggen zowel op uiterlijk als innerlijk vlak hun grenzen en
geven op deze manier hun identiteit vorm. In de context van het experimenteren gebeurt het
vaak dat jongeren alcohol drinken of drugs gebruiken. Dit doen ze vaak samen met vrienden,
daarom besloot ik me dan ook te focussen op de vriendschapsrelaties en hoe deze beïnvloed
kunnen worden door het drinken van alcohol en/of het gebruiken van drugs.
In deze thesis komt in het eerste deel de literatuurstudie aan bod, waarin een theoretisch kader
gegeven wordt voor het onderzoek, hierbij de begrippen adolescentie, vriendschap en
middelengebruik uitgediept. Deze begrippen worden ook in verband gelegd met elkaar. Op het
einde van de literatuurstudie worden de probleemstelling en de onderzoeksvragen voorgesteld.
In het tweede deel wordt de methodologie uit de doeken gedaan, hierbij wordt een overzicht
gegeven van de onderzoeksinstrumenten, de procedure, de verwerking van de gegevens en
statistische analyse en wordt er een beschrijving gegeven van de onderzoeksgroep.
In het derde deel worden de onderzoeksresultaten weergegeven, dit gebeurt aan de hand van de
gestelde onderzoeksvragen.
Tot slot wordt er in het vijfde deel een discussie gevoerd over de onderzoeksresultaten, worden
opmerkelijke bevindingen besproken en verder uitgediept en volgt een overzicht van de
belangrijkste beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek.
2
2. LITERATUURSTUDIE 2.1. DE ADOLESCENTIE.
2.1.1. ALS LEEFTIJDSFASE.
Jongeren die zich in de leeftijdsfase tussen het kind-zijn en maatschappelijk volwassen-zijn
bevinden, zitten in de adolescentiefase, deze kan ingedeeld worden in drie subfasen. De vroege
fase, van 12-13 tot 14-15 jaar, de middenfase van 14-15 tot 16-17 jaar en de latere fase van 16-17
tot 20-21 jaar en de eindfase van 20-21 tot 24-25 jaar. Voor meisjes zouden de leeftijdsindelingen
iets verschillen, voor hen zouden, vooral in de vroege –en middenfase, jongere leeftijden van
toepassing zijn. (Verhofstadt - Denève, 1991)
De adolescentie wordt gekenmerkt door een aantal belangrijke overgangen van onvolwassenheid
naar volwassenheid. (Steinberg in Helsen, Vollebergh, & Meeus, 1999) De belangrijkste zijn het
begin van de puberteit, de ontwikkeling van cognitieve capaciteiten en de overgang naar nieuwe
sociale rollen. Deze overgangen hoeven volgens Steinberg niet in se problematisch te verlopen.
2.1.2. THEORETISCHE ACHTERGROND VAN DE ADOLESCENTIE:
ERICKSON.
Tijdens de adolescentie vinden er verschillende veranderingen plaats, zowel op lichamelijk,
mentaal als sociaal gebied. Elk van de veranderingen toont een gevoeligheid van de jongere.
Samen leiden de veranderingen op lichamelijk, mentaal en sociaal gebied tot want Erickson de
‘ontwikkelingsopdracht’ van de adolescentie noemt, namelijk de vorming van de identiteit.
Erickson (Verhofstadt-Denève, Van Geert, & Vyt, 2003) ontwikkelde een epigenetisch
ontwikkelingsmodel voor de ego- en identiteitsontwikkeling. Zijn model gaat er van uit dat
vooraleer men een volledige persoonlijkheidsintegratie kan bereiken, men een aantal crises moet
doormaken in verschillende levensfases. Deze crises vinden plaats volgens een vooraf bepaald
grondplan en bouwen voort op elkaar, naar een steeds hoger functionerend en geïntegreerd
geheel. Deze fasen komen overeen met de fases van Freud ( in Verhofstadt-Denève et al., 2003)
maar Erickson voegt er nog componenten aan toe. Zo wordt naast het schema van de seksuele
ontwikkeling, ook een schema voor de sociale uitwisselingen vastgelegd. Volgens Erickson ligt de
volgorde van de ontwikkelingsfasen vast en komt ook het ontwikkelingstempo ongeveer bij
iedereen overeen. (Erickson in Verhofstadt-Denève et al., 2003)
In elke fase vinden veranderingen plaats in instinctieve energie en in de uitbreiding van de sociale
omgeving. Hierdoor worden andere eisen en verwachtingen gesteld en wordt elke fase
gekenmerkt door een specifieke kwetsbaarheid die aanleiding geeft tot een psychosociale crisis.
3
Hierbij moet het individu zichzelf herdefiniëren in relatie tot de nieuwe eisen van de complexer
wordende sociale omgeving. Om ‘volwassen’ te worden, moeten de conflicten uit de vorige fasen
opgelost worden. De voltooiing van de identiteitsontwikkeling leidt tot een ‘integriteit’, waarbij
men besef heeft van de zinvolheid van de eigen individuele levenscyclus in de opeenvolging van
generaties binnen de cultuurevolutie van de maatschappij waarin men leeft. (Verhofstadt-Denève,
1991) Binnen dit model is de adolescentie is volgens Erickson niet de laatste fase, maar wel de
belangrijkste fase.
Meer specifiek is er tijdens de adolescentie sprake van een identiteitscrisis. Deze maakt zich
kenbaar door rolverwarring, verlies van continuïteitsbesef en ervaring van tegenstellingen in de
zelfbeelden. De adolescent gaat twijfelen aan zichzelf en aan de wereld rondom zich. De
opgebouwde zekerheden uit de schoolleeftijd worden tenietgedaan (Verhofstadt - Denève,
1991)p 36 In deze periode dreigt het gevaar van fixatie in grondige identeitsverwarring. Er bestaat
een risico op negatieve identiteitsvorming, waarbij de adolescent houdingspatronen opbouwt die
verbonden zijn met rollen en rolverwachtingen die niet getolereerd worden door de maatschappij.
In ernstige gevallen kan dit leiden uitsluiting en sociaal isolement. Om terug in evenwicht te
komen moet de adolescent zich hieruit losmaken. Tijdens de adolescentie ontstaan ‘grote
vriendschappen’ en komen er experimentele heteroseksuele bindingen tot stand. Beiden moeten
gezien worden als middel tot zelfdefiniëring en vestiging van een psychosociale identiteit.
(Verhofstadt - Denève, 1991) Volgens Erickson is het belangrijk dat de adolescent dit kan doen
zonder te veel maatschappelijke verantwoordelijkheid af te leggen en zonder voor het eigen
levensonderhoud te moeten zorgen. Op die manier is sprake van een psychosociaal moratorium
waarin jongeren tijd en gelegenheid krijgen om zichzelf te ontwikkelen. (Kohnstamm, 2002)
Naast de onderwerping aan zelfgekozen ideaalbeelden, is er tijdens de adolescentie een
onverdraagzame houding aanwezig tegenover de ouders. Dit wordt gezien in het kader van het
verder opbouwen van een psychosociale identiteit, door het uitvoeren van experimenten met
eigenwaarde en het uittesten van de waarde van anderen. Het psychosociaal functioneren komt
neer op iemand willen zijn en anderen helpen om iemand te zijn. De sociale omgeving breidt zich
hierbij uit tot verschillende groepen van leeftijdsgenoten en volwassenen.
De crisis in deze fase bestaat uit een identiteitsverwarring waarin de adolescent de indruk kan
hebben dat hij zichzelf niet meer herkent of kent. Hij begrijpt niet meer wat de sociale omgeving
van hem verwacht. Deze crisis moet worden opgelost langs de integratie van zelfbeelden door de
vorming van een psychosociale identiteit. Want in deze fase wordt de basis gelegd om in de
volgende levensfasen tot hechte wederzijdse intieme relaties te kunnen overgaan. (Verhofstadt-
Denève et al., 2003)
Kort samengevat komt het er volgens Erickson in de adolescentie op neer om zeer diverse en
soms tegenstrijdige zelfbelevingen, die steunen op voorlopige infantiele identificaties, tot een
psychosociaal geheel te integreren. Identiteit impliceert hierbij een selectieve integratie van
successieve identificaties uit vroegere jaren. De oplossing van de conflictsituatie kan slechts
bekomen worden door het vormen van nieuwe identificaties met leeftijdsgenoten en
4
leidersfiguren buiten het gezin. Maar de nieuwe identificaties moeten geïntegreerd worden met de
bestaande identificaties. Zodat de uiteindelijke identiteit, die aan het eind van de adolescentie tot
stand komt, boven de verschillende identificaties met vroegere mensen staat. Fundamenteel in
deze crisis is de twijfel en de angst over de plaats van de eigen persoon binnen een samenleving
die kritisch wordt geëxploreerd. (Verhofstadt - Denève, 1991)
Steinberg (1994) verwoordt het volwassen worden op een gelijkaardige wijze, volgens hem groeit
samengaand met de zich ontwikkelende cognitieve mogelijkheden en de verruiming van de
sociale relaties een kritische twijfel tegenover zichzelf, de wereld en tegenover de ouders. De tijd
waarin alles zeker was verdwijnt hierdoor volgens hem.
2.1.3. ONTWIKKELINGSTAKEN: HAVIGHURST.
Volgens Havighurst (in Andriessen, 1995) wordt de menselijke levensloop gekenmerkt door het
vervullen van opdrachten die in zekere zin specifiek zijn voor de opeenvolgende levensfasen. Hij
spreekt hierbij over ontwikkelingstaken, dit zijn taken die binnen een maatschappij en cultuur aan
verschillende perioden zijn toegeschreven. De taken vertonen een samenhang met de opvoeding
en vorming die een persoon ontvangt. Deze zorgen ervoor dat een mens zijn taken kan vervullen.
Succes in het vervullen van deze taken zorgt voor positieve reacties uit de omgeving en zorgt
voor het ervaren van geluk. Dit heeft op zich positieve gevolgen voor het uitvoeren van latere
taken. Het falen daarentegen zorgt voor negatieve reacties van de omgeving en ongelukkige
gevoelens. (Mönks & Knoers, 2004) Bij het formuleren van deze ontwikkelingstaken baseerde hij
zich op de fasetheorie van Erickson. (Kohnstamm, 2002) De ontwikkelingstaken in de kindertijd
en de adolescentie vloeien voort uit biologische ontwikkeling, terwijl de taken van volwassenen
meer gericht zijn op de sociale ontwikkeling. (Chickering & Havighurst; Havighurst; Havighurst
& lbrecht; Havighurst, Munnichs, Neugarten, & Tomae; Havighurst & Orr in Waynne, Witte &
Galbraith, 2006) De concrete invulling van de ontwikkelingstaken wordt beïnvloed door de
biologische veranderingen in de persoon zelf, de verwachtingen die gesteld worden in de
maatschappij en door de eigen waarden en aspiraties van de persoon. Voor iedere levensfase
onderscheidt Havighurst zes tot acht levenstaken (Mönks & Knoers, 2004), deze taken zijn voor
de adolescentie:
- het accepteren van lichamelijkheid
- het accpteren van de geslachtsrol, voorbereiding op huwelijk en gezin, leren van
emotionele onafhankelijkheid tegenover de ouders, het leren aangaan van relaties met
groepen jongens en meisjes
- het leren van burgerlijke verantwoordelijkheid, verlangen naar en het bereiken van
verantwoord sociaal gedrag
- ontwikkeling van een bewuste waardeschaal en een adequaat wereldbeeld
- voorbereiding op economische onafhankelijkheid, beroepskeuze en –opleiding;
5
Het succesvol beëindigen van de taken leidt tot de ontwikkeling en de differentiatie van
vaardigheden en de persoonlijkheid, zodat meer complexe uitdagingen in de daarop volgende
fasen kunnen aangegaan worden. (Mönks & Knoers, 2004)
Een belangrijke opmerking bij de theorie van Havighurst is dat opvoeding cultureel bepaald is en
dat leer- en socialisatieprocessen de invloed ondergaan van de cultuur waarin ze plaatsvinden.
Daardoor kunnen de ontwikkelingstaken verschillen voor bijvoorbeeld een Amerikaan en een
Europeaan. De vermelde ontwikkelingstaken zijn echter passend voor onze maatschappij.
Daarnaast gaat Havighurst er te veel van uit dat de ontwikkelingstaken opgelegd zijn van uit de
maatschappij. Hij gaat voorbij aan het feit dat mensen ontwikkelingstaken zelfstandig op zich
nemen of verwerpen. (Mönks & Knoers, 2004)
2.1.4. CONCLUSIE.
De adolescentie is een ingrijpende levensfase waarin veel veranderingen optreden. Voor de
adolescent is het niet altijd eenvoudig om hiermee om te gaan, daarnaast krijgt hij tijdens deze
periode de opdracht zich een identiteit te vormen en verschillende ontwikkelingstaken te
volbrengen. Zoals hierboven aangegeven gebeurt dit grotendeels in sociale interacties met
anderen. Deze interacties zijn met ouders, broers en zussen, klasgenoten, vrienden,
leerkrachten… Hieronder wordt één specifieke interactie onder de loep genomen, meerbepaald
de vriendschappen die aangegaan worden in de adolescentie.
6
2.2. VRIENDSCHAP IN DE ADOLESCENTIE.
Vriendschap is gedurende het gehele leven belangrijk. Van in de kindertijd tot op oudere leeftijd
hebben mensen met vrienden een beter gevoel over zichzelf dan mensen zonder vrienden. Zeker
voor jongeren en adolescenten is het maken en houden van vrienden erg belangrijk en wordt er
veel energie in geïnvesteerd. Vrienden en leeftijdsgenoten helpen de jongere om met de wereld
rondom zich om te gaan en bieden een groepsidentiteit die helpt bij de individuele
identiteitsontwikkeling. Daarnaast hebben vriendschappen een grote invloed op het wel of niet
volbrengen van ontwikkelingstaken. (Cotterell, 1996) Tijdens de adolescentie worden
vriendschappen belangrijker. In vergelijking met jongere kinderen zijn adolescenten meer
afhankelijk van hun leeftijdsgenoten. (Larson & Richards, 1991) Bijgevolg is de tijd die vrienden
met elkaar doorbrengen het grootst tijdens de lagere school en de adolescentie. Jongeren zouden
een derde van hun tijd in het gezelschap van vrienden doorbrengen. (Hartup & Stevens, 1999)
De tijd die doorgebracht wordt met de ouders verminderd hierdoor. In vergelijking met 9-jarigen
brengen 15-jarigen de helft minder tijd door bij hun ouders. (Larson & Richards, 1991)
Volgens Hartup en Stevens (1999) hebben 80 a 90% van de jongeren wederzijdse
vriendschappen, waarvan meestal één of twee de beste vrienden zijn en de rest goede vrienden.
De vriendschapsnetwerken variëren in grootte, afhankelijk van leeftijd en geslacht. In de
adolescentie is het netwerk van jongens kleiner en meer exclusief dan dat van meisjes. Het aantal
vrienden blijft vrij constant in de adolescentie en in de jongvolwassenheid. Vriendschappen zelf
maken ook een evolutie mee doorheen de verschillende levensfases.
2.2.1. EVOLUTIE VAN VRIENDSCHAP.
De ontwikkeling van positieve relaties met peers en de ontwikkeling van vriendschappen is een
complexe taak, deze begint reeds in de kindertijd en kent een verdere evolutie tijdens de
adolescentie en vroege volwassenheid.
Tijdens de eerste twee levensjaren is er nog geen sprake van vriendschappen, ondanks het
bestaan van sociaal gedrag zoals lachen, het zoeken van nabijheid, aanrakingen en vroeg
spelgedrag. Tijdens de kleuterjaren vinden er sociale interacties plaats met klasgenootjes of buren,
dit gebeurt primair in de context van gecoördineerd spel. Tijdens deze periode kunnen ook eerste
vriendschappen ontstaan, hoewel deze snel verbroken en opnieuw aangegaan worden. Deze
interacties zijn belangrijk voor het aanleren van vaardigheden, het gewend geraken aan
samenwerken en doorgeven van informatie over zichzelf en het omgaan met negatieve emoties.
Deze vaardigheden ontwikkelen zich verder tijdens de eerste schooljaren. Op een leeftijd van
negen jaar beginnen kinderen vriendschappen aan te gaan met leden van hetzelfde geslacht. Deze
interacties bestaan uit wederkerigheid, emotionaliteit, aandacht voor de noden van de ander en
oprechte affectie en liefde. Het is een meer volwassen vorm van vriendschap en toont aan dat er
7
vaardigheden ontwikkelen op vlak van het krijgen perspectief in het gedrag van anderen en het
empathish vermogen. Hierdoor ervaren kinderen vertrouwen, emotionele steun en belonging.
(Henggeler, Schoenwald, Borduin, Rowland, & Cunningham, 1998)
Tijdens de vroege en middenfase van de adolescentie vergroot de zelfonthulling, toewijding,
respect, vertrouwen en zijn er meer gelijkaardigheden in attitude en waarden. Bij meisjes worden
vriendschappen met meisjes meer intiem. (Henggeler et al., 1998) Deze hogere intimiteit bestaat
volgens Sharabany, Gershoni, & Hofman (1981) meer specifiek uit een betere hechting, meer
vertrouwen en een hogere mate van loyaliteit in vergelijking met jongens.
Tijdens deze periode ontstaan ook de heteroseksuele vriendschappen. (Henggeler et al., 1998;
Sharabany et al., 1981) Adolescenten voelen zich beter, aantrekkelijker, meer opgewonden en
belangrijker bij hen dan bij leden van hetzelfde geslacht. (Richards, Crowe, Larson, & Swarr,
1998) Tijdens de late adolescentie vermindert het belang van de peer groep terug, op dit moment
nemen liefdesrelaties een belangrijker plaats in binnen het sociale netwerk. (Brown, Eicher, &
Petrie in Helsen et al., 2000) Toch zetten vriendschappen die ontstaan in de adolescentie zich
vaak voort in het volwassen leven. (Cotterell, 1996)
Vooraleer men vriendschappen aan kan gaan, moet men eerst positieve peerrelaties aangaan. Om
dit te doen moeten adolescenten over een aantal vaardigheden beschikken zoals het kunnen
innemen van een ander zijn perspectief, emphatish zijn, kunnen samenwerken en het kunnen
aangaan van interacties en de wederkerigheid ervan. (Bukowski et al., Newcomb & Bagwell in
Henggeler et al., 1998) Deze sociale vaardigheden nemen verschillende vormen aan in de
verschillende ontwikkelingsfases. Voor een kleuter is het kijken naar het spel van andere kinderen
een goede start, later zal het op een parallelle wijze meespelen met hen en uiteindelijk zullen ze
samen spelen. Bij een negenjarige is een verbale uitnodiging de start voor samenspel aanwezig en
bij een twaalfjarige is het zo dat hij eerst de andere gaat groeten en een gesprek zal starten over
een passend onderwerp om erna te spelen.
Volgens Henggeler et al. (1998) wijst onderzoek uit dat het al dan niet bezitten van gedrags-,
cognitieve en emotionele vaardigheden interacties met peers beïnvloeden. Andere, minder
belangrijke zaken zijn fysieke aantrekkelijkheid, hygiëne en overeenstemming met de geldende
normen op vlak van kledij en uiterlijk. Problemen hiermee worden in verband gebracht met het
krijgen van negatieve aandacht van peers, waardoor een negatief zelfbesef ontstaat, dat op zich
weer kan leiden tot het ontwijken van peers of het ontstaan van conflicten.
Vriendschappen kennen zelf ook een evolutie. Sommigen verwateren en doven uit. Ze kunnen
uiteindelijk samengaan met wantrouwen en jaloezie of worden beïnvloed door veranderende
omstandigheden. Zo zijn meisjes er zich meer van bewust dat hun vriendin hen kan verlaten voor
een jongen, of maken jongens zich zorgen dat ze niet betrokken worden in de plannen van hun
vrienden. Soms is een vriendschap niet gefundeerd op een stevige basis, of blijven mensen
gewoon kennissen van elkaar omdat ze niet genoeg gemeenschappelijke interesses hebben, of
omdat hun temperament niet overeenkomt. Ze kunnen uitdoven omdat er niet genoeg kansen
8
zijn om ze te onderhouden. Wanneer men ouder wordt gaan jongeren naar verschillende scholen,
verhuizen… Dit veroorzaakt door een tekort aan contacten en gedeelde ervaringen. (Cotterell,
1996)
2.2.2. KENMERKEN VAN VRIENDSCHAP.
Vriendschap is een breed begrip dat dient gedefinieerd te worden. Er zijn reeds veel verschillende
definities voorgesteld in de literatuur, maar hier wordt de volgende definitie verkozen.
“Friendship is a ‘voluntary interdependence between two persons over time, that is intended to
facilitate socio-emotional goals of the participants, and may involve varying types and degrees of
companionship, intimacy, affection and mutual assistance (Hays, 1988, p.395 in Melikşah, Metin,
& Weitekamp, 2007).’’ Deze definitie richt zich op het kwalitatieve aspect van vriendschap, waar
ook in dit thesisonderzoek op gefocust wordt. Andere definities leggen andere klemtonen,
bijvoorbeeld de definitie van Wright & Keple (1981), die zich richt op de vrijwillige
afhankelijkheid van vrienden, of de definitie van Hays (in Canary & Dainton, 2003) die de nadruk
legt op kameraadschap, intimiteit, affectie en steun.
Berndt (1992) onderzocht de voor de adolescent belangrijke kenmerken binnen een vriendschap.
Hij vond dat vriendschappen meestal gebaseerd zijn op het elkaar graag hebben, het vertonen
van prosociaal gedrag (bijvoorbeeld uitlenen van dingen aan elkaar), het tonen van intimiteit
(bijvoorbeeld praten over problemen) en de afwezigheid van conflicten en ruzies. Door hun
kenmerken vormen vriendschappen een veilige plaats voor de exploratie van de identiteit en
intimiteit, voor het uitwisselen van vertrouwelijke gedachten en vormen een oefenruimte om
conflicten te leren oplossen (Cooper & Cooper in Helsen et al., 1999) Hieronder worden de
belangrijkste kenmerken van vriendschappen uitgebreid besproken.
2.2.2.1. Prosociaal gedrag.
Adolescenten gaven aan de studie van Berndt (1992) dat prosociaal gedrag een belangrijk
kenmerk van vriendschap is. Ondanks het beperkte onderzoek hiernaar, bestaan er aanwijzingen
voor een significante relatie tussen vriendschap en prosociaal gedrag. Zo zouden vriendschappen
een unieke context bieden voor interactie en samenwerking, waarin kinderen op een sociale
manier hun ethiek van inter-persoonlijke verantwoordelijkheid en wederzijdse bezorgdheid
construeren.
Anderen (Berndt, Hartup & Stevens in Barry & Wentzel, 2006) argumenteerden dat vrienden
motiverend werken op elkaar omdat ze vormen van prosociaal gedrag vertonen aan elkaar.
Binnen een vriendengroep vinden gedragsveranderingen plaats die kunnen verklaard worden
door de kenmerken van vriendschap binnen deze groep. Vrienden interageren namelijk met
9
elkaar en observeren elkaar. Onderzoek biedt ondersteuning voor deze veronderstelling, want
vergeleken bij kennissen engageren vrienden zich in meer frequente en positieve sociale
interacties die de ontwikkeling van morele overtuigingen faciliteren. (Azmitia & Montgomery in
Barry & Wentzel, 2006) Aanvullend is het zo dat kinderen die prosociaal gedrag observeren bij
leeftijdsgenoten, geneigd zijn om dit gedrag over te nemen. Dit is zo omdat vrienden geneigd zijn
om gedrag te versterken dat lijkt op hun eigen gedrag (Hartup in Barry & Wentzel, 2006)
Uit het onderzoek van Barry & Wentzel (2006)bleek dat de invloed die beste vrienden hebben op
prosociaal gedrag deels verklaard kan worden door observationele leerprocessen. Na het vele
onderzoek over negatief gedrag, zoals alcohol- en druggebruik, blijkt dat ook positief gedrag
overgenomen wordt.
2.2.2.2. Intimiteit.
Intimiteit is gerelateerd aan andere kenmerken van vriendschap, zoals loyaliteit, generositeit en
hulpvaardigheid. (Berndt & Savin-Williams in Berndt, 1992) Vriendschappen die een hoge mate
van intimiteit kennen, hebben vaak nog andere positieve kenmerken. In verschillende studies
werd aangetoond dat, wanneer adolescenten met meer ondersteunende vriendschappen
vergeleken worden met adolescenten met minder ondersteunende vriendschappen, ze een hogere
mate van zelfvertrouwen hebben, minder vaak emotionele stoornissen hebben of depressief zijn
of en beter aangepast zijn op school.
Intimiteit wordt door de adolescenten in het onderzoek van Berndt (1992) aangegeven als een
centraal kenmerk van vriendschap. Tijdens de adolescentie neemt intimiteit een steeds
belangrijkere plaats in. Dit kan komen doordat adolescenten een groeiend begrip krijgen op
gedachten, gevoelens en kenmerken van zichzelf en anderen. Maar het kan ook te wijten zijn aan
het feit dat adolescenten veel tijd met elkaar doorbrengen en dat vriendschappen belangrijker
worden. (Berndt, 1992) Tijdens de vroege adolescentie leren jongens en meisjes om
verwachtingen te definiëren over hun dichte vriendschappen. (Aboud & Mendelson; Laursen in
Radmacher & Azmitia, 2006) Inbreuken op deze verwachtingen gebeuren vaak op vlak van
loyaliteit en vertrouwen. In de vroege adolescentie gebeurt dit het meest. Uitingen van loyaliteit
en vertrouwen kunnen de intimiteit verhogen, net zoals instrumentele activiteiten, bijvoorbeeld
gezamenlijke vrijetijdsbesteding en het bieden van niet-emotionele hulp, dit is zeker het geval bij
jongens. (Radmacher & Azmitia, 2006)
Tussen partners en vrienden zijn er ook verschillen op vlak van intimiteitniveau. (Werebe in
Cotterell, 1996) Wanneer het intimiteitniveau van vrienden met hetzelfde geslacht vergeleken
wordt met dat van partners, blijkt dat dit niveau hoger is bij vrienden. Dit kan verklaard worden
doordat relaties met vrienden langer duren en de stabielere omgeving waarin deze plaatsvinden.
10
2.2.2.3. Wederkerigheid.
De relatie met vrienden wordt niet omschreven als een relatie gebaseerd op ‘quid pro quo’, maar
is gebaseerd op wederkerigheid. Tussen vrienden is er een soort van ‘horizontale’ relatie
aanwezig. (Cotterell, 1996) Deze ontstaat wanneer jongeren over een gelijkwaardige sociale macht
beschikken en wanneer ze gelijkaardige levenservaringen opdoen. Zo ontstaat er wederkerigheid
en gelijkwaardigheid. Wanneer onderzoekers het hebben over vriendschap, wordt binnen steeds
een zekere wederkerigheid verondersteld. Deze wederkerigheid houdt een sociaal geven en
nemen in. Wanneer gevraagd wordt aan mensen van verschillende leeftijden om vriendschappen
te specificeren, verschilt de basisbetekenis weinig over de jaren heen, sociale wederkerigheid staat
hier centraal. (Hartup & Stevens, 1999)
De gedragsstructuren binnen vriendschappen variëren afhankelijk van de leeftijd en hangen
samen met de ontwikkelingstaken of uitdagingen waarmee een persoon geconfronteerd wordt.
Dit is ook het geval op vlak van sociale wederkerigheid. Zo zal de sociale wederkerigheid bij
peuters zich uiten in de tijd die ze samen doorbrengen en in de verbondenheid die aanwezig is
binnen hun interactie. In de lagere school uit zich de wederkerigheid zich in concrete interacties,
zoals het samen spelen. Tijdens de adolescentie wordt ze geuit door het engagement van vrienden
in gemeenschappelijke activiteiten en door zelfonthulling. Bij jongvolwassenen wordt
vriendschap gemengd met werk en ouderschap. Bij ouderen worden vriendschappen dan weer
gescheiden van de werkplaats en zijn deze vriendschappen meer gericht op steun en
kameraadschap. (Hartup & Stevens, 1999)
2.2.2.4. Conflict.
Adolescenten hebben vaak conflicten, met een gemiddelde van zeven meningsverschillen per dag,
dit getal varieert echter met de relatie. In dalende volgorde komen de meesten voor bij moeders
dan bij bij broers en zussen, vrienden en partners; vervolgens bij andere leeftijdsgenoten en
volwassenen. (Furman en Buhrmester in Laursen & Andrew, 1994) In vergelijking met jongens
rapporteren meisjes meer geschillen over relationele zaken, bijvoorbeeld verraad en vertrouwen.
Jongens rapporteren meer geschillen in verband met hun status en hun dominantie (Rose &
Asher; Miller et al. in Noakes & Rinaldi, 2006)
In vergelijking met kinderen rapporteren adolescenten hogere mates van conflict en geven ze aan
meer coöperatieve strategieën te gebruiken, kinderen gebruiken meer agressieve strategieën. Op
vlak van oplossingsstrategieën is er echter geen verschil. (Noakes & Rinaldi, 2006) Daarnaast is
het zo dat conflicten niet voorvallen binnen een vacuüm, en een beslissing van een persoon om
een bepaalde conflictstrategie te gebruiken wordt bepaald door situationele factoren. (Putnam &
Wilson in Park & Antortioni, 2007) De belangrijkste van deze factoren is de conflictstrategie die
de andere persoon gebruikt. Conflict is namelijk een interactief proces dat twee personen of
11
sociale eenheden omvat, personen gaan hun conflictgedrag aanpassen aan elkaar (Knapp et al.;
Thomas in Park & Antortioni, 2007)
Conflicten kunnen negatieve gevolgen hebben, dit op korte en op lange termijn en kan het
gedrag, emotionele toestand of interacties beinvloeden. Er kan ook een invloed zijn op de
individuele psychologische ontwikkeling en het functioneren van een relatie op langere termijn.
(Laursen & Andrew, 1994) Uit recent onderzoek (Berndt & Keefe in Berndt, 1992) is gebleken
dat conflicten met vrienden een negatieve invloed kunnen uitoefenen op interacties met
leeftijdsgenoten en volwassenen. Adolescenten kunnen binnen hun omgang met vrienden een
agressieve interactiestijl ontwikkelen die ze ook vertonen in de omgang met anderen.
2.2.3. INVLOEDEN VAN VRIENDSCHAP.
Vriendschap kan een invloed uitoefenen op het gedrag van de adolescent. Uit verschillende
studies blijkt dat de normen van de peergroep bepalen of een gedrag hip is of niet. (Cox & Cox,
Petraitis, Sussman in Maxwell, 2002) De invloed van de leeftijdsgenoten en vrienden kan volgens
Berndt (1992) op twee manieren tot stand komen. Bij de eerste manier is de invloed van
vriendschap afhankelijk van de kenmerken van deze vriendschapsrelatie. Hierbij hoort
bijvoorbeeld de veronderstelling dat mensen met intieme vriendschappen over een hoger
zelfvertrouwen beschikken. Dit perspectief focust op de kenmerken van de vriendschap. Bij de
tweede manier is de invloed van vriendschap afhankelijk van de attitudes en het gedrag van de
vrienden. Hierbij hoort de veronderstelling dat adolescenten die vrienden hebben die bier
drinken, zelf ook bier zullen drinken. Dit perspectief focust op de kenmerken van de vrienden.
Deze perspectieven bieden volgens Berndt echter een te eenzijdig beeld op de effecten van
vriendschap. Daarom pleit hij voor meer comprehensieve theorieën.
Deze tweede manier werken we hieronder nog verder uit. Alhoewel we ons in ons onderzoek
eerder richten op de kenmerken van de vriendschapsrelatie zelf. Een model dat hierbij aansluit is
dat van Hartup & Stevens (1999). Volgens hen wordt de positieve invloed van een vriendschap
bepaald door de persoon van de vriend. Goed sociaal aangepaste vrienden kunnen gezien worden
als sociaal kapitaal waarop gesteund kan worden bij het aangaan van uitdagingen. Daarentegen
kunnen vrienden die sociaal slecht aangepast zijn een negatieve invloed hebben op de
ontwikkeling.
Een andere theorie dat over de wederzijdse beïnvloeding van vrienden en adolescenten gaat, is
deze van Berndt. Volgens hem is de beïnvloeding het meest aanwezig tussen twee vrienden, maar
bestaat ze ook in vriendengroepen. Ze zou het meest afhankelijk zijn van positieve bekrachtiging
en niet van een coërcief afdwingproces. Zo kunnen vrienden bijvoorbeeld hun afkeuring of
goedkeuring uiten over bepaalde onderwerpen door erover te redeneren. De invloed van de rede
is met ander woorden belangrijk. Er is nog een andere manier waarop vrienden invloed kunnen
uitoefenen, bijvoorbeeld door druk te zetten op elkaar, en doordat ze beseffen dat ze uitgelachen
12
of afgekeurd zullen worden wanneer hun mening verschilt van die van hun vrienden. Wanneer
dit te veel voorvalt zullen vrienden nieuwe vrienden zoeken. (Berndt, 1992) Uit een longitudinale
studie van Berndt & Savin-Williams (in Berndt, 1992) is gebleken dat de richting van de
beïnvloeding, dus positief of negatief, afhankelijk is van de eigenschappen van de vriend in
kwestie. Vrienden die het graag goed doen op school beïnvloeden hun vrienden zodanig dat zij
het ook goed willen doen. Het omgekeerde is ook mogelijk. De wederzijdse beïnvloeding van
vrienden resulteert in een grotere gelijkaardigheid tussen vrienden. Vaak neemt men een positie in
die zich plaatst tussen hun oorspronkelijke positie en deze van hun vrienden.
Vriendschappen worden meestal gekarakteriseerd door sterke emotionele banden, hierdoor
vergroot de kans dat vrienden elkaars gedrag imiteren en beïnvloeden. (Berndt & Perry in Barry
& Wentzel, 2006) Invloed van vrienden, onder vorm van observationeel leren, komt het meest
voor wanneer de vriendschapskwaliteit hoog is, er een hoog aantal interacties is en de
vriendschap stabiel is. (Barry & Wentzel, 2006) Daarnaast blijkt de invloed van leeftijdsgenoten af
te hangen van het terrein waarop deze invloed onderzocht wordt. Zo hebben leeftijdsgenoten op
het relationele terrein en op vlak van vrije tijd een grote invloed. Op vlak van school- en
beroepskeuze hebben leeftijdsgenoten dan weer minder invloed dan de ouders. (Helsen, 2001)
Hieronder worden kort de mogelijke negatieve en positieve invloeden bekeken.
2.2.3.1. Negatieve invloeden.
Het meest voorname aspect hierbij is de negatieve invloed van vrienden op alcohol- en
druggebruik en op delinquent gedrag. (Barret, Simpson & Lehman; Brook, Whiteman & Gordon;
Steinberg & Silverberg in Berndt, 1996) Een vriendschap met personen die weinig sociaal
aangepast zijn kan leiden tot tekorten in ontwikkeling. (Hartup & Stevens, 1999) Daarnaast
vergroot het probleemgedrag tijdens de overgangsfase naar de adolescentie wanneer er
vriendschappen zijn met jongeren die een gedragsprobleem hebben.(Bernd, Hawkins & Jiao in
Hartup & Stevens, 1999) Ten slotte zijn er studies die suggereren dat negatieve gedragspatronen
en conflicten die plaatsvinden binnen een vriendschap kunnen zich veralgemenen naar de
interacties met ouders en andere leeftijdsgenoten, waardoor een agressieve interactiestijl
ontwikkeld wordt. (Berndt, 1992)
2.2.3.2. Positieve invloeden.
Uit verschillende studies is gebleken dat vriendschappen een positieve invloed hebben op het
leven van jongeren. Zo bevorderen ze de sociale en emotionele groei. Op vlak van emotionele
steun worden ze minder afhankelijk van hun ouders en meer afhankelijk van hun vrienden.
(Hartup in Way & Greene, 2006) Daarnaast hebben longitudinale studies aangetoond dat
kinderen van zes jaar betere schoolse attitudes hebben wanneer ze al vrienden hebben voor hun
13
schoolcarrière. Ze zijn ook succesvoller in het onderhouden van oude vriendschappen en in het
maken van nieuwe (Ladd, 1990 in Hartup & Stevens, 1999). Een gelijkaardige observatie is
gedaan bij adolescenten. Voor hen zou de verandering van lagere naar secundaire school
psychologisch minder belastend zijn wanneer deze gebeurt in het gezelschap van vrienden
(Berndt & Keefe, 1992 in Hartup & Stevens, 1999). Vriendschappen oefenen ook een invloed uit
op het zelfvertrouwen van adolescenten, bij zij die vrienden hebben is dit veel groter dan bij hen
zonder vrienden. Wanneer adolescenten ondersteunende en intieme vriendschappen hebben, is
de kans kleiner dat ze delinquent gedrag vertonen, en kunnen ze beter omgaan met stressvolle
levensgebeurtenissen. (Hartup & Stevens, 1999) Deze jongeren hebben ook minder last van
depressie of andere emotionele stoornissen. (Berndt, 1992) Volgens Berndt is het zelfs zo dat de
positieve invloeden groter zijn op adolescenten dan de negatieve.
2.2.4. SOORTEN VRIENDSCHAPPEN.
Overeenkomsten tussen vrienden verklaren waarom ze vrienden worden. (Hallinan & Williams in
Barry & Wentzel, 2006) Adolescenten kiezen vaak personen uit waarin ze zichzelf herkennen en
die gelijkaardig zijn aan zichzelf. (Berndt, 1992) Bij de keuze van nieuwe vrienden zullen
adolescenten personen kiezen die lijken hun bestaande vrienden en deze gelijkenissen voorspellen
het verloop van de vriendschap.(Degirmencioglu & Urberg in Urberg, Degirmencioglu, &
Pilgrim, 1997) Ook in deze lijn liggen de bevindingen van Newcomb (in Bot et al., 2005), volgens
hem maken adolescenten meestal deel uit van een peergroep die bestaat uit leden met dezelfde
sociale status als hen. Dit wil echter niet zeggen dat er geen vriendschappen bestaan uit personen
met een verschillende status. Als dit het geval is, is dit vaak omdat men dezelfde waarden en
normen hanteert (Bot et al., 2005) en omdat men op deze manier een complementaire rol vervult,
de jongere met de hoogste status oefent hierbij controle uit (Forsyth in Bot et al., 2005).
Cohen (in Maxwell, 2002) ontkracht deze redenering echter. Volgens hem kiest men eerder een
persoon die anders is. Vervolgens wordt men beïnvloed door het verschillende gedrag van deze
persoon. Volgens is hem is dit zo omdat het bijna onmogelijk is mensen te vinden die op alle
vlakken op elkaar gelijken. In het begin van een vriendschap beschikt men daarnaast niet over alle
informatie over de persoon, waardoor men pas later verschillen opmerkt. Men zou ook niet
bewust op zoek gaan naar personen die op zichzelf lijken, vriendschappen worden eerder bepaald
door andere factoren zoals nabijheid en affiniteit.
Onderzoek naar vriendschapstrategieën en manieren om vriendschappen aan te gaan (Wentzel &
Erdley, 1993) wees uit dat jongeren zowel kennis hebben over gepaste strategieën, zoals het
aangaan van interacties, vriendelijk zijn, het vertonen van prosociaal gedrag, het bieden van
sociale steun, en zichzelf en anderen respecteren. Maar ze kennen ook ongepaste strategieën zoals
psychologische agressie, zichzelf negatief voorstellen en antisociaal gedrag… Ze dienen beiden te
bezitten om vrienden te maken. Maar toch speelt prosociaal gedrag een intermediaire rol dat het
14
verband legt tussen gewone aanvaarding door leeftijdsgenoten, en het hebben van vrienden. Het
onderscheid tussen aanvaarding en vriendschap dient volgens Parker & Asher in stand gehouden
te worden, aangezien niet alle kinderen die door iedereen aanvaard worden vrienden hebben.
Evenmin is het zo dat kinderen die door weinig anderen aanvaard worden weinig of geen
vrienden hebben. (Parker & Asher, 1993) Bij jongens is het vernoemen en vertonen van
ongepaste strategieën een sterke voorspeller van de aanvaarding door leeftijdsgenoten. Bij meisjes
zijn positieve strategieën namelijk respect voor zichzelf en anderen, en het bieden van sociale
steun, sterke voorspellers van de aanvaarding door leeftijdsgenoten. Proactief gedrag is
belangrijker voor meisjes en negatief gedrag voor jongens. (Wentzel & Erdley, 1993)
Een onderscheid dat vaak gemaakt wordt is dat tussen vrienden en beste vrienden. Beste
vrienden zijn hierbij de personen waar men zich het meest nabij mee voelt. Vriendschappen
tussen beste vrienden zijn standvastiger dan andere soorten vriendschappen en zijn beter bestand
tegen de effecten die de omgeving erop heeft. Als we het netwerk van vrienden bekijken als een
reeks van concentrische cirkels, dan staan de dichtste vrienden of intimi centraal. In een tweede
cirkel staat het uitwisselingsnetwerk, dit omvat personen die steun bieden. Een derde cirkel is
omvat het interactieve netwerk, dit gaat over personen waarmee interacties gebeuren. Het meest
centrale netwerk en het uitwisselingsnetwerk bestaan uit ongeveer 5 tot 20 personen.
Claes (in Cotterell, 1996) maakt een soortgelijk onderscheid tussen relaties op basis van volgende
omschrijvingen. De eerste groep die hij onderscheid zijn de intieme vrienden, dit zijn het kleine
aantal vrienden waarmee vaak afgesproken wordt, waar er veel dingen mee gedaan worden en
waarmee men zich ‘close’ voelt. Vervolgens zijn er de personen die goed gekend zijn, waar vaak
mee gepraat wordt en die leuk zijn om te ontmoeten, dit zijn de vrienden. Ten slotte zijn er de
kennissen, van deze personen is de naam gekend en tegen hen wordt iets meer gezegd dan ‘hallo’.
2.2.5. SOCIALE STEUN.
Binnen vriendschappen is sociale steun aanwezig als integraal deel van de interacties. Volgens
Hobfoll & Stokes (in Cotterell, 1996) bestaat sociale steun uit sociale interacties en relaties die
individuen effectieve steun verlenen, of een gevoel van verbondenheid verlenen dat aangevoeld
wordt als het zorg dragen voor elkaar en graag elkaar zien. In alledaagse relaties komt steun voort
uit de verbondenheid met vrienden, en uit het ervaren van betrouwbare bondgenootschappen,
gevoelens van solidariteit en belonging. Deze steun wordt met verleend via het netwerk van
vrienden. Door alledaagse uitwisselingen, wordt een psychologische gemeenschap gevormd
waarin steun, hulp en advies geboden wordt wanneer nodig. (Cotterell, 1996)
Hierboven maakten we reeds het onderscheid tussen verschillende soorten vriendschappen. Nu
is er gebleken dat er ook verschillen bestaan op vlak van sociale steun. Zo is er een duidelijk
verschil tussen de steun van kennissen en vrienden. Bij vrienden is deze steun gebaseerd op
15
toewijding, terwijl deze bij kennissen gebaseerd is op wat volgens Fisher (in Cotterell, 1996)
‘friendship of convenience’ is.
Kahn & Antonucci (in Cotterell, 1996) onderscheiden op hun beurt drie verschillende soorten
steun: (materiële) hulp, (cognitieve) bevestiging en (emotionele) affectieve steun. Affectieve steun
is gebaseerd op het begrip en de sympathie die bestaat tussen vrienden en is afhankelijk van de
nabijheid van de relatie. De integriteit die aanwezig is binnen een vriendschap bepaalt de tweede
soort steun, namelijk (cognitieve) bevestiging. Binnen de sociale steun bestaat er steeds een vorm
van continuïteit, hierdoor laten vrienden blijken dat ze er nog steeds zijn voor elkaar, ondanks de
negatieve gebeurtenissen die er kunnen voorvallen. Bevestiging wordt in deze zin geboden door
het geven van stabiliteit en zekerheid.
Het krijgen van sociale steun is belangrijk bevonden voor de psychologische en fysieke
gezondheid in de volwassenheid (Cohen & Wills in Levitt, Guacci-Franco, & Levitt, 1993).
Sociale steun is ook bevorderend voor de eigenwaarde en het socio-emotionele functioneren.
(Dubow, Tisak, Causey, Hryshko & Reid; Kahn & Antonucci in Levitt, Guacci-Franco, & Levitt,
1993) Kinderen die veel sociale steun krijgen zijn volgens hun leerkrachten minder
teruggetrokken en minder depressief. Tot slot zou het ook een buffer zijn voor stressvolle
levensgebeurtenissen (Zimet, Dahlem, Zimet, & Farley, 1988)
Een theoretisch model rond sociale steun is het ‘convoy model’ van Kahn & Antonucci. (in
Levitt, Guacci-Franco, & Levitt, 1993) Het gaat ervan uit dat het ‘social convoy’ een netwerk is
van relaties dat meebeweegt met een persoon doorheen het leven. Er zijn veranderingen mogelijk
in de structuur van dit netwerk, maar er is wel continuïteit in de uitwisseling van steun aanwezig.
Studies op volwassenen hebben bewijs geleverd voor de consistentie van dit model (Antonucci,
Levitt in Levitt, Guacci-Franco, & Levitt, 1993) Binnen dit model is er sprake van veranderingen
in sociale steun naargelang de leeftijd, meerbepaald in de perifere delen van het netwerk.
Adolescenten rapporteren dat ze meer steun krijgen van vrienden dan van het uitgebreide
familiale netwerk, dat het belangrijkste is in de kindertijd. Het naar voor komen van
vriendschappen als primaire bronnen van steun is consistent met theorieën die binnen
vriendschappen een verandering aangeven van kameraadschappelijk zijn naar meer intiem en
ondersteunend zijn. (Furman & Burmeister in Levitt, Guacci-Franco, & Levitt, 1993) De
veranderingen beginnen rond de leeftijd van tien jaar en blijven stabiel tussen de leeftijd van
vijftien tot achttien jaar. De veranderingen uiten zich in het ontwikkelen van autonomie en het
vormen van mutuele relaties met leeftijdsgenoten. (Colarossi, 2001) De nadruk op vrienden kan
gezien worden als een stap naar het verkrijgen van autonomie. Ondersteunende vriendschappen
kunnen ook een brug zijn naar het vormen van nieuwe gezinsstructuren (door trouwen en
kinderen te krijgen) tijdens de late adolescentie.
Sociale steun is een aspect van relatiekwaliteit en is een concept dat verandert met leeftijd en de
soort van relatie. (Levitt, Guacci-Franco, & Levitt, 1993) Sociale steun kan verkregen worden uit
verschillende hoeken, bijvoorbeeld van ouders, vrienden of leerkrachten. Er is gebleken dat
sociale steun van ouders en van leeftijdsgenoten twee relatief onafhankelijke systemen zijn.
16
(Helsen, Vollebergh, & Meeus, 2000) Deze twee systemen staan echter toch in relatie met elkaar,
want tijdens de adolescentie wordt de sociale steun die verkregen wordt van vrienden groter en
daalt de sociale steun die ervaren wordt van de ouders. (Cauce, Reid, Landesman & Gonzales in
Helsen, Vollebergh, & Meeus, 2000). De meeste veranderingen op vlak van sociale steun
gebeuren gemiddeld voor zestien jaar, het veranderingsproces duurt langer bij jongens en komt
bij hen later voor. (Helsen, Vollebergh, & Meeus, 2000) Tussen jongens en meisjes bestaan er dus
verschillen op vlak van sociale steun. Meisjes geven aan dat ze in het algemeen meer sociale steun
ervaren. (Helsen, Vollebergh, & Meeus, 2000) Daarnaast geven ze aan dat ze meer sociale steun
krijgen van vrienden dan van volwassenen en zijn ze ook meer tevreden van de sociale steun van
vrienden. Jongens rapporteren dat ze meer steun krijgen van volwassenen dan van vrienden, maar
zijn meer tevreden met de steun van vrienden. Deze bevindingen suggereren dat meisjes meer
gericht zijn naar leeftijdsgenoten voor steun en dat jongens zich niet specifiek op een groep
richten. (Colarossi, 2001) Daarenboven is er gesuggereerd dat meisjes minder maar wel meer
intensieve contacten hebben, jongens zouden een meer uitgebreid netwerk hebben dat
grotendeels bestaat uit meer oppervlakkige relaties. (Bryant in Helsen et al., 2000)
2.2.6. KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP.
Verandering in de perceptie van kwaliteit van vriendschap komt voor tijdens de midden en de
late adolescentie, wanneer het verlangen naar emotionele autonomie tegenover de ouders en het
verlangen naar emotionele steun van leeftijdsgenoten groot is. (Steinberg in Way & Greene, 2006)
Ook uit het onderzoek van Way & Greene (2006) blijkt dat adolescenten denken aan te voelen
dat de kwaliteit van hun algemene en meest nabije vriendschap verbetert. Er bestaat hier geen
eenduidige verklaring voor, het is mogelijk dat de kwaliteit verbetert omdat de duur van de
vriendschap langer wordt. Het is echter ook mogelijk dat dit het gevolg is van de ontwikkeling
van de adolescent, bijvoorbeeld door de verbetering van inter-persoonlijke en cognitieve
vaardigheden. Andere verklaringen suggereren dat adolescenten meer capabel worden om
wederkerige ondersteunende vriendschappen op te bouwen wanneer ze hun eigen identiteit
exploreren en vaststellen. Een verhoging in romantische interesses en betrokkenheid kan ook een
verhoging van ontvangen intimiteit en steun binnen vriendschappen tot gevolg hebben,
vriendschappen bieden namelijk een forum waarbinnen deze zaken kunnen besproken worden
(Azmitia, Ittel & Kamprath in Way & Greene, 2006).
Het ecologisch model van Bronfenbrenner suggereert dat de perceptie van adolescenten over de
kwaliteit van vriendschap wordt beïnvloed door verschillende factoren die spelen op het
individuele niveau, zoals zelfvertrouwen; en op het contextuele niveau, zoals familie en school.
Deze laatste wordt vaak gezien als een belangrijke plaats voor het ontwikkelen van peerrelaties.
Volgens een model dat de schoolomgeving in verband brengt met de sociale ontwikkeling en
aanpassing van de adolescent (Epstein & Karweit in Way & Greene, 2006), zijn de onderlinge
17
relaties tussen leerlingen, de relatie tussen leerling en leerkracht en het gevoel van veiligheid in de
school cruciaal. De steun die ervaren wordt van leerkrachten en andere leerlingen helpen of
hinderen de mogelijkheden van de adolescent om ondersteunende vriendschappen aan te gaan en
te bestendigen. Daarnaast motiveren veilige en ordelijke omgevingen adolescenten om positieve
peerrelaties aan te gaan en hun inter-persoonlijke vaardigheden te vergroten.
Binnen dit ecologisch model zijn er indicaties dat de variabelen op het contextuele niveau betere
voorspellers zijn van verandering in vriendschapskwaliteit dan variabelen op het individuele
niveau. Variabelen die samenhangen met de vriendschapskwaliteit zijn familiale relaties, de relatie
leerling – leerkracht en de onderlinge relatie tussen leerlingen. Leerlingen die bijvoorbeeld goed
overeenkomen met veel andere leerlingen rapporteren een hogere stijging in hun perceptie van
vriendschapskwaliteit in vergelijking met leerlingen die met weinig anderen overeenkomen.
Ondanks de ontwikkelingstheorie (Bronfenbrenner in Way & Greene, 2006) die suggereert dat de
contexten van familie, school en peers elkaar beïnvloeden, wordt onderzoek vaak beperkt tot de
voorspellers van vriendschapskwaliteit op het individuele of familiale niveau. (Armsden &
Greenberg; Buhrmester & Yin in Way & Greene, 2006)
Voorspellers op het familiale niveau zijn bijvoorbeeld culturele normen en verwachtingen, op
basis van etniciteit en ras. Wanneer er veranderingen optreden door tijdens de ontwikkeling -
bijvoorbeeld de verbetering van cognitieve vaardigheden - binnen een culturele context die non-
familiale relaties ontmoedigt, kan het zijn dat de perceptie van de kwaliteit van vriendschap in
mindere mate verbetert, in vergelijking met een context die deze relaties wel aanmoedigt.(Cooper
& Cooper in Way & Greene, 2006) Way & Greene (2006) vonden in hun onderzoek echter geen
etnische verschillen in de perceptie van de kwaliteit van vriendschap.
Het hebben van een vriend, de vriendschapskwaliteit en het aanvaard worden door een groep
dragen allen onafhankelijk bij tot het voorspellen van eenzaamheid bij kinderen. De
vriendschapskwaliteit is lager bij kinderen die in mindere mate aanvaard worden, ook al zijn ze
zelf tevreden met deze vriendschappen. Ze zijn meer problematisch op vlak van zorg dragen,
hulp bieden, begeleiding, probleemoplossing, conflicten en verraad. (Parker & Asher, 1993) De
kwaliteit van vriendschap is ook gerelateerd aan het psychologisch welzijn van adolescenten en
aan de wijze waarop ze omgaan met stresserende gebeurtenissen. Tijdens de overgang van lagere
school naar secundair onderwijs vergroot het leiderschap van adolescenten die stabiele,
ondersteunende en intieme vriendschappen hebben. Sociale isolatie is groter bij leerlingen met
onstabiele en vriendschappen van lage kwaliteit. (Hartup & Stevens, 1999)
De vriendschapskwaliteit wordt ten slotte ook beïnvloed door de ouders. Volgens Parke, Burks,
Carson, Neville & Boyum (in Henggeler et al., 1998) zou dit gebeuren op drie manieren. Ten
eerste door de affectieve en instrumentele kwaliteit van de ouder-kind relatie. Ten tweede
doordat ouders als coaches het sociaal gewenst gedrag van hun kind kunnen beïnvloeden, zo
kunnen ze bijvoorbeeld suggereren om speelgoed te delen. Ten derde beïnvloeden ze de kwaliteit
doordat ze het sociale leven van hun kinderen regelen en hen kansen bieden om sociale contacten
aan te gaan en deze contacten controleren. Daarnaast kunnen ouders het negatieve gedrag,
18
bijvoorbeeld druggebruik, beïnvloeden. Een hoge mate van ouderlijke steun en betrokkenheid
zou de invloed van deviante peers beperken. (Dishion, Patterson, Stoolmiller & Skinner;
Frauenglass, Routh, Pantin & Mason; Masen Cauce,, Gonzeales & Hiraga; Poole & Rigoli in
Henggeler et al., 1998)
2.2.7. VRIENDSCHAPSVERSCHILLEN BIJ JONGENS EN MEISJES.
Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat er op vriendschappelijk vlak verschillen zijn tussen
jongens en meisjes. Deze verschillen uiten zich zowel in de vriendschap zelf, in het tot stand
komen van vriendschappen, de vriendschapskwaliteit, als in de keuze van de vrienden. Hieronder
wordt dit kort besproken.
De vriendschapsverschillen bij jongens en meisjes vallen te verklaren door verschillende
socialisatieprocessen. Zo worden in de socialisatie van meisjes de relationele vaardigheden en het
inter-persoonlijke begrip benadrukt. Meisjes zijn meer gericht op de relatie zelf. Dit leidt tot een
hogere intimiteit en een verhoging van deze intimiteit over een langere periode binnen
vriendschap tussen meisjes. (Gilligan; Belenky, Clinchy, Goldberger & Tarule in Way & Greene,
2006) In de latere adolescentie halen jongens meisjes echter in op vlak van het verlangen,
bereidheid en mogelijkheid tot intieme en ondersteunende vriendschap met leden van het zelfde
geslacht.
Volgens Edner & Halliwan (in Cotterell, 1996) is er een verschil in het proces van
vriendschapsvorming tijdens de vroege adolescentie. Dit blijkt uit de vorming van nieuwe
contacten van een vriendengroep met een derde persoon. Wanneer er bijvoorbeeld door één
meisje contact wordt gemaakt met een paar vrienden, wordt de vriendencirkel niet groter, maar
valt deze uiteen in vriendschappen in paren, bijvoorbeeld door de nieuwkomer uit te sluiten, of
door een van de twee oorspronkelijke vrienden te verlaten. Meisjes zien vriendschappen als iets
exclusief, een soort ‘gekozen’ worden. Dit vormt een tegenstelling tot de jongens die uitgebreide
groepen vormen. Een derde persoon wordt daarbij als vriend opgenomen wordt in de
vriendengroep en wordt niet uitgesloten.
Jongens en meisjes neigen ernaar om vriendschappen aan te gaan met leden van het zelfde
geslacht tot in de midden en late adolescentie, later vermindert dit. (Lempers & Clark-Lempers in
Cotterell, 1996) Meisjes hechten meer belang aan vriendschappen dan jongens, maar zowel
jongens als meisjes vinden vriendschap met leden van hetzelfde geslacht belangrijk. De
belangrijkste zaken die ze uit deze vriendschappen halen zijn vertrouwen, kameraadschap en
intimiteit. Door het belang dat jongeren aan deze vriendschappen hechten, heeft dit gevolgen
voor de hoeveelheid tijd die ze met elkaar doorbrengen.
19
Volgens Way & Greene (2006) zijn er verschillen tussen jongens en meisjes op vlak van
vriendschapskwaliteit. Tijdens de adolescentie zou, in vergelijking met meisjes, bij jongens de
kwaliteit in een sneller tempo verhogen. Hierbij moet wel rekening gehouden worden met het feit
dat hun vriendschapskwaliteit lange tijd lager is dan deze van meisjes. Deze bevinding
ondersteunt het model dat socio-culturele factoren ook een invloed hebben op de kwaliteit van
vriendschap.
Meer specifiek op vlak van intimiteit is gebleken dat meisjes een hogere mate van intimiteit
rapporteren dan jongens. (Buhrmester; Sapadin; Sharabany et al. in Radmacher & Azmitia, 2006)
Dit kan echter het gevolg zijn van de wijze waarop intimiteit gedefinieerd en gemeten wordt.
(Camarena et al.; Leaper; McNelles & Connolly; Swain in Radmacher & Azmitia, 2006) In het
onderzoek van Camaerena et al. (in Radmacher & Azmitia, 2006) werd intimiteit gedefinieerd als
emotionele nabijheid. In dit onderzoek rapporteerden jongens en meisjes dezelfde mate van
emotionele nabijheid. Er zouden wel verschillen zijn in de manier waarop deze nabijheid tot
stand komt. Bij meisjes voorspelt de mate van zelfonthulling de nabijheid, bij jongens wordt deze
voorspeld door zelfonthulling en gezamenlijke activiteiten. Later in de adolescentie wordt
zelfonthulling echter het belangrijkste aspect van intimiteit voor zowel jongens als meisjes. Uit
het onderzoek van Radmacher & Azmitia (2006) blijkt dat naast zelfonthulling ook emotionele
steun een belangrijk aspect is van intimiteit. Meisjes in de vroege adolescentie vonden emotionele
steun echter twee keer zo belangrijk als intimiteit. Dit hangt samen met wat Reis & Shaver (in
Radmacher & Azmitia, 2006) veronderstelden, namelijk dat de reactie van de vriend op
zelfonthulling een grote rol speelt in de perceptie van intimiteit.
Bij meisjes is gebleken dat zelfonthulling de intimiteit verhoogt. Bij jongens leiden zelfonthulling
en gezamenlijke activiteiten hiertoe. (Camarena, Sarigiani & Petersen; McNelles & Connoly;
Sharbany et al. in Radmacher & Azmitia, 2006) Ook het bediscussiëren van niet persoonlijke
onderwerpen vergroot de intimiteit, al is dit meer het geval bij oudere adolescenten en bij meisjes.
2.2.8. CONCLUSIE
Rond vriendschap is er al heel wat geschreven en veel onderzoek gedaan. Er is onderzoek gedaan
naar de belangrijkste eigenschappen van vriendschap, soorten vriendschappen, positieve en
negatieve invloeden, geslachtsverschillen, de kwaliteit ervan… Vriendschapskwaliteit is voor dit
onderzoek het meest belangrijke. In de literatuur is vooral onderzocht hoe ze beïnvloed wordt,
ook wij willen dit onderzoeken en willen bekijken of er een verband is met het middelengebruik
van de adolescent. Daarom geven we hieronder een kort overzicht over de relevante literatuur
over middelengebruik.
20
2.3. MIDDELENGEBRUIK.
Er zijn observaties die suggereren dat de ontwikkelingsfase van de adolescentie belangrijk is in
het ontstaan van aan middelen gebonden stoornissen. In vergelijking met andere
leeftijdsperiodes, zijn mensen tijdens de adolescentie meer geneigd om zich te conformeren met
de geldende normen in de leeftijdsgroep, op deze manier wordt men kwetsbaarder om te starten
met risicogedrag. (Finkenauer et al. in Poelen, Engels, Van Der Vorst, Scholte, & Vermulst, 2007)
Daarnaast blijkt dat adolescenten in vergelijking met ouderen meer met producten
experimenteren. Verhoudingsgewijs kennen jongeren als groep een hogere incidentie van alcohol
en drugproblemen. Als men retrospectief kijkt bij volwassenen met een bestaande tabak-,
alcohol- of drugverslaving, merkt men bij de meeste verslaafden dat de middelenproblematiek
steeds tijdens de adolescentie of jongvolwassenheid begon. Bij volwassen verslaafden aan illegale
drugs blijkt dat ze gemiddeld op 16-jarige leeftijd startten met drugs. De helft van verslaafden
startte zijn druggebruik op een leeftijd tussen 15 en 18 jaar. (Dom & Bogaerts, 2005) In verband
met beginleeftijd hebben Anthony en Petronis (1995) aangetoond dat hoe vroeger men begint,
hoe hoger het risico is op latere problemen. Het risico om problemen te ontwikkelen is hoger
voor hen wiens gebruik startte in de periode voor de adolescentie of in de vroege adolescentie en
het voorspelt het gebruik en afhankelijkheid in de volwassenheid. Het risico op drugsproblemen
is aanzienlijk groter voor zij die in de vroege adolescentie reeds drugs gebruikten. De duur van de
periode waarin drugs gebruikt wordt kan dit risico vergroten. (Anthony & Petronis, 1995) Vroeg
druggebruik is daarnaast gerelateerd aan riskant seksueel gedrag en intentioneel en onintentionele
beschadigingen. (Patton, McMorris, Toumbourou, Hemphill, Donath, & Catalano, 2004)
Al deze zaken wijzen aan dat de adolescentie een belangrijke periode is. Daarom is het interessant
om verschillende zaken die het gebruik van middelen en de adolescentie in verband brengen eens
van dichterbij te bekijken. Middelenmisbruik wordt vaak ingebed in bredere modellen van
normoverschrijdend gedrag, enkele modellen worden van dichtbij bekeken.
2.3.1. NORMOVERSCHRIJDEND GEDRAG IN DE ADOLESCENTIE.
Wanneer de adolescent de ontwikkelingstaken niet volbrengt op vlak van het leren van
burgerlijke verantwoordelijkheid en het vertonen van verantwoord sociaal gedrag, of het
ontwikkelen van een waardeschaal en een adequaat wereldbeeld, kan er delinquent of
normoverschrijdend gedrag ontstaan. Druggebruik wordt door verschillende auteurs gezien als
een verbijzondering van dit gedrag.
Henggeler (1989) bijvoorbeeld is de mening toegedaan dat er verschillende oorzaken zijn die dit
gedrag bij adolescenten verklaren. Hierbij gaat hij zich richten op meerder milieus, zoals de
ouders en het gezin, de leeftijdsgenoten, de school, de buurt, het sociale netwerk… De
21
kenmerken van de adolescent zelf en de milieus waarin hij vertoeft zijn verbonden aan het al dan
niet vertonen van delinquent gedrag.
Ten eerste zijn er de individuele kenmerken van de adolescent. Lage verbale vaardigheden, een
houding die antisociaal gedrag goedkeurt, psychiatrische symptomen en een cognitieve bias die
vijandigheid toedraagt aan anderen houden verband met delinquentie. Ten tweede zijn er
familiekenmerken zoals een tekort aan monitoring en discipline, weinig nestwarmte, veel ruzies
en ouderlijke problemen zoals druggebruik, criminaliteit en psychiatrische stoornissen. Ten derde
zijn er peerrelaties die een rol spelen zoals relaties met deviante peers, zwakke relationele
vaardigheden en weinig contact met prosociale peers. Ten vierde zijn er kenmerken op schools
vlak zoals zwakke prestaties, weinig toewijding, drop-out en kenmerken van de school (zwakke
structuur). Ten slotte zijn er kenmerken op niveau van de buurt en de gemeenschap zoals een
hoge mobiliteit, weinig onderlinge steun, en de aanwezigheid van een criminele subcultuur. Als er
interventies dienen uitgevoerd te worden, zal men zich richten op al deze verschillende milieus.
De multisysteemtherapie is een interventie die zich richt op sleutelfactoren van deze milieus.
(Henggeler et al., 1998)
Volgens Henggeler zijn problemen binnen peerrelaties, bijvoorbeeld contacten met deviante
peers of het hebben van beperkte sociale vaardigheden, sterke voorspellers van antisociaal gedrag.
Wanneer een jongere betrokken geraakt bij een deviante peergroep, is het vaak zo dat het
antisociale gedrag versterkt wordt door de groep. Dit door deelname aan antisociale daden, of
door het aanvaarden en steunen van elkaar in deze bezigheden. Hierdoor vermeerdert het
antisociaal gedag. (Hawkins in Henggeler et al., 1998)
Volgens Loeber (1991) vindt probleemgedrag niet willekeurig plaats, dit gebeurt in een zekere
volgorde. Zo vindt minder zwaar probleemgedrag steeds plaats voor zwaarder probleemgedrag
en wordt het gezien als een noodzakelijke stap naar het meer problematische gedrag. Deze
bevindingen worden in verband gebracht met de leeftijd waarop het probleemgedrag voorkomt
en aan de natuur ervan. Er zou een verandering plaatsvinden van overt naar covert
probleemgedrag tijdens de adolescentie. Volgens hem is er ook bewijs dat probleemgedrag zich
stabiliseert en kristalliseert met de leeftijd.
Daarnaast heeft Loeber het ook over markers dit probleemgedrag. De eerste marker is de
frequentie. Jongeren die al vroeg in hun leven probleemgedrag vertonen lopen later meer risico
op antisociaal gedrag. De tweede marker is de omgeving. Er wordt verondersteld dat wanneer
probleemgedrag in meerdere settings voorvalt, dit gedrag meer continu is. De derde marker is de
variëteit aan probleemgedragingen, een grotere variëteit, bijvoorbeeld diefstal en agressie is
geassocieerd met een hoger risico op continuïteit. Een laatste marker is ADHD, wanneer een
jongere dit heeft is er meer risico op de ontwikkeling van serieus en blijvend antisociaal gedrag.
De oorzaken van probleemgedrag zijn volgens Loeber meervoudig, hij combineert biologische en
sociale factoren in zijn theorie. Op biologisch vlak verbindt hij genetische oorzaken met triggers
die het probleemgedrag uitlokken, met neurotoxines die de vaardigheden op vlak van aandacht,
intelligentie, en hyperactiviteit. Eerder onderzoek van Loeber toonde daarnaast aan dat de
22
interacties tussen ouder en kind een invloed hebben op het storend gedrag, evenals de interacties
met peers. Sommige vormen van interacties faciliteren het al dan niet aanleren van antisociaal
gedrag. Volgens Loeber is antisociaal gedrag moeilijk terug te schroeven en zijn
gedragsproblemen blijvend, maar veranderbaar tot twaalf jaar. Er moet nog voor de adolescentie
ingegrepen worden.
2.3.2. HET GEBRUIKSVERLOOP BIJ ADOLESCENTEN.
De adolescentie is de belangrijkste risicoperiode voor het starten van middelengebruik. Bij
personen die niet experimenteerden met legale of illegale drugs voor 21 jaar is de kans kleiner dat
ze dit later nog doen. (Kandel & Logan in Segal & Stewart, 1996) Volgens Brook et al.; Farrell et
al. en Hawkins et al. (in Brook, Brook, De La Rosa, Whiteman, Johnson, & Montoya, 2001) zijn
er verschillende persoonlijkheidskenmerken van adolescenten die gelieerd zijn aan illegaal
druggebruik. Deze kenmerken zijn onconventonaliteit, zoals rebellie en delinquentie,
psychopathologie en impulsiviteit. Naast deze persoonlijkheidskenmerken zijn er echter ook nog
peerinvloeden die zich laten gelden.
Er zijn veel studies geven bewijs van een progressief verloop van middelengebruik tijdens de
adolescentie (Andrews et al; Donovan and Jessor; Ellickson et al; Huba et al; Kandel et al.; Welte
and Barnes in Duncan, Duncan, & Hops, 1998). Wanneer we Kandel’s indeling volgen heeft het
afhankelijkheidsproces vier fasen. (Kandel, Yamaguchi, & Chen, 1992)
De experimenteerfase is de eerste fase. Dit start bij het allereerste contact met drugs en gebeurt
vaak op jonge leeftijd. Dit eerste contact wordt gevolgd door experimenteel gebruik.
Leeftijdsgenoten zijn hierbij een grote beïnvloedende factor, daarnaast is er sprake van
intrapersoonlijke factoren zoals zich onzeker voelen of eenvoudig te beïnvloeden zijn, deze
maken jongeren extra beïnvloedbaar. Vaak experimenteren ze met sigaretten, alcohol en
marihuana. De meesten stoppen na deze fase. De fase die hierop volgt is deze van het
geïntegreerde gebruik. Hierin wordt regelmatig gebruikt, de gebruiker zoekt positieve effecten en
weet het middel in zijn leven in te passen zonder dat hijzelf of zijn omgeving er last van heeft. De
volgende fase is de fase van overmatig en schadelijk gebruik, hierbij neemt het gebruik een steeds
grotere rol in het dagelijks leven in. De gebruiker wil zich goed voelen, maar ook spanningen en
onlusten verdrijven. Ten slotte is er de fase van de afhankelijkheid waarbij het hele leven beheerst
wordt door het gebruik.
De meest aangenomen opeenvolging van middelen is gebruik van alcohol en sigaretten, gevolgd
door marihuana, gevolgd door ander illegaal druggebruik. Verschillende studies ondersteunen dit
model. Onderzoek van Duncan et al. (1998) vond bewijs dat middelen zoals sigaretten en alcohol
voorafgaan aan verder gebruik. Andrews et al., Huba et al. en Kandel et al. (in Duncan et al.,
1998) vonden bewijs voor de overstap van legale middelen naar marihuana en van marihuana
naar illegaal gebruik. Het ene zou het andere opvolgen, zo zou zouden adolescenten minder snel
23
experimenteren met marihuana als ze niet geëxperimenteerd hebben met alcohol of sigaretten.
Daarbij aansluitend is het zo dat weinig jongeren illegale drugs gebruiken (verschillend van
marihuana) als ze niet eerst marihuana gebruikten. (Donovan; Kandel; Kandel, Yamaguchi &
Chen; O’Donnel, Yamaguchi in Kandel & Yamaguchi, 1993) Kandel & Yamaguchi (1993)
bewijzen in hun onderzoek een sequentieel verloop van druggebruik tijdens de adolescentie.
Tijdens de eerste fases wordt minimum één legale drug gebruikt, zoals alcohol of sigaretten. In de
volgende fases zijn marihuana en andere illegale drugs betrokken. Er zou voor deze fases een
verschil zijn tussen jongens en meisjes. Zo zou alcohol een meer belangrijke rol spelen bij
jongens en sigaretten bij meisjes.
Tijdens de overgang van adolescentie naar vroege volwassenheid zou het druggebruik en
delinquent gedrag stabiel blijven. Druggebruik tijdens de vroege adolescentie heeft invloed op
delinquentie in de vroege en late adolescentie en in de vroege volwassenheid. (Brook, Whiteman,
Finch, & Cohen, 1996)
2.3.3. CIJFERMATERIAAL.
2.3.3.1. Alcoholgebruik.
Uit een bevraging van Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen (VAD) blijkt dat van
alle psychoactieve middelen - legale en illegale - alcohol nog steeds de nummer één blijft. Alcohol
wordt door meer jongeren in het Vlaams secundair onderwijs geconsumeerd dan alle andere
middelen. Uit de gegevens blijkt dat 71.1% van de leerlingen voor de leeftijd van vijftien al eens
alcohol heeft gedronken. 47.1% van de leerlingen jonger dan vijftien dronk ook het voorbije jaar
alcohol. Op de leeftijd van 15-16 jaar is de overgrote meerderheid van de leerlingen al in contact
gekomen met alcohol. Met de leeftijd neemt ook al snel de frequentie van alcoholgebruik toe: het
regelmatig alcoholgebruik stijgt van 7.3% bij de 12-14-jarigen tot 32.7% bij de 15-16-jarigen en
46.1% bij de 17-18-jarigen. Met de leeftijd treedt een verandering op in het gebruikspatroon,
onder oudere leerlingen worden opvallend meer regelmatige alcoholdrinkers aangetroffen. Er zijn
ongeveer evenveel jongens dan meisjes die alcohol drinken, maar er zijn dubbel zoveel jongens
dan meisjes die regelmatig alcohol drinken.
Tussen de onderwijsvormen zijn er geen grote verschillen in de prevalentie van alcoholgebruik.
Het verschil zit vooral in verschillende drinkpatronen: bijna dubbel zoveel TSO- en BSO-
leerlingen dan ASO-leerlingen drinken regelmatig alcohol. Hoe ouder de leerlingen zijn, hoe meer
zij verschillende alcoholische drank drinken en hoe vaker ze dit ook doen. De verschillen tussen
de onderwijsvormen kunnen in grote mate kunnen verklaard worden door een verschil in leeftijd.
De gemiddelde leeftijd is het hoogst in het BSO, gevolgd door respectievelijk het TSO en het
ASO. Wat vooral opvalt, is dat significant meer BSO-leerlingen op regelmatige basis alcopops en
sterkedrank drinken, zelfs wanneer we rekening houden met de leeftijd. (Vereniging voor
Alcohol- en andere Drugproblemen, 2006)
24
Overeenkomstig onderzoek, gevoerd door ESPAD, in 7 Europese landen bij 17 en 18 jarigen
wees een soortgelijke trend aan op vlak van alcoholgebruik. Meer dan 90% van deze jongeren had
reeds alcohol gedronken. Meer jongens dan meisjes drinken alcohol, jongens worden ook vaker
dronken. (Andersson, et al., 2003)
2.3.3.2. Druggebruik.
Het druggebruik werd in het onderzoek opgesplitst in het gebruik van cannabis en in het gebruik
van andere illegale drugs. Het illegale druggebruik in het Vlaams secundair onderwijs beperkt zich
in grote mate tot het gebruik van cannabis. Het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis is
over het algemeen een occasioneel gebeuren. Cannabis daarentegen is een gekend product voor
een niet onbelangrijke groep jongeren. Tussen de leeftijd van 14 en 18 jaar stijgt de
levensprevalentie van cannabis van één op negen naar bijna één op twee. Meer dan vier op de
tien leerlingen die ooit cannabis gebruikten, zijn daar weer mee gestopt. Zeven op de tien
laatstejaarsgebruikers gebruiken cannabis op occasionele basis. Onder de gebruikers van cannabis
zijn er meer occasionele dan regelmatige gebruikers, en dit in alle leeftijdscategorieën, in de drie
onderwijsvormen en bij jongens en meisjes. Het gebruik van andere illegale drugs dan cannabis
komt weinig voor in het secundair onderwijs, 2.1% van alle leerlingen gebruikt ze. Het gaat
vooral om leerlingen in de oudste leeftijdsgroep, leerlingen uit het TSO en BSO en om jongens.
Het betreft voornamelijk occasioneel gebruik. In het ASO bijvoorbeeld gebruikte 0.9%
occasioneel andere illegale drugs dan cannabis, in het TSO was dit 2.6% (en 0.4% regelmatig) en
in het BSO 5.5% (en 1.3% regelmatig).
Over de zes schooljaren heen is het globale percentage leerlingen dat illegale drugs gebruikt
gedaald. Voor cannabis, de meest gebruikte illegale drug, deed zich een daling voor zowel van de
levens- als van de laatstejaarsprevalentie en het regelmatig gebruik. Deze daling kwam het meest
tot uiting in de leeftijdscategorie 15-16 jaar en dit bij jongens en bij meisjes. Er is een duidelijk
verschil in cannabisgebruik tussen de drie onderwijsvormen, zelfs na controle op leeftijd: dat ligt
het hoogst in het BSO en het laagst in het ASO. Het gebruik van de andere illegale drugs is
eveneens afgenomen, met name vooral het gebruik van trips en van amfetamines. (Vereniging
voor Alcohol- en andere Drugproblemen, 2006)
Volgens de studie van het ESPAD varieert het druggebruik over de verschillende landen heen, in
de meeste landen heeft slechts één op tien jongeren ooit al eens drugs gebruikt, meer jongens dan
meisjes gebruiken drugs. (Andersson, et al., 2003)
25
2.3.4. MIDDELENGEBRUIK IN DE ADOLESCENTIE
Hieronder worden verschillende aspecten van het gebruik van middelen uitgediept. Wanneer
hieronder de term middelengebruik gebruikt wordt, wordt daarmee zowel alcohol- als
druggebruik bedoeld. In de geraadpleegde onderzoeken bestaat geen eenduidigheid over deze
term, daarom dat we de invulling ervan in dit thesisonderzoek ervan verduidelijken.
2.3.4.1. Beeldvorming.
Volgens onderzoek van Leeming, Hanley, & Lyttle (2002) naar de beeldvorming van jongeren
over alcohol, sigaretten, alcohol en drugs, bleek dat er een negatieve beeldvorming aanwezig is
voor het roken van sigaretten en druggebruik. Beeldvorming over alcohol, en meer specifiek over
alcopops was meer positief en werden minder geassocieerd met gezondheidsproblemen in
vergelijking met sigaretten. De jongeren lijken zich bewust te zijn van het gevaar en de risico’s
van alcohol en drugs, maar dit bewustzijn lijkt vaag te zijn.
Polidruggebruik is dan ook vrij gewoon tijdens de adolescentie. Jongeren die dagelijks marihuana
gebruiken, zouden ook vaker alcohol en cocaïne gebruiken. (Segal & Stewart, 1996) Er is vaker
sprake van middelengebruik dan van druggebruik.
2.3.4.2. Oorzaken.
Cable & Sacker (2007) onderzochten cohorten van leeftijdsgroepen op alcoholgebruik tijdens de
adolescentie en tijdens het volwassen leven. Uit de resultaten blijkt dat positieve verwachtingen
tegenover alcoholgebruik tijdens de adolescentie een voorspellende waarde heeft voor het
gebruik tijdens de volwassenheid. De normen en waarden waarnaar een adolescent leeft
beïnvloeden de frequentie van het gebruik, maar de kwantiteit van het gebruik wordt er minder
door beïnvloed.
Meer specifiek op vlak van druggebruik onderzochten McIntosh, MacDonald & McKeganey de
redenen waarom jongeren wel of niet gebruiken. Redenen voor het niet gebruiken zijn
voornamelijk een tekort aan interesse in de effecten van drugs, het hebben van schrik om betrapt
te worden, het hebben van de zorg dat druggebruik interfereert met hun waarden en normen, en
het hebben van schrik voor de effecten en fysieke en psychologische afhankelijkheid. Jongeren
die wel gebruiken gaven aan dat ze dit doen uit verveling en omdat ze plezier wilden maken.
(McIntosh, MacDonald, & McKeganey, 2005) Men vond ook dat de peerbeïnvloeding en
groepsdruk niet significant zijn. Druggebruik is met andere woorden een persoonlijke keuze.
Naast alle studies die wel bewijs vonden voor de relatie tussen het drug- en middelengebruik van
leeftijdsgenoten en de adolescent, zijn er ook studies die geen relatie vonden. Zo zou er volgens
26
Andrews, Tildesley, Hops & Fuzhong (2002) geen relatie zijn tussen het harddruggebruik van
leeftijdsgenoten en dat van de adolescent. Ook volgens Kandel (1996) wordt de invloed van peers
op delinquentie en druggebruik overschat, volgens haar wordt de invloed van ouders wordt op
haar beurt weer onderschat.
Op vlak van middelengebruik evalueerde Windle (2000) een multivariaat ontwikkelingsmodel.
Het resultaat van zijn onderzoek is consistent met voorgaande onderzoeken, het blijkt namelijk
dat het gebruik van peers en broers en zussen sterk gerelateerd is aan het gebruik van de
adolescent. Daarnaast voorspellen kenmerken van het temperament van de adolescent en het
meemaken van stressvolle levensgebeurtenissen beiden het middelengebruik.
Volgens Windle is alcoholgebruik in de adolescentie een eerste voorspeller van latere
alcoholproblemen, andere voorspellers zijn het gebruik van peers, de omgangsmethoden met
drinken en stressvolle levensgebeurtenissen. Daarnaast zouden geslacht, etniciteit en de
gezinsvorm geen indicatoren zijn van middelengebruik, maar zelfefficiëntie vaardigheden wel.
(Barkin, Smith, & Durant, 2002) Andere studies geven aan dat deze factoren wel indicatoren
zouden zijn (Durant, Altman & Wolfson; Duran, Knight & Goodman; Woods & Middleman;
Durant, Krowchuk, Kreiter et al.; Ellickson & McGuigan in Barkin, Smith, & Durant, 2002)
Jongeren die minder goede schoolse resultaten halen en die zich meer misdragen rapporteren
vaker middelengebruik. (Brook et al.; Bryant & Zimmerman; Bryant et al.; Hawkins et al. in
Bryant-Ludden & Eccles, 2007) Hun motivatie en hun oordelen over school, peers en familie
spelen hierbij ook een rol. Bij adolescenten die het goed doen op school en school zien als iets
waardevols zal het gebruik minder stijgen dan bij adolescenten die goed presteren maar minder
belang hechten aan de waarde ervan. (Bryant & Zimmerman in Bryant-Ludden & Eccles, 2007)
Adolescenten die uit hun omgeving veel positieve ondersteuning krijgen naar school toe,
gebruiken ook minder middelen (Brook et al.; Bryant & Zimmerman; Bryant et al.; Wills et al. in
Bryant-Ludden & Eccles, 2007) Het beeld over de middelengebruiker die gedemotiveerd is,
slechte resultaten behaalt op school en zich misdraagt wordt deels ontkracht door onderzoek van
Bryant-Ludden & Eccles (2007). Dit toont aan dat de meeste middelengebruikers hoge resultaten
behalen, voor sociale redenen naar school gaan en vrienden hebben die het goed doen op school.
Volgens Lifrak et al. (Lifrak, McKay, Rostain, Alterman, & O'Brien, 1996) is zowel bij jongens als
bij meisjes hoge schoolse competentie gerelateerd aan minder middelengebruik. Bij meisjes is het
zo dat sociale steun, uitgezonderd de steun die ze krijgen van klasgenoten, niet gerelateerd is aan
middelengebruik. De steun van klasgenoten is gerelateerd aan hogere mate van sigaretten en
marihuanagebruik. Bij meisjes met lage schoolse competenties wordt de sociale steun meer
gerelateerd aan middelengebruik. Bij jongens met lage schoolse competenties wordt een hoge
mate van sociale steun van leerkrachten in verband gebracht met een mindere mate van
middelengebruik. Op vlak van depressie en zelfvertrouwen, kan het zijn dat sommige
adolescenten middelen gebruiken als zelfmedicatie voor stress of depressie (Seiffge-Krenke in
Bryant-Ludden & Eccles, 2007) of om hun zelfvertrouwen te vergroten. (Eccles et al.; Kaplan in
Bryant-Ludden & Eccles, 2007)
27
2.3.4.3. Gevolgen.
Veel adolescenten die alcohol drinken worden regelmatige drinkers, hun alcoholgebruik stijgt
snel. (Pape & Hammer in Bot et al., 2005) Wanneer jongeren reeds op twaalfjarige leeftijd
beginnen met alcohol, wordt dit geassocieerd met alcoholmisbruik op latere leeftijd en
probleemgedrag in de latere adolescentie zoals gebruiken van geweld, oplopen van
verwondingen, dronken achter het stuur zitten en absenteïsme van school of werk. Daarnaast
lopen deze jongeren een hoger risico om later andere drugs te gebruiken. (Gruber, Diclemente,
Anderson, & Lodico, 1996) Alle mannen die alcohol drinken tijdens de adolescentie lopen risico
op alcoholmisbruik tijdens de volwassenheid. Bij vrouwen is dit beperkt tot de groep van de
frequente drinkers. (Cable & Sacker, 2007)
Alcoholgebruik tijdens de adolescentie is een voorspeller van depressie (Chassin & Ritter in Bot
et al., 2005) en van alcoholgebruik in de volwassenheid. (Chassin & Ritter in Bot et al., 2005;
Jefferis et al; McCarty et al. in Cable & Sacker, 2007) Het drinken heeft ook nog andere gevolgen,
zoals problemen op school (Windle, 2000), agressie (Gruber, Diclemente, Anderson, & Lodico,
1996) (Windle, 2000), ontmoetingen met de politie (Windle, 2000), spijt hebben van gedane zaken
(Windle, 2000), ongevallen en sterfgevallen (Hingson, Heeren, Zakocs, Winter & Wechsler in
Scholte, Poelen, Willemsen, Boomsma, & Engels, 2008). Tot slot kunnen er ook verstoringen in
de ontwikkeling van de hersenen optreden. Zwaar drinken heeft een effect op onder andere de
geheugenfuncties en kan de groei van hersenstructuren belemmeren. Niet alle adolescenten zijn
in gelijke mate gevoelig voor deze effecten, er zijn modererende factoren zoals alcohol- en
druggebruik in de familie, geslacht, leeftijd, de startleeftijd van drinken, gebruik van andere drugs
en comorbiditeit van andere stoornissen. (Tapert, Caldwell, & Burke, 2004)
Volgens De Ridder (2001) zijn er aan druggebruik er zowel risico’s als kansen verbonden. De
risico’s zijn onder andere: storend gedrag, criminaliteit, verslaving of afhankelijkheid en
schadelijke lichamelijke gevolgen. Deze risico’s treden gradueel op. Het soort drugs en de
frequentie van gebruik bepalen of de risico’s zich snel, hevig of vaak zullen voordoen. De meeste
problemen door druggebruik in de adolescentie hebben te maken met onaangepast of storend
gedrag als onmiddellijk gevolg van het onder invloed zijn. Naast dit probleem houdt druggebruik
door jongeren daarenboven een ontwikkelingsrisico in, vooral wanneer het druggebruik een
centrale plaats in het leven inneemt. Sommige druggebruikers trekken zich bijvoorbeeld terug in
een vriendenkring die drugs gebruikt, of isoleren zichzelf. Daarnaast worden belangrijke
ontwikkelingsmomenten, zoals het aanknopen van relaties, onderhouden en aangaan van
vriendschappen, de identiteitsvorming… uitgesteld of voornamelijk beleefd onder invloed.
Wanneer deze jongeren later drugvrij door het leven gaan, moeten al deze ontwikkelingstaken
nog aangevat of opnieuw overgedaan worden. Mogelijk zijn er ook risico’s van criminele of
antisociale inslag aanwezig, zoals afpersing, heling, diefstal… Bij jongere gebruikers is dit risico
kleiner, maar toch zijn geldboetes, gevangenisstraffen of uithuisplaatsing niet ondenkbaar.
28
Vervolgens is er nog het risico op verslaving of afhankelijkheid en op lichamelijke schade door
het druggebruik. Voor alcohol is deze schade voldoende aangetoond, maar voor heroïne,
amfetamine of cannabis is dit niet het geval.
Maar zoals aangegeven kan het druggebruik ook kansen inhouden. Dit kan onder voorwaarde dat
het gebruik tijdig gestopt wordt, dit wil zeggen voor er onherstelbare schade is opgetreden, en dat
de keuze om te stoppen van de adolescent zelf komt. Het voordeel zou kunnen zijn dat de
adolescent in de toekomst weerbaarder is en meer inzicht heeft verworven in zijn noden en
behoeften. Jongeren kunnen door hun gebruik zichzelf en hun grenzen leren kennen. Als ze deze
kennis kunnen gebruiken om op zoek te gaan naar keuzealternatieven voor hun behoeften, dan
zou er kunnen gesteld worden dat ze een ervaring rijker zijn in vergelijking met jongeren die
nooit drugs gebruikten. Ze zouden zich minder makkelijk schikken naar geldende opvattingen,
geboden of verboden.
2.3.4.4. Verschillen tussen jongens en meisjes.
Tussen jongens en meisjes zijn er verschillen aanwezig op vlak van gebruik, deze verschillen zijn
groter in de latere adolescentie.
In het algemeen gebruiken jongens meer drugs dan meisjes. Mannelijk en delinquent zijn zijn
voorspellers van alcohol en druggebruik tijdens de late adolescentie. (Segal & Stewart, 1996)
Daarnaast is het zo dat, wanneer jongens drugs gebruiken, hun gebruikspatroon gelijkaardig
wordt aan dat van hun vrienden. Bij meisjes is dit niet zo, zij worden beïnvloed door hun
vrienden, maar ook de monitoring van hun ouders speelt een rol. Bij jongens is dit niet het geval.
(Steinberg et al., 1994) Steinberg wijst er echter ook op dat vriendschappen niet per se een
negatieve invloed uitoefenen.
Middelengebruik is niet zonder risico, op neurologisch vlak heeft het gevolgen. Er zijn studies
gedaan naar de neurobiologische gevolgen van zwaar drinken tijdens de adolescentie en deze
hebben uitgewezen dat adolescenten een kleinere hippocampus, prefrontale cortex en witte
substantie hebben. (Lubman & Yucel, 2008) Er kunnen natuurlijk ook nog andere gevolgen zijn
op schools, familiaal of sociaal vlak.
2.3.4.5. Verschillen tussen volwassenen en adolescenten.
Op vlak van druggebruik zijn er een aantal aspecten die kenmerkend zijn voor de adolescentie.
(Dom & Bogaerts, 2005) Zo zijn er duidelijke verschillen wat betreft de aard van het gebruik, de
wijze, de gebruikscultuur en de gewoontes. Twaalf tot veertien jarige gebruikers gebruiken veel
cannabis, maar ook solventen. Naarmate ze verouderen, komen ‘club drugs’ zoals XTC en GHB
meer op de voorgrond. Kenmerkend is ook het gebruik van verschillende producten door elkaar.
Bij jongeren is er ook een veel snellere vooruitgang van gebruik naar problematisch gebruik en
29
misbruik dan bij volwassenen. Als er problemen aanwezig zijn, dan hebben die de neiging om
veel sneller uit de hand te lopen.
Daarnaast is de fysiologie van jongeren wat betreft de effecten van middelen verschillend in
vergelijking met volwassenen. Dit is vooral gedocumenteerd op vlak van alcohol en de effecten
van op de verschillende orgaansystemen. Deze verschillen hebben een duidelijke impact op
effecten en gebruiksgedrag. Ook op het niveau van hersenwerking zijn er argumenten die wijzen
op verschillen tussen jongeren en volwassenen. Het anders functioneren zou een effect hebben
op het gedrag en mogelijk verhoogde kwetsbaarheid naar middelengebruik toe.
Daarnaast blijken jongeren kwetsbaarder te zijn voor de gevolgen van alcoholgebruik dan
volwassenen. (Lubman & Yucel, 2008) Gebruikende jongeren hebben een hogere incidentie van
psychiatrische stoornissen bijkomend aan het middelengebruik. Deze comorbiditeit beïnvloedt de
prognose en de behandelbaarheid van het drugprobleem sterk. Alsook is het zo dat adolescenten
wel symptomen zullen vertonen van gebruik en misbruik, maar ze gewoonlijk geen symptomen
van afhankelijkheid, onder vorm van tolerantie of afkickverschijnselen vertonen. Ze vertonen wel
symptomen van afhankelijkheid zoals fysieke, cognitieve en psychologische verstoringen en
veranderingen in de gemoedstoestand, maar ze voldoen niet aan de criteria volgens de DSM-IV
die gelden voor volwassenen. (Segal & Stewart, 1996) Ze ontwikkelen ook geen stoornissen in de
volwassenheid. Toch is middelenmisbruik schadelijk en wordt ze geassocieerd met een groot
aantal negatieve gevolgen voor de gezondheid. Ziektes zoals HIV, SOA’s en hepatitis worden
geassocieerd met middelengebruik, net zoals ongevallen en zelfmoord, en jongeren hebben vaker
onbeschermde seks en zijn vaker betrokken in criminele activiteiten wanneer ze dronken of high
zijn. (Kaye, 2004)
2.3.5. MIDDELENGEBRUIK, ADOLESCENTIE EN VRIENDSCHAP.
2.3.5.1. Theoretische modellen.
Er bestaan verschillende modellen die het verband tussen het gebruik van middelen en peer- en
vriendschapsrelaties verklaren. Het eerste model dat gebruikt wordt is het risk-exacerbating
model, of risicoverhogend model. (Hussong, 2002) Dit model gaat er van uit dat het deviante
gedrag dat plaatsvindt in peergroepen die ver van de adolescent verwijderd zijn, het risico op
druggebruik vergroot voor een adolescent die reeds een gebruikende beste vriend heeft. Binnen
dit model is er sprake van de ‘peer socialisation hypothese’, waarbij gesuggereerd wordt dat
adolescenten die zich in een dergelijk sociaal netwerk bevinden meer voorbeelden, aanmoediging,
toegang en beloningen zouden krijgen voor hun middelengebruik.
Er is ook sprake van ‘peer selection’, hierbij zou het verstrengeld zijn in een deviant sociaal
netwerk bepalend zijn voor de mate waarin een adolescent geïnteresseerd is in het gebruiken van
en het aansluiting vinden bij zij die middelen gebruiken. Een opmerking die bij deze hypothese
kan gegeven worden is dat wanneer het gebruik van een adolescent stijgt, hij meer vrienden zal
30
opzoeken die ook gebruiken, want het gebruik zou een steeds belangrijkere selectieve factor
worden. Binnen dit risicoverhogende model heeft onderzoek van Hussong (2002) uitgewezen dat
adolescenten met een gebruikende beste vriend die zich in een sociaal netwerk bevinden waar
nog meer gebruikt wordt, een hoger risico lopen om zelf te gebruiken. Dit risico vergroot nog
wanneer de adolescent en zijn beste vriend tot dezelfde clique behoren. Dit komt als gevolg van
‘peer selection’ of ‘peer socialisation’. Wanneer er een grote beschikbaarheid, aanmoediging en
blootstelling aanwezig is aan middelengebruik zullen zowel de adolescent als zijn beste vriend
meer kans maken om zelf middelen te gebruiken.
Het tweede model is het beschermende model. Dit voorspelt dat verre sociale netwerken het
risico voor middelengebruik kunnen verminderen voor adolescenten die een gebruikende beste
vrienden hebben. Het onderzoek van Hussong (2002) ondersteunt dit model. Volgens de ‘peer
socialisation hypothese’ zouden adolescenten met andere vrienden die niet gebruiken (naast de
gebruikende beste vriend) voorbeelden, steun en aanmoediging krijgen om niet te gebruiken.
Volgens de ‘peer selection hypothese’ zouden adolescenten beste vrienden selecteren op basis
van andere karakteristieken dan hun middelengebruik. Adolescenten met vrienden buiten de
beste vrienden die niet gebruiken zouden zelf minder gebruiken omdat middelengebruik geen
selectieve factor is voor hen.
Beide modellen gebruiken verschillende mechanismen, maar beschrijven beiden de raakpunten
van de adolescent en zijn sociaal netwerk. Hoewel beste vrienden een sterke voorspellende factor
zijn voor middelenmisbruik, wordt hun invloed gemodereerd door de cliques en leeftijdsgenoten
van de jongere. (Hussong, 2002) Onderzoeken van Simons-Morton (2007) en Simons-Morton &
Cheng (2006) leveren bewijs voor de juistheid van peersocialisaton en peerselection hypotheses.
Sieving, Perry en Williams (2000) hebben ook onderzoek gedaan naar het verband tussen
alcoholgebruik en deze twee modellen. Verschillende longitudinale studies deden dit eerder
(Fisher & Bauman; Perry & Murray; Farrel in Sieving, Perry, & Williams, 2000), maar uit de studie
van Sieving et al. (2000) blijkt dat een hogere mate van het alcoholgebruik van een vriend leidt tot
een hoger alcoholgebruik van de persoon zelf. Er is bewijs voor het model van peer socialisatie,
peerselectie is volgens hen van minder belang.
De resultaten van Andrews, Tildesley, Hops & Fuzhong (2002) benadrukken de rol van de
leeftijdsgenoten in het middelengebruik. Volgens hen is er een prospectieve relatie tussen het
sigarettengebruik en het binge-drinking van de adolescent en zijn vrienden. Peersocialisatie zou
volgens hen de verklarende factor zijn in deze resultaten, maar ook het genormaliseerde gebruik
van deze middelen zou een rol spelen. Op vlak van alcoholgebruik en marihuanagebruik zou er
een concurrent maar geen prospectieve relatie zijn. Volgens hen zou dit te wijten zijn aan
peerselectie en aan het onderhouden van vrienden die reeds alcohol en marihuana gebruiken.
De socialisatiehypothese hoeft niet in se negatief te zijn. Volgens Andrews et al. (2002) kan
socialisatie ook gezien worden als een beschermende factor die leidt tot een vermindering in
gebruik.
31
2.3.5.2. De invloed van leeftijdsgenoten en vrienden op het
middelengebruik.
Kandel (in Cotterell, 1996) verduidelijkte de invloed van leeftijdsgenoten en vrienden. Volgens
haar zijn er drie soorten inter-persoonlijke invloeden. De eerste is directe beïnvloeding, waarbij
ouders en vrienden een voorbeeld stellen en het gedrag ook versterken. Ten tweede is er indirecte
beïnvloeding, die tot stand komt door inter-persoonlijke banden, hierdoor worden
gemeenschappelijke interesses en waarden gecreëerd. Ten slotte is er voorwaardelijke invloed
waarbij de ene bron van beïnvloeding bepaalt of er vatbaarheid is voor andere beïnvloeding. De
meeste beïnvloeding van peers hoort thuis bij de directe beïnvloeding, dit wordt groepsdruk
genoemd. Peers kunnen roken, drinken, druggebruik… goedkeuren of afkeuren en hebben
hierdoor een rechtstreekse invloed op anderen.
Daarbij aansluitend hebben verschillende studies aangetoond dat het alcoholgebruik van een
persoon daadwerkelijk beïnvloed wordt door het gebruik van vrienden en leeftijdsgenoten
(Engels, Knibbe, De Vries et al.; Schulenberg et al.; Swadi; Urberg et al., Bot et al in Bot et al.,
2005) De perceptie die een jongere heeft op het aantal drinkende vrienden is voorspellend voor
het later alcoholgebruik van deze jongere. (Simons-Morton & Cheng, 2006) Ook onderzoek bij
adolescenten in risicosituaties (Urberg, Goldstein, & Toro, 2005) heeft uitgewezen dat het initiële
gebruik van leeftijdsgenoten die veel sociale steun geven een voorspellende waarde hebben voor
symptomen van alcoholmisbruik en afhankelijkheid.
Cross-sectioneel en longitudinaal onderzoek van Bot, Engels, Knibbe & Meeus (2005) naar het
drinkgedrag van adolescenten, de wederkerigheid en statusverschillen binnen vriendschappen,
heeft uitgewezen dat het drinkgedrag van beste vrienden hieraan gelieerd is. Cross-sectioneel is
dit verband er vooral bij wederzijdse vriendschappen en bij vrienden met een lagere status. In de
longitudinale analyses kwam naar boven dat de respondenten hun gedrag meer aanpassen aan
hun vriend wanneer dit een eenzijdige vriendschap is en deze vriend een hogere status heeft.
Volgens longitudinaal onderzoek van Engels, Knibbe, De Vries, Drop en Van Breukelen (1999)
is de invloed enkel groot in de vroege adolescentie. Onderzoek van Scholte et al. (2008) bewijst
dit ook, en heeft uitgewezen dat het hebben van regelmatig drinkende ouders, tweelingbroers of
zussen en vrienden risicofactoren zijn voor het drankgebruik van de adolescent. De invloed van
vrienden daalt echter ook met de leeftijd, maar is wel nog geassocieerd met regelmatig
drankgebruik tijdens de late adolescentie en de vroege volwassenheid. Deze bevindingen zijn
gelijk voor mannen en vrouwen, het geslacht oefent met andere woorden geen invloed uit.
Ook voor druggebruik is uit verschillende studies (Donaldson et al., 1996; Flom, Friedman, Jose,
& Curtis, 2001; Harrison, Fulkerson, & Park, 2000; Olds & Thombs, 2001) gebleken dat sociale
beïnvloeding een primaire factor is bij het starten met drugs. (Killeya-Jones, Nakajim, &
Costanzo, 2006) Onderzoek van Steinberg et al. (1994), wees uit dat hoe meer leeftijdsgenoten
van de adolescent betrokken zijn bij druggebruik, hoe groter de kans is dat de adolescent zelf
begint te gebruiken of overgaat naar een zwaardere drug. Er zijn verschilende studies uitgevoerd
32
die de adolescent en zijn plaats in het sociale netwerk onderzoeken en dit in verband brengen met
middelengebruik. (Valente, Unger, & Johnson, 2005; Aloise-Young & Kaeppner, 2005; Dishion,
Capaldi, Spracklen, & Li, 1995; Dishion, Capaldi, Yoerger, 1999; Ennett & Baumann, 1994; Tani
et al., 2001) De bevindingen uit deze studies zijn echter niet consistent. Volgens enkele
onderzoeken zouden zowel populaire als niet populaire jongeren middelengebruiken. (Killeya-
Jones, Nakajima, & Costanzo, 2007) Er zijn geen consistente resultaten gevonden op vlak van
beïnvloeding, middelengebruik en geslacht. Waneer er toch geslachtsverschillen zijn gevonden
werden meisjes makkelijker beïnvloed dan jongens. (Billy & Udry, Berndt & Keefe, Kandel in
Andrews, Tildesley, Hops, & Fuzhong, 2002)
2.3.5.3. De invloed van de beste vriend op middelengebruik.
Leeftijdsgenoten die zich in het sociale netwerk dicht bij de adolescent bevinden, zoals beste
vrienden, hebben een grotere invloed op hem dan leeftijdsgenoten die zich verder af in het
netwerk bevinden, zoals personen uit cliques en groepen. De dichte sociale netwerken hebben
een grote invloed omdat adolescenten meer tijd doorbrengen met hun dichtste vrienden, ze meer
in hen investeren en meer afhankelijk zijn van hen voor steun, advies en probleemoplossing.
(Brown et al., Crockett et al. in Hussong, 2002) Meer nog, de beste vrienden zijn goede
voorspellers van andere vormen van aanpassingsgedrag. Zo hebben jongeren zonder beste
vrienden vaker depressies, en zijn ze agressiever en eenzamer. (Parker & Asher, Rockhill in
Hussong, 2002)
Recente studies hebben uitgewezen dat vrienden een belangrijke rol spelen in de betrokkenheid
bij schadelijke, maar ook bij positieve activiteiten. (Berndt, Mounts & Steinberg; Urberg; Wentzel
in Maxwell, 2002) Door middel van longitudinaal onderzoek heeft Maxwell (2002) onderzocht
wat de invloed is van één vriend op verschillende risicogedragingen zoals roken, tabak kauwen,
alcohol drinken, marihuana roken en het hebben van seksuele contacten. Uit de resultaten blijkt
dat jongeren risico uitoefenen op elkaar om te starten met het roken van sigaretten en marihuana.
Daarnaast hebben ze een invloed op het starten en stoppen met alcohol en kauwtabak. Vrienden
kunnen elkaar dus beschermen tegen risicovolle activiteiten.
Contacten met leeftijdsgenoten hoeven dus niet noodzakelijk negatief te zijn, ze kunnen
prosociaal gedrag beïnvloeden en versterken, bijvoorbeeld op vlak van academische resultaten en
betrokkenheid bij school en familie. (Clasen & Brown in Hussong, 2002) Wanneer een jongere
contacten heeft met leeftijdsgenoten die geen drugs gebruiken heeft dit een positieve invloed. Zo
zal de jongere ontmoedigd worden om te starten met gebruik, maar zal hij ook aangemoedigd
worden om zijn gebruik te minderen. Het is echter niet duidelijk hoe adolescenten omgaan met
tegengestelde invloeden van leeftijdsgenoten, die hun deviant gedrag aanmoedigen of afraden.
(Hussong, 2002)
33
Naast bovenstaand onderzoek is er nog ander onderzoek gevoerd naar het alcohol, drugs en
middelengebruik van adolescenten en de invloed die beste vrienden hierop kunnen hebben.
Urberg et al. (1997) vonden dat dichte vriendschappen de start en het verloop van alcoholgebruik
beïnvloeden, en dat zowel de beste vriend als de vriendengroep het drinken tot intoxicatie
bepalen. De beste vriend heeft hierbij de grootste invloed. Cross-sectioneel onderzoek van
Poelen et al. (2007) beaamt dit, volgens het onderzoek is er een sterke gelijkenis in het
drinkgedrag van de adolescent en dat van zijn beste vriend. Maar het onderzoek wees echter
slechts minimale effecten aan van het alcoholgebruik van beste vrienden op het alcoholgebruik
van de adolescent. Onderzoek van Curran, Stice & Chassin (1997) daarentegen heeft aangetoond
dat de veranderingen in het gebruik van de adolescent dicht gerelateerd zijn aan het gebruik van
de leeftijdsgenoten. Hun initiële alcoholgebruik is voorspellend voor het verdere alcoholgebruik,
maar ook het omgekeerde is waar, het initiële alcoholgebruik van de adolescent heeft ook een
voorspellende waarde voor dat van de leeftijdsgenoten. Dit onderzoek is inconsistent met vele
andere onderzoeken die een unidirectionele beïnvloeding bewijzen.
Volgens Kandel (in Maxwell, 2002) verloopt het gedrag bij twee adolescenten met een stabiele
vriendschap gelijkaardig voor middelengebruik. Meer specifiek voor druggebruik is het volgens
Patton et al. (2004) zo dat het wel of niet hebben van een beste vriend die drugs gebruikt, de
sociale factor is die het sterkst verbonden is met gebruik. De invloed van deze risicofactor
verschilt wel tijdens verschillende fasen in de pubertijd. Zo is tijdens de latere puberteit de kans
dat vrienden van de jongere drugs gebruiken drie keer hoger dan tijdens de vroege puberteit. Dit
verklaart deels de stijging in druggebruik gedurende de latere puberteit. Daarnaast is uit
verschillende studies(Hawkins; Blount & Dembo; Huba, Wingard & Bentler; Kandel; Needle in
Steinberg et al., 1994) gebleken dat adolescenten die drugs gebruiken meestal ook vrienden
hebben die gebruiken, terwijl adolescenten die niet gebruiken vrienden hebben die niet gebruiken.
Het gebruik van een beste vriend is met andere woorden een predictor voor het gebruik van de
adolescent zelf. Het is een betere predictor dan het gebruik van de sociale groep waarin de
adolescent zich bevindt. (Urberg in Hussong, 2002)
Volgens Bauman, Faris, Ennet, Hussong & Vangie (2007), is gebleken dat zaken zoals nabijheid
van de vriendschappen, het langsgaan thuis bij vrienden, interacties buiten school, en ouderlijke
betrokkenheid geen invloed uitoefenen.
2.3.6. CONCLUSIE.
Zoals in de literatuurstudie weergegeven is, is al heel wat onderzoek gevoerd naar verschillende
aspecten van het gebruik van middelen, alcohol en drugs bij adolescenten. Het gebruik wordt
vaak in verband gebracht met de ontvangen sociale steun uit verschillende settings en meer
specifiek met de aanwezige vriendschappen. Ook de rol die de beste vriend speelt in het
middelengebruik werd onderzocht. Er blijkt dat er zowel sprake is van positieve als negatieve
invloeden en verbanden.
34
Het is echter zo dat de meeste onderzoeken zich enkel focussen op de invloed die
leeftijdsgenoten, vrienden en beste vrienden uitoefenen op de adolescent. Er zijn slechts weinig
onderzoeken gedaan naar de kwaliteit van vriendschap en de relatie met middelengebruik van de
adolescent.
35
2.4. PROBLEEMSTELLING.
Uit de literatuur is gebleken dat adolescenten veel relaties aangaan tijdens de adolescentie, ze
nemen verschillende vormen aan. Voor dit thesisonderzoek wilden we ons richten op de
vriendschapsrelaties, en meerbepaald op de relatie tussen de adolescent en zijn beste vriend of
vriendin. We focusten ons op de vriendschapskwaliteit aangezien dit een belangrijk aspect is van
vriendschap. Vriendschapsrelaties omvatten meer dan de personen die er deel uit uitmaken, ze
zijn meer dan de som van de delen. Een relatie kan niet enkel beschreven worden door de
mensen die er deel van uitmaken te beschrijven. Wanneer twee mensen interageren met elkaar
ontstaat er iets nieuws, een nieuwe relatie. Hierop viel de focus, op de vriendschapsrelatie zelf en
niet op de persoon die er deel van uitmaakt.
Het viel op dat er reeds enkele onderzoeken zijn gevoerd naar de vriendschapskwaliteit doorheen
de adolescentie, maar hierbinnen is weinig of geen onderzoek gedaan naar de kwaliteit van
vriendschapsrelaties bij jongeren die middelen gebruiken. (Hinde; Rubin et al. in Phillipsen, 1999)
Verder hebben we geen onderzoek teruggevonden over de relatie tussen sociale steun en de
vriendschapskwaliteit. Het was de bedoeling om deze leemte op te vullen door dit te
onderzoeken.
2.5. ONDERZOEKSVRAGEN EN HYPOTHESEN.
1. Is er een verschil in de kwaliteit van vriendschap bij adolescente jongens en meisjes?
Er wordt verwacht dat er een verschil is in de totale kwaliteit van vriendschap. We denken
namelijk dat de kwaliteit van vriendschap bij meisjes hoger zal zijn dan bij jongens.
2. Is er een relatie tussen de leeftijd van de adolescent en de kwaliteit van vriendschap?
We verwachten dat er een relatie is, namelijk dat de leeftijd van de adolescent de kwaliteit van
vriendschap voorspelt. De kwaliteit zou hoger worden naarmate de leeftijd hoger wordt.
3. Is er een relatie tussen de ontvangen sociale steun en kwaliteit van vriendschap?
De verwachting is dat de kwaliteit van de relatie voorspeld kan worden door de sociale steun. Er
wordt verwacht dat er een positief verband is tussen de ontvangen sociale steun en de kwaliteit
van vriendschap. Dit wil zeggen dat, hoe meer sociale steun er ontvangen wordt, hoe beter de
kwaliteit van vriendschap is.
36
4.Zijn er verschillen in het totale middelen-, alcohol- en druggebruik bij adolescente
jongens en meisjes?
Er wordt verwacht dat er een verschil aanwezig is in het gebruik van drugs bij jongens en meisjes,
op vlak van alcohol wordt er geen verschil verwacht. Bijgevolg verwachten we niet dat dit
verschil zich doorzet in het totale gebruik.
5.Zijn er verschillen in kwaliteit van vriendschap bij jongens en meisjes die middelen,
alcohol of drugs gebruiken?
We verwachten dat er verschillen zijn tussen jongens en meisjes, namelijk dat de
vriendschapskwaliteit bij meisjes hoger is dan bij jongens. Op de subschalen verwachten we bij
meisjes een hogere mate van sociale steun en van intensiteit en een lagere mate van conflict. We
verwachten geen verschillen tussen jongens en meisjes die wel of geen alcohol of drugs
gebruiken. We verwachten geeneens verschillen met het totale gebruik.
6.Is er een relatie tussen het totale middelengebruik, het alcohol-, en druggebruik en de
kwaliteit van vriendschap bij adolescenten?
Er wordt verwacht dat er geen relatie is tussen het totale gebruik van middelen, het alcohol- of
druggebruik en de kwaliteit van vriendschap van de adolescent.
7.Zijn er verschillen in de totale kwaliteit van vriendschap, en op de subschalen
intensiteit, steun en conflict, bij jongeren die wel en geen alcohol en/of drugs gebruiken
in de vroege, midden en late adolescentie?
Er worden verschillen verwacht bij jongeren in de vroege, midden en late adolescentie op vlak
van kwaliteit van vriendschap. Verwacht wordt dat de kwaliteit van vriendschap stijgt samen met
de leeftijd van de respondenten. We verwachten geen verschil tussen de groepen die allebei de
middelen, alcohol of drugs gebruiken.
8.Is er een verschil op vlak van de kwaliteit van vriendschap bij jongeren die een hoge
score halen op de AADIS en jongeren die dit niet doen?
We verwachten dat er geen verschil is op vlak van kwaliteit van vriendschap bij jongeren die een
hoge, en dus een meer problematische score halen volgens de AADIS en jongeren die geen
probleemscore behalen.
37
3. METHODOLOGIE 3.1. ONDERZOEKSINSTRUMENTEN.
Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van drie bestaande onderzoeksinstrumenten die
elektronisch werden gemaakt. Hieronder worden deze instrumenten kort beschreven.
3.1.1. ADOLESCENT ALCOHOL AND DRUG INVOLVEMENT SCALE
(AADIS).
De AADIS (Moberg, 2000) is een screeningsginstrument dat gebaseerd is op de Adolescent
Alcohol Involvement Scale (AAIS) (Mayer & Filstead, 1979) en de Adolescent Drug Involvement
Scale (ADIS). (Moberg & Hahn, The Adolescent Drug Involvement Scale, 1991) Het is een
combinatie van beide instrumenten. De schaal werd ontwikkeld aan de universiteit van
Wisconsin-Madison door Dr. Paul Moberg. De AADIS werd ontwikkeld als onderzoek- en
evaluatie-instrument om het druggebruik bij adolescenten te onderzoeken. De vragenlijst bestaat
uit 28 vragen waarop meerkeuze antwoorden aangeduid kunnen worden. Deze vragen gaan over
hoe vaak men gebruikt, de laatste keer dat men gebruikte, de reden waarom men gebruikt, hoe
men aan de alcohol of drugs geraakt, de startleeftijd van het gebruik, hoeveel men gebruikt, met
wie men gebruikt, de effecten van het gebruik op korte en op langere termijn, hoe de jongere
staat tegenover zijn gebruik en hoe hij denkt dat anderen hem zien.
De vragenlijstversie van de AADIS is nog niet lang geleden ontwikkeld en daarom is er weinig
beschikbare literatuur over de validiteit. Over de interviewversie is wel meer informatie
beschikbaar. Ze heeft een alfa betrouwbaarheidscoëfficiënt van .94 en correleert met de DSM-IV
criteria voor problematisch druggebruik. (Winters, Botzet, Anderson, Bellehumeur, & Egan,
2001) Winters et al. beargumenteerden daarnaast de nuttigheid van de AADIS, aangezien het
instrument kan differentiëren tussen personen zonder en met drugproblemen. Een belangrijke
opmerking is dat de AADIS wel betere voorspellingen maakt over de afwezigheid dan over de
aanwezigheid van een drugprobleem. (Winters et al., 2001)
In het thesisonderzoek wordt deze vragenlijst terug opgesplitst om zo meer genuanceerd beeld te
krijgen op het drug- en alcoholgebruik van de adolescent. Deze vragenlijst werd door ons ook
vertaald naar het Nederlands.
3.1.2. MULTIDIMENSIONAL SCALE OF PERCEIVED SOCIAL SUPPORT
(MSPSS).
De MSPSS (Zimet, Dahlem, Zimet, & Farley, 1988) bestaat uit twaalf uitspraken die beoordeeld
moeten worden naar hun waarde. Dit gebeurt door het antwoord aan te geven op een likert -
38
schaal die gaat van ‘helemaal niet akkoord’ tot ‘helemaal akkoord’. De schaal is ontwikkeld om de
waargenomen sociale steun te meten van familie, vrienden en een belangrijke andere persoon
(significant other). De schaal is oorspronkelijk ontwikkeld voor gebruik bij universiteitsstudenten
en werd later gevalideerd voor bredere doelgroepen zoals zwangere vrouwen, adolescenten,
oudere volwassenen en psychiatrische patiënten. (Cheng & Chan, 2004)
De structuur van de vragenlijst werd onderzocht door Canty-Mitchell & Zimet (2000), zij
kwamen tot enkele interessante bevindingen. Volgens hen is het een voordeel van de MSPSS dat
ze een korte vragenlijst is. Ze bestaat uit slechts twaalf items en is bijgevolg ideaal voor
onderzoek dat meerdere variabelen wil beoordelen, en voor populaties die geen lange vragenlijst
aankunnen. De vragenlijst is eenvoudig te begrijpen door verschillende doelgroepen. Ten tweede
is de subschaal die gaat over ‘een belangrijke persoon’ een unieke schaal. Deze persoon wordt
niet op voorhand gedefinieerd, de respondent kan deze zelf invullen. Canty-Mitchell & Zimet
(2000) argumenteerden dat deze subschaal een goede aanvulling geeft op de schalen die gaan over
het gezin en vrienden omdat deze schaal gaat over andere hulpbronnen zoals vriend of vriendin,
leerkracht, therapeut…
Uit een studie van Canty-Mitchell & Zimet (2000), blijkt dat de algemene schaal en de drie
subschalen een goede interne consistentie hebben. In de studie van Cheng en Chan (2004)
gebeurt een confirmatorische factoranalyse, die de validiteit van de subschalen ‘familie’ en
‘vrienden’ bevestigt. De schaal‘significant other’ wordt vaak gelinkt aan de steun die men krijgt
van vrienden, daardoor is er overlapping met de subschaal ‘friends’. Volgens deze studie wordt de
interne consistentie van de MSPSS naar beneden gehaald door deze subschaal (alfa 0.69), in
vergelijking met 0.78 en 0.76 voor ‘family’ and ‘friends’.
Uit een studie van Zimet, Powell, Werkman & Berfoff (1990) over verschillende doelgroepen
kwam men tot enkele opmerkingen. In het artikel vermeldt men dat het belangrijk is om uit te
zoeken wie de respondenten ‘significant other’ versstaan. Daarom werd in ons thesisonderzoek
gevraagd aan de respondent of hij deze persoon wil specificeren. Daarnaast werd de vragenlijst
door ons vertaald naar het Nederlands.
3.1.3. QUALITY OF RELATIONSHIPS INVENTORY (QRI).
De Quality of Relationships Inventory is een vragenlijst die bestaat uit 25 vragen die de
respondent moet beantwoorden op een likert - schaal van één (helemaal niet) tot vier (heel veel).
De QRI focust op de steun die de respondent denkt te zullen ontvangen wanneer het nodig is.,
daarenboven geeft de QRI de steun weer men verwacht te krijgen binnen één specifieke relatie.
Ze focust hierbinnen op drie elementen, namelijk steun, conflict en diepgang. Het eerste element,
steun, meet de beschikbaarheid van de sociale steun binnen deze relatie. Het tweede element,
conflict, heeft het over de mate waarin de relatie een bron is van conflict en ambivalentie. Met het
derde element, diepgang, wordt de mate bedoeld waarin de relatie wordt waargenomen als
39
positief, belangrijk en veilig. De QRI vraagt met andere om te reflecteren over de relatie met een
belangrijke persoon in hun leven.
Onderzoek van Verhofstadt, Buysse, Rosseel en Peene (2006) heeft uitgewezen dat er een relatie
is tussen de perceptie van steun die gemeten worden door de QRI en de waargenomen kwaliteit
van de relatie. Uit ander onderzoek van Nakano et al. (2002), Pierde (1994), Pierde et al.(1991) (in
Verhofstadt et al., 2006) blijkt dat de QRI een goede betrouwbaarheid, validiteit en test-hertest
betrouwbaarheid heeft. De studie van Verhofstadt wees ook uit dat de QRI een goede factoriële
validiteit heeft, dit wil zeggen dat de drie subschalen goede indicatoren zijn. Daarnaast raden ze
het gebruik van de QRI aan bij her onderzoeken van hechte relaties. Ander onderzoek (Pierce,
Sarason, Sarason, Solky-Butzel, & Nagle, 1997) heeft aangetoond dat de QRI een hoge interne
consistentie, betrouwbaarheid en constructvaliditeit heeft.
3.2. PROCEDURE.
Voor de dataverzameling is er gebruik gemaakt van een online vragenlijst. Deze vragenlijst was te
bereiken via de link http://www.studentenonderzoek.be/?qid=34991&ln=ned. In bijlage 1 vindt
u de printversie van deze enquête. Bovenstaande link werd doorgestuurd naar een groot aantal
jongeren- en partysites De adressen van deze sites zijn verkregen via de Vereniging voor Alcohol-
en andere Drugproblemen.
Op de oproep aan verschillende sites om mee te werken werd positief gereageerd, en vaak werd
een link naar mijn site op de homepage geplaatst, was hij terug te vinden op het forum of werd
hij vermeld in de nieuwsbrief. We kregen reacties van de sites Boups, Breakz, Dacru, Fuifagenda,
Psychedelic, Spanky, Be, Buzzted, Partyfever, Partynews, Party on, Party industries en Feesteuh,
Vrij en op weg, Maks en Klasse.
Daarnaast werd aan verschillende preventiediensten gevraagd of zij bereid waren om mee te
werken, aangezien zij vaak in contact staan met scholen en zo voor respondenten kunnen zorgen.
We kregen één positief antwoord van Drugpunt Deinze, deze dienst bracht ons in contact met
verschillende middelbare scholen in de streek.
Om de jongeren te motiveren de vragenlijst in te vullen zijn er enkele filmtickets aangeboden, die
gewonnen konden worden. Bij het invullen van de vragenlijst deden de adolescenten aan
zelfrapportage. Vertrouwelijkheid en anonimiteit werd hen verzekerd, om eerlijke antwoorden te
krijgen op de vragen. Volgens Botvin & Botvin (1992) is dit een goede manier om betrouwbare
en valide antwoorden te verkrijgen.
40
3.3. VERWERKING VAN DE GEGEVENS EN STATISTISCHE
ANALYSE.
De elektronisch ingevulde vragenlijsten werden opgeslagen in een Excel-bestand dat vervolgens
werd overgezet naar een SPPSS-bestand. Dit bestand werd zorgvuldig gescreend op fouten en op
niet ingevulde gegevens. Vervolgens werd alles verwerkt met SPSS 14.0, eerst aan de hand van
beschrijvende statistiek en vervolgens met behulp van inductieve statistiek.
Ten eerste werd door middel van een independent samples T-test nagegaan of er een significant
verschil in gemiddelden bestaat tussen enerzijds het alcohol-, drug- en totale gebruik en
anderzijds de kwaliteit van vriendschap. Vervolgens werd nagegaan of dit ook zo was bij enerzijds
alcohol-, drug- en totale gebruik en anderzijds de kwaliteit van vriendschap. Op dezelfde manier
werd ook onderzocht of er een significant verschil bestaat tussen de vriendschapskwaliteit bij
jongens en meisjes. Bij deze toets werd vooraf onderzocht of voldaan werd aan de voorwaarden,
namelijk of er sprake is van een random steekproef en onafhankelijke waarnemingen, of er een
normaalverdeling is, en of er homogeniteit is van varianties volgens de toets van Levene.
Wanneer dit niet het geval is wordt dit vermeld.
Daarna werd een regressieanalyse uitgevoerd om te kijken of er een relatie bestaat tussen de mate
van sociale steun en de kwaliteit van vriendschap. Dit gebeurde ook om te onderzoeken of er een
relatie aanwezig is tussen de leeftijd van de adolescent en de kwaliteit van vriendschap. Ook bij
deze toetsen werd gekeken of voldaan werd aan de voorwaarden.
Vervolgens werd onderzocht of er verschillen zijn in de kwaliteit van vriendschap bij jongeren die
wel en geen middelen, drugs of alcohol gebruiken in de vroege, midden en late adolescentie. Dit
werd opgesplitst in de verschillende deelaspecten van vriendschapskwaliteit, namelijk intensiteit,
steun en conflict. De analyse hiervan gebeurde door middel van een multivariaat general linear
model. De analyse van het verband tussen de totale vriendschapskwaliteit, het middelengebruik
en de leeftijd gebeurde door een univariaat genereal linear model. Ook bij deze toetsen werd
rekening gehouden met de voorwaarden, namelijk of er sprake is van een random steekproef en
onafhankelijke waarnemingen, of er een normaalverdeling is, en of er homogeniteit is van
varianties volgens de toets van Levene. Wanneer dit niet het geval is wordt dit vermeld.
Ten slotte werd onderzocht of er een verschil is op vlak van de kwaliteit van vriendschap bij
jongeren die een probleemscore halen op de AADIS en jongeren die dit niet doen. Dit gebeurde
aan de hand van een independent samples T-test. Ook hierbij werd rekening gehouden met de
reeds hierboven beschreven voorwaarden.
41
3.4. ONDERZOEKSGROEP.
Het thesisonderzoek richtte zich oorspronkelijk op jongeren van 12 tot 18 jaar die drug- en
alcohol gebruiken. Jongeren die geen drugs of alcohol gebruiken worden vergeleken met jongeren
die dit wel doen. Bij dit onderzoek is er sprake van een cross-sectionele onderzoeksopzet.
De identificatie van de jongeren gebeurt aan de hand van vraagstelling aan de respondent zelf en
variabelen die indicatoren zijn.
3.4.1. RESPONS.
In totaal vulden 619 personen de vragenlijsten in. Bij de respondenten zijn er een aantal personen
die niet voldoen aan de vooropgestelde criteria voor de leeftijd. Daarom worden alle personen
ouder dan 19 jaar uit de antwoordenset gehaald. Hierdoor verdwijnen 3 personen van 20 jaar en
telkens één persoon van 21,22, 23, 25, 27 en 42 jaar. Dit zijn in totaal 9 personen.
Hieronder worden kort de persoonskenmerken weergegeven en de belangrijkste resultaten op de
vragenlijsten.
3.4.2. KENMERKEN VAN DE STEEKPROEF.
In totaal deden 149 jongens (33,1%) en 301 meisjes (66,9%) mee aan het onderzoek, van 144
respondenten is het geslacht onbekend. De leeftijd van de respondenten varieert van 11 tot 19
jaar. De gemiddelde leeftijd is 16 jaar (SD 1,469) Tijdens de analyses worden verschillende
leeftijdscategorieën samengenomen, zodanig dat er een verdeling is volgens de adolescentiefases.
Op deze manier zijn 29,5% van de jongeren 11 tot 15 jarigen die zich in de vroege adolescentie
bevinden, 57,9% zijn 16 tot 17 jarigen die zich in de middenadolescentie bevinden en 12,6% zijn
18 tot 19 jarigen die zich in de late adolescentie bevinden. De nationaliteit die het meest
voorkomt is de Belgische nationaliteit (97,3%). De meerderheid van de respondenten volgt les in
het ASO (70,3%) en het TSO (21,5%). De respondenten die BSO (6,6%) en KSO (1,6%) volgen,
zijn in de minderheid. Een overzicht vindt u in tabel 1.
42
Tabel 1: Overzicht van de Steekproefkenmerken
Aantal Geslacht Leeftijd Opleiding
Man Vrouw Vroege
adolescentie
Midden
adolescentie
Late
adolescentie
ASO TSO BSO KSO
N=612 N=
149
N=
301
N=
131
N=
257
N=
56
N=
307
N=
94
N=
29
N=
7
33,1% 66,9% 29,5% 57,9% 12,6% 70,3% 21,5% 6,6% 1,6%
In tabel 2 vindt u een overzicht van het aantal respondenten die wel of geen alcohol en drugs
gebruiken. U vindt er ook het totale gebruik terug, dat zowel het alcohol- (90,4%) als druggebruik
(28,5%) omvat. Wanneer een adolescent één van beide, of beiden gebruikt, omschrijven we dit als
middelengebruik. Dit aantal blijkt vrij hoog te zijn (90,7%).
Tabel 2: Overzicht van het Aantal Gebruikers
Middelengebruik Alcoholgebruik Druggebruik
Ja Nee Ja Nee Ja Nee
N= 594 N= 539 N= 55 N= 538 N= 56 N= 162 N= 407
90,7% 9,3% 90,4% 9,6% 28,5% 71,5%
Wanneer we de gemiddelde scores op de QRI bekijken, merken we op dat de gemiddelde
totaalscore (3,294) vrij hoog is. Deze score werd aangeduid op een likert-schaal van één tot vier.
De gemiddelde score op de MSPSS is 5,683, dit op een likert-schaal van één tot zeven.. Het valt
op dat de jongeren meer steun ervaren van vrienden dan van familie.
De gemiddelde score op de AADIS is 30,234. Wellicht is deze hoge score te wijten aan het groot
aantal adolescenten dat regelmatig alcohol drinkt. Een overzicht vindt u in tabel 3.
Tabel 3: Overzicht van de Gemiddelden op de QRI, MSPSS en AADIS
QRI MSPSS AADIS Intensiteit Steun Conflict Totaal Familie Vrienden Totaal
Mean 3,243 3,462 3,223 3,294 5,270 6,076 5,683 30,234
SD 0,560 0,510 0,537 0,381 1,474 1,096 1,085 12,059 Noot: QRI: Quality of Relationships Inventory; MSPSS: Multidimensional Scale of Perceived Social Support;
AADIS: Adolescent Alcohol and Drug Involvement Scale
43
4. ONDERZOEKSRESULTATEN.
4.1. IS ER EEN VERSCHIL IN DE VRIENDSCHAPSKWALITEIT BIJ
ADOLESCENTE JONGENS EN MEISJES?
Er werd nagegaan of er een significant verschil bestaat tussen jongens en meisjes op vlak van
kwaliteit van vriendschap.
Uit de gegevens kan geconcludeerd worden dat er een significant verschil bestaat tussen de twee
groepen, jongens en meisjes, op vlak van kwaliteit van vriendschap. (t 430 = -5,108; P = .000)
Het gemiddelde resultaat op de vriendschapskwaliteit bij meisjes ligt 0.188 hoger dan dat van
jongens (3.360> 3.172).
4.2. IS ER EEN RELATIE TUSSEN DE LEEFTIJD VAN DE
ADOLESCENT EN DE KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP?
Er werd onderzocht of de leeftijd van de adolescent een voorspeller is van de kwaliteit van
vriendschap. Uit de resultaten blijkt dat de leeftijd geen voorspeller is. P(|F 1,427|>.480)=.489
De correlatie blijkt slechts -.033 (p < .05) te zijn.
4.3. IS ER EEN RELATIE TUSSEN SOCIALE STEUN EN DE
KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP BIJ ADOLESCENTEN?
Er werd onderzocht of de gepercipieerde steun, gemeten door de MSPSS, de kwaliteit van
vriendschap voorspelt. Uit de resultaten blijkt dat er een verband bestaat tussen de gepercipieerde
sociale steun en de kwaliteit van vriendschap. De gepercipieerde sociale steun kan de kwaliteit
van vriendschap voorspellen. P(|F 1,447|>54.598)=.000 Er is sprake van een zwakke correlatie
(r = .33, p < .05).
4.4. ZIJN ER VERSCHILLEN IN HET ALCOHOL-, DRUG- EN HET
TOTALE GEBRUIK BIJ ADOLESCENTE JONGENS EN MEISJES?
Er werd onderzocht of er een significant verschil bestaat tussen het alcohol- en druggebruik bij
jongens en meisjes. Ook het totale gebruik werd onderzocht. Uit de gegevens blijkt dat er geen
44
verschillen bestaan tussen jongens en meisjes op vlak van alcoholgebruik (t 448 = .967; P = .334)
en het totale gebruik. (t 336,139 = .897; P = .370; 2-zijdig)
Er bestaan wel verschillen tussen jongens en meisjes op vlak van druggebruik. (t 446 = 4.070; P =
.000; 2-zijdig) Jongens gebruiken gemiddeld meer drugs dan meisjes. (0.43 > 0.25) De resultaten
zijn terug te vinden in tabel 2.
Tabel 4: Het Alcohol-, Drug-, en Totale Gebruik bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes M (SD) M (SD) t
Totaal gebruik 0.94 (.239) 0.92 (.276) t 448 =.967
Alcoholgebruik 0.94 (.239) 0.91 (.281) t 336,139 =.897
Druggebruik 0.43 (.497) 0.25 (.432) t 446 = 4.070*
*p ≤ .05
4.5. ZIJN ER VERSCHILLEN IN KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP
BIJ JONGENS EN MEISJES DIE MIDDELEN, ALCOHOL OF DRUGS
GEBRUIKEN?
4.5.1. TOTAAL MIDDELENGEBRUIK.
4.5.1.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn op vlak van totale vriendschapskwaliteit bij jongens en
meisjes die middelen, dit wil zeggen alcohol en/ of drugs, gebruiken.
Uit de resultaten valt af te leiden dat er geen verschillen zijn op totale vriendschapskwaliteit
tussen jongens en meisjes die middelen gebruiken. Er is geen sprake van een hoofdeffect van het
geslacht (F(1,428)=1.328, p=.250), van middelengebruik (F(1,428)=.560, p=.455) of van een
interactie-effect tussen beiden. (F(1,428)=2.013, p=.157)
4.5.1.2. Intensiteit, steun en conflict.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn bij jongens en meisjes die middelen gebruiken op de
subschalen intensiteit, steun en conflict. De resultaten van deze test dienen met enige
voorzichtigheid bekeken te worden aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid
van varianties in de verschillende groepen.
Uit de resultaten blijkt dat er een hoofdeffect is van het geslacht op het gemiddelde conflict.
(F(1,422)=4.774, p=.029) De geschatte gemiddelden op het aspect conflict bij adolescente
jongens en meisjes zijn respectievelijk 3.043 en 3.295. De resultaten zijn terug te vinden in tabel
3.
45
Tabel 5: Het Gemiddelde Conflict bij Jongens en Meisjes.
Jongens Meisjes
M (SD) M (SD)
F(1,422)
Conflict 3.043 (.100) 3.295 (.057) 4.774*
*p ≤ .05
Daarnaast is er een interactie-effect van middelengebruik en geslacht, gerelateerd aan de
gemiddelde steun gemeten door de QRI. (F(1,422)=8.549, p= .004) De geschatte gemiddelden
voor niet gebruikende jongens en meisjes zijn respectievelijk 3.653 en 3.247. Voor wel
gebruikende jongens en meisjes is dit 3.327 en 3.549. De resultaten zijn terug te vinden in tabel 4.
Tabel 6: De Gemiddelde Steun bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes
geen gebruik wel gebruik geen gebruik wel gebruik
M (SD) M (SD) M (SD) M (SD)
F(1,422)
Steun 3.653 (.182) 3.327 (.042 ) 3.247 (.103) 3.549 (.029) 8.549*
*p ≤ .05
4.5.2. ALCOHOL
4.5.2.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn op vlak van totale vriendschapskwaliteit bij jongens en
meisjes die alcohol drinken.
Uit de resultaten valt af te leiden dat er geen verschillen zijn op totale vriendschapskwaliteit
tussen jongens en meisjes die alcohol drinken. Er is geen sprake van een hoofdeffect van het
geslacht (F(1,428)=1.485, p=.224), van alcoholgebruik (F(1,428)=.427 p=.492) of een interactie-
effect tussen beiden. (F(1,428)=1.850, p=.174)
4.5.2.2. Intensiteit, steun en conflict.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn bij jongens en meisjes die alcohol gebruiken, op de
subschalen intensiteit, steun en conflict. De resultaten van deze test dienen met enige
voorzichtigheid bekeken te worden aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid
van varianties in de verschillende groepen.
Uit de resultaten blijkt dat er een hoofdeffect is van het geslacht op het gemiddelde conflict.
(F(1,422)=4.527 p=.034) De geschatte gemiddelden op het aspect conflict bij adolescente jongens
en meisjes zijn respectievelijk 3.043 en 3.287. De resultaten zijn terug te vinden in tabel 5.
46
Tabel 7: Het Gemiddelde Conflict bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes
M (SD) M (SD)
F(1,422)
Conflict 3.043 (.100) 3.287 (.056) 4.527 *
*p ≤ .05
Daarnaast is het interactie-effect van alcoholgebruik en geslacht gerelateerd is aan de gemiddelde
intensiteit, (F(1,422)=4.175, p= .042) en aan de gemiddelde steun. (F(1,422)=7.687, p= .006) Er is
met andere woorden een interactie-effect van middelengebruik en geslacht op de gemiddelde
steun. De geschatte gemiddelden voor niet gebruikende mannen en vrouwen zijn respectievelijk
3.653 en 3.280. Voor wel gebruikende mannen en vrouwen is dit 3.327 en 3.547. De resultaten
zijn terug te vinden in tabel 6.
Tabel 8: De Gemiddelde Steun en Intensiteit bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes
geen gebruik wel gebruik geen gebruik wel gebruik
M (SD) M (SD) M (SD) M (SD)
F(1,422)
Intensiteit 3.262 (.204) 3.095(.047) 3.014 (.113) 3.340(.033) 4.175*
Steun 3.653 (.182) 3.327 (.042) 3.247 (.042) 3.547 (.030) 7.687*
*p ≤ .05
4.5.3. DRUGS.
4.5.3.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn op vlak van totale vriendschapskwaliteit bij jongens en
meisjes die drugs gebruiken. De resultaten dienen met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te
worden aangezien niet voldaan is aan de Levene- test voor homogeniteit van varianties.
Uit de resultaten valt af te leiden dat er verschillen zijn bij jongens en meisjes in de kwaliteit van
vriendschap. Er is sprake van een hoofdeffect van het geslacht (F(1,427)=23.112, p=.000). De
verschillen in de groepsgemiddelden op totale vriendschapskwaliteit voor adolescente jongens en
meisjes die drugs gebruiken zijn respectievelijk 3,171 en 3,359. In tabel 7 vindt u de resultaten
terug. Er is geen sprake van een hoofdeffect van druggebruik (F(1,427)=.126 p=.723) of van een
interactie-effect tussen geslacht en druggebruik. (F(1,427)=.025, p=.874)
47
Tabel 9: Het Geslacht en de Kwaliteit van Vriendschap bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes
M (SD) M (SD)
F(1,427)
QRI TOTAAL 3,171 (.030) 3.359 (.024) 23.112 *
*p ≤ .05
4.5.3.2. Intensiteit, steun en conflict.
Er werd onderzocht of er verschillen zijn bij jongens en meisjes die drugs gebruiken op de
subschalen intensiteit, steun en conflict. De resultaten van deze test dienen met enige
voorzichtigheid bekeken te worden aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid
van varianties in de verschillende groepen.
Uit de resultaten blijkt dat er een hoofdeffect is van het geslacht op de gemiddelde intensiteit
(F(1,421)=18.218, p=.000). De geschatte gemiddelden van jongens en meisjes zijn respectievelijk
3.099 en 3.354. Daarnaast is er een hoofdeffect van het geslacht op de gemiddelde steun
(F(1,421)=14.112 p=,000). De geschatte gemiddelden van jongens en meisjes zijn respectievelijk
3.346 en 3.546. Tot slot is er een hoofdeffect van het geslacht op het gemiddelde conflict
(F(1,421)=5.313 , p=,022). De geschatte gemiddelden van jongens en meisjes zijn respectievelijk
3.120 en 3.250.
Tabel 10: De Gemiddelde Intensiteit, Steun en Conflict bij Jongens en Meisjes
Jongens Meisjes
M (SD) M (SD)
F(1,422)
Intensiteit 3.099 (.047) 3.354 (.037) 18.218*
Steun 3.346 (.042) 3.546 (.033) 14.112*
Conflict 3.120 (.044) 3.250 (.035) 5.313*
*p ≤ .05
4.6. IS ER EEN RELATIE TUSSEN MIDDELEN-, ALCOHOL- EN
DRUGGEBRUIK EN DE KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP BIJ
ADOLESCENTEN?
4.6.1. TOTALE MIDDELENGEBRUIK.
Om te beginnen is onderzocht of er een significant verschil bestaat op vlak van kwaliteit van
vriendschap tussen twee groepen, namelijk jongeren die wel middelen (dit wil zeggen alcohol en/
of drugs) gebruiken en jongeren die dit niet doen.
48
Uit de resultaten kunnen we afleiden dat er geen verschillen zijn tussen de twee groepen op vlak
van kwaliteit van vriendschap. ( t 34,68 = -1,003; P=.323; 2-zijdig)
4.6.2. ALCOHOLGEBRUIK.
Er werd onderzocht of er een significant verschil bestaat op vlak van kwaliteit van vriendschap
tussen jongeren die wel alcohol gebruiken en jongeren die dit niet doen.
Uit de resultaten tabel kan geconcludeerd worden dat er geen verschillen bestaan tussen de twee
groepen op vlak van kwaliteit van vriendschap. (t 35,935 = -,949; P = ,349; 2-zijdig)
4.6.3. DRUGGEBRUIK.
Er werd nagegaan of er een significant verschil bestaat op vlak van kwaliteit van vriendschap
tussen jongeren die wel drugs gebruiken en jongeren die dit niet doen.
Uit de resultaten kan geconcludeerd worden dat er geen verschillen bestaan tussen de twee
groepen op vlak van kwaliteit van vriendschap. (t 241,280= 1,496; P = ,136; 2-zijdig)
4.7. ZIJN ER VERSCHILLEN IN KWALITEIT VAN VRIENDSCHAP
BIJ JONGEREN IN DE VROEGE, MIDDEN EN LATE ADOLESCENTIE
DIE WEL OF GEEN ALCOHOL, DRUGS OF MIDDELEN GEBRUIKEN?
4.7.1. TOTALE MIDDELENGEBRUIK.
4.7.1.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen bestaan op vlak van de totale kwaliteit van vriendschap
tussen jongeren die wel en geen middelen dit wil zeggen alcohol en/ of drugs) gebruiken in de
vroege, de midden en de late adolescentie. De resultaten van deze test dienen echter met enige
voorzichtigheid bekeken te worden aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid
van varianties in de verschillende groepen.
Uit de resultaten blijkt dat de totale vriendschapskwaliteit niet in functie is van de
leeftijdscategorie (F(2,423)=.255 , p=.775), en het middelengebruik (F(1,423)=.792 , p=.374). Er
is ook geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie (F(2,423)=1.151,
p=.317).
4.7.1.2. Intensiteit, steun en conflict.
Er werd onderzocht of de aspecten intensiteit, steun en conflict van de kwaliteit van vriendschap
significant verschillen bij adolescenten die wel of geen middelen gebruiken in de vroege, midden
en late adolescentie.
Uit de resultaten blijkt dat de aspecten intensiteit (F(2,420)=.027, p=.974), steun(F(2,420)=.567,
p=.568) en conflict F(2,420)=.529, p=.589) zijn niet in functie zijn van de leeftijdscategorie.
49
De intensiteit(F(2,420)=2.131, p=.145), steun (F(2,420)=.285, p=.594) en conflict (F(2,420)=.043,
p=.836) niet ook niet in functie zijn van het totale gebruik.
Er is ook geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie.
4.7.2. ALCOHOLGEBRUIK.
4.7.2.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen bestaan op vlak van de totale kwaliteit van vriendschap
tussen adolescenten die wel en geen alcohol gebruiken in de vroege, de midden en de late
adolescentie.
Uit de resultaten blijkt dat de totale vriendschapskwaliteit niet in functie is van de
leeftijdscategorie (F(1,423)=.101, p=.904) of het alcoholgebruik (F(1,423)=.487, p=.486). Er is
ook geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie (F(2,423)=1.037,
p=.355). De resultaten van deze test dienen echter met enige voorzichtigheid bekeken te worden
aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid van varianties in de verschillende
groepen.
4.7.2.2. Intensiteit, steun en conflict
Er werd onderzocht of de aspecten intensiteit, steun en conflict van de kwaliteit van vriendschap
significant verschillen bij adolescenten die wel of geen alcohol gebruiken in de vroege, midden en
late adolescentie.
Uit de resultaten blijkt dat de aspecten intensiteit (F(2,420)=.110 p=.896), steun (F(2,420)=.440,
p=.644), en conflict (F(2,420)=.673, p=.511) niet in functie zijn van de leeftijdscategorie.
De intimiteit (F(2,420)=1.349, p=.246), steun (F(2,420)=.030, p=.863) en conflict (F(2,420)=.079,
p=.778) zijn eveneens niet in functie van het alcoholgebruik.
Er is ook geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie.
4.7.3. DRUGGEBRUIK.
4.7.3.1. Totale kwaliteit.
Er werd onderzocht of er verschillen bestaan op vlak van de totale kwaliteit van vriendschap
tussen adolescenten die wel en geen drugs gebruiken in de vroege, de midden en de late
adolescentie. De resultaten van deze test dienen met enige voorzichtigheid bekeken te worden
aangezien niet is voldaan aan de Levene-test voor gelijkheid van varianties in de verschillende
groepen.
Uit de gegevens tabel blijkt dat de totale vriendschapskwaliteit niet in functie is van de
leeftijdscategorie (F(1,422)=.850 p=.428) of het druggebruik (F(1,422)=.033 p=.856). Er is ook
geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie (F(1,422)= 2.965
p=.53).
50
4.7.3.2. Intensiteit, steun en conflict.
Er werd onderzocht of de aspecten intensiteit, steun en conflict van de kwaliteit van vriendschap
significant verschillen bij adolescenten die wel of geen drugs gebruiken in de vroege, midden en
late adolescentie.
Uit de gegevens blijkt dat de aspecten intensiteit (F(1,419)=.459 p=.633), steun (F(1,419)=.377
p=.686) en conflict (F(1,419)=.367 p=.693) niet in functie zijn van de leeftijdscategorie.
De aspecten intensiteit (F(1,419)=.430 p=.513), steun (F(1,419)=.382 p=.537) en conflict
(F(1,419)=1.093 p=.296) zijn eveneens niet in functie van het druggebruik.
Er is ook geen interactie-effect te vinden tussen het gebruik en de leeftijdscategorie. Uit de
resultaten blijkt dat er geen verschillen in kwaliteit van vriendschap zijn bij jongens en meisjes die
wel of geen drugs gebruiken in de verschillende leeftijdscategorieën.
4.8. IS ER EEN VERSCHIL OP VLAK VAN DE KWALITEIT VAN
VRIENDSCHAP BIJ JONGEREN DIE EEN PROBLEEMSCORE HALEN
OP DE AADIS EN JONGEREN DIE DIT NIET DOEN?
Er werd onderzocht of er een verschil is in de kwaliteit van vriendschap bij jongeren die een
probleemscore halen op de AADIS (een hogere score dan 37) en bij jongeren die dit niet doen
(score van 36 of minder).
Uit de resultaten blijkt dat er geen verschil is op vlak van vriendschapskwaliteit bij jongeren die
een probleemscore halen op de AADIS en jongeren die dit niet doen. (t 211,743 = 1,055; P =
,292; 2-zijdig)
51
5. Discussie. 5.1. BESPREKING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN.
Dit thesisonderzoek onderzocht het middelengebruik bij adolescenten, de sociale steun en de
kwaliteit van vriendschap. Het werd gevoerd bij 619 elf- tot negentien- jarigen. Uit de resultaten
bleek dat er verschillen zijn in de gemiddelde vriendschapskwaliteit van jongens en meisjes. Er
bleken ook verschillen te zijn in het druggebruik van jongens en meisjes. Tevens bleek de sociale
steun de vriendschapskwaliteit te voorspellen. Deze vriendschapskwaliteit verschilt echter niet bij
adolescenten die wel of geen middelen gebruiken, of die een probleemscore halen op de AADIS.
Uit de prevalentiecijfers blijkt dat alcoholgebruik goed ingeburgerd is bij de respondenten, 90,6%
drinkt of heeft ooit al eens alcohol gedronken. Alcohol is blijkbaar vaak het eerst gebruikte
middel, maar is ook het meest gebruikt. Dit is consistent met verschillende andere studies
(Andrews et al; Kandel & Faust; Johnston et al.; Duncan et al. in Duncan et al., 1998; Vereniging
voor Alcohol- en andere Drugproblemen, 2006)
Daarnaast is uit ons onderzoek gebleken dat jongeren die drugs gebruiken ook alcohol drinken,
en dus meerdere middelen gebruiken. Dit meervoudige gebruik is volgens Segal & Stewart (1996)
kenmerkend voor adolescenten. Ze roken, drinken alcohol of gebruiken drugs samen met een
ander middel. Volgens Kandel zijn alcohol en sigaretten gateway drugs, dit zijn drugs die de deur
openen naar ander, illegaal middelengebruik. (Kandel, Yamaguchi, & Chen, 1992) De
gatewaytheorie kan verbonden worden aan de inmiddels weerlegde stepping stone-theorie.
Volgens deze theorie zet cannabisgebruik een biologisch proces op gang dat onvermijdelijk leidt
tot het gebruik van andere illegale drugs. Het gebruik zou dus starten bij een middel dat als
minder schadelijk gepercipieerd wordt. (Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen,
2004) Epidemiologische gegevens bewezen dat deze theorie echter achterhaald is. (Tarter,
Vanyukov, Kirisci, Reynolds, & Clark, 2006) Van alle cannabisgebruikers gaat slechts een kleine
minderheid over tot het gebruik van andere drugs, en geen enkel onderzoek kon ooit de
biologische interactie bewijzen. Daarnaast is de volgorde in het gebruik van producten op zich
onvoldoende om als stepping stone te worden bevestigd. Want de groep van illegale
druggebruikers experimenteerde voordien meestal al met alcohol en tabak. Maar de meeste
mensen die alcohol en tabak gebruiken gaan evenwel niet over tot het gebruik van illegale drugs,
en ook de meeste cannabisgebruikers gaan niet over tot andere drugs, een aantal jongeren
gebruiken ook cannabis als eerste drug. (Tarter et al., 2006) Er zijn dus andere factoren die
bepalen of men overstapt naar andere en zwaardere drugs.
Meervoudig gebruik vindt volgens Pearson et al. (2006) zijn oorsprong doordat er in
verschillende contexten andere drugs gebruikt worden. Alcoholgebruik gebeurt bijvoorbeeld in
een café, terwijl roken vooral voorkomt op school. Op deze manier wordt het meervoudig
gebruik verklaard. Dit betekent evenwel niet dat er sprake is van polydruggebruik. Volgens de
52
Wereldgezondheidsorganisatie omvat polydruggebruik: “The use of more than one drug or type
of drug by an individual, often at the same time or sequentially, and usually with the intention of
enhancing, potentiating, or counteracting the effects of another drug.”
(Wereldgezondheidsorganisatie) Wij maken hier een onderscheid tussen polydruggebruik en
meervoudig gebruik. Onder het meervoudig gebruik verstaan wij ook het gebruik van sigaretten,
alcohol, energydrinks… en dit gebruik heeft niet in se de bedoeling om effecten van andere drugs
te versterken of te verzwakken.
Het European Monitoring Centre for Drugs and Drugs Addiction (EMCDDA) constateerde dat
er vaak een meervoudig gebruikspatroon bestaat. Vaak zijn dit zijn mannen en vrouwen, die
cannabis en stimulerende middelen in combinatie met alcohol of andere middelen gebruiken
(zoals hallucinogenen). Volgens Strang, Griffits, Powis, Fountain, Williamson & Gossop (1999)
heeft dit polydruggebruik vier hoofdfuncties: het maximaliseert het effect, het houdt de negatieve
effecten in evenwicht, het houdt de negatieve effecten onder controle, en het werkt als substitutie
van gewenste effecten.
De prevalentie van polydruggebruik is hoger onder jongeren in dansclubsettings dan onder jonge
mensen in andere settings. De drugs waarover het daarbij gaat zijn alcohol, cannabis en
stimulerende middelen. Uit een onderzoek (Calafat et al. in EMCDDA, 2002) naar druggebruik in
het uitgaanscircuit is gebleken dat ongeveer de helft van de druggebruikers in de partyscène
aangaf dat zij alcohol met cannabis combineerden, of alcohol met ecstasy, of cannabis met
ecstasy. Alcohol speelt een overheersende rol bij het gebruik van recreatieve drugs. Maar er is ook
gebleken dat niet enkel tijdens het uitgaan drugs gebruikt worden, vaak gebeurt dit ook voor en
na het uitgaan. Er bestaat met andere woorden een typisch gebruikspatroon in de uitgaanssetting
dat als volgt weergegeven kan worden: stimulerende middelen worden vooral gebruikt voor en
tijdens het uitgaan, hallucinogenen vooral tijdens het uitgaan, terwijl na het uitgaan vooral
teruggegrepen wordt naar verdovende middelen. Alcohol wordt dan weer voor en tijdens het
uitgaan gebruikt. (Riley & Hayward, 2004) Maar de meerderheid van de mensen die drugs
gebruiken in hun vrije tijd, consumeren geen combinaties van grote hoeveelheden illegale drugs
en alcohol, maar gebruiken het in mindere mate. (Calafat in EMCDDA, 2002)
Toch lijkt onderzoek er wel op te duiden dat het percentage jongeren dat overgaat op zwaardere
patronen van druggebruik toeneemt. (Casselman & Meeuwissen, 2001; EMCDDA, 2002;
ESPAD, 2003) Er is dan ook een toenemende bezorgdheid over de gezondheidsrisico's en
mogelijke schade op lange termijn ten gevolge van specifieke gebruikspatronen van recreatieve
drugs. Het polydruggebruik, maar ook enkelvoudig alcoholgebruik of druggebruik houdt grote
risico’s in. Deze risico’s verhogen nog wanneer men meerdere middelen samen gebruikt. Omdat
alcohol een sociaal aanvaard middel is, denkt men vaak minder na bij deze risico’s, maar toch zijn
deze nog reëel. Dit mag zeker niet uit het oog verloren worden.
Als antwoord op de eerste onderzoeksvraag‘Is er een verschil in de kwaliteit van vriendschap bij
adolescente jongens en meisjes?’ vonden we dat de gemiddelde vriendschapskwaliteit bij meisjes hoger
ligt dan de gemiddelde kwaliteit bij jongens. Dit was consistent met onze verwachtingen en met
53
de literatuur. Meisjes zouden namelijk meer gericht zijn op de relatie dan jongens. Dit leidt tot
een hogere intimiteit en een verhoging van deze intimiteit over een langere periode binnen
vriendschap tussen meisjes. (Gilligan; Belenky, Clinchy, Goldberger & Tarule in Way & Greene,
2006; Buhrmester; Sapadin; Sharabany et al. in Radmacher & Azmitia, 2006) Deze verhoogde
intimiteit suggereert een verhoging van de kwaliteit van vriendschap. Dit is consistent met onze
resultaten. Ook ander onderzoek naar de vriendschapskwaliteit bij meisjes heeft uitgewezen dat
zij een hogere kwaliteit rapporteren dan jongens. (Berndt & Keefe, 1995; Furman & Buhrmester,
1992) Meisjes vertonen meer responsief en steunend gedrag, meer zelfonthulling en minder
disputen in hun interacties. (Phillipsen, 1999)
Er kunnen verschillende verklaringen gezocht worden voor dit verschil in vriendschapskwaliteit.
Een eerste verklaring kan gezocht worden in het feit dat meisjes op een meer positieve manier
met elkaar omgaan dan jongens. (Brendgen, Markiewicz, Doyle, & Bukowski, 2001) Uit
onderzoek van Berndt & Keefe (1995) blijkt dat de gemiddelde verschillen in
vriendschapskwaliteit complementair zijn aan verschillen in interacties. Meisjes vertonen meer
positief gedrag zoals responsiviteit, en minder negatief gedrag zoals kritiek en conflictgedrag.
Deze bevinding is consistent met vorig onderzoek (Denton & Zarbatany, Maccoby & Jacklin,
Philipsen in Brendgen et al., 2001) waaruit blijkt dat jongens minder ondersteunend gedrag en
meer agressief en confronterend gedrag vertonen. De geslachtsverschillen in de kwaliteit van
vriendschap kunnen dus veroorzaakt worden doordat meisjes meer harmonieuze interacties
hebben met hun vrienden. Jongens daarentegen, zijn minder toegeeflijk en meer confronterend.
Dit patroon komt nog meer naar boven bij beste vriendschappen, waarbij meisjes nog
responsiever en jongens nog kritischer zijn. Hartup (in Brendgen et al., 2001) suggereert dat
competitief en confronterend gedrag meer normatief is voor jongens dan voor meisjes. Ook
Phillipsen (1999) ontdekte verschillen in de vriendschapsrelaties bij jongens en meisjes. Hij
onderzocht de relaties op vlak van communicatie. Vriendschappen tussen meisjes bevatten
minder suggesties, vragen en disputen dan vriendschappen tussen jongens. Meisjes zijn meer
passief in hun communicatie dan jongens, die meer assertief zijn. Deze bevindingen kunnen van
grote invloed zijn op de vriendschapskwaliteit die gepercipieerd werd in ons onderzoek.
Een tweede verklaring (Buhrmester & Furman in Brendgen et al., 2001) suggereert dat er
geslachtsverschillen ontstaan omdat veel gedrag dat onderliggend is aan de vriendschapskwaliteit
meer past bij wat meisjes omschrijven als een goede vriendschapskwaliteit. Jongens omschrijven
vriendschapskwaliteit anders. Meisjes rapporteren daarnaast vaak minder negatieve aspecten dan
jongens.
Er dient wel steeds in het achterhoofd gehouden worden dat de gedragsverschillen tussen
jongens en meisjes relatieve verschillen zijn en dat jongens en meisjes allebei hoge mates van
positief gedrag vertonen en in mindere mate negatief gedrag vertonen in hun interacties met
vrienden.
Met betrekking tot de tweede onderzoeksvraag ‘Is er een relatie tussen de leeftijd van de adolescent en de
kwaliteit van vriendschap?’ zijn er verschillende auteurs die er op wijzen dat de perceptie van
54
vriendschapskwaliteit stijgt met de leeftijd. Oudere adolescenten gaan hun vriendschapsrelaties als
meer kwaliteitsvol zien dan jongere adolescenten. (Way & Greene, 2006) In dit thesisonderzoek is
dit niet teruggevonden bij de adolescenten die alcohol en/of drugs gebruiken, of in de totale
steekproef. We vonden geen samenhang tussen de kwaliteit van vriendschap en de leeftijd, of in
de kwaliteit van vriendschap, de leeftijd en het middelengebruik. In een vergelijkbaar onderzoek
van Selfout, Branje & Meeus (2008), is dit verband ook niet teruggevonden. Zij onderzochten of
er een verband aanwezig is tussen vriendschapskwaliteit en delinquentie, maar ook zij vonden
geen verband tussen deze zaken.
De derde onderzoeksvraag ging na of er een relatie is tussen de ontvangen sociale steun en kwaliteit van
vriendschap. Er bleek dat er een verband bestaat tussen de sociale steun en de kwaliteit van
vriendschap. Dit is consistent met het onderzoek van Franco & Levitt (1998), zij vonden dat de
sociale steun van familie een voorspeller is voor de vriendschapskwaliteit. De aanwezigheid van
sociale steun, onder andere van ouders, biedt de jongere emotionele veiligheid. Hun sociale steun
speelt daarnaast een actieve rol bij het coachen en ontwerpen van de sociale omgeving van de
jongere. (Parke & Buriel, Putalazz & Heflin in Franco & Levitt, 1998) Hoe hoger de sociale steun
is, hoe hoger de vriendschapskwaliteit is.
Wanneer we onderzoeksvraag 4 bekijken, blijken er geen verschillen te zijn in het totale middelen- en
alcoholgebruik bij adolescente jongens en meisjes, maar bleken er wel verschillen te zijn op vlak van
druggebruik. Ook eerder onderzoek (Segal & Stewart, 1996) rapporteerde dat er verschillen zijn bij
jongens en meisjes op vlak van druggebruik, en dat deze verschillen groter zijn in de late
adolescentie. In het algemeen gebruiken jongens meer drugs dan meisjes. (Segal & Stewart, 1996;
Young, Corley, Stallingsa, Rheea, Crowley, & Hewitt, 2002) Dit verschil kan te wijten zijn aan het
feit dat jongens makkelijker in contact komen met drugs dan meisjes. (Van Etten, Neumark, &
Anthony, 1999) Desalniettemin is het gebleken dat het gebruik van vrouwen de laatste jaren in de
lift zit. (Becker & Ming, 2008; Crome & Kumar, 2007) Dat in vergelijking met jongens, meisjes
minder meisjes drugs gebruiken, wil niet zeggen dat ze minder kwetsbaar zijn. Er is namelijk
aangetoond dat wanneer meisjes starten met druggebruik, ze sneller evolueren naar
afhankelijkheid. (Becker & Ming, 2008; Hser, Anglin, & McGlothlin, 1987) Er wordt ook
gesuggereerd dat er een biologische basis is voor de kwetsbaarheid ten opzichte van druggebruik
bij vrouwen. Een aantal biologische mechanismen werden onderzocht en daaruit bleek dat
oestrogeen een grote rol speelt in de responsiviteit en sensitiviteit van vrouwen tegenover drugs,
meerbepaald gaat het hierbij om psychostimulantia. (Lynch, 2006) Daarnaast blijkt dat het initiële
gebruik van vrouwen vaak beïnvloed wordt door het gebruik van de partner. (Hser et al., 1987)
Door hun liefdesrelaties worden ze vaak extra kwetsbaar voor middelengebruik, meestal hebben
ze ook een gebruikende partner die een risico vormt. Binnen deze relaties komt daarnaast ook
vaak nog eens geweld voor.(El-Bassel, et al., 2003; Goldberg, 1995; Swift, Copeland, & Hall,
1996)
55
Meisjes zijn ook meer kwetsbaar voor de gevolgen van gebruik. Meisjes die ernstige problemen
hebben met druggebruik lopen vaker weg van huis en hebben een hoger risico op depressie
(Bukstein, Glancy, & Kaminer, 1992; Whitmore, Mikulich, Thompson, Riggs, Aarons, &
Crowley, 1997) of een borderline-stoornis (Crome & Kumar, 2007). Ook wanneer meisjes of
volwassen vrouwen willen stoppen met problematisch gebruiken, hebben ze het moeilijker dan
mannen. (Becker & Ming, 2008) Het is belangrijk om met al deze aspecten rekening te houden bij
de preventie en de behandeling. De hulpverleningsprogramma’s kunnen hieraan aangepast
worden. Toch dient ook het middelengebruik van mannen zeker niet uit het oog verloren te
worden, aangezien zij de grootste groep gebruikers zijn. Adequate hulpverlening is ook voor hen
belangrijk.
Waar in dit onderzoek toch rekening mee moet gehouden worden bij het bekijken en
interpreteren van de resultaten, is het feit dat adolescenten hun gebruik minimaliseren.
Minimalisatie van het gebruik is in feite een logische reactie, jongeren willen hun gebruik niet
altijd onder ogen zien, zeker wanneer ze veel drinken of drugs gebruiken. Daarom ontkennen of
minimaliseren ze het.
Toch blijft de zelfrapportage van jongeren consistent over tijd heen, al is dit minder het geval
voor jongeren die niet regelmatig drugs gebruiken. (Winters, Latimer, & Stinchfield, 2002)
Doordat deze jongeren onregelmatig gebruiken kan het zijn dat ze zich de tijdstippen van het
gebruik moeilijker herinneren. Dit kan zeker van toepassing zijn op de respondenten in het
huidige onderzoek, aangezien de meerderheid van hen occasionele druggebruikers zijn.
Een bijkomende opmerking over de rapportage van het gebruik is dat ongeveer één derde van de
respondenten aangeeft dat ze drinken of alcohol gebruiken uit verveling. We vonden dit toch
opmerkelijk en raden aan om dit nader te onderzoeken. De link tussen de vrijetijdsbesteding van
jongeren en hun middelengebruik lijkt ons existentieel. Onderzoek heeft in verband hiermee
uitgewezen dat vrijetijdsactiviteiten de jongeren een kans geven om vaardigheden te ontwikkelen
en om een gevoel van aanvaarding te ontwikkelen, ze kunnen op emotionele en cognitieve wijze
hun identiteit exploreren. (Dworkin, Larson, & Hanson in Thorlindsson & Bernburg, 2006) De
betrokkenheid of deelname aan activiteiten met andere jongeren, zelfs activiteiten die aanleunen
bij delinquentie, spelen een grote rol in de socialisatie. Uit het onderzoek van Thorlindsson en
Bernburg blijkt dat jongeren die aan sport doen en die deelnemen aan georganiseerde activiteiten,
bijvoorbeeld door jeugdhuizen of jeugdbewegingen, minder alcohol drinken en drugs gebruiken.
Ciairano, Bosma, Miceli & Settanni (2008) vonden dat vrijetijdsbesteding gecorreleerd is aan het
alcohol- en druggebruik. Adolescenten zullen meer gebruiken naarmate ze meer tijd doorbrengen
met hun vrienden in specifieke contexten zoals cafés en discotheken.
In de 5e onderzoeksvraag bekeken we of er verschillen zijn in kwaliteit van vriendschap bij jongens en
meisjes die middelen, alcohol of drugs gebruiken. Enkel op vlak van het druggebruik bleek er een
hoofdeffect te zijn van het geslacht op de kwaliteit van de vriendschaprelatie. De redenen
hiervoor kunnen nog verder onderzocht worden. Aangezien we geen verband vonden tussen de
56
kwaliteit van vriendschap en het totale gebruik en het drinken van alcohol, kan dit erop wijzen
dat er rekening moet gehouden worden met andere zaken die de vriendschapskwaliteit
beïnvloeden. Zo kan er bijvoorbeeld een invloed uitgeoefend worden door de tijd die vrienden
samen doorbrengen, door de activiteiten waaraan men samen deelneemt… Deze zaken werden
hierboven reeds kort aangehaald.
Op vlak van de deelaspecten van de vriendschapskwaliteit zijn er ook enkele interessante
resultaten. Het is opmerkelijk dat de sociale steun bij meisjes die middelen gebruiken hoger ligt
dan bij meisjes die niet gebruiken. Bij jongens is dit omgekeerd. Dit druist in tegen onze
verwachtingen, we verwachtten namelijk geen verschillen. Verder onderzoek zou kunnen
uitwijzen waarom er een hogere mate van sociale steun bestaat bij gebruikende meisjes.
Uit ons onderzoek blijkt ook de intensiteit en steun significant te verschillen bij jongens en
meisjes die wel en geen alcohol drinken. Bij niet gebruikende jongens liggen de intensiteit en
steun hoger dan bij wel gebruikende jongens, maar bij meisjes valt terug een omgekeerde trend
op te merken. Bij meisjes die alcohol drinken liggen de intensiteit en steun hoger dan bij meisjes
die dit niet doen. Ook dit druist in tegen onze verwachtingen. Volgens ons is ook hier verder
onderzoek nodig om uit te zoeken waarom er verschillen bestaan in deze aspecten bij
gebruikende jongens en bij meisjes, en waarom deze een tegenovergestelde trend vertonen.
Wanneer we in onderzoeksvraag 6 de relatie bekijken tussen enerzijds het, alcohol-, drug- en totale
middelengebruik en anderzijds de kwaliteit van vriendschap, blijkt dat er geen relatie aanwezig is.
Ondanks alle literatuur die er bestaat over negatieve beïnvloeding van vrienden (Bauman, Faris,
Ennet, Hussong, & Vangie, 2007; Curran, Stice, & Chassin, 1997; Duncan, Duncan, & Hops,
1998; Kandel, 1996; Maxwell, 2002; Patton, McMorris, Toumbourou, Hemphill, Donath, &
Catalano, 2004; Poelen, Engels, Van Der Vorst, Scholte, & Vermulst, 2007; Steinberg, Fletcher,
& Darling, 2007; Urberg, Degirmencioglu, & Pilgrim, 1997), lag dit in lijn van onze
verwachtingen. We verwachtten niet dat de vriendschapskwaliteit negatief beïnvloed zou worden
door het middelengebruik van de adolescent.
Een mogelijke verklaring voor het feit dat het verband in onze studie niet aangetoond werd, zou
kunnen liggen in het feit dat de vragenlijst geen specifieke aspecten onderzoekt, zoals prosociaal
gedrag. Het kan zijn dat, wanneer men dit aspect meer specifiek gaat bevragen, er wel een
verband blijkt te zijn met de kwaliteit van vriendschap. Jongeren worden positief beïnvloed door
vrienden die veel prosociaal verdrag vertonen, intiem zijn en andere positieve kenmerken hebben.
Ze worden negatief beïnvloed door vriendschappen met een hoge mate van conflict, rivaliteit en
andere negatieve kenmerken. Vriendschappen die van hoge kwaliteit zijn hebben een hoge mate
van positieve kenmerken en een lage mate van de negatieve. Het hebben van hoge
kwaliteitsvriendschappen wordt verondersteld positieve effecten te hebben op de sociale
ontwikkeling. Vriendschappen met veel negatieve kenmerken verhogen het storend gedrag
(Berndt, 2002) Druggebruik kan gezien worden als een aspect van dit storend gedrag.
Het resultaat van het huidige onderzoek is in contrast met een stelling van Segal & Stewart
(1996), volgens hen geeft druggebruik de adolescenten een vals gevoel van wederkerigheid, troost
57
en zelfvertrouwen. Dit suggereert dat voornamelijk ‘lege’ vriendschappen aangegaan worden, met
bijgevolg een lage kwaliteit. Ook Block & Block (1988) stellen dat jongeren die op experimentele
wijze drugs gebruiken meer moeilijkheden hebben om met anderen om te gaan, om met hen
overeen te komen, en relaties op te bouwen. Ook dit wordt tegengesproken door ons onderzoek.
Onderzoeksvraag 7 gaat na of er verschillen zijn in de totale kwaliteit van vriendschap, op de
subschalen intensiteit, steun en conflict, bij jongeren die wel en geen middelen, alcohol of drugs
gebruiken in de vroege, midden en late adolescentie. Aangezien er geen verband is gevonden
tussen de vriendschapskwaliteit en leeftijd leek de kans klein dat we een verband vonden met het
al dan niet gebruiken van alcohol of drugs. Voor de volledigheid hebben we deze test toch
uitgevoerd.
Tot slot gaat de 8e en laatste onderzoeksvraag na of er een is verschil op vlak van de kwaliteit van
vriendschap bij jongeren die een hoge score halen op de AADIS en jongeren die dit niet doen.
Ook hier vonden we geen verschil tussen beide groepen. Onze resultaten zijn gelijkaardig aan de
resultaten van Selfhout, Branje en Meeus (2008) zij vonden eveneens geen verband tussen
middelengebruik, vriendschapskwaliteit en delinquent gedrag bij adolescenten.
Bij het interpreteren van de resultaten dient opgemerkt te worden dat we te maken hebben met
een ‘normale’ sample van de bevolking. De jongeren die de vragenlijst invulden bevinden zich
niet in een klinische setting. Een gevolg hiervan is dat er sprake is van minder extreme vormen
van middelengebruik en dat daardoor de impact op de kwaliteit van de relatie minder groot is. De
AADIS zelf is ook een screeningsinstrument, waardoor ze niet verder ingaat op de ernst van het
gebruik wanneer dit hoger is dan de cut-off score. Daardoor is ze misschien niet het ideale
instrument om deze onderzoeksvraag goed te verduidelijken.
5.2. BEPERKINGEN EN AANBEVELINGEN VOOR VERDER
ONDERZOEK.
Een aantal beperkingen aan dit onderzoek mogen niet onvermeld blijven.
Ten eerste is het zo dat onze sample voornamelijk bestaat uit autochtone adolescenten, die
voornamelijk in het ASO les volgen. Dit kan een effect hebben op de generaliseerbaarheid naar
de gehele populatie. Allochtone jongeren en jongeren uit het BSO en TSO werden in mindere
mate bereikt.
Wel is het zo dat we, door een online onderzoek te voeren, ‘at random’ een onderzoeksgroep
creëerden. Maar hierbij moet rekening gehouden worden met het feit dat er, door deze werkwijze,
mogelijk een aantal doelgroepen uitgesloten werden. Bijvoorbeeld kansarme jongeren die niet
beschikken over een pc… Deze invloed probeerden we deels terug te schroeven door op enkele
scholen een oproep te doen en doordat het invullen op school kon gebeuren. Toch dienen we
58
hierbij rekening te houden met het feit dat veel jongeren die in grotere mate alcohol- en/of drugs
gebruiken vaak uitvallen op school. (Towsend, Flisher, & King, 2007) Op deze wijze kan het zijn
dat een belangrijke deel van de populatie niet bereikt werd.
Ten tweede is het zo dat er heel wat manieren zijn om een begrip te onderzoeken en te
definiëren. Er is bijvoorbeeld een hele reeks indicatoren om alcoholgebruik bij adolescenten te
meten, zoals de leeftijd van het eerste gebruik, hoeveelheid en frequentie van drinken, aantal
hevige drinkepisodes en alcoholgerelateerde problemen. (Windle, 2000) Hetzelfde geldt voor de
definiëring van het begrip druggebruik, de sociale steun en de vriendschapskwaliteit. Om deze
begrippen te definiëren moest steeds een keuze gemaakt worden uit een groot aantal indicatoren,
en elke keuze had gevolgen voor de verkregen resultaten. Hierbij aansluitend hoort de opmerking
dat het begrip ‘kwaliteit van vriendschap’ een abstract begrip is. Het begint reeds bij de term
vriendschap. Want wat houdt vriendschap nu eigenlijk in, en, is wat voor de ene persoon een
kwaliteitsvolle vriendschap is wel een kwaliteitsvolle vriendschap voor de ander? Er bestaat
discussie over het begrip vriendschap zelf en over de kwaliteit ervan. We hebben de impact
hiervan proberen te beperken door het begrip vriendschap voor onszelf te definiëren en deze
definitie door te trekken naar ons onderzoek.
Daarnaast is het ook zo dat men jongeren wel kan bevragen over hoe zij en vrienden zich
gedragen tegenover elkaar, wat ze samen doen en hoe ze de vriendschap percipiëren, maar toch
blijft deze informatie beperkt, want je hebt geen beeld op hoe jongeren zich daadwerkelijk
gedragen tegenover elkaar. De totale vriendschap is onmogelijk te vatten. Want het grote aantal
aspecten die een vriendschap inhoudt, zowel positieve als negatieve, worden gereduceerd tot voor
ons interpreteerbare resultaten, daardoor gaat heel wat informatie verloren. Wat dit begrip
inhoudt kan ook verschillen tussen vriendengroepen, vriendschappen kunnen op totaal
verschillende zaken gebaseerd zijn en is zijn erg subjectief. Hierop kan een beter beeld gekregen
worden door kwalitatieve studies uit te voeren met sociale netwerk analyses en met observaties.
Deze dienen uitgevoerd te worden in de natuurlijke omgeving van de jongeren, bijvoorbeeld op
school, tijdens sportactiviteiten… Ze zouden een goede aanvulling zijn omdat ze kenmerken van
vriendschappen en relaties kunnen illustreren en invloeden van vriendschappen zou kunnen
blootleggen waarvan de respondent zich zelf niet bewust is.
Hierbij aansluitend hoort een andere beperking van het onderzoek, namelijk dat er slechts één
persoon binnen een vriendschapsrelatie werd bevraagd, wat resulteert in een eenzijdige visie.
Deze werkwijze vermindert het begrip en het beeld dat we kunnen hebben op deze vriendschap.
Wanneer we twee personen zouden bevragen, zouden we betere en meer consistente resultaten
verkrijgen, en zouden er meer interpretaties mogelijk zijn, bijvoorbeeld in verband met
discrepanties in de antwoorden. Toekomstige studies zouden bijgevolg de percepties van beide
vrienden moeten bevragen, om op deze manier meer objectieve resultaten te verkrijgen.
59
5.3. AANBEVELINGEN VOOR DE PRAKTIJK.
Het onderzoek heeft enkele praktische gevolgen waarmee toch wel rekening dient gehouden te
worden. Ten eerste toont het onderzoek aan dat de beeldvorming rond vriendschapsrelaties en
middelengebruik bijgesteld dient te worden. Jongeren die alcohol en drugs gebruiken hebben niet
in se minder kwalitatieve vriendschapsrelaties. Toch wordt dit vaak zo voorgesteld in de media en
is dit een gangbaar denkbeeld in onze maatschappij, dit is voornamelijk het geval bij jongeren die
drugs gebruiken. Deze negatieve beeldvorming kan verbeterd worden door middel van
sensibiliseringscampagnes. Die kunnen zich richten op het aantonen van de goede kwaliteit van
vriendschappen, bij jongeren die geen middelen gebruiken, maar ook bij jongeren die wel
middelen zoals drugs gebruiken. Ze kunnen zich ook richten op de positieve gevolgen die een
vriendschap kan uitoefenen in problematische situaties. Hierbij aansluitend is een idee om een
campagne op te starten die zich richt op de adolescenten zelf en die hen aantoont dat ze een
invloed kunnen uitoefenen op hun vrienden die (overmatig) alcohol en/ of drugs gebruiken.
Jongeren zijn zich hier vaak niet van bewust, en wanneer ze dergelijke problemen opmerken bij
hun vrienden weten ze vaak niet hoe ze moeten reageren. Ze hebben bijvoorbeeld schrik voor de
reactie van hun vriend of vriendin wanneer ze deze wijzen op hun overmatige gebruik. In dit
geval kunnen deze jongeren ‘steunen’ op hun vriendschapskwaliteit als protectieve factor.
Dit kan gebeuren in schoolverband, maar ook in vrije tijdssituaties zoals in jeugdbewegingen. Een
bestaand programma dat hier op inspeelt is ‘Maat in de shit’ van de Vereniging (VAD). Maar ook
bij dit initiatief dient rekening gehouden te worden met het feit dat er veel alcohol- en
druggebruikers zijn die uitvallen op school. Daarom is een ander programma van het VAD ook
noemenswaardig, namelijk het initiatief ‘Partyfriends’. Dit richt zich op het uitgaansmilieu en wil
duidelijk maken dat men samen met zijn vrienden problemen met drank, drugs en pillen een stap
voor kan zijn. De campagne focust op het ondersteunen van ‘beschermende’ sociale normen en
vaardigheden: hoe help je een vriend, wat betekent het om verantwoordelijkheid op te nemen,
hoe weet je wat je vriend over (bijvoorbeeld) drugs denkt, hoe spreek je over een thema als
drugs... In tweede instantie geeft de campagne informatie over mogelijke gezondheidsproblemen
bij druggebruik, en in tot slot informeert de campagne over mogelijks problematisch druggebruik.
(Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen, 2007)
Daarnaast is het ook nog altijd belangrijk om ouders te informeren over de gevaren van alcohol-
en druggebruik. Ook al brengen adolescenten minder tijd met hen door in de adolescentie, toch
hebben zij nog steeds een belangrijke rol te vervullen. De vriendschapskwaliteit wordt ten slotte
ook door hen rechtstreeks en onrechtstreeks beïnvloed. Zij bieden sociale steun, beïnvloeden het
sociaal gewenst gedrag en kunnen controleren met wie hun kind contacten legt en omgaat.
(Parke, Burks, Carson, Neville & Boyum in Henggeler et al., 1998) Een hoge mate van ouderlijke
steun en betrokkenheid beperkt de invloed van deviante peers. (Dishion, Patterson, Stoolmiller &
Skinner; Frauenglass, Routh, Pantin & Mason; Masen Cauce,, Gonzeales & Hiraga; Poole &
60
Rigoli in Henggeler et al., 1998) Door de ouders te informeren over het belang van
vriendschappen kan dus ook aan preventie gedaan worden.
Tot slot kunnen de positieve aspecten van vriendschapskwaliteit ook gebruikt worden om
jongeren die experimenteren met alcohol of drugs. Of om jongeren die op problematische wijze
alcohol en drugs gebruiken te beïnvloeden. Zowel in normale als klinische settings kan gebruik
gemaakt worden van de vriendschapskwaliteit als protectieve factor. We raden hierbij wel aan om
in klinische settings eerst verder onderzoek te voeren naar het verband tussen de kwaliteit van
vriendschap en het middelengebruik van de adolescent. Adolescenten in een klinische setting
kunnen namelijk in meerdere mate gedragingen vertonen die interfereren met
vriendschapskwaliteit, bijvoorbeeld agressie, conflicten, jaloezie... Deze kunnen de
vriendschapskwaliteit negatief beïnvloeden.
61
6. BIBLIOGRAFIE Andersson, B., Hibell, B., Beck, F., Choquet, M., Kokkevi, A., Fotiou, A., et al. (2003). Alcohol and
Drug Use Among European 17–18 Year Old Students: Data from the Espad Project. Sweden:
Modintryckoffset.
Andrews, J. A., Tildesley, E., Hops, H., & Fuzhong, L. (2002). The Influence of Peers on Young
Adult Substance Use. Healt Psychology , 21 (4), 349-357.
Anthony, J. C., & Petronis, K. R. (1995). Early-onset Drug Use and Risk of Later Drug
Problems. Drug and Alcohol Dependence (40), 9-15.
Barkin, S. L., Smith, K. S., & Durant, R. H. (2002). Social Skills and Attitudes Associated with
Substance Use Behaviors among Young Adolescents. Journal of Adolescent Health , 30 (6), 448-454.
Barry, C. M., & Wentzel, K. R. (2006). Friend Influence on Prosocial Behavior: The Role of
Motivational Factors and Friendship Characteristics. Developmental Psychology , 42 (1), 153-163.
Bauman, K. E., Faris, R., Ennet, S. T., Hussong, A., & Vangie, F. A. (2007). Adding Valued Data
to Social Network Measures: Does it add to Associations with Adolescent Substance Use? Social
Networks , 29 (1), 1-10.
Becker, J. B., & Ming, H. (2008). Sex Differences in Drug Abuse. Frontiers in Neuroendocrinology , 29
(1), 36-47.
Berndt, T. (2002). Friendship Quality and Social Development. Current Directions in Pscychological
Science , 11 (1), 7-10.
Berndt, T. J. (1992). Friendship and Friends' Influence in Adolescence. Psychological Science , 1 (5),
156-159.
Berndt, T. J. (1996). Transitions in Friendship and Friend's Influence. In J. A. Graber, J. Brooks-
Gunn, & A. C. Peter, Transitions through Adolescence: Interpersonal Domains and Context. Mahwa, New
Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Berndt, T. J., & Keefe, K. (1995). Friends' Influence on Adolescents' Adjustment to School. Child
Development , 66 (1), 1312-1329.
Block, J., & Block, J. H. (1988). Longitudinally Foretelling Drug Usage in Adolescence: Early
Childhood Personality and Environmental Precursors. Child Development , 59 (2), 336 -355.
Bot, S. M., Engels, R. C., Knibbe, R. A., & Meeus, W. H. (2005). Friend's Drinking Behavior and
Adolescent Alcohol Consumption: The Moderating Role of Friendship Characteristics. Addictive
Behaviors , 30 (5), 929-947.
62
Botvin, G. J., & Botvin, E. M. (1992). Adolescent Tobacco, Alcohol, and Drug Abuse:
Prevention Strategies, Empirical Findings, and Assessment Issues. Journal of Developmental &
Behavioral Pediatrics , 13 (4), 290 -301.
Brendgen, M., Markiewicz, D., Doyle, A. B., & Bukowski, W. M. (2001). The Relations Between
Friendship Quality, Ranked-Friendship Preference, and Adolescents' Behavior With Their
Friends. Merrill-Palmer Quarterly , 47 (3), 395-415.
Brook, J. S., Whiteman, M., Finch, S. J., & Cohen, P. (1996). Young Adult Drug Use and
Delinquency: Childhood Antecedents and Adolescent Mediators. Journal of the American Academy of
Child and Adolescent Psychiatry , 35 (12), 1584 -1592.
Bryant-Ludden, A., & Eccles, J. S. (2007). Psychosocial, Motivational, and Contextual Profiles of
Youth Reporting Different Patterns of Substance Use During Adolescence. Journal of Research on
Adolescence , 17 (1), 51-88.
Bukstein, O. G., Glancy, L. J., & Kaminer, Y. (1992). Patterns of Affective Comorbidity in a
Clinical Population of Dually Diagnosed Adolescent Substance Abusers. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry , 31 (6), 1041 -1050.
Cable, N., & Sacker, A. (2007). Typologies of Alcohol Consumption in Adolescence: Predictors
and Adult Outcomes. Alcohol & Alcoholism , 43 (1), 81-90.
Canty-Mitchell, J., & Zimet, G. D. (2000). Psychometric Properties of the Multidimensional Scale
of Perceived Social Support in Urban Adolescents. American Journal of Community Psychology , 28 (3),
391-400.
Casselman, J., & Meeuwissen, K. (2001). Evaluatie van de Medisch-Sociale Opvangcentra voor
Druggebruikers: Antwerpen - Genk/Limburg. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.
Cheng, S. T., & Chan, A. C. (2004). The Multidimensional Scale of Perceived Social Support:
Dimensionality and Age and Gender Differences in Adolescents. Personality and Individual
Differences , 37 (1), 1359-1369.
Ciairano, S., Bosma, A. H., Miceli, R., & Settanni, M. (2008). Adolescent Substance Use in Two
European Countries: Relationships with Psychosocial Adjustment, Peers, and Activities.
International Journal of Clinical and Health Psychology , 8 (1), 119-138.
Colarossi, L. G. (2001). Adolescent Gender Differences in Social Support: Structure, Function
and Provider Type. Social Work Research , 25 (4), 233-241.
Cotterell, J. (1996). Social Networks and Social Influences in Adolescence. London & New York:
Routledge.
63
Crome, I. B., & Kumar, M. T. (2007). Epidemiology of Drug and Alcohol Use in Young Women.
Seminars in Fetal and Neonatal Medicine , 12 (1), 98-105.
Curran, P. J., Stice, E., & Chassin, L. (1997). The Relation Between Adolescent Alcohol Use and
Peer Alcohol Use: A Longitudinal Random Coefficients Model. Journal of Consulting and Clinical
Psycholgy , 65 (1), 130-140.
De Ridder, H. (2001). Jongeren, ouders en drugs. (2e editie: 2006 ed.). Antwerpen/Apeldoorn:
Garant.
Dom, G., & Bogaerts, J. (2005). Middelengebruik en -Misbruik bij Adolescenten. In C. v. rechten,
Jongeren & drugs (pp. 37-57). Antwerpen - Oxford: Intersentia.
Duncan, S. C., Duncan, T. E., & Hops, H. (1998). Progressions of Alcohol, Cigarette, and
Marijuana Use in Adolescence. Journal of Behavioral Medicine , 21 (4), 375-388.
El-Bassel, N., Gilbert, L., Witte, S., Wu, E., Gaeta, T., Schilling, R., et al. (2003). Intimate Partner
Violence and Substance Abuse Among Minority Women Receiving Care from an Inner-City
emergency department Emergency Department. Women's Health Issues , 13 (1), 16 -22.
EMCDDA. (2002). Jaarverslag over de Stand van de Drugproblematiek in de Europese Unie en Noorwegen .
Brussel: EMCDDA.
Engels, R. C., Knibbe, R. A., De Vries, H., Drop, M. J., & Van Breukelen, G. J. (1999).
Influences of Parental and Best Friends' Smoking and Drinking on Adolescent Use: A
Longitudinal Study. Journal of Applied Social Psychology , 29 (2), 337-361.
ESPAD. (2003). The 2003 ESPAD Report: Alcohol and Other Drug Use Among Students in 35 European
Countries. Sweden: ESPAD.
Franco, N., & Levitt, M. J. (1998). The Social Ecology of Middle Childhood:Family Support,
Friendship Quality, and Self-Esteem. Family relations , 47 (4), 315 -321.
Goldberg, M. E. (1995). Substance-Abusing Women: False Stereotypes and Real Needs. Social
Work , 40 (6), 789-798.
Gruber, E., Diclemente, R. J., Anderson, M. M., & Lodico, M. (1996). Early Drinking Onset and
Its Association with Alcohol Use and ProblemvBehavior in Late Adolescence. Preventive Medicine ,
25 (3), 293 -300.
Hartup, W., & Stevens, N. (1999). Friendships and Adaptation Across the Life Span. Current
Directions in Psychological Science , 8 (3), 76–79.
Helsen, M., Vollebergh, W., & Meeus, W. (2000). Social Support from Parents and Friends and
emotional problems in adolescence. Journal of Youth and Adolescence , 29, 319-335.
64
Henggeler, S. W. (1989). Delinquency in Adolescence. London: Sage Publications.
Henggeler, S. W., Schoenwald, S. K., Borduin, C. M., Rowland, M. D., & Cunningham, P. B.
(1998). Multisystemic Treatment of Antiscocial Behavior in Children and Adolescents. (D. H. Barlow, Red.)
New York: The Guilford Press.
Hser, Y.-l., Anglin, D. M., & McGlothlin, W. (1987). Sex Differences in Addict Careers. 1.
Initiation of Use. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, , 13 (1-2), 33 - 57.
Hussong, A. M. (2002). Differentiating Peer Contexts and Risk for Adolescent Substance Abuse.
Journal of Youth and Adolescense , 31 (3), 207-220.
Kandel, D. B. (1996). The Parental and Peer Contexts of Adolescent Deviance: An Algebra of
Interpersonal Influences. Journal of Drug Issues , 26 (2), 289 -315.
Kandel, D. B., & Yamaguchi, K. (1993). From Beer to Crack: Developmental Patterns of Drug
Involvement. Amercian Journal of Public Health , 83 (6), 851-855.
Kandel, D. B., Yamaguchi, K., & Chen, K. (1992). Stage of Progression in Drug Involvement
from Adolescence to Adulthood: Further Evidence for Gateway Theory. Journal of Studies on
Alcohol , 53 (5), 447-457.
Kaye, D. L. (2004). Office Recognition and Management of Adolescent Substance Abuse. Current
Opinion in Pediatrics , 16 (5).
Killeya-Jones, L. A., Nakajim, R., & Costanzo, P. R. (2006). Peer Standing and Substance Use in
Early-Adolescent Grade-Level Networks: A Short Term Longitudinal Study. Prevention Science , 8
(1), 11-23.
Killeya-Jones, L. A., Nakajima, R., & Costanzo, P. R. (2007). Peer Standing and Substance Use in
Early-Adolescent Grade-Level Networks: A Short-Term Longitudinal Study. Prevention Science , 8
(1), 11-23.
Kohnstamm, R. (2002). Kleine ontwikkelingspsychologie: de adolescentie. . Deventer: Bohn Stafleu van
Loghum.
Larson, R., & Richards, M. H. (1991). Daily Companionship in Late Childhood and Early
Adolescence: Changing Developmental Contexts. Child Development , 62 (2), 284-300.
Laursen, B., & Andrew, W. C. (1994). Interpersonal Conflict During Adolescence. Psychological
Bulletin , 115 (2), 197-209.
Leeming, D., Hanley, M., & Lyttle, S. (2002). Young People's Images of Cigarettes, Alcohol and
Drugs. Drugs , 9 (2), 169 -185.
65
Levitt, M. J., Guacci-Franco, N., & Levitt, J. L. (1993). Convoys of Social Support in Childhood
and Early Adolescence: Structure and Function. Developmental Psychology , 29 (5), 811-818.
Lifrak, P. D., McKay, J. R., Rostain, A., Alterman, A. I., & O'Brien, C. P. (1996). Relationship of
Perceived Competencies, Perceived Social Support, and Gender to Substance Use in Young
Adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry , 36 (7), 933-940.
Loeber, R. (1991). Antisocial Behavior: More Enduring than Changeable? Journal of the American
Academy of Child Pscychology , 30 (3), 393 -397.
Lubman, D., & Yucel, M. (2008). Adolescent Substance Use and the Developing Brain.
Developmental Medicine & Child Neurology , 50 (1), 76-77.
Lynch, W. J. (2006). Sex Differences in Vulnerability to Drug Self-Administration. Experimental
and Clinical Psychopharmacology , 14 (1), 34 -41.
Maxwell, K. A. (2002). Friends: the Role of Peer Influence Across Adolescent Behaviors. Journal
of Youth and Adolescence , 31 (4), 267-277.
Mayer, J., & Filstead, W. J. (1979). The Adolescent Alcohol Involvement Scale: An instrument
for measuring adolescent use and misuse of alcohol. Journal of Studies on Alcohol , 40 (1), 291-300.
McIntosh, J., MacDonald, F., & McKeganey, N. (2005). The Reasons why Children in Their Pre
and Early Teenage Years Do or Do Not Use Illegal Drugs. The International Journal on Drug Policy ,
16 (4), 254-261.
Moberg, D. P. (2000). The Adolescent Alcohol and Drug Involvement Scale. . Madison,
Wisconsin, United States: University of Wisconsin. Center for Health Policy and Program
Evaluation.
Moberg, D. P., & Hahn, L. (1991). The Adolescent Drug Involvement Scale. Journal of Adolescent
Chemical Dependency , 2 (1), 75-88.
Mönks, F. J., & Knoers, A. P. (2004). Ontwikkelingspsychologie. Inleiding tot de verschillende deelgebieden.
Assen: Van Gorcum.
Noakes, M. A., & Rinaldi, C. M. (2006). Age and Gender Differences in Peer Conflict. Journal of
Youth and Adolescence , 35 (6), 881-891.
Noens, L. (2007). Zelfcontrole en Zelfefficiëntie over Drugs bij Uitgaande Jongeren. Universiteit Gent.
Parker, J. G., & Asher, S. R. (1993). Friendship and Friendship Quality in Middle Childhood:
Links with Peer Group Acceptance and Feelings of Loneliness and Social Dissatisfaction.
Developmental Psychology , 29 (4), 611-621.
66
Patton, G. C., McMorris, B. J., Toumbourou, J. W., Hemphill, S. A., Donath, S., & Catalano, R.
F. (2004). Puberty and the Onset of Substance Use and Abuse. Pediatrics , 114 (3), 300-306.
Pearson, M., Sweeting, H., West, P., Young, R., Gorden, J., & Turner, K. (2006). Adolescent
Substance Use in Different Social and Peer Contexts: A Social Network Analysis. Drugs:
Education, Prevention and Policy , 13 (6), 519-536.
Phillipsen, L. C. (1999). Associations between Age, Gender, and Group Acceptance and Three
Components of Friendship Quality. The Journal of Early Adolescence , 19 (4), 438-464.
Pierce, G. R., Sarason, I. G., Sarason, B. G., Solky-Butzel, J. A., & Nagle, L. C. (1997). Assessing
the Qualitiy of Personal Relationships. Journal of Social and Personal Relationships , 14 (3), 339-356.
Poelen, E. A., Engels, R. C., Van Der Vorst, H., Scholte, R. H., & Vermulst, A. A. (2007). Best
Friends and Alcohol Consumpton in Adolescence: a Within-family Analysis. Drug and Alcohol
Dependence , 88 (2-3), 163-173.
Radmacher, K., & Azmitia, M. (2006). Are There Gendered Pathways to Intimacy in Early
Adolescents and Emerging Adults Friendships? Journal of Adolescent Research , 21 (4), 415-448.
Richards, M. H., Crowe, P. A., Larson, R., & Swarr, A. (1998). Developmental Patterns and
Gender Differences in the Experience of Peer Companionship during Adolescence. Child
Development , 69 (1), 154-163.
Riley, S. C., & Hayward, E. (2004). Patterns, Trends, and Meanings of Drug Use by Dance-drug
Users in Edinburgh, Scotland. Drugs: Education, Prevention Policy , 11 (3), 243-262.
Scholte, R. H., Poelen, E. A., Willemsen, G., Boomsma, D. I., & Engels, R. C. (2008). Relative
Risks of Adolescent and Young Adult Alcohol Use: The Role Of Drinking Fathers, Mothers,
Siblings and Friends. Addictive Behaviors , 33 (1), 1-14.
Segal, B. M., & Stewart, J. C. (1996). Substance Use and Abuse in Adolescence. Child Psychiatry and
Human Development , 26 (4), 193-210.
Selfhout, M. H., Branje, S. J., & Meeus, H. J. (2008). The Development of Delinquency and
Perceived Friendship Quality in Adolescent Best Friendship Dyads. Journal of Abnormal Child
Psychology , 36 (4), 471 -485.
Sharabany, R., Gershoni, R., & Hofman, J. E. (1981). Girlfriend, Boyfriend: Age and Sex
Differences in Intimate Friendship. Develepmental Psychology , 17 (6), 800-808.
Sieving, R. E., Perry, C. L., & Williams, C. L. (2000). Do Friendships Change Behaviors, or Do
Behaviors Change Friendships? Examining Paths of Influence in Young Adolescents Alcohol
Use. Journal of Adolescent Health , 26 (1), 27-35.
67
Simons-Morton, B. (2007). Social Influences Adolescent Substance Use. American Journal of Health
Behavior , 31 (6), 672 -684.
Simons-Morton, B., & Cheng, R. S. (2006). Over Time Relationship between Early Adolescent
and Peer Substance Use. Addictive Behaviors , 31 (7), 1211-1223.
Steinberg, L., Fletcher, A., & Darling, N. (1994). Parental Monitoring and Peer Influences on
Adolescent Substance Use. Pediatrics , 93(6), 1060-1064.
Steinberg, L., Fletcher, A., & Darling, N. (2007). Parental Monitoring and Peer Influences on
Adolescent Substance Use. Pediatrics , 93, 1060-1064.
Strang, J., Griffits, P., Powis, B., Fountain, J., Williamson, S., & Gossop, M. (1999). Which Drugs
Cause Overdose Amongst Opiate Misusers? Study of Personal and Witnessed Overdoses. Drug
and Alcohol Review , 18 (3), 253-261.
Swift, W., Copeland, J., & Hall, W. (1996). Characteristics of Women with Alcohol and Other
Drug Problems: Findings of an Australian National Survey. Addiction , 91 (6), 1141 -1150.
Tapert, S. F., Caldwell, L., & Burke, C. (2004). Alcohol and the Adolescent Brain: Human
Studies. Alcohol Research and Health , 28 (4), 205-212.
Tarter, R. E., Vanyukov, M., Kirisci, L., Reynolds, M., & Clark, D. B. (2006). Predictors of
Marijuana Use in Adolescents Before and After Licit Drug Use: Examination of the Gateway
Hypothesis. The American Journal of Psychiatry , 163 (12), 2134 -2140.
Thorlindsson, T., & Bernburg, J. G. (2006). Peer Groups and Substance Use: Examining the
Direct and Interactive Effect of Leisure Activity. Adolescence , 41 (162), 321-339.
Towsend, L., Flisher, A. J., & King, G. (2007). A Systematic Review of the Relationship between
High School Dropout and Substance Use. Clinical Child and Family Psychology , 10 (4), 295-317.
Urberg, K. A., Degirmencioglu, S. M., & Pilgrim, C. (1997). Close Friend and Group Influence
on Adolescent Cigarette Smoking and Alcohol Use. Developmental Psychology , 33 (5), 834-844.
Urberg, K. A., Degirmencioglu, S. M., Tolson, J. M., & Halliday-Scher, K. (1995). The Structure
of Adolescent Peer Networks. Developmental Psychology , 31 (4), 540-547.
Urberg, K., Goldstein, M. S., & Toro, P. A. (2005). Supportive Relationships as a Moderator of
the Effects of Parent and Peer Drinking on Adolescent Drinking. Journal of Research on Adolescence ,
15 (1), 1-19.
Urberg, K., Goldstein, M. S., & Toro, P. A. (2005). Supportive Relationships as a Moderator of
the Effects of Parent and Peer Drinking on Adolescent Drinking. Journal of Research on Adolescence ,
15 (1), 1-19.
68
Van Etten, M. L., Neumark, Y. D., & Anthony, J. C. (1999). Male-Female Differences in the
Earliest Stages of Drug Involvement. Addiction , 94 (9), 1413-1419.
Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen. (2006). Bevraging van Vlaamse leerlingen in het
kader van een Drugbeleid Op School. Syntheserapport 2005- 2006. Brussel: Vereniging voor Alcohol- en
andere Drugproblemen.
Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen. (2004). Dossier: Cannabis. Brussel: S.
Ansoms.
Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen. (2007, November 9). Partyfriends:
achtergrondinformatie. Opgeroepen op Mei 14, 2008, van Vereniging voor Alcohol en andere
Drugproblemen: http://www.vad.be/docs/partywise/Partyfriends_achtergrondinfo.pdf
Verhofstadt - Denève, L. (1991). Adolescentiepsychologie. Leuven/Apeldoorn: Garant.
Verhofstadt, L. L., Buysse, A., Rosseel, Y., & Peene, O. J. (2006). Confirming the Three-Factor
Structure of the Quality of Relationships Inventory Within Couples. Psychological Assessment , 18
(1), 15-21.
Verhofstadt-Denève, L., Van Geert, P. P., & Vyt, A. (2003). Handboek Ontwikkelingspsychologie.
Grondslagen en theorieën. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Way, N., & Greene, M. L. (2006). Trajectories of Perceived Friendship Quality During
Adolescence: The Patterns and Contextual Predictors. Journal of Research on Adolescence , 16 (2),
293-320.
Wentzel, K. R., & Erdley, C. A. (1993). Strategies for Making Friends: Relations to Social
Behavior and Peer Acceptance in Early Adolescence. Developmental Psychology , 29 (5), 819-826.
Wereldgezondheidsorganisatie. (sd). Lexicon of alcohol and drug terms published by the World Health
Organization. Opgeroepen op mei 16, 2008, van World Health Organization:
http://www.who.int/substance_abuse/terminology/who_lexicon/en/
Whitmore, E. A., Mikulich, S. K., Thompson, L. L., Riggs, P. D., Aarons, G. A., & Crowley, T. J.
(1997). Influences on Adolescent Substance Dependence: Conduct Disorder, Depression,
Attention Deficit Hyperactivity Disorder, and Gender. Drug and Alcohol Dependence , 97 (2), 87 -97.
Windle, M. (2000). Parental Sibling, and Peer Influences on Adolescent Substance Use and
Alcohol Problems. Applied Developmental Science , 4 (2), 98-110.
Winters, K. C., Botzet, A., Anderson, N., Bellehumeur, T., & Egan, B. (2001). Screening and
Assessment Study on the AADIS. Madison, Winconsin, United States: State of Wisconsin
Department of Corrections.
69
Winters, K. C., Latimer, W. W., & Stinchfield, R. (2002). Clinical Issues in the Assessment of
Adolescent Alcohol and Other Drug Use. Behaviour Research and Therapy , 40 (12), 1443-1456.
Wright, P. H., & Keple, T. W. (1981). Friends and Parents of a Sample of High School Juniors:
An Exploratory Study of Relationship Intensity and Interpersonal Rewards. Journal of Marriage and
the Family , 43 (3), 559-570.
Young, S. E., Corley, R. P., Stallingsa, M. C., Rheea, S. H., Crowley, T. J., & Hewitt, J. K. (2002).
Substance Use, Abuse and Dependence in Adolescence: Prevalence, Symptom Profiles and
Correlates. Drug and Alcohol Dependence , 68 (3), 309 -322.
Zimet, G. D., Dahlem, N. W., Zimet, S. G., & Farley, G. K. (1988). The Multidimensional Scale
of Perceived Social Support. Journal of Personality Assessment , 52 (1), 30-41.
Zimet, G. D., Powell, S. S., Werkman, S., & Berkoff, K. A. (1990). Psychometric Characteristics
of the Multidimensional Scale of Perceived Social Support. Journal of Personality Assesment , 55 (3),
610-617.
7. BIJLAGEN. 7.1. PRINTVERSIE VAN DE ONLINE-ENQUÊTE.
Hallo,
Ik ben Nina De Paepe en momenteel zit ik in mijn laatste jaar Pedagogische
Wetenschappen (optie Orthopedagogiek) aan de universiteit van Gent. Voor mijn thesis
ben ik bezig aan een onderzoek naar druggebruik en vriendschapsrelaties bij jongeren
van 12 tot 18 jaar. Hierbij kan jij me helpen door onderstaande vragenlijst in te vullen.
Graag had ik dat je zo eerlijk mogelijk antwoordt op alle vragen, er bestaan geen goede
of foute antwoorden. De vragenlijst is anoniem en neemt ongeveer tien minuten in
beslag.
Door het invullen van mijn enquête maak je daarenboven ook kans op het winnen van
bioscooptickets!
Alvast bedankt voor je deelname!
AADIS (Moberg, 2001)
De volgende vragen gaan over jouw gebruik van alcohol en andere drugs. Als je
momenteel in behandeling bent, antwoord dan over de tijd voordat je
behandeling startte.
Kleur het bolletje bij het antwoord dat overeenkomt met jouw mate van alcohol-
of druggebruik. Zelfs als geen enkel antwoord volledig juist lijkt, kies dan de
antwoordmogelijkheid die het meest waar is. Probeer om alle vragen in te
vullen.
1.
Hoe vaak gebruik je alcohol?
a. Nooit
b. Een of twee keer per jaar
c. Een of twee keer per maand
d. Elk weekend
e. Een aantal keer per week
f. Elke dag
g. Een aantal keer per dag
2.
Wanneer heb je voor het laatst alcohol gebruikt?
a. Nooit
b. Meer dan 1 jaar geleden
c. Tussen 6 maanden en 12 maanden geleden
d. Enkele weken geleden
e. 1 week geleden
f. Gisteren
g. Vandaag
3.
Gewoonlijk drink ik omdat: (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Ik hou van het gevoel
b. Ik zoals mijn vrienden wil zijn
c. Ik mij verveel; of enkel voor het plezier (voor de kick)
d. Ik me gestresseerd voel, zenuwachtig ben, gespannen ben, veel
problemen heb
e. Ik mij triest of eenzaam voel of zelfmedelijden heb
4.
Wanneer je alcohol drinkt, wat drink je dan?
a. Wijn
b. Bier
c. Gemengde drankjes (cocktails…)
d. Sterke drank (wodka, whisky…)
e. Een vervangproduct voor alcohol
5.
Hoe kom je aan alcohol?(duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Onder toezicht van ouders of andere familieleden
b. Van broers of zussen
c. Van thuis maar zonder dat mijn ouders het weten
d. Van vrienden
e. Ik koop het zelf (op straat of in de winkel, evt. met valse
identiteitskaart)
6.
Gewoonlijk gebruik ik drugs omdat: (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Ik hou van het gevoel
b. Ik zoals mijn vrienden wil zijn
c. Ik mij verveel; of enkel voor het plezier (voor de kick)
d. Ik me gestresseerd voel, zenuwachtig ben, gespannen ben, veel
problemen heb
e. Ik mij triest of eenzaam voel of zelfmedelijden heb
7.
Wanneer heb je de eerste keer alcohol gedronken?
a. Ik heb nog nooit alcohol gedronken
b. Nadat ik 15 jaar was
c. Op 14-15 jaar
d. Op 12 – 13 jaar
e. Op 10 – 11 jaar
f. Voor 10 jaar
8.
Op welke momenten van de dag gebruik je alcohol? (duid hier alles aan dat voor
jou past)
a. ’s Avonds of ‘s nachts
b. In de namiddag of na school
c. Voor of tijdens de schooluren/werkuren
d. ’s Ochtends, net na ik wakker ben geworden
e. Ik sta vaak op tijdens mijn slaap om alcohol of drugs te gebruiken
9.
Waarom gebruikte je voor de eerste keer alcohol? (duid hier alles aan dat voor
jou past)
a. Uit nieuwsgierigheid
b. Ouders of familie van mij boden het me aan
c. Vrienden moedigden me aan; om plezier te maken
d. Om mijn problemen te vergeten
e. Om high of dronken te worden
10.
Hoeveel drink je gewoonlijk wanneer je alcohol drinkt?
a. 1 drankje
b. 2 drankjes
c. 3 – 4 drankjes
d. 5 – 9 drankjes
e. 10 of meer drankjes
11.
Met wie drink je? (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Met ouders of volwassen familieleden
b. Met broers of zussen
c. Met vrienden of verwanten van mijn leeftijd
d. Met oudere vrienden
e. Alleen
12.
Welke effecten van drank heb je al gehad / ervaren? (duid hier alles aan dat voor
jou past)
a. Ik kreeg een relaxt gevoel
b. Ik werd in beperkte mate high (vertaald van moderately high)
c. Ik werd (stom)dronken
d. Ik werd ziek
e. Ik was bewusteloos of had een overdosis
f. Ik gebruikte erg veel en herinnerde me de dag erna niks meer
13.
Welke effecten heeft alcohol al gehad op jouw leven? (duid hier alles aan dat
voor jou past)
a. Geen
b. Het had gevolgen tijdens een gesprek dat ik met iemand had
c. Het zorgde er voor dat ik me niet amuseer
d. Het had gevolgen voor mijn schoolwerk
e. Ik heb er vrienden door verloren
f. Ik heb er thuis problemen door gekregen
g. Ik heb er door gevochten en vernielde er dingen door
h. Ik heb er al een ongeluk of verwondingen door gehad, ben ervoor
gearresteerd of kreeg er straf voor op school.
14.
Wat denk jij over jouw alcoholgebruik? (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Het is geen probleem
b. Ik kan het controleren (onder controle houden? In de hand houden?)
en grenzen trekken
c. Ik kan het controleren maar mijn vrienden kunnen mij gemakkelijk
beïnvloeden
d. Ik voel me vaak slecht over mijn gebruik
e. Ik heb hulp nodig om mezelf te controleren
f. Ik heb al professionele hulp gekregen om mijn alcohol- of
druggebruik te controleren
15.
Hoe zien anderen jou in relatie tot je alcoholgebruik?
a. Geen idee; of ze vinden het normaal voor mijn leeftijd
b. Wanneer ik gebruik heb ik de neiging om familie of vrienden te
verwaarlozen
c. Mijn familie of vrienden raden mij aan om mijn gebruik onder
controle te houden of te stoppen
d. Mijn familie of vrienden raden mij aan om hulp te zoeken voor mijn
alcohol- of druggebruik
e. Mijn familie of vrienden hebben al reeds hulp gezocht voor mij
16.
Hoe vaak gebruik je drugs (zoals marijuana/weed, coke, ...)?
a. Nooit
b. Een of twee keer per jaar
c. Een of twee keer per maand
d. Elk weekend
e. Een aantal keer per week
f. Elke dag
g. Een aantal keer per dag
17.
Hoe kom je aan drugs?(duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Onder toezicht van ouders of andere familieleden
b. Van broers of zussen
c. Van thuis maar zonder dat mijn ouders het weten
d. Van vrienden
e. Ik koop het zelf (op straat of in de winkel, evt. met valse
identiteitskaart)
18.
Wanneer gebruikte je voor het eerst drugs?
a. Ik heb nog nooit drugs gebruikt
b. Nadat 15 jaar was
c. Op 14-15 jaar
d. Op 12 – 13 jaar
e. Op 10 – 11 jaar
f. Voor 10 jaar
19.
Op welke momenten van de dag gebruik je drugs? (duid hier alles aan dat voor
jou past)
a. ’s Avonds of ‘s nachts
b. In de namiddag of na school
c. Voor of tijdens de schooluren/werkuren
d. ’s Ochtends, net na ik wakker ben geworden
e. Ik sta vaak op tijdens mijn slaap om alcohol of drugs te gebruiken
20.
Wanneer heb je voor het laatst drugs gebruikt?
a. Nooit
b. Meer dan 1 jaar geleden
c. Tussen 6 maanden en 12 maanden geleden
d. Enkele weken geleden
e. 1 week geleden
f. Gisteren
g. Vandaag
21.
Waarom gebruikte je voor de eerste keer drugs? (duid hier alles aan dat voor jou
past)
a. Uit nieuwsgierigheid
b. Ouders of familie van mij boden het me aan
c. Vrienden moedigden me aan; om plezier te maken
d. Om mijn problemen te vergeten
e. Om high of dronken te worden
22.
Met wie gebruik je drugs? (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Met ouders of volwassen familieleden
b. Met broers of zussen
c. Met vrienden of verwanten van mijn leeftijd
d. Met oudere vrienden
e. Alleen
23.
Welke effecten van drugs heb je al gehad / ervaren? (duid hier alles aan dat voor
jou past)
a. Ik kreeg een relaxt gevoel
b. Ik werd in beperkte mate high (vertaald van moderately high)
c. Ik werd (stom)dronken
d. Ik werd ziek
e. Ik was bewusteloos of had een overdosis
f. Ik gebruikte erg veel en herinnerde me de dag erna niks meer
24.
Welke effecten heeft jouw druggebruik al gehad op jouw leven? (duid hier alles
aan dat voor jou past)
a. Geen
b. Het had gevolgen tijdens een gesprek dat ik met iemand had
c. Het zorgde er voor dat ik me niet amuseer
d. Het had gevolgen voor mijn schoolwerk
e. Ik heb er vrienden door verloren
f. Ik heb er thuis problemen door gekregen
g. Ik heb er door gevochten en vernielde er dingen door
h. Ik heb er al een ongeluk of verwondingen door gehad, ben ervoor
gearresteerd of kreeg er straf voor op school.
25.
Wat denk jij over je druggebruik? (duid hier alles aan dat voor jou past)
a. Het is geen probleem
b. Ik kan het controleren (onder controle houden? In de hand houden?)
en grenzen trekken
c. Ik kan het controleren maar mijn vrienden kunnen mij gemakkelijk
beïnvloeden
d. Ik voel me vaak slecht over mijn gebruik
e. Ik heb hulp nodig om mezelf te controleren
f. Ik heb al professionele hulp gekregen om mijn alcohol- of
druggebruik te controleren
26.
Hoe zien anderen jou in relatie tot je druggebruik?
a. Geen idee; of ze vinden het normaal voor mijn leeftijd
b. Wanneer ik gebruik heb ik de neiging om familie of vrienden te
verwaarlozen
c. Mijn familie of vrienden raden mij aan om mijn gebruik onder
controle te houden of te stoppen
d. Mijn familie of vrienden raden mij aan om hulp te zoeken voor mijn
alcohol- of druggebruik
e. Mijn familie of vrienden hebben al reeds hulp gezocht voor mij
Multidimensional Scale of Perceived Social Support (Zimet, Dahlem, Zimet & Farley, 1988)
Voor deze vragenlijst ben ik geïnteresseerd in wat je denkt over de volgende
stellingen. Lees elke stelling goed en duid aan wat jij erover denkt. Achteraan de
tabel kan je de initialen invullen van deze persoon, bijvoorbeeld: Bart Peeters =
BP.
Duid “1” aan als je helemaal niet akkoord gaat.
Duid “2” aan als je niet akkoord gaat.
Duid “3” aan als je eerder niet akkoord gaat
Duid “4” aan als je er neutraal tegenover staat.
Duid “5” aan als je eerder wel dan niet akkoord gaat
Duid “6” aan als je akkoord gaat
Duid “7” aan als je helemaal akkoord gaat
27.
1 2 3 4 5 6 7
Er bestaat een
bijzondere persoon
die er voor mij is
wanneer ik hulp
nodig heb.
Er is een speciale/
bijzondere persoon
met wie ik plezier
kan maken, en met
wie ik ook mijn
zorgen kan delen.
Mijn familie
probeert me echt te
helpen.
Ik krijg van mijn
familie de
emotionele steun en
hulp die ik nodig
heb.
Ik heb een
speciale/bijzondere
persoon die een
echte bron van
steun (troost) voor
me is.
Mijn vrienden
proberen me echt te
helpen.
Ik kan op mijn
vrienden rekenen
wanneer er iets mis
loopt.
Ik kan over mijn
problemen praten
met mijn familie.
Ik heb vrienden met
wie ik plezier kan
maken, en met wie
ik ook mijn zorgen
kan delen.
Er is een
speciale/bijzondere
persoon in mijn
leven die geeft om
mijn gevoelens.
Mijn familie is
bereid me te helpen
bij het maken van
keuzes.
Ik kan over mijn
problemen praten
met mijn vrienden.
28.
In welke categorie hoort de ene speciale/bijzondere persoon waarover hierboven
gesproken werd? Is het bijvoorbeeld familie, een vriend, iemand van school
(leerkracht, clb), leiding van de jeugdbeweging...
QUALITY OF RELATIONSHIPS INVENTORY (Pierce, Sarason, & Sarason, 1991; Verhofstadt, Buysse, Rosseel, & Peene,
2006)
De volgende vragen gaan over jouw relatie met je beste vriend of vriendin, dus
gelieve deze persoon in gedachte te houden wanneer je de vragen beantwoordt.
Duid "1" aan als het helemaal niet past.
Duid "2" aan als het een beetje past.
Duid "3" aan als het tamelijk veel past.
Duid "4" aan als het heel veel past.
29.
1 2 3 4
In welke mate zou je je tot deze
persoon kunnen wenden voor
advies over problemen?
Hoe vaak moet je je best doen
om conflict/ruzie met deze
persoon te vermijden?
In welke mate zou je bij een
probleem kunnen rekenen op
hulp van deze persoon?
Hoe overstuur maakt deze
persoon jou soms?
In welke mate kan je rekenen
op deze persoon om eerlijke
commentaar te geven, zelfs als
je dit waarschijnlijk niet zou
willen horen?
Hoe zeer doet deze persoon je
schuldig voelen?
Hoe zeer moet je toegeven in
deze relatie?
In welke mate kan je op hulp
van deze persoon rekenen
indien een zeer dierbaar
familielid van jou zou sterven?
Hoe zeer wilt deze persoon dat
je verandert?
Hoe positief is de rol die deze
persoon speelt in uw leven?
Hoe belangrijk is deze relatie in
jouw leven?
Hoe innig zal de relatie zijn met
deze persoon binnen 10 jaar?
Hoe zeer zou je deze persoon
missen indien jullie elkaar een
maand lang niet kunnen zien of
spreken?
Hoe kritisch is deze persoon
voor jou?
Mocht je deze avond willen
uitgaan en iets willen doen, hoe
zeker ben je dan dat deze
persoon bereid zou zijn om iets
met jou te doen?
Hoe verantwoordelijk voel je je
voor het welzijn van deze
persoon?
Hoe zeer hang je af van deze
persoon?
In welke mate kan je op deze
persoon rekenen om naar jou te
luisteren wanneer je heel boos
bent op iemand anders?
Hoe zeer zou je willen dat deze
persoon verandert?
Hoe boos doet deze persoon je
voelen?
Hoe zeer discussieer je met
deze persoon?
In welke mate kan je rekenen
op deze persoon om je af te
leiden van jouw zorgen als je je
gestresseerd voelt?
Hoe vaak doet deze persoon je
boos voelen?
Hoe vaak probeert deze persoon
jouw leven te controleren of te
beïnvloeden?
Hoe veel meer geef je dan je
krijgt binnen deze relatie?
Graag had ik nog enkele achtergrondgegevens van jou verzameld. Je hoeft je
naam niet op te geven aangezien deze vragenlijst anoniem is.
30.
Wat is je geslacht
man
31.
Wat is je leeftijd? (bijvoorbeeld 15 jaar en 4 maanden)
jaar en maanden
32.
Wat is je nationaliteit?
33.
Wat is de afkomst van je ouders?
34.
Welke opleiding volg je?
ASO
TSO
BSO
KSO
35.
In welk jaar zit je momenteel op school?
1e jaar
2e jaar
3e jaar
4e jaar
5e jaar
6e jaar
7e jaar
36.
Wat doe je in je vrije tijd/wat zijn je hobbies? (bijvoorbeeld chiro, tennis...)
37.
Wat doe je vaak met je vrienden? (bijvoorbeeld voetballen, tv kijken...)
38.
Ben je nog geïnteresseerd om verder mee te werken aan mijn onderzoek en/of in
het winnnen van een bioscoopticket? Laat dan hieronder je gegevens achter!
Nina De Paepe Promotor: Dr. V. Soyez
Optie Orthopedagogiek
Academiejaar 2007 – 2008
Titel: De Samenhang tussen Middelengebruik en de Kwaliteit van Vriendschapsrelaties
en Sociale Steun bij Adolescenten. Een Exploratief Onderzoek.
ABSTRACT.
Dit thesisonderzoek werd gevoerd hiaten opgemerkt werden in de literatuur over de gepercipieerde sociale steun en vriendschapskwaliteit in de relatie met de beste vriend, bij adolescenten die alcohol en/ of drugs gebruiken. Door middel van cross-sectioneel onderzoek vulden 619 adolescenten tussen 11 en 19 jaar een online enquête in. De enquête omvatte drie vragenlijsten, namelijk de Adolescent Alcohol and Drug Involvement Scale (AADIS), de Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS) en de Quality of Relationships Inventory (QRI). Deze handelen over alcohol- en druggebruik, de gepreicpeerde sociale steun en vriendschapskwaliteit. Deze zaken werden vervolgens in verband gebracht met elkaar. De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat er geen verband bestaat tussen het alcohol-en/of druggebruik van de adolescent en de totale vriendschapskwaliteit. Uit de resultaten bleek wel dat er verschillen zijn in de gemiddelde vriendschapskwaliteit van jongens en meisjes. Er bleken ook verschillen te zijn in het druggebruik van jongens en meisjes. Tevens bleek de sociale steun de vriendschapskwaliteit te voorspellen. Daarnaast viel ons een opmerkelijke trend op, namelijk dat de sociale steun (als aspect van vriendschapskwaliteit) hoger is bij meisjes die wel middelen gebruiken dan bij meisjes die dit niet doen. Dit is ook het geval voor sociale steun en intensiteit (als aspecten van vriendschapskwaliteit) bij meisjes die alcohol drinken. Bovenstaande bevindingen geven aanwijzingen dat er een nood is aan een verandering in de heersende beeldvorming over druggebruik en vriendschapsrelaties. Het alcohol-, drug,- of het totale gebruik beïnvloedt de totale vriendschapskwaliteit niet. De effecten die er zijn op de deelaspecten dienen nog verder onderzocht te worden.
Top Related