Səbzəliyev Sifariz Mirzəxan
oğlu 1945-ci ildə Ağsu rayonunun
Qaraqoyunlu kəndində ziyalı
ailəsində anadan olmuşdur.
0,1963-cü ildə Ağsu şəhər 1 saylı
orta məktəbi, 1970-ci ildə
D.Bünyadzadə adma AzXTİ-ni
fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.
1973-1977-ci illərdə institutun əyani
aspiranturasında təhsil alaraq,
1980-ci ildə M.V.Lomonosov adma
Moskva Dövlət Universitetində
namizədlik dissertasiyası müdafiə
etmişdir. 1985-1986-cı illərdə
itstitut- da dekan müavini və
1987-ci ildən bu günədək
"Mühasibat uçotu" kafedrasının
müdiri vəzifəsində çalışır.
S.M.Səbzəliyev 2005-ci ildə
doktorluq dissertasiyası müdafiə
etmiş və elə həmin ildə professor
vəzifəsinə seçilmişdir.
Prof. S,M,Səbzəliyev
"Azərbaycan Respublikasının
əməkdar müəllimi" fəxri adma layiq
görülmüşdür. 150- dən çox elmi
əsərin müəllifidir. Onun rəhbərliyi
altında bir elmlər doktoru və səkkiz
elmlər namizədi hazırlanmışdır.
Ailəlidir, üç övladı, on nəvəsi
var.
Qo/.ənfər Əli oğlu Abbasov 1938-ci ildə
Yevlax rayonunun Qaramməmdli kəndində
c]ulluqçu ailəsintlə anadan olnurşdur. 1945-1
Ə.Sö-cı illərdə həmin rayonun Qa- ranımədli
kənd yeddiillik, M.F.Axundov adına Yevlax
şəhər və 6 N'-4i Yevlax Dəmiryolu
f'əhlə-j^əncləi' orta məktəbində oxuyub kamal
attestatı almışdır.
1953-cü ildən 1967-ci ilətlək Yevlax və
Bakı şəhərlərində müxtəlif müəssisə və
təşkilatlarda mühasib köməkçisi, mühasib və
baş mühasib vəzifələrində işləmiş, 1964-cü ildə
Azərbaycan Dövlət Universitetinin t|iya- bi
uçot-iqtisad fakültəsini bitirmişdir. 1967- ci
ildən Azərbaycan Döıvlət İqtisad
Universitetinin "Mühasibat Uçotu”
kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent
vəzifəsində işləmiş, 1981-ci ildə Leninqrad
.Sovet Ticarəti İnstitunun qiyabi
aspiranturasına daxil olarat] 1984 -cü ildə
Lenintırad Maliyyə- İqtisatl Universitetində
nazmizədlik, 2008- ci ildə isə doktorluq
dissertasiyası müdafiə etmiş və 2009-cu ildə o,
ı^rofcssor vəzifəsinə seçilmişdir. Ümumi həcmi
650 çap vərəqi olan 14 dərsliyin, 3
monoqrafiyanın, 300- dən çox elmi məqalənin,
müəllifidir. 1994- cü ildən 2000-ci ilə qədər
"Mühasibat uçotu və audit" kofetlrasmm
müdiri olmuş və bu dövrdə və sonrakı
dcivrlərdə onun rəhbərliyi ilə I 5 aspirant və
dissertant müdafiə edərək elmlər namizədi
alimlik dərəcəsi almışlar. 2 doktorant iqtisad
üzrə fəlsəfə doktoru almac] üzərində işləyir.
21 ildən çoxdur ki, respublikada icjti- sad
yfmümlü "Maliyyə və uçot" jurnalının baş
redaktorıulur. Azərbaycan Respublikasının
qabaqcıl təhsil işçisidir, "Qızıl Qələm" media
mükafatı laureatı və "Xakpn Nüfuzlu Ziyalısı"
fəxri diplomları almışdır.
l-ivlidir, üç övladı, üç nəvəsi var.
MÜQƏDDIMƏ
Xidmət sahəsi maddi istehsal sahələrindən biri kimi cəmiyyətin
məhsuldar fəaliyyətinin çox mühüm tərkib hissəsidir.
Son illərdə xidmət sahəsinin inkişafı Azərbaycan iqtisadiy3^tının
fərqləndirici xüsussiyyətlərini özündə ehtiva edir. Bu qəbildən olan iqtisadi
dinamika bir tərəfdən biznesin məqsədli quruluşundakı dəyişikliklərdən,
digər tərəfdən isə əhalinin real gəlirinin yüksəlməsindən irəli gəlir.
İstənilən kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin son məqsədi onların
mülkiyyətinin, xüsusən də kapitalının artırılmasında təzahür edir. Müasir
rəqabət şəraitində getdikcə daha çox müəssisələr, həmin vəzifələri mövcud
istehsal gücünü və istehsal olunan məhsulların həcmini artırmaq yolu ilə
deyil, ilk növbədə hər bir müştərinin özünə məxsus təlabatını daha tam
ödəmək yolu ilə həll etməyə cəhd göstərir. Qeyd olunanları yeni məlumatlar
hazırlananadək tam şəkildə nəzərə almaq üçün əvvəlcədən ilk növbədə
marketinq tədqiqatı aparılmalıdır.
Bu gün reklam kompaniyası olmadan çox nadir istehsalatlar surətlə
inkişaf edə bilir. İnnovasiyalı istehsalatları təhsil sahəsində hazırlanan elmi
tədqiqat işləri olmadan inkişaf etdirmək qeyri-mümkündür. Beləliklə,
xidmət sahəsi (marketinq, reklam, elm, təhsil və s.) müasir iqtisadiyyatda -
maddi istehsal sahəsinin vacib atributudur.
Xidmətlərə olan ehtiyacların artması son illərdə əhalinin həyat tərzinin
durmadan yaxşılaşması ilə izah edilir. Belə ki, bilavasitə xidmət, daha geniş
həcmdə insanın fərdi ehtiyacalarını ödəməyə şərait yaradır. Son illərdə
xidmət istehlakına olan meyllərin güclənməsi, xidmət sahələrindəki xərclərin
xüsusi çəkisninin artması Azərbaycanda servis iqtisa- dİ3^atının fərqləndirici
əlaməti sayılır. Bu sahə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafının
prioritet istiqamətlərindən biridir.
Eyni zamanda mövcud olan bir sıra ciddi problemlərin həlli
təxirəsalınmaz problemlərdəndir.
Makroiqtisadi tədqiqatların nəticələri sübut edir ki, həyati cəhətdən
mühüm sayılan bəzi xidmətlərin (səhiyyə, mədəniyyət, təhsil, idman və s.)
artım surətinə görə Azərbaycan hələlik iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrdən bir qədər geri qalır. Bundan başqa Qərbi Avropa və Şimali
Amerika ölkələrində, habelə Yaponiya, Malayziya, Sinqapur və s. ölkələrdə
fəaliyyətin eimtutumlu növləri ilə əlaqədar olan servis məşğulluluğu- nun
payı Azərbaycanda olduğundan yüksəkdir. Respublikanın statistik
göstəricilərinin təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan Respublikası gənc
olmasına baxmayaraq xidmət sahəsinin inkişafı istiqamətində dönmədən
irəliləməkdədir.
Bir sıra müəssisələrdə xidmət sahəsinin makrosəviyyədə idarə
olunması uçot-analitik təminatın kifayət qədər olması istiqamətində aparılır.
Göstərilən xidmətlər isə son dərəcə rəngarəngdir. Xidmətlərin bir növünün
göstərilməsinin nəticəsi (məs. ictiami iaşə} digər xidmətin göstərilməsinin
nəticəsi kimi (məs. yük və sərnişin daşınması} mülkiyyət hüququnun
dərinləşməsinə (məkanda əşyanın və insanın yerdəyişməsinə} gətirib çıxarır.
Sahibkarlıq fəaliyyətinin aparılmasına kömək göstərən xidmətlər (turizm,
səhiyyə, təhsil, nəqliyyat, auditor, vasitəçi, sığorta}, həmçinin insanın
şəxsiyyətinin inkişafına və fiziki sağlamlığının möhkəmləndirilməsinə
yönələn xidmətlər (məs. təhsil, tibb, turist xidmətləri və s.} mövcuddur.
Buradan aydın olur ki, göstərilən xidmət növlərinin rəngarəngliyi, onların
təqdim olunmasının iqtisadi, təşkilati və qanunvericilik xüsusiyyətləri
sənədləşməyə, maliyyə və idarəetmə uçotunun təşkilinə, xərcləri və maliyyə
nəticələrinin müəyyənləşdirilməsinə, uçot-analitik proseslərin
avtomatlaşdırimasına fərdi yanaşmanı tələb edir. Mühasibat uçotu
sisteminin adekvat kənar məkanının qurulması xidmət sahəsinin gələcək
inkişafının mühüm amillərindən birinə çevrilə bilər.
Yuxarıda qeyd olunan amillər əsasında kitabın strukturu
formalaşmışdır. Uçot -analitik sistemlərin adları çəkilən tərkib hissələri
müxtəlif xidmət növləri üzrə araşdırılmışdır.
Nəzəri materiallar, çoxsaylı nümunələr, cədvəllər və şəkillər vasitəsilə
təsvir olunur. Verilən materialların daha yaxşı mənimsənilməsi üçün hər bir
mövzu konkret rəqəmlərlə əhatə edilmişdir.
Kitabın ərsəyə gəlməsində “Mühasibat uçotu" kafedrasının müdiri,
professor, iqtisad elmləri doktoru S. M. Səbzəliyev və həmin kafedranın
professoru, iqtisad elməri doktoru Q. Ə. Abbasov iştirak etmişdir.
1.1. İQTİSADİYYATDA XİDMƏTİN YERİ
Azərbaycanın iqtisadi inkişafının müasir mərhələsi özünü, innova-
siya yolu ilə ölkənin inkişafına keçməklə yaranan problemlərin həllində,
elmi-təcrübəvi marağı yüksəltməklə göstərin Burada əsas məsələ,
iqtisadiyyatın öz xarakterinə görə sənayeləşdirilməsi ^jaradiqması olan
“yeni iqtisadiyyat"! xidmət sahəsi ilə əvəz etməklə həll edilir.
İqtisadiyyatın sənayeiəşdirilməsinin ən mühüm xüsusiyyəti - məhsul
buraxılışı üzrə istehsal sahəsinin bir yerə toplanmasını özündə
birləşdirməkdən ibarətdir. Bu sahədə ən geniş istifadə olunan "Faydalılıq"
anlayışı, bir qayda olaraq, maddi məhsula uyğun olaraq, "Keyfiyyət"
kateqoriyasının məhsul buraxılışına təqdim etdiyi bütün tələblər (Dövlət
standartları, texniki şərtlər) səviyyəsində buraxılması kimi başa düşülür.
Sözügedən kateqoriyaya uyğun məhsul buraxılışında istifadə olunan
istehsal ehtiyatlan - xammal, material, əmək resursları və s. istehsal
sahəsində daha tam və səmərəli istifadə istiqamətində araşdırılması
nəzərdən keçirilir. "Yeni iqtisadİ30'at"ın inkişafı Azərbaycanda prioritet
istiqamətlərdən biri kimi çıxış edir.
"Yeni iqtisadiyyat" xidmət sahəsinin mövcud vəzi}^əti, gələcəkdə
təşkili və daha da inkişafını təmin etmək üçün Azərbaycan Respublikasının
İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və
İstehlakçıların Hüquqlarının müdafiəsi Dövlət Xidmətinin fəaliyyətini təmin
etmək məqsədi ilə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 25
dekabr tarixli 203 №-li fərmanının icrası ilə bağlı Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabineti xüsusi olaraq 94 №-li qərar qəbul
etmişdir. Sözügedən qərar bütün xidmət sahələrinin tənzimlənməsində
xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcəkdir (Qərar və onun əsasında hazırlanmış
qaydalar dərs vəsaitinə tamlıqla əlavə edilir).
«Azərbaycan Respublikasında ticarət,
ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət Qaydaları»nın
təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
NAZİRLƏR KABİNETİ
QƏRAR № 94
Bakı şəhəri, 3 aprel 2014-cü il
«Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ
xidmət Qaydaları»nın təsdiq edilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi yanında
Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət
Xidmətinin fəaliyyətini təmin etmək məqsədi ilə və Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli 203 nömrəli Fərmanının icrası ilə
bağlı Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti QƏRARA ALIR:
1. «Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər
növ xidmət Qaydaları» təsdiq edilsin [əlavə olunur).
2. «Azərbaycan Respublikasında ticarət, məişət və digər növ xidmət (iş
görülməsi, xidmət göstərilməsi) Qaydaları haqqında» Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 15 aprel tarixli 80 nömrəli qərarı
(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 1998, № 4, maddə
288; 1999, № 1, maddə 48; 2001, № 1, maddə 74; 2003, № 7, maddə 390; 2004,
№ 3, maddə 193; 2009, № 1, maddə 32) ləğv edilsin.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasizadə
Qeyd edilən qayda əhatə edilən məsələləri tam anlamaq üçün dərsliyə
əlavə edilir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2014-cü il 3 aprel tarixli 94 nömrəli
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə,
məişət və digər növ xidmət
QAYDALARI
1. Ümumi müddəa
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye
Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquq-larının
Müdafiəsi Dövlət Xidmətinin fəaliyyətini təmin təmin etmək məqsədi ilə və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli 203
nömrəli Fərmanının 2.3-cü bəndinin icrası ilə bağlı hazırlanmışdır və
istehlakçılarla (alıcılarla) Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə,
məişət və digər növ xidmət sahəsində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan
hüquqi və fiziki şəxslər (o cümlədən, satıcılar) arasında alqı- satqı və digər
xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir.
2. Əsas anlayışlar
2.1. Bu Qaydalarda istifadə olunan anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə
edir:
2.1.1. topdansatış - şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi istehlak təyinatı
istisna olmaqla, sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədi ilə malların satışını həyata
keçirən ticarət fəaliyyəti;
2.1.2 pərakəndə satış - bilavasitə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı
olmayan, yalnız şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi məqsədlər üçün malların
satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyəti;
2.1.3. ictimai iaşə - yeyinti məhsullarının istehsalı, emalı, satışı və
istehlakının təşkili ilə əlaqədar sahibkarlıq fəaliyyəti;
2.1.4. ticarət (xidmət) obyekti - ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ
xidmət fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədi ilə istifadə edilən, ticarət
təşkilatlarına və (və ya) fərdi sahibkarlara mülkiyyət hüququ əsasında icarə
hüququ, əməli idarəetmə hüququ ilə və ya digər qanuni əsaslarla məxsus
olan əmlak kompleksi;
8
2.1.5. satış qiyməti - mal vahidinə [kəmiyyətinə) qoyulmuş son qiymət
məzənnəsi;
2.1.6. satıcı (ticarətçi) - alqı-satqı əməliyyatı aparan, mal satan
müəssisə, idarə, təşkilat və ya sahibkar;
2.1.7. istehlakçı - şəxsi tələbatlarını ödəmək məqsədi ilə mal, iş və
xidmətlərdən istifadə edən, onları alan, sifariş verən, yaxud almaq və ya
sifariş vermək niyyəti olan şəxs;
2.1.8. istehsalçı - mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı
olmayaraq, satış üçün mal istehsal edən müəssisə, idarə, təşkilat və ya
sahibkar;
2.1.9. icraçı - iş görən, yaxud xidmət göstərən müəssisə, idarə, təşkilat
və ya sahibkar;
2.1.10. ərzaq [yeyinti) məhsullarının qablaşdırılması - ərzaq [yeyinti)
mallarına vahid əmtəə görünüşü verən və satışa təklif etmək [istehlakçıya
çatdırmaq) məqsədi ilə onların tam və ya qismən örtülməsində istifadə
olunan və açılmadan və ya dəyişdirilmədən malın tərkibinin [istehlak
xassələrinin) təhlükəsiz saxlanılmasını təmin edən qab, tara və ya digər
material;
2.1.11. markalanma - məhsula aid olan və həmin məhsulu müşayiət
edən və ya ona istinad edən qab, sənəd, bildiriş, nişan, halqa, yaxud qapaqda
yerləşən hər hansı bir söz, ticarət markası, əmtəə nişanı, şəkilli material,
rəmz;
2.1.12. məhsulun adı - malın son istehlakçıya və ya ictimai iaşə
obyektlərinə satıldığı ənənəvi ad, yaxud istehlakçıya onun əsl təbiətini
bildirmək və onu digər oxşar mallardan fərqləndirmək imkanı vermək üçün
kifayət qədər aydın olan ad;
2.1.13. inqrediyent - məhsulun hazırlanmasında istifadə olunan,
yaxud hazır məhsulun tərkibində ilkin və ya dəyişilmiş formada mövcud
olan maddələr, heyvan, bitki, mikrobioloji, mineral mənşəli məhsullar, o
cümlədən qida əlavələri və bioloji aktiv maddələr;
2.1.14. ticarət fəaliyyəti - malların satışı, ictimai iaşə, məişət və digər
növ xidmətlərin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş fiziki və hüquqi şəxslərin
sahibkarlıq fəaliyyəti;
2.1.15. ticarət fəaliyyətinin subyektləri - qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmətləri həyata
keçirən fiziki və hüquqi şəxslər;
2.1.16. zəmanət müddəti - qanunvericilikdə və ya müqavilədə nəzərdə
tutulmuş zəmanət öhdəliklərinin qüvvədə olduğu müddət;
2.1.17. xidmət müddəti - istehlakçının istehlak olunmayan mallar
barədə təyinatına uyğun təhlükəsiz istifadə etməsinə təminat verdiyi
müddət;
2.1.18. saxlama müddəti - normativ və texniki sənədlərdə nəzərdə
tutulmuş qaydada və şərtlərlə saxlandıqda, yeyinti (qida) məhsullarının
keyfiyyətinin (istehlak xassələrinin) olduğu kimi saxlanılmasına təminat
verən müddət;
2.1.19. idxal - Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisindən geriyə
qaytarılmaq öhdəliyi olmadan malların ölkəyə gətirilməsi;
2.1.20. ticarət prosesi - malların satışını və hərəkətini təmin edən
ticarət-texnoloji əməliyyatların məcmusu;
2.1.21. ticarət-texnoloji əməliyyat - malların daşınması, yerdəyişməsi,
qəbulu, yüklənilməsi, boşaldılması, saxlanılması, bükülməsi,
qablaşdırılması, satışqabağı hazırlanması, təqdim edilməsi və dövriyyəyə
buraxılması;
2.1.22. ticarət-texnoloji avadanlıq - ticarət-texnoloji əməliyyatların
yerinə yetirilməsi məqsədi ilə istifadə olunan avadanlıq;
2.1.23. standart - maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında
hazırlanmış və müvafiq səlahiyyətli təşkilatlar və ya orqanlar tərəfindən
təsdiq edilən kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların (işlərin,
xidmətlərin) keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dair tələbləri müəyyənləşdirən
normativ sənəd;
2.1.24. uyğunluq sertifikatı - sertifikatlaşdırma sisteminin qaydaları
üzrə sertifikatlaşdırılmış məhsulun müəyyən edilmiş tələblərə uyğunluğunu
təsdiq edən sənəd;
2.1.25. gigiyenik sertifikat - sanitar-epidemioloji ekspertizanın
nəticələri əsasında məhsulların təhlükəsizlik tələblərinə uyğunluğu barədə
müvafiq səlahiyyətli orqan tərəfindən verilmiş sənəd;
2.1.26. fitosanitar sertifikatı - “Beynəlxalq Bitki Karantini və
Mühafizəsi Konvensiyası“na uyğun olaraq, nümunəvi forma əsasında
hazırlanmış və təsdiq edilmiş bitki və bitkiçilik məhsullarının fitosanitar
vəziyyəti barədə rəsmi sənəd;
2.1.27. nəzarət markası - audiovizual əsərin, fonoqramın, kompyuter
proqramının, məlumat toplusunun, kitabın nüsxələrinin və digər müəlliflik
və əlaqəli hüquq obyektlərinin müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlara əməl
edilməklə hazırlandığını (istehsal olunduğunu), həmçinin satış üçün
müvafiq dövlət orqanından razılığın alınması tələb olunan malların,
məmulatların və məlumat materiallarının satışına belə razılığın verilməsini
təsdiq edən və həmin nüsxələri yaymaq hüququ verən, nüsxələrə
yapışdırılan hərf-rəqəm kodu və holoqrafik müdafiə vasitəsi olan və
birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan vahid nümunəli xüsusi nişan;
2.1.28. daxiU karantin sertifikatı - ölkə daxilində daşımalar zamanı
bitki və bitkiçilik məhsullarının fitosanitar vəziyyəti barədə rəsmi sənəd;
2.1.29. qida məhsulları - emal edilmiş, yarımemal edilmiş və ya
xammal kimi insan tərəfindən istehlakı nəzərdə tutulmuş hər hansı maddə.
Buraya içkilər, saqqız, yaxud ərzağın istehsalında, emalında,
hazırlanmasında və ya işlənməsində istifadə olunan istənilən maddə
daxildir. Bu anlayışa yem, bazarda insan istehlakı üçün hazırlanaraq
yerləşdirilmə- diyi təqdirdə diri heyvanlar, yığımdan öncə bitkilər, yalnız
dərman kimi istifadə olunan maddələr, ətriyyat-kosmetik məhsullar, tütün
və tütün məhsulları, narkotik və psixotrop maddələr, qalıq maddələr və
çirklən- diricilər [kontaminant) aid deyildir;
2.1.30. minimal keyfiyyət tələbləri - qida məhsulunun insanların
istifadəsi üçün yararlı olmasına zəmanət verən orqanoleptik, fiziki və (və ya]
kimyəvi xüsusiyyətləri;
2.1.31. qida təhlükəsizliyi - qida hazırlanarkən, təyinatına uyğun
istifadə olunarkən və ya qəbul edilərkən, onun istehlakçıya hər hansı zərər
yetirməyə çəyinə dair təminat;
2.1.32. xüsusi təyinatlı qida məhsulları - öz xüsusi tərkibinə və ya emal
prosesinə görə normal istehlak üçün nəzərdə tutulan qida məhsullarından
fərqlənən, metabolizm və ya həzm prosesi pozulmuş və ya xüsusi fizioloji
şəraitlərdə olan şəxslərin və ya sağlam körpə və azyaşlı uşaqların
qidalanmada ehtiyacını ödəmək üçün müvafiq tərkibə malik olan, təyinatına
uyğun formada satılan qida məhsulları;
2.1.33. qida yararlılığı - minimum keyfiyyət tələblərinə uyğunluğu
əsaslandırılmaqla, istifadəyə yararlı olması barədə zəmanət;
2.1.34. qida məhsullarının yararlılıq müddəti - istehsalçı tərəfindən
müəyyən edilmiş və daşınma, saxlanma, istifadə, istehlak qaydalarına əməl
edilməklə, qida məhsulunun öz spesifik xüsusiyyətlərini saxladığı müddət;
2.1.35. qida təhlükəsizliyi göstəriciləri - gigiyenik normalar,
maksimum qalıq miqdarı, maksimum səviyyələr, yolverilən gündəlik qəbul
və digər parametrlər daxil olmaqla, insan sağlamlığının təhlükəsizliyini
təmin edən, elmi cəhətdən əsaslandırılmış və qanunvericiliklə müəyyən
olunmuş qaydada normalaşdırılmış göstəricilər;
2.1.36. pirat məhsul - hüquq sahibinin razılığı olmadan hazırlanan
(istehsal edilən) və yayılan audiovizual əsərin, fonoqramm, kompyuter
proqramının, məlumat toplusunun və kitabın nüsxələri;
2.1.37. kontrafakt məhsul - əmtəə nişanları, coğrafi göstəricilər və ya
onları qarışdıracaq dərəcədə oxşar nişanlarla qeyri-qanuni təchiz olunan mal.
11
3. Ticarət (xidmət) fəaliyyətinə olan
ümumi tələblər
3.1. Ticarət (xidmət) obyektləri fəaliyyətlərini Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyinə və bu Qaydalara uyğun tənzimləyirlər.
3.2. Ticarət (xidmət) obyektlərinin işçiləri bu Qaydaları bilməli və
onlara riayət etməlidirlər.
3.3. Hər bir ticarət (xidmət) obyektinin giriş qapısında (ön tərəfdə)
onun adını, mənsubiyyətini və iş rejimini əks etdirən lövhə asılmalıdır.
3.4. Ticarət (xidmət) obyektinin mülkiyyətçisi və ya rəhbəri (satıcısı)
istehlakçının tələbi ilə dövlət qeydiyyatı və onu qeydə alan orqan haqqında,
fəaliyyəti lisenziyalaşdırılan hallarda isə lisenziyanın nömrəsi, qüvvədə
olma müddəti və onu verən orqan haqqında məlumat verməlidir. Daimi
yerləşdiyi yerdən kənarda ticarət fəaliyyəti həyata keçirilən hallarda da
analoji məlumat istehlakçının nəzərinə çatdırılmalıdır.
3.5. Daimi fəaliyyət yerindən kənarda satıcını təmsil edən
nümayəndənin üzərində soyadı, adı, atasının adı və onun haqqında digər
məlumatlar əks olunmuş, vəsiqəsi məsul şəxsin imzası və möhürü ilə təsdiq
edilmiş olmalıdır.
3.6. Ticarət (xidmət) obyektinin iş rejimi aşağıdakı qaydada müəyyən
edilir:
3.6.1. dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin iş rejimi müvafiq icra
hakimiyyətinin və yerli özünüidarəetmə orqanlarının qərarı ilə;
3.6.2. müəssisə, idarə və təşkilatlarda, təhsil müəssisələrində fəaliyyət
göstərən obyektlərin iş rejimi xidmət göstərilən müəssisələrin müdiriyyəti
ilə razılaşdırılmaqla;
3.6.3. hüquqi və fiziki şəxslərə məxsus olan ticarət (xidmət) obyektinin
iş rejimi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada onun mülkiyyətçisi
(rəhbəri) və ya fərdi sahibkar tərəfindən.
3.7. Ticarət (xidmət) obyekti istehlakçılara müəyyən edilmiş iş
saatlarında xidmət göstərməlidir. Nahar fasiləsində və obyektin iş vaxtı
bitdikdə, istehlakçıların ticarət və xidmət zalına daxil olmasına icazə
verilmir. İş vaxtının sonunda obyektin işçiləri istehlakçılara iş vaxtının
bitməsi barədə məlumat verirlər.
3.8. Ticarət (xidmət) obyekti nahar fasiləsinə bağlandıqda, yaxud iş
günü bitdikdə, nəzarət-kassa aparatı da öz işini bitirir, lakin nəzarət-kassa
çeki və ya əmtəə çeki olan istehlakçılara müvafiq qaydada xidmət göstərilir.
3.9. Sanitar günü, təmir və digər işlər aparılan zaman ticarət (xidmət)
obyektində müvəqqəti olaraq iş dayandırıldıqda, satıcı bu barədə
istehlakçıları məlumatlandırmalıdır.
3.10. Ticarət (xidmət) obyekti istehlakçılara düzgün seçim imkanını
verən şəraitə, ticarət zalına (xidmət zalına), malların keyfiyyətini və
təhlükəsizliyini təmin edən yardımçı binalara malik olmalı, eləcə də əməyin,
sağlamlığın və ətraf mühitin qorunması, yanğından mühafizə, malların
(xidmətlərin) saxlanılması, istehsalı və satışı üzrə normativ hüquqi aktlarda
nəzərdə tutulmuş digər tələblərə cavab verməlidir.
3.11. Ticarət (xidmət) obyektləri qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş
qaydada müqayisəli yoxlamadan keçmiş və standartlara uyğun olan müvafiq
ölçmə vasitələri ilə təmin olunmalıdır.
3.12. İstehlakçının müstəqil surətdə və ya obyektin işçisinin köməkliyi
ilə aldığı malın çəkisinin və ölçüsünün düzgüm olduğunu müəyyən etməsi
üçün obyektin ticarət zalında görünən yerdə nəzarət ölçü vasitələri
yerləşdirilməlidir.
3.13. Ticarət (xidmət) obyektinin yerləşdiyi sahə və otaqlar, su və
kanalizasiya təchizatı sistemi, istilik və havalandırma, istifadə edilən
avadanlıqlar, cihazlar, qablar və digər təchizat vasitələri sanitariya normaları
və qaydalarının, gigiyena normativlərinin tələblərinə uyğun olmalıdır.
3.14. Satıcılar və digər xidmət işçiləri fəaliyyət sahəsindən və işin
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, təmiz iş paltarları (önlük, papaq, əlcək və s.)
ilə təmin olunmalıdırlar.
3.15. Ticarət (xidmət) obyektlərində işə qəbul edilən işçilər
qanunvericiliyə uyğun olaraq və Azərbaycan Respublikasının Səhİ3^ə
Nazirliyi tərəfindən müə}^ən olunmuş qaydada və vaxtaşırı olaraq tibbi
müayinədən (baxışdan) keçməlidirlər.
3.16. Ticarət (xidmət) obyektləri müəyyən olunmuş qaydada nəzarət
kitabçaları ilə təmin edilməlidirlər.
3.17. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)
fəaliyyətinə sanitar-epidemioloji orqanlar tərəfindən rəsmi razılıq olan
hallarda yol verilir.
3.18. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)
fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitin çirkləndirilməsinə və insanların
narahatlığına səbəb olan hallara yol verilməməlidir.
3.19. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)
fəalij^əti nəticəsində yaranan tullantıların iş günü ərzində sanitariya
qaydalarına uyğun yığılıb saxlanılması, daşınması və aparılması, zəruri
hallarda ixtisaslaşdırılmış idarələrlə müqavilə əsasında həşəratlara və
gəmiricilərə qarşı mübarizə tədbirləri təşkil edilməlidir.
4. Malların qəbulu, saxlanılması
və satışa hazırlanması
4.1. Hüquqi və fiziki şəxslər malların qəbulunu müvafiq sənədlərə və
qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirirlər.
4.2. Hüquqi və fiziki şəxslərin ticarət obyektlərinin anbarında və
satışda olan mallar üzrə təchizatçının (malgöndərənin] rekvizitləri, daxil
olmuş malın miqdarı, qiyməti və ümumi məbləği əks etdirilmiş müvafiq
təsdiqedici sənədlər olmalıdır.
4.3. Malların mənşəyini və qiymətini təsdiq edən qaimə, uyğunluq
sertifikatı (məcburi sertifikatlaşdırılmalı mallar üçün) olmadıqda, həmçinin
pirat və ya kontrafakt malların ticarət şəbəkələrinə daxil edilməsi,
saxlanılması və satışı qadağandır.
4.4. Tez xarab olan ərzaq malları üzrə müşayiətedici sənədlərdə mal
və ya məhsulun istehsal edildiyi saat və tarix, ən son istehlak tarixi və saatı,
saxlanma şərtləri mütləq göstərilməlidir.
4.5. Malların keyfi3^əti, markalanması, saxlanma rejimi və forması
(temperaturu, nəmliyi, saxlanma müddətləri) normativ-texniki sənədlər,
standartlar və təchizat müqavilələri ilə müə3/yən edilmiş tələblərə cavab
verməlidir.
4.6. Saxlanma müddəti göstərilməmiş, yararlılıq müddəti ötmüş,
habelə markalanması, qablaşdırılması, etiketlənməsi, əmtəə görünüşü
pozulmuş, keyfiyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən sənədləri olmayan və
müvafiq normativ-texniki sənədlərin tələblərinə cavab verməyən malların
satışı qadağandır.
4.7. Malların anbarlarda saxlanılması, onların ticarət zallarında və
xırda pərakəndə ticarət şəbəkələrində yerləşdirilməsi tələblərinə və satışı
zamanı mal qonşuluğu prinsiplərinə, sanitariya və yanğından mühafizə
qaydalarına ciddi riayət edilməlidir.
4.8. Yararlılıq müddəti ötmüş, qablaşdırılması və markalanması
normativ sənədlərin tələblərinə cavab verməyən mallar satışda olan mallarla
bir yerdə saxlanılmamalıdır. Belə mallar mal sahibi (satıcı) tərəfindən satış
dövriyyəsindən çıxarılaraq, ticarət zalında və ya anbar sahəsində xüsusi
ayrılmış yerdə saxlanılmalıdır. Yararlılıq müddəti ötmüş mallar mal sahibi
(satıcı) tərəfindən xüsusi vasitələrin köməyi ilə istifadə üçün tam yararsız
vəziyyətə gətirilməlidir.
4.9. Ticarət obyektinin qarşısında, ətrafında malların (işlərin,
xidmətlərin) nümunələrinin nümayiş etdirilməsinə (qoyulmasına), satışına,
xidmətlərin göstərilməsinə yol verilmir.
4.10. Ticarət obyektində işə başlamazdan əwəl istehlakçılara lazımi
qaydada xidmətin göstərilməsini təmin etmək üçün bütün hazırlıq işləri
görülür. İstehlakçılara tez xidmət göstərmək üçün yardımçı sahədə olan
mallar vitrinə tam çeşiddə və lazımi miqdarda düzülür.
4.11. Ticarət obyektində satılan sertifikatlaşdırılmalı olan mallar
onların keyfiyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən sertifikatlarla müşayiət
olunmalıdır.
4.12. Ticarət obyekti məhsulu müvafiq qaydada hazırlayır, texniki
cəhətdən mürəkkəb məhsulların saxlanılması və xırda təmiri, qablaşdırma
materiallarından çıxarılması, təmizlənməsi, səliqəyə salınması, satışa
hazırlanması, kəsilməsi və əvvəlcədən qablaşdıniması və s. işlərini aparır.
4.13. Qablaşdırılmamış şəkildə daxil olmuş mallar, əgər
qanunvericilikdə digər hal nəzərdə tutulmayıbsa, satıcı tərəfindən malın
xüsusiyyətinə uyğun olaraq qabaqcadan qablaşdırılaraq və etiketlənərək
istehlakçıya təqdim edilməlidir. Qanunvericilikdə digər hal nəzərdə
tutulmamışdırsa, etiketdə məhsulun adı, növü və tərkibi, istifadə sahəsi və
qaydaları, istehsal tarixi və yararlılıq müddəti, saxlanma şərtləri, istehsalçının
adı, ünvanı və normativ sənədlərdə tələb olunan digər məlumatlar olmalıdır.
4.14. Ticarət zalında olan mallar istehlakçıların sərbəst seçə bilmələri
üçün şüşəli şkaflara, asılqanlara, taralara, səbətlərə, soyuducu avadanlıqlara,
kasetlərə və digər vasitələrə yığılır.
4.15. Ticarət obyektlərinin vitrinlərində pərakəndə satış qiymətləri
göstərilməklə ancaq satışda olan malların nümunələri qoyulur. Vitrinə
qoyulmuş mallar istehlakçının tələbi ilə onların keyfi}^əti yoxlanıldıqdan
sonra satılır.
4.16. Vitrinlərin müvafiq tərtibatı üçün istifadə olunan bəzək
elementləri, mallar və ya mağazanın avadanlıqları satılmır.
4.17. Ölçmək, çəkmək, dozalara bölmək üçün standartlara uyğun
olmayan qüsurlu cihazlar istifadədən götürülməli, standartlara uyğun hala
gətirilməli və müqayisəli yoxlamadan keçirilməlidir.
4.18. Ticarət obyektinin işçilərinə həmin obyektə məxsus olmayan
malları ticarət zalında saxlamaq qadağan edilir.
4.19. Ticarət obyektinin işçilərinin üst geyimləri və şəxsi əşyaları bu
məqsəd üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi yerlərdə saxlanılır.
4.20. Qeyri-ərzaq mallarının (paltar, ayaqqabı, trikotaj məmulatı və s.)
satışı zamanı ticarət obyektində onların geyilib baxılması, texniki cəhətdən
mürəkkəb olan malların isə yoxlanılması üçün müvafiq şərait yaradılmalıdır.
5. Malların satışına olan ümumi tələblər
5.1. Topdansatış ticarət obyektlərindən mallar hüquqi şəxslərə və
hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərə
müqavilələr əsasında satılır. Topdansatış ticarəti ilə məşğul olan ticarət
obyektlərində malların pərakəndə satışı qadağandır. Pərakəndə ticarət
sahəsində fəaliyyət göstərən təsərrüfat obyektlərindən, hüquqi və fiziki
şəxslər tərəfindən pərakəndə qaydada alınmış ərzaq mallarının, 0 cümlədən
spirtli və spirtsiz içkilərin, tütün və tütün məmulatlarının sonradan
pərakəndə satışı qadağandır.
5.2. Satışda yalnız buraxılması və ya satışı qadağan olunmamış
məhsullar ola bilər. Dövriyyədən çıxarılmış malların alqı-satqısı qadağandır.
5.3. Dövri}^əsi məhdudlaşdırılmış mallar (mülki silah, zəhərli
preparatlar və s.} onların özgəninkiləşdirilməsinə xüsusi icazə olduğu halda
satıla bilər. Belə malları isə yalnız onları əldə etməyə xüsusi icazəsi
(lisenziyası] olan istehlakçılar əldə edə bilərlər.
5.4. Dövri3^əsi məhdudlaşdırılmış malların satışı müvafiq qanunlarla
yanaşı, bu Qaydalara ciddi riayət edilməklə həyata keçirilir.
5.5. Xarici valyutanın və qiymətli kağızların (səhmlər, istiqrazlar,
dövlət özəlləşdirmə çekləri və s.] alqı-satqısı Azərbaycan Respublikası
Mərkəzi Bankının müəyyən etdiyi qaydada və müvafiq qanunlarla
tənzimlənir.
5.6. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla,
üzərində Azərbaycan Respublikasının dövlət əyar damğası olmayan və ya
saxta əyar damğası həkk olunan qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan
hazırlanmış zərgərlik və digər məişət məmulatlarının satışı qadağandır.
5.7. Satıcı istehlakçıların düzgün seçim etməsini təmin etmək üçün
mallar, onların istehsalçıları haqqında zəruri və düzgün məlumat verməyə
borcludur.
5.8. Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilən, habelə
ixrac edilən malların üzərindəki etiketlər və digər yazılar müvafiq xarici
dillərlə yanaşı, dövlət dilində də olmalıdır. Azərbaycan Respublikasına idxal
edilən mal və məhsulların üzərindəki etiketlər və adlar, onlardan istifadə
qaydaları barədə izahat vərəqələri başqa dillərlə yanaşı, Azərbaycan dilinə
edilmiş tərcümə ilə də müşayiət olunmalıdır.
5.9. İstehlakçının tələbinə görə satıcı mal haqqında məlumatı ona
şifahi də verə bilər. Mal haqqında məlumat hər bir halda istehlakçını
çaşdırmayan, malın XI susiyyətləri barədə birmənalı və anlaşıqlı formada
verilməlidir.
5.1). Satıjda olan mallar haqqında aşağıdakı məlumatlar müvafiq
qavdada istehlakçıların nəzərinə çatdırılmalıdır:
5.10.1. malın adı, onun qiyməti;
5.10.2. istehsalçının yerləşdiyi yer (hüquqi ünvanı], firma adı,
tələblərin (iradların) verildiyi, təmir və ya texniki xidmət göstərən təşkilatın
adı, yerləşdiyi ünvan;
5.10.3. malın məcburi tələblərə uyğunluğunu təsdiq edən sertifikatın
və ya digər texniki normativ sənədin işarəsi;
5.10.4. malın əsas xüsusiyyətləri və istehlak xassələri (tərkibi, ka-
loriliyi, sağlamlıq üçün zərərli maddələrin normativ sənədlərin tələbləri ilə
müqayisəli miqdarı);
5.10.5. malın səmərəli və təhlükəsiz istifadəsi qaydaları və şərtləri;
5.10.6. zəmanət müddəti (əgər konkret mal üçün nəzərdə
tutulmuşdursa);
5.10.7. xidmət və yararlılıq müddəti (əgər konkret mala dair belə
müddətlər müəyyən edilmişdirsə və ya müə3/yən olunmalıdırsa), həmçinin
xidmət və yararlılıq müddəti keçmişdirsə ehtimal olunan təhlükələr, tə3dnatı
üzrə istifadənin mümkünsüzlü3m (insan həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf
mühit üçün);
5.10.8. təminat öhdəlikləri və iddiaların irəli sürülməsi qaydaları.
5.11. Əgər satılan mal istifadədə olmuşdursa, istehlakçıya bu barədə
düzgün məlumat verilməlidir.
5.12. Malın qüsurları haqqında satıcı istehlakçını həm şifahi, həm də
yazılı formada (malın yararlılığı, əmtəə çeki, etiketi və ya sair üsulla)
məlumatlandırmalıdır.
5.13. Standartlarla və ya qanunvericiliklə ayrı-ayrı mal qrupları üzrə
istehlakçıların nəzərinə aşağıdakı məlumatların da mütləq surətdə
çatdırılması nəzərdə tutula bilər:
5.13.1. malın əsas və funksional təyinatı və ya tətbiqi dairəsi;
5.13.2. malın təhlükəsiz istifadə qaydası və şərtləri, saxlanılması,
daşınması, təmiri, bərpası, malın utilləşdirilməsi, basdırılması və məhv
edilməsi qaydası və şərtləri;
5.13.3. malın komplekdiyi (komplektin tərkibi), kütləsi (çəkisi), əsas
ölçüləri, həcmi və miqdarı;
5.13.4. saxlanma və yararlılıq müddəti;
5.13.5. tezalışan, partlayan, zəhərləyici və sair xüsusiyyətlərə malik
mallar üzərində müvafiq qaydada göstərilən xəbərdaredici yazılar;
5.13.6. malın ekoloji cəhətdən, enerjiyə qənaət baxımından
xüsusiyyətləri.
5.14. Satıcı satılan malların qanunvericiliklə (standartlarla) müəyyən
edilmiş tələblərə uyğunluğunu təsdiq edən məlumatların istehlakçı^
lara çatdırılmasını (markalanma yolu ilə uyğunluq nişanının
mövcudluğunu) təmin etməlidir.
5.15. İstehlakçının tələbilə satıcı aşağıdakı sənədlərdən birini tanış
olması üçün ona təqdim etməyə borcludur:
5.15.1. sertifikat və ya onun surəti (müvafiq olaraq uyğunluq,
gigiyenik, baytarlıq, fitosanitar, mənşə sertifikatı, o cümlədən toksikoloji rəy,
karantin ekspertizası şəhadətnaməsi);
5.15.2. qaimə - faktura.
5.16. Mülki dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış malların satışı zamanı satıcı
istehlakçıya onun xahişi ilə səlahiyyətli orqanın xüsusi icazəsini təqdim
etməlidir.
5.17. Malların insanların həyatına, sağlamlığına və əmlakına,
həmçinin ətraf mühitə təsirinə dair tələblər müvafiq normativ sənədlərlə
müəyyən olunur.
5.18. Standartların və digər normativ sənədlərin məcburi tələblərinə
cavab verməyən malların satılması (xidmətlərin göstərilməsi, işlərin yerinə
yetirilməsi) qadağandır.
5.19. Nəzarət markası ilə markalanmalı olan malların, məmulatların
və məlumat materiallarının belə nəzarət markası olmadan ticarət
obyektlərində satış məqsədi ilə saxlanılması və ya satılması qanunvericiliklə
müə5^ən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb olur.
5.20. Satıcı (istehsalçı, icraçı) istehlakçıya keyfiyyəti və təhlükəsizliyi
normativ sənədlərə, müqavilə şərtlərinə və həmçinin mal (iş, xidmət)
haqqında istehsalçının (icraçının) təqdim etdiyi məlumata uyğun olan mal
verməlidir.
5.21. Azərbaycan Respublikasının ərazisinə idxal olunmuş mallar
onların lazımi keyfi30^ətini təsdiq edən sənədlə, milli sertifikatlaşdırma
orqanı tərəfindən tanınan sertifikatla müşayiət olunmalıdır.
5.22. Standartların tələblərinə uyğunluğu könüllü bəyan edildikdə,
əgər həmin standartların tələbləri ilə malların daşınması, saxlanması,
buraxılışı zamanı təhlükəli xüsusiyyətlərlə (zərərli nəticələrlə) müşayiət
olunarsa, satıcıya istinad edilən standartın mətni və ya ondan çıxarış təqdim
olunmalıdır.
5.23. Qanunvericiliyə uyğun olaraq sertifikatlaşdırılmalı olan, lakin
sertifikatlaşdırılmamış»fnalların satılması (işlərin yerinə yetirilməsi,
xidmətlərin göstərilməsi) qadağandır.
5.24. Bu Qaydaların 5.15-ci və 5.16-cı bəndlərində göstərilən sənədlər
olmadan malların qəbulunun (satışının) həyata keçirilməsi nəticəsində insan
həyatına, onun sağlamlığına, ətraf mühitə, fiziki və ya hüquqi
şəxslərin, dövlət və ya bələdi3^ələrin əmlakına dəyən ziyana (zərərə) görə
satıcı standartların tələblərini bilmədiyini əsas gətirə bilməz.
5.25. Satıcıdan malların təhlükəsizliyini təsdiq edən digər sənədlər
tələb oluna bilməz.
5.26. Satılan mala (onun istehsalçısına) dair zəruri (lazımi) məlumatın
həcmi (malın üzərində, istehlak tarasında, qabında, yarlığında, etiketində,
texniki sənədlərində göstərilən məlumatlar) normativ hüquqi aktların,
müvafiq standartların məcburi tələblərinə uyğun olmaqla tam əhatə
olunmalıdır.
5.27. İstehlakçıya göstərilən xidmətlər, onların qiymətləri, şərtləri,
eləcə də malların satışı ilə əlaqədar tətbiq edilən xidmətlərin formaları
(əvvəlcədən sifariş, malların evə və digər təyinat yerinə çatdırılması və s.)
haqqında da düzgün məlumat verilməlidir.
5.28. Ticarət obyektlərində istehlakçıya müstəqil surətdə və ya
satıcının kömə)^ ilə lazım olan mallara baxış keçirmək, pərakəndə satış
qaydalarına zidd olmamaqla, malların xüsusiyyəti ilə tanış olmaq və ya işlək
xüsusiyyətini nümayiş etdirmək imkanı verilməlidir.
5.29. Satıcı qanunvericiliklə, standartların məcburi tələbləri ilə və ya
müqavilə şərtləri ilə nəzərdə tutulduğu hallarda satışa təqdim olunan
malların keyfiyyətini və təhlükəsizliyini (baxış, sınaq, təhlil, ekspertiza yolu
ilə) yoxlamağa borcludur.
5.30. Satılan malların qiyməti, həmçinin müqavilə şərtlən qanunla
güzəşt və imtiyaz tətbiq edilən istehlakçılar istisna olmaqla, bütün
istehlakçılar üçün eyni olmalıdır.
5.31. Satışda olan bütün malların üzərində malın adı, növü və qiyməti
göstərilməklə, dəqiq tərtib edilmiş qiymət kağızı, qiymət kağızının arxa
tərəfində isə maddi məsul şəxsin imzası (və ya təşkilatın möhürü) və onun
doldurulma tarixi olmalıdır.
5.32. Malın adı, çəkisi və növü qablaşdırma materialında (qutusunda)
göstərilərsə, qiymət yarlığında ancaq mal vahidinin dəyəri (ədədin qiyməti)
göstərilməlidir.
5.33. Daimi ticarət yerindən kənarda və ya səyyar formada mal satan
satıcının nümayəndəsi malın adı və qiyməti göstərilməklə, məsul şəxsin
imzası və satıcının möhürü ilə təsdiq edilmiş preyskuranta malik olmalıdır.
5.34. Pərakəndə alqı-satqı müqaviləsində, o cümlədən istehlakçının
qoşulduğu standart formaların şərtlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa,
alqı-satqı müqaviləsi satıcının istehlakçıya kassa və ya əmtəə çe- kini və ya
malın dəyərinin ödənildiyini təsdiq edən digər sənədi verdiyi andan lazımi
formada bağlanmış hesab edilir..
19
5.35. Sə}0^ar formada və ya daimi ticarət yerindən kənarda - evdə, iş,
təhsil yerində, nəqliyyatda, küçə və s. yerlərdə dondurma, alkoqolsuz
içkilər, istehsalçı tərəfindən qablaşdırılmış çörək-bulka və qənnadı
məmulatları istisna olmaqla, ərzaq mallarının, dərman vasitələrinin,
qiymətli metal və daşların, onlardan hazırlanan məmulatların,
silah-sursatın, audiovizual əsər və fonoqramların, elektron hesablama
maşınları üçün proqramların satılmasına yol verilmir.
5.36. Bu Qaydaların 5.35-ci bəndində göstərilən ticarət yerlərində
satışına icazə verilən mallara dair istehlakçıya malın adı, satıcı haqqında
məlumat, malın qiyməti, miqdarı, eləcə də satıcının nümayəndəsinin imzası
olan əmtəə çeki verilməlidir.
5.37. Satılan malın pulu ödənilərkən, istehlakçıya malın satıldığını
təsdiq edən qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qəbz, kassa çeki və ya digər
yazılı sənəd verilməlidir.
5.38. Mal zəmanət müddəti ilə satılarkən, satıcı məmulatın
pasportunda malın bu obyektdən alındığını və malın satıldığı tarixi təsdiq
edən ştamp vurur və imzası ilə təsdiq edir.
5.39. Ticarət, məişət və digər xidmətlərin göstərilməsi zamanı
istehlakçılarla hesablaşmalar qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada
aparılır.
5.40. İstehlakçının seçdiyi mal obyektdə satıcının mala yazdığı çek- də
göstərilmiş ödəniş vaxtından 3 (üç] saat müddətində saxlanıla bilər.
5.41. Nağdsız hesablaşma yolu ilə alınmış mallar ödəniş sənədləri
təqdim olunduğu ana qədər obyektdə saxlanıla bilər.
5.42. Kreditə alınan mallar sənədləşdirildikdən sonra, istehlakçının
istəyi ilə ticarət şəbəkəsində bir gün saxlanıla bilər. Müqavilədə başqa qayda
müəyyən edilmədikdə, göstərilən müddət başa çatdıqdan sonra alınmamış
mallar satışa verilir.
5.43. Alınmış böyükhəcmli malları (mebel, tikinti materialları, piano,
soyuducu, paltaryuyan maşın və s.] istehlakçı ticarət obyektində bir gün
müddətində saxlaya bilər. Bu müddət ticarət obyektinin rəhbərinin razılığı
ilə haqqı ödənilməklə artırıla bilər.
5.44. Alınmış və saxlanılmağa qo3mlmuş mallara kassa çekinin və
saxlanma müddəti göstərilməklə verilmiş qəbzin surəti əlavə edilir, malın
üzərində "satılıb" sözü əks olunan lövhə qoyulur. Saxlanılmağa verilmiş
müddətdə satıcı malın saxlanılmasına və keyfiyyətinə görə məsuliyyət
daşi3nr.
5.45. Malların satışı ilə əlaqədar təklif edilən xidmətlər yalnız
istehlakçının razılığı ilə həyata keçirilə bilər. İstehlakçı mal satışı ilə əlaqədar
təklif edilən xidmətdən imtina edə, eləcə də onun razılığı olmadan belə
xidmətə görə ödənilmiş haqqı geri tələb edə bilər.
5.46. Satıcı konkret malın mütləq qaydada bu və ya digər malla
birlikdə satılmasım və ya malların satışının bu və ya digər xidmətlə
əlaqələndirilməsini (texniki tələblərə və xüsusiyyətlərinə görə malın
yığılması və (və ya) quraşdırılması müvafiq mütəxəssis olmadan mümkün
olmadığı hallar istisna olmaqla) şərtləndirə bilməz.
5.47. İrihəcmli mallar istehlakçının nəqli3o^at vasitəsində daşındıqda,
satıcı belə malların nəqlİ37yat vasitəsinə yüklənilməsini öz hesabına həyata
keçirməyə borcludur.
5.48. Satıcı istehlakçıya malı lazımi keyfi30^ətdə, tarada və (və ya)
qabda (xarakterinə görə taralaşdırılması və (və ya) qablaşdırılması tələb
olunmayan mallar istisna olmaqla), müəyyən komplektdə, yardımçı
əşyalarla və mala aid sənədlərlə birlikdə verməlidir. Malın keyfiyyətinə, tara
və (və ya) qabına, komplekdiyinə, yardımçı əşyalara, mala dair sənədlərə,
həmçinin malların çatdırılması şərtlərinə olan tələblər qanunvericiliklə
müə}^ən edilir.
5.49. Satıcı yararlılıq müddəti müəyyən olunmuş malları istehlakçıya
ondan təyinatı üzrə istifadə edə biləcəyi müddəti (ağlabatan) nəzərə alaraq
verməyə borcludur. İstifadəyə yararsız yeyinti məhsullarının götürülməsi,
zərərsizləşdirilməsi və ya məhv edilməsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş
qaydada həyata keçirilir.
5.50. İstehlakçı satıcı tərəfindən daha uzun müddət müəyyən edil-
məyibsə, qeyri-ərzaq malını ona verildiyi andan 14 gün ərzində alış yerində
və satıcının elan etdiyi digər yerlərdə başqa ölçülü, formalı, qaba- ritli, rəngli
və ya quruluşlu oxşar mala dəyişdirə bilər. Bu zaman qiymət fərqi olduqda,
satıcı ilə lazımi hesablaşma aparılır.
5.51. Satıcıda dəyişdirilmək üçün uyğun mal olmadıqda, istehlakçı
əldə etdiyi malı satıcıya qaytara, mal üçün ödədiyi pulu geri ala və ya analoji
mal ticarət obyektinə daxil olan kimi dəyişdirə bilər. Satıcı dəyişdirilməsi
tələb olunan qeyri-ərzaq malının satışa daxil olması haqqında istehlakçını
məlumatlandırmalıdır. Mal işlədilməmişdirsə, onun istehlak xassələri, əmtəə
görünüşü, plombu, yarlığı qorunub saxlanılmışdırsa və həmin satıcıdan
alındığına dair sübutlar vardırsa, istehlakçının malın dəyişdirilməsi və ya
qaytarılması tələbi ödənilir.
5.52. İstehlakçıya keyfiyyətsiz mal satıldıqda, malın qüsurları satıcı
tərəfindən qabaqcadan bildirilmədikdə, istehlakçı öz seçimi ilə aşağıdakı
tələblərdən birini irəli sürə bilər:
5.52.1. keyfiyyətsiz malın lazımi keyfiyyətli malla əvəz edilməsini;
5.52.2. satış qiymətinin uyğun məbləğdə azaldılmasını;
5.52.3. malın qüsurlarının icraçının (satıcının, istehlakçının) hesabına
aradan qaldırılmasını və ya qüsurların aradan qaldırılması üçün
istehlakçının və ya üçüncü şəxslərin çəkdiyi xərclərin əvəzinin ödənilməsini;
5.52.4. malın həmin mala uyğun digər modelli (markalı, tipli və s.)
malla, dəyəri yenidən hesablanma şərtilə əvəz edilməsini;
5.52.5. müqavilənin ləğv edilməsini və çəkdiyi zərərin ödənilməsini.
5.53. İstehlakçı texniki mürəkkəb və ya bahalı malların keyfiyyətində
mühüm qüsurlar (məqsədlitəyinatı üzrə istifadə olunmasını qeyri-mümkün
və ya yolverilməz edən, istehlakçı üçün aradan qaldırıla bilinməyən, aradan
qaldırılması üçün çoxlu əmək və vaxt məsrəfi tələb edən, yaxud aradan
qaldırıldıqdan sonra qüsurları yenidən üzə çıxan mal (iş, xidmət) aşkar
edərsə, onun lazımi keyfiyyətli malla əvəz edilməsi tələbini irəli sürə bilər.
5.54. Ərzaq mallarında, ətriyyat-kosmetika məmulatlarında, məişət
kimyası və digər bu kimi xassəli mallarda aşkar edilən qüsurlara görə
istehlakçı öz seçimilə belə malı lazımi keyfiyyətli malla əvəz etmək, yaxud
alış qiymətini mütənasib surətdə azaltmaq tələbini irəli sürə bilər. İstehlakçı
öz istəyilə göstərilən tələbləri irəli sürmədən maldan imtina edə və
ödənilmiş məbləği geri ala bilər. Bu halda satıcının tələbi ilə istehlakçı lazımi
keyfiyyətdə olmayan malı öz hesabına geri qaytarmalıdır.
5.55. Lazımi keyfiyyətdə olmayan malı geri qaytararkən, malın əmtəə
görünüşünün itirildiyinə, tam və ya qismən istifadə edilməsi ilə əlaqədar
dəyəri azaldığına və digər bu kimi əsaslara görə satıcı ilkin ödənilmiş
məbləğdən hər hansı məbləğin çıxılmasmı tələb edə bilməz.
5.56. İstehlakçı uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulmuş malın
qüsurlarının aradan qaldırılması və ya belə malın dəyişdirilməsi tələbini irəli
sürdükdə, satıcı, eyni zamanda lazımi keyfiyyətdə olmayan malın təmiri və
ya dəyişdirilməsi müddətində lazımi keyfiyyətdə olan analoji mah
istehlakçıya verməlidir.
5.57. Satıcı lazımi keyfiyyətdə olmayan mah istehlakçıdan almağa,
zəruri hallarda isə malın keyfiyyətini yoxlamağa borcludur. Malın keyfiyyəti
yoxlanılarkən, istehlakçının şəxsən və ya nümayəndəsinin iştirak etmək
hüququ vardır.
5.58. Malda aşkar edilən qüsurların səbəbləri ilə əlaqədar satıcı və
istehlakçı arasında mübahisə yarandıqda, satıcı əmtəənin ekspertizasını öz
hesabına həyata keçirməlidir. İstehlakçı ekspertizanın nəticələrini məhkəmə
qaydasında mübahisələndirə bilər.
5.59. İstehlakçıda malın alınmasını və şərtlərini təsdiq edən kassa və
ya əmtəə çekinin, yaxud digər sənədin olmaması istehlakçının tələb
lərindən imtina üçün əsas ola bilməz və bu onu müqavilənin bağlanması
şərtlərini təsdiq edə biləcək şahid ifadələrinə istinad etmək imkanından
məhrum etmir.
5.60. İstehlakçının tələblərinin satıcı tərəfindən təmin edilməsi
müddətləri, həmçinin müddətlərin pozulması ilə əlaqədar təqsirli şəxslərin
məsuliyyəti qanunvericiliklə müəyyən olunur.
5.61. İstehlakçının malı dəyişmək tələbi mal olduqda dərhal yerinə
yetirilməli, zərurət olduqda onun keyfiyyəti müvafiq tələb verilən andan 14
gün müddətində yoxlanılmalı və ya tərəflər arasında razılaşdırılmış
müddətdə dəyişdirilməlidir. ^
5.62. İstehlakçının malı dəyişdirmək tələbi mal olmadıqda, müvafiq
ərizənin verildiyi andan iki ay müddətində ödənilməlidir. Göstərilən
müddətdə malı dəyişdirmək mümkün olmadıqda, istehlakçı satıcı
(istehsalçı] qarşısında bu Qaydaların 5.52.1-ci - 5.52.5-ci yarımbəndlərində
nəzərdə tutulmuş digər tələblərin yerinə yetirilməsini tələb edə bilər.
5.63. Qüsurlu mal lazımi keyfiyyətli, eyni modelli (markalı, tipli və s.]
malla dəyişdirilərkən qiymət dəyişərsə, istehlakçı qiymət fərqini ödəmir.
Qüsurlu mal lazımi keyfiyyətli, eyni əlamətli, lakin başqa modelli (markalı,
tipli və s.] malla dəyişdirilərkən qiymətlər dəyişdikdə, malın dəyəri
göstərilən malın alındığı vaxt qüvvədə olmuş qiymətlər əsas götürülməklə
yenidən hesablanır.
5.64. Müqavilə ləğv edildikdə, istehlakçı ilə hesablaşmalar qiymətlər
artan hallarda eyni dərəcəli malların qiymətlərinin artması nəzərə alınmaqla,
qiymətlər aşağı düşdükdə isə malın alındığı vaxt dəyəri əsas götürülməklə
aparılır.
5.65. İstehlakçıya keyfiyyətsiz ərzaq malı satılan halda, keyfiyyətsiz-
lik malın yararlılıq müddətində aşkar olunubsa, satıcı həmin malı keyfiyyətli
malla dəyişdirməli və ya malın dəyərinin məbləğini qaytarmalıdır. Belə
hallarda istehlakçı ilə hesablaşma bu Qaydaların 5.63-cü bəndində göstərilən
qaydada aparılır.
5.66. İstehlakçı malın qüsurunun əvəzsiz olaraq aradan qaldırılmasım
tələb edərsə, qüsur 14 gün ərzində və ya tərəflərin razılığı ilə başqa
müddətdə aradan qaldırılmalıdır.
5.67. İstehlakçı bu Qaydaların 5.52-ci bəndində nəzərdə tutulmuş
tələbləri yalnız həmin qüsurların malın zəmanət və ya yararlılıq müddətində
aşkar edildiyi halda irəli sürə bilər.
5.68. Zəmanət müddəti, eləcə də xidmət müddəti istehlakçıya malın
satıldığı andan hesablanır. Əgər malın satış tarixini müəyyən etmək
mümkün deyildirsə, bu müddət malın istehsal edildiyi tarixdən hesab-
lanır. Malın yararlılıq müddəti onun hazırlandığı gündən hesablanan,
istifadəyə yararlılığını göstərən vaxt dövrü ilə və ya onun yararlılığının
bitdiyi tarixlə müəyyənləşdirilir.
5.69. Alqı-satqı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə tutulmayıbsa,
zəmanət müddəti əşyanın istehlakçıya verildiyi məqamdan başlanır. Əgər
istehlakçı zəmanət müddəti müqavilə ilə müəyyənləşdirilmiş əşyadan
istifadə etmək imkanından satıcıdan asılı səbəblərə görə məhrum olarsa,
zəmanət müddəti satıcı müvafiq səbəbləri aradan qaldırdıqdan sonra
başlanır.
5.70. Müqavilədə digər qayda nəzərdə tutulma3nbsa, zəmanət
müddəti malda aşkar edilmiş qüsurlara görə ondan istifadənin mümkün
olmadığı müddət qədər artırılır, bu şərtlə ki, malın qüsurlarının aradan
qaldırılmasına dair satıcıya ağlabatan müddətdə bildiriş verilsin.
5.71. Əgər alqı-satqı müqaviləsində digər qayda nəzərdə
tutulmayıbsa, komplektləşdirici məmulat üçün zəmanət müddəti əsas
məmulat üçün zəmanət müddətinə bərabər olur və əsas məmulat üçün
zəmanət müddəti ilə eyni vaxtda başlanır.
5.72. Satıcının zəmanət müddətində qüsurları aşkar edilmiş malın
[komplektləşdirici məmulatın) əvəzinə verdiyi mal [komplektləşdirici
məmulat) üçün, əgər alqı-satqı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə
tutulmayıbsa, əvəz edilmiş əşya [komplektləşdirici məmulat) ilə eyni
zəmanət müddəti müəyyənləşdirilir.
5.73. Mövsümi mallar [paltar, xəz məmulatı, ayaqqabı və s.) üçün
zəmanət müddəti müvafiq mövsümün başlandığı vaxtdan hesablanır.
5.74. Əgər mal üçün zəmanət və ya yararlılıq müddəti müəyyənləş-
dirilməyibsə, istehlakçı əşyanın qüsurları ilə bağlı tələbləri həmin əşyanın
istehlakçıya verildiyi gündən 2 il ərzində və ya alqı-satqı müqaviləsi ilə
nəzərdə tutulmuş daha uzun müddətdə irəli sürə bilər.
5.75. Daşınmalı və ya poçtla göndərilməli malın qüsurlarının aşkar
edilməsi müddəti malın təyinat yerinə çatdırıldığı gündən hesablanır.
5.76. Əgər əşya üçün zəmanət müddəti müəyyənləşdirilibsə,
istehlakçı əşyanın qüsurları ilə bağlı tələbləri həmin qüsurları zəmanət
müddətində aşkara çıxardığı halda irəli sürə bilər.
5.77. Müqavilədə nəzərdə tutulan zəmanət müddəti 2 ildən az
olduqda və istehlakçı malın qüsurlarım zəmanət müddəti bitəndən sonra,
lakin malın ona verildiyi gündən 2 il ərzində aşkar etdikdə, istehlakçı malın
qüsurlarının mal istehlakçıya verilənədək əmələ gəldiyini və ya həmin
məqamadək yaranmış səbəblərdən əmələ gəldiyini sübuta yetirdiyi halda
satıcı məsuliyyət daşıyır.
24
6. Ərzaq mallarının satış xüsusiyyətləri
6.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə tutulmuş
məlumatlardan başqa, ərzaq (yeyinti) malları haqqında istehlakçılara
aşağıdakı məlumatlar da verilməlidir:
6.1.1. qida məhsullarının tərkibinə daxil olan inqrediyentlər, qida
əlavələri;
6.1.2. qida dəyərliliyi (kaloriliyi, zülalın, yağın, karbohidratların,
vitaminlərin, makro və mikro elementlərin miqdarı) çəkisi, yaxud həcmi;
6.1.3. təyinatı və tətbiqi sahəsi (uşaq yeməkləri, diyetik yeməklər və
bioloji aktiv maddələr);
6.1.4. hazırlanma üsulu (konsentratlar və yarımfabrikatlar üçün) və
təyinatı (uşaq qidaları və diyetik qida);
6.1.5. saxlanma şərtləri (saxlanma şəraitinə məcburi tələblər müəyyən
edilən mallar üçün);
6.1.6. istehsal tarixi və qablaşdırılma tarixi;
6.1.7. əks göstərişlər (müxtəlif növ xəstəliklərlə əlaqədar qidanın
qəbulu mənfi təsirlərlə nəticələnə bilərsə, bu haqda məlumat);
6.1.8. dövlət qeydiyyatı.
6.2. İstehlakçının tələbi ilə satıcı onu satışda olan yeyinti məhsulları
(qida) partiyasının ke}d^iyyəti ilə və təhlükəsizliyinə dair müvafiq sənədlə
(sertifikat, şəhadətnamə və s.) və ya onun surəti ilə tanış etməyə borcludur.
6.3. Ərzaq bazarlarında qeyri-sənaye üsulu ilə hazırlanmış yeyinti
məhsulları müəyyən olunmuş qaydada və nümunədə baytarlıq-sanitari- ya
ekspertizasından keçirilməsi haqqında şəhadətnamə, uyğunluq sertifikatı,
həmçinin topdan və pərakəndə satış ticarət şəbəkələrində bitki və bitkiçilik
məhsullarının müəyyən olunmuş qaydada və nümunədə ka- rantin
ekspertizasından və toksikoloji müayinədən keçirilməsi haqqında
şəhadətnamə və rəy alındıqdan sonra satıla bilər.
6.4. İstehlakçının tələbilə satıcı müvafiq şəhadətnaməni ona təqdim
etməyə borcludur.
6.5. Çəki ilə satılan yeyinti (qida) məhsulları satıcı tərəfindən sa-
tışqabağı qablaşdırılarkən, yararlılıq müddəti qısa olan qablaşdırılan
malların həcmi onların birgünlük satış həcmindən çox olmamalıdır.
6.6. Qablaşdırılmış malın üzərində malın adı, çəkisi, bir kiloqramın
(litrin) qiyməti, çəkilmiş (qablaşdırılmış, bükülmüş) malın bütünlükdə
qiyməti, qablaşdırılmanın tarixi, yararlılıq müddəti, çəkicinin soyadı, adı və
ya nömrəsi göstərilməlidir.
6.7. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş mallar istisna olmaqla, qab-
laşdırılmamış (bükülməmiş) ərzaq mallarının satışına yol verilmir.
6.8. Çəki ilə satılan ərzaq mallarının qablaşdırılması (bükülməsi)
bunun üçün heç bir əlavə məbləğ ödənilmədən həyata keçirilməlidir.
6.9. Yeyinti məhsullarının qablaşdırılmasında (bükülməsində)
istifadə olunan materiallar uyğunluq sertifikatına malik olmalıdır.
6.10. Çəki ilə satılan yeyinti məhsullarının qiyməti xalis (netto) çəki ilə
müəyyən edilir.
6.11. İstehlakçının xahişi ilə satıcı baqqaliyyə mallarını kəsilmiş
(doğranmış) şəkildə verməyə borcludur. Çörək-bulka məmulatları
müvəqqəti (səyyar), həmçinin xüsusi saxlanma şərtləri tələb olunmayan
ticarət obyektlərində (köşk, avtodükan və ədədi malların satışını həyata
keçirən digər ticarət-texnoloji avadanlıqlar) yalnız qablaşdırılmış vəziyyətdə
satılır.
6.12. Ərzaq mallarının satışı yerlərində qeyri-ərzaq mallarının
satılmasına və ictimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsinə ərzaq mallarının
müvafiq standartların məcburi tələbləri ilə müəyyənləşdirilmiş keyfiyyətinə
və təhlükəsizliyinə xələl gəlmədiyi halda yol verilir.
6.13. Aşağıdakı hallarda ərzaq mallarının satışı qadağandır:
6.13.1. sanitariya cəhətdən zay ərzaq mallarının (təsadüfən yerə
düşmüş və ya sair yolla çirklənmiş);
6.13.2. istehlakçının tarasında verilən maye halında olan ərzaq
mallannin;
6.13.3. identifikasiya etmək mümkün olmayan ərzaq mallarının;
6.13.4. aşkar keyfiyyətsiz (istehlak xüsusiyyətlərini itirmiş və
təhlükəli xassələrə malik) ərzaq mallarının;
6.13.5. barəsində zəruri məlumat olmayan ərzaq mallarının;
6.13.6. yararlılıq müddəti ötmüş ərzaq mallarının;
6.13.7. yararlılıq müddəti məcburi müəyyən edilməli olan, lakin
müəyyən edilməmiş ərzaq mallarının;
6.13.8. təkrarən dondurulmuş yeyinti mallarının; i
6.13.9. sağlamlığını təsdiq edən baytarlıq sənədi və üzərində
baytarlıq nəzarətindən keçməsini təsdiq edən nişanı (damğası) olmayan
iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvan cəmdəyinin;
6.13.10. uyğunluq sertifikatı olmayan ərzaq mallarının.
6.14. iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvan cəmdəyi ictimai iaşə
obyektinə müvafiq baytarlıq şəhadətnamələri ilə müəyyən edilən hallar
istisna olmaqla, cəmdək, yanmcəmdək və cəmdəyin dörddə bir hissəsi
(şaqqaları) formasında qəbul edilir. Kəsilmiş heyvan cəmdəklərinin
sümükdən ayrılmış formada ətinin qəbul edilməsi qadağandır.
6.15. Qüsurlu (qismən keyfiyyətsiz) və qiyməti ucuzlaşdırılmış ərzaq
malları haqqında satıcı onların təhlükəsizliyinə təsir etməyən, lakin 26 ------
əmtəə görünüşünün dəyişilməsinə səbəb olan hallar və s. xüsusiyyətləri
barədə istehlakçılara məlumat verməyə borcludur.
7. Çörək-bulka məmulatlarının satışının
xüsusiyyətləri
7.1. Çörək-bulka məmulatlarının (bundan sonra - məmulatlar) ticarət
obyektlərinə daşınması istehsalçı ilə bağlanmış müqavilə əsasında və
razılaşdırılmış qrafik üzrə həyata keçirilməlidir. İstehsalçı qrafikdə nəzərdə
tutulan müddətdə və çeşiddə məmulatların ünvanlara çatdırılmasını təmin
etməlidir.
7.2. Ticarət obyektində məmulatların qəbulu zamanı normativ-tex-
niki sənədlərin tələblərinə uyğun olaraq, onların bişirilib sobadan
çıxarıldıqdan sonra müəssisədə maksimum saxlanma müddətinə riayət
edilməsinə xüsusi nəzarət olmalıdır.
7.3. Məmulatların ticarət obyektlərində qəbulu zamanı keyfiyyətinə
görə yararsız olanlar geri qa3^arılmahdır.
7.4. Məmulatlar bu Qaydalara riayət edilməklə, ixtisaslaşmış çörək-
qənnadı mağazalarında, universal və ərzaq mağazalarının çörək satışı
şöbələrində, kənd yerlərində gündəlik tələbat malları satışı mağazalarında,
çörək və ərzaq çadırlarında, köşklərdə, avtodükanlarda satıla bilər.
İxtisaslaşmış çörək-qənnadı mağazalarında, habelə universal və ərzaq
mağazalarının çörək satışı şöbələrində bu məmulatlardan başqa, şəkər,
mürəbbə, cem, bal, çay, qəhvə, kakao və s. analoji qablaşdırılmış ərzaq
mallarının satışına da icazə verilir.
7.5. Satıcı ticarət zalında (vitrinlərdə) istehlakçı üçün görünən yerdə
təchizatçı (istehsalçı təsərrüfat subyekti) haqqında məlumatları (adı, ünvanı,
telefon nömrəsi) əks etdirən xüsusi lövhə yerləşdirməlidir.
7.6. Ticarət obyektləri ayda 1 dəfədən az olmayaraq, istehsalçı
müəssisədən daxil olan məmulatların nümunələrinin keyfiyyətini və
təhlükəsizliyini təsdiq edən akkreditasiya olunmuş laboratoriyalarda
keçirilmiş sınaqların nəticələrini tələb etməlidir.
7.7. Məmulatlar otaqda bağlı şkaflarda və ya hərəkət edən stellajlar-
da, yeşiklərdə saxlanılmalıdır. Məmulatların yaxşı və təzə qalması üçün
onlar istifadəsinə səlahiyyətli orqanlar tərəfindən icazə verilmiş polimer
plyonka və digər örtüklərlə örtülməlidir.
7.8. Suxarı və baranka məhsulları çörək-bulka məmulatlarından ayrı,
xüsusi yeşiklərdə, və ya kisələrdə, şkaflarda və ya stellajlarda, həmçinin
bükülmüş vəziyyətdə yeşiklərdə saxlanılmalıdır.
7.9. Məmulatların qalaq halda, otağın divarlarına və döşəməyə təmas
edəcək şəkildə yığılmasına yol verilmir. Məmulatlar köməkçi otaqlarda
döşəmədən 35 sm, ticarət zalında isə 60 sm yuxan məsafədə yerləşdirilmiş
xüsusi rəflərdə və ya stellajlarda saxlanılmalıdır.
7.10. Məmulatlar ticarət obyektində onların əmtəə görünüşünün
pozulmaması şərtilə və normativ-texniki sənədlərin tələblərinə uyğun
olaraq yığılmalıdır.
7.11. Məmulatlann spesifik qoxulu mallarla (balıq və balıq məhsullan,
tütün məmulatlan, təsərrüfat mallan və s.) birlikdə saxlanılması qəti
qadağandır.
7.12. Məmulatların arabalara, yeşiklərə açıq şəkildə və əlcəksiz
boşaldılması yolverilməzdir.
7.13. Polimer materiallardan olan örtüklər hər gün havaya verilməli
və qurudulmalıdır. Onların təmiz şəkildə saxlanılmasına riayət olunmalıdır.
7.14. Məmulatlar sobadan çıxdıqdan sonra ticarət şəbəkələrində
yalnız normativ-texniki sənədlərdə göstərilən müddətdə satılmalıdır. Bu
müddət başa çatdıqdan sonra məmulatlar dərhal satışdan götürülməlidir.
7.15. Yararlılıq (saxlama) müddəti ötmüş, eləcə də mövcud
standartların və texniki şərtlərin tələblərinə uyğun olmayan, habelə
qaydaların pozulması nəticəsində xarab olmuş məmulatların obyektə
qəbuluna və satışına yol verilmir. Məmulatların ticarət şəbəkələrinə
daşınması, qəbulu və satışı sanitariya qaydalarına və normalarına, gigiyena
normativlərinə əməl edilməklə həyata keçirilməlidir. Sanitariya nəzarət
orqanları tərəfindən verilmiş sanitariya pasportu olmayan avtonəqliyyat
vasitələrində məmulatların daşınmasına yol verilmir.
7.16. Özünəxidmət ticarət obyektlərində istehlakçılar tərəfindən
məmulatlann seçilməsi üçün (əllə təmas olmadan) xüsusi köməkçi alətlər
(metal maqqaşlar, xüsusi qablarda yerləşdirilmiş ağ kağızlar və s.) olmalıdır.
7.17. İstehlakçıların istəyi ilə çəkisi 0,5 kq və ya ondan yuxarı olan
ədədi məmulatların (qablaşdırılmış məmulatlar istisna olmaqla) 2-4 hissəyə
bölməklə, çəkmədən satışına icazə verilir.
7.18. Məmulatların kəsilməsi üçün itilənmiş və bərabər kəsən xüsusi
mətbəx bıçaqlarından istifadə olunmalıdır.
8. Parça, xəz, trikotaj, tikiş mallarının və ayaqqabıların
satışının xüsusiyyətləri
8.1. İstehlakçının seçim imkanlarını genişləndirmək məqsədi ilə satışa
təqdim olunan parça, xəz, trikotaj, tikiş malları və ayaqqabılar növlər,
modellər, ölçülər üzrə qruplaşdırılmalı və ticarət zalında ayrı-ayrı yerləş
dirilməlidir. Satış xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, satışa çıxarılan malların
nümunələri ticarət zalında yerləşdirilə bilər.
8.2. Parçalar hazırlandığı liflərin növ və cinsləri, xəz malları isə xəz
növləri üzrə qruplaşdırılmalıdır.
8.3. Satışda olan mallar haqqında istehlakçılara bu Qaydaların 5.10-
cu bəndində nəzərdə tutulan məlumatlar verilməklə yanaşı, hər bir parçanın
və xəz məmulatlarının tərkibi (istifadə olunan liflərin xarakteristikası, faizi,
növü, ölçüsü] barədə məlumatlar malların üzərindəki etiketlərdə aydın
şəkildə göstərilməlidir. »
8.4. Kişi, qadın və uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş trikotaj, xəz, tikiş
malları və ayaqqabılar ticarət zalında ayrıca yerləşdirilməlidir.
8.5. Satıcı istehlakçılara tikiş, üst trikotaj məmulatları, baş geyimi,
xəzdən olan mallar və ayaqqabıların alınması zamanı onların geyilib
baxılması üçün müvafiq şərait yaratmalıdır. Bu məqsədlə ticarət zalında
güzgü, oturacaq və paltarların asılması üçün xüsusi ləvazimatlarla təmin
olunmuş geyinib soyunma yerləri (kabinələr] quraşdırılmalıdır.
8.6. Yun, vatin və digər parçaların satışı zamanı kalibrləmə haqqında
sertifikat almış standart metrlərdən (taxta və s. bərk materialdan olan]
istifadə edilməlidir. Ölçünü aparmaq üçün parçanı stolun (piştaxtanın]
üzərinə sərbəst sərmək lazımdır. Alınmış parçaya qırıq (kəsik] parçanın əlavə
edilməsi, eyni zamanda, qüsuru olan qırıq (kəsik] parçalann satışı
qadağandır.
8.7. Satıcı parçanı, paltarı, xəz mallarını və ayaqqabıları satarkən,
istehlakçının iştirakı ilə onların keyfiyyətini (vizual müşahidə], ölçünün
dəqiqliyini (miqdarını] və alış dəyərinin düzgün hesablanmasını
yoxlamalıdır.
8.8. Satıcı istehlakçıya satdığı malla birlikdə malın və satıcının adını,
satış tarixini, artikulunu, qi5mıətini, həmçinin satışı bilavasitə həyata keçirən
satıcının imzası olan əmtəə çekini verməlidir.
8.9. Satılmış parça, paltar, xəz malları və ayaqqabılar istehlakçılara
qablaşdırılmış şəkildə verilməlidir. Qablaşdırılmaya görə əlavə haqq
alınmamalıdır.
9. Ətrİ3ryat-kosmetika mallarının
satış xüsusiyyətləri 9.1. Ətriyyat-kosmetika mallarının satışı zamanı istehlakçılara tez
xidmət göstərmək məqsədi ilə satışda olan bütün mallar tam çeşiddə və
lazımi miqdarda vitrinlərə düzülməlidir. İstehlakçıya bu Qaydaların 5.10- cu
bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı, malların təyinatı, tərkibinə daxil
olan inqrediyentlər, təsiri və səmərəliliyi, tətbiqi üçün məhdudiy
yətlər, mənfi təsir xüsusij^ətləri, tətbiqi üsulları və şərtləri, saxlama şəraiti
(saxlama şərtlərinə dair məcburi tələblər nəzərdə tutulmuşsa), həmçinin
dövlət qeydiyyatı (dövlət qeydiyyatının zəruri olduğu hallarda) barədə
məlumatlar verilməlidir.
9.2. Satıcı, həmçinin istehlakçının tələbi ilə onu satışda olan ətriyyat -
kosmetika malları partiyasının ke}^iyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən
müvafiq sənədlə tanış etməyə borcludur.
9.3. Mallar ticarət zalına buraxılmazdan əvvəl açılmalı, baxışdan
keçirilməli və hər bir malın keyfiyyəti (zahiri əlamətlərinə görə), digər zəruri
məlumatların mövcud olması yoxlanılmalıdır.
9.4. İstehlakçıya lakmus kağızlarından, ətirli məhlul hopdurulmuş
kağızdan, istehsalçı tərəfindən təqdim edilən və iyləmək üçün istifadə
olunan nümunədən, eyni zamanda, satışa təqdim edilən malların başqa
xarakterik tərkibindən istifadə etməklə, ətriyyatın, odekolonun, ətirli suların
qoxusu ilə tanış olmaq üçün şərait yaradılmalıdır.
9.5. Malın qablaşdırılmış və ya xüsusi lentlə bağlı vəziyyətdə
buraxıldığı hallarda istehlakçıya bağlamanın və ya lentin açılması yolu ilə
mövcud malın yoxlanılması təklif edilməlidir.
9.6. Təhlükəsizliyi barədə dövlət sanitariya nəzarəti orqanları
tərəfindən verilmiş xüsusi rəyi (sertifikatı) olmayan ətriyyat-kosmetika
mallarının satışı qadağandır.
10. Məişət kimyası mallarının satışının
xüsusiyyətləri
10.1. Məişət kimyası mallarının (otaq, mebel, qab-qacaq, məişət
avadanlıqları, ev əşyaları, yataq ləvazimadarı, paltar, ayaqqabı və
avtomobillərə xidmət üzrə yu3mcu, təmizləyici və digər vasitələr,
3^pışqanlar, laklar, boyalar, lak məhsulları, dezinfeksi}^ vasitələri və ev
həşəratları, gəmiricilər ilə mübarizə üçün məişətdə istifadə edilən vasitələr,
məişət şəraitində xırda təmir işlərində istifadə olunan kimyəvi vasitələr,
onların birləşmələri və digər mallar) satışı zamanı istehlakçıya bu
Qaydaların 5.10-cu bəndində qeyd olunanlarla yanaşı aşağıdakılar haqqında
da məlumat verilməlidir:
10.1.1. məişət kimyası mallarının tərkibinə daxil olan elementlər
(inqrediyentlər);
10.1.2. dezinfeksiyaedici vasitələr, ev həşəratları və gəmiricilərə qarşı
istifadə olunan vasitələrin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin
tarixi və nömrəsi;
10.1.3. tikintidə istifadə üçün nəzərdə tutulmuş malların məcburi
tələb
lərə uyğunluğunu təsdiq edən texniki şəhadətnamənin tarixi və nömrəsi; 10.1.4. saxlanma şərtləri [saxlanma şəraitinə dair məcburi tələblər
olduqda).
10.2. Məişət kimyası malları ticarət zalına verilməzdən əvvəl tara- dan
azad edilməli, çeşidlənməli, dəstin [sarğının) bütövlüyü [o cümlədən,
aerozollu dəstlərin işlək vəziyyəti), malların keyfiyyəti və istehsalçısı barədə
zəruri məlumatların və istifadə qaydalarının olub-olmaması yoxlanılmalıdır.
10.3. Satışa çıxarılan məişət kimyası malları əlverişli seçim imkanını
təmin etmək üçün təyinatına və növlərinə görə qruplaşdırılmalıdır.
10.4. Aerozollu qabda yerləşdirilmiş məişət kimyası malları
istehlakçılara verilərkən, onların işlək vəziyyətinin yoxlanılması ticarət
zalından kənarda aparılmalıdır.
10.5. Təhlükəsizliyi barədə dövlət sanitariya nəzarəti orqanları
tərəfindən verilmiş xüsusi rəyi [sertifikatı) olmayan məişət kimyası
mallarının satışı qadağandır.
11. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi
maddələrin satışının təşkili
11.1. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin
satışı mövcud qanunvericiliyə və bu Qaydalara uyğun olaraq həyata
keçirilməlidir.
11.2. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin
satışı zamanı istehlakçıya bu Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə
tutulanlardan əlavə aşağıdakı məlumatlar da çatdırılmalıdır:
11.2.1. pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin
dövlət qeydiyyatından keçməsi, qeydi\o^at şəhadətnaməsinin və toksikoloji
rəyin verilməsi tarixi;
11.2.2. onların təhlükəlilik dərəcəsi;
11.2.3. tərkibi;
11.2.4. çəki vahidi, yaxud həcmi;
11.2.5. hazırlanma tarixi;
11.2.6. tətbiqi qaydaları;
11.2.7. zəhərlənmə zamanı ilkin yardımın göstərilməsi haqqında;
11.2.8. istehsalçının adı;
11.2.9. preparatın satış adı;
11.2.10. təsiredici maddənin adı.
11.3. Pestisidlərin, bioloji preparatlann və aqrokimyəvi maddələrin
saüşı
yalnız istehsalçının qablaşdırdığı vəziyyətdə [tarada) həyata keçirilməlidir.
11.4. Pestisidlər, bioloji preparatlar və aqrokimyəvi maddələr
qablaşdırılmış şəkildə satışa çıxarılmalıdır. Pestisidlərin, bioloji
preparatların və aqrokimyəvi maddələrin qablaşdırılmasında müvafiq icra
hakimiyyəti orqanlarının icazə verdiyi qablaşdırma materiallarından istifadə
olunmalıdır.
11.5. Pestisidlər, bioloji preparatlar və aqrokimyəvi maddələr ticarət
zalında tə3dnatı üzrə (bitki, heyvan mühafizəsi, mineral və üzvi gübrələr və
s.) qruplaşdırılmalı və ətraf mühitin çirklənməsinə yol verilməməlidir. Satıcı
onların saxlanılması, ticarət zalında yerləşdirilməsi və satışı zamanı
təhlükəsizli3dn təmin edilməsi qaydalarına riayət etməlidir.
11.6. Dövlət sınağından keçməmiş, dövlət qeydiyyatına alınmamış,
standartlara və texniki şərtlərin tələblərinə cavab verməyən, mənşəyi məlum
olmayan saxta və keyfiyyətsiz pestisidlərin və aqrokimyəvi vasitələrin
satılması qadağandır.
11.7. Satıcı istehlakçının tələbi ilə onu pestisidlərin, bioloji
preparatların və aqrokimyəvi maddələrin dövlət qeydiyyatından keçməsi
haqqında şəhadətnamənin surəti ilə tanış etməyə borcludur.
11.8. Dövlət sanitariya və fitosanitar nəzarəti orqanlarının icazə
verdiyi yerlərdən kənarda pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi
maddələrin satışı qadağandır.
11.9. Pestisidlər və aqrokimyəvi vasitələr sanitariya-gigiyena və
təhlükəsizlik tələblərinə cavab verən satış zallarında və anbarlarda
saxlanılmalıdır.
12. Audiovizual əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və
elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların satışının
xüsusiyyətləri
12.1. Kasetlərə, disklərə və digər videodaşıyıcılara köçürülmüş
əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və elektron-hesablayıcı maşınları üçün
proqramların satışı zamanı satıcı istehlakçıya bu Qaydaların 5.10- cu
bəndində nəzərdə tutulan məlumatlardan əlavə satışa təqdim olunan belə
malların hər biri üzrə aşağıdakı məlumatları da çatdırmalıdır:
12.1.1. audiovizual əsərlərin, fonoqramların, elektron-hesablayıcı
maşınları üçün proqramların (onların nüsxələrinin) istehsalçısının adı,
ünvanı, həmçinin belə malların nüsxələrinin hazırlanması, çoxaldılması
üçün lisenziyası və onun nömrəsi;
12.1.2. videodaşıyıcıların texniki xarakteristikası (videokasetin, dis
kin növü, videosiqnal sistemi, səsin yazılma sistemi);
12.1.3. müəlliflik hüququ və (və ya) əlaqəli hüquqlar əldə edən
haqqında məlumatlar;
12.1.4. elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların qeydə
alınma nömrəsi (əgər qeydə alınmışdırsa).
12.2. Bu Qaydaların 12.1-ci bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı
film nüsxələrinin satışı zamanı satıcı istehlakçıya aşağıdakı məlumatları da
çatdırmağa borcludur:
12.2.1. filmin, çəkildiyi ölkənin və studiyanın adı;
12.2.2. filmin buraxıldığı il;
12.2.3. film haqqında əsas məlumatlar (hansı janrda olması, müəllifi,
rejissoru, bəstəkan, baş rolların ifaçıları və başqaları haqqında qeydlər);
12.2.4. filmin həcmi (dəqiqə ilə);
12.2.5. filmin nüsxələrini hazırlayanların, videodaşıyıcılara
köçürənlərin (filmin tirajını həyata keçirən təşkilatın) adı və hüquqi ünvanı;
12.2.6. prokat şəhadətnaməsinin verilməsi tarixi və nömrəsi;
12.2.7. yaşa görə tamaşaçı auditoriyasına olan məhdudiyyət haqqında
tövsiyə (əgər varsa).
12.3. Videodaşıyıcılara köçürülmüş filmlərin nüsxələri ticarət zalına
verilməzdən əvvəl yoxlanılmalıdır (qablaşdırma tamlığı və üzərində onu
hazırlayan haqqında məlumatların olması).
12.4. Haqqı ödənilmiş malın istehlakçıya verilməsi zamanı satışı
həyata keçirən şəxs onun üzlüyünün (qabının) bütövlüyünü yoxlamalı, lazım
gəldikdə isə istehlakçının tələbi ilə filmdən fraqmentlərə baxmağa şərait
yaratmalıdır.
12.5. Videodaşıyıcılara köçürülmüş filmlərin nüsxələrinin satışı onun
istehsalçısı tərəfindən hazırlanmış üzlükdə (qabda) həyata keçirilməlidir.
13. Məişət təyinatlı
mürəkkəb texniki malların satışı
13.1. Məişət radioelektron cihazları, rabitə vasitələri, hesablama və
çoxaltma texnikası, foto və kino aparatları, saatlar, musiqi alətləri,
məişət-elektrik cihazları, maşın və alətlər, məişət qaz avadanlığı və
qurğuları, digər məişət təyinatlı mürəkkəb texniki mallar ticarət zalına və ya
istehlakçıya buraxılma yerinə verilənədək satışqabağı yoxlanılmalıdır.
Satışqabağı hazırlıq hərəkətləri malı taradan çıxarmaqdan, zavod
yağlamasını, tozunu, yonqarını təmizləməkdən, mala baxış keçirməkdən,
komplekdiyini, keyfiyyətini, mal və istehsalçı haqqında məlumatın
mövcudluğunu yox
lamaqdan, lazım gələrsə məmulatı yığıb quraşdırmaqdan ibarətdir.
13.2. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən tələblərdən əlavə,
satış üçün təqdim olunan malların nümunələri ticarət zalında yerləşdi-
rilərkən, onların üzərində malın adı, markası, modeli, artikulu, qiyməti olan
yarlığı, habelə malların texniki xüsusiyyətlərini əks etdirən qısa annotasiyası
olmalıdır.
13.3. Satıcı istehlakçının tələbi və iştirakı ilə məişət təyinatlı mürəkkəb
texniki malların quruluşunu, iş prinsipini, standartlara uyğunluğunu əyani
nümayiş etdirməyə, malın ke5^iyyəti, komplektliyi haqqında zəruri məlumat
verməyə, mala aid sənədləri təqdim etməyə borcludur.
13.4. Məişət təyinatlı mürəkkəb texniki mallarla bərabər, istehsalçı
tərəfindən hazırlanmış ehtiyat hissələri və sənədlər də (texniki pasport və 3^
onu əvəz edən sənədlər, satış yeri və tarix göstərilməklə, istismar üzrə
təlimatlar və s. sənədlər) istehlakçı}^ verilməlidir.
13.5. Satıa məişət təyinatlı mürəkkəb texniki malla birlikdə
istehlakçıya malın və satianm adı, satış tarixi, artikulu, qi3mıətini əks etdirən
və bilavasitə satışı həyata keçirən şəxsin imzası olan əmtəə çekini də
verməlidir.
13.6. Satıcı, yaxud satıcı ilə bağladığı müqaviləyə əsasən bu funksiyanı
icra edən təşkilat standartların tələblərinə və mala aid texniki sənədlərə
(texniki pasporta, istismar təlimatına) əsasən, istehlakçının müstəqil olaraq
jnğmasına və quraşdırmasına yol verilməyən texniki mürəkkəb mali onun
evində yığmağa və (və ya) quraşdırmağa borcludur.
13.7. Satıcı qeyd olunan xidmətləri göstərən təşkilatlar barədə
məlumatı malların satışı zamanı istehlakçının nəzərinə çatdırmalıdır.
13.8. Əgər malın yığılması və quraşdırılması xərcləri malın dəyərinə
daxil edilmişdirsə, bu halda qeyd olunan işlər satıcı, yaxud müvafiq təşkilat
tərəfindən pulsuz yerinə yetirilməlidir.
14. Tikinti materialları
və məmulatlarının satışı
14.1. Meşə materialları və taxta-şalban (dəyirmi meşə materialları, tir,
taxta, emal üçün yararlı şalban yanı və s.), ağacdan hazırlanan məmulatlar və
ya ağac materialları (taxta hissələr, qapı və pəncərə blokları, bağ evlərinin,
təsərrüfat tikililərində istifadə olunan dəstlər və s.), tikinti materialları
(kərpic, sement, çınqıl, qum, özül və səki blokları, dəmir-beton sütunları,
dam örtüyü materialları, su və istilik keçirməyən materiallar, şüşə və s.),
metal məmulatları (borular, bərkidici məmulatlar, ya5nna profil materialları,
məftil, metal tor və s.), alətlər (metal və ağac emalı üçün
əl alətləri, ölçü alətləri, rəngsazlıq işləri üçün alətlər və s.}, tikinti məmulatları
(sanitar-texniki avadanlıqlar, qıfıl-pərçim (dəmirbənd) məmulatları, divar
kağızları, linoleum, süni bəzək materialları və s.] satışqabağı hazırlıq
əməliyyatlarından (komplektliyinin, malın keyfiyyəti və onun istehsalçısı
barədə zəruri məlumatların mövcudluğunun yoxlanılması, çeşidlərə
ayrılması və s.) keçirilməlidir.
14.2. Tikinti materialları və məmulatları ölçülərinə, markasına,
növlərinə, istifadə təyinatına, istehlak xüsusİ30^ətlərinə və s. əlamətlərinə
görə qruplaşdırılaraq yığılmalıdır.
14.3. Tikinti materiallarının və məmulatlarının istehlakçı tərəfindən
seçilməsi və götürülməsi ticarət zalında və ya anbar məntəqələrində həyata
keçirilə bilər.
14.4. Təbəqəli şüşə bütöv şəkildə, yaxud istehlakçının göstərdiyi
ölçülərdə kəsilib satılır. Eni 20 sm-ə qədər olan şüşə qalıqları dəyəri
ödənilmək şərtilə, istehlakçıya əsas malla birlikdə verilir.
14.5. Çəkisinə görə satılan qablaşdırılmamış bərkidici məmulatlar
xüsusi avadanlıqlarla və ölçü cihazları ilə təchiz edilmiş yerlərdə satılmalıdır.
14.6. Satıcı tikinti materialları və məmulatlarının satışı zamanı bu
Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlardan əlavə, istehlakçıya
hər bir malın xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun materialı, markası, tipi,
ölçüsü və digər əsas göstəriciləri haqqında məlumat verməlidir.
14.7. Satıcı istehlakçıya aldığı malın çəkisini, ölçüsünü və növünü
yoxlamaq üçün hər cür şərait yaratmalıdır. Bu məqsədlə dəyirmi ağac
materiallarının və taxta-şalbanın sıx kub kütləsinə çevrilməsi əmsallarını,
taxta-şalbanların kubaturalarını və onların ölçmə qaydalarını əks etdirən
məlumat istehlakçının görə biləcəyi yerdə yerləşdirilməlidir.
14.8. İstehlakçının tələbinə əsasən satıcı onu standartlarla müəyyən
edilən tikinti materiallarının və məmulatlarının ölçülməsi qaydası ilə tanış
etməlidir.
14.9. Müə>yən komplektdə olan tikinti materialları və məmulatları
istehlakçıya təhvil verilərkən, tərəflərin iştirakı ilə komplektə daxil olan
məmulatların, həmçinin bu mala aid olan sənədlərin, o cümlədən komplektə
daxil olan tikinti materiallarının siyahısının, quraşdırma təlimatının mövcud
olması yoxlanılmalıdır.
14.10. Tikinti materiallarının satışı zamanı ətrafdakı obyektlərə,
insanların və nəqliyyat vasitələrinin sərbəst hərəkətinə maneçilik
yaradılmamalı, ətraf mühitin çirklənməsinə və əhalinin narahatlığına səbəb
olan (səs-küy, toz və s.] hallara yol verilməməlidir.
35
15. Mebel satışı
15.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı,
təqdim edilən mebel haqqında istehlakçıya aşağıdakı məlumatlar da
verilməlidir:
15.1.1. mebelin funksional təjnnatı;
15.1.2. mebelin hazırlandığı və quraşdırılmasmda istifadə olunan
materiallar; 15.1.3. mebelin daşınma üsulu, şərtləri və istehlakçıya təhvil
verilməsi. 15.2. Satışa çıxarılan mebel nümunələri ticarət zalında elə
yerləşdirilməlidir ki, istehlakçılar onlarla sərbəst tanış olmaqla əlverişli
seçim imkanlarından yararlana bilsinlər.
15.3. Satıcı satışa çıxarmazdan əvvəl mebelin komplekdiyini, yığılma
(quraşdırılma) sxeminin və mebel qarnituruna daxil olan bütün pred-
metlərin mövcudluğunu yoxlamalıdır.
15.4. Alqı-satqı zamanı satıcı mebellə yanaşı malın və satıcının adı,
satılan mebelin artikulu, qarnitura daxil olan predmetin, lazımi furnitu- run
miqdarı, üzlük materialın növü, hər bir predmetin və mebel dəstinin qiyməti
yazılmış əmtəə çekini istehlakçıya verməyə borcludur.
15.5. Alqı-satqı müqaviləsində digər qayda nəzərdə tutulmayıbsa,
mebelin çatdırılması və yığılmasının dəyəri istehlakçı tərəfindən ödənilir.
16. Qənnadı məmulatlarının satışının
xüsusiyyətləri
16.1. Qənnadı məmulatlarının pərakəndə ticarətinə ixtisaslaşdırılmış
xüsusi mağazalarda, şöbələrdə, seksiyalarda və kofeteriyalarda, ərzaq və
çörək-bulka məmulatlarının satışı mağazalarında, gündəlik tələbat
mallarının satışı mağazalarında, kiçik pərakəndə ticarət şəbəkələrində
(çadırlar, pavilyonlar və s.), ictimai iaşə obyektlərində icazə verilir.
İxtisaslaşmış qən- nadı və çörək-bulka məmulatlarının ticarəti ilə məşğul
olan obyektlərin xüsusi şöbələrində (seksiyalarında) qəhvə, çay, qəhvədən
hazırlanmış içkilər, bal, mürəbbə, cem, qənd və digər məhsullar da satıla
bilər.
16.2. Qənnadı məmulatlarının satışı zamanı satıcı malın
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, istehlakçılara bu Qaydaların 5.10-cu
bəndində göstərilən məlumatları verməyə borcludur.
16.3. Ticarət obyektlərinə həmin obyektin həcmindən asılı olaraq,
yalnız müvafiq normativ-texniki sənədlərin tələblərinə uyğun məhsullar
qəbul edilməlidir. Bütün qablaşdırılmış qənnadı məhsullarının qabları
nın üzərində müvafiq standartların və ya texniki şərtlərin işarəsi, hazırlanma
tarixi (saatı), ən son istehlak tarixi, tez xarab olan məhsullar üçün saatı
mütləq qeyd olunmalıdır.
16.4. Qənnadı məmulatları yükləmə-boşaltma, daşınma zamanı
atmosfer yağıntılarından qorunmalıdır.
16.5. Ədədi qənnadı məmulatlarının faktiki çəkiləri yoxlanılaraq
qəbul edilməlidir.
16.6. Aşağıdakı hallarda qənnadı məmulatlarının satışı qadağandır:
16.6.1. uyğunluq və gigiyenik sertifikatları olmadıqda;
16.6.2. saxlanma müddəti bitdikdə;
16.6.3. tez xarab olan məmulatlar üçün xüsusi soyuducu avadanlıqları
olmadıqda;
16.6.4. üzərində istehsal tarixi və vaxtı, son istifadə müddəti və
qanunvericiliklə müə3o^ən edilmiş digər məlumatlar olmadıqda.
16.7. Qənnadı məmulatları normativ-texniki sənədlərin tələblərinə
uyğun şəraitdə və temperatur rejimində saxlanılmalıdır.
16.8. Qənnadı məmulatlarının saxlanıldığı yerlərdə nəmliyi özünə
hopduran (qənd, duz və s.) və spesifik iyli məhsulların saxlanılması qəti
qadağandır.
16.9. Qənnadı məmulatları ticarət obyektlərində, şöbələrdə
(seksiyalarda), özünəxidmət mağazalarında polietilen və ya başqa bükmə
materiallarına qabaqcadan bükülmüş vəziyyətdə satışa təqdim oluna bilər.
16.10. Ticarət zalına qənnadı məmulatları növlərə və çeşidlərə
ayrıldıqdan və sortlaşdırıldıqdan sonra yerləşdirilməlidir. Bu halda
aşağıdakılara əməl olunmalıdır:
16.10.1. çəki ilə satılan konfet, karamel, peçenye, vafli, meyvəli, gilə-
meyvəli və şokoladlı məmulatlar piştaxtalardakı yeşiklərdə yerləşdirilməli;
16.10.2. pirojnalar, bükmələr, kekslər Üstlərdə və ya istehsalçı
tərəfindən xüsusi qablaşdırılmış formada satışa verilməli;
16.10.3. tort və pirojnalar soyuducu vitrinlərdə və ya soyuducu
sistemli şkaflarda yerləşdirilməli;
16.10.4. bağlamalardan açılmış qənnadı məmulatları piştaxtalarda,
rəflərdə yerləşdirilməlidir.
16.11. Satış vitrinlərində satışda olan qənnadı məhsullarının bütün
çeşidləri və sortlarının nümunələri xüsusi səbətlərdə, vazalarda, polietilen
torbalarda və digər münasib qablarda yerləşdirilməlidir.
16.12. Çeşidlənmiş ədədi və ya çəki ilə satılan qənnadı məmulatları
istehlakçının görə bildiyi şəkildə çəkilməli və satılmalıdır.
16.13. Ədədi konfetlər bükülmüş vəziyyətdə satılmalıdır. Ədədi satı-
lan konfetin qiyməti qiymət preyskurantmda göstərilməlidir. 16.14. Qənnadı məmulatlarının kəsilməsi, qablaşdırılması üçün
xüsusi kəsici alətlərdən, belçələrdən, birdəfəlik qablardan istifadə olünma-
lıdır. Bu belçələrdən digər ərzaq mallarının (duz, qarabaşaq yarması və s.)
satışı zamanı istifadə etmək qadağandır.
17. Malların nümunələr üzrə satışının
xüsusiyyətləri
17.1. Pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi istehlakçının satıcı tərəfindən
təklif edilmiş mal nümunəsi (onun təsviri, bukleti, malların kataloqu və s.)
ilə tanış olması əsasında bağlanıla bilər.
17.2. Müqavilədə digər qayda nəzərdə tutulmadıqda, satıcı malın
daşınması, çatdırılması, mürəkkəb texniki malların quraşdırılması, istismara
hazırlanması və saxlanılması xidmətlərini də həyata keçirməlidir.
17.3. Nümunələr üzrə satılan malların və göstərilən xidmətlərin
siyahısını satıcı müə}^ən edir.
17.4. Müqavilə bağlanılarkən, istehlakçı təklif edilən xidmətlərdən
imtina edə bilər.
17.5. Satıcı qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq, müə}^ən
edilmiş iş rejimi, satılan mallar və göstərilən xidmətlər haqqında bu
Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə tutulan məlumatları istehlakçılara
çatdırmağa borcludur.
17.6. Satılan mal aşkar edilən qüsura görə əv\^əllər təmir (bərpa]
olunmuşdursa, satıcı bu barədə istehlakçını məlumatlandırmalıdır.
17.7. İstehlakçıların tanışlığı üçün nümunə üzrə malların satışında
onların nümunələri, kataloqları, markaları, artikulları, müxtəlif görünüşlü
komplektləri, cihazları və s. təklif olunmalıdır.
17.8. Nümunə üzrə malların satışı zamanı istehlakçıların təqdim
olunan mallarla yaxşı tanış olması və seçimi üçün vitrinlər, piştaxtalar,
stendlər, avadanlıqlar kifayət sayda olmalı və uyğun yerlərdə
yerləşdirilməlidir.
17.9. Nümunə üzrə mal satışının nümunələrinin yerləşdirilməsi və
yayımı “Reklam haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun
tələblərinə uyğun həyata keçirilməlidir.
17.10. Mebellərin satışı nəzərdə tutulan yerlərdə (ticarət zallarında]
komplektlərin nümayişi, yaşayış ərazisi kimi interyer forması, məişət
otaqları, mətbəx və mətbəx ləvazimatları, avadanlıqlar stend şəklində
sərgilənməlidir.
17.11. Nümayiş olunan malların quraşdırılması və istismarı prosesi 38 ------
satıcı tərəfindən nümayiş etdirilməlidir.
17.12. Satışa təqdim olunan audio-video texnikası, musiqi alətləri,
kinomatoqrafiya avadanlıqları, saatlar, məişət texnikası və xüsusi qoşulması
tələb olunmayan digər malların nümunələri yığılmış halda, texniki cəhətdən
standartlara uyğun və xarici görünüşü qüsursuz vəziyyətdə nümayiş
etdirilməlidir.
17.13. Malların poçt rabitəsi, nəqliyyat və digər vasitələrlə müvafiq
ünvanlara çatdırılması satıcı ilə bu qurumlar arasında bağlanmış müqavilə
əsasında həyata keçirilməlidir.
17.14. Malın qeyri-müə30^ən şəxslər dairəsinə ünvanlanmış reklamda,
kataloqlarda və malların təsvirlərində təklif edilməsi, əgər bu, pə- rakəndə
alqı-satqı müqaviləsinin bütün mühüm şərtlərini əhatə edirsə, ümumi oferta
sayılır.
17.15. Satış yerində (piştaxtalarda, vitrinlərdə və s.) malların
qoyulması, onların nümunələrinin nümayiş etdirilməsi və ya satılan mallara
dair məlumatların (malların təsvirlərinin, kataloqlarının, fotoşəkillərinin və
s.) təqdim edilməsi qiymətin və pərakəndə alqı-satqı müqaviləsinin digər
mühüm şərtlərinin göstərilib-göstərilməməsindən asılı olmayaraq ümumi
oferta sayılır, lakin satıcının müəyyən malların satış üçün nəzərdə
tutulmadığını aşkar müəyyənləşdirdiyi hal istisna təşkil edir.
17.16. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi hər iki tərəfin
qarşılıqlı razılığı ilə tərtib edilmiş sənədlə (müqavilə) rəsmiləşdirilə və ya
mal almaq haqqında poçt, teleqraf, teletayp, telefon, elektron və s. üsullarla
bilavasitə tərəflərin iradəsilə bağlanıla bilər.
17.17. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsində (hansı
formada bağlanılmasından asılı olmayaraq) aşağıdakılar göstərilməlidir:
17.17.1. satıcının adı və hüquqi ünvanı;
17.17.2. istehlakçının və ya onu təmsil edənin soyadı, adı, atasının adı,
ünvanı;
17.17.3. malın çatdırılma ünvanı və tarixi;
17.17.4. malın adı, artikulu, komplektə daxil olan predmetiər, malın
qi3məti;
17.17.5. göstərilən xidmətin növü, yerinə yetirilmə müddəti və
qiyməti;
17.17.6. satıcı və istehlakçının öhdəlikləri.
17.18. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi bilavasitə satış
yerində malın dəyərinin ödənilməsi barədə istehlakçıya kassa, əmtəə çeki
(digər sənəd) verildiyi andan və ya satıcının təklif etdiyi şərtlərlə
istehlakçının mal almaq niyyətini bu və ya digər rabitə vasitəsilə çatdırdığı
vaxtdan bağlanılmış hesab edilir.
17.19. Satıcı malların texniki xidməti haqqında istehlakçı ilə xüsusi
müqavilə bağlamalı və mürəkkəb texniki malların quraşdırılması,
standartlara uyğunlaşdırılması, istismara qoşulması barədə texniki
sənədlərdə qeyd olunmuş xüsusi təlimatı ona təqdim etməlidir.
17.20. İstehlakçının təqsiri üzündən mallar təyinat yerinə
çatdırılmadan geri qaytarıldıqda, istehlakçı tərəfindən əlavə haqq
Ödənilməklə, mallar təkrar müvafiq yerə çatdırıla bilər.
17.21. Əgər istehlakçıya müqavilə şərtlərinə uyğun olmayan qüsurlu
mal göndərilərsə, istehlakçı 14 gündən gec olmayaraq, satıcıya malda
aşkarlanmış qüsurlar barədə məlumat verməlidir. Bu halda satıa qüsurlu
malı yenisi ilə əvəz etməlidir. Əgər qeydə alınan qüsur istehlakçı tərəfindən
aradan qaldırılarsa, çəkilmiş xərc satıcı tərəfindən istehlakçıya
ödənilməlidir.
17.22. Əvvəlcədən haqqı ödənilmiş malın çatdırılması müqavilədə
göstərilən müddətdə yerinə yetirilmədikdə, istehlakçı malın çatdırılmasını
və ya əvvəlcədən ödənilmiş məbləğin geri qaytarılmasını satıcıdan tələb edə
bilər.
17.23. Müqavilədə malın verilməsi (çatdırılması] istehlakçının
bilavasitə satış yerində malın dəyərinin ödənilməsi ilə şərtləndirilə bilər.
17.24. Əgər müqavilədə malın çatdırılması müddəti nəzərdə
tutulmayıbsa, istehlakçı malı ağlabatan müddətdə təyinat yerinə çatdırmağa
borcludur.
17.25. Nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi əgər müqavilədə başqa
qayda nəzərdə tutulma3nbsa, malın müqavilədə göstərilən tə5dnat yerinə
çatdınidığı andan, təyinat yeri göstərilmədikdə isə istehlakçının və ya onu
təmsil edənin yaşayış yerinə çatdınidığı vaxtdan icra edilmiş hesab olunur.
17.26. Müqavilədə həmçinin bu və ya digər xidmət göstərilməsi ilə
əlaqədar şərtlər olduqda, belə müqavilə şərtləşdirilmiş xidmətin yerinə
yetirildiyi vaxtdan icra edilmiş hesab olunur.
17.27. Qanunla və digər normativ aktlarla malların keyfiyyətinə dair
məcburi şərtlər müəyyən edildikdə, satıcı keyfiyyəti məcburi tələblərə
uyğun gələn malı istehlakçıya verməyə borcludur.
17.28. Müqavilədə keyfiyyətlə bağlı şərtlər olmadıqda, satıcı malın
məqsədli təyinatına uyğun və adətən istifadə edilən malı istehlakçıya
verməyə borcludur.
17.29. Satıcı malla birlikdə istehlakçıya mala aid sənədləri də (texniki
pasport, istifadə təlimatı və s.) verməlidir.
17.30. Lazımi keyfiyyətdə olmayan malı əldə edən istehlakçı bu
Qaydaların 5.52-ci - 5.59-cu bəndlərində göstərilən tələblərdən birini irəli
sürə bilər.
17.31. Müqavilə ləğv edildikdə, satıcının tələbilə və onun hesabına
istehlakçı qüsurlu malı geri qaj^armağa borcludur.
17.32. Satıcıya (istehsalçıya) qarşı bu Qaydaların 5.52-ci -5.59-cu
bəndlərindəki tələblər istehlakçı tərəfindən müvafiq sənədlər əlavə
edilməklə yazılı şəkildə irəli sürülməlidir.
18. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının
satışının xüsusiyyətləri
18.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı,
istifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarına dair istehlakçılara aşağıdakılar
barədə də məlumat verilməlidir:
18.1.1 malın vəziyyəti və qüsurları (çatışmazlıqları);
18.1.2. mala dair görülmüş sanitariya-epidemioloji tədbirlər;
18.1.3. texniki xüsusiyyətləri (mürəkkəb texniki mallar üçün);
18.1.4. malın təyinatı və onun təyinatı üzrə və ya digər məqsədlər
üçün istifadə imkanları.
18.2. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının vəzij^^əti, xüsusiyyətləri,
0 cümlədən qüsurları (çatışmazlıqları) haqqında məlumatlar əmtəənin
yarlığında göstərilməlidir.
18.3. Müəyyən olunmuş tələblərə uyğunluğun təsdiq edilməsi, ya-
rarhlıq və ya xidmət müddəti haqqında məlumat verilməsi tələb olunan
istifadədə olmuş qeyri-ərzaq malları satışa təqdim edildikdə, lakin belə
məlumatların verilməsi mümkün olmadıqda, satıcı bu haqda istehlakçını
xəbərdar etməlidir.
18.4. İstifadədə olmuş tibbi təyinatlı mallar, dərman preparatları, şəxsi
gigiyena əşyaları, ətriyyat-kosmetika malları, məişət kimyası malları,
corablar, alt paltarları, körpə uşaqlar üçün paltarlar və müvafiq sani- tariya
işlənməsindən keçməyən və bu barədə müvafiq təsdiqedici sənədləri
(sertifikatı) olmayan paltarların, birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş
qabların satışı qadağandır.
18.5. İstifadədə olmuş mallara satışqabağı baxış keçirilməli, növlərinə
və istehlak xüsusiyyətlərinin itirilməsi əlamətlərinə görə ayrılmalı, xarici
əlamətlərinə görə keyfiyyəti, malın işə yararlılığı, komplektliyi və lazımi
sənədlərin mövcudluğu yoxlanılmalıdır.
18.6. Əgər istifadədə olmuş malın üzərində təmizləmə, 5mma,
dezinfeksiya, dezinseksiya aparılmayıbsa və ya bu barədə müvafiq
təsdiqedici sənədlər mövcud de3dldirsə, satıcı malı satışqabağı bu
əməliyyatlardan keçirməlidir.
18.7. İstifadədə olmuş texniki mürəkkəb məişət əşyaları satılan zaman
istehlakçıya əmtəə çeki ilə yanaşı (satıcıda mövcud olduğu zaman), müvafiq
texniki sənədlər (texniki pasport və ya onu əvəz edən sənədlər.
istifadə qaydaları barədə təlimat), həmçinin zəmanət talonu verilməlidir.
18.8. İstifadədə olmuş lazımi ke3^iyyətdə olmayan qe5n*i“ərzaq malı
satıldıqda, malda mövcud olan qüsurlar, çatışmazlıqlar barədə istehlakçıya
məlumat verilmədikdə, istehlakçı öz seçimi ilə bu Qaydaların 5.52- 5.59-cu
bəndlərində nəzərdə tutulan tələbləri irəli sürə bilər.
18.9. Bu Qaydaların 5.52.3-cü və 5.52.4-cü yarımbəndlərində
göstərilən tələblər əmtəənin xarakterindən və ya öhdəliyin mahiyyətindən
başqa digər hal yaratmadığı halda irəli sürülə bilər.
19. Meyvə-tərəvəz məhsullarının satışı
19.1. Meyvə-tərəvəzlərin, meyvə-tərəvəz yarımfabrikatlarının,
yabanı meyvələrin və giləmeyvələrin təzə, qurudulmuş, emal edilmiş, kon-
servləşdirilmiş şəkildə pərakəndə satışı meyvə-tərəvəz mağazalarında,
pavilyonlarda və digər ticarət obyektlərində həyata keçirilir.
19.2. Ticarət obyektlərində, eləcə də mövsümi və səyyar ticarət
obyektlərində, arabalarda, açıq tərəvəz bazarlarında təzə meyvə-tərəvəz
məhsullarının qəbuluna və satışına həmin məhsullar fitosanitar nəzarəti
orqanları tərəfindən yoxlanıldıqdan sonra icazə verilir.
19.3. Meyvə-tərəvəz satışını həyata keçirən obyektlər texniki
normalara uyğun lazımi mexaniki vasitələrlə və inventarlarla təmin
edilməlidir.
19.4. Dövlət sanitariya nəzarəti orqanlarının rəsmi icazəsi olmayan
yerlərdə, həmçinin qanunvericiliklə müə}^ən edilmiş hallarda fitosanitar
tələblərə uyğunluğu sertifikatlaşdırılmamış meyvə-tərəvəz məhsullarının
satışı qadağandır.
19.5. Qablaşdırılmış meyvə-tərəvəz məhsulları haqqında
istehlakçılara onların xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, bu Qaydaların
5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı, məhsulun emalının xüsusi
üsulları, reklam xarakterli məlumatlar, yığım (tədarük) tarixi, qablaşdırma
tarixi, saxlanma şərtləri, malların normativ tələblərin məcburi şərtlərinə
uyğunluğunu təsdiq edən sənəd barədə də məlumat verilməlidir.
19.6. Meyvə-tərəvəz məhsulları ticarət zalında xüsusi ayrılmış
yerlərdə çıxdaş olanlar ayrıldıqdan sonra satışa çıxarılmalıdır.
19.7. Meyvə-tərəvəz məhsulları rəflərdə, piştaxtalarda, kasetlərdə,
zənbillərdə, yeşiklərdə yerləşdirilməlidir.
19.8. Piştaxtada, şüşə rəflərdə və vitrində malın adı, növü, ədədlə və
ya çəki ilə satış qiyməti göstərilməlidir.
19.9. Satış prosesində keyfiyyəti aşağı düşən me)^ə-tərəvəz
məhsulları müə)^ən edilmiş qaydada yenidən qiymətləndirilərək satışa
təqdim oluna bilər.
20. Malların səyyar (mövsümi) satışının xüsusiyyətləri və
xidmətlərin göstərilməsi
20.1. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət küçələrin, səkilərin hərəkət
hissəsində, dövlət müəssisə və təşkilatların binalarına, tarixi və mədəni)o^ət
abidələrinə, təhsil müəssisələrinə bitişik ərazilərdə həyata keçirilə bilməz.
20.2. Müəyyən edilmiş sahələrdən kənarda sə)^ar (mövsümi) ticarət
və xidmət fəaliyyəti qadağandır.
20.3. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət zamanı icazə verilməyən
yerlərdə aşağıdakı mallann satılması (xidmətin göstərilməsi) qadağandır:
20.3.1. qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan olan məmulatların;
20.3.2. ancaq elektrik şəbəkəsindən qidalanan mürəkkəb texniki
malların (radio, televizor, elektrik məişət cihazları və digər elektrik
mallarının);
20.3.3. səsgücləndirici cihazlardan istifadə etməklə audiokasetlər və
audiovizual əsər və fonoqramlarm, elektron-hesablayıcı maşınlar üçün
proqramların (onların nüsxələrinin);
20.3.4. dondurma, alkoqolsuz içkilər, istehsalçı tərəfindən
qablaşdırılmış çörək-bulka və qənnadı məmulatları istisna olmaqla, bütün
növ qida məhsullarının;
20.3.5. insanların sağlamlığına və ətraf mühitə mənfi təsir göstərə
bilən digər məhsulların.
20.4. Malların və məhsulların bilavasitə səkilərə, torpağın,
yaşıllıqların, ağacların, yeşiklərin və s üzərinə qoyularaq satışı qadağandır.
20.5. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyətinin həyata
keçirildiyi yerdə verilmiş icazənin surəti asılmalıdır.
20.6. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyətini həyata keçirən
hüquqi və fiziki şəxslər aşağıdakıları yerinə yetirməyə borcludurlar:
20.6.1. fəalİ3^ət növünün aparılması üçün müəyyən edilmiş tələblərə
və qaydalara əməl etməyə;
20.6.2. ayrılmış ərazidən kənarda fəaliyyətə yol verməməyə;
20.6.3. icazə verilmiş fəaliyyət növündən başqa digər fəaliyyəti həyata
keçirməməyə;
20.6.4. ətrafda yaşayan və istirahət edən əhalinin narahatçılığına
səbəb olan hərəkətlərə yol verməməyə;
20.6.5. ictimai asayişi pozmamağa;
20.6.6. sanitariya normalarına əməl etməyə;
20.6.7. səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyəti başa çatdıqdan
sonra ayrılmış ərazinin əvvəlki vəzi}^ətini bərpa etməyə;
20.6.8. səlahiyyətli dövlət orqanlarının mütəxəssisləri tərəfindən icazə
verilmiş sahələrdə müvafiq fəali3^ət növünün həyata keçirilməsi
qaydalarına, istismar şərtlərinə və əhaliyə xidmətin təşkilinə nəzarət
edilməsinə şərait yaratmağa.
20.7. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət zamanı sanitariya norma və
qaydalarının tələblərinə riayət olunmalıdır.
20.8. Dövlət sanitariya nəzarət orqanları tərəfindən rəsmi icazə
verilməyən yerlərdə və satışına icazə verilmiş çeşiddən kənara çıxmaqla
ərzaq məhsullarının səyyar satışı qadağandır.
21. Kredit müqaviləsi üzrə malların
satışının xüsusiyyətləri
21.1. Malların kredit müqaviləsi üzrə satışı mülkiyyət və təşkila-
ti-hüquqi formasından asılı olmayaraq, pərakəndə ticarət obyektləri
tərəfindən həyata keçirilir. Bu zaman ödəniş mal istehlakçıya verildikdən
sonra hissə-hissə ödənilir.
21.2. Malların kreditlə satışında ödənişin müddəti alqı-satqı
müqaviləsi ilə müəyyən edilir. Müqavilədə müddət müəyyən edilmədikdə,
istehlakçı mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş müddətdə öhdəliyi
yerinə yetirməlidir.
21.3. Malı təhvil almış istehlakçı müqavilədə nəzərdə tutulan
müddətdə ödənişi həyata keçirmədikdə, satıcı malın qiymətinin
ödənilməsini və ya malın qaytarılmasını tələb edə bilər.
21.4. Satıcı müqavilədə göstərilmiş malı verməkdən imtina edərsə,
istehlakçı öhdəliyin icrasını dayandırmaqla və ya icrasından imtina etməklə,
zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququna malikdir.
22. Bazarlarda ticarətin təşkili
22.1. Mülkiyyətçinin razılığı ilə bazarın ərazisində qanunvericiliyə
uyğun olaraq, aidiyyəti dövlət orqanları ilə razılaşdırılmaqla, pərakəndə
ticarət (xidmət) obyektləri yerləşdirilə bilər.
22.2. Bazarların ərazisində satışı qadağan edilən malların siyahısı,
göstərilən xidmətlərin növü və dəyəri, bazarın idarəetmə, dövlət baytarlıq,
fitosanitar xidmətlərinin yerləşdikləri məntəqə, mal qrupları üzrə
ixtisaslaşmış ticarət zonaları haqqında məlumatlar görünən yerdə (giriş
də) yerləşdirilməlidir.
22.3. Bazarın fəaliyyətinin tənzimlənməsi məqsədi ilə bazarın rəhbəri
[mülki30^ətçisi) və onun ərazisində daimi fəalİ3o^ət göstərən pə- rakəndə
ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər xidmət obyektləri arasındakı
münasibətlər müqavilələr əsasında tənzimlənir.
22.4. Bazarın fəaliyyətinin tənzimlənməsi məqsədi ilə bazarın rəhbəri
(mülkİ3^ətçisi) tərəfindən aşağıdakılar təşkil edilməlidir:
22.4.1. sanitariya-gigiyena və yanğından mühafizə qaydalarına, mal
qonşuluğu prinsiplərinə ciddi riayət etməklə masaların, arabaların və digər
ləvazimatların ticarət cərgələrində (zonalarında) yerləşdirilməsi, həmçinin
istehlakçıların və satıcıların müstəqil hərəkəti üfün şəraitin yaradılması;
22.4.2. qeyri-ərzaq mallarının satışı üçün xüsusi yerlərin ayrılması;
22.4.3. müxtəlif mal qruplarının satışı üçün xüsusi şərait yaradılmış
yerlərin ayrılması;
22.4.4. ticarət obyektlərinin və digər tikililərin qüvvədə olan sani-
tariya, əməyin mühafizəsi, əhalinin sağlamlığının və ətraf mühitin
qorunması, yanğından mühafizəsi, habelə malların istehsalı, saxlanılması və
satışı üzrə tələblərə uyğun olaraq müvafiq avadanlıqlarla (tərəzilərin, sanitar
geyimlərinin və digər ticarət inventarlarının kirayəyə verilməsi şərtilə) təmin
edilməsi;
22.4.5. lokal rabitə vasitəsilə elan və reklamların verilməsi;
22.4.6. satıcılara qiymət kağızlarının verilməsi;
22.4.7. ət və ət məhsullarının doğranması üçün satıcıların xüsusi
avadanlıqlarla, cihazlarla, alətlərlə təmin edilməsi;
22.4.8. satıcıların malların saxlanılması üçün xüsusi şəraitli
soyuducularla, digər kamera və anbarlarla təmin edilməsi;
22.4.9. bazarın rəhbəri (mülki)^ətçisi) ilə mal satan arasında
bağlanılan müqaviləyə uyğun olaraq, bazarlarda piştaxtadan, masadan,
arabadan, maşından və digər vasitələrdən istifadə üçün ödənilmiş pula görə
ödəmə qəbzinin (və ya kassa mədaxil orderinin) verilməsi;
22.4.10. qida üçün yararsız olan ərzaq məhsullarının zərərsizləşdi-
rilərək məhv edilməsi üçün util peçinin təşkil edilməsi;
22.4.11. qanunvericiliyə uyğun olaraq, aidiyyəti dövlət nəzarəti
orqanlarının müvafiq göstərişlərinin icra edilməsi.
22.5. Bazarda aşağıdakılara yol verilmir:
22.5.1. qanunvericiliklə müəyyən edilmiş keyfi}^ət və təhlükəsizlik
tələblərinə cavab verməyən malların və məhsulların satışına;
22.5.2. satış üçün xüsusi şəraiti olmayan yerlərdə (obyektlərdə) tez
xarab olan ərzaq məhsullarının satışına;
22.5.3. Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və
Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən damğalanmamış tərəzidən və digər
ölçü cihazlarından istifadəyə.
23. İctimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsi
23.1. İcraçı istehlakçılar üçün qanunvericiliyə zidd olmayan davranış
qaydalarını müəyyən etmək (siqaret çəkilməsinin məhdudlaşdırılması,
salona daxil olarkən üst geyiminin girişdə qarderoba təhvil verilməsi və s.)
hüququna malikdir.
23.2. İctimai iaşə obyektlərində göstərilən xidmətlərin siyahısı icraçı
tərəfindən sərbəst olaraq müəyyən edilir.
23.3. İctimai iaşə obyektlərində kənardan alınmış məhsulların satışı
və əlavə xidmətlərin göstərilməsi zamanı yaranmış münasibətlər müvafiq
satış və ya xidmət qaydaları ilə tənzimlənir.
23.4. ictimai iaşə obyektlərində hazırlanan məhsulların hər birinin
kalkulyasiyası olmalıdır. Menyu və çeşid siyahısı hər bir yemək və məhsul
üzrə tərtib edilmiş kalkulyasiya vərəqlərinə əsaslanmalıdır. İctimai iaşə
obyektlərində istehlakçılarla hesablaşmalar zamanı nəzarət-kassa aparatının
çeki ilə yanaşı, göstərilmiş ictimai iaşə xidmətinin dəyərini (çekdəki məbləği]
təsdiq edən və xidmətin tərkibinə daxil olan yemək və məhsulların adları
göstərilmiş hesab təqdim edilməlidir.
23.5. İcraçı öz təşkilatının adı, yerləşdiyi ünvanı, tipi (növü), dərəcəsi
(kateqoriyası), iş rejimi, təklif olunan kulinariya məhsulları və göstərilən
xidmətlər barədə zəruri informasiyanı istehlakçılara çatdırmalıdır.
23.6. Göstərilən xidmətləri düzgün seçə bilməsi üçün istehlakçının
tələbi ilə icraçı ona aşağıdakılar barədə məlumatları verməlidir:
23.6.1. xidmətlərin siyahısı və icra şərtləri;
23.6.2. xidmətlərin qiymətləri və ödəniş şərtləri;
23.6.3. təklif olunan iaşə məhsullarının firma adı və tərkibi;
23.6.4. təklif olunan xörəklərin, alkoqollu və sərinləşdirici içkilərin
pay həcmləri və qiymətləri;
23.6.5. istehsal olunan iaşə məhsullarının və göstərilən xidmətlərin
istinad edildiyi normativ sənədlər.
23.7. İstehlakçılara məhsul və xidmətlər barədə məlumatlar
mülkiyyətçi və ya obyektin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmiş menyu, çeşid
siyahısı və yaxud digər üsullarla çatdırılmalıdır.
23.8. İstehlakçıya məlumatlar Azərbaycan dilində, zəruri hallarda
isə digər dillərdə də verilməlidir. İstehlakçı ona təklif olunan iaşə
məhsullarının əsas istehlak xassələri, keyfiyyəti, həmçinin xörəklərin
hazırlanma texnologiyası barədə əlavə məlumatlar (kommersi}^ sirri təşkil
edən məlumatlardan başqa) almaq hüququna malikdir.
23.9. İcraçı qarşılıqlı razılıq və şərtlər əsasında hər bir istehlakçıya
xidmət göstərməyə borcludur. Xidmət şərtləri, o cümlədən qiymətlər
[qanunvericiliklə müə37yən edilmiş ayrı-ayrı istehlakçı kateqoriyalarına
güzəştli xidmətlərin göstərilməsi halları istisna olmaqla) bütün istehlakçılar
üçün e5mi (bərabər) müəyyən edilməlidir.
23.10. Əvvəlcədən sifariş əsasında göstəriləcək xidmətlər
müqavilələrin, sifariş qəbzlərinin və ya digər sənədlərin tərtib edilməsi ilə
rəsmiləşdirilir. Həmin sənədlərdə icraçı və istehlakçıların adı, sayadı, xidmət
növü və onun qi5mıəti, ödəniş şərtləri, sifarişin qəbulu və icra tarixi, sifarişi
qəbul edən şəxsin imzası və digər məlumatlar öz əksini tapmalıdır.
Rəsmiləşdirilmiş sənədin bir nüsxəsi sifarişçiyə (istehlakçıya) təqdim
olunmalıdır.
23.11. Sifarişlər telefon və digər rabitə vasitələri ilə qəbul edilə bilər.
23.12. İcraçı istehlakçıya onunla razılaşdırılmış müddətdə xidmət
göstərməyə borcludur.
23.13. İcraçı istehlakçıya normativ sənədlərin məcburi tələblərinə və
sifariş şərtlərinə uyğun olan kej^iyyətli xidmət göstərməlidir. Təqdim edilən
malların (məhsulların) keyfiyyəti və təhlükəsizli5n müvafiq nor-
mativ-texniki sənədlərin tələblərinə cavab verməlidir.
23.14. İstehlakçı ona təklif olunan iaşə məhsullarının həcmini
(çəkisini) yoxlamaq hüququna malikdir. İcraçı istehlakçı}^ iaşə məhsulunun
həcminin (çəkisinin) yoxlanılması üçün müvafiq şərait yaratmalıdır.
23.15. İcraçı göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə
görə qanunvericiliklə müə}^ən olunmuş qaydada məsuliyyət daşi}nn
23.16. İctimai iaşə məhsullarının istehsalı və istehlakının təşkili
(xidmət göstərilməsi) normativ sənədlərin məcburi tələblərinə uyğun olaraq,
xüsusi hazırlıq və profilaktiki tibbi müayinədən keçmiş işçilər tərəfindən
həyata keçirilməlidir.
23.17. İctimai iaşə obyektləri əsas feali}^ti ilə yanaşı, növündən və
dərəcəsindən asılı olaraq, istehlakçılara əlavə (ödənişli) xidmətlərdə göstərə
bilərlər. Əlavə xidmətlərin dəyəri men}m və ya preyskurantda əks
etdirilməlidir. İstehlakçı}^ məcburi əlavə xidmətlərin göstərilməsinə yol
verilmir.
23.18. İcraçı əvvəlcədən sifarişin qarşılıqlı öhdəliklərlə müə}^ən
edilmiş müddətdə yerinə yetirilməsinə təminat verməlidir.
23.19. Əvvəlcədən sifariş üzrə göstəriləcək xidmətin icra müddə-
tinin pozulduğu və ya keyfi3^ətsiz yerinə yetirildijn hallarda istehlakçı
aşağıdakıları tələb edə bilər:
23.19.1. sifarişin icrası üçün yeni müddətin müəyyən edilməsini;
23.19.2. göstərilən xidmətin qiymətinin aşağı salınmasını;
23.19.3. icraçının hesabına (istehlakçını qane edən müddətdə)
nöqsanların aradan qaldırılmasını və ya müvafiq keyfiyyətdə oxşar iaşə
məhsulunun hazırlanmasını, yaxud onun digər məhsulla əvəz olunmasını;
23.19.4. xidmətdən imtina edilməsini.
23.20. Sifariş üzrə göstəriləcək xidmətin icra müddətinin pozulmasına
görə istehlakçı ona dəymiş ziyanın tam həcmdə ödənilməsini tələb edə bilər.
Zərərin ödənilməsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddətlərdə həyata
keçirilir. Əgər icraçı xidmət müddətinin pozulmasının ondan asılı olmayan
səbəblərdən və ya sifarişçinin təqsiri üzündən baş verməsini sübuta
yetirərsə, istehlakçının tələbi ödənilmir.
23.21. İctimai iaşə obyektlərində məhsulun hazırlanması zamanı
istifadə olunan suyun keyfiyyəti normativ-texniki sənədlərin tələblərinə
uyğun olaraq aşağıdakı şərtlərə cavab verməlidir:
23.21.1. ictimai iaşə obyektində içməli, təmizləmə və digər məqsədlər
üçün kifayət qədər və uyğun təzyiqdə isti və soyuq su olmalıdır;
23.21.2. su anbarları, qablar üstüörtülü, təmiz olmalı və asanlıqla
yoxlanıla biləcək yerdə yerləşdirilməlidir;
23.21.3. istifadə olunan su qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş
tələblərə və gigiyena normalarına cavab verməlidir.
23.22. İctimai iaşə xidmətinin təşkili zamanı qanunvericiliklə
müəyyən edilmiş sanitariya qaydalarının və gigiyenik normativlərin
tələblərinə ciddi riayət olunmalıdır.
24. Məişət və digər növ xidmət obyektlərində xidmətlərin
göstərilməsi
24.1. İcraçı istehlakçıya göstərilən xidmətlərin (yerinə yetirilən
işlərin) icra yerini (səyyar qəbul məntəqələri və digər yerlər) və şəraitini
nəzərə almaqla, onların dəyərinin ödəniş forması və qaydası haqqında
məlumat verməlidir.
24.2. Sifarişlərin qəbul edildiyi xidmət obyektlərində bu məlumatlar
istehlakçı üçün rahat və görünən yerdə yerləşdirilməklə, aşağıdakıları əhatə
etməlidir:
24.2.1. istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan dövlət
və ictimai qurumlar haqqında məlumatları;
48
24.2.2. göstərilən əsas və əlavə xidmətlərin [işlərin] siyahısını;
24.2.3. təklif olunan xidmətlərin [işlərin] və onların icrası zamanı
istifadə olunan materialların, ehtiyat hissələrinin qiymətlərini;
24.2.4. istehlakçıya təklif olunan hazırlanacaq məmulatların [yerinə
yetirilən işlərin] nümunələrini [modelini] nümayiş etdirən vitrinləri [moda
jurnallarını, albomları və s.];
24.2.5. xidmət göstərilməsində [işin yerinə yetirilməsində] istifadə
edilən əsas və köməkçi materialların istehlakçıya təklif olunan nümunələrini;
24.2.6. icraçının iş rejimi, hüquqi ünvanı və telefon nömrəsi haqqında
məlumatları.
24.3. Göstərilən xidmət və icraçı haqqında istehlakçıya düzgün
olmayan məlumatların verilməsi onun [istehlakçının] həyatına, sağlamlığına
və ya əmlakına ziyan vurulması ilə nəticələnərsə, sonuncu müqaviləni
pozmaqla [Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə daha yüksək
məsuliyyət nəzərdə tutulmamışdırsa], ona dəymiş ziyanın tam həcmdə
ödənilməsini tələb edə bilər.
24.4. İcraçı öz fəaliyyət növünə uyğun olan xidmətlər [işlər] üzrə
sifarişləri qəbul edir. Xidmət göstərilməsi [işlərin yerinə yetirilməsi] üçün
sifarişlər bilavasitə xidmət obyektlərində, onların filiallarında, iş, təhsil,
yaşayış və istirahət yerlərində qəbul edilə bilər. Xidmət göstərilməsi [işin
yerinə yetirilməsi] üçün sifariş aşağıdakı məlumatları əks etdirən müqavilə
ilə, habelə nağd pul hesablaşmaları aparılan zaman çek, qəbz və digər ciddi
hesabat blankları tərtib edilməklə rəsmiləşdirilir:
24.4.1. icraçının hüquqi ünvanı, sifarişçinin adı və soyadı, ünvanı və
telefonu;
24.4.2. sifarişin qəbul olunması tarixi, yerinə yetirilməsi müddəti və
avans məbləği;
24.4.3. xidmətin [işin] növü, onun yerinə yetirilməsi üçün icraçı və
istehlakçı tərəfindən təqdim olunan materialların [əşyaların] tam adı;
24.4.4. xidmətin qarşılıqlı razılaşdırılmış dəyəri və miqdarı;
24.4.5. təmirə verilən məmulatın zavod nömrəsi;
24.4.6. tərəflərin məsuliyyəti;
24.4.7. sifarişçinin və qəbul edənin imzaları;
24.4.8. tərəflərin razılığı ilə digər məlumatlar.
24.5. Məmulatların hazırlanması üçün sifarişlər nümunələr, moda
jurnalları və ya sifarişçinin təqdim etdiyi eskizlər üzrə qəbul edilir. İcraçı
istehlakçının razılığı əsasında məmulatın nümunə və hazırlanma
texnologiyasından kənarlaşmalara [əgər kənarlaşma istehlakçının həyatı, sağ
lamlığı, mülkiyyəti və ətraf mühit üçün təhlükə yaratmırsa) yol verə bilər.
24.6. İcraçı normativ sənəddə nəzərdə tutulmuş və ya istehlakçı ilə
müqavilədə müə}^ən edilmiş müddətdə malın (göstərilən xidmətin
nəticələrinin) tə3dnatı üzrə istifadə edilməsinə təminat verməlidir.
24.7. Müəyyən edilmiş vaxtdan artıq istifadə edilməsi istehlakçıların
həyatına, sağlamlığına, onların əmlakına və ya ətraf mühitə təhlükə yarada
və ya zərər vura bilən mallara (işlərə, xidmətlərə) xidmət müddəti (yararlılıq
müddəti) müə3^ən edilməlidir.
24.8. İstehlakçı müqavilə üzrə nəzərdə tutulmuş iş (xidmət) üçün
çəkilmiş xərclərin dəyərini ödəməklə, istənilən vaxt xidmət göstərilməsi (iş
görülməsi) haqqında müqaviləni poza bilər.
24.9. Sifariş yerinə yetirildikdən sonra, icraçı dəyəri istehlakçı
tərəfindən ödənilmiş ehtiyat hissələri və onların qalıqları barədə ona
(istehlakçıya) məlumat verməli, dəyişdirilmiş hissələri və detalları sifarişçiyə
qa3^armalıdır.
24.10. İcraçı xidmət göstərilməsində (işin yerinə yetirilməsində)
istifadə məqsədi ilə istehlakçı tərəfindən təqdim edilən materialların, ehtiyat
hissələrinin və digər əşyaların düzgün istifadəsi üçün məsuliyyət daşıyır.
İstehlakçıdan qəbul edilmiş materiallar, ehtiyat hissələri və digər əşyalar
yararsız hala salındıqda və ya itirildikdə, icraçı 1 ay müddətində onu
istehlakçının razılığı ilə eynitipli və keyfiyyətli malla (əşya ilə) əvəz
etməlidir. Müəyyən səbəblərə görə əvəz edilməsi mümkün olmadıqda,
istehlakçıya həmin materialın (əşyanın) dəyəri və vurulmuş ziyanın məbləği
icraçı tərəfindən ödənilməlidir.
24.11. İcraçı istehlakçıya aşağıdakılar barədə məlumat verməlidir:
24.11.1. istehlakçının təqdim etdiyi materialların və ehtiyat
hissələrinin keyfiyyəti və yararlılığı;
24.11.2. hazırlanmış məhsullardan və yerinə yetirilmiş işlərin
(göstərilən xidmətlərin) nəticələrindən təhlükəsiz və səmərəli istifadə;
24.11.3. icraçıdan asılı olmadan yerinə yetirilən işin (göstərilən
xidmətin) keyfiyyətinə xələl gətirə biləcək amillər;
24.11.4. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər məlumatlar.
24.12. İcraçı aşağıdakıları təmin etməlidir:
24.12.1. təyin edilmiş iş rejiminə riayət edilməsini;
24.12.2. göstərilən xidmətlər (yerinə yetirilən işlər) haqqında
məlumatlar verilməsini;
24.12.3. göstərilən xidmətin (yerinə yetirilən işin) lazımi keyfiyyətə,
standartların tələblərinə və müqavilənin şərtlərinə uyğun olmasını;
24.12.4. hazırlanmış (təmir edilmiş) məhsulların təyin edilmiş müd
dətlərdə təhvil verilməsini;
24.12.5. göstərilən xidmətin (yerinə yetirilən işin) təhlükəsizliyini;
24.12.6. hazırlanmış [təmir edilmiş) məhsullar üzrə müəyyən edilmiş
müddətlərdə zəmanət öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini.
24.13. İcraçı sifarişi müqavilə ilə və ya digər sənədlərlə müə3^ən
edilmiş müddətlərdə yerinə yetirməlidir. Sifarişin icra müddəti, başlanğıc və
son müddəti qeyri-iş gününə təsadüf etdikdə, icra müddəti növbəti iş
günündən hesablanır.
24.14. Qarşılıqlı razılıq əsasında xidmətin (işin) istehlakçının evində
və ya digər yerdə (məsələn, bağ sahəsində) icrası zamanı, icraçı müəyyən
edilmiş müddətdə (vaxtda) işçilərin xidmət obyektinə gətirilməsini təmin
etməli, istehlakçı isə öz növbəsində xidmət göstərilməsi (işin yerinə
yetirilməsi) üçün lazımi şərait yaratmalıdır.
24.15. Qəbul edilmiş sifarişin icrasına başlanılmadığı və ya xidmətin
(işin) gedişatı zamanı sifarişin müəyyən edilmiş müddətdə yerinə
yetirilmədiyi, habelə sifarişin icra müddəti pozulduğu hallarda istehlakçı
icraçıdan aşağıdakıları tələb edə bilər:
24.15.1. sifarişin icrasına başlanılması və ya onun tam yerinə
yetirilməsi üçün yeni müddətin müəyyən edilməsini;
24.15.2. sifarişin yerinə yetirilməsinin digər şəxsə tapşırılmasını
(icraçının hesabına);
24.15.3. xidmətə (işə) görə haqqın müvafiq məbləğdə azaldılmasını;
24.15.4. müqaviləni pozmağı və vurulmuş ziyanın ödənilməsini.
24.16. Sifarişin icrasına başlamaq (və ya onu tam yerinə yetirmək)
üçün müə5^ən edilmiş yeni müddət müqavilədə və ya digər sənəddə öz
əksini tapmalıdır.
24.17. Yeni müəyyən edilmiş müddətlərin pozulduğu hallarda,
istehlakçı müqavilənin pozulmasını və vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb
edə bilər.
24.18. Sifarişin icrasına vaxtında başlanılmaması və ya xidmətin (işin)
ləng gedişatı sifarişin müəyyən edilmiş müddətə icrasının
qeyri-mümkünlüyünə səbəb olarsa, bu zaman icraçı istehlakçıya dəyən
zərəri ödəməyə borcludur.
24.19. Yerinə yetirilmiş sifarişin müqavilə və ya digər sənəd üzrə
müəyyən edilmiş qəbul müddətinin pozulması halları üçün müqavilə
sənədlərində müxtəlif cərimə şərtləri nəzərdə tutula bilər.
24.20. Qanunda və ya müqavilədə digər hal müəyyən edilməmişdirsə,
icraçı müqavilə üzrə şərtləşdirilmiş işi öz materialı və vəsaitləri ilə yerinə
yetirməyə borcludur və materialın keyfiyyəti üçün məsuliyyət daşi3nr.
24.21. Əgər icraçı zərərin qarşısıalınmaz qüvvənin təsiri və ya isteh-
lakçınm maldan, işin, xidmətin nəticələrindən istifadə və onları saxlama
qaydalarını pozması nəticəsində əmələ gəldiyini sübuta yetirərsə, məsu-
Ii3/yətdən azad edilir.
24.22. Sifariş üzrə icra olunmuş işlər və ya göstərilmiş xidmətlər tam
şəkildə istehlakçılara çatdırılmalıdır.
24.23. İcra olunmuş işlərdə və ya göstərilmiş xidmətlərdə
çatışmazlıqlar aşkar edildikdə, istehlakçı aşağıdakılardan birini tələb edə
bilər:
24.23.1. göstərilmiş xidmətdə (yerinə yetirilmiş işdə} mövcud olan
çatışmazlıqların əvəzsiz olaraq aradan qaldırılmasım;
24.23.2. göstərilmiş xidmətin (yerinə yetirilmiş işin) dəyərinin
müvafiq məbləğdə azaldılmasını;
24.23.3. əvəzi ödənilməməklə, eyni növlü materialdan müvafiq key-
fİ3^ətdə digər məmulatın hazırlanmasını və ya işin təkrar yerinə
yetirilməsini (paltarların yuyulması və ya kimyəvi təmizlənməsi, təmir işləri
və s.}, yaxud öz vəsaitləri və ya üçüncü şəxsin hesabına çatışmazlıqların
aradan qaldırılmasına çəkilmiş xərclərin ödənilməsini.
24.24. Göstərilən xidmətdə (yerinə yetirilən işdə) mövcud olan
çatışmazlıqlar müəyyən olunmuş müddətdə aradan qaldırılmazsa, istehlakçı
müqaviləni ləğv etməklə, vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb edə bilər.
İstehlakçı həmçinin göstərilən xidmətdə (yerinə yetirilən işdə) çatışmazlıqlar
və yaxud müqavilə şərtlərindən kənarlaşmalar aşkar etdikdə, həmin
müqaviləni ləğv edə bilər. Müqavilənin ləğvi istehlakçının yazılı ərizəsinə
(ləğv edilmə səbəbləri göstərilməklə) əsasən həyata keçirilir. Ərizəyə
müqavilə əlavə olunur. Pulun, həmçinin xammal və materialların
istehlakçıya qaytarılması ilə bağlı xərclər icraçının hesabına ödənilir.
24.25. Bu Qaydaların 24.15-ci bəndində nəzərdə tutulan tələblər
aşağıdakı hallarda istehlakçı tərəfindən irəli sürülə bilər:
24.25.1. yerinə yetirilmiş sifarişin qəbulu zamanı və ya zəmanət
müddətində;
24.25.2. icra olunmuş sifarişin qəbul edildiyi tarixdən qanunvericiliklə
müəyyən edilmiş müddətdə (sifariş üzrə zəmanət müddəti müəyyən
edilmədikdə);
24.25.3. sifarişin icrası zamanı çatışmazlıqlar aşkar edildikdə.
24.26. Xidmət göstərilməsi (işin yerinə yetirilməsi) zamanı aşkar
edilmiş çatışmazlıqlar istehlakçının təyin etdiyi müvafiq müddətdə icrc.çı
tərəfindən aradan qaldırılmalıdır.
24.27. Yerinə yetirilmiş sifarişin qəbulu zamanı istehlakçı tərəfindən
aşkar edilmiş çatışmazlıqlar tərəflər arasında razılaşdırılmış müddətdə (əgər
müqavilə üzrə daha az müddət müəyyən edilməmişdirsə) aradan
qaldırılmalıdır. Çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün istehlakçı tərə 52
findən müəyyən edilmiş (və ya tərəflərlə razılaşdırılmış] müddət, tərəflərin
imzaladıqları müqavilədə və ya digər sənəddə öz əksini tapmalıdır.
Çatışmazlıqların aradan qaldırılması ilə bağlı müəyyən edilmiş müddətlərin
pozulmasına görə icraçı qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada
məsuliyyət daşıyır.
24.28. Xidmətin (işin) və onun }^erinə yetirilməsi üçün istifadə edilən
materialların, ehtiyat hissələrinin dəyəri və ödəniş forması tərəflər arasında
qarşılıqlı razılıq əsasında müəyyənləşdirilir.
24.29. İstehlakçı öz istəyindən asılı olaraq, müqavilə ba|lanılan
(sifariş qəbul edilən} zaman ona göstəriləcək hər hansı xidmətin (işin] tam
və ya qismən dəyərini əvvəlcədən ödəyə bilər.
•i ..
-.'•L-
o
53
Xidmət iqtisadi)^atında təşkilat müştərinin şəxsi, əsasən xüsusi
tələbatını daha tam ödəməklə onun yararlığını yüksəltməyə çalışır. Bu
səbəbdən istehlakçının konkret tələbinə uyğun hazırlanmış və elmi
dövriyyəyə daxil edilmiş məhsulu tam və hərtərəfli ifadə etməklə tələb
edilən fikri özündə formalaşdıran "Kastomlaşma" termini meydana
gəlmişdir. “Kastomlaşma" ingilis (castomication} sözündən götürülmüş
castomer - istehlakçı mənasını ifadə edir*. Kastomalaşma, mal, iş və
xidmətin istehsalı və hərəkəti ilə bağlı proseslərə modul yanaşmanı ifadə
edir ki, bu da onların konkret tələbata müvafiq istifadə edilməsini ifadə edir.
Bununla əlaqədar olaraq məhsul və xidmətlərin layihələşdirilməsi və
istehsalında istehlakçıların iştrakma tələbat artır. Bu cür şəraitdə
kastomlaşma baxışı "teylorizasiya (ingilis to tailor) sözündən götürülmüş -
"kim üçünsə tikmək, xidmət göstərmək" mənasını ifadə edir. Beləliklə,
teylarizasiya, konkret sifarişçiyə fərdi paltar tikilişini xatırladan istehsal
təşkilatını ifadə edir. Göstərilən proseslərlə bağlı olan misallardan ancaq bir
neçəsinin onlara aid olmasını göstərə bilərik. Avtomobil sənayesində,
avtomobil, müştəriyə zəruri sayılan dəstləşdirmə əməlij^atını aparmaq üçün
satılır. Sifarişlə, mebel hazırlana, pərdə tikilə, idmançı fitnes - klubda məşq
edə və s. işləri yerinə yetirə bilər. Turizm sənayesində müştərinin istəyinə
müvafiq turist işləri formalaşdırılır və onun mərhələ - mərhələ inkişafı
həyata keçirilib təkmilləşdirilir.
Xidmət iqtisadiyyatının ən mühüm vəzifəsi, ətraf mühit üçün insana
sərfəli istirahət şəraiti yaratmaqdan, onun səhhətini möhkəmləndirməkdən,
əqli və elmi biliyi yüksəltməkdən ibarətdir.
Sənaye və xidmət sənayesinin ayrı-ayrı xarakterik xüsusiyyətinin
müqayisəsi cədvəl 1.1-də verilmişdir.
Cədvəl 1.1-dən göründüyü kimi, xidmət iqtisadiyyatının ən mühüm
əlaməti - xidmət istehlakını müsabiqə yolu ilə yerinə yetirməkdən ibarətdir.
Beynəlxalq statistikanın məlumatına görə əhalinin həyat səviy>^əsinin
artması və maddi vəziyyətin yaxşılaşdırılması, onların istehlak xərclərinin
strukturunun, 0 cümlədən xidmət üzrə məsrəflərin də3nşdirilməsinə gətirib
çıxarır. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə iaşə xərclərinin əhalinin ailə
büdcəsində payı 18-20 %, xidmətin ödənilməsi isə 35-40 % təşkil edir.
Əhalinin, iaşə xidmətinə çəkdiyi xərcin daha yüksək olması hər hansı bir
ölkənin zəif inkişaf etmiş kateqoriyalı ölkəyə aid edilməsi üçün əsas hesab
edilir.
Xidmət iqtisadiyyatında göstərilən xidmətin (qulluğun) rolunun
yüksəldilməsi - obyektiv prosesdir. Azərbaycan Respublikasının
iqtisadiyyatın- da göstərilən xidmət müsbət inkişaf kimi qiymətləndirilir
(cədvəl 1.2).
* Забродин А.Ю. Интеллектуальные услуги в бизнесе, М.:Экономика, 2008.
-С.49
Göstərilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2012-ci ildə ailənin orta
gündəlik istehlakı 28764,9 manat təşkil etmişdir ki, bu da həmin
göstəricinin 2006-cı ilin səviyyəsinə nisbətən 3,8 dəfə artdığını göstərir.
Sözügedən göstəricinin daha çox artım səviyyəsi, bədən tərbiyəsi və idman
(600%], rabitə (509,5%) turizm (490%), təhsil üzrə (400,9%) xidmət
göstərilməsində özünü büruzə verir. Artım meylinin obyektiv c iy-
mətləndirilməsi üçün göstərilən dinamikada ölkəmizdə gedən inflyasiya
prosesi nəzərə alınmamışdır. Bundan başqa, adambaşına bədən tərbiyəsi və
idman, turizm, eləcə də mədəni xidmətin manatla qiymətləndirilməsi
göstərilən həcmin hələ də aşağı səviyyədə olduğu qeyd edilmişdir.
Həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, əhalinin qocalması, səhiyyə, sosial
təminat, bədən tərbiyəsi üzrə xidmətin rolunun artmasında əsas amillərdən
biri hesab edilir. Qadınların cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında
daha aktiv iştirakı məişət xidməti sahələrində: camaşırxana, paltarın
təmiri üzrə emalatxana, kimyəvi təmizləmə, yaşayış evlərinin təmizlən-
məsi, məktəbəqədər şəbəkələrdə xidmətin inkişafına önəmli yollar açır.
Xidmət iqtisadiyyatında qarşıya qoyulan tələblər səviyyəsində bütün iş-
lər demək olar ki, avtomatik yerinə yetirilir. Əl əməyinin tozsoran, paltar
və qabyuyan maşının, kompyuter, faks, nəqliyyat vasitələri və s. ilə əvəz
edilməsi, məişət xidməti göstərilməsinə imkan yaradan vasitələrin tət-
biqinə əhəmiyyətli şərait yaratmışdır. Məlumdur ki, bütün qeyd edilən
məişət texnikası öz növbəsində, onların quraşdırılmasını, zəruri tələb
olunan xidmətin göstərilməsini, təmir işinin aparılmasını tələb edir ki,
bu da xidmət sahəsinin inkişaf etdirilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qo-
yur. Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi bilavasitə insanı əhatə
edən mühitdə (tibbi, təhsil, turizm və s.) şəxsi xarakterli xidmətin artma-
sı ilə müşayiət olunmalıdır.
Cədvəl 1.3-dən göründüyü kimi, 2006-2012-ci illərdə Azərbaycan
iqtisadiyyatında sözügedən xidmət sahəsində müəyyən konkret işlər gö-
rülmüşdür.
Cədvəl 1.3 2006-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının əhalisinə
göstərilən ödənişli xidmətin strukturu
Xidmət növləri
2006- cı il
2009- cu il
2010- cu il
2011- ci il
2012-ciil
% min man.
1 2 3 4 5 6 7
Məişət 11,7 10,1 9,9 9,7 9,9 406107
Nəqliyyat 24.2 21.5 21.2 20.9 21.6 875104
Rabitə 14.8 18.5 18.6 19.9 19.8 806671
Mənzil 4.3 5.3 5.6 5.4 5.2 212500 Kommunal 18.1 18.3 18.0 17.6 17.5 715939
Mehmanxana və digər analoji yerləşdirmə vasitələri
3.0 2.6
2.7 2.7 2.6
107524
Mədəniyyət 2.0 2.3 2.2 1.7 1.6 66623
Turizm 1.4 1.5 1.6 1.6 1.8 72975
Bədən tərbiyəsi və idman 0.4 0.7 0.6 0.6 0.6 25576
Tibbi 4.9 4.8 4.9 4.7 4.8 195600
Sanatoriya-sağlamlıq 2.1 1.6 1.5 1.4 1.4 58125 Baytarlıq 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 7168
Hüquqi 3.9 2.3 2.5 2.6 2.5 102160
57
1 2 3 4 5 6 7
Təhsil 6.7 6.7 6.9 7.1 7.0 287594
Digər xidmətlər 4.2 3.6 3.6 3.9 3.5 143880 Yekun: 100 100 100 100 100 4083355
Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məlumatları B., 2012
Göstərilən məlumatlardan göründüyü kimi, əhaliyə təqdim edilən
ödənişli xidmətin ümumi məbləği 4083355 min manat təşkil etmişdir. Təhlil
aparılan dövrdə göstərilən xidmətin strukturu dəyişməmişdir. Bu
göstəricilər içərisində nəqliyyat, kommunal xidməti və rabitə xidmətinin
rolu daha çoxluq təşkil edir. Ən az xüsusi çəki isə baytarlıq xidmətinin [0,2
%}, bədən tərbiyəsi xidmətinin və idmanın [0,4 ~ 0,6 %), turist xidmətinin
[1,4 - 1,8%] və mədəni xidmətin payına düşür.
1.2. XİDMƏTİN İQTİSADİ XARAKTERİ
VƏ ONLARIN TƏSNİFATI
Xidmət [ingiliscə - Service) - insanın hər - hansı tələbatını ödəyən əmək
fəaliyyətinin səmərəli nəticəsi hesab edilir. Xidmət - maddi formada deyil,
fəaliyyət formasında təqdim edilən nemətdir.
Fəaliyyət sahəsi kimi göstərilən xidmət uzun tarixə malikdir. Daha
qədim xidmətlər sırasına nəqliyyat, maliyyə, mühafizə, təbii, eləcə də
ayrı-ayrı məişət [paltar, ayaqqabı, baş geyimi tikilişi), rabitə, iaşə, ticarət
xidmətlərini daxil etmək olar. Qədim xidmətlər sırasına yeni xidmət növləri
də daxil edilmişdir. Onların meydana gəlməsi bir sıra hallarda elmi - texniki
tərəqqinin [informasiya, telekommunikasiya xidmətinin) inkişafı, digər
hallarda isə əsas xidməti əsaslandırmaq üçün [məsələn, yükdaşı- manın
inkişafı, müxtəlif yükləmə - boşaltma və daşıma xidmətinin yerinə
yetirilməsi tələb olunduğundan) yeni xidmətlər təcrübəyə tətbiq edilir.
Xidmət sahəsinin aktiv inkişaf etməsinə baxmayaraq, onlara və yerinə
yetirilən xidmətin ümumi mal bazarından ayrılmasına gələcəkdə də diqqət
yetirilməsi nəzərdə tutulur. Bütün bu iqtisadi və sosial əhəmiyyətli işlərin
günün tələbləri səviy>^əsində yerinə yetirilməsi, mallar üzrə yeni [texniki
sahədən mürəkkəb olan) ticarət xidmətinin və malların daşınması anında
yarana bilən əlavə, maliyyə, nəqliyyat, informasiya və istehsalın inkişafı ilə
əlaqədar olan zəruri məlumatların artması ilə əlaqədardır. Statistik
məlumatlara nəzər yetirdikdə görmək olar ki, son iki onilliklər ərzində
xidmət sahəsi, iqtisadiyyatın dinamik inkişaf edən
58 ------
bölmələrdən biri hesab edilir.
Xidmət sahəsi mürəkkəb və çoxplanh prosesi özündə formalaşdırır.
Restoran və otellər, idman klublan və tədris müəssisələri, təbbi kliniklalar,
bərbərxanalar və təmir emalatxanaları, turfirmalar və məsləhətxana
şirkətləri, müzeylər, teatrlar, vəkil kontorları - xidmət sahəsinə aid edilir.
Təcrü- bəvi olaraq bütün şirkətlər, təşkilatlar bu və ya digər formada
istehlakçılara öz xidmətini təqdim edir, onların özü isə həmin xidmətlərin
istehlakçısı kimi çıxış edir. Bundan başqa, hal - hazırda xidmətin istehsalı və
təqdim edilməsi istiqamətində ixtisaslaşan xüsusi şirkətlər yaradılır,
genişləndirilir və beynəlxalq standartlara cavab verən formada təşkil edilir.
Müasir təsərrüfatçılıq sistemində xidmət sahəsinin iqtisadi xarakteri
prinsip etibarilə əsasən inzibati - amirlik sistemi şəraitində həmin
xidmətlərin qeyri - istehsal xarakterli əmək fəaliyyətinə aid edilən sahələrin
iqtisadi xarakterindən fərqlənir. İnzibati - planlaşdırma iqtisadİ3^atı
şəraitində xidmətlər, milli gəlir yaratmayan və bu sahədən də ümumilikdə
məişət xidməti sahəsi istisna olunmaqla Azərbaycanın milli gəlirində payı
olmayan, ancaq qeyri - istehsal sahələrinə daxil edilən qeyri -maddi əmək
forması kimi təsnifləşdirilir.
Azərbaycanın Milli uçot sisteminə (uçot və statistika sisteminin
beynəlxalq təcrübəyə keçməsinə qəbul edilməsinə dair Dövlət Proqramı
dairəsində) keçməsi ilə xidmət sahəsi istehsal sahəsinə aid edildi. Əməyin
məhsuldar xarakteri tanındıqdan sonra ölkəmizdə hər iki sahədən (məhsul
istehsalı və xidmət göstərilməsi) xidmət sahəsinin rolu daha da artmışdır. Bu
artım nəinki məhsuldar sahənin formalaşması həm də məişət xidməti sahəsi
əvəzinə əhaliyə ödənişli xidmətin artımı 5 dəfədən də çox olan bir sahənin
yaranması və göstərilməsi ilə bağlıdır. Bunu Azərbaycan təşkilatlarında
göstərilən xidməti əks etdirən 1.4. cədvəlinin məlumatlarından daha aydın
görmək olar.
Cədvəl 1.4-dən göründüyü kimi, Azərbaycan bazarında xidmət
göstərmək fəalİ30^ətini həyata keçirən topdan və pərakəndə ticarət,
avtomobil vasitələri, məişət məmulatları və şəxsi istifadə olunan əşyaların
təmiri ilə məşğul olan təşkilatlar üstünlük təşkil edir. 2012-ci ildə onların
məbləği 1797,6 min manat olmuşdur ki, bu da 2008-ci ilə nisbətən 106,8 %
təşkil etmişdir. Ölkəmizdə mehmanxana və restoranlar nisbətən az-85,9 min
manat olmuşdur. Elmi tədqiqat və elmi araşdırmaları həyata keçirən
təşkilatlar da azlıq təşkil etmiş və onlar 2008-ci ildəki 72,1 min manatdan
2012-ci ildə 45,3 min manata, yəni 62,8 %-ə qədər azalmışdır. Bundan başqa,
təhsil müəssisələrinin, həmçinin kommunal, sosial və şəxsi xidmət göstərən
müəssisələrin sayının da azalması müşahidə edilmişdir. Ölkədə bu cür
hallann əmələ gəl-
məsinin əsas səbəbi təhsil və mənzil - kommunal təsərrüfatında islahatın
aparılması olmuşdur.
Cədvəl 1.4
Azərbaycanda xidmət göstərən müəssisələrin
sayının dəyişməsi
Fəaliyyətin istiqaməti
İ L L Ə R
2008- ci il 2011- ci il 2012- ci il
2008-ci ilə nisbətən 2012-ci
ildə o/o Topdan və pərakəndə ticarət, avtomobil, motosklet, məişət məmulatlan və şəxsi istifadə üçün lazım olan əşyaların təmiri
1682,6 1807,9 1797,6 106,8
Mehmanxana və restoranlar 74,0 84,7 85,9 116,1
Nəqliyyat V'ə rabitə 162,2 214,9 238,0 146,9
Maliyyə fəaliyyəti 95,4 98,9 101,2 106,1
Daşınmaz əmlakla bağlı olan əməliyyatlar, icarə və təqdim edilən xidmətlər
614,2 709,5 775,4 126,2
0 cümlədən Elmi tədqiqat v'ə elmi işləmələr
72,1 49,3 45,3 62,8
Hərbi təhlükəsizliyin Döviət idarəedilməsi və təminatı, zəruri sosial təminat
83,4 99,8 100,3 120,3
Təhsil 170,9 166,2 165,2 96,7
Səhiyyə və sosial xidmətin göstərilməsi
72,6 75,3 75,0 103,3
Sair kommunal v^ə şəxsi xidmətin göstərilməsi
333,9 322,3 315,7 94,6
Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məcmuəsi. B., 2012
Yuxanda, xidmət iqtisadiy>^atı dairəsində sözügedən iş sisteminin aktiv
inkişafı xüsusi olaraq qeyd edilmiş və onların səbəbləri hərtərəfli əhatə
edilmişdir. Bütün bunlar cəmiy>-ətin həyat səviyyəsinin yüksəlməsini göstərir və
sözügedən sahənin inkişaf etdirilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qoymn
Xidmət bazarı, bazar iqtisadiyy'atının ümumi qanunları dairəsində inkişaf
edən vahid mal bazarının prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda
Azərbaycanda xidmət sahəsinin iqtisadiy^^atın hakim inkişaf amili kimi çıxış
etməsini və bu cür inkişafın xüsusilə təqdirəlayiq olm.asmı qeyd etsək,
60
bu, tamamilə yerinə düşən Belə bir şəraitdə xidmət bazarının inkişafı həmin
sahənin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində mühüm rol oynamağa qadirdir.
Heç də təsadüfi deyil ki, qabaqcıl şirkətlərdə ümumi daxili məhsulun
(ÜDM) tərkibində xidmətin payı 2012-ci ildə 80 %-ə çatmışdır. XXI əsrin
birinci on ilində .xidmət sahələrində buraxılan ÜDM-in payı ABŞ-da 74
%-dən 81 %-ə, Yaponiyada 64 %-dən 71 %-ə, Böyük Britaniyada 62 %-dən 80
%-ə qədər artmışdır.
Bu gün ABŞ-da bütün iş fəalİ3^əti ilə məşğul olanların 75 %-i xidmət
sahəsində çalışır. Belə bir şəraitdə bu ölkədə 80 %-dən çox işçi və ali ixtisas
kadrlarının 87 %-i zehni əməklə məşğuldur. Əhalinin istehlak xərclərinin
məbləğində xidmətə çəkilən məsrəflərin payı ABŞ-da 51 %-dən 59 %-ə,
Fransada - 38 %-dən 40 %-ə. Böyük Britaniyada 30 %-dən 48 %-ə,
Yaponiyada 51 %-dən 58 %-ə qədər artmışdır.
Dünyada xidmət ticarəti daha aktiv iştirak edir. Burada həmin sahəyə
qoylan xarici investisiyanın 40 %-dən çoxu birbaşa xidmət sahəsinə
qoyulmuş (əsasən ticarətə, bank .xidmətinə və sığortalanmaya); yeni iş
yerlərinin artması sözügedən xidmət sahəsinin payına düşmüşdür.
Ümumticarət təşkilatının (ÜTT) məlumatına görə son 25 ildə xidmət
ticarəti 3 dəfə artmışdır ki, bu da dünya daxili məhsulunun artım səviyyəsini
üstələyir. Dünyanın xidmət ticarətində sənayenin inkişafı baxımından
maliyyə, telekommunikasiya, informasiya, təhsil və tibbi xidmət sahəsində
üstünlüyə malik olan Şimali Amerika, Avropa eləcə də Yaponiya, Cənubi
Koreyanın təcrübəsi nümunə kimi götürülməlidir. Dünya xidmət ticarətinin
50 %-dən çoxu bu ölkələrin pa>ına düşür*’.
Dünya xidmət bazarında Azərbaycanı möhkəm tərəf kimi xarakterizə
etmək çətindir. Azərbaycanın aparıcı ölkələr - beiməlxalq ticarət xidməti işt-
rakçılarının sırasına daxil olmasına baxmayaraq o, ən başlıca olaraq netto -
idxalçı kimi çıxış edir. Telekommunikasiya, maliyyə-kredit xidməti,
mütəxəssislərin qiymətləndirilməsi üzrə Azərbaycan aparıcı ölkələrdən 1
ildən 20 ilə kimi geri qalır. Hal-hazırda Azərbaycan dünya bazarında
nəqliyyat xidməti sahəsində netto-ixracatçı funksiyasını yerinə yetirir.
Xidmət bazarı, ümumi bazar iqtisadiyyatı qanunları dairəsində inkişaf
edən bir sistem kimi inkişaf edir. Tamamilə aydındır ki, hal-hazırda xidmət
sahəsi Azərbaycan iqtisadi5^atının inkişafının əsasını təşkil edir. Bu cür
şəraitdə inkişaf edən xidmət bazarı durmadan artır**.
Xidmət sahəsində baş verən hadisələrin gedişatının yaxşılaşdırılma-
■ Azərbaycanda xidmə: bazarının inkişafı. Bakı: Elm. 2012. - S. 28
"Yenə orada, s.45
*" H.Rəcəbli. Turizmin inkişafı. Bakı: Elm. 2012
sı, hər şeydən əwəl, xarici investorların qoyduğu qoyuluşlardan asılıdır.
Xarici investorlar üçün işgüzar xidmətlər, vasitəçilik və konsaltinq, reklam
və təhsil üzrə xidmətlər, istehlakçılara xidmət sahəsində isə - ictimai iaşə,
ticarət, mehmanxana sənayesi kimi işgüzar xidmətlər ən çox maraq doğurur.
Bunlardan reklam və təhsil xidməti daha geniş nəzərə çarpır.
Elmi-texniki tərəqqi xidmət sahəsinin dinamik inkişafına şərait
yaradır. Kompyuterləşmə, müasir informasiya texnologiyası, yeni
kommunikasiya vasitələri də burada xeyli yeni xidmətlərin yaranmasını
təsdiq edir. ETT, çox xidmətlərin məsafədən verilməsinin
məhdudlaşdırılması- na və texniki maneələrin aradan götürülməsinə
imkanlar yaradır.
Dövlət - ES üzvləri tərəfindən qəbul edilmiş və 2012-ci ildən
Azərbaycanda tətbiq edilən təsnifata əsasən istehsal təyinatına aid edilən
xidmət sahələri fəaliyyət növləri üzrə 10 qrupa bölünür. Onları
ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:
Bölmə G.Topdan və pərakəndə ticarət: avtonəqli)^at vasitələrinin,
'motosikllərin, məişət mallarının və şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulan
ləvazimatlar;
Bölmə N. Mehmanxana və restoranlar;
Bölmə 1. Nəqliyyat, anbar təsərrüfatı, rabitə;
Bölmə İ. Maliyyə fəaliyyəti;
Bölmə K. Daşınmaz əmlakla bağlı olan əməliyyatlar, icarə və xidmət
göstərmək;
Bölmə L. Dövlət idarəetməsi və hərbi təhlükəsizliyin təmin edilməsi,
sosial sığorta təminatı;
Bölmə M. Təhsil;
Bölmə N. Səhiyyə, sosial xidmət göstərmək;
Bölmə 0. Sair kommunal, şəxsi və kommunal xidmətlər;
Bölmə R Ev təsərrüfatının aparılması üzrə təqdim edilən xidmət.
Göründüyü kimi, təqdim edilən təsnifatda xidmətin əsas
xüsusiyyətləri göstərilmişdir.
Əhaliyə xidmətin ümumazərbaycan təsnifatı (OKUN) aşağıdakı üç
əsas qrup nişanələri üzrə 2 mindən çox xidmət növünü nəzərdə tutur:
1. Yeni istehlak dəyəri yaratmaqla bağlı olan (paltar, ayaqqabı tikmək,
mebel hazırlamaq, fərdi sifarişlə yaşayış evinin tikintisi] xidmətlər;
2. Əwəl yaradılan istehlak dəyərinin bərpa edilməsi ilə bağlı olan
(avtonəqliyyat vasitələrinin, məişət texnikasının, paltarların kimyəvi
təmizlənməsi) xidmətlər;
3. Əhalinin xarici aləmini bilavasitə əhatə edən şəxsi xarakterli (tibbi,
turizm və s.) xidmətlər.
Xüsusi və elmi ədəbiyyatlarda xidmətin təsnifatına digər çoxsaylı
yanaşmalar da təqdim edilir;
1) İstehsalat - lizinq, xidmət, avadanlıqların təmiri və s. xidmətləri.
2) Zehni - injinirinq (mühəndislik], konsaltinq, peşəkar idarəetmə,
maliyyə, hüquqi xidmət, mülkiyyətin qiymətləndirilməsi, infrakommuni-
kasiyon və s. xidmətlər;
3) Bölüşdürücü - ticarət, nəqliyyat, rabitə xidmətləri;
4) Peşəkar - bank, sığorta, reklam və s. xidmətlər;
5) Mənzil təsərrüfatı ilə bağlı olan - camaşırxana, kimyəvi təmizləmə,
turist və s. xidmətlər;
6) İctimai - televiziya, radio, təhsil, idman, mədəniyyət və i.a.
xidmətlər.
Dünyada əqli bazar xidmətləri, digər milli iqtisadiyyatla müqayisədə
çox sürətlə inkişaf edir. Dünya bazarında sözügedən xidmət hələ yeni
formalaşır. Dünya bazarında əqli xidmətin həcmi hər il 50 milyard ABŞ
dolları təşkil edir. Əqli əməyin dünya bazarında satışının artım səviyyəsi ildə
20-24 % arasında tərəddüd edir.
Onun daha yüksək inkişafı. Şərqi Avropada, Çində və MDB
ölkələrində gözlənilir. Əqli xidmət bazarında rəqabətin yüksəlməsi, texnoloji
şirkətlər arasında strateji ittifaqlar yaradılmasına gətirib çıxardır. Proqnoza
görə Azərbaycanda əqli xidmət bazarı ildə 15-25 % artması göstərilir. 2013-cü
ildə onun artımı ÜDM -in 1%- ə qədər ola bilər. Azərbaycanda sahibkarlığın
hərəkətsiz olması hallarında sözügedən bazarın beynəlxalq şirkətlər
tərəfindən sıxışdırılaraq sıradan çıxarması ölkəmizdə orta və kiçik
sahibkarlığın inkişafı üçün çox dərin mənfi hallara gətirib çıxara bilər.
Cədvəl 1.5-də 2010-2012-ci illər ərzində əhaliyə xidmət göstərməklə
məşğul olan sahələrin bölüşdürülməsi haqda məlumatlar təqdim edilmişdir.
Xidmət göstərən sahələr üzrə işləyənlərin sayının təhlili, topdan və
pərakəndə ticarətdə məşğul olanların sabit artmasını təsdiq etməyə şərait
yaradır. Bu fəalİ3^ətin istiqaməti, onun strukturunda məşğul olanların xüsusi
çəkisinin 17,6 % təşkil etməsi ilə əlaqədardır. Təhlil edilən göstəricinin
əhəmiyyətinə görə sonuncu mövqedə mehmanxana və restoran xidməti (1,7 -
1,9 %), maliyyə fəaliyyəti üzrə xidmət (1,3 - 1,7 %] təşkil edir. Buna
baxmayaraq həmin istiqamətli heyətin sayı artmağa me- yil etmişdir.
Cədvəl 1.5
63
2010 - 2012-ci illərdə xidmət göstərən sahələrdə
məşğul olan əhali sayının bölüşdürülməsi
Fəaliyyət istiqamətləri
İ L L Ə R
2010 2012
əhali sayı, min nəfər
yekuna görə % əhali sayı,
min nəfər
yekuna görə %
İqtisadiyyatda - Cəmi 66792 100,0 68474 100.0
Topdan və pərakəndə ticarət, avtonəq- liyyat vasitələri, motosikl, məişət məmulatları və şəxsi istifadə əşyalarının təmiri
11088 16,6 12020 17.6
Mehmanxana və restoran 1163 1.7 1274 1.9 Nəqliyyat və rabitə 5369 8.0 5451 8.0
Maliyyə fəaliyyəti 858 1.3 1132 1.2
Daşınmaz əmlak, icarə və göstərilən xidmət əməliyyatları
4879 7.3 5146 7.5
Dövlət idarəetməsi və hərbi təhlükəsizliyin, məcburi sığortanın təminatı
3458 5.2 3727 5.4
Təhsil 6039 9.0 5980 8.7 Sağlamlıq və sosial xidmət göstərilməsi 4548 6.8 4666 6.8
Sair kommunal, sosial və şəxsi xidmətlərin təqdim edilməsi
2460 3.7 2621
3.8
Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məcmuəsi. B., 2012
Bununla birlikdə tədqiq edilən dövrdə təhsil sistemində həmin
göstərici azalmağa me}^! göstərilmişdir. Ümumi iş yerinin miqdarında
sözügedən sahənin payı 9 % -dən 8,7 % - ə qədər aşağı düşmüşdür.
Yerinə yetirilmiş təhlil nəticəsində biz aşağıdakı: ölkədə xidmət
sahəsində çalışan işçilərin payının hələ iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrdən geri qalır- fikirini söyləyə bilərik. Ona görə də qeyd edə bilərik ki,
xidmət sahəsinin ölkədə inkişafı üçün, istifadə olunmayan ehtiyatları, 0
cümlədən əlavə əmək resurslarının hər bir təsərrüfata cəlb edilməsinə
çalışılmalıdır.
64
1.3. XİDMƏTİN GÖSTƏRİLMƏSİ VƏ ONUN İSTEHLAKININ
UÇOTUNUN TƏŞKİLİNƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Fəlsəfi lüğətdə idrak predmeti, məlum şəraitdə və vəziyyətdə
müəyyən məqsəd üçün tədqiq edilən obyektin xüsusiyyəti və münasibəti
nəzərə alınmaqla təcrübədə qeydi}o^ata alınan və insanın kənardan
fəaliyyətinə daxil edilən bir proses kimi müəyyən edilir. Mühasibat
uçotunun predmeti - təşkilatın fərdi, yaxud ictimai kapitalının hərəkətinə
əsaslanan təsərrüfat fəaliyyətinin bir hissəsi hesab edilir. Bu cür tələbata şərti
olaraq xidmət göstərməklə məşğul olan təşkilatın fəaliyyəti tam cavab verir.
Beləliklə, xidmət göstərilməsinə mühasibat uçotunun predmeti kimi baxıb
ona aid edilən bütün prosesləri nəzərdən keçirmək olar.
Xidmət, məhsul istehsal etmək kimi aşağıdakı altı əsas xarakteri
özündə birləşdirir:
1) duyulmazlıq (yaxud qeyri-maddilik);
2) bölünməzlik (yaxud istehsal və istehlak prosesinin eyni vaxtda baş
verməsi);
3) dəyişməzlik (yaxud təqdim edilən xidmətdə qeyri-sabitlik);
4) mühafizəsizlik (yaxud sonradan satmaq və istehlak etmək üçün
anbarda mövcud olan qeyri-mümkünsüzlük);
5) xidmətin göstərilməsi (yaradılması) prosesində istehlakçının
bilavasitə iştirakı;
6) göstərilən xidmətin 3mksək səviyyədə diversifikasiyası (bax cədvəl
1.6-ya).
Cədvəl 1.6 vasitəsilə göstərilən xidmət sahələrində təşkil edilən
mühasibat uçotunun xüsusiyyətini ilk iki nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirək.
Duyıılmazlıq (qeyri-maddilik). Xidməti aparmaq, sınamaq, his-
setmək, eşitmək, yaxud işləmək qeyri-mümkündür. Xidmətin baş verməsinə
qədər onun istehlakını, hətta xidməti hər hansı bir tərəfə həmin anda
göstərdikdən sonra da qiymətləndirmək olmur. Xidmətin duyulması,
istehlak üçün ən problemli bir məsələ hesab edilir. Burada xidmət alanın
hansı xidməti almasını müəyyən etmək olduqca çətindir. Xidmət,
mülkiyyətə keçmir. Göstərilən xidməti anbarda yerləşdirmək də qeyri -
mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq xidmət sahələrində, onların,
mühasibat uçotunda 204 "Hazır məhsul" hesabı tətbiq olunmur.
‘ Философский словарь/под- ред. М.М.Розенталя - 3-е изд.-М.: издательство
политической литературы, 1999. - С. 326
65 ------
Cədvəl 1.6 Sənaye məhsul və xidmətlərinin müqayisəli
xarakteristikası
Sənaye məhsulunun xüsusiyyətləri
Xidmətin
xüsusiyyətləri
Hissedilmə qabiliyyətli məhsul Du3mmlu (qeyri-maddi) xidmətlər
Məhsulun istehsalı, mühafizəsi və istehlakı, müstəqil prosesi özündə əks etdirir.
Bölünməzlik (xidmətin istehsal və istehlakı prosesinin eyni vaxtda apaniması)
İstehlak riski aşağı olan yüksək sabit ke3dıyyətli məhsul
Xidmət keyfiyyəti çoxlu subyektiv amillərdən asılı olduğundan ona olan risk yüksək olur.
Hazır məhsulun anbarda mühafizəsi mümkündün
Xidmətin anbarda mühafizəsi qeyri-mümkündür.
Məhsulun istehlakçısı, onun hazırlanması prosesində iştrak etmir.
Xidmətin istehlakçısı, onun bilavasitə göstərilməsi prosesində iştirak edir.
Hazırlanan məhsul çeşidini qeyri-in- tensiv səviyyədə yeniləşdirmə
Göstərilən xidmətin yüksək səviyyədə diver- sifikasiyası.
Bölünməzlik (istehsal və istehlak prosesinin eyni vaxtda baş
verməsi). Burada ilk dəfə məhsul istehsal olunur, sonra, bir qayda olaraq,
anbara yığılır və onun ardınca həmin məhsullar satılır və istehlak edilir,
xidmət isə hər şeydən əvvəl, ilk anda satılır və ancaq bundan sonra həmin
satış, xidmətin göstərilməsini təsdiq edir (şəkil 1.1). Bu səbəbdən xidmət
sahəsinin mühasibat uçotunda 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin
uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarından aktiv istifadə edilir.
Adətən, xidmətin özü onun təqdim edildiyi günədək mövcud olmur.
Buna görə xidmətin ke}^iyyətini, göstərilməyənə qədər qiymətləndirmək
qeyri-mümkündür. Müqa3nsə üçün qeyd edək ki, göstərilən xidmətdən
alınan qazanc, göstərilən və alınan nəticə kimi aparıla bilər. Məsələn, təhsil
xidməti almaq məqsədilə ali məktəbə daxil olmaq istəyən tələbə həmin
prosesi qurtardıqdan sonra öz sənətini (karyerasını) 3^axşılaşdırmağı ümid
edir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, abituriyentin bu gözləməsini, ancaq,
seçilən və səmərəli təşkil olunan vaxt, doğrulda bilər. İnsan teatra bilet
alarkən ondan əqli, yaxud estetik zövq almağı nəzərdə tutur. Bu cür zövqün
alınıb alınmaması (yəni göstərilən xidmət) qurtardıqdan sonra məlum ola
bilər.
Xidmətin çoxlu miqdarda göstərilməsi, ancaq sifarişçinin (bərbərin,
təhsilin, konsaltinqin, idmanın və i.a.) iştrak etməsi hallarında mümkündür.
Digər xidmətlərdə (avtomobilin, məişət, kimyəvi təmizləmə, camaşırxana və
s. texnikanın göstərilməsində) müştərinin iştirakı tələb olunmur. Lakin
bütün hallarda istehsal və xidmətin istehlakı ayrılmaz şərt hesab edilir.
Şəkil 1.1. Məhsul və xidmətlərin həyati silsilə mərhələlərinin
müqayisəsi
Çox hallarda göstərilən xidmət prosesi, istehlakçısının (məsələn, tibbi,
vəkil və i.a. xidmətin göstərilməsi) iştirakı ilə yerinə yetirilir. Bu cür halda
xidməti, istehlak edənlərlə bilavasitə əlaqədə olan heyətin diqqətlə
seçilməsinə, hazırlanmasına və öyrədilməsinə xüsusi diqqət yetirmək
lazımdır.
Xidmətin göstərilməsi prosesi prinsip etibarı ilə məhsul istehsalı
prosesindən fərqlənməyən istehsal prosesidir. Xidmətin göstərilməsi: işçilər
tərəfindən zəruri xidmətin göstərilməsində, material, (xammal, əsas və
köməkçi material, dəstləşdirici məmulat) xərcinin istehlak edilməsinin, əmək
vasitələrindən (istehsal və ofis ləvazimatlarından, xüsusi texnoloji
avadanlıqlardan, texniki vasitələrdən) istifadənin, göstərilən xidmətin
müştəriyə çatdırılmasının yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Bundan başqa,
xidmət göstərilməsi prosesi öz növbəsində digər xidmətlərin xüsusilə
kommunal xidmətlərin göstərilməsini də tələb edir. Bu isə məhsul
istehsalında olduğu kimi xidmətin, mühasibat uçotunu təşkil etmək üçün
istehsalat hesablarından: 201 "Material ehtiyatları", 431, 531 "Malsatan və
podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor borcları", 177, 538 "Digər
uzun/qısamüddətli debitor/kreditor borcları", 112 "Torpaq, tikili və
avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) köhnəlməsi", 202 "İstehsalat məsrəfləri" və s.
hesablardan istifadə etmək zəruriyyəti yaranır.
Müxtəlif növlü xidmətin göstərilməsi, istehsalat məsrəflərinin
özünəməxsus struktura malik olmasını deməyə bizə əsas verir. Buna görə
həm istehsalat məsrəflərinin həm də xidmətin maya dəyərinin
hesablanmasında uçot və kalkulyasiyanın metodlarının seçilməsinə diqqət
yetirmək lazımdır (bax cədvəl 1.7).
67
Cədvəl 1.7
2012-ci ildə göstərilən a5a*ı-ayn xidmət növlərinin maya dəyərinin strukturu
Xidmət növləri
u « c: o
o C M •m* 03
0 cümlədən
1 0m 0* n >
^ m S n ̂ "r"
X Si
onlardan
'ws B
:0 B C ■ r o ^ SM R M B o *■ — R B
R ‘S5 R N S u C s R
R SM (A R S im R Vi
n
«.s S 3 s« X B
cr R U R B R
’İT o> B V
Topdan və pərakəndə ticarət, avtomobil maşınlarının, motosikletlərin, məişət məmulatlarının və şəxsi istifadə ləvazimatlarının təmiri
100 49,4 16,0 0.7 0.7 12,9 9.7 25,6
Mehmanxana və restoran 100 38,0 31,9 0.5 2.0 26,1 2,9 27,8
Nəqli3^at və rabitə 100 39,6 8.9 9.3 3.4 20,5 9,1 26,5
Daşınmaz əmlakla bağlı əməliyyatlar, icarə və təqdim edilən xidmət
100 31,9 17,9 1,0 2.5 31,4 4.3 26,4
Dövlət tənzimlənməsi, hərbi təhlükəsizliyin təminatı, sosial təminat öhdəlikləri
100 22,8 18,7 2.1 1,8 44,4 2,2 21,5
Təhsil 100 13,4 6.2 1,4 2,3 47.0 2,2 28,4
Səhİ3yə və təbii xidmətin təqdim edilməsi
100 33,7 22,7 2,2 3,4 35,0 4.4 19,4
Sair kommunal, sosial və digər şəxsi xidmətlər
100 21,6 8,6 2,9 2,3 29,8 4,5 38,5
Mənbə. Azərbaycanın illik rəsmi statistik məcmuəsi. Bakı, 2012
Cədvəldə verilən məlumatların təhlili bir sıra material tutumlu
istiqamətləri özündə formalaşdırıb konkret nəticəyə gəlməyə şərait yaradır.
Hər şeydən əvvəl, bu istiqamətlər - topdan və pərakəndə ticarət,
avtonəqliyyat, motosiklet, məişət məmulatları və şəxsi istifadə üçün
istifadədə olan əşyaların təmirinə aparılan xidmətdən ibarətdir. Material
məsrəflərinin ümumi məbləğdə payı 49,4 % təşkil edir. Mehmanxana və
restoran biznesində göstərilən xidmətin material tutumu (38,0 %}, nəqliyyat
və rabitə xidməti (3.9,6 %}, səhiyyə xidməti (33,7 %] təşkil edir.
Xidmətin digər hissəsi daha əməktutumludur. Məsələn, ayırmaya
68
aparılan hesablama ilə birlikdə əməyin ödənilməsi məsrəfləri: təhsil fəa-
li)7^əti üzrə - 56 %; dövlət idarəedilməsi və sosial təminata öhdəliklər üzrə -
53,5 %; səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi üzrə - 42,5 % təşkil edir. Bu
cür vəzi3^əti, qeyri-müstəqim məsrəflərin kalkulyasiya obyektləri arasında
bölüşdürülməsi zamanı kalkulyasiya hesablaması prosesində nəzərə almaq
zəruridir.
"Yerinə yetirilən iş" xidmət göstərmənin əsas və aparıcı prosesi
olduğundan həmin sahənin mühasibat uçotunda 533 "Əməyin ödənişi üzrə
işçi heyətinə olan borclar", 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər"
hesablarından istifadə etmək zəruriyyəti meydana çıxır. Hər hansı bir şəxs,
həqiqətən xidmət təqdim etmişdirsə o, göstərilən xidmətin bir hissəsi hesab
edilir. Bu cür xidmətə - muzeyə səyahət xidmətini misal göstərmək də olar.
Bu zaman burada səyahətçi xidmət göstərmək üçün muzey barədə hekayə
söyləməklə öz işini yerinə yetirir. Lakin səyahətçi (xidmətin istehlakçısı]
olmadığı hallarda sözügedən xidməti göstərməmək olar.
Müə3^ən nüanslar (incəliklər], təqdim edilən xidmətin keyfi3/yətinə
təsir edən amillərin təhlilinin nəticəsini öyrənən zaman da baş verir. Çıxış
materiallarının keyfiyyət göstəriciləri ilə yanaşı, onların işlənməsinin texniki
reqlamentinə riayət edilməsi, xidmət göstərən icraçının ixtisas səvi30^əsi, bir
sıra hallarda isə xidmətin keyfiyyəti onun satıcısına və istehlakçısına təsir
göstərir. Məsələn, təcrübə göstərir ki, tibbi yoxlama müayinə xidmətindən
keçmək üçün hazırlıq prosesini ciddi qəbul edən istehlakçının müayinə
nəticəsi daha etibarlı və dəqiq olur. Göründüyü kimi, oxşar vəziyyət ənənəvi
mühasibat uçotu sistemində qəbul edilə bilməz, lakin onlar tibb
müəssisəsinin daxili idarəetmə hesabatında qeydiyyata alınmalıdır.
Alıcı, müəyyən şəraiti nəzərə almaqla müvafiq qanunvericiliyə uyğun
olaraq məhsul alıb, onu mağazaya qaytara, yaxud digər məmulata dəyişdirə
bilər. Xidməti qaytarmaq qeyri-mümkündür, ancaq onu qəbil edilən
xidmətdən imtina etmək olar.
Xidmət göstərməyi üzərinə götürən sahə, özünəməxsus ərazi
seqmentinə malikdir. Xidmətin təqdim edilmə formaları, məzmunu, ona
olan tələbat, həmin prosesi göstərən təşkilatın iş şəraiti, konkret bazarı əhatə
edən ərazinin xarakterindən birbaşa asılıdır. Xidmətin bu xüsusiyyəti
təşkilatın mühasibat uçotu və hesabatının seqment informasiyalarını,
bölmələrdə hazırlanmış əməliyyatlar və coğrafi seqmentlər üzrə məmulatları
formalaşdırmağı nəzərdə tutur.
Xidmət göstərməklə əlaqədar olaraq çəkilən məsrəflər, məhsul
istehsalında olduğu kimi istehsal prosesində formalaşan analoji
əməliyyatlardan, əsasən fərqlənməyən normalaşdırma və planlaşdırma
prinsipinə uyğun qə
bul edilir. Məhz bu səbəbdən xidmət göstərən təşkilat, büdcənin
hazırlanması və sonradan onların istifadəsinə nəzarətin aparılması
probleminə çox ciddi yanaşır. Belə bir səmərəli işi təşkil etmək üçün, plan və
həqiqi təhlil aparılmalı və müəyyən edilən kənarlaşmaların səbəbləri
araşdırılmalıdır. Hal-hazırda 3hiksək bazar rəqabətini nəzərə alan xidmət
göstərən təşkilat, qəbul edilən bu və ya digər idarəetmə qərarının iqtisadi
nəticəsini proqnozlaşdıraraq idarəetmə təhlili aparıb qarşısına qoyduğu
məqsədə nail olur. Bir sıra hallarda təhlildə tələb olunan plan
informasiyaları, təşkilatın idarəetmə uçotunun hesablarında əks etdirilir.
Bunun üçün xüsusi büdcə hesabları idarəetmə uçotunun işçi hesablar
planına daxil edilir.
Texniki cəhətdən mürəkkəb olan istehsalatda, xidmətin satış anı
təqdim edilən (alınan) xidmətin qəbuluna dair ikitərəfli imza edilmiş aktla
rəsmiyyətə salınır. Mühasibat uçotu nöqteyi - nəzərindən göstərilən
əməliyyat 601 "Satış" hesabının tətbiq edilməsini zəruri edir. Adətən xidmət
göstərən təşkilat, əksəriyyət hallarda vergi ödəyicisi hesab edildiyindən
onların mühasibat uçotu sistemində 521 "Vergi öhdəlikləri" və 522 "Sosial
sığorta və təminat üzrə öhdəliklər" hesablarından istifadə edilməlidir.
Bir sıra hallarda xidmət göstərmək prosesi bir neçə hesabat dövrünü
əhatə edərək uzunmüddətli ola bilər. Sözügedən proses əsasən ali məktəb
tərəfindən təqdim edilən təhsil xidməti, stomatoloji klinikanın göstərdiyi
protezləmə xidməti və i.a. üçün xarakterikdir. Bu cür halda xidmət göstərən
təşkilatın balansında uçotun aparılması üçün 202 "İstehsalat məsrəfləri"
hesabından istifadə edilməsi nəzərdə tutulan "Bitməmiş istehsalat" maddəsi
meydana gələ bilər.
Xidmət sahəsi, istehlak riskinin yüksək səviyyəli olmasını fərqləndirir.
Xidmətin əsas xarakteri: keyfİ3^ətə duyulmazlıq, dəyişməzlik olmasından və
buna görə də onların sənaye mallarına nisbətən baş verən riskin istehlak
riski ilə müqayisə edilməsinə şərait yaratmasından ibarətdir. Duyulmazlıq,
potensial istehlakın, məsələn, alınmasına və istifadə edilməsinə qədər nəyin
alınmasım görməyən, yaxud ona toxunmayan bir ifadəni əhatə edir.
"Dəyişməzlik" kateqoriyası ilk növbədə insan fəaliyyətindən asılı
olduğundan, standartlaşdırılması aparıla bilən məhsul istehsalından fərqli
xidmətin göstərilməsindən əmələ gələn risk, bir çox səbəblərdən asılı olaraq
dəyişir.
Risk, xidmətin istehlakı prosesində etibarlı zəmanətin olmaması ilə
əlaqədar ola bilər. Malı tələbata cavab vermədikdə qaytarmaq olur.
Keyfiyyətsiz tibbi xidmət, yaxud təhsil xidməti göstərildikdə isə həmin
xidməti qaytarmaq olmur. Göstərilən vəziyyət, xidmət sahəsində işləyən
təşkilatların fəali3^ətini qeyri-maliyyə meyarı çərçivəsində aktiv istifadə
etməyə şərait yaradın Bu zaman idarəetmə uçotu sistemi dairəsində toplanan
"göstərilən xidmətdən müştərinin razılaşması", "müştərinin firmaya olan
sədaqətliliyi" göstəriciləri ön plana çəkilir.
Xidmət sahəsinin digər xüsusiyyəti onların fərqləndirilməsinin, yəni
xidmətə olan tələbatın şəxsləndirilməsi və fərqləndirilməsinin yüksək
səviyyədə olmasından ibarətdir. Tələbatın strukturunun mürəkkəb- li)d,
fəaliyyət göstərən təşkilat dairəsində yeni, qeyri-standart xidmətin meydana
gəlməsinə şərait yaradır. Yeni xidmətin axtarılıb tapılması, onları göstərən
təşkilat üçün davamlı proses hesab edilir. Bu cür şəraitdə idarəetmə
uçotunda, kalkulyasiya metodundan istifadə etmək üçün məsrəflərin və
nəticələrin analitik uçotunun rolu artır.
Xidmət göstərən təşkilatın fəaliyyətində sifariş metodu daha gen^ş
yayılmışdır. Sözügedən xidmətin aiqoritmini tətbiq etməklə alınan nəticəni
şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar (şəkil 1.2].
Şəkil 1,2. Məsrəflərin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyasının
sifariş metodunun tətbiqi mərhələsi
Hazırlıq mərhələsində təşkilatın ümumilikdə və fəalİ30^ətin növləri
dairəsində inkişafı planlaşdırılır. Burada hər bir bölmə tərəfindən yerinə
yetirilən və bir qayda olaraq, ondan istifadə etməyə imkan yaradan bir neçə -
planlı həm də sifarişlərin formalaşmasına hərtərəfli köməklik göstərən
əməliyyatları əks etdirən istehsalat qrafiki tərtib edilir. Bu mərhələdə büdcə
tarifləri də hesablanıb müə5^ən edilir.
Sifarişin ye rinə yetirilmə mərhələsi sifarişin yerinə yetirilməsinə dair
müştərinin [sifarişçinin] tələbinin qəbulundan başlayır. Bu zaman sifariş
edilən obyektin adı, onun keyfiyyət və miqdar xarakteristikası, işin yerinə
yetirilmə müddəti, qiyməti və digər zəruri şərtlər və rekvizitlər göstərilən
müqavilə bağlanılır. Bu müqaviləyə əsasən fərdi nömrə (kod, yaxud sifarişin
şifri] sifariş haqda məlumat, yerinə yetirilən işin həcmi göstərilən sifariş
açılır, onların qısa xarakteristikası verilir, hansı struk
71
tur bölmə tərəfindən və hansı müddətə yerinə yetirilməsi göstərilir. Bundan
başqa, həmin müqavilədə işin plan maya dəyəri, satış qiyməti və digər
informasiyalar əks etdirilir. Sifariş, məlum sifarişin yerinə yetirilmə
prosesində iştrak edən bölmələrin sayına müvafiq olaraq xüsusi blankda
tərtib edilir. Avtomatlaşdırılmış uçot sisteminin təşkili şəraitində xidmət
göstərən təşkilatlarda, nəinki kağıza qənaət həm də baş verən proseslərdə
səhvin və itkinin əmələ gəlməsinə imkan verməyən elektron sənədlərdən
istifadə edilə bilər. Bu zaman rəsmiyyətə salınası sənədlərin surəti birbaşa
(müstəqim) məsrəflər haqda məlumatları özündə əks etdirən analitik uçot
kartı açmaq üçün mühasibatlığa daxil olur. Sözügedən kartdakı müstəqim
məsrəflərin göstəricilərini özündə əks etdirən məmulatların sifariş şifrəsi
göstərilməli və onun vasitəsilə iş prosesi üzərində nəzarət təşkil olunmalıdır.
Sifariş kartı məlum sifarişə çəkilən məsrəflər haqda məlumatları özündə əks
etdirən uçot registrlərinin açılmasına xidmət edir. Hər bir sifarişə ayrı 202
"İstehsalat məsrəfləri" zəruri hallarda isə 202/10 "Köməkçi istehsalat" analitik
hesabı açılır və onlar əsasında sifarişin hərəkətinə nəzarət təşkil olunur.
Beləliklə, sifarişin yerinə yetirilmə prosesində bütün məsələlər 202 və 202/10
nömrəli analitik hesablarda toplanır və onlar sifariş bağlanana qədər
bitməmiş istehsal kimi əks etdirilir.
Sifariş yerinə yetirildikdən və ona dair müstəqim məsrəflər təyin
edildikdən sonra sifariş üzrə qəbul edilmiş bölüşdürmə bazasına əsasən
çəkilmiş məsrəflər öz aidiyyatma uyğun bölüşdürülür. Bundan sonra sifariş
metodunun tətbiqinin - sifarişin maya dəyərinin qiymətləndirilməsinin son
mərhələsi başlayır. Bu mərhələ dairəsində bütün müstəqim və qeyri -
müstəqim məsrəfləri toplamaqla çəkilmiş məsrəflərin məcmuu (sifarişə dair
bütün məsrəflər - 202, 202/10 hesabların debet dövriyyəsi) müəyyən olunur
və nəticədə operativ idarəetmə qərarı qəbul etmək üçün şərti - həqiqi maya
dəyəri formalaşır. Beləliklə, kalkulyasiyanın sifariş metodu dairəsində
məsrəflərin dolayı yolla bölüşdürülməsi bir neçə mərhələdən: məsrəflərin
bölüşdürülməsi üçün obyekt və bölüşdürmə bazası seçilir, büdcə tarifi və
ona uyğun qeyri-müstəqim məsrəflərə aid edilən məbləğ müəyyən edilərək
hər bir sifarişin maya dəyəri təyin olunur. Buradan göründüyü kimi,
məsrəflərin sifariş metodu ilə müəyyən edilməsi zamanı, ilk növbədə,
hesablama mərhələsi, sonra isə məsrəflərin sifarişlərə silinməsi mərhələsinə
riayət olunmalıdır.
72
BOLMƏ 2
TURİZM XİDMƏTİNDƏ
MÜHASİBAT UÇOTU
2.1. TURİZM XİDMƏTİNİN MƏZMUNU,
İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONLARIN
ROLU Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Assambleyasının 1975- ci il
tövsiyəsinə əsaslanmaqla ümumdünya turist təşkilatının müəyyən edilməsinə əsasən turizm (fransız tour sözündən gətürülmüş) bu və ya digər aktiv istirahətin - səyahətin bir növünü özündə əks etdirir. Turist xidmətinin məzmunu müxtəlif xidmət yığımından ibarət olan, turun satışı və istehlakının formalaşmasını təşkil etməkdən ibarətdir.
Turun gedişatı aşağıdakı kimi planlaşdırıla bilər: • müalicə; • təhsil; • ekskursiya, idman və digər tədbirlərin aparılması. Turizm növlərinin təsnifatını cədvəl 2.1-də görmək olar.
Cədvəl 2.1 Turizmin təsnifatı
Təsnifat nişanələri Turizmin növləri Turun-turist səyahətinin əsas məqsədi
İşgüzar İdman Səyahət Tədris Ekoloji
Turda iştirakçıların sayı Fərdi Ailəvi Qrup
Səyahətin coğrafiyası
Çıxış (Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan şəxsin digər ölkəyə səyahət etməsi) Daxili (Azərbaycanda daimi yaşayan şəxsin ölkənin daxilində səyahət etməsi) Giriş (Rezident olmayan şəxsin Azərbaycan üzrə səyahət edilməsi)
Hərəkət üsulu
Dəniz kruizi (istiqaməti) Çay kruizi (istiqaməti) Avtoturizm (istiqaməti) Qarışıq turizm (istiqaməti)
Aktivlik səviyyəsi Aktiv (dağ və qayalara dırmaşma, dağ velosipedi ilə gəzinti, digər fiziki yükün yerinə yetirilməsi) Passiv
74
Məlum nişanələr üzrə turizm (səyahət) növünün seçilməsi həyat
tərzindən asılıdır. Təsdiq olunmuş ümumi qayda və prinsipə görə gündəlik
işin aktivliyi sakit istirahətin seçilməsindən birbaşa asılıdır. Məhz bu
səbəbdən əqli əməklə məşğul olan və mürəkkəb - passiv işi yerinə yetirən
insan fiziki yükü yerinə yetirir, "ruhi sarsıntı" keçirir və bu cür hallan bərpa
etmək üçün sözügedən turizm (səyahət) növündən istifadə edir.
Cədvəl 2.1-dən göründüyü kimi, turizm bazarı müxtəlif tələbatdan,
istəkdən, maraqdan, turistin dünyagörüşündən asılı olaraq inkişaf edir.
Bu xidmət sahəsində müştərinin bəhanələrini müəyyən edən halları
təyin etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bəhanələrdən (hərəkətlərdən) asılı
olaraq Amerika alimləri hərəkətdə olan turistləri altı kateqoriyaya bölürlər:
• adi həyatdan qurtarmağa çalışanlar;
• ailə və dostlarla ünsiyyət qurmağa çalışanlar;
• ekoloq-təbiətçilər;
• sadəcə olaraq həvəskarların yerini dəyişdirənlər;
• vəziyyətin gərgin olmasını hiss edən həvəskarlar.
Turist xidmətinin həyata keçirilməsinin müəyyən edilməsinə maliyyə
nəzarəti, müştərinin səhhətinin vəziyyəti və digər amillər də təsir göstərə
bilər.
Turizm xidmətinin xarici və daxili əhəmiyyətini nəzərə alan
Azərbaycan Respublikası onun Respublikada təşkilini və inkişafını təmin
etmək üçün ölkə prezidenti Ulu Öndər Heydər Əliyevin 04 iyun 1999-cu ildə
imzalandığı Qanun qəbul edilmişdir. (Qanun dərs vəsaitinə tamlıqla əlavə
edilir).
75
«TURİZM HAQQINDA»
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU
Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında turizm bazarının hüquqi
əsaslarının bərqərar edilməsinə yönəldilmiş dövlət siyasətinin prinsiplərini,
turizm fəaliyyətinin əsaslarını müəyyən edir və turizm sahəsində meydana
çıxan münasibətləri tənzimləyir, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən
vasitələrdən biri kimi turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması
qaydasını müəyyənləşdirir.
Maddə 1. Əsas anlayışlar
Bu Qanunda istifadə edilən anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:
turizm - Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, əcnəbilərin və
vətəndaşlığı olmayan şəxslərin müvəqqəti olacağı ölkədə (yerdə) ödənişli
fəaliyyətlə məşğul olmamaq şərtilə istirahət, sağlamlaşdırma, tanış olma,
idraki (tarix və mədəniyyət sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə
(vəzifə borclarının icra edilməsi istisna olmaqla), idman və dini məqsədlərlə
daimi yaşayış yerlərindən müvəqqəti getmələri (səyahətləri);
• turist - istirahət, sağlamlaşdırma, tanış olma, idrakı (tarix və mə-
dənİ3^ət sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə (vəzifə borclarının icra
edilməsi istisna olmaqla), idman və dini məqsədlərlə getdiyi ölkədə (yerdə)
ödənişli fəali3^ətlə məşğul olmamaq şərtilə, 24 saatdan 12 ayadək müddətdə
müvəqqəti olan şəxs;
• tur - konkret müddətdə konkret marşrut üzrə fərdi və ya qrup
halında səfərdən ibarət olan, turizm məhsulunun vauçer şəklində satılan
forması;
• turizm yollayışı - ciddi hesabatlı blank olub, proqramla nəzərdə
tutulmuş xidmətlərin ödənildiyini təsdiq edən sənəd;
• turizm vauçeri - xarici turistlərə xidmət göstərilməsi və firma ilə
qarşılıqlı ödəmələr aparılması üçün əsas olmaqla, turun tərkibinə daxil olan
xidmətlər üzərində turistin hüququnu müəyyənləşdirən və xidmətlərin
göstəriləcəyi faktını təsdiq edən sənəd;
• turagent - turoperator tərəfindən turların satışı, turizm məhsulunun
hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə vasitəçilik fəaliyyəti göstərən fiziki və ya
hüquqi şəxs;
• turagentlik - turizm və ekskursiya yollayışlarının satışı, habelə
turizm - ekskursiya fəaliyyətinin təşkili üzrə (informasiya, reklam,
marketinq və s) digər xidmətlər göstərilməsi ilə məşğul olan vasitəçi təşkilat;
• turizm məhsulu - turistlərə göstərilən xidmətlər kompleksi
(turistlərin yerləşdirilməsi, daşınması, yeməyi üzrə xidmətlər kompleksi,
ekskursiya, həmçinin bələdçi (bələdçi-tərcüməçi) xidmətləri və səfərin
məqsədlərindən asılı olaraq göstərilən digər xidmətlər); • turizm fəalİ3^əti - turoperator və turagent fəaliyyəti, habelə
səyahətlərin təşkili üzrə digər fəaliyyət; • ekskursiya fəali3^əti - turoperatorun müddəti 24 saatdan çox
olmayan və turistlərin yerləşdirilməsi (gecələməsi) xidmətini nəzərdə tutmayan turizm məhsulunun formalaşdırılması, hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə fəaliyyəti;
• daxili turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri;
• xarici turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan vətər^aşla- rın və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin başqa ölkəyə səyahətləri;
• gəlmə turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşamayan vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri;
•sosial turizm - sosial ehtiyaclar üçün dövlətin ayırdığı vəsaitdən yardımlanan səyahət;
• özfəaliyyət turizmi - yerdəyişmənin aktiv üsullarından istifadə olunmaqla, turistlər tərəfindən sərbəst təşkil edilən səyahətlər;
• turizm ehtiyatları - səfər edilən ölkənin (yerin) təbii, mədəni, tarixi, sağlamlaşdırma obyektləri və turistlərin ayrı-ayrılıqda və ya kompleks halında tələb və ehtiyaclarını təmin edə bilən, onların fiziki və mənəvi qüvvələrinin bərpası və inkişafına kömək edə bilən digər obyektlər məcmusu;
•turizm infrastrukturu - turizm məhsulu istehsalı təşkilinin kompleksli sistemi və yaxud mehmanxana və digər yerləşdirmə-yerdəyişmə, nəqliyyat vasitələrinin, ictimai iaşə, əyləncə obyektləri və vasitələrinin, tanış olma, idraki, iş-peşə, sağlamlaşdırma, idman və digər təyinatlı obyektlərin, turoperator və turagent fəalİ3^ətini həyata keçirən ixtisaslaşdırılmış müəssisə və təşkilatların, həmçinin ekskursiya və bələdçi) bələdçi-tərcüməçi) xidmətləri göstərən təşkilatların məcmusu;
• turizm məhsulunun hərəkətə gətirilməsi - turizm məhsulunun satışına yönəldilmiş tədbirlər kompleksi (reklam, ixtisaslaşdırılmış sərgilər, yarmarkalarda iştirak, turizm məhsulunun satışı üzrə turizm informasiya mərkəzlərinin təşkili, kataloqların, bukletlərin və s. nəşri).
Maddə 2. Turizm haqqında qanunvericilik
Turizm haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasına əsaslanır və bu Qanundan, Azərbaycan Respublikasının
digər normativ hüquqi aktlarından və tərəfdar çıxdığı beynəlxalq
müqavilələrdən ibarətdir.
77
Maddə 3. Turizm fəali3^ətinin dövlət tənzimlənməsi
1. Dövlət turizm sahəsində:
1.1 turizm fəaliyyətinə kömək edir və onun inkişafı üçün əlverişli
şərait yaradır;
1.2 turizm fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müə}o^ən edir və onun
həyata keçirilməsinə kömək edir;
1.3 Azərbaycan Respublikası haqqında turizm üçün əhəmiyyətli bir
ölkə kimi təsəvvür formalaşdırır.
2. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsas məqsədləri
aşağıdakılardır:
2.1. turistlərin səyahətləri zamanı istirahət, yerdə3hşmə azadlığı və
digər hüquqlarını təmin etmək;
2.2. ətraf mühiti (təbiəti) qorumaq;
2.3. turistlərin səyahətləri zamanı onların tələbatlarını təmin edən
turizmin infrastrukturunu inkişaf etdirmək, yeni iş yerləri yaratmaq,
dövlətin və onun vətəndaşlarının gəlirlərini artırmaq;
2.4. beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdirmək, turizm baxış obyektlərini
qoruyub saxlamaq, təbii, tarixi və mədəni irsdən səmərəli surətdə istifadə
etmək.
3. Turizm fəalİ30^ətinin dövlət tənzimlənməsinin üsulları
aşağıdakılardır:
3.1. turizm infrastrukturu sahəsində münasibətlərin təkmilləşməsinə
yönəldilmiş normativ hüquqi aktların qəbul edilməsi;
3.2 daxili və dünya turizm bazarlarında turizm məhsulunun hərəkətə
gətirilməsinə kömək göstərilməsi;
3.3 turistlərin hüquq və maraqlarını müdafiə etmək, onların
təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
3.4. turizm infrastrukturu sahəsində xüsusi razılığın verilməsi,
standartlaşdırma və turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması;
3.5. turizmin inkişaf etdirilməsi üzrə məqsədli dövlət proqramlarının
işlənib hazırlanması;
3.6. turizm infrastrukturuna investisiya qo3mluşu, o cümlədən xarici
investorların cəlb olunması üçün əlverişli şərait yaradılması;
3.7. turizm fəaliyyəti sahəsinin kadr təminatına kömək edilməsi;
3.8. turizm infrastrukturu sahəsində elmi tədqiqatların inkişaf
etdirilməsi;
3.9. Azərbaycan turistlərinin, turoperatorlarınm, turagentlərinin və
onların birliklərinin beynəlxalq turizm proqramında iştirakına şərait
yaradılması;
3.10. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən
olunmuş digər üsullar.
Maddə 4. Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri
1. Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri aşağıdakılardır:
1.1. turizm sahəsində dövlət siyasətinin əsaslarını və bu sahənin əsas
istiqamətlərini müəyyənləşdirmək;
1.2. turizmin inkişafına dair dövlət proqramını işləyib hazırlamaq;
1.3. turizmin normativ bazasını işləyib hazırlamaq;
1.4. turizmdə sahələrarası və regionlararası fəaliyyəti
əlaqələndirmək;
1.5. Azərbaycan Respublikasını xaricdə əhəmiyyətli turizm ölkəsi
kimi tanıtmaq məqsədilə informasiya şəbəkəsi yaratmaq;
1.6. beynəlxalq turizm təşkilatlarında Azərbaycan Respublikasının
nümayəndəliyini təşkil etmək, turizmin inkişafına dair beynəlxalq
proqramın işlənib hazırlanmasında iştirak etmək, turizm sahəsində
əməkdaşlıq üzrə müqavilələr bağlamaq və onların həyata keçirilməsi
mexanizmini işləyib hazırlamaq;
1.7. ərazi-turizm ehtiyatları kimi qəbul edilmiş obyektlərin
qorunmasını və fəaliyyətini təşkil etmək;
1.8. turizm sahəsində peşə-ixtisas təhsili üzrə istiqamətləri və
ixtisasların siyahısını müəyyən etmək;
1.9. turizm qanunvericiliyinin icrasına nəzarət etmək;
1.10. turizm sahəsində standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma
qaydalarını hazırlamaq;
1.11. turizm təşkilatlarının reyestrini aparmaq;
1.12. mülkİ3/yət formasından və tabeli3dndən asılı olmayaraq, turizm
fəaliyyəti ilə məşğul olan və turistlərə xidmət göstərən bütün müəssisələrdə
xidmətlərin dövlət standartlarına riayət olunmasına nəzarət etmək.
Maddə 5. Turizm sahəsində xüsusi razılığın verilməsi,
standartlaşdırma və turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması
1. Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırmaya aşağıdakılar
aiddir:
1.1. turizm müəssisələrinin və turizm məhsullarının təsnifatı;
1.2. turizm məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin təmin
edilməsi;
1.3. turizm məhsullarının turist tələbatına uyğunluq parametrlərinin
müəyyənləşdirilməsi;
1.4. turizm müəssisələrinin işçilərinə verilən ixtisas tələbləri;
1.5. turizm müəssisələrinin ofislərinə verilən tələblər.
2. Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırma obyektləri müvafiq
icra hakimiyyəti orqanı ilə razılaşdırılmaqla müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
3. Turizm fəaliyyəti sahəsində sertifikatlaşdırma turizm məhsulunun
turistlərin tələbatını təmin edən, onların əmlakını qoruyan, ətraf mühiti
mühafizə edən qanunlara və digər normativ aktlara uyğunluğunu müəyyən
etməkdir.
4. Turoperatorun və ya turagentin turizm məhsulunun məcburi
sertifikatlaşdırılmasından imtina etməsi, turizm məhsulunun sertifikat-
laşdılırmasının mənfi nəticəsi, habelə sertifikatın ləğv olunması turizm
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş xüsusi razılığın qüvvəsinin
dayandırılması və ya ləğvi ilə nəticələnir.
5. Turizm sahəsində xüsusi razılığın verilməsi, standartlaşdırma və
turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması qanunvericiliyə uyğun olaraq
həyata keçirilir.
Maddə 6. Turistin hüquqları
1. Turist səyahətə hazırlaşarkən, habelə, tranzit də daxil olmaqla,
bütün səyahət müddətində aşağıdakı hüquqlara malikdir:
1.1. nəzərdə tutulan proqrama müvafiq getdiyi ölkəyə [yerə] daxil
olma, orada qalma qaydaları, yerli əhalinin adətləri, dini mərasimlər,
müqəddəs yerlər, xüsusi mühafizədə olan təbiət, tarix, mədəniyyət abidələri
və digər turizm obyektləri, ətraf mühitin vəziyyəti barədə zəruri və dürüst
informasiya almaq;
1.2. getdiyi ölkədə (yerdə) mövcud olan məhdudiyyət tələbləri nəzərə
alınmaqla, hərəkət-yerdəyişmə hüququndan, turizm ehtiyatlarından sərbəst
istifadə etmək;
1.3. həyatının və sağlamlığının qorunması ücün təxirəsalınmaz tibbi
yardım alınması hüququna malik olmaq;
1.4. turizm məhsulunun pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi şərtlərinin
turoperator və ya turagent tərəfindən yerinə yetirilmədiyi hallarda ona
dəymiş maddi və mənəvi ziyanın qanunvericilikdə müəyyən olunmuş
qaydada ödənilməsini tələb etmək;
1.5 getdiyi ölkənin (yerin) hakimiyyət və yerli özünüidarə
orqanlarından hüquqi və digər təxirəsalınmaz yardım növləri
göstərilməsində kömək almaq;
Maddə 7. Turistin vəzifələri
1. Azərbaycan Respublikasından xarici ölkəyə gedən turistin tranzit
də daxil olmaqla, səyahət vaxtı aşağıdakı vəzifələri var:
1.1. getdiyi ölkənin (yerin) qanunlarına riayət etmək, onun sosial
quruluşuna, adətlərinə, ənənələrinə, dini etiqadlarına hörmət etmək;
1.2. müvəqqəti olduğu ölkədə (yerdə) ətraf mühiti mühafizə
qaydaları
na riayət etmək, təbiət, tarix və mədənİ3^ət abidələrinə qayğı ilə yanaşmaq;
1.3. müvəqqəti getdiyi ölkədə (yerdə), habelə yolboyu keçdiyi
ölkələrdə gəlmə, getmə qaydalarına riayət etmək;
1.4 səyahət zamanı şəxsi təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək.
2. Azərbaycan Respublikasına gəlmiş turist yuxarıdakı müddəalara
əməl etməklə bərabər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə
müəyyən edilmiş ölkəyə (müvəqqəti olduğu yerə) gəlmə və ölkədən
(müvəqqəti olduğu yerdən) getmə, habelə orada qalma qaydaların riayət
etməlidir.
Maddə 8. Turizm məhsulunun formalaşdırılması və hərəkətə
gətirilməsi
Turizm məhsulu turizm bazarının vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq və
yaxud da turistin konkret sifarişi üzrə formalaşdırılır.
Turoperator ayrı-a3n"i xidmətlər göstərən və yaxud tura daxil olan
bütün xidmət növlərini təmin edən turist qəbulu üzrə turoperatorla
müqavilələr əsasında tura daxil olan xidmətlər üzərində hüquqlara malik
olur.
Turoperator turizm məhsulunu formalaşdırır (hazırlayır), göndərir və
onun satışını birbaşa və ya turagent vasitəsilə həyata keçirir.
Turizm məhsulu haqqında yazılı informasiyada müqavilənin
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində, həmçinin bu Qanunda
nəzərdə tutulmuş bütün vacib şərtləri varsa və turoperatorun və ya tu-
ragentin təklifdə göstərilmiş şərtlərlə müqavilə bağlamaq iradəsi ifadə
olunarsa, belə təklif müqavilə təklifi kimi qəbul olunur.
Maddə 9. Turizm məhsulu satışının təşkili qaydaları
1. Turizm məhsulunun satışı müqavilə əsasında həyata keçirilir.
Müqavilə yazılı formada bağlanır və o, Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə, 0 cümlədən istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi
sahəsində qanunvericiliyə uyğun olmalıdır.
2. Müqavilənin vacib şərtləri aşağıdakılardır:
2.1. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş lisenziya
barədə məlumatlar göstərilməklə turoperator haqqında informasiya, onun
hüquqi ünvanı və bank rekvizitləri;
2.2. turist (alıcı) haqqında turizm məhsulunun satışı üçün zəruri olan
həcmdə məlumat;
2.3. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş xüsusi
razılıq barədə məlumatlar göstərilməklə turagent (satıcı) haqqında
informasiya, onun hüquqi ünvanı və bank rekvizitləri;
2.4. səyahətin proqramı və marşrutu barədə məlumat göstərilməklə
turizm məhsulunun istehlak xassələri, tursitlərin təhlükəsizlik şərtləri,
turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılmasmın nəticələri haqqında düzgün
məlumat;
2.5. səyahətin başlanmasının və qurtarmasının tarixi və vaxtı, onun
müddəti;
2.6. turistlərin qarşılanması, yola salınması və müşayiət olunması
qaydası;
2.7. tərəflərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti;
2.8. turizm məhsulunun pərakəndə qiyməti və onun ödəniş qaydası;
2.9 qrupda turistlərin minimal sayı, qrup üzvlərinin çatışmamazlı-
ğı üzündən səyahətin olmayacağı barədə turistin məlumatlandırılması
müddəti;
2.10. müqavilənin dəyişdirilməsi və pozulması şərtləri, bununla
əlaqədar əmələ gəlmiş mübahisələrin tənzimlənməsi və tərəflərə dəymiş
ziyanların ödənilməsi qaydası.
3. Müqavilənin digər şərtləri tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilir.
Turistin turoperatordan və ya turagentdən tura daxil olan bütün xidmətlərin
göstərilməsini tələb etmək hüququ var.
4. Tərəflərin hər birinin, səyahət vaxtı şəraitin əsaslı dəyişikliyi ilə
əlaqədar olaraq, müqaviləni dəyişdirməyi və ya onu pozmağı tələb etmək
hüququ var.
5. Şəraitin əsaslı dəyişikliyinə aşağıdakılar aiddir:
5.1. səyahətin şərtlərinin pisləşməsi, səyahətin müddətində dəjişiklik;
5.2. səyahətin baş tutması üçün müqavilədə göstərilmiş qrupda
turistlərin minimal sayının natamamlığı;
5.3. nəqliyyat tariflərinin gözlənilmədən artması;
5.4. turoperatorun və ya turagentin maliyyə vəziyyətini kəskin
pisləşdirən yeni vergi və vergitutma qaydalarının tətbiqi və ya mövcud
olanların artırılması;
5.5. milli valyuta kursunun kəskin dəyişilməsi.
6. Müqavilə pozulduqda, zərərin ödənilməsi tərəflərin çəkdikləri
faktiki xərclərə uyğun surətdə həyata keçirilir. Zərərin əvəzi kimi ödənilən
məbləğ turizm məhsulunun dəyərinin iki mislindən artıq ola bilməz.
7. Səyahətin konkret şərtləri, turizm məhsulunun pərakəndə qiyməti
turistə turoperator və ya turagent tərəfindən verilən turizm yolla- yışmda
göstərilir.
8. Turizm yollayışı müqavilənin ayrılmaz hissəsi olmaqla,
turoperatorun və ya turagentin turizm məhsulunun satışına yazılı razılıq və
onun satıldığı faktını təsdiqləyən ilkin hesabat sənədidir.
9. Turist göndərən turoperatorla və ya turagentlə turist qəbul edən
turoperator və ya tura daxil olan konkret xidmətləri təklif edən şəxslər
82
arasında qarşılıqlı ödəmələr turizm vauçeri əsasında həyata keçirilir.
Maddə 10. Turoperatorların, turagentlərin və turistlərin birlikləri
1. Turoperatorlar və turagentlər özlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin
əlaqələndirilməsi, həmçinin ümumi əmlak maraqlarının təmsili və müdafiəsi
məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən
olunmuş qaydada birliklər yarada bilərlər.
2. Turizm birliklərinə turizm sahəsinə aid olan təşkilatlar və
müəssisələr daxil ola bilərlər.
3. Turistlər, səyahət vaxtı istirahət, hərəkət-yerdə3dşmə azadlığı
hüquqlarım və başqa hüquqlarını həyata keçirmək məqsədilə maraq birliyi
əsasında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş
qaydada ictimai birliklər yarada bilərlər.
4. Turistlərin birliyinin fəali}^əti turizmin və özfəaliyyət turizminin
təşkilinə və inkişafına, əhalinin turizm sahəsində maarifləndirilməsi,
turistlərin hüquq və marağının müdafiəsi, turizmin infrastrukturu sahəsində
təşkilatların fəaliyyəti barədə ictimai rəyin formalaşdırılması və digər
vəzifələrin həllinə kömək etməyə yönəldilə bilər.
Maddə 11. Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatlan
Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatlarının təsnifatı və
qiymətləndirilməsi, onların mühafizəsi rejimi, Azərbaycan Respublikasının
turizm ehtiyatlarının bütövlüyünün saxlanılması və onların bərpası üzrə
tədbirlər, ətraf mühitə yol verilə bilən təsirin həddi nəzərə alınmaqla, turizm
ehtiyatlarından istifadə qaydaları Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə müvafiq olaraq müə3^ənləşdirilir.
Maddə 12. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi
Turistlərin təhlükəsizliyi - səyahət müddətində turistlərin şəxsi
təhlükəsizliyi və onların əmlakının qorunmasıdır.
Turistlərin sığortalanması Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə uyğun olaraq həyata keçirilir.
Turizm sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanı turistlərin
getdikləri ölkədə (müvəqqəti olacaqları yerdə} onların həyatını təhlükə
altında qoya biləcək hər bir amil haqqında turoperatorlara, turagentlərə və
turistlərə məlumat və təlimat verir.
Təsisçiləri dövlət orqanları olan kütləvi informasiya vasitələri turizm
sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanına turistlərin həyatı ücün təhlükə
qorxusu barədə təcili məlumat verməyə imkan yaradırlar.
Turoperatorlar, turagentlər turistlərə səyahətlərin xüsusiyyətləri,
habelə səyahət zamanı onların rast gələ biləcəkləri təhlükələr barədə
müfəssəl məlumat verməyə, qabaqcadan turistlərin təhlükəsizliyinin tə-
83 ------
min edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər görməyə borcludurlar.
Turoperatorlar, turagentlər səyahət zamanı turistlərin qatlaşdığı
(üzləşdiyi) fövqəladə hadisələr, həmçinin səyahətdən qayıtmamış turistlər
barədə müvafiq icra hakimi}^əti orqanına və turizm fəaliyyəti ilə bilavasitə
bağlı olan şəxslərə təxirəsalmadan məlumat verməlidirlər.
Yoluxucu xəstəliklər təhlükəsi olan ölkəyə (yerə) göndərilən turistlər
beynəlxalq tibbi tələbatlara müvafiq surətdə lazımi tibbi yoxlamadan
keçməli və təhlükəli yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd olunmalıdırlar.
Turist qruplarını müşayiət edən şəxslərin proqram əsasında minimum
tibbi hazırlığı, tibbi ləvazimatı və ilkin yardım üçün tibb çantası olmalıdır.
Sayı 100 nəfərdən artıq olan turist qrupları ixtisaslaşdırılmış həkim
tərəfindən müşayiət olunmalıdır.
Maddə 13. Turistlərin sığortalanması
Turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı ölkənin (yerin) qanunvericiliyi
ilə həmin ölkədə müvəqqəti olan şəxslərə göstərilən tibbi yardım üçün
xərcin ödənilməsinə zəmanət verilməsi tələbi müəyyən edilmişdirsə,
turoperator (turagent) belə zəmanətləri verməlidir. Turistlərin qəflətən
xəstələnməkdən və bədbəxt hadisələrdən sığortalanması belə zəmanətlərin
əsas formasıdır.
Sığorta şəhadətnaməsində turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı
ölkədə (yerdə) sığorta hadisəsi olduqda, onlara tibbi yardım xərclərinin və
bu hadisə ilə bağlı digər xərclərin ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır.
Sığorta şəhadətnaməsi Azərbaycan dilində və turistlərin getdiyi
ölkənin və ya ölkələrin dövlət dilində tərtib olunur.
Turistlərin tələbi ilə turoperator (turagent) səyahətin keçirilməsi ilə
bağlı digər hallar (nəqliyyatın ləngiməsi, şəxsi əmlakın itirilməsi, izafi
xərclər və s) üzrə sığorta xidmətləri göstərilməsinə kömək edir.
Maddə 14. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə
ixtisaslaşdırılmış xidmətlər Azərbaycan Respublikasının ərazisində bədbəxt
hadisələrə uğramış turistlərə axtarış-xilasetmə xidməti lazımi yardım
göstərir və onların təhlükəsizliyini təmin edir. Axtarış-xilasetmə xidməti
yerli icra hakimiyyəti, səhiyyə, rabitə, daxili işlər orqanları və s. xidmət
idarələri ilə müvafiq qaydada qarşılıqlı əlaqə şəraitində fəalİ3^ət göstərir.
Maddə 15. Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda
fövqəladə vəziyyət yarandığı hallarda Azərbaycan turistlərinin
maraqlarının müdafiəsi
Fövqəladə vəzi}^ət yarandığı hallarda dövlət Azərbaycan
Respublikasının hüdudlarından kənarda Azərbaycan turistlərinin
maraqlarının müdafiəsi üzrə, o cümlədən onların müvəqqəti olduqları
ölkədən köçü
84
rülməsi üzrə tədbirlər görür.
Maddə 16. Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda
turizm nümayəndəliyi Azərbaycan Respublikasının turizm sahəsində
müvafiq icra hakimİ30^əti orqanı dünya bazarında turizm məhsulunun
hərəkətə gətirilməsi, yayılması, satışı məqsədilə Azərbaycan
Respublikasının hüdudlarından kənarda qanunvericilikdə müəyyən edilmiş
qaydada turizm nümayəndəlikləri yaradır.
Maddə 17. Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası
qanunvericiliyinin pozulmasın görə məsuliyyət
Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin
pozulması Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq qaydada
məsuliyyətlə nəticələnir.
Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 04
iyun 1999-cu il.
85
Hazırda Azərbaycan Respublikasında təsərrüfat fəaliyyətinin əsas
dairəsi kimi turizm böyük əhəmiyyət kəsb edir və bir sıra xarakterik
cəhətlərə malikdir. Turizm insanların, bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının
ifadəçisi, mikro və makro səvijyələrdə gəlirlərin mənbəyi kimi çıxış edir. Bu
sahə əməktutumlu fəaliyyət növü olduğundan, ölkədə əlavə iş yerlərinin
açılmasında mühüm rol oynayır, infrastrukturun, yerli sənayenin və xalq
yaradıcılıq nümunələrinin inkişaf etdirilməsinə şərait yaradır, hotellərin
tikintisini sürətləndirir. Ümumdünya Turizm Təşkilatının 2020-ci ilə olan
proqnozlarına əsasən turistlərin sayı 1,6 milyard nəfərə çatacaq, gəlirlər isə 2
trilyon dollar təşkil edəcəkdir.
Ölkənin ÜDM-nin formalaşmasında, xarici ticarət balansının
aktivləşməsində turizm mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin turizm ölkə
iqtisadiyyatının hakim mövqelərində nəqliyyat və rabitə, tikinti, kənd
təsərrüfatı, əhaliyə istehlak mallarının istehsalı və s. sahələrə güclü təsir
göstərir, sosial-iqtisadi inkişafin özünəməxsus katalizatoru kimi çıxış edir.
Eyni zamanda, bu sahənin özünə də demoqrafik, təbii-coğrafi,
sosial-iqtisadi, tarixi, dini, siyasi-hüquqi və s. müxtəlif amillər təsir göstərir.
Ümumdünya iqtisadi bazarının məlumatlarına əsasən turizmin iqtisadi
inkişaf göstəriciləri əksər ölkələrdə ən dinamik inkişaf edən sahə kimi daim
artım tempinə malikdir.
Dünyada turizmin inkişafına elmi-texniki tərəqqi, əhalinin yaşayış
səviyyəsinin və onun səmərəli asudə vaxtının, məzuniyyətinin artması,
iqtisadi və siyasi sabitlik kimi amillər təsir göstərir.
Daxili turizmlə yanaşı, xarici turizmin inkişafı hər bir ölkənin
iqtisadiyyatının fundamental əsası hesab edilə bilər. Son dövrlərdə turizmdə
işgüzar səfərlərin, təqaüdçülərin və yaşlı nəslin səyahətlərinin rolu
artmışdır. Bununla əlaqədar beynəlxalq turizmin inkişafı bir çox amillərlə
izah edilə bilər:
1. İqtisadi inkişaf və sosial tərəqqi nəticəsində həm işgüzar, həm də
maraq dairələrinin artması ilə bağlı səfərlərin sayının çoxalması;
2. Nəqliyyatın bütün növlərinin təkmilləşdirilməsi sayəsində
gediş-gəlişin ucuzlaşdırılması, əhalinin bütün təbəqələrinin bunlardan
istifadəsinə münbit şəraitin yaradılması;
3. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə fəhlə və qulluqçuların
sayının, maddi və mədəni səvİ3^ələrinin yüksəlməsi, onların dünyagörüşü
və mənəvi dəyərlərinin artmasına səbəb olması. Bundan başqa, əməyin
intensivləşdirilməsi və işçilər tərəfindən uzunmüddətli məzuniyyətlərin
əldə edilməsi onların daha məzmunlu istirahəti üçün əsas olmuşdur.
Dövlətlərarası əlaqələrin və mədəni mübadilələrin genişlənməsi
86 ------
turizmin inkişafına təkan vermişdir. Xidmətin inkişafı telekommunikasiya
sahəsində texnoloji tərəqqini stimullaşdırmış, turizm mübadilələrinin
coğrafiyasını və miqyasını genişləndirmişdir. Nəhayət, valyutanın ölkədən
çıxarılmasına olan məhdudi5^ətlərin yumşaldılması və sərhəddə onların
rəsmiləşdirilməsinin sadələşdirilməsi turizmin inkişafinı stimullaşdırmışdır.
Beynəlxalq miqyasda turizmin inkişafının iqtisadi imkanları ayrı-ayrı
ölkələrdə təşkilati-iqtisadi proseslərin inkişafı üçün münbit şərait
yaratmışdır.
Onların bir çoxu üçün beynəlxalq turizm aşağıdakıları nəzərdə tutur:
1. Valyuta daxilolmalarının mühüm mənbəyi;
2. Tədiyə balansının artmasında stimullaşdırıcı amil;
3. Bir çox sahələrin inkişafinda və diversifikasiyasında güclü təkan
(turizm sahəsinə xidmət edən yeni müəəssisələr və sahələrin yaranması].
İqtisadi münasibətlərdə turizmə istehsal, mübadilə və məhsul bölgüsü
sahəsində ictimai münasibətlərin müəyyən məcmusu; istehsalın müəyyən
sahə və iqtisadi fəaliyyət növlərini daxil edən ölkənin xalq təsərrüfatı
kompleksinin bir hissəsi; turizmi regionun və ya ölkənin təsərrüfat fəaliyyəti
kontekstində öyrənilən iqtisadi elm (turizmin iqti- sadİ3^atı); turist
məhsulunun istehsalı, istehlakı, bölgüsü və mübadiləsi sahəsində davranışı
öyrənən ictimai elm kimi baxılır. İqtisadçılar bu sahədə baş verən prosesləri
təhlil edir, onların nəticələrini fiziki şəxslər, təşkilatlar və bütövlükdə
cəmiyyət üçün proqnozlaşdırırlar. Turist iqtisadi sistemi bütün səviyyələrdə
ailənin, firmanın və bütövlükdə cəmiyyətin məhdud resursları çərçivəsində
insanların tələbatını ödəmək məqsədilə turist xidmətlərinin istehsalı,
bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı proseslərində təsərrüfat subyektləri kimi
insanların davranışını öyrənən müasir iqtisadi nəzəriyyədir.
Fundamental iqtisadiyyat nöqteyi-nəzərindən turizm iqtisadi
kompleksdən ibarətdir. Onun inkişaf etməsi isə daha çox dünya təsərrüfatı
prosesləri və münasibətləri ilə izah edilir. Turizm bir çox hallarda
iqtisadyyatı sürətlə inkişaf edən ölkələrin iqtisadi artımında mühüm
katalizatordur. Bu halda turizm ümummilli məhsulun ölkələr arasında
yenidən bölgüsündə vasitəçi rolunu oynayır. Turistlər səfərdə olduqları
ölkələrdə yerli malları almaqla və xidmətlərdən istifadə etməklə həm yerli
istehsalı artırır, həm də o ölkələrdə yeni iş yerləri yaradırlar.
Müasir turizm iqtisadi təzahür kimi ilk növbədə, sahə şəklindədir;
yığımı və nəql edilməsi mümkün olmayan turist məhsulları və xidmətləri
kimi çıxış edir; yeni iş yerləri, milli iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiril-
məsinə münbit şərait yaradır; milli gəlirin turizm sahəsində ixtisaslaşan
ölkələrin xeyrinə yenidən bölgüsü mexanizmi şəklində təzahür edir; milli
gəlirin, məşğulluğun artması, yerli infrastrukturun inkişafı və yerli əhalinin
həyat səviyyəsinin artması multiplikatorunun qismində çıxış edir;
investisiyaların yüksək səmərəliliyi və qısa müddətdə investisiyaların
ödənilməsi ilə xarakterizə edilir; təbiətin mühafizəsində və mədəni irsin
qorunub saxlanmasında səmərəli vasitə kimi üzə çıxır, xalq təsərrüfatının
bütün sahələri və insan fəali3^ətinin bütün növləri ilə uyğunlaşır.
Azərbaycan Respublikası yüksək turist potensialının olmasına
baxmayaraq, dünya turist bazarında böyük yer tutmur. Belə ki, 2011-ci ildə
ölkəmizə gələn əcnəbi turistlərin sayı 1561.9 min nəfər olmuşdur və ÜTT-nin
2011-ci ilə olan məlumatına əsasən Azərbaycana gələn xarici ölkə
vətəndaşlarının sayı 1562.0 min nəfərə çatmışdır, bu isə dünya dövlətləri
arasında 83-cü yer deməkdir.
2011-ci ildə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn xarici vətəndaşların
sayı 2239,2 min nəfər, onlardan isə 1561,9 min nəfəri [69,8 faiz) turizm
məqsədilə gəlmişdir. Gələnlərin qalan hissəsi müxtəlif məqsədlərlə
Azərbaycana səfər etmişdir: işgüzar turizm - 591,9 min nəfər [26,4 faiz), fərdi
ziyarətlər - 374,7 min nəfər [16,7 faiz), digər məqsədlər - 677,3 min nəfər [30,2
faiz) təşkil etmişdir.
Xarici ölkələrə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı isə 3550,2 min
nəfər olmuşdur. Statistikadan göründüyü kimi, Azərbaycandan gedən
turistlərin sayı gəlmə turistlərin sayından 1.59 dəfə çoxdur.
Beləliklə, turizm ölkənin [regionun) iqtisadiyyatına, onun təsərrüfat,
sosial və humanitar əsaslarına aktiv təsir göstərməsinə kömək edir. Turizm
sahəsinin inkişafında, ümumi iqtisadi, texniki və sosial nailiyyətlərin birbaşa
təsiri mövcuddur, inkişaf etmiş sənaye ölkələrində artan həyat səviyyəsi
işçilərin məzuniyyət müddətinin uzadılmasına, yüksək səviyyəli pensiya
təminatına gətirib çıxarır. Bu isə turizmin inkişafına əhəmİ3^ətli dərəcədə
təsir göstərir.
Eyni zamanda, səyahətlərə və turizmə tələbat bazar mexanizmləri
[turist, ekskursiya və digər xidmətlərə tələbatla, bu xidmətlərin təklifi və
bölgüsü ilə) və ekzogen dəyişikliklərlə, yəni, turizm vasitəsilə təklifə
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən turizmlə və səyahətlə bilavasitə əlaqəsi
olmayan amillərlə müəyyən edilir. Ekzogen amillərə demoqrafik və sosial
dəyişikliklər, iqtisadi hüquqi nailiy^/ətlər, ticarətin, nəqliyyat
infrastrukturunun, informasiya texnologiyalarının inkişafı və səyahətlərin
təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi aiddir.
Demoqrafik və sosial dəyişikliklərə əhalinin qocalması, kifayət edən
88
pensiya təminatı ilə təqaüdə çıxma, tənha və kimsəsizlərin sayının artması,
işləyən qadınların, uşaqsız ailələrin sayının çoxalması və s. aiddir. Beləliklə,
demoqrafik strukturda və cəmiyyətin sosial modellərində baş verən
dəyişikliklər çoxlu sayda olan insanların səyahət etməçi üçün vaxtın, istəyin
və maliyyə imkanlarının olması ilə əlaqədardır.
Turist fəali3^əti təcrübəsində turistləri göndərən (donor] ölkələr və
turistləri qəbul edən (resipiyent) ölkələr kimi fərqləndirilirlər. Birincisinə,
ABŞ, Almaniya, İngiltərə, Belçika, Danimarka və s. kimi ölkələri aid etmək
olar. İkincisinə isə Fransa, ABŞ, İspaniya, İtaliya, Macarıstan və s. aiddir.
Ümumdünya Turizm Təşkilatının ekspertləri müəyyən etmişlər ki,
ölkədə turizmin inkişaf tendensiyası ilə onun ümumi iqtisadi vəzİ50^əti
arasında sıx əlaqə mövcuddur. Səyahətlərin dinamikası isə ölkədə olan
iqtisadi vəziyyətə çox həssasdır. ÜTT-nin statistikası göstərir ki, son bir neçə
il ərzində beynəlxalq səyahətlər və onlardan əldə edilən gəlirlər dünyanın
bütün regionlarında artmışdır.
Dünyanın hər bir turist regionunda turist bazarının təhlili onun
yaranma tarixini, cari vəziyyətini və ümumdünya turist sektorunun
gələcəyini işıqlandıraraq bir çox məqsədlər güdür:
1. Beynəlxalq turizmin artdığı və azaldığı regionları eyniləşdirmək;
2. Turistlərin sayının coğrafi paylanmasında böyük fərqlərin
mövcudluğunun səbəblərini, onlardan əldə edilən gəlirləri və bu dinamikada
olan fərqləri təhlil etmək;
3. İqtisadiyyatın daha da genişləndirilməsi məqsədilə beynəlxalq
turizm üçün böyük potensialı olan ölkələri araşdırmaq.
Beynəlxalq turist mübadilələrinin coğrafi cəmlənməsi ticarətin coğrafi
təmərküzünə uyğundur, lakin iki mühüm fərqli cəhətə malikdir.
Birincisi, turizmdən daxilolmalardan müsbət saldoya malik olan
ölkələr, məsələn, ABŞ, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan ticarətdə tez-tez
mənfi balansa malik olurlar. Turist mübadilələri sahəsində mənfi saldosu
olan ölkələr isə müsbət ticarət balansına malik olurlar, məsələn, Almaniya,
Yaponiya və s.
İkincisi, analoji tələb nümunələrinə uyğun olaraq sənaye ölkələri
arasında turist məhsulları ilə mübadilə ticarətdə olduğu kimi deyil, fərqli tip
məhsulların mübadiləsi də ola bilər.
Həqiqətən, sənaye ölkələri arasında əmtəə mübadiləsi bir qayda olaraq
eyni kateqoriyalı məhsulların mübadiləsidir, məsələn, ABŞ-la Yaponiya
arasında avtomobil və ya Avropa ölkələri arasında ərzaq məhsullarının
ticarəti. Bu, sahədaxili ticarət adlanır. Turizmdə də məhsulların belə
mübadiləsi mövcuddur, məsələn, mədəni servis sahəsində, lakin daha kiçik
ölçülərdə. Bir qayda olaraq, Avropanın şimal ölkələrinin əha
89 ------
lisi, əsasən Aralıq dənizi hövzəsində olan ölkələrin kurortlarında öz
məzuniyyətlərini keçirirlər, isti cənub ölkələrin əhalisi isə dağ-xizək
kurortlarında istirahətə üstünlük verirlər.
Turizmin və sosial-mədəni sferanın iqtisadi məkanı dünya
iqtisadiyyatının əksər hissəsini əhatə edir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr
turizmi və xidmət sferasını özlərinin iqtisadi inkişafının prioritet istiqaməti
kimi təqdim edirlər, çünki bu sahə investisiya baxımından çox cəlbedicidir,
ölkənin və regionların infrastrukturunun inkişaf etdirilməsinə, ölkəyə
valyuta vəsaitlərinin axınına gətirə bilir.
Beynəlxalq təcrübədən göründüyü kimi dövlət tərəfindən turizmə
qoyulan irimiqyaslı investisiyalar özəl sektorda xüsusi maraq yaradır və
onlar bu investisiya proqramlarında dövlətlə bərabərhüquqlu iştirakçı
olurlar. Bu faktı Türkiyənin timsalında göstərmək olar. İlk əvvəl, türk
dövləti turizm sektoruna külli miqdarda investisiya qoymuş, sonradan
turizm obyektlərini kontrakt idarəetmə müqavilələri əsasında yerli və xarici
menecerlərin idarəçiliyinə vermiş, onlara vergi və bank kreditlərinə dair
güzəştlər etmişdir. Bu addımları görən özəl kapital dərhal dövlətin ardınca
bu prosesə aktiv qoşulmuş, dövlət isə sonradan öz iştirakını
məhdudlaşdıraraq kənara çəkilmiş və turizm infrastrukturunun sosial
komponentlərinə diqqət yetirmişdir.
İtaliyada turizmdə keyfiyyəti yüksəltmək məqsədilə dövlət
standartlarının uyğunluğu yoxlamalarından keçən müəssisələr dövlət
tərəfindən yardım edilən müəssisələr kateqoriyasına aid edilirlər. Bu
müəssisələrə dövlət maddi (vergi ödəmələrinə və kreditlərə güzəştlər,
dotasiya) və qeyri-maddi (sərgilərdə pulsuz iştirak, müvafiq keyfi3^ət
nişanlarının verilməsi və s.) şəklində yardım edir.
"Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafina
dair Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi birbaşa səmərəni əyani sübut
etmişdir: hotellərin və restoranların, Qəbələ və Qusar qış-yay turizm
komplekslərinin istifadəyə verilməsi, infrastrukturların yaradılması,
yolların tikintisi və s. Lakin bu proqramın realizə edilməsi xalq
təsərrüfatının başqa sahələrinə investisiya qoyuluşları tələb edir: tikinti,
rabitə və informasiya texnologiyaları, emal sənayesi, kənd təsərrüfatı və s.
Bu proqramın həyata keçirilməsindən multiplikativ (artma) səmərə bu
işə sahibkarlığın müxtəlif subyektlərinin cəlb edilməsini nəzərdə tutur
(reklam agentliklərini, ticarət və ictimai iaşə müəssisələrini, əyləncə
təşkilatlarını, nəqliyyat müəssisələrini) və onların fəali)o^əti nəticəsində əldə
edilən vəsaitlər yerli büdcələrə və dövlət büdcəsinə mədaxil olacaqdır.
Beynəlxalq turizm iqtisadiyyatın enmə riskinə baxmayaraq özü
90 ------
nün inkişafını davam edəcək, turist tələbatı özünün determinantlarına
malikdir. Digər bir fakt onu təsdiqləyir ki, turizm sektorunda beynəlxalq
qeyri-bərabərlik əhəmiyyətli dərəcədədir. Turizmin inkişaf etdirilməsi
məqsədilə qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılması üçün beynəlxalq
kooperasiya yeni yanaşmalara əsaslanmalıdır. Beləliklə, beynəlxalq
kooperasiya və turizmin əsas komponentləri (hotellər, nəqliyyat, turist
firmaları] arasında olan razılaşmalar turizm sahəsinin gələcək inkişafına
zəmanət verməlidir.
Turizm sosial-mədəni fəaliyyət növü olmaqla yanaşı, həm də səyahət
zamanı insanların zəruri tələbatını təmin edən iqtisadiyyatın mühüm
sahəsidir və onun gələcək inkişafı, təkmilləşdirilməsi ölkənin gəlirlərinin
artmasına imkan yarada bilər.
Turust xidməti göstərən sahə Azərbaycan iqtisadiyyatının daha
dinamik inkişafını özündə əks etdirir. 2008-2012-ci illərdə Azərbaycanın
turist firmalarının sayı 1,6 dəfə - 910-təşkilatdan 1456-təşkilata qədər və
iqtisadİ3^atın bu sahəsində çalışan işçilərin sayı 2008-ci ildəki 25 min
nəfərdən 2012-ci ildə 31 min nəfərə qədər artmışdır. 2012-ci ilin məlumatına
əsasən Azərbaycan əhalisi istirahət etmək üçün 117811 mln manatlıq 4305
göndəriş vərəqi almış və onlardan səmərəli istifadə etmişlər.
Sahənin bu cür inkişafı hər il turagentlərin xidmətindən istifadə
edənlərin sayının artmasına şərait yaratmışdır. Bu cür göstəricilərin
dinamikası, eləcə də əhali üçün daha önəmli olan istiqamətlər cədvəl 2.2- də
göstərilmişdir.
Cədvəl 2.2-nin məlumatlarında turist xidmətinə tələbatın artması əyani
surətdə geniş əhatə edilmişdir. 2009-cu ildə onlar 5075 min nəfər istehlak
edilmiş 2012-ci ildə isə turagentlərə müraciət edənlərin sayı 7668,6 min nəfər
olmuşdur ki, bu da onun 2009-cu illə müqayisədə artım səviyyəsinin 51.1 %
-ni təşkil edir.
Xarici və yerli turizm, iqtisadi3^ata, daha potensial pozitiv təsir
göstərərək fəaliyyətin aktivləşməsinə əhəmiyyətli şərait yaradır. O, əhalinin
məşğulluğunun (həm turist sənayesində həm də onunla əlaqədə olan digər
sahələrdə] yüksəlməsini, milli gəlirin artmasını, qalan regionların (kənd
təsərrüfatı və- ekoturizmin] iqtisadiyyatının artmasına, ölkənin ümumilikdə
inkişaf etməsinə, qarışıq sahələri (mehmanxana, restoran, əyləndirmə biznesi
və s.] inkişaf etdirməklə, iqtisadiyyatın diversifikasi- yasma nail olmaqla
sözügedən sahənin fəaliyyətini günün tələbləri səviyyəsində qurmağı öz
qarşısında əsas məqsəd kimi qoyur.
91
Qarşıya qo3mlan sözügedən məqsəd 2014-cü il aprelin 4-də
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Bakı Ekspo
Mərkəzində "AITF-2014" XIII Azərbaycan Beynəlxalq turizm və səyahətlər
və "HO- REX Caucasus 2014" VIII Qafqaz Beynəlxalq mehmanxana, restoran
və supermarketlər üçün avadanlıq və ləvazimatlar sərgiləri ilə tanış
olmasında özünü əyani surətdə göstərmişdir.
Sərgidən məlum olmuşdur ki, bu gün Azərbaycan sürətli iqtisadi və
sosial inkişafı ilə dünyanın diqqət mərkəzindədir. Əlverişli coğrafi mövqeyi,
zəngin iqlimi, flora və faunası, qədim tarixi və mədəniyyəti ölkəmizin turizm
mərkəzi kimi də bütün dünyada tanınmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycana gələn turistlərin sayının ildən-ilə artmasına bu sahəyə
göstərilən yüksək dövlət qayğısı, Bakı ilə yanaşı, regionlarda da müasir
turizm infrastrukturunun yaradılması müsbət təsir göstərir. Azərbaycanda
turizm sektorunun inkişafına göstərilən diqqət və qayğının nəticəsidir ki,
ölkədə dünya səviyyəli turizm brendlərinin tətbiqi geniş vüsət almışdır.
Bakıda və bölgələrdə beşulduzlu mehmanxana komplekslərinin tikilməsi və
istifadəyə verilməsi məhz bu amilə əsaslanır. Bütün bunlar da ölkədə geniş
şəbəkəyə malik turizm infrastrukturunun yaradılmasına və inkişafına
xidmət edir.
Son illər Azərbaycanın turizm potensialını nümayiş etdirmək
məqsədilə keçirilən bir sıra mühüm tədbirlər də bu sahəyə marağı
artırmışdır. Bu baxımdan Bakıda hər il keçirilən beynəlxalq turizm və
səyahətlər, o cümlədən mehmanxana, restoran və supermarketlər üçün
avadanlıq və ləvazimatlar sərgilərinin xüsusi rolu vardır. Azərbaycan
beynəlxalq turizm və səyahətlər sərgisi ölkəmizin, ümumilikdə Cənubi
Qafqaz regionunun turizm sənayesinin ən böyük ixtisaslaşdırılmış tədbiri
hesab edilir. Məhz buna görə də ildən-ilə marağın artdığı bu sərgi böyük
nüfuz qazanmışdır. Builki sərgidə əvvəlki illərlə müqayisədə milli stendlərin
sayı da xeyli çoxdur. Sərgidə Azərbaycan ilə yanaşı, Argentina, Bolqarıstan,
Macarıstan, Yunanıstan, Dominikan Respublikası, Xorvatiya, Hindistan,
İndoneziya, İtaliya, Çin, Malayziya, Mərakeş, Tailand, Türkiyə, Fransa,
Monteneqro, Çex Respublikası və digər ölkələrdən 24 milli və regional qrup
iştirak edir. Bundan əlavə, bu il sərgiyə Litva, Xorvatiya, Rusiya və
Monteneqrodan turizm sənayesi üzrə beynəlxalq ekspertlər və Rusiyanın
Stavropol diyarından, eləcə də digər ölkələrdən nümayəndə heyətləri
qatılmışlar. Tədbirin daha bir mühüm xüsusiyyəti turizm xidmətlərinin
geniş çeşidini nümayiş etdirmək, turagentlik və turopera- torları, milli
qrupları, beynəlxalq nümayəndəlikləri, avtomobil, hava və dəniz daşımaları
üzrə şirkətləri, müxtəlif ölkələrin mehmanxana biznesi
üzrə nümayəndələrini, turizm və ticarət assosiasiyalarını, eləcə də fəal və
ekstremal istirahət turlarının təşkilatçılarını bir yerə toplamaqdır.
Mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayev bildirmişdir ki, sərgidə
bu il də iştirakçıların sayında xeyli artım müşahidə olunur. 2002-ci ildə
sərgiyə 14 ölkə qatılmışdısa, indi onların sayı 38-ə çatmışdır. Ümumilikdə,
bu ölkələrdən 351 şirkət və təşkilat sərgidə xidmətlərini təqdim edir. Sərgi
iştirakçılarının 60 faizdən çoxunu xarici, 40 faizini isə yerli şirkətlər təşkil
edir. Ölkəmizin turizm sənayesinin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edən
bu sərgiyə maraq son illər Azərbaycanda turizm sahəsində həyata keçirilən
mühüm infrastruktur layihələrinin dünya turizm aləmində böyük rəğbət və
maraqla qarşılandığını göstərir. Bu tədbirlər həm də ölkəyə gələn turistlərin
sayının xeyli artmasına səbəb olur.
Azərbaycan regionlarının milli pavilyonları sərgini daha da maraqlı və
koloritli edir. Regional ekspozisiyada Azərbaycanın müxtəlif rayonlarının
turizm imkanları nümayiş etdirilir. Burada turizm fəaliyyətinin müxtəlif
növləri, o cümlədən kənd və ekoloji turizm, dağ-xizək və dəniz kurortları
nümayiş etdirilir.
Prezident İlham Əliyev sərginin pavilyonları ilə tanış olmuşdur.
Litvanın stendi ilə tanışlıq zamanı məlumat verildi ki, bu ölkə
turizmin müxtəlif istiqamətlərini, o cümlədən sanatoriya, tibbi klinikalar
üzrə xidmətlərini nümayiş etdirir. Bir neçə dəfə sərgidə iştirak edən Litva bu
dəfə 18 şirkətlə təmsil olunur.
Prezident İlham Əliyev ikinci dəfə sərgiyə qatılan Monteneqronun
stendinə də baxdı. Ötənilki sərgidən sonra yay mövsümündə
Azərbaycandan Monteneqroya birbaşa çarter reysləri həyata keçirilmişdir.
Builki turizm mövsümündə də çarter reysləri bərpa ediləcəkdir.
İndoneziya da ardıcıl olaraq bu sərgidə təmsil olunur. Bu ölkənin
stendində İndoneziyanın turizm imkanları və turizm marşrutları təqdim
edilir.
Dövlətimizin başçısı Rusiyanın Stavropol vilayətinin stendinə də
baxdı. Sərgidə çoxlu şirkətlərlə təmsil olunan bu vilayət əsasən tibbi turizm
istiqamətində xidmətlərini nümayiş etdirir. Ümumilikdə, sərgidə Stavropol
diyarının Mineralnıye Vodı, Pyatiqorsk, Yessentuki və Kislovo- dskda olan
turizm-sağlamlıq obyektlərinin xidmətləri təqdim edilir.
Şamaxıda yerləşən və Naftalan nefti ilə müalicə imkanlarını təqdim
edən sanatoriya da sərgidə iştirak edir. Naftalan neftinin şöhrəti bütün
dünyada məşhurdur. Naftalan şəhərindəki mənbələrdən çıxarılan neft
nadirliyi ilə seçilir və bununla bağlı xidmətlər indi ölkəmizin müxtəlif
regionlarında da təqdim olunur.
Prezident İlham Əliyev "Horex Caucasus-2014» VIII Qafqaz Bey
nəlxalq mehmanxana, restoran və supermarketlər üçün avadanlıq və
ləvazimatlar sərgisi ilə də tanış oldu. Burada Azərbaycan, Almaniya,
Gürcüstan, Niderland Krallığı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Rusiya, Türkiyə
və İsveçrədən olan aparıcı şirkətlər məhsullarını nümayiş etdirir. Sərginin
daimi iştirakçıları arasında bir sıra aparıcı şirkətlərin olması onun beynəlxalq
nüfuzundan xəbər verir.
Dominikan Respublikası da ilk dəfə bu sərgidə iştirak edir. Bu ölkəyə
məxsus stenddə əsasən ekzotik turizm növləri təqdim olunurf
Dövlətimizin başçısı Mərakeş və Yunanıstan stendlərinə də baxdı. Hər
iki ölkə ikinci dəfədir ki, sərgiyə qatılır. Mərakeşə məxsus pavilyonda
ölkənin kurort zonaları, mədəni və ekskursiya turizmi, bir neçə şirkətlə
təmsil olunan Yunanıstan stendində isə əsasən yay turizmi, xüsusilə də
ekskursiyalar, dəniz səyahəti təqdim edilir.
Sloveniya isə sərgidə 11 şirkətlə təmsil olunur.
Əvvəlki sərgilərdə olduğu kimi, bu il də Türkiyə sərgiyə geniş
tərkibdə - 30 turizm şirkəti ilə qatılmışdır. Bu ölkəyə məxsus stenddə
alternativ turizm də daxil olmaqla bütün istiqamətlər nümayiş etdirilir.
Türkiyəni təmsil edən şirkətlərin müxtəlif stendlərində ölkənin turizm
marşrutları, yaradılan infrastruktur barədə geniş məlumatlar əksini
tapmışdır.
Bolqarıstan da bu sərgiyə olduqca böyük maraq göstərir. Bu ölkə də
turizm potensialını qonaqlara yüksək səviyyədə təqdim edir.
Diqqətə çatdırıldı ki, "Bütün dünya - Bir sərgi" devizini tam doğruldan
"AITF-2014"də 80-dən çox turizm marşrutu nümayiş olunur. E3mi zamanda,
bu sərgi turizm bazarında həm maraqlı istiqamətlərin, həm də yeniliklərin
nümayişi ilə seçilir. Sərginin debütantları arasında Şri-Lanka, Keniya və
Cənubi Afrika Respublikasının turizm şirkətləri də yer almışdır.
Bildirildi ki, "AlTF-2014" sərgisində tibbi turizm istiqamətini nümayiş
etdirən iştirakçıların sayı xeyli artmışdır.
Sonra "City Sightseeing Baku" şirkətinin təqdimatı oldu.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilati dəstəyi ilə bu şirkət
dünya brendi kimi tanınan və 33 ölkənin 100-dən çox şəhərində fəaliyyət
göstərən "City Sightseeing Worldwide" şirkəti arasında bağlanmış
razılaşmaya əsasən yaradılmışdır. "City Sightseeing Baku" ötən il mindən
çox avtobusla 10 milyondan çox insana ekskursiya xidməti göstərmişdir.
Şirkətin fəaliyyəti turistlərə Bakının mədəni irsinin və turizm potensialının
geniş təbliğ olunması sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Avtobuslarda
turistlər üçün bütün şərait yaradılmışdır. Nəqliyyat vasitələrində xüsusi
sistemlə yaradılan avadanlıq turistlərə paytaxtın görməli və tarixi yerləri
barədə məlumat əldə etməyə imkan verir.
Prezident İlham Əliyev sərginin işinə uğurlar arzuladı.
Cədvəl 2.2-dən göründüyü kimi, ölkəmizdə təşkil edilən daxili turizm,
xarici turizmi xeyli qabaqlayır. Qəbul edilmiş turistlərin sayı 71 % (2009-cu
ildəki 678 min nəfərə qədər} azalmışdır. Xarici turizmin qeyri
- normal inkişafı digər məlumatlarla da təsdiq olunur. Məsələn, 2012-ci ildə
turist səfəri məqsədilə xaricə 10822 min səyahət (ən məşur ölkələrə
- Türkiyəyə, Çinə, Yunanıstana} təşkil edilmişdir. Azərbaycana bu dövrdə
ancaq 2168 min (onların da ən çoxu Almaniyanın, ABŞ, İtaliya, Böyük
Britaniyanın payına düşür} turist gəlmişdir.
Beynəlxalq turizm neftçıxarma və avtomobil sənayesi şıxılmaqla üç ən
iri ixrac sənayesinin tərkibinə daxil edilir. O, ən rentabelli sahələrdən birini
əks etdirir, turizm sahəsinə xidmət edən iqtisadİ5^atın diversifika- siyasına:
tikintiyə, ticarətə, nəqliyyata, rabitəyə, mehmanxana biznesinə və s. kömək
edir. Beləliklə, turizm animasiya səmərəsinə: yeni regionda nəinki turistlərin
həm də ölkənin bütün əhalisinin istifadə edə biləcəyi infrastrukturların
inkişafına təsir göstərir.
Turist xidmətinin ölkənin iqtisadiyyatına təsiri, turistlərin tələb və
istehlakı vasitəsilə: turistə nə mal, nə də xidmət gətirilir, ancaq turistin
bilavasitə özünün xidmətin baş verdi}^ yerə gəlməsi və onu istehlak etməsi
vasitəsilə baş verir. Bu turistlərə xidmət edən obyektlərin:
mehmanxanaların, motellərin, iaşə müəssisələrinin, nəqliyyatın, idman və
mədəni xidmət göstərən təşkilatların gəlirlərinin artmasına zəruri maraq
yaradır. Bu zaman sözügedən istehsal vasitələri bütün imkanları və
sonradan turistlərin həmin imkanlardan istifadə edilməsini özündə
saxlamaqla turizmi təşkil edən ölkədə qalır. Bundan başqa, giriş turizminin
təşkili zamanı hər bir xarici-səyahətçi satılması qeyri-mümkün olan və hər
gün istehlaka tələbatı olan malları da adi xarici kanal üzrə əldə edə bilər.
Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan ölkə və regionlar arasındakı
münasibət, tənzimlənməklə beynəlxalq əlaqə möhkəmləndirilir.
İqtisadiyyatın çoxlu müxtəlif sahələrini əhatə etməklə turizm bilavasitə
regionun və ümumilikdə ölkənin tədiyyə balansına, əhalinin məşğulluğuna
təsir göstərir.
Turist fəaliyyəti ilə bağlı olan biznes, məhdud start kapitala qoyulmuş
vəsaiti az bir müddət ərzində qaytarmağa, tələb olunan xidmət göstərməyə,
istehsala məsrəflərin yüksək rentabellik səviyyəsinə malik olan sahibkarları
öz fəaliyyətinə dəvət edir. Qeyd edilənlərlə yanaşı hal-hazıra kimi
Azərbaycanda sözügedən sahənin fəaliyyəti olduqca aşağı səvi}^ədə inkişaf
edir və buna görə də onun ölkənin iqtisadiyyatına təsiri hələlik bir 0 qədər
də sevindirici deyil. Azərbaycanın turist sənayesi üzrə inkişaf göstəriciləri
əhəmiyyətli dərəcədə ümumdünya göstəricilə
rindən geri qalır.
Qeyd edildiyi kimi, ən xoşagəlməz vəziyyət giriş turizmi sahəsində baş
verir. Daha mühüm problem həmin sahənin inkişafının: turist
infrastrukturunun inkişafdan qalması (müasir otelin olmaması, müasir
cəlbedici obyektlərin çatışmaması və s.), nəqliyyat bazasının köhnəlməsi,
yolların aşağı keyfiyyətdə olması, ölkə haqda lazımi və zəruri
informasiyaların olmaması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan sözügedən sahənin
inkişafına dair Beynəlxalq və turizm sahəsində inkişaf etmiş digər qabaqcıl
ölkələrin standartlarına uyğun turist obyektlərinin tikilməsi və
genişləndirilməsi ölkə qarşısında qoyulan əsas vəzifələrdən biri olmalıdır.
2.2. TURİST XİDMƏTLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ
ONLARIN GÖSTƏRİLMƏSİNİN TƏŞKİLİ ƏSASLARI
Turist xidməti göstərən sahələrdə fəaliyyətin, o cümlədən mühasibat
uçotunun təşkilinə yanaşma, onların ən çox xüsusiyyətindən asılıdır. Qeyd
edilən xüsusiyyətlə birlikdə dərs vəsaitinin 1-ci bölməsində nəzərdən
keçirilən xidmət növlərinin [xidmətin saxlama mümkünlüyünün olmaması,
onun xidmət keyfiyyətinin və s. olmaması] özünəməxsus xassələri vardır.
Turizm sahəsinin əsas xüsusiyyəti, onun ölkənin iqtisadiyyatına təsiri,
tələb və istehlakm turistlər vasitəsilə formalaşmasından ibarətdir.
Göründüyü kimi, nə mal nə də xidmət turistə çatdırılmır. Onların özü
istehsal və xidmət kimi istehlak olunduğu istehlakçıya-turistə təqdim edilir.
Turist, xidmətə görə ödəniş aparmaqla hər hansı mötəbər, yəni tarixi,
mədəni, arxitekturalı, etnoqrafiyalı, yaxud digər görməli yerlərə baş çəkməyi
(seyr etməyi] və həmin yerlərdən özünəməxsus təəssüratlar almağı nəzərdə
tutur.
Turist xidmətinin digər fərqləndirici xüsusiyyəti - turməhsullarınm
strukturunun və onun tərkibinə daxil olan kompleks xidmətin ərazi
bütövlüyündən ibarətdir. Formalaşan turməhsullar mahi}^ət etibarı ilə
müxtəlif turist xidmətlərini əks etdirməklə, onlar arasındakı əlaqənin
məcmuunu özündə əks etdirir. Məhz bu səbəbdən onların müxtəlif vaxtlarda
baş verməsinə baxmayaraq xidmət göstərən təşkilatın fəaliyyətində
bitməmiş istehsal ola bilər. Bundan başqa, həmişə bir yerdə yerləşməyən
turistin gəldiyi yerdə təşkilatlar bir-birinə uzaq məsafədən xidmət
göstərilməsini də yerinə yetirirlər. Bu cür xüsusİ3^ət rabitə təminatı və
göstərilən xidmətin ayrı-ayrı sahələr arasında texnoloji prosesə dair
razılaşdırılmış tələbatın
97
daha da yüksəldilməsinə eləcə də rabitə vasitələrinə (telefon, mobil, teleqraf,
poçt və s.) çəkilən xərclərin artmasına səbəb olur.
Mövsümlə əlaqədar tələbin turist xidməti sahəsinə zəruri təsiri möv-
sümlərarası hesabat ilində gəlir və xərclərin uçotuna dair xüsusi uçot
siyasətinin işlənməsi və tətbiqini, vergi planlaşması sahəsində qarşıya
qo3mlan tədbirlərin işlənməsini tələb edin İşin ən gərgin anında satışın
təşkili onun müştəriyə: turizm yay fəslində baş verdikdə çimərlik turizm
kimi, qış fəslində baş verdikdə isə - dağ xizək idmanı kimi, müvafiq ba)ram
günü və i.a. da baş verdikdə dini xurafatlar kimi təşkilindən xeyli dərəcədə
asılıdır.
Ölkədə turist xidməti göstərilməsinin effektliyi siyasi, sosial-iqtisadi,
sanitar-epidemioloji vəziyyət, pasport-qeydiyyatı, turistlərin ayrı-ayrı
əraziyə getməsi və digər hallara dair verilmiş normaya uyğun milli
siyasətdən xeyli dərəcədə asılıdır.
Adətən xidmət göstərən təşkilatlarda xərclərin içərisində əməyin
ödənilməsi fondunun xüsusi çəkisi olduqca böyükdür, yəni o xidmət
göstərmək prosesi əmək tutumlu olduğundan 30 %-dən çox təşkil edir.
Xüsusilə turist firmalarının fəaliyyəti daha çox əmək tutumludur.
Turist xidmətlərinin müştəri yönəltmə istiqaməti eyni vaxtda çoxlu
müştəri formalaşdırmağa imkan yaradır ki, bu da onların istifadəsi
üzərində, eləcə də uçot prosesinin özündə, nəzarətin avtomatlaş- dırılmasını
tələb edir.
Turlar bir qayda olaraq, istirahət başlanana qədər bir neçə ay əvvəl
satılın Buna görə mühasibat uçotunun təşkili, marketinqin və turfirmada
qiymət siyasətinin formalaşmasında qeyd edilən hallar nəzərə alınmalıdır.
Bir qayda olaraq turist xidməti bir neçə istiqamətdə yerinə yetirilir:
• xüsusi turların formalaşmasını nəzərdə tutan istehsal istiqaməti
üzrə;
• alqı-satqı müqaviləsi ilə alınmış göndərişlərin satılmasını ifadə edən
ticarət istiqaməti üzrə;
• komitentlərdən komissiya müqaviləsi ilə alınmış satılan
göndərişlərin komisyon ticarəti istiqaməti üzrə.
Adı çəkilən hər bir istiqamət, özünün mühasibat uçotu metodikasına
malik olmalıdır.
Siyahısı məhdudlaşdırılan, proqnozlaşdırma zamanı maya dəyəri
düzəldilə bilən xidmətlər toplusu, satılan tur vahidləri hesab edilir. Konkret
səyahət şərti və turist məhsulunun pərakəndə qiyməti hər bir müştəri,
yaxud müştərilər qrupu üzrə fərdi müəyyən edilir. Məsrəflərin siyahısının
məhdudlaşdırılması və onların müştəridən sifariş qəbul edən zaman yüksək
dəqiqliklə qiymətləndirilməsi məsrəflərin uçotu və kal- kulyasiyaetmənin
sifariş metodundan istifadə etməyə şərait yaradır.
Turist xidmətinin göstərilməsi qanun, fərman, əsasnamə və digər
sənədlərə əsaslandırılır.
Sadalanan sənədlər aşağıdakı əsas anlayışları əhatə edir.
• turist məhsulu - turist məhsulunun satışı haqda müqaviləyə əsasən
turun təşkilində kompleks xidmətin daşınması, satışı və göstərilməsinin
ümumi qiymətlə yerinə yetirilmə hüququdur;
• turist xidməti - müvafiq qanunvericiliklə hüquqi formaya malik olan
turistin məqsədinə və istehlakına müvafiq səyahət aparılmasına imkan
yaradan və tura daxil olan kompleks xidmətin göstərilməsini əhatə edən
fərdi xidmətdir;
• turist fəaliyyəti - turoperator və turagent fəaliyyəti, eləcə də
səyahətin təşkili üzrə digər fəaliyyətdir;
• turoperator fəaliyyəti - hüquqi şəxs (turagent] kimi turist məl/-
sullarının satışını və hərəkətini formalaşdıran fəaliyyətdir;
• turagent fəaliyyəti - hüquqi şəxs, yaxud fərdi sahibkar (turagent]
kimi turməhsulların satışı və hərəkətini təşkil edən fəaliyyətdir;
• turist məhsulunun sifarişçisi - turist, o cümlədən qanunla həddi -
büluğa çatmayan turistin adından turist məhsullarını sifariş edən turist,
yaxud başqa şəxsdir;
• turist məhsullarının formalaşması - turist məhsulunun
(mehmanxana, yükdaşıyan, ekskursya rəhbərləri (gidlər] və s.] tərkibinə
daxil edilən və müqavilə ilə üçüncü şəxsə ayrı-ayrı xidmət növlərinin
göstərilməsinə dair turoperatorun bağladığı və icra etdiyi fəali}^ətdir;
• turist göndərişi -turist məhsullarının turist təşkilatı tərəfindən
istehsalı və satışmə dair yazılı ofertidir (müqavilədir] və müqavilənin
ayrılmaz hissəsi, eləcə də turist təşkilatının ilk uçot sənədidir.
Turoperatorun fəali3^əti, beynəlxalq və daxili turizm sahəsində həyata
keçirilir. Bu fəaliyyətlə məşğul olan hər hansı bir təşkilat qanuna müvafiq
olaraq vahid turoperator reyestrinə daxil edilməli və özünün reyestr
nömrəsinə malik olmalıdır.
Turoperator təşkilatının istehsalat vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
1) turist məhsulunu formalaşdırmaq;
2) onun turist agentliyi vasitəsilə istehlakçılara satışını təşkil etmək.
Birinci vəzifəni yerinə yetirmək üçün turoperator aşağıdakı təşkila-
ti işləri yerinə yetirməlidir:
• yaşamaq üçün seçilən ölkədə yaşayış, nəqliyyat, səyahət
(ekskursiya] xidməti və xidmət göstərilməsinə dair zəruri sayılan əlavə
xidmətin təşkili üzrə xarici tərəf - müqabilindən (partnyordan] hüququn
əldə edilməsini təmin etmək;
99
• aviabiletlərin satışını həyata keçirmək üçün xarici və Azərbaycan
aviadaşıyıcılarından həmin işin yerinə yetirilməsinə dair hüququn əldə
edilməsini izləmək:
• təyinat haqda sənədə əsasən, müvafiq dövlətin konsul
orqanlarından vizanın verilməsinə dair müəyyən xidmətlərin göstərilməsini
həyata keçirmək;
• sığorta şirkətinin müvəkkili olmaqla, turistlərin sığortalanmasının
həyata keçirilməsinə nəzarəti təmin etmək.
Agent şəbəkəsi vasitəsilə ikinci vəzifə aşağıdakı hərəkəti yerinə
yetirməyi nəzərdə tutur:
1) turagent [turmüvəkkil) şirkəti ilə agent (müvəkkil) müqaviləsi
bağlamaq;
2) turist xidmətinin bronlaşdırılmasına dair turagentdən sifariş qəbul
etmək (onda turist, ölkə, gəlmə-getmə tarixi haqda informasiyalar,
bronlaşdırılan xidmətin siyahısı göstərilir);
3) təsdiq olunmuş formanı və bronlaşdırılmış xidmətin ödənişinə dair
hesabnaməni sonradan turagentə verməklə alınmış sifarişin işlənməsi
(yaxud brondan imtinanın ləğv edilməsi);
4) tur üzrə sənədlər zərfinin turagentə təqdim edilməsi. Həmin
sənədə: yaşayışa, səyahətin və digər xidmətlərin aparılmasına dair sənəd,
gediş-gəliş biletləri, xarici pasport (viza (icarənamə) rəsmiyyətə salınan
hallarda), sığorta sənədi, gedilən - gəlinən ölkə haqda əsas məlumatların
məzmunu yaddaşa daxil edilir. Turagentə veriləsi sənədlərin siyahısı
bronlaşdırılmış xidmətin yığılmasına əsasən müəyyən edilir;
5) agentin hesabatının təqdim edilməsi (hesabatın təqdim edilməsi hər
hesabat a5nnm 10 - tarixindən gec olmayaraq yerinə yetirilir).
6) turoperator və turagent arasında baş verən əməliyyatların və tur-
məhsulların satışa verilməsinin ardıcıllığı şəkil 2.1-də verilmişdir.
Turoperator fəaliyyətindən başqa turist təşkilatı, bazarda agent
(müvəkkil) fəaliyyətini də apara bilər. Bu istiqamət Azərbaycanda daha da
inkişaf etmişdir. Məsələn, turist xidməti göstərən 6477 təşkilatın ən çoxu
(4787) turagent fəalij^ətini yerinə yetirmişdir. Turməhsullarm satışının
ümumi həcmində müştərilərə birbaşa xidmət göstərən turoperator
fəaliyyətinin nəticələrində turist xidmətinin payı bir o qədərdə yüksək deyil.
Turist fəaliyyəti göstərən sahələrə nisbətən sözügedən kateqoriyalı
sahələrdə müştəri ilə aparılan iş, qanunvericiliyin tələblərinə əsaslanmaqla
özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyət əsasən turist
xidmətinin göstərilməsi üçün turfirma və sifarişçi (turist) arasında
imzalanmış müqavilədə turist məhsulunun: turist haqda zəruri informa
100
siyalar, bronlaşdırılmış xidmətin siyahısı, göstərilmiş xidmətin tarixi və
qiyməti, ödənişin aparılma qaydası göstərilən müddəalardan ibarətdir.
Şəkil 2.1. Turməhsullann satışı üzrə əməliyyatların ardıcıl təqdimatı
Firma ilə müqavilə münasibətinə girən turist, son hesabda onun
alacağı zəruri xidmət toplusunu əldə edir. Firma isə ona, bir qayda olaraq,
xidmətin özünü deyil, müəyyən vaxt ərzində xidmət yerində xidmət
göstərəcəyi hüququ (təminatı) əldə edir.
Müştəri tərəfindən alınan qeyd edilən hüquq, məcmuu turfirma
tərəfindən, göndəriş şəklində rəsmi3^ətə salınır.
2.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ
SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ
Əvvəlki mövzularda qeyd edildiyi kimi Azərbaycan bazarında turist
xidmətinin turagent fəaliyyəti dairəsində göstərilməsi əsas yerlərdən birini
tutur. Bununla əlaqədar olaraq turagent fəaliyyətini tətbiq etməklə turun
formalaşması və satışı ilə bağlı olan əməliyyatların sənədlə rəsmiləşdirilməsi
qaydasını nəzərdən keçirək. Turist məhsulunun formalaşması üçün turist,
yaxud turist qrupunu təmsil edən müvəkkil şəxs, qəbul edilmiş sifarişi
müqavilə xarakterli razılıq kimi yazılı surətdə turo- peratora (turfirmaya)
təqdim edir. Müştəri öz sifarişini faksla göndərə, yaxud turfirmanın ofisinə
gələrək əvvəlcədən sifariş blankmı (sənədini) rəsmiyyətə sala bilər. Bu
sənəddə: sifariş verənin soyadı, adı və atasının adı və əlaqə telefon nömrəsi;
yaşamaq üçün seçilmiş ölkə və şəhərin adı; mehmanxanada, yaşamağa
başlamanın müddəti və tarixi; nəqlij^at va
101
sitəsinə olan tələbat; ekskursiya (səyahət) xidmətinin həcmi və keyfiyyəti;
sair xidmətlər göstərilir. Blanka (sənədə) təsadüfi müraciətlər də (məsələn,
nömrədə xüsusi gül-çiçəyin qoyulması, seminar və işgüzar danışıqların
aparılması üçün şəraitin yaradılması) daxil edilə bilər.
Turist öz istəyinə nail olduqdan sonra agent (müvəkkil) razılaşması və
sifariş - blankı rəsmi)^ətə salınır.
Sonra sifarişin məlumatları, turist xidmətinin maya dəyəri və satış
qiymətinin əvvəlcədən hesablanmasına kömək göstərən proqrama daxil
edilir. Müştəri, göstərilən xidmət üçün zəruri sayılan tələbləri və satış
qiymətini göstərməklə sifariş blankmda imza edir. Sifariş blankı, imza
edildikdən sonra, sifarişlə məşğul olan menencerin soyadı, adı və atasının
adı və sifarişin nömrəsi (sifariş jurnalında olan nömrəyə müvafiq olan
nömrəni sifariş jurnalına yazmaqla) göstərilməklə sifarişin qeydiyyatı
jurnalında qeydiyyata alınır. Sifariş blankı iki surətdən - biri müştəriyə,
digəri isə sözügedən sifarişin rəsmiləşdirilməsi üzrə bütün sənədlər
toplanan sifarişlər qovluğuna yerləşdirilir.
Agent (müvəkkil) razılaşmasında, müştəri sifariş blankından imza
etdikdən sonra satış qiymətilə ödənişin elə həmin anda, )^ud bütün hallarda
üç iş günü - ancaq təyin olunmuş müddətdən gec olmayaraq əvvəlcədən
ödənişi nəzərdə tutulur. Turfirma əvvəlcədən ödənişi almaqla, sifariş üzrə
əsas işin yerinə yetirilməsinə: mehmanxanada nömrənin bronlaşdırılma-
sına, biletin alınmasına, vizanın (razılığın) alınmasına dair sənədlərin
hazırlanmasına və s. başlayır. Turfirmada saxlanılan sifariş blankınm
müvafiq surətində hazırlıq xidməti haqda qeydiyyat aparılır. "Sifariş"
qovluğunda, sifariş üzrə sənədlər: açıq vizalı (razılıqlı) xarici pasport,
yaşajnş üçün vau- çer*, ekskursiya (səyahət) xidməti, nəqliyyat və s.
məlumatlar toplanır. Gediş - gəliş üçün zəruri sayılan bütün sənədlər
hazırlandıqdan sonra, bu barədə müştəriyə məlumat verilir, elə burada da
hesablaşmanın vəziyyəti yoxlanılır, zəruri hallarda gediş-gəliş qiymətlərində
düzəlişlər aparılır. Müştəri, təqdim edilmiş sənədləri yoxlayır və bundan
sonra sifarişlərin qeydiyyatı jurnalında imza edir. Bütün qarşılıqlı
hesablaşmalardan sonra qeydiyyata alınan sifariş "hazır" olur, sifariş
qovluğu, blankla birlikdə mühasibatlığa verilir və o, təsərrüfat
əməliyyatlarının qeydiyyatı jurnalında yazılış aparmaq üçün istifadə edilir.
Turun özünün vaxtı (tarbd) qurtardıqdan sonra qəbul edilən sifariş
"qurtarmış" hesab edilir.
Göstərildiyi kimi, bir sıra hallarda təsərrüfat əməliyyatlarının
qeydiyyatı jurnalında aparılan yazılışların korrektə edilməsi zəruriyyəti
meydana çıxır. Bu cür halda sifarişlərin jurnaldakı nömrələnmiş yazılışla- ' Vauçer - göndərən tərəfindən müştərilərin mehmanxanada yerləşdirilməsi üçün
tələb olunan ödənişin mehmanxanaya aparılmasını təsdiq edən sənəd
102
n qaldırılaraq tələb olunan yenidən hesablamalar yerinə yetirilir. Müha- sibatlıq, yenidən hesablamanın nəticəsinə dair əməliyyatlar jurnalında tələb olunan düzəlişlər aparır.
Turist xidməti göstərilməsinin ən mühüm xüsusiyyət prosesi aşağıdakılardan ibarətdir. Turist xidmətinin təqdim edilmə prosesinin ən mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir. 601 "Satış" hesabının bağlanması müştəri ilə münasibətin dayandərilmasını ifadə etmir. Verilmiş sifariş və həqiqi təqdim edilən xidmət arasında uyğunsuzluq müəyyən edilən hallarda müştəri, baş verən nöqsana dair pul kompensasiyası haqda məsələ qaldıra bilər. Bu cür hal formal olaraq artıq göstərilən xidmətin maya dəyərində də3dşiklik aparılmasına səbəb ola bilər.
Təqdim edilmiş xidmətin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla turist xidmətinin göstərilməsinə dair Biznes mərhələsi şəkil 2.2-də verilmişdir.
1. Müştərinin müraciəti.
2. Agentliyin (müvəkkilin) müqavilə (saziş) bağlaması və sifariş
blankmın rəsmiyyətə salınması.
3. Zəruri turməhsullar dəstinin axtaniması və bronlaşdırılması.
4. Sifarişin təsdiqi və layihələşdirilməsi.
5. Vizanın (icazənin) rəsmiləşdirilməsi.
6. Sifarişin müştəriyə verilməsi və ona görə ödənişin apanlması.
103
7. Turməhsullann müştəri tərəfindən alınması və istifadə edilməsi.
8. İddia təqdim etmək üçün gözləmə müddəti.
9. Sifariş üzrə maliyyə nəticəsinin təsbit edilməsi.
Şəkil 2.2. Turist xidməti göstərmək üçün nəzərdə tutulan
biznes - mərhələ
Ayrılan hər mərhələdə sənəd dövriyyəsinin təşkilini nəzərdən keçirək.
1. Müştərinin turist təşkilatına müraciəti, aşağıda göstərilən üç
informasiya daşıyıcılarının birindən: internetin məlumatından,
ixtisaslaşdırılmış turist təşkilatının təklifindən, məlum turagentin
xidmətindən istifadə edən müştərinin təklifi nəticəsində baş verir. Bu
mərhələnin sənəd dövriyyəsi, turist təşkilatının informasiya mənbələri
haqda aparılan yazılışla məhdudlaşdırılır (bu informasiya marketinq
xidmətinin planlaşdırılması üçün istifadə edilir).
2. Turist təşkilatı və müştəri arasındakı qarşılıqlı əlaqə agent
(müvəkkil) razılaşması ilə rəsmiləşdirilir. Agent (müvəkkil) razılaşması
menencerlə birlikdə doldurulmuş sifariş blankı kimi çıxış edir. Məhz
bununla əlaqədar olaraq həmin sənəddə müştərinin turxidmətə olan tələbatı
əks etdirilir. Sonradan sifarişin yerinə yetirilməsini və müştəri ilə qarşılıqlı
münasibəti əks etdirən bütün sənədlər aşağıdakı ardıcıllıqla fayi kitabında
yerləşdirilir:
a) sifariş - blankı (dəqiqləşdirilmiş sifariş);
b) agent(müvəkkil) razılaşması;
c) xidmətin göstərilməsinə dair akt;
ç) vauçerin surətinin təsdiqi;
d) müştəri və partnyor (tərəf-müqabili) ilə yazışma.
3. Müştəri tur qrupunu seçən hallarda turməhsulun ayrı-ayrı
komponentlərinin (tərkib hissələrinin) axtarılması və bronlaşdırılması tələb
olunmur. Bu cür halda turist təşkilatı, əvvəlcədən formalaşmış bütün
komponentləri (tərkib hissələri) özündə birləşdirən komponentlərdən
(gediş-gəliş, sığorta, yaşayış üçün vauçer, standart ekskursiya (səyahət)
xidməti, yaxud müalicə üsulundan) birini ona verir.
104
Müştəri, fərdi tur siferişi verdikdə ondan gediş-gəlişdən imtina
etməsinə dair cərimə sanksiyasını ödəyə bilən miqdarda qabaqcadan ödəniş
(kassaya, yaxud nağdsız köçürmə hesabı üzrə] tələb olunmalıdır.
Qabaqcadan ödənişdən sonra menecer bu və ya digər xidmətin göstərilməsi
haqda sorğunu, bağlanmış müvafiq müqaviləni tərəf- müqabil [partnyor]
şirkətinə göndərir. Bütün qeyd edilən proseslərin yerinə yetirilməsi üçün
tələb olunan sənədlər (əlavələr), turməhsulların xarakterindən asılı olaraq
turtəşkilatı- nın təşəbbüsü və respublika qanunvericiliyinin tələblərinə
müvafiq olaraq Respublika Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanır.
Formalaşan turist xidmətinin tərkibinə daxil olan xidmətə görə
malsatanlarla hesablaşmaların sənəd dövriyyəsi, xidmətin xarakteri və
malsatanın yerləşdiyi yerdən asılı olaraq hər malsatan üzrə fərdi hazırlanır.
Onun ümumi şəkildə məzmunu cədvəl 2.3-də verilmişdir.
Cədvəl 2.3 Formalaşan turist məhsulunun tərkibinə daxil olan malsatan- ların
göstərdiyi xidmətə görə malsatanlarla hesablaşmaların sənəd
dövrİ5^əsinin məzmunu
Sənədin növü Tərtib edən Sürətin miqdarı
Mühafizəyə məsulİ3^ət
Müqavilə Hüquq şöbəsi, yaxud malsatan
2 1-surət-hüquq şöbəsinə Surət- mühasibatlığa 1- surət-malsatana
Xidmətə görə sifariş Menecer 1 1-surət malsatana Surət- mühasibatlığa Surət- menecerə
Xidmətə görə sifarişin təsdiqi
Malsatan 1 1-surət mühasibatlığa Surət-
menecerə
Hesabnamə Malsatan 1 1-surət mühasibatlığa
Hesab-faktura Mühasibatlıq 2 1-surət mühasibatlığa 1-surət malsatana
Ödəmə sənədi Mühasibatlıq 1 1-surət mühasibatlığa Agentin (müvəkkilin) hesabatı
Mühasibatlıq 2 1-surət mühasibatlığa 1-surət malsatana
4. Nadir hallarda xidməti, verilmiş sifarişə uyğun dəqiq təqdim etmək qeyri-mümkün olur. Bu cür halda bunun əsasında menecer müştəri ilə birlikdə digər alternativ variant seçir. Müştərinin turist təşkilatına gəlmək imkanı olmadıqda, menecerin imza etməsi üçün doldurulmuş dəqiqləşdirilmiş sifariş, kuryer (kağız paylayan işçi) vasitəsilə ona göndərilir.
105
5. Müştərinin müvafiq imza edilmiş sifarişi (yaxud dəqiqləşdirilmiş
sifarişi) ilə təsdiq olunmuş xidmətin göstərilməsini təsdiq edən sənəd əldə
edildikdən sonra menecer, müştəridən aldığı zəruri sənədləri əlavə etməklə
viza (icazənamə) alınmasına dair mütəxəssisə, xidməti məktub rəsmiyyətə
salır. Mütəxəssis alınmış xidməti məktuba əsasən viza (icazənamə) üzrə
nəzərdə tutulan anketi rəsmİ5^ətə salır, sənədlər dəstini formalaşdırır və
onu qəbul edən ölkənin konsulluğuna verir. Vizanın (icazənamənin) alınma
müddəti bir gündən iki, yaxyd üç həftəyə qədər nəzərdə tutulmuşdur.
6. Turistin gedişini, yaşayış və əlavə xidmətin (ekskursiyanın,
transferin) göstərilməsini, eləcə də sifarişə müvafiq olaraq qalınan (gedilən)
ölkədə vizanı (icazənaməni) təmin edən sənədlər dəsti menecer tərəfindən
müştəriyə verilir və bu əməliyyatlar xidmətin göstərilməsi aktı yazmaqla
rəsmiyyətə salınır. Bu akta əsasən müştəri turagent tərəfindən ona təqdim
olunan xidmətin dəyərini tamlıqla ödəyir.
Adətən müştərinin əlinə "Ciddi hesabat blanklarımn təsdiq edilməsi
haqda" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 09.07.2007-ci il qərarı
ilə təsdiq edilmiş turist göndərişi verilir. Ciddi hesabat blankı - "Turist
göndərişi" Respublika Prezidentinin 14.02.2007-ci il 948 №-li qanunu,
Nazirlər Kabinetinin yuxarıda göstərilən qərarı ilə təsdiq edilmiş
əsasnaməyə əsasən işlənib hazırlanmışdır.
Turist göndərişi - məzmunu, səyahətin şərtini, turist məhsulunun
dəyərinin ödənilməsini və ciddi hesabat blankı olmasını təsdiq edən
sənəddir. Turist göndərişi turməhsulunun satışı haqda müqavilənin
ayrılmaz hissəsini özündə əks etdirir və o, turoperator yaxud turagent və
turist məhsulunu sifariş verən arasında imza edildikdən sonra rəsmiyyətə
salınır.
Ciddi hesabat blankı olan "Turist göndərici" iki vərəqdən ibarət olur
və onun birinci vərəqi, şəxsi üzünüçixarma vərəqini özündə əks etdirir.
Blankın birinci vərəqi turist məhsulunun sifarişçisinə (turistə) verilir, ikinci
vərəq isə hüquqi şəxsdə yaxud turgöndərişi rəsmi}^ətə salan fərdi
sahibkarda qalır.
Ciddi hesabat blankı, təhtəl olaraq maddi məsul şəxsə (kassirə, sifarişi
qəbul edənə və s.) verilir. Bu zaman hər bir ciddi hesabat blank növünə iki
surətdən ibarət zabor - nəzarət vərəqi tərtib edilir. Bu vərəqin biri imza
edilməklə maddi məsul şəxsə verilir, ikinci isə mühasibatlıqda saxlanılır.
Zabor - nəzarət vərəqi, onun yuxarı küncündə yerləşdirilən təşkilatın
möhürünə malik olmalıdır. Yuxarı sağ küncdə, vərəqin verilmə tarixi,
106
baş mühasibin imzası yerləşdirilir və orada təşkilatın möhürü vurulur.
1. Müştəri, turdan getdikdən sonra onun əvvəlcədən planlaşdırdığı
proqramı dəyişdirməklə bağlı olan vəzi}^ət yarana bilər. Bu cür halda o
sərbəst formada tərtib edilməklə turagentə proqramın dəyişmə səbəbini və
ona qarşı öz fikirini göstərməklə tələbnamə göndərir. Bu cür tələb- namə
faktiki olaraq hər bir sifariş üzrə ayrı hazırlanır və müştərinin ilk
müqaviləsinə tikilir [əlavə edilir]. Bu zaman baş verən əlavə xərclər, ancaq
ödənilməsi müştərinin nümayəndəsi tərəfindən aparıldıqdan sonra yerinə
yetirilir. Bununla birlikdə müştəri, öz sifarişini təsdiq etməyən xidmətin
həqiqətə uyğun olmamasına dair turagentə iddia ərizəsi də göndərə bilər. Bu
cür halda sözügedən müştərinin sifarişini qəbul edən menecer, qaldırılan
məsələnin nizamlanmasına dair zəruri tədbirlər görür, bəzi hallarda isə
təşkilat rəhbərinin dərkənarmı almaqla baş verən problemin həlli ilə bağlı
olan əlavə xərclər apara bilər. Təqdim edilən iddia nəticəsində
rəsmiləşdirilən ərizə, xidməti məktub və yazışmalar, xidmətin
göstərilməsinə dair ilk müqavilənin fayima tikilir. Bütün əlavə xərclər haqda
məlumatlar, sadəcə, olaraq onların müştərinin nümayəndəsi tərəfindən
ödənilməsi məlum sifarişin maya dəyərinin uçotu sisteminə daxil edilir.
2. Xidmətin göstərilməsinə dair müqavilə və ona edilən əlavələr üzrə
məlumatları özündə əks etdirən fayi müştərinin turdan qayıtması
dövründən hesablanmaqla iki həftə ərzində menecerdə saxlanılır. Bu cür
müddət, müştəri turdan qayıtdıqdan sonra iddia ərizəsi, verildikdə təyin
edilir.
3. Göstərilən müddət keçdikdən sonra menecer idarəetmə uçotu
sistemində sifarişin bağlanması haqda sifariş blankmda (dəqiqləşdirilmiş
sifarişdə] qeydiyyat aparır: həmin blanka "bağlanmışdır" ştampı vurur və
onun özünün şnurlanmış fayimı arxivə verir.
Hər bir sifarişin nəticəsinə görə çəkilmiş və sənədləşdirilmiş məsrəflər
haqda məlumatlar, özündə konkret işi formalaşdırır. Məhz bu cür ilk
informasiya turist biznesində təqdim edilən xidmətin maya dəyərinin sifariş
metodu ilə kalkulyasiyasını tətbiq etməyə şərait yaradır.
Aviabiletlərin satışı dairəsində istehlakçılardan turoperator təşkilatları
tərəfindən alman əlavə rüsum əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi məsələsi
xüsusi diqqət tələb edir.
Sözügedən satış, bağlanmış agent [müvəkkil] müqaviləsinə əsasən
yerinə yetirilir. Onun tənzimlənməsi qaydası Mülki Məcəllənin 17-ci
bölməsində geniş əhatə edilmişdir.
107
2.4. TURIST XIDMƏTININ GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ BAĞLI
OLAN GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ
MALIYYƏ NƏTICƏLƏRININ MÜHASIBAT UÇOTUNDA ƏKS
ETDIRILMƏSI QAYDASI
Turist xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar olan məsrəflərin mühasibat
uçotunun aparılması zamanı Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin 08.06.1998-ci il 310 №-li "Turist fəaliyyəti ilə məşğul
olan təşkilatların turməhsullanmn maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin
tərkibinin xüsusiyyətləri haqda" əmri əldə rəhbər tutulur.
Əvvəlki mövzularda qeyd edildiyi kimi turist təşkilatları turoperator
kimi çıxış edə, turagent, eləcə də komisyoner kimi fəaliyyət göstərə bilər.
Mühasibat uçotunun aparılma qaydası, təşkilatın götürdüyü istiqamətdən
asılı olaraq seçilir.
Turoperator fəaliyyətinin təşkili hallarında, təşkilat, gediş-gəliş
sənədlərini (aviabiletləri, dəmir yolu biletlərini, turistlərə avtobus
biletlərini), mehmanxana vauçerlərini, ekskursiya (səyahət) xidməti üçün
vauçerləri, vizaları (icazənamələri) əldə edərək turpaketləri (turdəstini)
sərbəst formalaşdırır. Formalaşdırılan turpaketlər (turdəstləri) istehlakçılara
müstəqil yaxud agent (müvəkkil) vasitəsilə satılır.
Uçotu təşkil etmək üçün məsrəflər istehsal (turist xidməti göstərmək
məqsədilə çəkilən məsrəflər) və kommersiya (turist xidmətinin hərəkəti və
satışı ilə bağlı olan məsrəflər) məsrəflərinə bölünür.
İstehsal məsrəflərinə aşağıdakılar daxil edilir:
1) Turist xidmətinin göstərilməsi zamanı xarici təşkilatların
xidmətindən istifadə hüququnun alınmasına çəkilən (yerləşmə və yaşayış
üzrə xidmətə dair hüququn alınmasına çəkilən: nəqliyyat xidməti (daşıma),
iaşə, ekskursiya (səyahət), tibbi xcidmət və s.) çəkilən məsrəflər.
2) İstehsalat heyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olan (istehsalat heyətinin
əməyinin ödənilməsinə çəkilən məsrəflər; sosial tələbata ayırmalar;
istehsalat heyətinə xidmət göstərilməsi ilə bağlı olan və i.a. məsrəflər)
məsrəflər. Qeyd edilən iki qrup məsrəflər 202 "İstehsalat məsrəfləri"
hesabında uçota alınır.
3) Turist xidmətinin göstərilməsində iştirak edən turfirma
bölmələrinin (istirahət evləri, mehmanxana, motel və i.a.) məsrəfləri.
Bu məsrəflər 202/10 "Köməkçi istehsalat" subhesabında əks etdirilir.
Qeyd edək ki, 202/11 "Ümumistehsalat xərcləri" subhesabında və 721
"İnzibati xərclər" hesabında uçota alman qeyri-müstəqim xərclər.
108
seçilmiş bölüşdürmə variantına əsasən 202/10 "Köməkçi istehsalat" su-
bhesabına aid edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
Qeyri-müstəqim [qaimə) xərclərin siyahısı çox genişdir. Onlardan bir
neçəsinin adını qeyd etmək yaxşı olar:
• turist xidmətinin göstərilməsi prosesinin təşkili ilə bağlı olan
məsrəflər (idarəetmə işçilərinin sosial tələbatına ayırmalarla birlikdə əməyin
ödənilməsi; turfirma işçilərinin xarici pasport və digər gediş - gəliş
sənədlərinin rəmiləşdirilməsi xərclərini də daxil etməklə ezami5^ə xərcləri;
inzibati təyinatlı bina və avadanlıqların icazəsi, saxlanması və istismarı, 0
cümlədən kommunal xidməti, təmir və texniki xidmət xərcləri):
• heyətin öyrədilməsi (təhsil verilməsi) ilə bağlı olan məsrəflər (xarici
dilin öyrədilməsi üzrə işçilərin staj keçməsinə ödənişlər; seminar və digər
tədbirlərdə iştiraka görə ödənişlər və i.a.);
• istifadə olunan material məsrəfləri (xüsusi blanklarm - turgön-
dərişlərin, vauçerlərin, uçot və hesabat blanklannm), dəftərxana
ləvazimatlarının alınması və i.a. çəkilən məsrəflər;
• sair idarəetmə xərcləri (bank xidmətinə, kredit üzrə faizlərə,
informasiya, audit və məsləhət, kommunal xidmətlərinə və i.a. ödənişlər).
Turist fəaliyyətində qeyri-müstəqim (qaimə) xərcləri 202/10 "Köməkçi
istehsalat" subhesabmda və 721 "İnzibati xərclər" hesabında qeydi}^ata alınır.
Təşkilatda gələcək dövrün xərcləri mövcud olan hallarda, 242 "Gələcək
hesabat dövrünün xərcləri" hesabında uçota alınır və sonradan 202
"İstehsalat məsrəfləri" hesabına silinir.
Turist təşkilatı xidmət göstərmə prosesində sonradan istifadə etmək
məqsədilə kənar təşkilatdan həm hesabat dövrü ərzində həm də gələcək
dövrdə turist xidmətinin həyata keçirilməsi (istehsalı) hüququnu əldə edir.
Bu cür hüququn əldə edilməsi ilə bağlı olan məsrəflər növlər (daşıma,
yerləşdirmə, iaşə və i.a.) üzrə, 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri"
hesabında uçota alınır. Turist xidmətinin göstərilməsinə dair əvvəl alınmış
hüquqdan istifadə etməklə çəkilən məsrəflər müqavilə bağlandıqdan sonra
202 "İstehsalat məsrəfləri” hesabına silinməlidir.
Turtəşkilat, tə3nn olunmuş müddət ərzində əvvəl alınmış
bölüşdürülməmiş kompleksin hərəkəti dövrü ərzində ondan istifadə etmək
hüququna malik olmadıqda, həmin komplekslər turist təşkilatı tərəfindən
turist xidmətinin satışından 2iyr\ satıla bilər. Bu zaman aşağıdakı mühasibat
köçürməsi (yazılışı) tərtib edilir.
Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
Kt 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı
109
Turist xidməti göstərilən zaman istifadə olunmayan və kənar
təşkilatın xidmətinin onlardan ayrılmayan hüququnun satılmayan dəyəri,
uzun müddət istifadə olunub vaxtı keçdikdən sonra 721 "İnzibati xərclər"
hesabında əks etdirilir və texniki itki kimi satılmış xidmətin maya dəyərinə
daxil edilir.
Kommersiya xərclərinə məntəqənin (obyektin) satış fəalİ3^ətinə daxil
edilən xərclər; kənar təşkilatlara komisyon, müvəkkil və digər mükafatlar;
xidmətin hərəkəti ilə bağlı olan xərclər daxil edilir:
• reklam nəşrinin işlənməsi və elan edilməsi - şəkilli kataloqların,
albomların, prospektlərin, reklam məktublarının, plakatların, açıqcaların,
firmalı orjinal zərflərin hazırlanması və dərc edilməsi;
• elanların mətbuata, verilişlərin radio və televiziyaya verilməsinin
malİ3^ələşdirilməsi;
• reklamın işıqlı və digər formada verilməsi, lövhələrin, reklam
şitlərinin, göstəricilərin hazırlanması, vitrinlərin rəsmiləşdirilməsi,
sərgi-satış tədbirlərinin aparılması;
• reklam kino və filmlərin və s. alınması, surətinin çıxarılması, təkrar
verilməsi, nümayiş etdirilməsi;
• nümayəndəlik xərcləri, sərgi və digər analoji tədbirlərdə iştrak
etməklə bağlı olan xərclər.
Sözügedən xərclər 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirilir.
Onda məntəqənin (obyektin) satış fəaliyyəti ilə bağlı olan və 721 "İnzibati
xərclər" hesabında uçota alınan reklam xərcləri də əks etdirilir.
13 №-li "Borclara aid edilən xərclər" MMU Standartına əsasən hesabat
ilində kommersiya və idarəetmə xərcləri satılmış məhsulların, malların, iş və
xidmətlərin maya dəyərində adi fəali}^ət növünün xərcləri kimi tam tanına
bilər. Beləliklə, mühasibat uçotunun aparılması üçün uçot siyasətində bu
metodun təsbit edilməsi zamanı 701 "Satışın maya dəyəri" hesabında əks
etdirməklə idarəetmə xərclərini (721 №-li hesab) və satış xərclərini (701/6
№-li subhesab) turist xidmətinin maya dəyərinə aid etmək olar. Sözügedən
qayda turist məhsulunun maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu, kalkulya-
siyası və turist fəalİ3^əti ilə məşğul olan təşkilatların malİ30^ə nəticəsinin
formalaşması üzrə metodik göstərişdə də nəzərdə tutmaq olar.
Turist xidmətinin satışı aşağıdakı köçürmə (yazılış) verilməklə uçotda
əks etdirilir:
- Turist xidmətindən əldə edilən satışın (gəlirin) tanınması üçün
Dt - 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları"
Kt- 601 "Satış" hesabı
Bununla birlikdə xidmət göstərməklə bağlı olan 202 №-li hesabda
formalaşan məsrəflərdə aşağıda qeyd edilən köçürmə (yazılış] verilməklə
silinməlidir:
Turist xidmətinin satılmış maya dəyərinin silinməsi üçün
Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
Kt 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı
Təcrübədə turist xidmətinin maya dəyəri və satışının əks
etdirilməsinin digər - 204 "Hazır məhsul" hesabından istifadə etməklə uçota
alınması variantından istifadə edilməsi də mövcuddur. Bu cür halda turist
göndərişinin maya dəyərinin formalaşması, uçotda aşağıdakı müxabir-
ləşmə ilə əks etdirilir:
- Turist xidməti göstərilməsinin maya dəyərinin silinməsi üçün;
Dt - 204 "Hazır məhsul" hesabı
Kt - 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı
Satış zamanı isə aşağıdakı köçürmənin (yazılışın) aparılması yerinə
yetirilir:
- Turist xidmətinin maya dəyərinin silinməsi üçün;
Dt - 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
Kt - 204 "Hazır məhsul" hesabı
Uçot qaydasından kənara çıxmaq, qüvvədə olan qanunvericiliyə zidd
olması ilə izah olunur. Ölkənin "Turist fəaliyyətinin təşkili haqda" qanunda
"turist məhsulu" anlayışı haqda geniş məlumat verilmişdir. Burada da kal-
kulyasiya obyekti kimi öz mahiyyəti etibarı ilə turistə göstərilən xidmətin
məcmuu olan turist məhsulu çıxış edir. Məhsul dedikdə, hər şeydən əvvəl,
"predmet"*, "istehsalat fəaliyyətinin maddi nəticəsi"*’, "həm də məhsul (bir
qayda olaraq dəyər ölçüsündə]"*** başa düşülür. Bununla birlikdə
qanunvericilikdə turist məhsulu tur, xidmətlər, dəst və s.-ni özündə əks
etdirən hüquq kimi müəyyən edilir. Hüquqşünas, mühasib, iqtisadçı və
digər mütəxəssislərin oxşar baxışlan nəticəsində bu istiqamətdə müxtəlif
nöqteyi - nəzərlər meydana gəlmişdir. Onlardan bəziləri turist məhsulunu
əmlak hüququna, digərləri - mallara, üçüncülər isə xidmətə aid edirlər.
Müəlliflərin fikrincə, 204 "Hazır məhsul" hesabından, turun
formalaşması zamanı konkret müştərinin sifarişi ilə deyil, onların gələcəkdə
alıcılara satışı anından istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu zaman, bir
qayda olaraq, yer bloku və bölünməz dəstlər (komplekslər) alınır, tur-
məhsulu isə tələbatın ödənilməsində daha geniş istifadə olunur.
■ Q.Ə.Abbasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2009, səh.
92 "Yenə orada, səh. 102 Yenə orada, səh. 177
------ 111
Qeyd edildiyi kimi, turagent, öz fəaliyyətində ciddi hesabat blankı
(CHB) olan "Turist göndərişindən" aktiv istifadə edir. Adətən Azərbaycan
Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli İ-38 nömrəli əmri
ilə təsdiq edilmiş və tətbiqi 2008-ci il 1 yanvar tarixində tövsiyə edilən
hesablar planında nəzərdə tutulmayan ancaq köhnə hesablar planı və onun
tətbiqinə dair təlimata əsasən təhtəl verilmiş CHB mövcudluğu, hərəkəti və
mühafizədə saxlanması haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 006
"Ciddi hesabat blanklan" balansarxası hesab nəzərdə tutulmuşdur, Qeyd
edək ki, hal-hazırda belə hesabların da ölkənin hesablar planında nəzərdə
tutulması zəruri sayılmalıdır.
CHB bu hesabda şərti qiymətlərlə uçota alınmalıdır. Analitik uçotun
hər bir CHB, onların saxlanma yeri üzrə aparılması zəruri sayılmalıdır. CHB
"Turist göndərişləri"nin həqiqi dəyəri 201 "Material ehtiyatları" hesabında
uçota alınmalıdır,
Turagent, komisyon, yaxud digər vasitəçilik fəalİ3^əti göstərən turist
xidməti sahələrdə mühasibat uçotu, ticarət və ictimai iaşə müəssisələrinin
istehsal və tədavül xərcləri, eləcə də таИз^^э nəticələri daxil edilən,
məsrəflərin mühasibat uçotu üzrə metodiki tövsiyələrini tətbiq etməklə
aparılır.
Turagent fəaliyyətinin təşkil edilməsi hallarında, digər təşkilatlardan
alınıb-satılan göndərişlərin [putyovkaların), alınma və sonradan satışının
mühasibat uçotu, ticarət müəssisələri tərəfindən istifadə edilən sxem üzrə
aparılır.
Alqı-satqı müqaviləsi üzrə göndərişlərin (putyovkaların) alınması;
Dt 205 "Mallar" hesabı
Kt 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları" hesabı
Göndərişlərin (putyovkaların) alış dəyəri ilə satışının silinməsi:
Dt 601 "Satış" hesabının 601/2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"
subhesabı
Kt 205 "Mallar" hesabı
Ticarət fəaliyyəti üzrə göndərişlərin (putyovkaların) əldə edilməsi və
satışı ilə bağlı olan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri” hesabının 701/6 "Satış
xərcləri” subhesabında uçota alınmalıdır. Hesabat dövrünün axırında bu
xərclər aşağıdakı köçürmə ilə (yazılışla) uçotda əks etdirilir;
Dt - 601 "Satış" hesabının 601/2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"
subhesabı
Kt - 701 "Saüşın maya dəyəri" hesabının 701/6 "Satış xərcləri"
subhesabı
Bu zaman göndərişlərin (putyovkaların) göndərilməsi ilə bağlı olan
nəqliyyat xərcləri və bu fəaliyyətin aparılması üçün alınmış kreditlərin 112
istifadəsinə görə faizlər daxil edilən mal qalığına düşən satış xərcləri 10116
№-li subhesabda qalıq kimi göstərilə bilər.
Turist xidməti göstərən sahələrdə aşağıdakı müqavilə növlərindən
istifadə edilməklə vasitəçilik fəaliyyəti də göstərilə bilər:
• agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə;
• komissiya yönümlü müqavilə;
• tapşırıq yönümlü müqavilə.
Vasitəçilik müqaviləsinin əsas fərqləndirici xüsusi)^əti, onun turist
xidmətinin satışının kimin (turagent, yaxud turoperatorun) adından
bağlanması ilə izah olunur (cədvəl 2,4),
Cədvəl 2.4
Vasitəçilik müqaviləsinin bağlanması dairəsində
turist xidmətinin göstərilməsi prosesində iştirak edən
subyektlərin rolu
Vasitəçilik müqaviləsinin növləri Fəaliyyətin həyata keçirilməsi zamanı bağlanmış
müqavilədə subyektlərin rolu Turoperator müqaviləsi | Turagent müqaviləsi
Agent [müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə
Prinsipial Agent [müvəkkil)
Komissiya yönümlü müqavilə Komitent Komisyoner
Tapşırıq yönümlü müqavilə Vəkalət verən Vəkil edilmiş
Tapşırıq yönümlü müqavilə üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsinə dair
Mülki Məcəllənin 43,1 maddəsinə müvafiq olaraq, müvəkkil edilmiş tərəf, öz
adından və vəkalət verənin hesabına müəyyən hərəkətlərin yerinə
yetirilməsini öhdəsinə götürür. Müvəkkil edilmiş tərəf vəkalət verən tərəfin
konkret göstərişlərini yerinə yetirir. Buna görə bu cür razılaşmada,
turoperatorun hüquq və vəzifələrində müəyyən problemlər yaranır.
Sözügedən turizm sahəsində tərtib edilən müqavilə sənədlərin rəsmiləş-
dirilməsindən sonra viza (razılıqın), bron, həmçinin carter reyslərinə
aviabilet almaq üçün konsulluq orqanlarına təqdim ediləcək xidmətin
göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq bağlanılır.
Mülki Məcəllənin 71; 2.3 maddəsində komisyon yönümlü müqavilənin
şərtləri müəyyən edilmişdir. Bu şərtlərdə komisyonerin öz adından ancaq
komitentin hesabına bağlaşmanı həyata keçirməsi nəzərdə tutulur. Bu cür
vəziyyətdə, hətta bağlaşmaya (müqaviləyə) görə bağlaşmada turoperatorun
adı göstərilsə də bilavasitə turagent məsuliyyət daşıyır.
Agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə Mülki Məcəllənin 43.2
maddəsində göstərildiyi kimi iki yekun mənanı özündə birləşdirir. Agent
113
(müvəkkil), bağlaşmanı öz adından ancaq əsas komisyon yönümlü
müqavilənin şərtlərinə uyğun rəsmiyyətə salmalıdır.
Komissiya və agent (müvəkkil) yönümlü müqavilələr, bir qayda
olaraq, turistlərin sığortalanması, nizamlı reyslərə aviabiletlərin bronlaş-
dırılması və alınması, gedilən ölkədə yaşayışa görə xidmətin satışı üzrə
əməliyyatların rəsmiləşdirilməsi üçün bağlanır.
Sözügedən müqavilələrin tətbiqi şəraitində turist xidmətinin
göstərilməsi ilə bağlı olan əməliyyatların mühasibat uçotunun aparılması
qaydasını nəzərdən keçirək.
Vasitəçilik fəaliyyətinin aparılması zamanı, agent (müvəkkil)
müqaviləsi üzrə turist xidmətinin satışı, agentliyin mühasibat uçotunda
aşağıdakı mühasibat köçürmələri (yazılışları) verilməklə əks etdirilir;
Dt-177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538
"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Komisyon mallara
görə hesablaşmalar" subhesabı
Kt-177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538
"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya
yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.
Komisyon mallarına görə pul vəsaitinin alıcılardan daxil olması,
agentin (müvəkkilin) mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
Dt 223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"
Kt 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538
"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsas komissiya
yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.
Komisyon mallarına görə pul vəsaitini köçürən alıcılardan komissiya
yönümlü müqavilə iştirakçılarından daxil olması, agentlərin (müvəkkillərin)
mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
Dt -177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538
"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya
yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.
Kt-223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"
Agentə (müvəkkilə), hesablanmış mükafat, hesablarda aşağıdakı kimi
əks etdirilir:
Dt 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
Kt 601 "Satış" hesabı
Qarşılıqlı öhdəliklər üzrə məqbulu əks etdirən, məsələn, agent
(müvəkkil) pul vəsaitini alıcıdan alıb agentə (müvəkkilə) çatası mükafatı
çıxmaqla "Əsasən komissiya yönümlü müqavilə iştrakçıları"na köçürən
hallarda, həmin əməliyyata bilavasitə aşağıdakı mühasibat köçürməsi
(yazılışı) verilir.
Dt - 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538
"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya
yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.
Kt 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları"
hesabı.
Alıcıya veriləsi hər hansı material dəyərlisi agentə (müvəkkilə) verilən
hallarda, həmin dəyərlilər balansarxası hesabda uçota alınmalı və 0 bizim
uçot sistemində tətbiq olunması zəruri hesab edilən aşağıdakı yazılışla
balansarxası hesabda əks etdirilməlidir.
Dt - "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar" hesabı
Kt- "Ciddi hesabat blankları" hesabı
Bunun üçün aşağıdakı misala müraciət edək.
Misal. Fərz edək ki, şirkət [əsasən komisyon yönümlü müqavilə
iştirakçısı), agent (müvəkkil) müqaviləsinə əsasən özünün turist xidmətini
təyin'olunmuş daxili bazar qiymətindən artıq olmamaqla satılmasını
turoperator təşkilatına (agentə) tapşırır. Müqaviləyə əsasən agent (müvəkkil)
haqqı (mükafatlandırma), komisyon yönümlü müqavilə iştirakçısının təyin
etdiyi satılmış və ödənilmiş dəyərin (ƏDV-də daxil olmaqla) 10 %-ni təşkil edir.
Hesabat dövrü ərzində komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından satış
üçün agentə (müvəkkilə) 1180 min manat xidmət (o cümlədən 18 % - 180 manat
ƏDV) haqqı verilmişdir.
Hesabat dövrü qurtardıqdan sonra agent müqavilədə nəzərdə tutulmuş
prinsiplərə uyğun olaraq agent (müvəkkil), əhatə edilən dövrə aid edilə bilən
əməliyyatlar üçün qeyd edilən aşağıdakı hesabatı komissiya yönümlü
müqavilə iştirakçısına təqdim edir:
• xidmətin satışına dair komissiya yönümlü müqavilə
iştirakçılarının qiyməti ilə 944 min manat (o cümlədən 18 % ƏDV - 144 min
manat);
• o cümlədən alıcılara ödənilən 826 min manat [o cümlədən 18 %
ƏDV - 126 min manat/;
Bu zaman komissiya yönümlü iştrakçıların müqaviləsində nəzərdə
tutulan məhsulların (mallarının, xidmətlərin, işlərin) satışından alınmış
mükafat məbləğlərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasının
aşağıdakı agent müqaviləsindən asılı olmasını nəzərə almaq lazımdır.
• müqavilənin şərtinə görə məhsulun (malın, işin, xidmətin)
satışından olan gəlirin (satış pulunun) agentin hesabına köçürülməsi zamanı,
pulu köçürən tərəf mükafatlandırma kimi həmin köçürülmüş məbləğin
------
bir hissəsini öz xeyrinə tuta bilər.
• gəlirin, (satış pulunun) bilavasitə alıcıdan komissiya yönümlü
müqavilə iştirakçısının bank hesabına (yaxud kassasına) daxil olması
hallarında, agentin (müvəkkilin) mükafatlandırılması birbaşa elə həmin
müqavilə iştirakçısına köçürülür.
Fərz edək ki, bütün hesablaşmalar, agent (müvəkkil) vasitəsilə (yəni
onun hesablaşma hesabı, yaxud kassası vasitəsilə) aparılır, agent də
(müvəkkil də) həmin gəlirin (satış pulunun) bir hissəsini ödənilən mükafat
hesabında saxlayır.
Bu cür halda hesabat dövründəki 721 "İnzibati xərclər" hesabında
uçota alınan sözügedən misalda verilən məbləğ 40 min manat təşkil
edəcəkdir.
Qeyd edilən əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsi qaydasını
cədvəl 2.5-də nəzərdən keçirək.
Cədvəl 2.5 Yazılışların mühasibat uçotu hesablarında
əks etdirilmə qaydası
Əməli}^atlann məzmunu Hesabın debeti Hesabın krediti Məbləğ min man
1 2 3 4
Vasitəçilik müqaviləsi dairəsində satılması nəzərdə tutulan xidmət, komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından qəbul edilmişdir.
“Komissiyaya qəbul edilmiş mallar” ba- lansarxası hesab
1180
Komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısının xidməti, alıcılara satılmışdır
171,211 177, 217 "İddialar üzrə hesablaşmalar” subhesabı "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar” ba- lansarxası hesab
944
Satılmış xidmətlər, alıcılar tərəfindən ödənilmişdir.
223 171,211 82,6
Satılmış və ödənilmiş xidmətlər üzrə komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısına hesabat verilmişdir.
177,217 "İddialar üzrə hesablaşmalar" subhesabı
177, 217 "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı
82,6
Agent (müvəkkil) tərəfindən agent [müvəkkil) mükafatlandırılması hesablanmışdır (826000x10%)
177, 217 "Deponent- ləşdirilmiş məbləğ üzrə hesablaşmalar” subhesabı
701 82,6
116
1 2 3 4
Komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından çatası mükafatlandırma, agent (müvəkkil) tərəfindən tutulmuşdur.
177,217"Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı
177,217 "Deponent- ləşdirilmiş məbləğ üzrə hesablaşmalar" subhesabı
82,6
Agent (müvəkkil) mükafatlandırılması üzrə ƏDV hesablanmışdır (826000 x 1,18x0,18)
601/9 521/2 12,6
Agentin (müvəkkilin) hesabat dövrünə aid edilən ƏDV silinir
701 721 40
Vasitəçilik əməliyyatından mənfəət əldə edilmişdir (82600-12600-40000)
701 №-li hesabın "Satışdan olan mənfəət/ zərər" subhesabı
801 20
Mükafatlandırma çıxılmaqla müqavilə iştirakçısına düşən gəlir (satış pulu) agentə köçürülür (826000 - 82600)
177, 217 "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı
223 743,4
Turist xidmətinin, komissiya yönümlü müqavilə üzrə satılması
hallarında satılmış göndərişlərə (o cümlədən ƏDV} görə alıcıdan komisyo-
nerə daxil olmuş məbləğ uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
Dt - 223 "Bankdakı hesablaşma hesabları"
221 "Kassa" hesabı
Kt - 171/211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
Bundan sonra razılaşma məbləğindən (komitet müqaviləsi üzrə)
müəyyən edilmiş faiz dairəsində komisyon mükafatlandırması hesablanır.
Hesablanmış məbləğə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
Dt - 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı Kt - 601
"Satış" hesabının "Komissiya üzrə satış" subhesabı Bunun ardınca komisyon
mükafatlandırması məbləğindən ƏDV hesablanır.
Komissiya yönümlü müqavilə üzrə vasitəçilik xidməti göstərilməsi ilə
bağlı olan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701/6 "Satış xərcləri"
subhesabında (ayrıca "Komisyon ticarəti üzrə xərclər" maddəsində) uçota
alınır və hesabat dövrünün axırında 601 "Satış" hesabının "Komisyon
yönümlü satış" hesabının debetinə silinir.
Turist təşkilatlarında komisyon mükafatlandırılmasından əlavə dəyər
vergisi (ƏDV) ödənildiyindən, satış xərclərinə aid edilən məsrəflərin a}^'!
117
uçotunu [bu xərclərə aid edilən müvafiq ƏDV-ni ayrmaqla) aparmaq, həmin
fəaliyyət növü üzrə ƏDV-ni məqbul etməyə əsaslandırılmış imkan yaradır.
Tapşırıq müqaviləsi, çarter reysi və s.-ni yerinə yetirən təşkilatlar üzrə
xidmət göstərən malsatanlarla, eləcə də viza (icazənamə) açmaq üçün turist
sənədlərinin xarici dövlətin konsul orqanlarının viza (icarəvermə) mərkəzi
ilə razılaşmanın bağlanması zamanı tərtib edilir. Sözügedən tapşırığı yerinə
yetirmək üçün xidmət göstərən tərəf tələb olunan pul məbləğini vasitəçiyə
köçürür. Bu cür əməliyyat turist təşkilatlarının mühasibat uçotunda cədvəl
2.6-da göstərilən qaydada əks etdirilir:
Cədvəl 2.6 Vəkillik edən (Kommersiya yönümlü müqavilə iştrakçısı, ko- mitet)
kimi çıxış edən turoperator təşkilatlarında vasitəçilik müqaviləsi üzrə baş
verən əməliyyatların mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinə dair
yazılışlar
Əməlhyatın məzmunu
Yazılışın aparılmasında istifadə
edilən sənəd
Hesabın debeti Hesabın krediti
Komitentə göstərilən xidmət üçün ödəniləsi pul vəsaitinin vasitəçiyə köçürülməsi
Ödəmə tapşırığı, bankın çıxarışı
177,217 №-li hesabın "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabı
223,223/1
Vasitəçilərə mükafatın hesablan- mışı
Vasitəçinin hesabatı 701/6 431,531
Alınmış xidmətin dəyərinə vasitəçinin mükafat məbləğinin daxil edilməsi
Malsatanın yüklən- mə3^ə dair müqaviləsi
201,205 431,531
Qarşılıqlı tələbatın vasitəçilərlə qarşılıqlı məqbul edilməsi
Mühasibat arayışı 431,531 177,217№-li hesabın "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabı
Qeyd edilənləri nəzərdən keçirək:
Fərz edək ki, turoperator [vəkil edən) tapşırıq müqaviləsinə müvafiq
olaraq konkret şəxsin təqdim etdiyi sənədə əsasən xarici dövlətin konsul
orqanında viza [icazə) açılmasını rəsmiyyətə salmaq və təyin olunmuş
qaydaya müvafiq olaraq xarici dövlətin konsul haqqının ödənilməsini,
həmin məqsəd üçün nəzərdə tutulan inanılmış mərkəzə tapşırır. İnanılmış
mükafat bir adam üçün hər paketə [zərfə) 900 manat [o cümlədən 18 %
ƏDV) təşkil edir. Təyin edilmiş mükafatlandırmanın həcmi, konsulluq
haqqının ödənilməsinə çəkilən xərclər çıxılmaqla vəkalət
118
verənin (turoperatorun) tapşırığının icrası sözügedən məqsədə
mükafatlandırma xərclərinin kompensasiyasına daxil edilir.
İnanılmış mükafatlandırılma və konsulluq haqqının ödənilməsinə
verilən vəsaitlər ayrı ödəmə tələbnaməsi ilə köçürülür. Konsulluq haqqının
miqdarı bir adam üçün 1200 manat (ƏDV ödənilmiş) təşkil edir. Sözügedən
əməliyyatın uçotda əks etdirilməsi cədvəl 2.7-də verilmişdir.
Cədvəl 2.7 Əməliyyatların mühasibat uçotunun hesablarında yazılışları
Əməliyyatların məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ min man
Tapşırığı icra etmək üçün - konsulluq haqqı vasitə- çiyə köçürülmüşdür
217,435,538№-li hesabların "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabları
223 1200
Vasitəçiyə mükafatlandır- ma köçürülmüşdür
217,435,538№-li hesabların "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları
223 900
Malsatandan alınmış xidməti - sənədlər baxılmaq üçün konsulluq orqanına verilmişdir
201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesab- ları
431,531 1200
Vasitəçiyə mükafat hesablanmışdır
201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesabı
217,435,538№-li hesabların "Divident və digər alması gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları
762
Vasitəçiyə hesablanmış mükafatdan hesablanmış ƏDV
521.2 217, 435,538№-li hesabların "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları
137
Xidmətin müəyyən edilmiş həqiqi maya dəyəri
205 201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesabları
1962
Xidmətin maya dəyərindən ƏDV
521.2 521.2 137
Turoperatorun, agent (müvəkkil-inanılmış komisyoner), kimi çıxış
etməsini təsdiq edən müqaviləyə, əsasən gedilən ölkədə yaşamaq,
ekskursiya xidməti göstərmək, sığorta, çarter reyslərə aviabiletlərin və digər
əlavə xidmətlərin satışını da daxil etmək olar. Sözügedən və onlara
119
analoji olan əməliyyatların mühasibat uçotu sistemində əks etdirilməsi
cədvəl 2.8-də verilmişdir.
Cədvəl 2.8 Turoperatorun (agentin, komisyonerin, inanılmış tərəfin) vasitəçi
kimi çıxış etməsi hallarında baş vermiş əməliyyatların mühasibat uçotu
hesablarında aparılan yazılışları Əməliyj’atın
məzmunu Yazılışın
aparılmasında istifadə edilən
sənəd
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Komisyon mallarına görə mal alanlardan pul vəsaitinin daxil olması
Bank çıxarışı 221,223,223/1 177,217№-li hesabların "Komisyon mallarına görə alıcılarla hesablaşmalar" subhesabları
Komisyon mallarına görə alıcılardan daxil olmuş pul vəsaitinin komitentə köçürülməsi
Vasitəçinin hesabatı
435, 538 №-li hesabların "Komitent- lərlə hesablaşmalar" subhesabı
223,223/1
Verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinə görə mükafatın hesablanması
Mühasibat arayışı
170,211 601
Vasitəçinin mükafat məbləğindən hesablanmış ƏDV
Mühasibat ara- \aşı, vasitəçinin hesabatı
435, 538 №-li hesabların "Ko- mitentlərlə hesablaşmalar" subhesabları
241
Mükafat məbləği çıxılmaqla alıcıdan alınmış, komitentə köçürülmüş pul vəsaiti
Ödəmə tapşırığı, bankın çıxarışı, vasitəçinin hesabatı
435,538 №-li hesabların "Komitent- lərlə hesablaşmalar" subhesabı
171,211
Satılmaq üçün komi- tentlərdən qəbul edilmiş mallar
Müqavilə, komitentlərdən jmklənmə sənədi
"Komissiyaj'a qəbul edilmiş mallar" ba- lansarxası hesab
Turoperatorların, xidmət göstərdiyi prosesdə a\daşirkətlərə aktiv təsir
göstərir. Bununla əlaqədar olaraq hava daşımaları üzrə göstərilən xidmətə
görə hesablaşmaların uçotunun təşkili xüsusi əhəmi}^ət kəsb edir.
Hesablar planının tətbiqinə dair təlimatı əldə rəhbər tutaraq aviabilet
blanklarmı agent (müvəkkil) müqaviləsi dairəsində "Ciddi hesabat blankla-
rı" balansarxası hesabında, aviabiletlərin satışını isə - hesablaşmaları uçota
alan 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" və
177,217,435,538 №-li hesabları tətbiq etməklə uçota almaq olar.
120
2.5. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ TURİST
XİDMƏTİNƏ ÇƏKİLƏN MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU VƏ
MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI
Turist fəali37yəti ilə məşğul olan təşkilatlarda turist məhsullarının
planlaşması, uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası, maliyyə nəticələrinin
formalaşması üzrə metodiki göstərişlərdə, idarəetmə sistemində tətbiq edilə
bilən sifariş metodundan istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman uçot
obyekti kimi, konkret turist xidmətinin 5^erinə yetirilməsinə çəkilən
ayrı-ayrı məsrəflər, nümunəvi turist xidmət qrupları, yaxud turist xidməti
göstərmək üçün sifarişlər məcmuu əsas götürülür.
Bütün sifarişlərin (turist qruplarının) maya dəyəri, qruplar üzrə bütün
məsrəflərin məbləğini toplamaqla müəyyən edilir. Bir turist gedişatmın
maya dəyəri isə qrupun ümumi məsrəflərini, qrupdakı turistlərin sayına
bölməklə hesablanıb təyin olunur. Turist təşkilatı üçün maya dəyərinin kal-
kulyasiya obyekti, ayrı-ayrı tur məhsulları çıxış edir. Onun maya dəyərinə,
hər bir turməhsulunun istehsalı, hərəkəti və satışı ilə bağlı olan məsrəflər
daxil edilir. Tur məhsulunun hər bir vahidinin həqiqi maya dəyəri turdan
qayıtdıqdan sonra tura dair şikayət ərizəsi olduqda, baş verən məsrəflərə
düzəliş verməklə sifariş yerinə yetirildikdən sonra təyin edilir.
İdarəetmə uçotu prosesində 202 "İstehsalat məsrəfləri", 202/10
"Köməkçi istehsalat" və 601 "Satış" sintetik hesablarına, turizmin növləri (su,
dağ, piyada və i.a.), yaxud digər nişanələr üzrə turfəaliyyətini göstərən
turfirmaların turist fəaliyyətinin istiqamətləri üzrə subhesab- lar açılır.
Bundan başqa, birbaşa (müstəqim) məsrəflərin, verilmiş (alınmış) sifarişlərə
düzgün daxil edilməsini təmin etmək üçün sifarişlərin kodu (şifrəsi)
göstərilməklə ilk sənədlərin uçotu təşkil edilməlidir (bax paraqraf 2.3-ə).
Kalkulyasiyanı düzgün aparmaq məqsədilə sifarişlərin tərkibində, onların
növlərini ayırmaq mümkündür. Bu cür işin təşkili, məsrəflərin xidmət
növləri üzrə uçotunun aparılma qaydasını müə}^ən hallarda sadələşdirir.
Turist təşkilatı, vasitəçi kimi fəalij^ət göstərən hallarda onun uçotunda ancaq
komisyon (yaxud agent) mükafatlandırılması əks etdirilir. Bu cür halda
sözügedən fəaliyyəti ayrı uçota almaq lazımdır. Bunlardan başqa,
turoperator, özünün turməhsullarından, eləcə də digər kommersiya xidməti
göstərməkdən başqa xidmətin hərəkəti və satışını aparan zaman turist
təşkilatı ticarət, təchizat, yaxud digər vasitəçilik fəaliyyətini yerinə yetirən
sahə kimi fəaliyyət göstərir. Bu cür halda turoperator və vasitəçilik
(turagent) fəali>yətini ayrı uçota almaq lazımdır.
121
Turist təşkilatı, məsrəflərin maddələr nomenklaturasmı, fəaliyyətin
xüsusiyyətindən asılı olaraq müstəqil təyin edir. Bu zaman aşağıdakı
nümunəvi maddələr ayrılmaqla əvvəllərdə qeyd edilən metodik
göstərişlərin müddəaları nəzərə alınmalıdır:
• turist məhsullarının istehsalında istifadə olunan kənar
təşkilatların xidmət hüququnun əldə edilməsinə çəkilən məsrəflər;
• istehsalat heyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olan məsrəflər;
• turist məhsullarının istehsalında iştirak edən və turist
təşkilatına tabe olan bölmələrə çəkilən məsrəflər;
• qaimə [üstəlik) xərclər.
Kalkulyasiya prosesi, bütün cari məsrəflərin müstəqim və qey-
ri-müstəqim məsrəflərə bölünməsini nəzərdə tutur. Göstərilən metodik
göstərişə müvafiq olaraq müstəqim məsrəflər müvafiq kalkulyasiya
obyektinin maya dəyərinə birbaşa və bilavasitə daxil edilməsi mümkün olan
turist məhsullarının istehsalı ilə bağlı olan məsrəflərdən ibarətdir. Müstəqim
məsrəflərə turist xidməti göstərilən zaman kənar təşkilatların xidmətindən
istifadə hüququnun əldə edilməsi [şəkil 2.3) və sosial ayırmalarla birlikdə
müstəqim əmək ödənişi məsrəfləri aid edilir.
Tibbi xidınət-1,4
bələdçi-tərcüməçilərin xidməti-1
icazəvernıə xidməti-1,7
sair məsrəflər -8,6
səyahət xidməti-3,6
iaşə-9,7
sığorta-0,7
mədəni və idman xidməti-1,1
nəqliyyat xidməti-25,7 *
yaşayış -46,5
Şəkil 2.3. Turməhsulun formalaşması zamanı kənar təşkilatlar tərəfindən göstərilən xidmət hüququnun alınması üzrə məsrəflərin strukturu Mənbə: Azərbaycanda turizm: Azərbaycan statistik məcmuəsi, 2009 -s.96.
122
Bütün qeyd edilən məsrəflər 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının
debetində əks etdirilir. Turist məhsullarının maya dəyərinə kənar
təşkilatların göstərdiyi xidmətlərə dair alınmış hüquq da daxil edilir.
Qeyri-müstəqim (dolayı) məsrəflər dedikdə turist məhsulunun
istehsalının təşkili və onların idarəedilməsi ilə bağlı olan xərclər başa
düşülür və onlara turist təşkilatının fəaliyyətinə ümumilikdə, həm də xüsusi
metodla müvafiq obyektin maya dəyərinə daxil edilən məsrəflər Äaxildir. Bu
məsrəflər, öz növbəsində, ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat və kommersiya
xərclərindən ibarətdir.
Ümumistehsalat məsrəflərinə, turməhsullarını bilavasitə
formalaşdıran bölmələrin, eləcə də məsrəflərini sifarişə birbaşa aid etmək
mümkün olmayan, o cümlədən turist xidməti göstərmək üçün istifadə
olunan binaların saxlanması və icarə haqqı üzrə köməkçi bölmələrin
məsrəfləri aid edilir. Ümumtəsərrüfat məsrəflərinə isə inzibati-idarəetmə
məsrəfləri, eləcə də idarəetmə üçün məsləhət, informasiya və sair
xidmətlərlə bağlı olan məsrəflər daxildir.
1- ci fəsildə qeyd edildiyi kimi sifariş metodu, üç mərhələni:
hazırlıq, sifarişin yerinə yetirilməsi və xüsusi kalkulyasiyaetmənin
keçilməsini nəzərdə tutur. Turist fəaliyyətində sifarişin yerinə yetirilməsi
mərhələsi, turu əldə etmək üçün müştərinin (sifarişçinin) müraciətindən
başlanılır.
Sifarişin açılmasına dair, adətən sifarişçi ilə müqavilə bağlanılır. Onda
sifarişçinin fərdi nömrəsi (kodu, yaxud sifarişin şifri), turist xidməti və
onların miqdarı, qısa xarakteristikası, hansı struktur bölmələri tərəfindən və
xidmətin hansı müddətə yerinə yetiriləcəyi, plan maya dəyəri, satış qiyməti
və digər informasiyalar göstərilir. Sifariş, onun yerinə yetirilmə prosesində
iştirak edən struktur bölmələri üçün zəruri olan miqdarda xüsusi blanklarda
tərtib edilir.
Hər bir sifarişin kalkulyasiyası üçün - sifarişə aid qeyri-müstəqim
xərclərin bölüşdürülməsinin bazasını: əsasını (miqdar ifadəsində) düzgün
müəyyən etmək lazımdır.
Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatlarda da turist məhsullarının
və maliyyə nəticəsinin formalaşmasının planlaşdırılması, uçotu və
kalkulyasiya edilməsi üzrə metodiki göstərişdə aşağıdakı bölüşdürmə baza
variantı göstərilir:
• müstəqim (birbaşa) məsrəflər;
• işçilərin əməyinin birbaşa (müstəqim) ödənişi;
• plan maya dəyəri.
Qeyri-müstəqim məsrəflərin sifarişə aid edilməsi üçün
qeyri-müstəqim xərclərin (qrupların), bölüşdürmə bazasına (qrupuna) olan
nisbə 123
ti kimi, büdcə stavkası (norması) hesablanır.
D.-. -.„,1 ____ r ____ (qeyri-müstəqim) xərclər ,
Bölüşdürmə bazası
Qeyd edilənləri əldə rəhbər tutaraq turist xidmətinin maya dəyərinin
kalkulyasiyasmı aşağıdakı misalla ardıcıl olaraq nəzərdən keçirək.
Misal. 2014-cü ilin aprel ayında turist təşkilatı aşağıda göstərilən üç
sifarişi yerinə yetirməyə dair sifariş qəbul etmişdir.
1- ci sifariş. Fərdi turist göndərişi, gənclər tərəfindən verilmişdir.
Onlar, ailə qurulmasına dair yeddi gün ərzində (aprel ayının 6-dan 12-i
tarixinə kimi) ən mühüm hadisəni Krakovda (Polşa) bayram etməyi qərara
almışlar. Xaricə getmək üçün ilk növbədə əvvəlcədən viza (icazə) almaq
zəruridir. Viza (icazə) müxtəlif formalarda olur. Məsələn, gənc ailələr, tura
ancaq "evliliyin ilk ayını" qeyd etmək üçün getdiklərindən onlara birdəfəlik
viza (icazə) alınması daha səmərəli sayılır. Vaxta qənaət etmək məqsədilə
müştərilər səyahəti dəmir yolu ilə deyil, uçuş yolu ilə (təyyarə ilə) yerinə
yetirməyi məqsədəuyğun hesab etmişlər. Şəhəri, daha ətraflı öyrənmək
üçün müştərilər ekskursiya rəhbəri əvəzinə "nümunə-1" sifarişini vermişlər.
Bundan başqa, sifariş tə)^arə limanından mehmanxanaya qədər gəlməyin
tez və etibarlı transfer edilməsini və mehmanxanadan təyyarə limanına
qayıtmasının transfer edilməsini təmin etməyə imkan yaradır.
2- ci sifariş. Konsaltinq şirkəti öz 10 işçisini Varşavada (Polşada) təşkil
edilən biznes - turda iştrak etmək üçün zəruri sənədlərin rəsmiləşdirilmə-
sinə dair turist təşkilatına müraciət etmişdir. Sifarişçi, Polşa bazarında ilk
dəfə təqdim olunduğundan və onun sifariş verənlərin xidməti necə qəbul
edəcə3dni bilmədiyindən viza (icazə) almaq üçün turist təşkilatına bir neçə
dəfə müraciət etmişlər. Reklam və informasiya ədəbiyyatlarında kifayət
qədər zəruri materiallar verildiyindən müştəri üçün dəmir yolu bileti almaq
daha səmərəli sayılır. Bununla əlaqədar olaraq müştərilər üçün fərdi bilet
əvəzinə ən səmərəli variant hesab edilən qrup şəklində biletlər bronlaşdı-
rılmış və alınmışdır. Bu zaman müştərinin yükü ağır olduğundan müştərilər
informasiya ədəbiyyatlarında tərəf - müqabillərinə dair kifayət qədər
məlumat olmasına əsaslanaraq nəinki dəmir yolu vağzalından
mehmanxanaya və geriyə transfer sifarişi vermişlər. Müştərilər, biznes -
proqramının geniş planlaşdırılmasından asılı olaraq səyahət xidmətindən
imtina etmişlər. Sifarişin rəsmiləşdirilməsinin təcililiyi, sənədlərin sifarişçiyə
çatdırılması üçün kuryerin xidmətindən istifadə etmə}^ zəruri hesab
etmişdir.
3- cü sifariş. Bazar günlərində təşkil edilən turlar daha böyük tələbata
malikdir. Onlann xüsusi}o^əti mehmanxana və aviaşirkət şəbəkələri
arasında razılaşmanın mövcudluğundan ibarətdir. Sözügedən razılaşma
müştə-
rinin xərclərinin azalmasına şərait 5^radır. Bu cür vəziy)^t onların seçdiyi
şəhərdə tə3dn edilmiş müddət ərzində müə}^ən mehmanxanada yaşamağı
tələb edir. Bütün sadalanan məhdudiyyətlər bazar günlərində təşkil edilən
tur yaşa}nş, uçuş, bir neçə dəfə viza (icazə) açılışını özündə
birləşdirdİ3dndən
Azərbaycanda dincələnlərdə heç bir problem yaratmır. Bu cür turda yemək
və seçmə yolu ilə iki dəfə səyahətin pulsuz təqdim edilməsi üçün rahatdır.
Cədvəl 2.9-da üç sifarişi icra etməklə bağlı olan müstəqim məsrəflər
haqda informasiya təqdim edilmişdir. Çıxış informasiyaları yazılış və si-
fariş blanklarımn qeydiyyat jurnalında müvafiq yazılışların aparılmasına
şərait yaradır.
Cədvəl 2.9 Sifarişin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olan müstəqim məsrəflər Məsrəf maddələri
Maya dəyəri (tura gedənlərin sayından
asılı olan)
Sifarişlər
1 2 3
Tura gedənlərin sayı 2 10 25 Viza ficazəl Bir 50 250 50 Bir dəfə 25 avro + + +
İki dəfə 40 avro
Bir neçə dəfə 100 avro
Yaşayış Bir 768 2560 480
Gəlinən gün 06.04.2014 06.04.2014
Güzəşt Gün, cəmi 7 7 4 % 0 cümlədən işçi günü 5 5 4 30% 0 cümlədən bazar gün 2 2 0 3 40 avro
+
4 50 avro
5 60 avro
Ora və geriyə bilet Bir 880 1800 880 Avio 440 avro + +
Dəmir yolu 180 avro +
Səyahət Yox 60 0 0 1-ci növ 60 avro +
2*ci növ 45 avro
3-cü növ 40 avro
4-cü növ 30 avro
Transfer 0 60 35 60 Dəmiryolu - otel 35 avro
+
Dəmir yolu - otel-dəmir yolu 50 avro
Aeroport - otel 40 avro
Aeroport-otel-Aeroport 60 avro
125
Sənədlərin daşınması Yox 20 10 0 Bakiətrafı 10 avro +
MKAD-ya görə 30 km 20 avro +
Sifarişin yekunu 1838 4655 1470
1 avronun məzənnəsinə görə manatla
30.00 man 55140 139650 44100
Cədvəldə verilən üçüncü tur sifarişi üzrə müstəqim məsrəflərin
məbləğinin
44100x25=1102500 manat olmasına diqqət yetirmək vacibdir. Buna müvafiq
ola-
raq həqiqi müstəqim məsrəflərin ümumi məbləği 1297290 manat təşkil edir.
Turist təşkilatının 2014-cü ilin aprel ajnnda qeyri-müstəqim xərcləri
haqda informasiya cədvəl 2.10-da təqdim edilmişdir.
Cədvəl 2.10 Turist təşkilatının qeyri-müstəqim məsrəfləri
Məsrəf maddələri Məbləğ, manatla
Ümumistehsalat xərcləri 202.11 №-li subhesab
• Kuryerlərə (idarələrdə kağız paylayan işçilərə) ayırmalar
hesablamalarla birlikdə hesablanmış əməkhaqqı 11000
• "Satış ofisi"nin torpaq tikili və avadanlıqlarına [əsas
vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya 1758
• istehlak edilmiş reklam materiallarının (kart, kataloq və
i.a.-nın) dəyəri 1000
• istifadə olunmuş dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri 300
Ümumistehsalat xərclərinin yekunu 14058
Ümumtəsərrüfat xərcləri 721 №-li hesab
• ayırmalara hesablamalarla birlikdə direktorlara hesablanmış
əməkhaqqı
29500
• ayırmalara hesablamalarla birlikdə baş mühasibə
hesablanmış əməkhaqqı
17000
• a3nrmalara hesablamalarla birlikdə satış üzrə menecerə
hesablanmış əməkhaqqı
15120
• ayırmalara hesablamalarla birlikdə mü.xtəlif sahə
menecerlərinə hesablanmış əməkhaqqı 12600
• Ofis binalarının icarə haqqı 60000
• "İdarə" binasına amortizasiya ayırması 500
• telekomunikasiya xidmətinin dəyəri 3000
• istehlak edilmiş dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri 500
Ümuməsərrüfat xərclərinin yekunu 138220
Qeyri - müstəqim məsrəflərin yekunu 152278
126
Gələcəkdə hesablaşmaları aparmaq üçün bizə - səviyyəsi təşkilatın
rəhbəri tərəfindən təyin edilən "Artırma" göstəricisi haqda məlumat əldə
edilməlidir. Turist təşkilatlarında sözügedən artırma satış qi5onətinin 15 %
səviyyəsində (müstəqim məsrəflərin satış qiymətindəki 85 % payına görə)
təyin edilir.
Təyin edilən artırmadan istifadə edərək hesabat ayındakı sifarişlərin
yerinə yetirilməsinin satış qiymətini hesablayaq:
Yuxarıda verilən misala görə həmin hesablama aşağıdakı kimi
olacaqdır (man):
1- ci sifariş
55140
2- ci sifariş
139650
3- cü sifariş 44100
(1-0,15) =
(1-015) =
(1-15) =
64871
164294
51882
Hər bir sifariş üçün satış qiymətini, sifarişin miqdarına vurub
mühasibin hesabatda göstərdiyi həqiqi satışın həcmini yoxlaya bilərik.
Nəzərdə tutulan dövrdə həmin məlumat aşağıdakı kimi görünə bilər,
manatla;
1- d sifariş 64871 xl = 55140
2- ci sifariş 164294 xl = 139650
3- cü sifariş 51882 x25 = 1102500
Yekun: 1526224
Qeyd edilən məlumatlar mühasibat hesabatının məlumatlarına
müvafiqdir.
Sözügedən artırmanın sifariş edilmiş qeyri-müstəqim məsrəflər
arasında bölüşdürülməsinin ödənilməsini yoxlamaq üçün yerinə yetirilmiş
sifarişin tam maya dəyərini müə3^ən etmək tələb olunur. Bunun üçün
aşağıdakı hesablamaların aparılması zəruri sayılmalıdır.
1. Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatın qeyri-müstəqim
məsrəflərinin bölüşdürmə bazası kimi turist məhsullarının planlaşdırılması,
uçotu, maya dəyərinin kalkulyasiyası və maliyyə nəticələrinin formalaşması
üzrə metodiki göstərişə müvafiq olması, man:
1- cisiiariş 55140
2- ci sifariş 139650
3- cü sifariş 1102500
Yekun: 1297290 2. Bölüşdürmə normasının müə}^ən edilməsi:
Qewi-müstəqim xərclər 152278 . - - - 7 ——--------- I— — — “ 1 manat
Müstəqim xərclər 1297290 müstəqim məsrəflərə düşən bölüşdürmə norması 0,117382 man 3. Hesabat ayında hər bir sifarişə düşən qeyri-müstəqim məsrəflə-
------ 127 ----
rin səvİ3^əsinin müə50'^ən edilməsi, man: Müstəqim norma qeyri müstəqim
1- ci sifariş 55140 x 0.117382 = 6472
2- ci sifariş 139650 x 0,117382= 16392
3- cü sifariş 44100 x 0,117382= 5177
4. Müstəqim və qeyri-müstəqim məsrəflərini toplamaqla sifarişin
tam maya dəyərinin təyin edilməsi, man:
1- ci sifariş 55140 x 6472 = 61612 2- ci sifariş 139650 x 16392 = 156042 3- cü sifariş 44100 x 5577 = 49277
5. Satışın qiymətini, sifarişin həqiqi maya dəyəri ilə müqayisə
etməklə,
saüş qiymətinin maya dəyərindən çox olması - mənfəətin formalaşması:
Satış Maya dəyəri mənfəət
1- ci sifariş 64871 x 61612 = 3258 man. sifariş
2- ci sifariş 164294 x 156042 = 8252 man. sifariş
3- cü sifariş 51882 x 49277 = 2606 man. sifariş
2014-cü ilin may ayında 2-ci sifariş üzrə səyahət qrupunda 1 nəfər
azalmışdır. Bunun nəticəsində həmin sifariş üzrə müstəqim məsrəflərin
məbləği dəyişmiş, buna görə də bölüşdürmə normasının və bütün sifa-
rişlərin tam maya dəyərinin yenidən hesablanması zəruriyyəti meydana
çıxmışdır (cədvəl 2.11].
Cədvəl 2.11 Əvvəlki və sonrakı düzəlişdən sonra 2-ci sifarişin
müstəqim məsrəfləri Məsrəf maddələri Maya dəyəri (tura ge-
dənlərin sayından asılı olaraq)
2-ci sifarişin məsrəfləri düzəlişə
qədər düzəlişdən
sonra
1 2 3 4
Səfərə gedənlərin sayı 10 9
Viza (icazə) Asılı olma 250 225 Birqatlı 25 avro + +
İklqatlı 40 avro
Çoxqatlı 100 avro
Yaşayış Asılı 2560 2304
Getmə günü 06.04.2014 06.04.2014 Güzəşt Cəmi-gün 7 7 0% O cümlədən işçi 5 5 30% O cümlədən bazar 2 2 3* 40 avro + +
4* 50 avro
128
1 2 3 4 5* 60 avro
Bilet ora və geriyə Asılı 1800 1620 Avia 440 avro
Dəmir yolu 180 avro + +
Ekskursiya Asılı olmayan 0 0 1-ci nümunə 60 avro
2-ci nümunə 45 avro
3-cü nümunə 40 avro
4-cü nümunə 30 avro
Transfer Asılı olmayan 35 35 Dəmir yolu-otel 35 avro + +
Dəmir yolu-otel-Dəmir yolu 50 avro
Aeroport-otel 40 avro
Aeroport-otel-Aeroport 60 avro
Sənədlərin daşınması Asılı olmayan 10 10 Bakı dairəsində 10 avro + +
30 km. dairəsində 20 avro
1 avro məzənnəsi ilə manat Sifarişin yekunu 139650 125820
30 manat 139650 125820
Cədvəl 2.11-in məlumatlarının təhlilini aparaq.
Göründüyü kimi, 2-ci sifariş üzrə müstəqim məsrəflər 13830
(125820 - 139650} manat azalmışdır.
Bununla əlaqədar olaraq yerinə yetirilmiş sifarişin həqiqi maya
dəyərinin yenidən hesablanmasını yerinə yetirək.
Sifarişlər arasında bölüşdürüləsi qeyri - müstəqim məsrəflərin məb-
ləği 1283460 manata [1297290 - (139650 - 125820}] qədər azalmışdır.
Qeyri - müstəqim məsrəflərin dəyişməyən məbləğinin olması hal-
larında bölüşdürmə norması 1 manatlıq müstəqim məsrəflərə görə aşa-
ğıdakı kimi artırılır.
Qeyri müstəqim məsrəflər 152278
Müstəqim məsrəflər 1283460
Hər bir sifarişin bölüşdürülməsi, qeyri-müstəqim məsrəflərin sə-
vr/yəsinin düzəlişi aşağıdakılara bərabər olur. müstəqim norma
1- ci sifariş 55140X x 0,118647 =
2- ci sifariş 125820 x 0,118647 =
3- cü sifariş 49277 x 0,118647 =
= 0,118647
qeyn-mustəqım
6542
14928
5847
129
Sifarişin tam maya dəyəri düzəldildikdən sonra aşağıdakı məbləğ
müəyyən edilir, man 1- ci sifariş 61682
2- ci sifariş 140748
3- cü sifariş 55123
Sifarişin əwəl və sonrakı düzəlişinin yerinə yetirilməsinin tam maya
dəyərini müqa)dsə etməklə kənarlaşmanın səviyyəsini qiymətləndiririk.
(man}.
əwəl sonra kənarlaşma
l-d sifariş 61612 .X 61682 = 70
2-ci sifariş 156042 X 140748 = 15294
3-cü sifariş 49277 X 55123 = 5847
Göründüyü kimi, sifarişlərdən birinin müstəqim məsrəflərinin
dəyişməsi hesabat ayında yerinə yetirilmiş bütün sifarişlərin tam maya
dəyərini yerinə yetirir. Sifarişlər üzrə ilk sənədlərdən istifadə edərək
təsərrüfat əməliyyatları jurnalında cədvəl 2.12-də göstərilən müvafiq
yazılışlar aparırıq. Burada eyni zamanda turist xidmətinin göstərilməsi
prosesində aparılan düzəlişlər haqda da məlumatlar əks etdirilir.
Cədvəl 2.12 Təsərrüfat əməliyyatlarının qeydi jurnalı
Sıra №-si
İstifadə olunan sənəd
Əməli30^atın məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
1 2 3 4 5 6
1 ö/t Məlumat materialları üçün
ödənilmişdir
431,531 223 1000
2 Hesabnamə 1 №-li sifariş üçün kassaya alınmışdır
221 171,211 64871
3 Qaimə Məlumat materialı alınmışdır 201.11 431. 531 847 4 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 241 431,531 153 5 Hesablama
arayışı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilmişdir
521.2 241 153
6 Hesablama arayışı
İstehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara [əsas vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya
202.11 112 1758
7 Hesablama arayışı
Ümumtəsərrüfat təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara (əsas vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya
721 112 500
8 Haqq-hesab ödəmə cədvəli
Menecerlərə əməkhaqqı ödənilmişdir
202.11 533 22000
130
1 2 3 4 5 6 9 Hesablama Sosial sığortaya ayırma
hesablanmışdır. 202.11
522 5720
10
Haqq-hesab ödəmə cədvəli
Kuryerlərə (kağız daşıyanlara) əmək-haqqı hesablanmışdır
202.11 533 8730
11 Hesablama Sosial sığortaya ayırma
hesablanmışdır. 202.11
522 2270
12 Hesablama 1 №-li sifariş üçün mehman.xa-
naya nömrəsi ödənilmişdir
431,531 223 12600
13 Ödəmə tapşırığı
1 №-li sifariş üzrə səyahət (ekskursiya) xidməti üçün ödənilmişdir
431,531 223 1800
14
Haqq-hesab ödəmə cədvəli
İdarəetmə heyətinə əməkhaqqı ödənilmişdir.
721 533 36905
15 Hesabnamə İdarəetmə heyətinin əməkhaqqından sosial sığortaya ayırma hesablanmışdır
721 522 9595
16 Ödəmə tapşırığı
Göstərilmiş xidmətə görə ödənilmişdir
431,531 223 2300
17 Hesabnamə 2 №-li sifarişə naqdsız ödəniş alınmışdır
223 171,211 164294
18 Akt Telekommunikasiya xidməti
göstərilmişdir
721 431,531 1949
19 Hesab faktura ƏDV 241 431, 531 351
20 Hesablama arayışı
ƏDV məqbul edilməsi əks etdirilir
521.2 241 351
21 Ödəmə tapşırığı
1 №-li sifariş üzrə aviabilet üçün ödənilmişdir.
431,531 223 26400
22 Ödəmə tapşırığı
İnformasiya və məsləhət xidməti üçün ödənilmişdir.
431,531 223 700
23 Akt İnformasiya və məsləhət xidməti yerinə yetirilmişdir
721 431,531 593
24 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 241 431,531 107 25 Alış kitabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 241 107
26 Kassa məxa- ric orderi
Menecerə təhtəl məbləğ verilmişdir
244 221 350
27
Avans hesabatı Avans hesabatı təqdim edilmişdir 202.11
244 350
23 Ödəmə tapşırığı
Dəmiryolu bileti üzrə bron ödənilmişdir
431,531 223 350
29 Ödəmə tapşırığı
Dəmiryolu bileti ödənilmişdir 431,531 223 1450
30 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 275
31 Satış hesabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 244 275
131
1 2 3 4 5 6 32 Qaimə
Dəftərxana ləvazimatı alınmışdır 201
431,531 500
33 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 76 34
Ödəmə tapşırığı
Dəftərxana ləvazimatı üçün ödənilmişdir
431,531 223 500
35 Alış kitabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 244 76 36 Ödəmə
tapşırığı Ofis binasının icarə haqqı ödənilmişdir
721 217. 538 60000
37 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 9153 38 Ödəmə
tapşırığı 2 №-li sifariş üzrə mehmanxana xidməti ödənilmişdir.
431,531 223 76800
39 Hesablama arayışı
3 №-li sifarişə görə ödəniş aparılmışdır.
223 117,211 51882
40 Hesablama arayışı
Müstəqim məsrəflər, 1 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir
202.0 431, 531 55140
41 Hesablama arayışı
Müstəqim məsrəflər, 2 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir
202.0 431,531 139650
42 Hesablama arayışı
Müstəqim məsrəflər, 3 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir
202.0 431,531 112500
43 Hesablama arayışı
Ümumistehsalat məsrəfləri 1 №-li
sifarişə silinir 202.0 202.11
55738
44 Hesablama arayışı
Ümumtəsərrüfat məsrəfləri 1 №-li sifarişə silinir
202.0 721 5875
45 Hesablama arayışı
Ümumistehsalat məsrəfləri 2 №-li
sifarişə silinir 202.0 202.11
141163
46 Hesablama arayışı
Ümumistehsalat məsrəfləri 2 №-li
sifarişə silinir 202.0
721 14879
47 Hesablama arayışı
Ümumistehsalat məsrəfləri 3 №-li
sifarişə silinir 202.0 202.11 100000
48 Hesablama arayışı
Ümumtəsərrüfat məsrəfləri 3 №-li
sifarişə silinir 202.0
721 28875
49 Hesablama arayışı
1 №-li sifarişin maya dəyəri hesdablanmış və silinmişdir
701 202.0 61612
50 Hesablama arayışı
2 №-li sifarişin maya dəyəri hesdablanmış və silinmişdir
701 202.0
140748
51 Hesablama arayışı
1 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir
601 801 3258
52 Hesablama arayışı
2 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir
601 801 8252
53 Hesablama arayışı
3 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir
601 801 65150
132
2.6. Uçotun avtomatlaşdırılma imkanları
Hal-hazırda turizm sahəsində xidmət göstərən təşkilatlarda fəaliyyət
xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla "Usta-tur" və "Usta-maliyyə" proqramı geniş
yayılmışdır.
"Usta-tur" proqramı aşağıdakı prosesləri avtomatlaşdırmağa şərait
yaradır:
- tur üzrə informasiyanın aparılması və verilməsini;
- turist məhsullarının fərdi və qrup bronlaşdırılması üzrə
formalaşmasını;
- tur üzrə sənədlərin və s.-nin yazılmasını.
Sadalanan proqram, turist xidməti göstərən partnyorlar (əks-müqa-
billər], turistlər üzrə informasiyaları birləşdirməyə şərait yaradır. Onun
köməyi ilə bir sıra statistik məlumatlar, məsələn, müəyyən tarixə turist
obyektinə gələn turistlərin sayı, daxil olmuş dəyər (məbləq) və müə}^ən
istiqamətlər üzrə sifarişlərin təsdiqi haqda göstəricilərin əldə edilməsinə
imkan yaranır. Sözügedən məlumatlar onun kompetensiyası (səriş- təliyi)
nəzərə alınmaqla hər bir işçinin əməliyyatları üzrə məlum proqrama daxil
edilir. Lakin, bu proqram adətən turist təşkilatı "Usta-maliyyə"
proqramından istifadə etdikdə maliyyə uçotunu ümumilikdə təmin etmir.
Bu zaman onu "Usta-tur" adlandıraraq əlavə "Usta-tur": maliyyə (yaxud
"Usta-maliyyə"] bloku yaradılır.
"Usta-tur" proqramının baza məlumatlarından alınan məlumatlar
əsasında həqiqi şəxslər üzrə əməliyyatların maliyyə uçotunun aparılması,
eləcə də turist təşkilatının fəaliyyəti haqqında analitik hesabatın avtomatik
alınması təmin olunur.
Pul vəsaitinin, xüsusilə sənədlər sistemində göstərilən tarixdə mala-
lanlardan daxil olması, eləcə də həmin məbləğin partnyora (tərəf-müqabilə)
ödənilməsi göstərilməklə ayrıca uçotun aparılması təmin olunur. Bu
məlumat əsasında, pul vəsaitinin hərəkətinin planlaşdırılmasını aparmaq
olar. Sözügedən hesabat "Hesabat" menyusunu - "Pul vəsaitinin hərəkətinin
planlaşdırılması"nı seçən zaman əldə edilir.
"Usta-maliyyə" proqramında formalaşan "Hesabat" funksiyasından
istifadə etməklə satılan tur məhsullarına dair göndərişlərin, xidmətlərin,
istiqamətlərin, analitik məlumatlarının köməyi ilə menecerin işi üzrə
rentabellik haqqında informasiyalar əldə etmək olar. Bu zaman bank
xidmətinin və s. məzənnə fərqi daxil edilməklə planlaşdırılan mənfəətin
(aparıcı menecerin göndərişlərindən götürülən məlumatların), partn-
133
yorlara (tərəf-müqabillərə) göstərilən xidmət və tur üzrə real məsrəflər üçün
nəzərdə tutulan hesablarla bağlı əməliyyatların uçotu aparılır.
Maliyyə blokunda əks etdirilən əməliyyatları düzəltmək üçün düzəliş
məlumatından istifadə edilir. Qeyd edildiyi kimi düzəliş məlumatları
"Usta-tur" proqramı ilə, həmçinin mühasibat uçotuna qoyulmuş tələblər
səviyyəsində aparmaq məqsədilə "IC: Mühasibatlıq" proqramı ilə
sinxronlaşdırılır.
Hesablar planında istifadə edilən düzəliş məlumatlarının məzmunu
mühasibat (malİ5o^ə) uçotunun qarşısında qoyulan bütün vəzifələrin yerinə
yetirilməsinə geniş şərait yaradır.
"Usta-maliyyə" proqramında formalaşan mühasibat köçürmələrinə
(yazılışlarına) dair jurnalın tərtibində Azərbaycan Respublikası Maliyyə
Nazirliyinin "Malij^ə hesabatlarının təqdimatı üzrə" kommersiya təşkilatları
üçün 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2 №-li əlavəsində 18
aprel 2006-cı il 1-38 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş və 01 yanvar 2008-ci ildən
tətbiq edilməsi tövsiyə olunmuş hesablar planından istifadə edilməsi
nəzərdə tutulur.
Mühasibat (mali3^ə) uçotunu aparmağa şərait yaradan "Usta-ma-
liyyə" proqramının yaratdığı imkanlar içərisində aşağıda adı çəkilənləri
fərqləndirmək lazımdır:
1) Müəyyən dövr ərzində ayrı-ayrı prosesləri uçota alan hesablarda- kı
əməliyyatların təhlilinin funksiyasının saxlanması;
2) Ayrı-ayrı dövrlərdə valyuta və fəaliyyət növləri üzrə tərtib ediləcək
icmal köçürmələrin (yazılışların) formalaşma funksiyalarının saxlanması.
Bronlaşma üzrə ödənişin, eləcə də həmin bronlaşmadan yaranan borc
məbləğinin və belə borcun ödənmə vaxtının keçməsinin səbəblərini təhlil
etmək üçün "Bronlaşma üzrə ödənişin dinamikası" funksiyasından istifadə
edilir. Bu funksiya istənilən anda alıcının təşəbbüsü ilə ödənişin aparılması
haqda hesabat tərtib etməyə və hesabatda əks etdirilən məlumatların alıcılar
və borclar üzrə konsolidə (birləşdirmə) edilməsinə şərait yaradır. Sözügedən
hesabatın məlumatlarından agent (müvəkkil) mükafatlandırılmasının, tur
reklamında iştrak edən iştrakçıların siyam- smın müəyyən edilməsində
istifadə edilir.
Turist təşkilatları bir sıra hallarda özlərinin fəaliyyətinin xüsusiyyəti
nəzərə alınmaqla konfiqurasiyası transformasiya olunan "İç mühasibat"
proqramından istifadə edirlər. Burada ilk növbədə hesablaşmaların
aviaşirkətlərdə uçotunun avtomatlaşdırılmasından söhbət gedir. Bu
proqramda proqramçı aviabiletlərin agent (müvəkkil) müqaviləsi üzrə
------ 134---—
satışı haqda konsolidə edilmiş bütün zəruri informasiyaların nümunəvi
hesabat formasını işləyib hazırlayır. Bu formanı aviabiletlərin
rəsmiləşdirilməsi ilə məşğul olan menecerlər tərtib edir. Məlum "IC
Mühasibat” forması yüklənən zaman malsatan (avioşirkət] və malalanlar
qarşısında olan borc avtomatik hesablanır. Bu zaman müvafiq köçürmə
(yazılış) tərtib olunur, eləcə də komisyon aviabiletlərin mədaxil və satışına
dair sənədlər toplusu formalaşdırılır. Bununla birlikdə alıcılara ƏDV
göstərilən hesab-faktura yazılır.
Hər bir əməliyyatı fərdiləşdirmək üçün avtomatik olaraq əməlij^at- lar
üzrə müqavilələrə nömrələr verilir və unikal aviabiletlər nomenkla- turaları
formalaşır.
Beləliklə, turbiznesdə uçotun avtomatlaşdırılması internetin imkanları
nəzərə alınmaqla "IC: Mühasibatlıq", ”Usta-tur”, "Usta-maliyyə"
proqramının bazasında yerinə yetirilir.
135
3.1. İCTİMAİ İAŞƏ TƏŞKİLATLARININ
FƏALİYYƏT SAHƏLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
İctimai iaşənən sahə dairəsi: iki fəaliyyət növünü özündə birləşdirir:
1) İctimai iaşə, məhsulların istehsalım və onların gələcəkdə yerləşdiyi
yerlərdə- restoran, kafe, yeməkxana, bufet zalları, yaxud
kulinariya-mağazalarına və bufetlərə gətirməklə istehlakçılara satışını təşkil
edir;
2) Heç bir emal əməliyyatı aparmadan alkoqollu və alkoqolsuz
içkiləri, desert (çərəz), tütün məmulatları və i.a. kimi mallarla olduğu kimi
ticarət fəaliyyətində satışını həyata keçirir.
İctimai iaşə müəssisələrinin maldövriyyəsinin xüsusiyyəti-məhsulun
istehsalı, satışı və istehlakı proseslərinin öz aralarında bir-birləri ilə sıx
əlaqədə olmasından ibarətdir. Onlar hər gün eyni yerdə - yeməkxana,
restoran, kafe və i.a.- da baş verir.
İctimai iaşə məhsullarının satışı pərakəndə maldövriyyəsinin tərkibinə
daxil edilir. İctimai iaşə müəssisəsinin mühasibat uçotu, bir tərəfdən istehsal
prosesini, digər tərəfdən - ticarət prosesini əks etdirir.
İctimai iaşə müəssisələrində hazır məhsul (birinci, ikinci və üçüncü
xörəklər) ət, tərəvəz və digər yarımfabrikatlar hər gün istehsal olunur.
Yeməkxana, restoran, kafe və digər ictimai iaşə müəssisələri, öz istehsalı
məhsullarını hazırlamaq və onların satışını təşkil etməklə yanaşı,
istehlakçıları heç bir texnoloji emal (isti və soyuq) əməliyyatı aparılmadan
iaşə məhsulları da satır. Bu cür məhsulları alınmış mallar adlandırmaq
qəbul edilmişdir.
Məhsulların xeyli hissəsi bilavasitə istehlakçılara xörək zalı vasitəsilə
istehlak edilir. Buna görə məhsul buraxılışı ilk növbədə ilk sənədlərdə əks
etdirilmir və belə məhsulların satışı kassa çeki, abonement talon- ları və
digər sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. İctimai iaşənin bu xüsusiyyəti, uçotun,
pərakəndə maldövriyyəsi və istehsalın həcmi üzrə aparılmasını zəruri hesab
edir.
Ticarət fəaliyyəti - istehlak təyinatlı malları satmaq və ictimai iaşə
(kütləvi) xidmətləri göstərməklə fəali3^ətin formalaşdırılmasına yönəldilən
sahibkarlıq fəaliyyət növüdür. Ticarətin, istehsaldan əsas fərqləndirici
xüsusiyyəti malın emal olunmadan alındığı kimi satılmasından ibarətdir.
Ticarət fəaliyyəti topdan, yaxud pərakəndə ticarət formasında həyata
keçirilə bilər. Topdan ticarətin əsas növü xırda topdan, pərakəndə ticarətin
isə - xırda ticarət hesab edilir.
138
istənilən növlü və sinifli ictimai iaşə və ticarət müəssisələrinin
müvəffəqiyyətli işini təmin etmək üçün maldövriyyəsi haqda məlumatların
natural və pul ifadəsində əldə edilməsini təmin edən səmərəli mühasibat
uçotu və nəzarətin aparılması tələb olunur.
Ticarətdə təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla
malların tədarükü ilə bağlı topdan qiymət və onların pərakəndə qiymətlə
satışını təmin edən uçot xüsusiyyəti fəaliyyət göstərir.
Malların, maddi məsul şəxslərin imzası ilə daxil olması onlara dair
yazılan müşayiətedici sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Bu sənədlərin
rəsmiyyətə salınmasından sonra mallar alınmış hesab edilir və bu da onların
satışı prosesinə başlanmasını təsdiq edir. Mal tədavülünün ayrı-ayrı
mərhələlərində müxtəlif: topdan, pərakəndə (satış), müqavilə, müstəqil və s.
qiymətlərdən istifadə edilir.
Topdan qiymət - məhsulların hazırlayıcı müəssisə tərəfindən topdan
müəssisələrdə satılan qiymətidir. Topdan qiymət, hazırlayıcı müəssisənin
qiymətindən, təchizat xərclərini ödəmək və mənfəət əldə edilməsini təmin
etmək üçün satıcı təşkilata edilən güzəştdən formalaşır.
Pərakəndə qiymət - malların ədədlə və xırda topdan qaydada əhaliyə
satışını təmin (yerinə yetirən) edən qiymətdir. Pərakəndə qiymət topdan
qiyməti və pərakəndə ticarət müəssisəsinin ticarət xərclərini ödəmək və
mənfəət əldə edilməsi üçün nəzərdə tutulan güzəşti (artırmanı) özündə
birləşdirir.
Təchizat, satış və ticarət müəssisələrində olan mallar alış, yaxud satış
qiymətilə 205 “Mallar" hesabında uçota alınır. Pərakəndə ticarət
müəssisələrində alış və satış qiymətləri arasındakı fərq (güzəşt, artırma)
ayrıca olaraq 603 “Verilmiş güzəştlər" hesabında əks etdirilir, ictimai iaşə
müəssisələrində 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabında anbar, bufet, mətbəx və
digər ictimai iaşə obyektlərinin iaşə məhsullarına və mallarına verilən
güzəştlər və artırmalar, eləcə də təyin edilmiş qaydada mətbəx və bufet
məhsullarının dəyərinə əlavə edilən artırma məbləği də uçota alınır.
Sözügedən hesabda həm də mümkün mal itkiləri və əlavə nəqliyyat xərcini
ödəmək üçün malsatanların ticarət təşkilatlarına təqdim etdiyi güzəştlər də
uçota alınır.
Qiymət üzərində dövlət nəzarəti, müvafiq qanunvericiliklə
tənzimlənir. Bu baxımdan, mühasib zəruri normativ sənədləri və onları
açıqlayan bu və ya digər hüquqi aktları öyrənməli və uçotun aparılması
prosesində onlardan istifadə etməlidir.
Maddi məsul şəxslər həqiqi daxil olmuş malların və onların satışı
haqqında məlumatlara əsasən gündəlik mal hesabatı tərtib edir və bu
hesabat,
139 ------
yoxlandıqdan sonra mühasibat yazılışlarının aparılması işinə başlanılır. Mal
hesabatlarına əsasən bu işi ardıcıl və müntəzəm yerinə yetirmək üçün aylıq
qruplaşdırma və cəmləşdirmə cədvəli tərtib edilməlidir. Bu qruplaşdırma və
cəmləşdirmə cədvəli, 221 "Kassa", 431 "Malsatan və podratçılara
uzunmüddətli kreditor borcları", 531 "Malsatan və podratçılara
qısamüddətli kreditor borcları" və s. hesabların müvafiq registrləri
üzləşdirilir.
İctimai iaşə müəssisələrində əksəriyyət hallarda istehsalat
məsrəflərinin uçotu hesabından istifadə etməyə zərurət yaranmır. Bu
baxımdan bütün xərcləri 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirmək
olar.
Malların uçotunun qeyd edilən hallardan başqa tara, mal itkiləri
(sınma, qırılma, əskikgəlmə, yeyinti və i.a.), eləcə də ticarətin vəziyyəti
(konyunkturası) ilə bağlı olaraq qiymətin ucuzlaşdırılması, yaxud artırılması
əməli30''atlarının əks etdirilmə xüsusi)^əti də mövcuddur. Mühasib, qeyd
edilən əməliyyatların uçotunu, konkret ictimai iaşə müəssisəsinin uçot
siyasətinə müvafiq işlənib hazırlanmış metod və təlimatın köməyi ilə aparır.
Bu cür zəruri və spesifik işin aparılması, müəssisənin uçot siyasətinin tərtibi
və təsdiq edilməsini, bütün illər ərzində istifadə olunan və adi şəraitdə
dəyişməyən uçot üsulunu yaxşı düşünməyi və qiymətləndirməyi tələb edir.
3.2. XAMMAL VƏ MAL EHTİYATLARININ OPERATIV UÇOTUNUN TƏŞKILI
İctimai iaşə müəssisəsinin anbannda olan xammal və mal
ehtiyatlarının operativ uçotunu təşkil etmək üçün hər bir müəssisənin
soyuducu kamerası və digər anbar avadanlığı olmalıdır. Bundan başqa,
ehtiyatların saxlandığı yerdə mühafizə edilməsi, onların tez qəbul edilməsi,
buraxılış və mövcudluğunun yoxlanması, saxlanma yerinin çəki təsərrüfatı,
ölçü cihazları, dövlət standartına uyğun taralarla təchiz edilməsi,
ehtiyatların qəbulu və buraxılışı üzərində məsuliyyət dairəsinin (anbar
müdirinin, anbardann, ekspeditorun və s.) müəyyən edilməsi sadalanan
əməliyyatların düzgün və vaxtlı-vaxtın- da rəsmiyyətə salınması, maddi
məsuliyyət haqqında maddi məsul şəxslərlə müqavilənin bağlanması təmin
edilməlidir.
Xammal və mal ehtiyatlarının ictimai iaşə müəssisələrinə daxil olması
zamanı malsatanlardan (yükgöndərənlərdən) müvafiq hesablaşma və mü-
şayiətedici sənədlər alınır. Bu sənədlər sənəddövriyyəsinin qrafikinə
(cədvəlinə) müvafiq olaraq aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:
• material dəyərlilərinin daxil olmasını təsdiq edən sənədlərin qey 140
diyyat jurnalında qeydiyyata alınmasını;
• müqavilə sənədlərin məlumatlarının tədarük şərtlərinə uyğun
olmasının yoxlanmasını;
• hesablaşma sənədlərindəki informasiyaların düzgünlü3dinün
yoxlanmasını;
• hesablaşma sənədlərinin tam, yaxud hissə və ya ödənişdən
əsaslandırılmış imtina etməklə ödənişin aparılmasını; ,
• hər bir sənədin sonradan işlənməsini təmin etməklə müəssisənin
müvafiq şöbəsinə verilməsini.
Xammal və əmtəələri malsatanm anbarından almaq üçün ictimai iaşə
müəssisəsinin ekspeditoruna material dəyərlilərinin alınmasına dair
müvafiq sənəd və vəkalətnamə verilir.
Material dəyərlilərinin qəbul və mədaxil edilməsi üçün daxil olmuş
xammal və əmtəələrin müşayiətedici sənədləri ictimai iaşə müəssisəsinin
anbarına təhvil verilir. Anbarda, material dəyərlilərinin qəbulu, onların
keyfiyyətinin, çeşidinin və miqdarının malsatanm hesablaşma və
müşayiətedici sənədlərə müvafiqliyi yoxlanmaqla yerinə yetirilir.
Yük, avtomobil nəqli3/yatı ilə daşınan zaman daxil olmuş xammal və
əmtəələrin qəbulu, yükgöndərəndən alınmış əmtəə-nəqliyyat qaiməsi ilə
yerinə yetirilir.
Əmtəə və xammalların alınması zamanı anbardar, mədaxil orderi (M-4
№-li forma) rəsmİ5^ətə salır, yaxud malsatanm müşayiətedici sənədində
mədaxil orderinin mütləq rekvizitlərini əks etdirən xüsusi ştamp vurur. Təh-
təlhesab şəxs tərəfindən nağd hesablaşma qaydasında pərakəndə ticarət,
yaxud əhalidən alınan xammal və əmtəənin daxil olması zamanı mədaxil
orderinin rəsmiləşdirilməsi üçün mağazanın mal çeki, kassa mədaxil
orderinin qəbzi, xammal və əmtəənin bazardan, yaxud əhalidən alınması
haqda alış aktı (tədarük aktı) əsas sənəd hesab edilir (bax şəkil 3.1-ə).
Malın malsatanlardan qəbul edilməsi zamanı müşayiətedici sənədlərin
məlumatları, yaxud müqavilənin şərtlərindən kənarlaşma (əskik, yaxud
artıq gəlmə, növ dəyişiklikləri, sınma, əzilmə və digər uyğunsuzluqlar) təyin
edilən hallarda material dəyərlilərinin qəbulu haqda iki surətdən ibarət akt
(M-7 №-li forma) tərtib edilir. Bu zaman qəbul aktı həm də mədaxil orderi və
malsatanlarla hesablaşmanın dəqiqləşdirilməsi üçün əsas hesab
olunduğundan əlavə olaraq mədaxil orderi yazılmır.
İctimai iaşə müəssisələrinin anbarında olan material dəyərlilərinin
mövcudluğu və hərəkətinin miqdar uçotu maddi məsul şəxs (anbardar)
tərəfindən xüsusi formalı (M-7 №-li forma) uçot kartında aparılır.
141
5 lİ .Vj-li uninbşdiriliTiiş forma
Azərbaycan Statistika
Komitəsinin 25,12.2Ö07-ci il 132
Ab-li qərarı ilə təsdiq edilmişdir.
OKUD üzrə forma
"PəhnV* Məhdud Məsuliyyətli Cəmiwat OKPOüzrə
Təşkilat İNN
"Bənövşə" kafesi
Bölmənin struktunj
OKDP üzrə fəaliyyət
növü əməliyyat
növü
KOD
0330505
51099460
7708510450
Tədarük aktı
Sənədin nömrəsi Tərtib olunma
tarixi
39 10.02.20..
Təsdiq edirəm
Müdiriyyət Baş
direktor vəzifə
Babayev A.B.Babayev
imza imzanın açıqlaması
10 fevral 2014-cü il
Bakı ş. Azadlıq pr. 75 Nəsimi rn. Kolxoz bazarı
Mən Təchizatçı Bilalova Zəkiyyə Məhəmməd qızı
vəzifəsi soyadı, adı, atasının adı
Bakı ş. Nəsimi rayonunun kolxoz bazarından Pənahova Qənirə Alı qızından
soyadı, adı, atasının adı
aşağıdakı məhsulları aldım
Kənd təsərrüfatı məhsulları j Ölçü vahidi 1 Miqdarı 1 Qiyməti
Məbləğ
Adi, xarakteristikası 1 Kod 1 i
Adı OKEİ üzrə
kod
; man,qəp. man qəp
1
Baş soğan Cəfəri
2 ^ 3 ________ ± ........
! . kq. .....
20 20
6
0-30
0-90
7
’ 6-00
18-00
Cəmi: j
24-00
142
Yekun məbləği
Tədarük aktının davamı
iyirmi dörd _____________
______________ man 00 qəp yazı ilə
Şəxsiyyət vəsiqəsi üzrə ev ünvanı Bakı ş. Mərdəkan qəsəbəsi Yesenin küç. 74
yaşayış yen
Hüquqi şəxs yaratmadan öz fəaliyyətini yerinə yetirən sahibkarın dövlət qeydiyyat
JNs-si 77 JN« 003589840 Vorglbr Nazirliyi
Orq^ınadı
tərəfindən 19 dekabr 2012~ci il tarixdə
şəhadətnamənin verildiyi tarix
Bllalova Qənirə Alı qızının adına verilmiş şəhadətnamə. _____________________________
Şəhadətnamə verən şəxsin soyadı, adı, atasının adı
NVİN 771503830606 7715
Şəhadətnamənin nömrəsi
Məhsulu qəbul etdim
identifikasiya verən şöbənin kodu
Bilaioiva
Xammal və məhsulu alan şəxsin imzası
Şəkil 3.1. Tədarük aktı
Bu kart, anbar müdirinə reyestrdə nömrə və miqdar göstəriciləri
qeydiyyata alınmaqla, imza ilə verilir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək
lazımdır ki, qəbul zamanı anbarda baş verən artıq və əskikgəlmə, növdə-
yişikliyi və təkrarlamada dolaşıqlığa yol verməmək məqsədilə mal və
xammallara anbar uçotu kartı açmaq üçün, anbarın məlumat kitabındakı
iyerarxiya nişanəsini müə5ryən etmək zəruridir.
Əksər hallarda ictimai iaşə müəssisəsinin anbarına xammallar bir ölçü
vahidi (məsələn, çəki) ilə daxil olur. Buraxılışı isə digər vahidlə (məsələn,
ədədlə) yerinə yetirilir. Bu cür halda sözügedən xammalların mədaxili və
məxaricinin ilk sənədlərdəki yazılışı, anbar kartı və müvafiq mühasibat
uçotunun registrində eyni vaxtda iki ölçü vahidi ilə aparılır. Məsələn, anbara
6 kiloqram göyərti daxil olmuşdur. Anbardar isə həmin göyərtini kartda
ədədlə yəni 18 ədəd kimi qeyd etmişdir. Buna görə sözügedən buraxılış
ədəd kimi qeydiyyata alınır.
Xammal, müxtəlif qablaşmada (ölçü vahidində) tədarük edilən
hallarda, bütün qablaşma növlərini həmin xammalın anbar uçotu kartında
göstərib bir qablaşmanın digərinə nisbətinin əmsalını müəyyən etmək
lazımdır. Məsələn, əgər “Tomat pastası” 1000 və 500 qram bankalarda daxil
olub, istifadəsi qramlarla yerinə yetirilirsə (yəni buraxılış (istifadə) ədədlə
deyil, qramlarla yerinə yetirilərək, kalkulyasiya kartında istifadə
143
si qramla göstərilirsə) 'Tomat pastası"nın məhsula istifadəsini aşağıdakı ölçü
vahidi ilə müəyyən etmək lazımdır:
• "1000 qr banka"
• "500qr banka"
• "qr"
Məhsulun ölçü vahidlərindən biri, yəni hesabatda göstərilən xammal,
yaxud malın miqdarı hesabatda əsas kimi götürülür. Bu zaman malın
kalkulyasiya kartına daxil edilməsini, silinməsini, sərf normasının müəyyən
edilməsini istənilən ölçü vahidi ilə müə}^ən etmək olar.
Anbar uçotu kartındakı məlumatların təkrar olmasından kənarlaşmaq
(uzaqlaşmaq) üçün sərf edilən məhsulu xörəklərin texnoloji kartına əsasən
təyin etmək olar. Məsələn, xörəyin hazırlanması üçün məhsulların bir-birini
əvəz etməsinə görə "Bizim tarla" tomat pastası və "SAB" pastası demək olar
ki, oxşardır. Bu cür məhsullar, malsatanlardan, ticarət markasından və
tədarük qiymətindən asılı olmayaraq bir mal, yəni "Tomat pastası" kimi
tanınmalı və ona bir anbar kartı açılmalıdır.
Gələcəkdə saxlamaq və mühafizə etmək üçün müəssisənin hər hansı
bölmələrindən biri məhsulların yenidən emalını yerinə yetirən hallarda,
həmin yenidən emal edilmiş ət-xammal yanmfabrikatları onların İİ-23№-li
formaya uyğun hissələrə bölünməsi aktına (emal aktına) əsasən qəbul edilir
(bax 3.2-ci şəkilə). Bu akt ət-xammalın istehsal sexinə daxil olmasını təsdiq
edən sənədə əsasən tərtib edilir. Bununla əlaqədar olaraq ət-xammal sexin-
dəki gündəlik istehsal prosesini qurtardıqdan sonra alınmış məhsulun
ekspedisiyaya (anbara) təhvil verilməsi nəzərə alınmaqla emaledici bölməyə
verilməlidir. İş günü ərzində xammalın hissələrə bölünməsi, istehsal
prosesində isə texnoloji emalın qurtarması hallarında rəsmiyyətə salınan akt
daha uzun (iki, üç gün) müddətə tərtib edilir. Akta, hazırlanmış
yarımfabrikatların anbara (ekspedisiyaya) verilməsini təsdiq edən sənəd də
əlavə edilir. Ət ya- rımfabrikatı buraxan müəssisələrin əsas sexlərində, kiçik
tikəli 3^rımfabri- katlar da hazırlanır və ət-xammalın hissələrə bölünməsinin,
maddi məhsul şəxsin imzasına qədər təsdiq olunmasını göstərən aktda
aşağıdakı: "Növlər üzrə aktda göstərilən, kulinariya qaydasında hazırlanmış
iritikəli yarımfab- rikatları, kiçiktikəli və ədədi yarımfabrikat hazırlamaq
üçün qəbul etdim" 5^zılışı aparılır
Aktı, mühasibatlıq yoxlayır və müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq
olunur. Bu zaman yarımfabrikatın çıxar normasından olan hər cür
kənarlaşma və bu kənarlaşmanın əsaslandırılması diqqətlə nəzərdən
keçirilməlidir.
144
müdiriyyətin nümayəndəsi
inzibatçı
vəzifəsi
Usta (briqadir) İbrahimov
imza
Aktın davamı
Bilalov A.B.Bilalov
imza imzanın
açıqlanması
İbrahimov İ.Z.
imzanın vəzifə
açıqlanması
İstehsalat Əliyev
müdiri imza
Əliyev R.T,
imzanın
açıqlanması
imza imzanın
açıqlanması
Yoxladı mühasib Səlimov
imza
Səlimov M.T. Əlavə
imzanın
açıqlanması
sənəd
Şəkil 3.2. Ət-xammalınyanmfabhkata bölünməsi
[çevrilməsi) haqda akt
3.3. MÜHASIBAT UÇOTUNUN TƏŞKILI və XAMMAL və
MALLARIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ PRINSIPLƏRI
Xammal və materialların qiymətləndirilməsi prinsipləri və onların
uçotu
İctimai iaşə müəssisələrində malların topdan qiymətlə alınması və
onların pərakəndə qİ3mıətlə satışı ilə bağlı baş verən təsərrüfat
əməliyyatlarından asılı olaraq uçotun təşkilində nəzərəçarpacaq
xüsusiyyətlər mövcuddur.
Pərakəndə ticarət funksiyasını həyata keçirən ictimai iaşə
müəssisələrində olan malların uçotu 205 "Mallar" hesabının 2 "Pərakəndə
ticarətdə olan xammal və mallar" və ya 5 "mətbəxdə (istehsalatda] olan
mallar” ta- ralar isə həmin hesabın 3 "Tara və tara materiallan" subhesabında
aparılır.
Alınmış xammal və mallara düşən ƏDV məbləği 241 "Əvəzləşdirilən
əlavə dəyər vergisi" hesabında uçota alınır və malsatanlardan mədaxil
edilmiş və ödənilmiş mallar üzrə həmin hesabdan silinir.
İctimai iaşə müəssisələrindəki malların qiymətləndirilməsi aşağıdakı:
müəssisə tərəfindən satış üçün alınmış malların alış dəyəri ilə
qiymətləndirilməsi prinsipi əsasında yerinə yetirilir. Pərakəndə ticarətlə
məşğul olan ictimai iaşə müəssisələrinə malların ayrı-ayrı artırma (güzəşt]
nəzərə alınmaqla satış (pərakəndə] dəyəri ilə qiymətləndirilməsinə icazə
verilir.
Pərakəndə müəssisələr, malların qiymətləndirilməsinin iki
variantından istifadə edə bilər:
1)ƏDV çıxılmaqla, alınma dəyəri ilə;
------ 146 ----
2)Tətbiq edilən qiyməti müəyyən edən artırmanı və ƏDV məbləğini
daxil etməklə satış qiyməti ilə.
Müəssisədə mallar satış qiymətilə, uçota alınan hallarda alış və satış
qiymətləri arasındakı fərq 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabında əks etdirilir.
Malların daşınması ilə əlaqədar olan xərclər, 701 "Satışın maya dəyəri"
hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirilir.
Qiymətləndirilmənin iki variantından istifadə etməklə hesabların
müxabirləşməsini nəzərdən keçirək (bax cədvəl 3.1-ə).
Cədvəl 3.1 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabından istifadə etmək
və etməməklə malların daxil olmasının uçotu
Əməliyyatın məzmunu
205-2,205-5 №-li subhesabdan istifadə etməklə -1 variant
205-2,205-5 və 603 №-li hesabdan istifadə etməklə-2 variant
Hesabın debeti Hesabın krediti Hesabın debeti Hesabın krediti
Malsatandan mal daxil olmuşdur
205-2"Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar"
431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları
205-2"Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar"
431,531"Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddət- li kreditor bordan
Malların dəyərində olan ƏDV nəzərə alınır
241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
431,531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borclar
241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
431,531"Malsatan və podratçılara uzun qısamüddətli kreditor bordan
Nəqliyyat xərcləri aparılmışdır
701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701/6 "SaOş xərcləri" subhesabı
431, 531 "Mal- satan və podratçılara uzun/ qısa -müddətli kreditor borclar
701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabı
431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları
Nəqliyyat xərclərinə 18% ƏDV nəzərə alınır
241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
431. 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borclar
241 Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
431,531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddəti! kreditor bordan
ƏDV üzrə vergi tutulmuşdur
521 "Vergi öhdəlikləri" hesabının 521.2 "ƏDV" subhesabı
241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
521 "Vergi öhdəlikləri" hesabının "ƏDV" subhesabı
241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"
H/hesabından malsatanlara o’an borc köçü- nilmüşdür
431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor bordan"
223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"
431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun—qısamüddətli kreditor borcları"
223"Bankda- kı hesablaşma hesabı"
Daxil olmuş mala 15 % ticarət artırması aparılmışdır
205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı
603 "Verilmiş güzəştlər"
147
öz istehsalının məhsulları daxil olmuşdur
205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbə.xdə (istehsalatda) olan mallar subhesabı”
204 "Hazır məhsul" 205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı
204 "Hazır məhsul"
Daxil olmuş məhsula 15 % ticarət artırması aparılmışdır
205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı"
603 "Verilmiş güzəştlər”
Qəbul zamanı təbii itki norması daxilində əskikgəlmə əks etdirilmişdir.
701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabı
431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları"
701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış .xərcləri" subhesabı
431,531"Malsatan və podratçılara uzun/qısa- müd- dədi kreditor bordan"
ictimai iaşə müəssisələri kənd təsərrüfeü məhsullannı, xammalları,
ərzaq və mallan fiziki şəxslərdən, ferdi sahibkarlardan, vergi ödənişinin
sadə sisteminə keçmiş kiçik sahibkarlardan da ala bilər. İctimai iaşə
müəssisələri, sadalanan obyektlərdən alınmış mallan, ƏDV məbləği
ödəmədən, təqdim edilmiş bütün dəyər həcmində müvafiq mühasibat uçotu
hesablarına mədaxil edir.
İstehsalatdakı xammalların və satılmış malların silinəsi,
maya dəyərinin qiymətləndirilməsi metodları
Xammal və mallar müəssisənin mərkəzi anbarından, bölmənin (şöbənin) anbarına (məsələn, restoran tərəfindən şöbələrə ayrılmış şəbəkələrin mərkəzi anbarına), belə anbarlar olmadıqda - bilavasitə müəssisənin bölmələrinə (adətən, mətbəx, yaxud birbaşa zala) buraxılır. Bu xammal və malların mühafizəsini təmin etmək məqsədilə müəssisə, material dəyərlilərinin buraxılışı üçün zəruri sa3nlan nəzarət üsulu təyin edir.
İctimai iaşə müəssisələrinin anbar və digər şəbəkələrindən xammalın buraxılış qaydasım baş mühasiblə razılaşdırmaqla onun rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. Xammalın anbardan istehsalatın mətbəxinə buraxılışı konkret gün üçün tərtib olunmuş menyu - planına müvafiq olaraq yerinə yetirilir (bax şəkil 3.3-ə). *
* - Menyu hazırlanası məhsulları müəyyən etmək üçün gündəlik tətbiq edilir. Bu
menyu müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməklə xörəyin hazırlandığı gün, bir
surətdən ibarət istehsalatmüdiri tərəfindən tərtib olunur. Menyu planında xörəyin adı
(sütun 2} və reseptu- ra məcmuəsindəki nömrəsi (sütun 4) göstərilir. Menyu planındakı
xörəklər aşağıdakı: qəlyanaltı, birinci, ikinci xörəklər, içkilər, dəst xörəklər ardıcıllığı ilə
göstərilir.
148
2 İİ‘№-ii unifikasiya edilmiş
forma Azərbaycan Respublikası
Statistika Komitəsinin
25.12.2007-ci il tarixli 132 №-li
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
'Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət
Təşkilat
____________ "Bənövşə" kafesi ____________
Bölmənin strukturu
OKUD üzrə forma
OKPO üzrə OKPO üzrə fəəlısYƏt
növii əməüvvat !iövü
KOD
0330502
Təsdiq edirəm
müəssisə rəhbəri
Baş direktor vəzifə
"10" fevral 20.. Sənədin Tərtib edilmə Babayev
A.B.Babayev
tarixi üçün nömrəsi tarixi imza
imzanın açıqlaması Menyu planı 214 10.02.20.. 10" fevral 2014
S№ Xörək və qarnirlər 1
Satış rı qiyməti man
qap 7
Məbləğ man qəp
E
Adı və qısa
xarakteristikası 1 2
: Kod Resepturalar Bir xörəyin Miqd. məcmuəsi üzrə
çıxarı qr i xörəyin nömrəsi i ■3' 4 ' 5 İ 6 1 Düyü ilə sup 38 200 i 10 0-80 8-00 2 Düşbərə 46 200 i 8 0-60 4-80 3 Köklü salat 34 100 1 6 0-50 3-00 4 Kələmli salat 1 100 1 11 0-30 3-30 S Qarışıq salat 2 100 7 0-40 2-80 6 Göbələklə ət 48 200 15 0-85 12-75 7 Bozartma 52 200 10 0-90 9-00 8 Qızardılmış 49
200 8 0-90 9-00 kartofla toyuq əti
9 Düyü qarniri (xuruşu) 64 ISO : 1
25 0-20 5-(X)
10 Blinçik 81 200 i 5 0-80 4-00 11 Çay 12
101 400 i t
15 0-10 1-50
Yekunu 63-15
istehsalat müdiri Əliyev Əiiyev R.r.
ımгa imzanın açıqlanması
Şəkil 3.3. Menyu planı
149 ------
Xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilən norma və limitdən artıq
istifadə edilən xammal və onun əvəz edilməsi müəssisənin rəhbəri, yaxud
müvəkkil edilmiş şəxsin icazəsi ilə təşkilat tərəfindən təyin edilmiş qaydada
buraxılır.
İctimai iaşə müəssisələrində xammal və məhsulların anbardan
istehsalat bölmələrinə buraxılışında material resurslarının eyniləşdirmə
növlərini təyin etməyə şərait yaradan aşağıdakı rekvizitlərə malik ilk
sənədlərdən istifadə edilir:
• gündəlik zabor vərəqəsi;
• anbara yazılan tələbnamə;
• malların buraxılışına dair qaimə.
İstehsalatdakı (mətbəxdəki) məhsulların (məmulatların) filiallara,
bufetlərə və məlum təşkilata tabe olan xırda pərakəndə şəbəkələrə, eləcə də
əsas istehsalatdan ayrı yerləşən paylayıcı yerlərə buraxılışı üçün gündəlik
zabor vərəqəsi (bax şəkil 3.4) tətbiq edilir. Gündəlik zabor vərəqələri
müəssisənin mühasibatlığı tərəfindən nömrələnməklə xüsusi jurnalda
qeydiyata alınır və onda imza edilməklə hər bir maddi məsul şəxsə verilir.
Zabor vərəqələri mühasibatlıq tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib
olunur. Məhsul (məmulat) mətbəxdən buraxılan zaman istehsalat müdiri,
yaxud istehsalata məsul olan digər şəxs, hər bir məmulat partiyasının
buraxılış vaxtını qara kağız vasitəsilə zabor vərəqəsində göstərməklə birinci
surətinin müvafiq sütununu doldurur. Ayn-ayn buraxılış saatında alınmış
hazır məmulat üçün yazılmış zabor vərəqəsinin hər iki surətindən istehsalat
müdiri və onu alan şəxs imza etməlidir. Bufet, xırda pərakəndə şəbəkələr
tərəfindən istehsalata (mətbəxə) qaytarılan məhsullar (məmulatlar) zabor
vərəqəsinin ayrıca "Qaytanlmışdır” sütununda əks etdirilir. Vərəqənin
birinci surəti, məhsulu (məmulatı) mətbəxdən alan şəxsə verilir. İkinci surət
isə istehsalat müdirində qalır.
İş (növbə) günü qurtardıqdan sonra zabor vərəqəsi üzrə buraxılmış
məhsulların natural və dəyər göstəricilərinin yekunu müəyyən edilir və
həmin göstəricilər qarşılıqlı olaraq yoxlanılır.
Zabor vərəqəsi, məxtbəxdəki məhsul və taralann hərəkətinin uçotu
haqda tərtib edilmiş cədvəllə birlikdə mühasibatlığa verilir. Xırda pərakəndə
ticarət şəbəkələrinin işçiləri, zabor vərəqələrini satış pulunun təhvil
verilməsi haqda qəbzi əlavə etməklə mühasibatlığa təhvil verirlər.
Qaimə-tələbnamə (şəkil 3.5) zəruri tələb olunan məhsulun anbardan
buraxılışını müəyyən etmək üçün tətbiq edilir. O, qarşıdakı günə tələb
olunan xammal (məhsul) və günün əvvəlinə istehsalatda (mətbəxdə) olan
xammal qalığı nəzərə alınmaqla bir surətdən ibarət tərtib olunur.
Tələbnaməyə əsasən malın buraxılışına dair qaimə yazılır.
150 ------
152
3- İİ №>li unifikasıya edilmiş
forma Azərbaycan Respublikası
Statistika Komitəsinin
25.12.2007>ci il tarixli 132 №>li
qərarı ilə təsdiq edilmişdir
OKUD üzrə forma
"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət OKPO üzrə
Təşkilat "Bənövşə" kafesi
Bölmənin strukturu
Anbara təiəbnamə
OKPO üzrə fəaliyyət növü
əməliyyat növü
KOD
0330503*
Sənədin
nömrəsi
Tərtib olunma
tarixi 316 10.02.20..
İstehsalat müdiri Əliyev R.T. vasitəsilə
1 Sıra Məhsul və əmtəələr Ölçü vahidi Miqdarı Qeydiyyat i
1 №-si adı kod adı OKEİ üzrə kod
1 2 3 4 5 6 7
i 1 Mal əti kəsiyi Kq. 2.000
! 2 Qabırğalı ət Kq. 1.500
i 3 Düyü Kq. 0.800
4 Un Kq. 1.000
; 5 Günəbaxan yağı Kq. 0.900 '
1 ® Şampanyan göbələyi Kq. 0.500 i i 7 Nişasta Kq. 1.000
i ® Syanqu göbələyi Kq. 0.300
1 : . i ■
Tələbetdi istehsalat müdiri Əliyev
vəzifə
Buraxılışa icazə verdi:
Təşkilatın rəhbəri Baş direktor
Əliyev R.T.
imza imzanın açıqlanması
Babayev Babayev A,B.
vəzifəsi imza imzanın açıqlanması
Şəkil 3.5. Anbara təldbnamə
153 ------
4-İI №-li unifikasiya edilmiş formanın davamı
s № : Məhsul, mallar Ölçü vahidi Miqdar (kütlə) | uçotqiymətii» l miqdar Satıı qiymatila
miqdar
1 i O
»dı, i kod ,
növü ; adı
OKUOüxraked Taiab buraxılıb ş qiymat ;ohınur Inrycrda lesmi i mablağ qiymat maUəi
1 _______ 2 ______ 3 .......... . 4 S 6 7 8 i 9 1 10 11 12 13 14 : ■ ■ ■ ■ ■ . . . . . . . . . . . . . . . ■ r -
1 Vekur) ; 1
Qaimaiitra<ami 8 ı x i 8 j x 41.37 A
Cəmi məbləğ Qırx bir manat'37 qəp Buraxdı anbardar Lətifov vəzilə imza
Lətifov M.M.
imzanın
açıqlanması
Buraxılışa icazə verdi Baş direktor Babayev
müəssisə rəhbəri vəzilə imza
Babayev A.B.
imzanın açıqlanması
Qəbul etdim
İstehsalat müdiri
vəzifə
Əliyev Əliyev R.T. imza
imzanın açıqlanması
Şəkil 3.6. Malın buraxılışına dair qaimə
Saxlanma vaxtı qurtardıqdan sonra istifadəyə yararsız olan, əskik-
gəlmiş, mənimsənilmiş, yaxud xarab olmuş, o cümlədən qəza, yanğın və s.
bədbəxt hadisə nəticəsində müəyyən edilmiş mal ehtiyatları və xammallar
uçotdan silinir. Materialların silinməsinə dair ictimai iaşə müəssisəsi
rəhbərinin müvafiq qərar çıxarması üçün zəruri tələb olunan informasiyaları
maddi məsul şəxslə birlikdə, komissiya hazırlayır. Komissiya, təqdim
edilmiş materialları nəzərdən keçirir, onların istifadəyə yararsız olma
səbəblərini və təqsirkar şəxsi təyin edir, materialların digər məqsədlərə
istifadə edilmə mümkünlü3mnü, yaxud onların satıla bilməsini
müə3^ənləşdirir, dəyərlilərin silinməsi haqda akt tərtib edir, həmin
dəyərlilərin gələcəkdə istifadə edilməyərək ləğv edilməsi üzərində nəzarət
təşkil edir.
Xammalın istehsalata buraxılması zamanı, malların satışı və digər
təsərrüfatdan çıxması halları aşağıdakı metodlardan biri vasitəsilə
qiymətləndirilir:
• hər bir malın maya dəyəri üzrə;
• orta maya dəyəri üzrə;
• FİFO;
• LİFO*.
* - LİFO metodu 1 yanvar 2008-ci ildən mühasibat uçotunda yeni qaydalar tətbiq
edildİ3dndən Azərbaycan təcrübəsi, ondan istifadə olunmaq ancaq sözügedən qaydadan vergi uçotunu aparan zaman istifadə etmək olar. 155
Malların (xammalların), satışdan (istehsalatdan) silinməsi zamanı
onların maya dəyərinin müəyyən edilməsi qaydasını misalla nəzərdən
keçirək. Bunun üçün aşağıdakı məlumatlardan istifadə edək.
Göstəricilər Miqdar vahidi
Malın (xammalın) bir vahidinin qiyməti, man
Məbləğ, man
1. Ayın əvvəlinə mal qalığı 200 10 2000 2. Ay ərzində daxil olub
- birinci partiya 300 10 3000 - ikinci partiya 200 12 2400 - üçüncü partiya 400 15 6000 Daxilolmanın yekunu 900
11400
Məbləğ 1100 13400
Nəzərdən keçirilən dövrdə 1000 vahid mal satılmışdır.
1. FİFO metodu üzrə;
200 X 10 + 300 X 10 + 200 x 12 + 300 x 15 = 11900 manat.
2. LİFO’ metodu üzrə;
400 X 15 + 200 X 12 + 300 x 10 + 100 x 10 = 12400 manat
3. Orta maya dəyəri üzrə: (2000+11400)/(200+900)=12,8 1000 X 12,18 =
12180 man - 1000 ədəd maya dəyəri
4. Hər bir vahidin maya dəyəri üzrə nəzərdən keçirilən dövr ərzində
500 vahid mal, onlardan birinci partiyaya - 100 vahid, ikinci partiyaya - 150
vahid, üçüncü partiyaya - 250 vahid istifadə edilmişdir.
Beləliklə, maya dəyəri
100 X 10 + 150 X12 + 250 x 15 = 6500 manat təşkil edər.
3.4. MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI, MƏHSUL BURAXILIŞI VƏ SATIŞININ UÇOTU.
İSTEHSALA MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU VƏ MƏHSULUN MAYA
DƏYƏRİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ
ictimai iaşədə istehsal prosesi məhsulun hazırlanması və istehlakçılara
iaşə xidmətinin göstərilməsinin məcmuunu özündə birləşdirir. Xörəyin
(yarımfabrikatın) hazırlanması prosesində onların maya dəyəri müəyyən
edilir, ictimai iaşə müəssisələrində buraxılan məhsulun maya dəyərinin
kalkulyasiya edilməsi mühasibat uçotunun-— əsas məsələlərindən biridir.
Maya dəyərinin dəqiq və hərtərəfli hesablanması mühasibat
informasiyalarının daxili istifadəçilər: müdiriyyət, sahibkar, təsisçilər üçün
zəruri sayılır. Bu məlumatlar bu və ya digər xörəklərin (yarımfab-
LİFO metodu ancaq vergi uçotunda istifadə edilir
156 ------
rikatların) iqtisadi cəhətdən nə qədər sərfəli olmasını müə5^ən etməyə,
xörəyin satış qiymətini düzgün hesablamağa şərait yaradır.
Bununla birlikdə təşkilat və müəssisələrin istehsal məsrəflərinin
tərkibi - zəruri vergi ödənişlərinin, hər şeydən əvvəl, mənfəətdən verginin
hesablanması və ödənilməsi üçün ən mühüm göstəricilərdən biridir. Maya
dəyərinin hesablanmasında əmələ gələn hər cür kənarlaşma (səhv) ən ciddi
vergi ödənişlərinin pozulmasına səbəb ola bilər.
İctimai iaşədə, məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsi, onun
kalkulyasiya edilməsinin (hesablama aparılmasının) əsasını^təşkil edir.
Xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyası texnoloji kartın məlumatlarına
əsasən yerinə yetirilir. Texnoloji kart, pesepturalar məcmuəsinə əsasən
doldurulur (tərtib edilir), yeni xörəklər isə aşpazın qarşılıqlı təsiri ilə tex-
noloqlar tərəfindən hazırlanır. Xörək, ictimai iaşə təşkilatının mütəxəssisi
tərəfindən hazırlanan hallarda, tələb olunan bütün proseslərin mütləq
sənədləşdirilməsi tələb olunur. Xörəklərin texnoloji cəhətdən hazırlanmasını
təsdiq etmək üçün onların hazırlanmasına dair tərtib edilmiş akt əsas hesab
edilir. Xörəyin hazırlanma texnologiyasını təsdiq etməzdən əvvəl, 1, 10,
yaxud 100 pay məhsulun brutto və netto qiymətlə məxari- cinin əhəmi3^ətini
təyin etməklə bir neçə dəfə hazırlayıb, xörəyin hazır kütləsini müəyyən
etmək zəruridir. Aşpaz, texnoloq, mühasib və kalkul- yatordan ibarət olan
komissiya məlum xörəklərin hazırlanmasına dair xüsusi formalı akt tərtib
edir. Tərtib edilmiş akt, təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir (bax şəkil
3.7-ə).
Çəki aktına əsasən hazırlanmış xörəyə sərf edilən xərclər haqda
məlumatların yekunu hesablanıb müəyyən edilir. Elə, bu yekun məlum
xörəyə məhsul sərfi norması hesab edilir. Bu əməliyyatdan sonra, texnoloq,
xörəyə sərf edilən komponentin (bir xörəyə istifadə olunan xammalın tərkib
hissəsinin) siyahısı haqda informasiyaları, brutto və netto qiymətilə istifadə
edilən məhsul normasını, hazır şəkildə xörəyin kütləsini özündə əks etdirən
texnoloji kartı tərtib etməlidir (doldurmalıdır). Bununla birlikdə xörəyin
hazırlanmasının texnologiyası da, texnoloji kartda geniş xarakterizə edilir
(bax şəkil 3.8-ə).
Texnoloji kartda məhsulun aşağıdakı sərf norması ilə istifadəsinin
əhəmİ3^əti əks etdirilir.
Brutto - bu sütunda soyuq və isti emaldan keçənə qədər məhsul,
yaxud xörəyin kütləsi göstərilir. Məhz bununla, brutto üzrə maya dəyəri
hesablanılır və satış zamanı "Brutto" sütununda göstərilən miqdar silinir.
157
"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət Təsdiq edirəm
"Bənövşə" kafesi müəssisə rəhbəri
Çəki Aktı
Xörəyin adı "Qafqazsayağı bozartma"
Texnoloq Səfərova T.E., aşpaz Əliyev R.T., mühasib-kalkulyator Təhməzov A.S.,
tərkibində olan komissiya 10.02.20xx tarixdə 1000 pay xörəyə sərf normasına əsasən
aşağıdakı çəki aktını tərtib etdik.
Adı Ölçü 1-ci çəki 2-ci çəki 3-cü çəki Yekun məlumat
vahidi
brutto' netto brutto netto brutto netto brutto' netto
Ət yarımfabrikatı Kq. i 0 1 0,233 0 0,258 0 0,245 0 i 0,245 ıSous L 0 i 0,028 0 0,032 0 0,030 0 i 0,030 İKərə yağı Kq. 0 0,005 0 0,005 0 0,005 0 i 0,005 İTəzə pomidor Kq. 0 ; 0,031 0 0,034 0 0,032 0 0,032 İGöyərti Kq. 0 0,004 0 0,004 0 0,004 0 0,004 Günəbaxan yağı L 0 0,024 0 0,026 0 0,025 0 i 0,025 jDuz Kq. 0 : 0,001 0 0,001 0 0,001 1 0 0,001 IQara istiot Kq. 0 ^
0,001 0 0,001 0 0,001 0 : 0,001
Xörəyin çıxarı 250 qr
Hazırlanma texnologiyası üzrə
Komissiyanın tərkibi Texnoloq Səfərova
vəzifə
Səfərova T.E.
imza imzanın açıqlanması
aşpaz
vəzifə
Əliyev
imza
Əliyev R.T.
imzanın açıqlanması
mühasib
kalkulyator
vəzifə
Təhməzov
imza
Şəkil 3.7. Çəki aktı
Təhməzov A.S.
imzanın açıqlanması
158
"Bənövşə" kafesi
Texnoloji kart
Xörəyin adı: "Soyalı sousda toyuq budları" 44/102
Məhsulun adi Brutto Netto Hazır Bir payın
çəkisi çəkisi və məhsulun i netto (qram)
vanmfab- (qram) çəkisi
rikat
(qram)
67 №-li reseptura
Toyuq budu 4 ədəd i Yumurta 0.040 ! Nişasta 0.040
Duz 0.040 : ;
Soya sousu 0.020 • Qənd 0.003
Ədviyyat 0.004 i Ətirli istiot 0.002 ........ 1 Döyülmüş qara istiot 0.002 ! Sarımsaq 0.008 0.006
Baş soğan 0.050 0.042 0.021 Günəbaxan yağı 0.040
Kərə yağı 0.005
Ət suyu (buiyon) 0.020 ........... ................. 1
çıxar 4 ədad
Baş Babayev Babayev R.B
İstehsalat Əliyev Əliyev R.T
Xörəyin hazırlanma və
rəsmiyyətə salınma
texnologiyası
Budu soğanla tavada yağda;
qızardıb, ət suyu (buiyon) vəi
ədviyyat əlavə edilir. Bud;
hazır soy sousunda tam
hazır!
olana qədər qızardılır. Sous,
nişasta ilə buiaşdırıiaraq
xörəklə təqdim edilir. Xörək
təqdim edilən zaman onun
üzərinə günəbaxan yağı
səpələnir.
müdiri
Kalkulyator Təhməzov Təhməzov A.S
Şəkil 3.8. Texnoloji kart
Netto (birinci emal mərhələsi] - netto komponentinin (xörəyin tərkib
hissəsinin), yəni komponentin soyuq emaldan sonrakı kütləsini, yaxud
həcmini göstərir.
İkinci emal mərhələsi - isti emal zamanı netto - komponentin dəyişmə
faizini əhatə edir.
pxor- komponentin hazır xörək çıxarını (yəni komponentin) soyuq və
isti emaldan sonra kütlə, yaxud həcmini göstərir.
Sonra texnoloji kartın məlumatından istifadə edərək mühasib -
kalkulyator kalkulyasiya kartını tərtib edir, (bax şəkil 3.9-a)
159
edilmişdir
İl-Ol №-li unifikasiya edilmiş forma
Azərbaycan Respublikası Statistika
Komitəsinin 25.12.2007-ci il tarixli
132 №-li qərarı ilə təsdiq
"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət Taşkilat
__________ "Bənövşə"kafesi __________________ Müəssisənin strukturu
Soyalı sousda toyuq budları
Xörəyin adı
Resepturaİar məcmuəsində xörəyin nömrəsi
OKUD üzrə forma
OKPO üzrə
KOD
0330501
162
əməliyyat növü
Kalkulyasiya kartı Sənədin
nömrəsi
Tərtib olunma
tarixi
102 10.02.20..
160
161
kartında əks etdirilmir və belə bir iş prosesi hər bir xörəyin (məmulatın) satış
qiymətini ayrı-ayrılıqda müə3^ən etməyə imkan vermir. Buna görə
kalkulyasiya kartında hər bir xörəyin (məmulatın) daha dəqiq qiymətini
müəyyən etmək üçün sərf edilən xammalın 100 xörək dəyəri ilə hesablaması
aparılmalıdır.
Xörə3dn xammal yığımının tərkibində xammal və məhsulun
qiymətində dəyişiklik olan hallarda, aparılan həmin dəyişiklik ayrıca
göstərilməklə kalkulyasiya kartının növbəti sərbəst sütununda xörəyin yeni
qiyməti müəyyən edilir. Bu zaman kartın "Tərtib edilmə" sütununda
sonuncu yazılış tarixi göstərilir.
Xörə3dn (məmulatın) qiymətinin hər bir hesablamasının düzgünlüyü
istehsalat müdirinin və kalkulyasiyanı tərtib edən şəxsin imzası ilə təsdiq
edilib təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. İmzaların açıqlaması
müvafiq sütunun birinci sütununda göstərilir.
İctimai iaşə təşkilatlarında məhsulun maya dəyərinin müəyyən
edilməsi ilə bağlı özünəməxsus xüsusiyyətlər mövcuddur. İstehsal müəssisə
və təşkilatlarında Kommersiya təşkilatları üçün 13 "Borclara aid edilən
xərclər üzrə" Milli Mühasibat Uçotu Standartlarından istifadə etməklə
birbaşa (müstəqim) məsrəflər, hesabat dövrünün sonunda isə dolayı
(qeyri-müstəqim) xərcləri formalaşdırmaqla 202 "İstehsalat məsrəfləri"
sintetik hesabının müvafiq subhesabında məhsulun maya dəyəri hesablanıb
təyin olunur.
İctimai iaşədə hər bir xörəyin tam maya dəyərini müəyyən etmək
zəruri deyil. Buna görə xörəyin maya dəyərinin müəyyən edilməsini, onlara
sərf edilən xammal və yarımfabrikatlardan asılı olaraq müəyyən etmək daha
məqsədəuyğun sayılır. Bu baxımdan sözügedən xörək məhsullarına çəkilən
xərcləri - 701 "Satışın maya dəyəri" sintetik hesabının 701/6 "Satış xərcləri"
subhesabında uçota almaq lazımdır.
Bu zaman məhsulun maya dəyərinin müəyyən olunmasının iki
üsulundan: 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabından istifadə etmək və et-
məməkdən istifadə etmək mümkündür.
Maya dəyərinin müəyyən edilməsi zamanı sonradan topdan və
pərakəndə formasında satılan yarımfabrikat hazırlayan təşkilatların 202
№-li hesabdan, məsələn, fabrik - mətbəxlərin istifadə etməsi daıa
məqsədəuyğundur.
Burada ictimai iaşə təşkilatlarında 202 №-li hesab istehsalat müəssisə
və təşkilatlarından fərqli olaraq material hesabı kimi istifadə ediləcək, ancaq
həmin hesabda yarımfabrikatların hazırlanması üçün xammal xərcləri uçota
alındığından kalkulyasiyaedici hesab kimi çıxış etmir. Bu
162 ------
cür halda xammal ya 201 "Material ehtiyatlan" hesabında ya da malın
dəyərinə ƏDV-ni daxil etmədən 205 "Mallar" hesabının 205/1 "Anbarda olan
mallar" subhesabında uçota alınmalıdır. 205/1 N^-li subhesabda həm
istehsalatda olan, həm də mal kimi satılan xammallar uçota almır. Məsələn,
bar və bufet vasitəsilə pərakəndə qaydada satılan konyak, həm də qənnadı
məmulatlarına dad verən əlavə kimi istifadə oluna bilər. Beləliklə, ictimai
iaşə xərclərinin 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabında uçotu zamanı onun
üçün maya dəyərinin müəyyən edilməsinin aşağıdakı sxemini qurmaq olar
(bax şəkil 3.10-a)
201 "Material ehtiyatlarr', yaxud 205 "Mallar"
hesabının 205/1 "Anbarlarda olan mallar"
subhesabı
Müassisadə olan xammal və mallar əvvəlcə
xammal, ancaq istehsalatda istifadə edildikdə isə
202 №-li hesabda, yaxud xammallar istehsalat və
ticarətdə istifadə edildikdə isə 20S/1 N?-li
subhesabda uçcta alınır.
202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı
204 "Hazır məhsul" hesabının 204/1
"Buraxılmış məhsul (ış, xidmət)" subhesabı,
204 "Hazır məhsul", yaxud ancaq 204 "Hazır
məhsul", yaxud 205 "Mallar" hesabının
"Mətbəxdə (istehsalatda) olan "Maİİar"
subhesabı
İstehsalata verilən xammal və mallar uçota alınır r
Buraxılan məhsulun maya dəyəri təyin edilir
Şəkil 3.10. İctimai iaşədə məsrəflərin uçotu və məhsulun
maya dəyərinin müəyyən edilməsi
202 №-li hesaba toxunmadan öz məhsulunu xüsusi ticarət (restoran,
kafe, bufet) zalı vasitəsilə satan təşkilatlarda məhsulun maya dəyərinin
müəyyən olunması, daha rahatdır. Bir qayda olaraq, çox vaxt almayan və
texnoloji cəhətdən hazırlanması mürəkkəb olmayan sözügedən iaşə
məhsulları hazırlandığı andan hesablanmaqla bir gündən artıq olmayan
müddət ərzində satılır. Uçotun aparılmasının səmərəli prinsipindən asılı
olaraq istehsalatdakı xammallar ayrıca 205/5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan
mallar" subhesabında uçota alınır.
Beləliklə, 205 "Mallar" hesabına aşağıdakı subhesabları açmaq
məqsədəuyğundur:
1. "Baza və anbarlarda olan mallar"
2. "Pərakəndə ticarətdə olan mallar"
S.'Tara və tara materialları"
4. "Alınmış məmulatlar"
5. "Mətbəxdə (istehsalatda olan mallar)"
163
Müəyyən xüsusi hallarda, 205 №-Ii hesaba ayrıca subhesab açmamaq
da olar. Bu baxımdan maya dəyərini elə məhsulun satıldığı anda aşağıdakı
yazılışla aparmaq mümkündür:
Dt 701 “Satışın maya dəyəri" hesabı
Kt 205 "Mallar" hesabı
Bununla əlaqədar olaraq məlum biznes fəaliyyəti göstərən
təşkilatlarda ticarət fəaliyyəti üzrə xərcləri müə3^ən etmək məqsədi ilə zəruri
vergiqoyma əməliyyatlarına dair Azərbaycan Respublikasının Vergi
Məcəlləsinin "Ticarət üzrə xərclərin müəyyən edilməsi qaydası" maddəsin-
dəki qaydalar nəzərə alınmaqla öz fəaliyyətlərinə həm istehsal həm də
ticarət əməliyyatları daxil edilir. Bu zaman məlum alınmış malın alış
qiymətinə daxil edilməyən və təşkilatın - malalanın anbarına qədər,
daşınması ilə bağlı olan xərclərinin (nəqlİ3^at xərclərinin] məbləğləri birbaşa
(müstəqim) xərclərə aid edilir. Cari ayda aparılan qalan bütün xərclər dolayı
(qeyri-müstəqim) xərclər kimi tanınır və o, cari ayda satışdan olan gəliri
azaldır.
Məhsul buraxılışının uçotu
. İctimai iaşə təşkilatlan özünün şəbəkələri vasitəsilə istehlakçılara
xidmət göstərilməsini həyata keçirir. Bundan başqa, onlar pərakəndə, yaxud
sonradan topdan qaydada pərakəndə şəbəkələr vasitəsilə satmaq üçün
yarımfabrikat və kulinariya məmulatları da hazırlaya bilərlər. Bununla
əlaqədar olaraq bu cür təşkilatlarda hazır məhsulun uçotunu digər istehsalat
təşkilatlarında olduğu kimi aparmaq lazımdır.
Hazır məhsul və mallar, material resursları kimi Azərbaycan
Respublikası Maliyyə Nazirliyinin İ-73/1 №-li 23 iyul 2007-ci il tarixli əmri ilə
kommersiya təşkilatları üçün təsdiq olunmuş "Ehtiyatlar üzrə" 8 №-li Milli
Mühasibat Uçotu Standartına əsasən maddi - istehsal ehtiyatlarına aid edilir.
Hazır məhsul -müqavilənin şərtlərinə, yaxud digər sənədlərin
tələblərinə uyğun, istehsal silsiləsinin nəticəsi olub emal prosesindən keçib
qurtarmış, texniki keyfiyyətli xarakterə malik aktivləri özündə birləşdirir.
Hazır məhsullar onların hərəkətinin müxtəlif mərhələsm</ə,
(istehsaldan buraxılması, malalanlara 3A\klənməsi, satışı) hazırlanması
yə'satışı ilə bağlı olan bütün məsrəflərin məbləğinə bərabər olan həqiqi maya
dəyəri ilə mühasibat uçotuna qəbul edilir. Hazır məhsulların həqiqi istehsal
maya dəyəri və satışla bağlı olan xərclər həqiqi tam maya dəyərini
əks etdirir,
Bir qayda olaraq, hazır məhsul, mal, iş və xidmətlər, əmək
məhsullarının formalaşmasının müəyyən edilməsi və sərbəst qiymət və
tariflərin tətbiqi üzrə Metodiki tövsiyəyə, eləcə də Azərbaycan
Respublikasının Vergi Məcəlləsi (67-ci maddə) ilə təyin edilmiş qaydaya
uyğun olaraq bazar qiyməti ilə satılır.
Hazır məhsulun buraxılışı və onun anbara daxil olması haqda
məlumatlar, forması və məzmunu materialların uçotu kartındakı ilə eyni
olan hazır məhsulların uçotu kartında [17 M - №-li forma) anbardar
tərəfindən qeydiyyata alınır. Hazır məhsulların analitik uçotu nəinki miqdar
həm də dəyər ifadəsi ilə yerinə yetirilir.
Hazır məhsulların istehsalatdan bölmələrə buraxılışının sənədlə
rəsmiləşdirilməsi onların istifadə istiqamətlərindən asılıdır. Məhsul kənara
buraxılan hallarda həmin əməliyyat mal qaiməsi ilə (12- Ticarət №-li forma
ilə) rəsmiyyətə salınır. Hazır məhsul bufet, yaxud xırda pə- rakəndə
şəbəkələrə buraxıldıqda isə zabor vərəqəsi [6-İİ №-li forma), yaxud qaimə ilə
rəsmiyyətə salınır. Hazır məmulatlar bilavasitə istehsalatdan satılan hallarda
onun üçün "hazır məmulatların nağd hesablaşma qaydasında satışı" haqda
akt [12-11 №-li forma) tərtib edilir.
Mal əməliyyatlarının uçotunu aparmaq üçün Azərbaycan Respublikası
Statistika Komitəsinin təsdiq etdiyi unifikləşdirilmiş ilk uçot sənəd
formalarından istifadə edilir.
ictimai iaşədə daha geniş istifadə edilən ilk uçot sənədlərinin tətbiqi və
doldurulma [tərtib edilmə) metodlarını nəzərdən keçirək.
Mal qaiməsi [12-Ticarət №-li unifikləşdirilmiş forma) mal-material
dəyərlilərinin kənar təşkilatlara satışını [buraxılışını) rəsmiləşdirmək üçün
tətbiq edilir. İki surətdən ibarət tərtib edilir. Birinci surət əmtəə-material
dəyərlilərini təhvil verən təşkilatda qalır və onları silmək üçün istifadə edilir.
İkinci surət isə alan təşkilata verilir və o dəyərlini mədaxil etmək üçün əsas
hesab edilir.
Mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda akt [10 - İİ №-li forma)
restoran, kafe və digər ictimai iaşə təşkilatlarında tətbiq edilir və o,
hesablaşma forması kimi istehlakçılarla mətbəxt məmulatlarının adı,
miqdarı və dəyəri üzrə satışı haqda məlumatların alınmasında istifadə edilir.
Bu akt, kassa qəbzləri, abonement talonu, qaimə və digər sənədlərə əsasən
hər gün tərtib edilir. Aktın müvafiq sütununda xörəklərin hər bir satış
növünün miqdarı və dəyəri haqda məlumat göstərilir. Satılmış xörəklərin
həqiqi satış qi)nnətilə yekun məbləği mətbəx məmulatlarının satışı və
buraxılışı haqda aktın 14-cü sütunda göstərilir. Aktın 16-cı sütununda,
xammalın, istehsalın
165
uçot qiymətilə istifadə edilən və maddi məsul şəxsdən silinən dəyəri
müəyyən edilir. Bu dəyər uçot qi)nnətini xörə)än satılan miqdarına
vurmaqla müəyyən olunur. Aktda satılmış və buraxılmış məmulatlar hazır
məhsulun növlərinə görə qruplaşdırılır. Yüksək artırması olan porsiyalı
xörəklər (sifariş üzrə hazırlanan) aktda ayrı qrupa bölünür. Akt, mətbəxdəki
məhsul və taraların hərəkətinə dair tərtib olunmuş cədvələ əlavə (14 - İİ №-li
forma) kimi istifadə edilir. Akt, komissiya, o cümlədən istehsalat müdiri,
kassir, mar- kalayıcı tərəfindən imza edilir və mühasibin yoxlaması ilə onun
doğruluğu təsdiq olunur.
Mətbəx məlumatlarının satışı və buraxılışı haqda akt (11 ~ 11 №-li
forma) istehlakçılara hesablaşma formasını tətbiq etməklə mətbəx
məmulatlarının ad və miqdar üzrə satışı haqda zəruri məlumatları əldə
etmək mümkün olmayan ictimai iaşə təşkilatlarında tətbiq edilir. O, hər gün
kassa qəbzinə, qaiməyə, gündəlik zabor vərəqələrinə və mətbəxt
məmulatlarının satışını və buraxılışını təsdiq edən digər sənədlərə ancaq
dəyər ifadəsi ilə tərtib edilir və mətbəxdəki məhsul və taraların hərəkəti
cədvəlinə (14 - İİ №-li formaya) əlavə olunur. Satılan məhsullar aktda:
ümumi xörəklərin, sifarişli xörəklərin, evlərə buraxılan xörəklərin yekun
məb- ləqləri göstərilməklə növlər üzrə əks etdirilir. Aktın 9-cu sütununda
hazır məhsulun, istehsalın maddi məsul şəxsdən silinəsi uçot qiyməti üzrə
dəyəri göstərilir. Bu dəyər uçot qiymətini (8-ci sütunu), satılmış xörəyin
miqdarına (6-cı sütuna) vurmaqla müəyyən edilir. Aktda göstərilən satış
məbləği, kassir tərəfindən göstərilir. Aktdan komissiya üzvləri: kassir,
mühasib imza edir və təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur.
Ədviyyat və duzun istifadəsinə nəzarət hesablaması (13 - İİ №-li
forma) ictimai iaşə təşkilatının müdirinin qərarı ilə ədviyyat və duzun
istifadə olunmayan dəyərinin müəyyən olunmasında tətbiq edilir.
Hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq və bu dövrdə daxil olmuş
ədviyyat və duz, istehsaldakı məhsulların hərəkətinin uçotu cədvəlinin,
yaxud qaimənin məmulatlarına əsasən müəyyən edilir.
Hesabat dövrünün axırına olan həqiqi qalıq invertarlaşma aktına
əsasən göstərilir.
Yarımfabrikatın, hazır məmulatların miqdarı və yuxarıda qf‘yd edilən
xammalların kalkulyasiyasına daxil edilmiş ədviyyat və duzun dəyəri
mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda akta əsasən təyin edilərək
müəyyən olunur (10 - 11 №-li forma).
Ədviyyat və duzun həqiqi istifadəsi haqda məlumatların
(hesablamanın 7 - ci sütunu), kalkulyasiyaya daxil edilmiş ədviyyat və
duzun məlumatları ilə (arayışın "Yekun" sütunu ilə) müqayisəsi onların
xərclən
166 ------
məyən məbləğini müəyyən edir.
Hesablama təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.
Mətbəxdə olan məhsul və taralarm hərəkəti haqda cədvəl [mal hesabatı)
(14 - İİ №-li forma) mətbəxdə, barda, bufetdə və s. yerlərdə olan xammal və
hazır məhsulların hərəkəti və mühafizəsi üzərində nəzarət aparmaq üçün
tətbiq edilir. 0, pul ifadəsində iki surətdən ibarət istehsalat müdiri tərəfindən
hər gün tərtib olunur. Birinci surət bütün əlavə edilən sənədlərlə birlikdə,
istehsalat müdirinə, imza edilməklə qalan ikinci surət isə mühasibatlığa
verilir.
Məhsulların cədvəldəki hərəkəti, mətbəxin uçot qiyməti ilə əks
etdirilir. Ədviyyat, duz və taranın hərəkəti haqda məlumatlar, cədvəlin ayrı
bir sütununda əks etdirilir.
Günün əvvəlinə olan qalıq, əvvəlki cədvəldən, yaxud inventarlaşma-
nın aparılması cədvəlinin tərtib edilmıəsindən sonra inventarlaşma aktından
götürülür. Cədvəlin mədaxil hissəsi mədaxil sənədlərinin nömrəsi
göstərilməklə həmin sənədlərin məlumatlarına əsasən tərtib edilir
(doldurulur). Hazır məmulatların nağd hesablaşma qaydasında satışı, eləcə
də məhsulların nağdsız qaydada (bufetlərə, filiallara və s.) buraxılışı onlara
dair tərtib edilmiş aktın yekun, həmçinin məhsul və taralarm anbara
qaytarılmasını təmin edən qaimənin məlumatları, cədvəlin məxaric hissəsinə
yazılır. Uçot məlumatı üzrə günün axırına olan qalıq, mədaxilin
məbləğindən "məxaricin yekununu" çıxmaqla müəyyən edilir.
Cədvəl və ona əlavə edilən sənədlər mühasibatlıq tərəfindən diqqətlə
yoxlanılır. Yoxlanılan cədvəl, mühasibatlıqda sintetik uçotu aparmaq üçün
informasiya mənbəyi hesab edilir. Cədvəl mühasib və maddi məsul şəxs
tərəfindən imza edilir.
Mühasibat uçotunun məlumatlarında kənarlaşma, eləcə də məhsul və
taralarda əskik gəlmə olan hallarda, cədvəldə, müdiriyyətin həmin
əməliyyata dair verdiyi qərar göstərilməklə onun imzası ilə təsdiq olunur.
Məmulatın resept norması üzrə buraxılmasına dair məhsul məxa- ricinin
nəzarət hesablaması (17 - İİ №-li forma) hesabat dövrü ərzində resepturalar
məcmuəsinə əsasən mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda tərtib
edilmiş akta əsasən (10 ~ İİ №-li forma) buraxılan məmulatlara sərf edilən
məhsulları müəyyən etmək üçün tətbiq edilir. 0, bir surətdən ibarət tərtib
edilib, təşkilat rəhbəri, istehsalat müdiri və hesablamanı yerinə yetirən işçi
(kalkulyator, mühasib və i.a.) tərəfindən imza edilir.
Sifariş-hesabnamə (20 - 11 №-li forma) ictimai iaşə təşkilatlarında
şadlıq, banket və i.a.-na xidmət göstərilməsinə dair verilən sifarişi rəs
167 ------
miləşdirmək üçün tətbiq edilir. 0, iki surətdən ibarət tərtib edilib, baş ofisiant
[baş xörəkpaylayan) və sifarişçi tərəfindən imza edilir. Bu sənədin biri
təşkilatda, digəri isə sifarişçidə qalır. Sifarişdə, zalın adı, xidmətin tarixi və
vaxtı göstərilir. Şadlıq tədbirlərinə görə göstərilən xidmətə dair sifarişin
qəbulu və onun yerinə yetirilmə qaydası haqda müvafiq tövsiyəyə görə,
verilmiş sifarişdə düzəliş aparmaq olar. Sifariş-hesablama, avansın daxil
olmasını və son hesablaşmanın aparılması üçün aparılan qeydiyyatı özündə
əks etdirdiyindən hesablaşma sənədi kimi çıxış edir. Bu çıxişetməni, pulun
alınmasına dair yazılmış sənəddə kassirin imza etməsi təsdiq edir.
Qənnadı və digər sexlərdəki hazır məmulatların hərəkətinin uçotu
cədvəli [24 - n №-li forma) qənnadı və digər sexlərdəki hazır məmulatların
ictimai iaşənin anbarına [ekspedisiyaya) verilməsinin rəsmiləşdirilməsi üçün
tətbiq edilir. Cədvəldə məmulatların tam və dəqiq adını göstərmək lazımdır.
Onun 6 "Ədədlə olan kütlə" sütununda ancaq ədədlə olan məmulatlar
göstərilir. Cədvəl, sex müdiri tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib edilir. Bir
surət əlavə edilən sənədlərlə birlikdə mühasibatlı- ğa verilir, digər surət isə
maddi məsul şəxsdə qalır.
Hazır məhsul və malların inventarlaşmasının nəticəsi, əmtəə-material
dəyərlilərinin [3-İNV №-li forma), yüklənmiş malların [4-İNV №-li forma),
maddi mühafizəyə verilmiş əşyaların [5-İNV №-li forma), əmtəə-material
dəyərlilərinin invertarlaşmasının nəticəsinə dair müqa- isə cədvəlinin
məlumatları, [19-İNV №-li forma), inventarlaşma siyahısında qeydiyyata
alınır.
Əmtəə-material dəyərlilərinin inventarlaşma siyahısı [3-İNV №-li
forma) əmtəə-material dəyərlilərinin saxlanma yerində və təşkilatın bütün
mərhələlərində [istehsalat ehtiyatları, hazır məhsullar, mallar, sair ehtiyatlar
və s.) hərəkətinin həqiqi mövcudluğunun əks etdirilməsi üçün tətbiq edilir.
0, iki surətdən ibarət tərtib edilib, hər bir saxlanma yeri və maddi məsul şəxs,
yaxud dəyərlilərin mühafizə edilməsinə məsul olan şəxslər qrupu tərəfindən
sayılmaq, ölçmək və hesablamaqla, komissiyanın məsul şəxslərinin imzası
ilə təsdiq edilir. Aktın bir surəti müqayisə cədvəli tərtib etmək üçün
mühasibatlığa verilir, digər sürət isə maddi məsul şəxsdə qalır.
İnventarlaşmaya başlamazdan əvvəl hər bir maddi məsul şəxs, yaxud
məsul qrupdan, iltizamnamə alınır və bu iltizamnamə, tərtib edilmiş siyahı
formasının başlıq hissəsinə daxil edilir.
İnventarlaşma zamanı yararsız və xarab olmuş material və hazır
məhsul müəyyən edilərsə həmin hal üçün müvafiq akt tərtib edilir.
168
Uçotda əks etdirilməyən material dəyərliləri müəyyən edilən hallarda
inventarlaşma komissiyası onu inventarlaşma siyahısına daxil edir.
Məlumatların avtomatik işlənməsi şəraitində həmin prosesin və onun
qalıqlar cədvəlinin məlumatlarına əsasən doldurulmasının modifi- kasiyasını
hazırlamaq lazımdır.
Müqayisə cədvəli (19-İNV Nö-li forma) bu cədvəl əmtəə-material
dəyərlilərinin, hazır məhsulların və digər maddi dəyərlilərin uçot
məlumatından kənarlaşması müəyyən edilən hallarda, həmin halın əks
etdirilməsi üçün tətbiq edilir. Sözügedən cədvəldə inventarlaşmanın nəticəsi,
yəni mühasibat uçotunun məlumatı ilə inventarlaşma siyahısının
məlumatları arasındakı kənarlaşma əks etdirilir. Mühasibat uçotunda öz
əksini tapmayan dəyərlilər (maddi mühafizədə, yaxud icarəyə götürülmüş,
emal üçün qəbul edilmiş dəyərlilər), üçün ayn müqayisə cədvəli tərtib edilir.
Müqayisə cədvəli mühasibatlıq tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib
edilir. Onun biri mühasibatlıqda saxlanılır, digəri isə maddi məsul şəxsə
verilir.
İctimai iaşə təşkilatlarında olan hazır məsul və malların, eləcə də
onlarla bağlı olan xərclərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında
informasiyaların ümumiləşdirilməsi üçün mühasibat uçotunda müvafiq
202.14 “İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri", 205.1 "Baza və
anbarda olan mallar",
205.4 "Alınmış məmulatlar", 205.5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar",
603 "Verilmiş güzəştlər” 204 "Hazır məhsul", 171.1, 211.1 "Yüklənmiş mal və
məhsullara görə alıcı və sifarişçilərin qısa/uzunmüddətli debitor borcları"
701.6 "Satış xərcləri" 601 "Satış" hesablarından istifedə edilir.
205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabları (205.1, 205.4, 205.5 №-li
subhesablar) satış üçün alınmış malların mövcudluğu və hərəkəti haqqında
məlumatların sistemləşdirilməsinə şərait yaradır.
205 "Mo//or" hesabının yuxarıda göstərilən subhesabları üzrə analitik
uçot xammal və malların adları (növ, partiya, kip), tələb edilən hallarda
saxlanma yerləri üzrə aparılır.
603 "Verilmiş güzəştlər" hesabı malların satış qiyməti ilə uçotunun
aparılması zamanı, onlara təqdim edilən ticarət artırması (güzəşti, əlavəsi)
haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsini təmin etməlidir. Təqdim edilən
ticarət güzəştinin müxtəlifliyindən asılı olaraq, onlara əsasən malların
mümkün itkisi üçün malsatanların verdiyi və əlavə nəqliyyat xərcinin
ödənilməsinə təqdim edilən güzəşti daxil etmək olar.
603 №-li hesabın analitik uçotu 5mklənmiş və təşkilatın anbarında
qalan mallara düşən arürma məbləğinin азп əks etdirilməsini təmin
etməlidir.
204 "Hazır məhsul" hesabı satış - xüsusilə təşkilatın öz tələbatının 169 ------
ödənilməsi üçün hazırlanan hazır məhsulların uçotu üçün istifadə edilir. 204
№-li hesabın qalığı anbardakı hazır məhsulların qalığının həqiqi maya
dəyərini, debet üzrə dövrüyyə - buraxılmış və alıcılar tərəfindən qaytarılmış
məhsulların həqiqi maya dəyərini, kredit üzrə dövri3^ə - hesabat dövründə
yüklənmiş məhsulların maya dəyərini göstərir. Yerinə yetirilmiş işlərin və
göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 204 №-li hesabda göstərilmir, məhsul
satıldıqca, çəkilmiş məsrəflər kimi 601 "Satış" hesabına silinir.
204 Nö-li hesabın analitik uçotu hazır məhsulların növləri, qrupları,
ümumilikdə, onlar üzrə həqiqi məsrəflər isə təşkilatda saxlama yerləri üzrə
aparılır.
171.1.211.1 "Yüklənmiş mal və məhsullara görə alıcı və sifarişçilərin
qısa/uzunmüddətli debitor bordan subhesabları"yiMənmış məhsulların
(malların) mövcudluğu və hərəkəti, müəyyən dövr ərzində mühasibat uçotu
tərəfindən tanınmayan satışdan olan gəlir haqda məlumatların
ümumiləşdirilməsinə şərait yaradır.
Bu hesabda komisyon əsaslarla satmaq üçün digər təşkilatlara verilən
hazır məmulatlar da uçota alınır.
171.1 və 211.1 subhesablar üzrə analitik uçot məhsul və
malların yerləşmə yerləri üzrə aparılır.
701.6 "Satış xərcləri" subhesobından təşkilatın fəaliyyəti ilə bağlı olan
xərclər haqda məlumatların formalaşması üçün istifadə edilir. Sözügedən
hesabın debetində malların satışı, məhsulların və ictimai iaşənin göstərdiyi
xidmətlərin istehsalı və satışı, hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan
məhsul və mal qalığına düşən həqiqi xərclər, kreditində isə həmin xərclərin
silinməsi haqda informasiyalar toplanır. 701.6 №-li sub- hesabda satış üzrə
xərclər, satışdan olan gəlir qəbul olunanadək uçota alınır.
701.6 №-li subhesab üzrə analitik uçot xərclərin növləri və maddələri
üzrə aparılır.
601 "Satış" hesabı, təşkilatın adi fəaliyyətindən olan gəlirlər, xərclər və
maliyyə nəticələri haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə
tutulur. Bu hesabda, əsasən öz istehsalının hazır məhsul və
yarımfabrikatların, malların, sənaye və qeyri-sənaye xarakterli iş və
xidmətlərin maya dəyəri, məhsulların, malların, iş və xidmətlərin satışından,
aktivlərin, 0 cümlədən ziyalı (intelektual) obyektlərin icarəsindən, digər
təşkilatların nizamnamə kapitalında iştirakından və bu iştirak təşkilatın
fəaliyyətində müntəzəm olan hallarda həmin fəaliyyətdən əldə edilən
gəlirlər (fəaliyyətin nəticələri) əks etdirilir.
İctimai iaşə təşkilatlarında hazır məhsul buraxılışının sintetik uçotu
170 ------
istehsalın həqiqi maya dəyəri ilə 205 "Mallar" hesabının 205.1 "Baza və
anbarlarda olan mallar", 205.4 "Alınmış məmulatlar" və 205.5 "Mətbəxdə
(istehsalatda) olan mallar" subhesablarmda uçota alınır. İstehsalatdan anbara
verilən hazır məhsullar da 205 "Mallar” hesabının müvafiq subhesabında
uçota alınır. Bu zaman aşağıdakı köçürmələr (yazılışlar) aparılır.
1.202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-
sabmdan istifadə edilməklə;
Hazır məhsul istehsalatdan anbara verildikdə;
Dt 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı
Kt 202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-
sabı
2.202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-
sabından istifadə edilməməklə;
Hazır məhsul istehsalatdan anbara verildikdə
Dt 205.5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar" subhesabı
Kt 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı
Hazlır məhsulun anbara qəbulu zamanı əskikgəlmə və xarabolma
hallarında, həmin hal təbii itki norması daxilində satış xərclərinə silinməli və
ona aşağıdakı köçürmə (yazılış) verilməlidir:
Hazır məhsulun anbara daxil olması zamanı təbii itki norması
daxilində əskikgəlmə müəyyən edildikdə;
Dt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və
itkilər" hesabı
Kt 205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabı
Kt 204 "Hazır məhsul" hesabı
Hazır məhsulların anbara daxil olması zamanı təbii itki norması
daxilində müəyyən edilmiş əskikgəlmə silindikdə aşağıdakı mühasibat
köçürməsinin (yazılışının) verilməsi nəzərdə tutulur.
Dt 701.6 "Satış xərcləri" subhesabı
Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və
itkilər" subhesabı
Hazır məhsulların təbii itki norması daxilində itkisi, ancaq, həmin
normalar təyin edilmiş qaydalarla təsdiq edilən hallarda silinir. Bu cür itki
norması olmadığı hallarda sözügedən itki təbii itki normasından artıq olan
itki hesab edilir.
Hazır məhsulların təbii itki normasından artıq olan əskikgəlməsi
mühasibat uçotunda aşağıdakı köçürmə (yazılış) verməklə rəsmiyyətə
salınır:
Anbarda hazır məhsul üzrə əskikgəlmə müəyyən edildikdə;
171
Dt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və
itkilər" subhesabı
Kt 205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabı
Adətən, təbii itki normasından artıq olan əskikgəlmələr maddi məsul
şəxsdən alınmalı və ona aşağıdakı köçürmə [yazılış) verilməlidir.
Dt 217.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından olan itkilər və əskikgəlmələr
üzrə debitor bordan" subhesabı
Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və
itkilər" subhesabı
Təqsirkar şəxs müəyyən edilməyən və məhkəmə tərəfindən imtina
edilən əskikgəlmə və müəssisəyə dəymiş zərər aşağıdakı köçürmə [yazılış)
ilə xərdər hesabına silinir və ona aşağıdakı yazılış verilir.
Dt 731.9 "Sair məsrəflər" subhesabı
Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və
itkilər" subhesabı
Malsatanlar, malların mümkün olan itkisinin ödənilməsinə güzəşt
təqdim edən hallarda, qəbul zamanı təbii itki normasından artıq olan
əskikgəlmələr və itgilər həmin təqdim edilmiş güzəşt dairəsində satış
xərclərinə silinir.
Hazır məhsul və malı satışa hazırlayan zaman müəyyən: malları
taradan boşaldan zaman, malın büküldüyü kağızlar; yağın üst saralmış
hissəsinin kəsilib götürülməsi və s.-lə əlaqədar tullantılar əmələ gəlir.
Tullantının dəyəri 204 "Hazır məhsullar", 205 "Mallar" hesabının, ictimai iaşə
müəssisələrinə aid dəyərlilər: 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar", 205.4
"Alınmış məmulatlar", 205.5 "Mətbəxdə [istehsalatda) olan mallar"
subhesablarm kreditindən, 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ
gələn əskikgəlmə və itkilər" subhesabının debetinə silinir. Tullantıların
əhaliyə, yaxud digər təşkilatlara satışı zamanı, onlar satış qiyməti ilə mədaxil
edilir və o, 205 №-li hesabın müvafiq subhesabının debetinə yazılır. Eyni
zamanda 504.1 №-li subhesaba aid edilən məbləğ qədər azalması, onun
kreditinə yazılmaqla uçotda əks etdirilir.
504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və
itkilər" subhesabında uçota alınan tullantılarla bağlı olan itkilər bu subhe-
sabdan satış üzrə xərclər norması: normadan artıq - maddi məsul şəxsin
yaxud maliyyə nəticələri hesabına silinir.
İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və tara üzrə müəyyən
edilmiş artıqgəlmənin mədaxili aşağıda verilmiş cədvəl 3.2-də əks etdirilir.
172
Cədvəl 3.2
İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və taralar üzrə
müə}^ən edilmiş artıqgəlmənin uçotu üzrə
müxabirləşən hesablar
Əməli3ryatın məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Əsas sənəd
Anbarda inventarlaş- manın aparılması zamanı müəyyən edilmiş artıqgəlmənin mədaxili
205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı
611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı
f
İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı
Bufetin inventarlaşma- sı zamanı artıq gəlmiş hazır məhsulların mədaxili
205.2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" subhesabı
611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı İnventarlaşma
siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı
Əvvəldə uçota alınmayan tara mədaxil edilir
205.3 "Tara və tara
materialları” subhesabı 611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı
İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı
İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və taralar üzrə əskikgəl-
mələr, aşağıdakı cədvəl 3.3-də verilmişdir.
Cədvəl 3.3
İnventarlaşma zamanı ticarət məhsulları, mallan
və taralar üzrə müə3ryən edilən əskikgəlmə və itkilərin
uçotu üzrə hesabların müxabirləşməsi
Əməliyyatın məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Əsas sənəd
Anbardakı malların
inventarlaşması zamanı
müəyyən edilmiş
əskikgəl- mənin silinməsi
504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı
205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhe- sabı
İnventarlaşma siyahısı, müqa3dsə cədvəli, silinmə aktı
Bufetlərdəki hazır məhsulların inventar- laşmqsı zamanı müəyyən edilmiş əskikgəlmə silinir
504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı
205,2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" subhesabı
İnventarlaşma siyahısı, müqayisə
cədvəli, silinmə akü
Xarab edilmiş tara silinir 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı
205.3 "Tara və tara
materialları” sub-
hesabı
İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, silinmə aktı
173
3.5. İCTİMAİ İAŞƏ VƏ
TİCARƏTDƏ SATIŞ XƏRCLƏRİNİN
UÇOTU Kommersiya xərcləri 701.6 "Satış xərcləri" subhesabında uçota alınır.
701.6 №-li subhesabın debetində məhsulların satışı ilə bağlı olan bütün
xərclərin məlumatları, kreditində isə bu xərclərin silinməsi formalaşır.
Satış ilə bağlı olan aşağıdakı xərc (tədavül və istehsal xərcləri} no-
menklaturasını təklif etmək olar:
1. Nəqli3^at xərcləri
2. Əməyin ödənişi xərcləri
3. Sosial tələbata ayırmalar
4. Bina, qurğu, tikili, avadanlıq, mənzil, avadanlıq və inventarların
saxlanması və icarəsi üzrə xərclər
5. Bina, tikili və avadanlıqların amortizasiyası
6. Bina, tikili və avadanlıqların təmiri xərcləri
7. Sanitar və xüsusi geyimlərin köhnəlməsi
8. İstehsalat tələbatı üçün yanacaq, qaz və elektrik enerjisi
9. Malların saxlanması, işlənməsi, növləşdirilməsi və qablaşdırılması
xərcləri
10. Reklam xərcləri
11. Mal itkiləri və texnoloji tullantılar
12. Tara üzrə xərclər
13. Sair xərclər
Gələcək hesabat dövrünə aid olan ancaq hesabat dövründə aparılmış
xərclər 191 "Gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri” hesabında uçota alınır və
təşkilat rəhbərinin təsdiq etdiyi hesablamaya əsasən aid olduğu müddət
ərzində hər ay bərabər hissələrdə satış xərclərinə aid edilir.
Aym axırında cari ayda satılmış mallara aid edilən xərc məbləği 701
"Satışın maya dəyəri" hesabının 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının debetinə
silinir. 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının qalığı hesabat dövrünün axırına
satılmayıb qalan malların qalığına düşən tədavül xərclərinin məbləğinə
bərabər olmalıdır. Bu zaman ayın axırına olan mal qalığına düşən satış və
istehsal xərcləri aşağıdakı qaydada hesablanır.
1. Ayın əvvəlinə və hesabat ayı ərzində baş verən nəqlij^at xərclərinin
məbləği müəyyən edilir;
Q™'-‘+sx„ (i;)
2. Ay ərzində satılmış məbləğ və ayın axırma qalan mal qalığı
müəyyən edilir:
174
Döv 205 1.2.4.5 + Q^ 205 1.2,4,5 (2)
3.1-ci bənddəki satış və istehsal xərcləri məbləğinin 2-ci bənddəki
satılmış və qalıq kimi qalmış malların məbləğinə olan nisbəti vasitəsilə
ümumi malın dəyərinə görə satış və istehsal xərclərinin orta faizi müəy-
yən edilir: ^SXay
205.124 5 ^ 205 1.2,4.5 DoVu .
(3]
4. Ayın axırına olan mal qalığının məbləğini yuxarıda müəyyən
edilən orta faizə vurmaqla ayın axırına satılmayıb qalan mala düşən
məbləğ müəyyən edilir. ^ 7016
rx 205 12 4 5 ^ 205 1.2,4.5
Dov j.
(4)
Burada Q, 701 6 701.6 "Satış xərcləri” subhesabı üzrə hesabat döv-
rünün əvvəlinə olan qalığını;
SXay - Hesabat dövrü ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının Dt-i
üzrə nəqliyyat xərcinin dövriyyəsini;
Dt ^ ’. Hesabat dövrü ərzində 205 ‘ ■ ' Ns-li subhesabın kre
dit dövriyyəsini Q, - 701.6 subhesabının hesabat dövrünün axırına olan
qalığını;
Q, ' - -- 205 №-li subhesabların hesabat dövrünün axırına olan qalığını
göstərir;
5. Satılmış mallara düşən satış xərclərindən, ayın axırına satılmayan
mallara aid edilən xərcləri çıxıb, ayın əvvəlinə olan qalığı əlavə etməklə, satış
xərclərinin ümumi məbləği müəyyən edilir.
Döv,. ’01 6 _ = +Döv/“‘“-Q, 01 6 701 6 (5)
Burada Döv^ ^ - Ay ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının kredit
dövrİ3^əsini;
Döv^/ Ay ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının debet
dövriyyəsini ifadə edir;
Fərz edək ki, 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının qalığı 2830 manat
təşkil edir. Ay ərzində ictimai iaşə təşkilatı tərəfindən 27460 manat (ƏDV-
siz) nəqliyyat xərci üçün vəsait ödənilmişdir. Bu zaman ödəniş aparılan dövr
üzrə 542600 manat mal satılmışdır. Ayın axırına mal qalığı 128200 manat
təşkil edir. Ay ərzində satış üzrə xərclər (701.6 "Satış xərcləri"nin debet
dövriyyəsi] 88636 manat olmuşdur.
175
Bunlardan istifadə edərək ayın axırına qalan mallara aid edilən satış
xərclərinin və satılmış mallara düşən xərcləri hesablayaraq satılmış mallara
düşən satış xərclərinin məbləğini aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar,
Q. = 128200 (2830+27460] : (542600 + 128200) = 5788.88 (manat)
Satılmış mallara aid edilən satış xərcləri, ilk qalıqla, ay ərzində
aparılmış satış xərclərinin ümumi məbləği və ayın axırına olan mal qalığına
aid edilən satış xərcləri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
Döv 701 6 = Q 701.6 + Döv, 701.6 Q 7016. 2830+88636 = 5788-88=
85677-12 manat.
Cədvəl 3.4-ün məlumatlarında tədris məqsədilə yuxarıda göstərilən
materiallar əsasında ictimai iaşə və ticarət təşkilatlarında satış xərclərinin
uçotu üzrə əsas köçürmələr (yazılışlar) aşağıdakı kimi verilmişdir.
Cədvəl 3.4
Mal qalığına və satılmış mallara aid edilən xərclərin silinməsi
və onların uçotda əks etdirilməsi
Əməliyyatın məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
l.Satış xərclərinin ayın əvvəlinə olan qalığı əks etdirilir
701,6 "Satış xərcləri” subhesabı
2830
Z.Hesabat ayında nəqli)^at xərci əks etdirilir
701.6 "Sadş xərcləri" subhesabı
431,531 Malsatan və podratçılarla uzun/ qısamüddətli kreditor borcları"
27460
3. Nəqliyyat xərci üzrə ƏDV əks etdirilir
241 "Əvəz- ləşdirilən əlavə dəyər vergisi"
431,531 Malsatan və podratçılarla
uzun/qısamüddətli kreditor bordan" 4942-80
4. Ay ərzində ümumticarət xərci əks etdirilir
701.6 "Satış xərcləri" subhesabı
533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar"; 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər"; 435 "Digər uzunmüddətli kreditor borcları"; 201 "Material ehtiyatlan"; 112 "Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiyası"; 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və
itkilər"; 244 ‘Təhtəlhesab məbləğlər” 61176 5. Ay ərzində satış xərcləri silinir fl+2+4-61
601 "Satış" 701.6 "Satış xərcləri" 85677-12
A5nn axırına satışa düşən xərc qalığı əks etdirilir
5788-88
176
Alınmış malların (alış qiyməti ilə) daşınması üzrə satış xərclərinin
maya dəyərinə daxil edən təşkilatlarda bütün xərc məbləği 701.6 "Satış
xərcləri" subhesabında uçota alınır və o, satılmış mallar üzrə xərclərə aid
edilir. Bu, sözü- gedən uçot siyasəti şəraitində 701.6 №-li subhesabda
nəqliyyat xərcləri əks etdirilmir və buna görə həmin hesab qalığa malik
olmur.
3.6. SATIŞIN UÇOTU
Mal və hazır məhsulların satışı və buraxılmasının
sənədlə rəsmiləşdirilməsi
İctimai iaşə təşkilatlarında olan mal və hazır məhsulların
rəsmiləşdirilməsi və uçotu, onların alınmasının alıcı və satıcılar arasındakı
hesablaşma üsulundan asılı olur. İctimai iaşə müəssisələrindəki, mallar həm
nağd həm də nağdsız qaydada satılır.
Satışın pərakəndə satışı zamanı alıcılarla hesablaşmalar nəzarət - kassa
texnikasını tədbiq etməklə aparılır. Gün ərzində satışın yekunu xörəklərin
məxarici (buraxılışı) haqda sənəd tərtib etməklə rəsmiyyətə salınır. Bu sənəd,
xörəklərin satışa buraxılmasına nəzarəti həyata keçirən şəxs (xörəkləri
markalayan) tərəfindən əl ilə, yaxud satış haqda məlumata əsasən kassa
proqramı vasitəsilə avtomatik rəsmiyyətə salınır.
Satılmış xörəklər haqda məlumatlar, xörəklərin satışı üzrə hesabat 3.11
saylı şəkildə verilən "Xörəklərin markalanmasına dair hesabat" adlanan bir
sənəddə qruplaşdırılır. Bu hesabatda hansı səbəbdənsə (məsələn, müştərinin
imtina etməsi səbəbindən satılmayan xörəklərdən başqa) ancaq zala
buraxılan xörəklər əks etdirilir. Xörəklərin markalanmasına dair tərtib edilən
hesabat, hər bir bölmə - bar, mətbəx və s., ödəniş növləri - nağd, kredit kartı,
yaxud nağdsız hesablaşma qaydasında formalaşdırıla bilər.
Xörəklərin markalanmasına dair tərtib olunmuş hesabata (yəni satılmış
xörəklərin siyahısını göstərən hesabata) əsasən məhsulların silinməsi yerinə
yetirilir. Məhsullar həm də ya əl ilə ya da avtomatik şilinə bi'ər. Məhsulların
əl ilə silinməsi zamanı mühasib-kalkulyator, məhsulların kalkulyasiya
kartının köməyi ilə məxaric qaiməsində əks etdirilən markalanma hesabatı
formalaşdırır.
İctimai iaşə təşkilatlarında bir avtomatlaşdırılmış restoran, bir neçə
proqramından istifadə edən zaman, malların silinməsi, satış aktının
proqramına əsasən avtomatik yerinə yetirilir.
177
Məhsulların satışının silinməsi üçün avtomatik olaraq qaimə
formalaşdırılır, "Paytaxt" otelinin "Kalkulyasiya və anbar uçotu”
proqramında "Satışın təhlili"nə dair sənədi (şəkil 3.12] -- xörəklərin artırma
səviyyəsini və ticarət artırmasının ümumi məbləğində xörəyin (malın)
payının təyin edilməsi üçün tərtib edilən hesabatı özündə formalaşdırır.
10.02.2014-cü il tarixdən 10.02.2014-cü il tarixə kimi satışın təhlili
Kod Adı Ölçü vahidi
Artırma Onun payı
miq darı Orta
miq darı
Vari asiya əmsalı
Qrup
3160.1 Standart rus arağı porsiya 1517,96 34,049 20 20 0 VX 31590 Bakardi romu Porsiya 974,18 21,858 8 8 0 SX 3057,2 Fransa konyakı Porsiya 569,52 12,778 3 3 0 SX 3354.1 Balıq qızartması Porsiya 400 9,872 5 5 0 SX 35010 Holland qlintveyni Porsiya 329,64 7,396 3 3 0 SX 33080 Adi çaxır Porsiya 242,74 5,446 3 3 0 SX 30530 "Bakı" konyakı Porsiya 210,94 4,733 3 3 0 SX 31580 Xan arağı Porsiya 102,3 2,295 2 2 0 SX 33090 Yarı adi çaxır Porsiya 43,81 0,983 3 3 0 SX 40010 Kəsilmiş limon porsiya 26,25 0,589 1 1 11 SX
Yekun:
4456,94 100 51
Şəkil 3.12. Satışın təhlili
Maddi məsul şəxslər iş fəaliyyətlərinin müəyyən olunmuş şərtindən
asılı olaraq təşkilatın rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən təyin edilmiş 1
gündən 10 günə kimi olan müddət ərzində mal və hazır məhsulların
mövcudluğu və hərəkəti haqda hesabat tərtib etməlidirlər.
Mal hesabatını tərtib etmək üçün mədaxil və məxaric sənədləri əsas
hesab edilir. Mal hesabatı, maddi məsul şəxs tərəfindən iki surətdən ibarət
tərtib olunur. Onun birinci surəti mal və hazır məhsulların daxil olması,
yaxud təsərrüfatdan çıxmasını təsdiq edən bütün sənədlərlə təşkilatın
mühasibatlığına verilir, ikinci surət isə qəbul edilməyə dair imza etməklə
maddi məsul şəxsdə qalır.
Mal hesabatının məzmun və rəqəm məlumatlarında düzəliş aparmağa
icazə verilmir. Mal hesabatında buraxılan səhv aşağıdakı kimi: düzgün
aparılmayan yazılış, düzgün olmayan məzmun və rəqəmin üzərindən
oxunması görünə bilən xətt çəkilərək üzərindən düzgün tələb olunan yazı və
rəqəm yazılır. Mal hesabatında aparılan "Düzəldilmişdir" qeydiyyatı
aparılmaqla düzəliş tarixi göstərilir, maddi məsul şəxsin və baş mühasibin
imzası ilə təsdiq edilir.
179
Hal-hazırda restoran və kafelərdə müasir dövr üçün əhəmiyyətli və
səmərəli xidmət - banket və müxtəlif təmtəraqlar təşkil olunur. Belə
tədbirlərin həyata keçirilməsi, restoran, yaxud kafenin açıq zalında xüsusi
menyu formalaşdırmaqla bö3hik qonaqlar qrupuna xidmət göstərilməsi ilə
əlaqədardır. Bu cür menyular çox hallarda ictimai iaşənin digər
obyektlərindəki menyudan fərqlənir. Sözügedən qonaqlıqların təşkili,
restoran, yaxud kafenin adi iş günündə istifadə olunmayan malların
alınmasını, xüsusi fərqlənən tort, yaxud fəsəlinin və tədbirin keçirilməsində
səbəbkar olan şəxsin yaxud tarixin qeyd edilməsini göstərə və fərqləndirə
bilən kulinariya məmulatının hazırlanmasını tələb edir. Bununla əlaqədar
olaraq mühasib -kalkulyator yuxanda sadalanan məhsulların alınmasına
dair verilmiş sifarişin formalaşdırılması üçün istehsalat müdirinə köməklik
göstərməlidir. Banket üçün əvvəlcədən tərtib edilmiş menyu və kalkulyasiya
aktının əks kalkulyasiyası, yəni tələb olunan xörəyin hazırlanması üçün
lazım olan məhsulun siyahısı müəyyən edilir.
Təşkilatın mühasibi, mədaxil edilmiş mal və hazır məhsulların -
vaxtında və tam mədaxil edilməsini, onların düzgün silinməsi, eləcə də
maddi məsul şəxsin hesabatının tərtib edilməsinin düzgünlüyünü
yoxlamalıdır.
Mal hesabatının yoxlanması zamanı mühasib aşağıdakılan təyin
etməlidir:
• sənədlərin doğruluğunu və bu sənədlər əsasında hesabatda,
yazılışların düzgün aparılmasını, eləcə də həmin sənədlərdəki məlumatların
hesabatdakı məlumatlarla müvafiqliyini;
• bu hesabatda hesabat dövrünün əvvəlinə olan hazır məhsul, mal və
tara qalığının, keçmiş hesabat dövrünün axırında göstərilən qalığa
uyğunluğunu;
• hesabatda göstərilən hazır məhsul, mal və taranın hesabat dövrünün
əvvəlinə, inventarlaşma aparılan tarixə inventarlaşma aktında göstərilən
qalığa müvafiqliyini;
• hesabata əlavə edilən bütün ilk sənədlərdəki tarixlərin, hazır məhsul
və malların inventarlaşmaya qədər, yaxud sonra alınıb-alınmaması- nın
təyin edilməsini;
• təsərrüfat əməliyyatlarının (hazır məhsul, mal və i.a.-nm) qanuna və
məqsədəuyğunluğunun təyin edilməsini;
• sənədlərdə, bütün zəruri rekvizitlərin, malların daxili
yerdəyişməsində təşkilatın sərancamverici rəhbərinin və maddi məsul
şəxslərin, imzasının mövcud olmasının təyin edilməsini;
• hesabat dövründə hazır məhsul və malların mədaxilinin verilmiş
vəkalətnamələr üzrə tamlılığmm yoxlanmasını, onların sənədlərinin
ödənilməsi, yaxud ödənişə qəbul edilməsini;
• hazır məhsul və mallann düzgün qiymətləndirilməsinin tə3dn
edilməsini;
180
• maddi məhsul şəxsin ilk mədaxil-məxaric sənədlərilə apardığı uçot
kartındakı yazılışların müvafiqliyini;
• daxili yerdəyişmə üzrə buraxılmış mal və hazır məhsul məbləğinin,
digər maddi məhsul şəxsin mal hesabatının mədaxil hissəsindəki məbləğlə
uyğunluğunun təyin edilməsini;
• Mal (mal-kassa) hesabatının mədaxil hissəsində göstərilən satış
pulunun, kassa hesabatının mədaxil hissəsində göstərilən göstəricilərə
uyğunluğunu.
Mühasib 3nıxarıda qeyd edilən hallann yoxlanmasında müə3^ən
səhvlər müəyyən etdikdə, onları korrektura üsulu ilə düzəldir və həmin
düzəlişlər onu müəyyən edən şəxsin imzası ilə təsdiq edilir. Düzəliş
nəticəsində hazır məhsul və malın ayın axırına olan qalığında kənarlaşma
olan hallarda həmin kənarlaşma barədə maddi məsul şəxs məlumatlandırılır
və hər iki tərəfin: maddi məsul şəxs və düzəlişi aparan şəxsin - mühasibin
imzası ilə təsdiq edilib yeni mal və hazır məhsul qalığı müəyyən edilir.
Maddi məsul şəxsin hesabatı və ona əlavə edilən sənədlər, hazır
məhsul və malların daxil olması və silinməsi əməliyyatlarının mühasibat
uçotunda əks etdirilməsi üçün əsas hesab edilir.
Maddi mühafizəyə qəbul edilmiş mallar yeni hesablar planında
nəzərdə tutulmayan ancaq belə bir hesabın zərurət kimi tələb olunması
"Maddi mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material dəyərliləri" balansarxası
hesabında uçota alınmalıdır.
Komissiyaya qəbul edilmiş mallar isə, yenə, tətbiq olunması zəruri
sayılan "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar" balansarxası hesabında,
qəbul-təhvil aktında nəzərdə tutulan qiymətlə uçota alınmalıdır.
Mal və hazır məhsulların satışının uçotu
ictimai iaşə təşkilatlarında mal və hazır məhsulların satışının uçotu
bilavasitə onların fəaliyyətlərinin çox hissəsini, yəni öz məmulatlarının və
alınmış malların əhaliyə pərakəndə satışını təşkil edir. Mühasibat uçotu üzrə
normativ sənədlərə əsasən məhsullar alıcılara buraxıldığı və hesablaşma
sənədləri onlara verildiyi andan satılmış hesab edilir. Mülkiyyət hüququna
keçid, məhsulların alıcılara, yaxud nəqliyyat təşkilatlarına verildiyi andan
baş verir.
İctimai iaşə təşkilatlan, mal və hazır məhsulları əsasən nağd
hesablaşma yolu, yəni pərakəndə qaydada satır. Satış pulu (yəni gəlir)
təşkilatın kassasına daxil olur. Satışın (gəlirin) miqdarı, kassir-əməliyyatçının
kitabında qeydiyyata alınaraq nəzarət kassa aparatının göstəricisinə əsasən
müəyyən 181
edilir. Bu zaman satış (gəlir), alıcılara kassadan və aktla qaytarılan məbləğ
qədər azaldılır. Satış (gəlir) kassaya kassa mədaxil orderi ilə verilir.
Hazır məhsul və malların iki variantla qiymətləndirilməsindən istifadə
etməklə satış və maliyyə nəticələrinin müə30^ən edilməsinin mühasibat
uçotunda əks etdirilməsinə dair biz tərəfdən verilən misal cədvəl 3.5-də
(cədvəl 3.1-də verilmiş cədvəl məlumatlarından istifadə etməklə)
verilmişdir.
Cədvəl 3.5 (603 "Verilmiş güzəştlər" hesabından istifadə etmək
və etməməklə) satışın uçotu
Əməliyj'atm məzmunu
205 №-li hesabdan istifadə etməklə 1-ci variant
205,603 №-li hesabdan istifadə etməklə 2-ci variant
hesabın debeti
hesabın krediti
hesabın debeti
hesabın krediti
Satış fgəlir) kassaya daxil olmuşdur: malların satışından 221 "Kassa"
hesabı 601 "Satış" hesabı
221 "Kassa" hesabı
601 "Satış" hesabı
öz istehsalı məhsulunun satışından
221 "Kassa" hesabı
601 "Satış" hesabı
221 "Kassa" hesabı
601 "Satış" hesabı
Yekun
Satışa (gəlirə 1ƏDV hesablanmışdır a) malların satışından 601 "Satış"
hesabı 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
601 "Satış" hesabı
521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
b) öz istehsalı məhsulunun satışından
601 "Satış" hesabı
521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
601 “Satış"
hesabı 521 "Vergi
öhdəlikləri"
hesabı
Yekun
Satılmış mal silinir 601 “Satış"
hesabı 205 "Mallar"
hesabının
müvafiq
subhesabı
601 "Satış"
hesabı 205 “Mallar”
hesabının
müvafiq
subhesabı Yekun
Mal satışından hesablanmış xərc
701.6 "Satış xərcləri" subhesabı
533 Ns-li hesab 522 №-li hesab 201№-li hesab 112 №-Ii hesab 102 №-li hesab
701.6 "Satış
xərcləri"
subhesabı
533 №-li hesab 522 №-li hesab 201 №-li hesab 112 №-li hesab 102 №-li hesab
Mal satışından olan xərc silinir
601 "Satış" hesabı
701.6 "Satış xərcləri" subhesabı
601 "Satış" hesabı
701.6 "Satış xərcləri" sub- hesabı
Öz istehsalı məhsullarından olan xərc silinir
601 "Satış"
hesabı 721. “inzibati xərcləri" hesabı
601 "Satış"
hesabı 721 “İnzibati xərclər"
Satılmış ticarət artırması storno üsulu ilə silinir
601 "Satış"
hesabı 603 "Verilmiş
güzəştlər" hesabı
182
Satışdan olan maliyyə nəticəsi silinir; a)maliardan 601 "Saoş"
hesabı 801 "Ümumi
mənfəət (zərər)"
hesabı
601 “Satış"
hesabı 801 "Ümumi
mənfəət (zərər)"
hesabı b)öz istehsalı məhsulundan
601 "Satış"
hesabı 801 "Ümumi
mənfəət (zərər)"
hesabı
601 "Satış"
hesabı 801 "Ümumi
mənfəət (zərər)”
hesabı
yən etmək üçün 601 №-li hesaba aşağıdakı analitik uçot hesabları açmaq olar:
601-X-l malların satışından olan gəlir və xərclərin uçotu üçün
601-X-2 öz istehsalı məhsullarının satışından olan gəlir xərclərin uçotu
üçün
Ticarət artırmasının hesablanması
Malın uçotu, satış qiyməti ilə aparılan zaman onun ticarət artırması
malların satışından olan ümumi gəlir hesab edilir. Bunu müəyyən etmək
üçün aşağıdakı hesablama tətbiq edilir. Bu baxımdan aşağıdakı düstur [A)
ilə orta ticarət artırması müəyyən edilir.
A = (TA^ + TA^ - TAç) : (D + MS^) x 100 [3.6)
Burada TA^- hesabat dövrünün əvvəlinə olan mal qalığının
artırmasını; TAj - hesabat dövrü ərzində daxil olmuş mala düşən
ticarət artırmasını;
TAç - hesabat dövrü ərzində çıxmış mala düşən ticarət artırmasını; D -
mal dövriyyəsini;
MS^ - hesabat dövrünün axırına olan son qalığı ifadə edir;
Satılmış mallar üzrə ümumi gəlir [ÜG) aşağıdakı düsturla müəyyən
edilir.
ÜG = D xA ; 1 0 0 % [3.7)
Beləliklə, hesablanmış satılmış ticarət artırması "qırmızı" storno üsulu
ilə silinir.
Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
Kt 603 "Verilmiş güzəştlər” hesabı
183
3.7. İCTIMAI IAŞƏ TƏŞKILATLARINDA MÜHASIBAT
UÇOTUNUN AVTOMATLAŞDIRILMASI
ictimai iaşədə məhsulların hərəkətinin uçotu və onların üzərində
nəzarətin aparılması, buraxılan xörəyin maya dəyərinin müəyyən edilməsi,
lazım olan məhsulların tədarük edilməsinin planlaşdırılması və digər
iqtisadi hesablamaların yerinə yetirilməsi mürəkkəb proses olduğundan
ictimai iaşə təşkilatlarında qurulan mühasibat və operativ uçotun
avtomatlaşdırılması zəruri sayılır.
Hal - hazırkı dövrdə ictimai iaşə təşkilatlarında uçotun
avtomatlaşdınlma- sı üçün çoxlu proqramlar fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan
düzgün proqram, yəni ancaq bir uçot nöqtəsi - ən sadə anbar və saüş yerinin
olmasını əsas götürən təşkilatlardan (məsələn, yeməkxanalardan) başlamış
bir neçə anbar, mətbəx, topdan və pərakəndəsatış nöqtəsi olan mürəkkəb
strukturlu təşkilatlara qədər (məsələn, tez iaşə xidməti göstərən şəbəkələrə
qədər) tam fəaliyyəti əhatə edən proqram qəbul edib tətbiq etmək
məqsədəuyğundur. Buna görə ictimai iaşə üçün avtomatlaşdınimış sistem
seçmək, xörək və məhsulların topdan və pə- rakəndə- satışının uçotunu
aparmaq, xörək və yeyinti məhsullannın maya dəyərinin hesablanması və
silinməsini həyata keçirmək, xörəklərin hazırlanmasını planlaşdırmaq,
daxili yerdəyişməni uçota almaq, ictimai iaşə təşkilatlan üçün xarakterik
olan nümunəvi sənəd forma və ciddi hesabat blankı formalaşdırmaq və çap
etdirmək, işin səmərəli təşkilinə xeyli imkanlar yaradar. Bütün bunlar
mühasibat uçotunun apanimasını, zəruri mühasibat hesabatının tərtibini
avtomatik formalaşdıran ictimai iaşə təşkilatlannda mümkün ola bilər. Məhz
bu səbəbdən ictimai iaşə təşkilatının bö)mklüyündən, zalın doldurulma
səvi>yəsindən və is- tehlakın idarə edilməsindən asılı olaraq istehsalat
uçotunun avtomatlaşdınimış sistemi seçilir. Bütün qeyd edilənlər, istehsal
prosesinin uçotunun avtomatlaş- dınlmış sistemini, təşkilatın mühasibat
uçotu sistemində birləşmə prosesinin apanimasını, yaxud satış prosesinin,
xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyasının və anbar uçotunun
avtomatlaşdınimasım da daxil etməklə bütün fəaliyyətin uçotunun
avtomatlaşdınimış sistemini qurmaqla mümkün ola bilər.
Xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyası. Avtomatlaşdırılmış sistem
hər bir xörəyin resepturasında: bir və daha çox xörəyin hazırlan- mamasına
nə qədər xammal və məhsulun sərf olunması göstərilməklə xörək və tədarük
kartının aparılmasına imkan yaradır. Xörəyin reseptura kartında yuxarıda
göstərilənlərdən başqa hazırlanma texnologiyası da göstərilə bilər. Xörəyin
kartı doldurulub (tərtib edilib) qurtardıqdan sonra onun maya dəyərini
hesablamaq, xörəyin hazırlanması zamanı aşpa 184
zın əsas kimi götürəcəyi texnoloji kartı çap etmək olar.
Xörəyin resepti tərtib edilən zaman maya dəyərinə daxil edilməyən
mürəkkəb bir maddə və ya qatışığm tərkib hissəsindən də istifadə edilə bilər.
Resepturaya, onda göstərilən xammal və məhsula bərabər olan və silinən
zaman nəzərə alınan malları da (birdəfəlik boşqabı, qablaşmanı və i.a. da)
daxil etmək olar.
Çox hallarda bir xörəyin hazırlanması, üçün ictimai iaşə təşkilatlarında
müxtəlif əvəzləyici maddi və ya qarışığın tərkib hissəsindən istifadə edilə
bilər. Bu cür maddə və tərkib hissələrinə, salatın hazırlanması zamanı ona
müxtəlif markalı günəbaxan yağının əlavə edilməsini aid etmək olar.
Qarşılıqlı əvəzləşdirici maddə və tərkib hissələrini xörəyin kartında da
göstərmək olar. Malların qarşılıqlı əvəz- etmə siyahısının, avtomatlaşdırılmış
"Yaddaş" sistem kimi qəbul edilən sənədinin formalaşdırılması zamanı
anbarda baza maddə və ya qarışığın tərkib hissəsi qurtardıqda, onun yerinə
əvəzləyici sənəd rəsmiyyətə salınır. Əvəzləyici xammal və məhsuldan
istifadə edən zaman maya dəyərinin hesablanmasında, malların avtomatik
silinməsi də nəzərə alınmalıdır.
Anbar uçotu. Avtomatlaşdırılmış sistem, uçotun bir ölçü bazası
əsasında aparılmasına şərait yaradır. Mal-material dəyərliləri bir ölçü vahidi
(kiloqram, butulka, banka.ilə) ilə tədarük edilən, məxaric isə digər (qram,
pay, stəkanla) uçot vahidi ilə aparılan hallarda, müxtəlif ölçü vahidlərinin
avtomatik olaraq baza vahidlərinin hesablanma imkanları mövcuddur.
Avtomatlaşdırılmış kompleks proqramın köməyi ilə nəinki ancaq
mətbəxdəki yerdəyişmənin həm də digər yerdəyişmələrin uçotunu aparmaq
olar. Bundan başqa, sözügedən kompleks proqramdan, buraxılışın
istehsalatdan pərakəndə şəbəkəyə, malın pərakəndə şəbəkədən anbara
qaytarılması, pərakəndə şəbəkələr arasında və i.a. üzrə yerdəyişməsindən də
istifadə edilə bilər. Yerdəyişmənin sənədləri tərtib edilən (doldurulan)
zaman mal qalığının vəziyyəti avtomatik olaraq uçota alınır.
Proqramda, inventarlaşma üçün xüsusi müqayisə cədvəli nəzərdə
tutulur və onda, anbardakı həqiqi qalıq göstəricisinin və sistem vasitəsilə
hesablanmış göstəricinin müvafiqliyi əks etdirilir.
Satılmış xörəklərin uçotu. Hər satış nöqteyi-nəzərindən markalanma
hesabatı, kassa proqramı əsasında gündəlik tərtib olunur. Markalanma
hesabatı kassa qəbzləri, abonement talonları, qaimə və digər sənədlər
əsasında doldurulur (tərtib olunur). Onun əsasında İİ-10 №-li "Mətbəx
məmulatlarının satışı və buraxılışı haqqında akt" formasını çap etdirmək
olar.
Şəkil 3.13-də klassik tipli restoranın (mətbəx, anbar, bar, zal)
avtomatlaşdırılmış operativ uçot sxemi verilmişdir.
185
Şəkil 3.13. ictimai iaşədə avtomatlaşdırılmış operativ uçot sxemi
Bir qayda olaraq, bu tipli restoranlarda barın kassa terminalı təyin
edilir. Məlum terminalın tərkibinə, kompyuter (iş stansiyası), əvvəlcədən və
fiskal çeklərin çap edilməsi üçün printer, nəzarət - kassa maşını (fiskal
qeydiyyatçı) daxil edilir. Xörəkpaylayanlar üçün sürətlə hərəkət edən
bloknot almağa icazə verilir. Markaları (aşpaz üçün xörəklərə sifarişi)
mətbəxdə çap etmək üçün printer təyin edilir. Mühasibatlıqda satış
prosesinə nəzarət etmək üçün baş kompyuter təyin olunur və onun
vasitəsilə, masanın yüklənməsi, xörəkpaylayanlarm məşğulluğu, operativ
rejimli satışın yerinə yetirilməsi həyata keçirilir.
Kassa terminalı vasitəsilə xörəyin hərəkəti ilə bağlı bütün hallar: zala
buraxılışı, müştərinin xörəkdən imtina etməsi ilə bağlı olaraq onun mətbəxə
geri qaytarması, gələcəkdə istifadəsi qe)Ti-mümkün olan qaytarılmış
xörəyin silinməsi qeydiyyata alınır. Xörəkpaylayan tərəfindən sifarişin
qəbulu və həmin sifarişin qeydiyyata alınması zamanı mətbəxdəki xörə}nn
adı, miqdarı və digər məlumatlar, komp3mterdə avtomatik çap edilir.
Bununla birlikdə xörəyə görə qəbz verilməklə onun satılması qeydiyyata
alınır və onlar gündəlik markalanma hesabatında avtomatik formalaşır və
sonradan həmin məlumatların surəti çıxarılmaqla anbar proqramı ilə ilə
üzləşdirilir.
Mühasibatlıqdakı anbar proqramında, mədaxil və məxaric qaimələ- ri,
daxili yerdəyişmə sənədləri qeydiyyata alınır. Bundan sonra markalanma
hesabatına əsasən xörəklərin hazırlanmasına istifadə olunan məhsullar
silinir və satılmış xammal və malların maya dəyəri hesablanıb müəyyən
edilir. Burada əsas aparıcı mühasibat, maliyyə və operativ uçot, anbar
proqramında avtomatik formalaşan mal hesabatı hesab edilir. 186 ------
4.1. MEHMANXANA XİDMƏTİNİN MƏZMUNU,
İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONLARIN ROLU
Mehmanxana sənayesi—böyük sayda işçilərin əməyindən istifadə
edən inkişaf etmiş sosial-iqtisadi kompleksdir. 0, xırda istehlaka hesablanan
müəssisə deyil, mehmanxana nömrələrinin təqdim edilməsini, iaşənin
təşkili və nömrələrin təmizlənməsini məhdudlaşdırmadan müasir
cəmiyyətə böyük xidmətlər göstərən iqtisadi sahə sayılır. Kirayənişinin
[mehmanxananın xidmətindən istifadə edənin) vaxtı bu və ya digər
xidmətin göstərilməsinə sərf edildiyindən, göstərilən xidmətin
kateqoriyasından asılı olaraq hər hansı məişət texnikasının alınması
nömrənin qiymətinə daxil edildiyindən, onların müxtəlif tələbatının
ödənilməsini öz öhdəsinə götürür. Məhz buna görə, mehmanxana
kompleksi xidmət göstərmək işinin ən mühüm sahələrinin tərkibinə daxil
edilir.
Mehmanxana biznesi -ümumi dünya milli məhsulunun təxminən 6%
və bütün həvəsləndirici vergi daxilolmalarının 5 %-ni təşkil edən, eyni
zamanda digər istiqamətli: tikinti, ticarət, kənd təsərrüfatı, xalq istehlakı
mallarının istehsalı ilə məşğul olan sahələr və i.a. nisbətən daha sürətlə artan
sahələrdən biridir. Orta hesabla mehmanxanada yaşayan hər 10 turistə
xidmət göstərmək üçün bilavasitə üç və xidmət göstərməklə əlaqədar isə iki
işçi yeri tələb olunur. Bütün ölkələrdə mehmanxana fondu təxminən 17-18
mln yer təşkil edir. Bu zaman onların miqdarı və keyfiyyəti əsasən həmin
regionlardakı beynəlxalq turizm sahəsinə uyğun gəlir. Turist xidmətinə
tələbat artdığından ona, sözügedən biznes, yəni aşağıdakı səbəblər: nisbətən
çox da böyük olmayan start investisiyasının qoyulması, xərc ödəmənin orta
müddətinin müvafiqliyindən asılı olaraq yüksək rentabellik səviyyəsinin
olması və i.a. ilə əlaqədar olaraq sahibkarları daha çox maraqlandırır.
Bugünkü qonaqpərəs sənaye, regionun, yaxud turist mərkəzinin ən
böyük təsərrüfat sistemini özündə əks etdirir və bu baxımdan turizm
iqtisadiyyatı ən mühüm göstərici kimi özünəməxsus çəkiyə malikdir.
Qonaqpərəs sənaye öz fəaliyyətini kollektiv və fərdi yerdəyişmədə
formalaşan müxtəlif təsərrüfatlarda: otellərdə, mehmanxanalarda,
motellərdə, gənclər yataqxanalarında, apartamentlərdə [evlərdə), turist
sığınacaqlarında, eləcə də turistlərin yerləşdirilməsində iştirak edən xüsusi
şöbələrdə yerinə yetirir.
Mehmanxana sənayesi iqtisadi fəaliyyət növü kimi özündə xidmət
göstərilməsini və mehmanxanalarda, motellərdə və digər yerləşdirmə
188
yerlərində qısamüddətli yaşayışın təşkilini yerinə yetirir.
Qonaqpərəsliyi həyata keçirən sənaye - iri şəhər və rayon mərkəzlərinə
gələn insanların yaşayış, iaşə və insana lazım olan digər zəruri nemətlərlə
təmin edən, eləcə də onların boş vaxtlarının səmərəli keçməsini təşkil edən
biznes fəaliyyətidir.
Turist, 0 cümlədən mehmanxana xidməti dairəsində yerinə yetirilən
işlər sosial-mədəni xidmətlər sırasına daxil edilir. Sözügedən xidmətin
göstərilməsi müasir qonaqpərəslik prinsipinə uyğun təşkil olunur və belə
xidmət onların mövcud turizmin rolunu yüksəldir, eləcə də turist sənayesi
üçün kadr hazırlanması sistemində qarşıya mühüm vəzifələr qoyur.
İstehlakçıların mehmanxana xidmətinə marağının müxtəliflİ5d müasir
dünya mehmanxana bazarının seqmentasiyasmı və mehmanxananın
müxtəlifliyini müəyyən edir. 50 %-dən çox səyahət işgüzar səfəri təşkil edir,
ondan 40%-ə qədəri səfərin istirahət məqsədinin, 10% - isə digər məqsədli
səyahətin payına düşür. İstehlakçıların tələbatının bu cür strukturu, müvafiq
keyfiyyətli və istiqamətli otelə olan tələbatı müəyyən edir.
Hal-hazırda dünya mehmanxana təsərrüfatının təxminən 14 milyon
nömrədən (26 milyon yerdən} çox 350 minə qədər rahat mehmanxana olması
müəyyən edilmişdir. Son 20 ildə mehmanxanadakı nömrələrin sayı hər il
orta hesabla 3-4 % artmışdır ki, bu da turistlərin sayının xeyli artmasını
təsdiq edir. Dünya mehmanxana təsərrüfatının strukturunda, turist axını
coğrafi prinsip: "daxili turist" və xarici iştrakçılar baxımından dünyanın bu
və ya digər regionunda bərabər istiqamərdə inkişaf etdiyini əks etdirir.
Müxtəlif mənbələrdə rəqəm məlumatlarının kənarlaması- na (hesablamanın
çətinli)dnə görə) baxmayaraq, orta hesabla müəyyən edilən məlumatlar
mehmanxana sənayesinin mürəkkəbliyindən xəbər verir və belə bir vəzi}7yət
və onun artım səvi)o^əsi: hal-hazırkı dövrdə və gələcəkdə inkişaf etmiş ən
məhsuldar sistem olmasını təsdiq edir.
Dünya mehmanxanalar təsərrüfatı içərisində Avropa aparıcı yer tutur.
Turist axını içərisində onun payı 70 % təşkil edir və dünya mehmanxanalar
fondunda, həmin göstərici üstünlük təşkil edən paya (təxminən 45 %}
malikdir. Burada Avropa ölkələrinin mehmanxana bazasına xaricdən olan
müştərilərin demək olar ki, yarısının nəzərə alınması uçota alınmır, qalan
turistlər isə alternativ (əlavə) bazada qəbul edilir ki, bu da qeyri Avropa
ölkələri üçün xarakterik deyil. Avropa ölkələrindəki mehmanxana fondu
özünün bütün fəaliyyəti dövründə liderlik duruşunu əldən vermir və əksinə
hər il 2-2,5 % artır və artım səviyyəsinə görə dünyanın əksər ölkələrinin
mehmanxana fondu ilə demək olar ki, ayaqlaşır.
Ayrı-ayrı ölkələr içərisində baza gücünə görə dünya mehmanxa
------ 189
nalar sənayesində liderliyi: ABŞ (3,5 milyon nömrəyə qədər], Yaponiya (1,5
milyon), İtaliya (1 milyon), Fransa, İspaniya, İngiltərə, Çin, Avstraliya
(təxminən 0,5 milyon), Avstriya, Meksika, Kanada, Yunanıstan (təxminən
0,3 milyon), Tailand, Rusiya, İndoneziya, Türkiyə (0,5-0,23 milyon),
Braziliya, Argentina, İsveçrə (0,15 milyondan az) tutur.
Sürət artımına görə dünya mehmanxanalar sənayesində
mehmanxanalar fondunun artım səvİ3^əsi üzrə lider kimi Türkiyə, Çin,
Malayziya, Sinqapur, Marokko, İspaniya, Almaniya, Argentina çıxış edir.
Ümumdünya turist təşkilatının qiymətləndirilməsinə görə, beynəlxalq
turist gəlişinin payına, daxili turizmin çox hissəsini təşkil edən dünya turizm
bazarı təxminən üçüncü yerdə durur.
Avropada beynəlxalq turist gəlişinin gözəçarpacaq artımı Türkiyədə
(13,6 %), Bolqarısrtanda (7,8 %), Xorvatiyada (6,1 %) qeyd edilmişdir. Adı
çəkilən ölkələrlə müqa3dsədə Bö3hik Biritaniya (3,1 %) və Portuqaliya (3,5 %)
beynəlxalq gəlişin artımı demək olar ki, 2 dəfə azalmışdır.
Kütləvi turizmin, birinci növbədə daxili turizmin inkişafı, onların
təbiətə yaxın olan (şəhərətrafı otellər və turist kompleksləri, xüsusi pan-
sionatlar, turist kəndi və i.a.) və geniş xidmət göstərən ancaq nisbətən ucuz
turist məkanlarında yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Daxili və
beynəlxalq tura olan istehlak tələbatı aşağıdakı: kütləvi turizm və onun hər
bir ölkədə bütün daxili turizmdən asılı olmaqla inkişafı; təsdiq olunmuş
qaydaya uyğun olaraq beynəlxalq səyahətin miqdarının daxili səyahətin
miqdarından az olması kimi bölüşdürülür.
Beləliklə, müasir iqtisadi şəraitdə biznes təyinatlı mehmanxanaların
rolu daima artır və dəyişir, onun daxili yerdəyişməsi baş verir. Əvvəllər
mehmanxana kompleksində aparıcı rol oynayan ölkələr artıq ikinci və
üçüncü rola malik yerləri tuturlar. Onların yerinə yeni liderlər daxil olur. Baş
verən endogen dəyişiklikləri, ancaq daxili amillərin təsiri nəticəsində baş
verməsi ilə izah oluna bilməz. Mehmanxana işində cəmiyyətin bu və ya
digər istiqamətdə həyat səviyyəsinin müə}^ən edilməsi təcrübəvi olaraq
iqtisadiyyata təsir göstərir. Mehmanxana biznesinin iqtisadi münasibətləri
aşağıdakı kimi nəzərdən keçirilir:
• istehsal sahəsində, məhsulun dəyişdirilməsi və bölüşdürülməsində
ictimai münasibətlərin müəyyən məcmuu üzrə;
• müəyyən sahə istehsal növünü və iqtisadi fəali3^əti özündə
birləşdirən məlum ölkənin xalq təsərrüfatı kompleksinin konkret hissəsi
üzrə;
• ölkənin, yaxud regionun təsərrüfat sahəsi (mehmanxana işinin
iqtisadiyyatı) kimi mehmanxana biznesini öyrənən iqtisadiyyat elmi üzrə;
• mehmanxana istehsalı sahəsində məhsulun hərəkətini, onun is- 190
tehlakını, bölüşdürülməsini və dəyişdirilməsini öyrənən ictimai elmin
mahiyyətini, iqtisadçıların bu sahədə baş verən prosesləri təhlil etməsini,
onların fiziki şəxslər, təşkilatlar və ümumilikdə cəmiyyət üçün nəticəsinin
proqramlaşdırılması üzrə;
• bütün mehmanxana təsərrüfatında fəali5^ət göstərən subyektlərin
hərəkətini öyrənən müasir iqtisadi nəzəriyyəni, istehsal prosesinin
gedişatını, hazırlanmış məhsulların bölüşdürülməsini, onların öz təyinatına
istiqamətlənməsini, istehlakçıların, tələbatının standarta uyğun təmin
edilməsini və bütün təsərrüfatın idarə edilib, gələcəkdə genişləndirilməsinə
dair təkliflər verilməsi üzrə.
Fundamental iqtisadiyyat baxımından mehmanxana biznesi, ən çox
daxili səbəblərə nisbətən dünya təsərrüfat prosesi və münasibətləri ilə izah
olunan kompleks iqtisadiyyatı özündə əks etdirir. Mehmanxana biznesi,
həm də mal və xidmətlərin xaricə daşınması ilə müşayiət olunmayan ümumi
daxili məhsulun ölkələr arasında bölüşdürülməsinə xidmət edən inkişaf
etmiş çox ölkələrin ən mühüm katalizatoru kimi çıxış edir. Digər sözlə desək,
əgər yaponlar Filippinin, ukraynalılar isə - Türkiyənin mehmanxanalarında
istirahət edirsə, onlar nəinki qazanılmış vəsaitin bir hissəsini aparar, həm də
orada yeni iş yeri yaradar.
Hal-hazırkı mərhələdə mehmanxanaların ixtisaslaşmasının
dərinləşməsi, beynəlxalq zəncirvarı və yeni mehmanxanaların yaradılması
geniş vüsət almışdır. Məsələn, ancaq Moskvada 2012-ci ildə 170-200 min
mehmanxana yerinin, yəni 2006-cı ilə nisbətən 2,5-3 dəfə artırılması
planlaşdırılmışdır. Bu cür artım Azərbaycanın Bakı, Gəncə, Qəbələ, Şəki,
Quba və digər istirahət yönümlü sahələrində də nəzərdə tutulmuş və o,
50-60 min mehmanxana yeri təşkil edir.
Bütün bunları qeyd etmək bizə əsas verir ki, mehmanxana biznesi,
nəinki Rusiyada və Azərbaycanda həm də əksər bölgələrdə inkişaf edir və bu
cür inkişaf iclasların, konfransların və digər məclislərin keçirilməsinə şərait
yaratdığından onların ictimai-siyasi həyatda aktiv iştirak etməsindən xəbər
verir. Bu baxımdan mehmanxana təsərrüfatının yaradılması və inkişafı həm
də nəqliyyatın, rabitənin inkişafı və müxtəlif mal və məhsulların pərakəndə
sistemdə bölüşdürülməsi kimi iqtisadiyyat və ictimaiyyət üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir. Öz imkanlarından istifadə etməklə mehmanxana
təsərrüfatı, millətin və cəmiyyətin maddi vəziyyətini təmin edən (ödəyən),
mal və məhsulların ümumi istehsal həcminin formalaşmasında da aktiv və
məhsuldar işi yerinə yetirir.
Çox regionlarda mehmanxana, öz alıcılıq qabiliyyətini müsafirlərin
(mehmanxanaya gələnlərin) gəldi3d yerdə keçirən və pulunu evlndəkinə
191
nisbətən daha çox xərcləməyə meyilli olan şəxslərin vaxtlarını səmərəli
qurmağa şərait yaradan yer hesab edilir. Məhz bununla əlaqədar olaraq
mehmanxanaya gələnlər öz pulunu evində deyil, gəldiyi yerdə
xərclədiyindən, həmin məbləğ həm də bilavasitə mehmanxanaya gələn
şəxslərin vəsaiti hesabına yerli iqtisadi3o^ata xeyli vəsait qoymuş olurlar.
Xaricilərin gəldiyi rayonda yerləşən mehmanxanalar çox hallarda
onlardan xarici valyutanın alınma mənbəyinə xidmət edir və bununla da
həmin valyutanın alınması ölkənin tədiyyə balansına xeyli vəsait qoymağa
şərait yaranır. İxrac imkanı məhdud olan ölkələrdəki mehmanxanalar xarici
valyutanın daxil olmasının ən aşağı mənbəyi ola bilər.
Mehmanxana, həm də əksər ölkələrdəki mehmanxana sənayesini
formalaşdıran çoxlu mütəxəssisin işləyə biləcək minlərlə iş yerini təmin edən
işçi qüvvəsinin cəlb edilməsində mühüm rol oyna}nr. Bundan başqa,
sözügedən sahədə öz biznesini quran kiçik mehmanxana xidməti göstərən
şəxslər də məşğul olur. İşverən mehmanxanaların rolu, digər məşğulluq
mərkəzi daha çox məhdudlaşdırılan və onlar tərəfindən regionun inkişafına
gözəçar- pan miqdarda vəsait qoyan hallarda daha da yüksəlir.
Qeyd edək ki, mehmanxana, digər sahələrin məhsullarının pərakən-
də- satışının təşkilində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mehmanxananın
tikilməsi və modelləşdirilməsi prosesində, onun sənaye tikinti fəaliyyəti və
tələb olunan zəruri sahəsi təmin edilməlidir. Məhz bu baxımdan
mehmanxanaya bütün zəruri avadanlıqlar, mebel və digər bütün tələb
olunan ləvazimatlar, təqdim və onun fəaliyyəti təmin olunur.
Mehmanxanaya lazım olan iaşə məhsulları, içkilər və digər zəruri istehlak
malları fermerlərdən, iaşə məhsulları və içkilər istehsal edən
malsatanlardan, qaz, elektrik enerjisi və su təchizatı isə onları istehsal edən
idarə, şirkət və stansiyalardan alınır və onların həmin dəyərlilərə olan
tələbatı təmin olunur. Bundan başqa, mehmanxana, bilavasitə öz işçiləri
üçün zəruri məşğuliyyət yaradır, işçilər isə həmin təchiz edilmiş iş- xidmət
və mal əməliyyatı prosesini yerinə yetirən dolayı məşğulluğu həyata keçirir.
Mehmanxanada yuxarıda adı çəkilən xidmət prosesi yerli əhaliyə
sosial-məişət xidmətinin göstərilməsini təmin edən ən mühüm mənbə hesab
edilir. Onlara restoran, bar və digər xidmət yerlərində göstərilən xidmət
işləri, yerli əhalini daha çox cəlb edir və nəticədə əksəriyyət mehmanxanalar
öz məskunlaşdığı məntəqələrdə sosial-mədəni mərkəz rolunu oynayır.
Beləliklə, müasir mehmanxana biznesi, aşağıdakı iqtisadi hadisələri
özündə formalaşdırır:
• sənayeləşdirmə formasına malik olmaq;
192
• toplanmayan və nəql edilməyən məhsul və xidmətlərin mehmanxana
növündə xidmət göstərmək;
• yeni rayonun mənimsənilməsində pioner kimi çıxış edən və milli
iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirməyə kömək edən yeni iş yerləri
yaratmaq;
• mehmanxana biznesində ixtisaslaşan ölkələrin xeyrinə milli gəlirin
yenidən bölüşdürülməsində iştirak etmək;
• yüksək səmərəlilik səviyyəsini və investisiyanın tez ödənməsini
xarakterizə etmək;
• milli gəlirin artırılmasına, yerli şöbələrin məşğulluğu və inkişafına və
yerli əhalinin həyat səviyyəsinin artmasına xidmət göstərmək;
• təbiəti mühafizə vasitələri element kimi resurs bazasını təşkil
etdiyindən onların səmərəli istifadəsini təmin etmək.
Qeyd edilən iqtisadi hadisələrin xarakteristikası təsdiq edir ki,
mehmanxana biznesi regionun iqtisadiyyatına aktiv təsir göstərir. Bu cür
inkişaf təsərrüfat, sosial və humanitar istiqamətdə baş verən hallan
xarakterizə edir və onların analitikliyini təmin edir. Hal-hazırda
mehmanxana biznesinin iqtisadiyyat sahəsinə təsir modeli nəzərəçarpacaq
dərəcədə mürəkkəbləşir və o nəzəri konsepsiya və fərziyyə deyil, statistik
məlumatlara əsaslanır.
Beləliklə, mehmanxana xidməti göstərmək ən perspektivli sahə
olduğundan onun genişləndirilməsi məqsədəuyğun sayılmalıdır. Bu zaman
xidmətin göstərilməsinin əsas mahi}^əti, təkcə onların xüsusiyyətinin tam
öyrənilməsinə, de3dl, həm də mehmanxana xidmətinin təşkili qaydalarını
tənzimləyən müvafiq normativ-hüquqi aktlardan asılılığının öyrənilərək
tətbiq edilməsi yollarına əsaslandırılmalıdır.
4.2. MEHMANXANA XİDMƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Mehmanxana xidmətinin təqdim edilməsi sahəsində münasibətlərin
tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin
göstərilməsinə dair "İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqın-
da'Azərbaycan Respublikasının 19 sentyabr 1995-ci il 1113 №-li qanunun
tələbləri nəzərə alınmaqla və Respublika hökumətinin 25.04.1977-ci il tarixli
490 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalarına müvafiq olaraq həyata keçirilir.
Sözügedən sənədlər mehmanxana xidmətini həyata keçirən zaman istifadə
olunan aşağıdakı əsas anlayışları özündə əks etdirir: Mehmanxana - nəzərdə
tutulan xidmət üçün əmlak kompleksini
193
(binanı, binanın bir hissəsini, avadanlıqları və digər əmlakı] özündə
birləşdirir.
İstehlakçı - ancaq sifariş vermək niyyəti olan, yaxud sahibkarlıq
fəaliyyəti həyata keçirməklə bağlı olmayan şəxsi, ailəvi, ev və digər tələbat
üçün istifadə olunan xidmətdən istifadə edən və ya onu sifariş edən
şəxslərdir.
İcraçı - təşkilati - hüquqi formasından asılı olmayan təşkilatlar, eləcə
də əvəzsiz müqavilə üzrə istehlakçılara xidmət göstərən fərdi sahibkarlardır.
Beləliklə, mehmanxana, istehlakçıların hüquqlarının pozulması,
mühasibat uçotu və vergiyəcəlbolunma haqda qanunvericiliyin tələblərinə
riayət etməklə xidmət göstərmək və təsərrüfat fəalİ30^ətinin təşkilində öz
xüsusiyyətləri olan sahəyə aid edilir.
Qeyd edək ki, xidmət və onun seçilmə mümkünlüyünü təmin edən və
xidmət haqda istehlakçıya informasiya verən mehmanxana fəaliyyəti həm
hüquqi şəxs həm də fərdi sahibkarlar tərəfindən aparıla bilər.
Bütün mehmanxanalar öz xidmət prinsiplərinə görə müvafiq
kateqoriyalara bölünür. Dünyada mehmanxanaların 30-dan çox təsnifat
sistemi fəaliyyət göstərir.
Ən geniş yayılmış mehmanxana sisteminin təsnifatı aşağıdakılardan
ibarətdir:
Ulduz sistemi, beş mehmanxana kateqoriyasını nəzərdə tutur. Bu
sistem Fransa, Avstriya, Macarıstan, Misir, Çin, Rusiya və digər ölkələrdə
tətbiq edilir. Mehmanxana ulduzunun yüksək olması, onun öz müştərilərinə
daha geniş xidmət göstərməsinə şərait yaradır. Bu xidmətlərə, gözəllik
salonlarım, masaj kabinetlərini, avtonəqlİ3^at xidmətlərini (müştərinin hava
limanından, yaxud dəmir yol vağzalından daşınmasını], ictimai iaşə
xidmətini və s. daxil etmək olar.
Hərf sistemi, bütün mehmanxanaların dörd: A, B, S, D kateqoriyalara
bölünmıəsini nəzərdə tutur. A kateqoriyalı mehmanxana, dördulduz- lu
səviyyəyə, B kateqoriyalı mehmanxana - üçulduzlu səviyyəyə müvafiq təşkil
olunur. Bu cür sistem Yunanıstanda tətbiq edilir.
Tac, yaxud "Ağac”sistemi Böyük Britaniyada geniş istifadə olunur.
Ulduz sistemi üzrə ilk təsnifata keçərkən ümumi tac sayından bir say çıxmaq
lazımdır.
Beləliklə, hər bir ölkə üçün mühmanxana sənayesinin öz təsnifat
xarakteri mövcuddur. Buna görə bir kateqoriyaya aid edilən, ancaq müxtəlif
ölkələrdə yerləşən mehmanxana əhəmİ3^ətli dərəcədə fərqlənir.
Azərbaycanda mövcud olan mehmanxanalar 1994-cü ilə qədər olan
194
kateqoriyaların dərəcə və nömrələrə aid edilməsi haqda Əsasnaməyə
müvafiq olaraq təsnifləşdirilirdi. Sözügedən əsasnamə bütün
mehmanxanaların idarəolunma tabeçiliyindən asılı olaraq yeddi: “Lyuks",
"Əla A", "Əla B", 1. 2, 3, 4 dərəcəyə; motellər isə beş: "Əla A", "Əla B", 1, 2, 3,
dərəcəyə bölünməsini nəzərdə tutur.
1994-cü ildə Azərbaycanda mehmanxanaların təsnifatının meyarı
haqda Əsasnamə işlənib hazırlanmışdır. Azərbaycan Respublikasında
mehmanxanaların [motellərin) təsnifat meyarı "Turist-ekskursiya xidməti"
50645-94, RDST A-ilə qəljul edilməlidir.
Mehmamxanalann 2005-ci il təsnifatı isə bütün mehmanxanalara
birdən beşə qədər ulduz verilməklə beş kateqoriyaya bölünməsi
"mehmanxana və digər vasitələrin yerləşdirmə sistemi” əsasında yerinə
yetirilir.
Beləliklə, hal-hazırda Azərbaycanda mehmanxana və digər vasitələrin
yerləşdirilməsi mehmanxana və digər vasitələrin yerləşdirilməsi sisteminə
və Respublika Prezidentinin yuxanda qeyd edilən 1995-ci il 1113 №-li
qanuna müvafiq həyata keçirilir.
Sözügedən sənədlərin tələbatından asılı olaraq aşağıdakı anlayışlardan
istifadə etmək zəruridir:
• turist - müalicə-sağlamlıq, hava-dəyişmə, bədən
tərbiyəsi-idman, peşəkarlıq- işi, dini və gəldiyi ölkənin (yerin) ayrı-ayrı
mənbələrindən 24 saatdan altı aya qədər, yaxud müvəqqəti gəldiyi ölkədə
(yerdə) bir gecədən az qalmamaqla gəlir əldə etməklə məşğul olmaq
istəməyən turist kimi müvəqqəti məlum ölkəyə (yerə) gələn şəxslər sa3nlır;
• yerləşdirmə vasitəsi - turistlərin müvəqqəti yaşaması üçün ən
azı beş nömrəsi olan müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı və fərdi sahibkar
təşkilatlar tərəfindən istifadə olunan binalardır;
• yerləşdirmə yerlərindəki nömrələr - turistlərin müvəqqəti
yaşaması üçün zəruri sayılan mebel, avadanlıq və inventarlarla təchiz
edilmiş bir, yaxud bir neçə otaqlardır;
• nömrə fondu - yerləşdirmə vasitələrindəki nömrələrin (yerin)
ümumi miqdarını göstərən fonddur.
Göstərilən sonuncu üç anlayış, mehmamxanaların və təyin edilmiş
digər yerləşdirmə yerlərinin qiymətləndirilməsi, eləcə də müvafiq
kateqoriyaya uyğun attestasiyanın keçirilməsi üçün istifadə edilir. Meh-
m.anxanalar və digər yerləşdirmə yerlərinə nişan kateqoriyası verilir. Bu
kateqoriya, müvafiq mehmanxana və digər yerləşdirmə yerlərində
attestasiyanın aparılması haqda informasiyaların istehlakçılara və digər
marağı olan tərəflərə çatdırılması formasını təsdiq edir. Mehmanxana və
digər yerləşdirmə vasitələri sərbəst olaraq beşguşəli ulduz formasını
195
özündə əks etdirir.
Qeyd edək ki, mehmanxananın məhsulu onun sahə və vaxta görə əldə
edilən göstərici xüsusiyyətini xarakterizə edir. Mehmanxana xidməti
birbaşa, yaxud turagentli3dn köməyi ilə ayrı-ayrılıqda, yaxud tur- zərf
vasitəsilə yerinə yetirilir. Təqdim edilən mehmanxana məhsulunun
kəmiyyət və keyfiyyətindən asılı olaraq mehmanxanalar beş kateqoriya üzrə
təsnifləşdirilir.
Mehmanxana xidməti göstərən hər bir təşkilat, ilk istehlakçı şəxsin
tələbatını-yeməyə, istirahətə və yuxuya olan tələbatını maksimum ödəmək
məqsədilə daha yüksək kateqoriya almaqda maraqlıdır. Bununla əlaqədar
olaraq S.İ.Baylakm mehmanxana barədə daha əsaslandırılmış və qarşıya
qoyulan problemi həll edən aşağıdakı: "Mehmanxana - öz evində olmayan,
yerləşdirmə və iaşə xidməti göstərmək səviyyəsinə bərabər olan kompleks
xidmət göstərən müəssisədir" müəyyən etməsi kifayət qədər məntiqlidir.
Beləliklə, mehmanxana xidmətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri - onun
kompleksliyidir. Mehmanxana xidməti ümumi, vahid, baş məqsədi -
müvəqqəti yaşa}nş və müə3^ən məqsədə görə məlum şəhərə gələnə rahat
şərait yaradan əhəmiyyətli xidmətlər göstərilməsini özündə birləşdirir.
Məhz bunlar əsasında iki ən mühüm komponenti nəzərdən keçirək:
a) maddi baza - nömrələrin texniki təchizatı və mehmanxananın
infrastrukturu;
b) xidmət göstərmək - istehlakçıların istifadəsini təmin etmək və əlavə
xidmət göstərmək üçün təşkilatın maddi-texniki bazası və mehmanxana
heyətinin fəaliyyəti.
Mehmanxana nömrələri qonaq kimi yaşayanın istirahətini və s.
hərəkətini təmin etmək üçün təqdim edilən çoxfunksiyalı mənzildən
(otaqdan] başqa mehmanxana və nömrənin kateqoriyasından asılı olaraq
ona diferensiallaşdıran bir sıra tələbləri özündə əks etdirir. Müxtəlif
mehmanxanalarda sahəsinə, mebel avadanlıq, inventar və i.a. ilə təchizinə
görə bir - birindən fərqlənən müxtəlif kateqoriyalı nömrələr də vardır.
Ancaq, qeyd edək ki, mehmanxana nömrəsinin kateqoriyasından asılı
olmayaraq aşağıdakı mebel və avadanlıqlara: çarpayıya, stula, kresloya, gecə
masasına, paltar üçün şkafa, ümumi işıqlandırmaya, zibil qutusuna malik
olmalıdır. Bundan başqa, hər bir nömrədə mehmanxana haqda
informasiyalar və yanğın hadisəsinə dair təxliyyə planı da olmalıdır.
Mehmanxana xidmətinin kompleksliyindən asılı olaraq onun əsas
xidmət növü aşağıdakılardan ibarətdir:
1) icraçının sifarişçi ilə bağladığı müqavilədə nəzərdə tutulan xid
196
mətlər [nömrənin bronlaşdırılması, mehmanxanada yaşayışın
rəsmiləşdirilməsi);
2) istehlakçının nömrədə yerləşdirilməsi, eləcə də nömrənin [nöm-
rədəki yerin) qiymətinə daxil olan bütün siyahıda göstərilən xidmətlər;
3) əlavə xidmətlər.
Hər bir ölkədə yaşayışa görə xidmətin dəyəri müxtəlif qaydada
formalaşdırılır. Ümumdünya turist təşkilatında ancaq yerləşdirmə
vəsaitlərinin standart təsnifatı təklif edilmişdir. Ancaq bir sıra daha
əhəmiyyətli aşağıdakı ümumi təsnifləşdirmə nişanələri də mövcuddur:
- rahatlıq səviyyəsi, nömrə fondunun, mebel, inventar,
sanitar-gigiyenik təyinatlı əşyaların vəziyyətindən; müəssisədə iaşənin
mövcudluğu və vəziyyətindən; binanın yerləşdiyi yerin vəziyyətindən;
mehmanxana ərazisinə gəlmək üçün yolların rahatlığından; zəruri
informasiya və texniki cəhətdən təminatdan; əlavə xidmətin
göstərilməsindən ibarət olan göstəricilərlə ölçülür;
Nömrə fondunun əhatəliliyi - eyni vaxtda müştəriyə təqdim edilən
nömrə sayını özündə əks etdirir;
Funksional təyinat - mehmanxananın tipoloji strukturunun [tranzit və
ümumi) müəyyən edilməsində həlledici meyar hesab edilir.
Tranzit mehmanxana, qısa müddətə gələn turistlərə xidmət göstərir.
Onlar komfortu [rahatlığı) məhdud olan böyük hərəkətli magistral yol
qıraqlarında yerləşir.
Məqsədli mehmanxana, səyahətçinin məqsədindən asılı olaraq
ezamiyyəyə gələn şəxslərə xidmət göstərən işgüzar təyinatlı
mehmanxanaya; istirahət etmək üçün xüsusi xidmət göstərən [istirahət
etmək üçün otaqlar təqdim etməklə, iaşə xidməti göstərən, cəhətini bərpa
etməyə çalışan insanlara əlavə xidmət təqdim edən) mehmanxana və turist -
istirahəti üçün əsas məqsədli mehmanxanaya bölünür;
Yerləşmə yeri [şəhər ətrafında, dağda, dəniz və çay sahilində və i.a.)
və onların görünüşünü nömrələrdən seyr etməyə imkan yaradan
mehmanxana;
• fəali)^ətin davamlılığı [bütün gün ərzində, yaxud bir mövsüm
ərzində fəaliyyət göstərən mehmanxana);
• iaşə ilə təminat [sistemə "hər şey daxil edilən", "tam pansion [ailə
üsulunda qurulmuş kiçik mehmanxana"), yarımpansion", yerləşmə və ancaq
səhər yeməyi verən mehmanxana);
• qonaqların gəlməsinin davamlılığı - [qonaqların uzun və qısa
müddətə gəlməsini təşkil edən mehmanxana);
• nömrələrinin qiymət səviyyəsi [büdcə, iqtisadi cəhətdən və i.a.
197
üzrə};
• nömrənin kateqoriyası ("Süita, "appartament", "Lyuks", "Studiya",
1,2, 3,4 və 5-ci kateqoriyalı nömrələr}.
Beləliklə, mehmanxananın əsas funksiyası, evindən uzaqlarda
yerləşən insanlara gecələmə təqdim etmək hesab edilir. Bu zaman yatacaq
yeri - mehmanxananın məhsuluna daha xarakterikdir. Əksəriyyət
mehmanxanalarda nömrələrin satışından gəlir əldə etmə daha əhəmiyyətli
və vahid mənbə hesab edilir. Çox mehmanxanalarda nömrə satışından əldə
edilən gəlir, daha yüksək mənfəət əldə edilməsini təmin edən yerdə qalan
bütün xidmətlərdən alınan gəlirdən xeyli yüksəkdir.
Mehmanxanada nömrə satışından gəlir əldə edilməsi aşağıdakı üç əsas
xidmətin fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqələndirilir:
- mehmanxana inzibatçısına, xüsusi yerin təyin olunması;
- unifikasiya edilmiş xidmətin göstərilməsi;
- mehmanxana təsərrüfatının aparılması.
Bu xidmətlərin hər biri mehmanxananın çox, yaxud aşağı səviyyədə
digər fəaliyyətinə müəyyən vəsait qoya bilər, lakin onların əsas funksiyası
mehmanxanada yaşayan qonaqlara göstərilən əsas xidmətlərdən gəlir əldə
etməkdən ibarət olmalıdır. Beləliklə, mehmanxana inzibatçısına xüsusi yerin
təyin olunması, unifikasiya edilmiş xidmətin göstərilməsi və mehmanxana
təsərrüfatının aparılması, qonaqların yerləşməsi üzrə funksiyanın tərkib
hissəsi kimi hesab etmək məqsədəuyğundur. Qonaqların yerləşdirilməsi
funksiyalarının üç əsas tərkib hissəsi əksəriyyət mehmanxanalarda
mövcuddur və onlar adətən təşkilati cəhətdən ayrı-ayrı departamentlərə aid
edilir. Ancaq onları təşkil və işçi heyəti ilə təmin etmək, müxtəlif səviyyəyə,
növə və standarta malik olan mehmanxanalarda fərqlənir. Məsələn, kiçik
həcmli mehmanxanaların ayrı-ayrı depor- tamində cəmi bir neçə fəaliyyəti
yerinə yetirən və böyük dairədə vəzifəni icra edən işçi işləyə bilər.
Mehmanxananın həcmi və səviyyəsi artdıqca hər bir xidmətdə daha
ixtisaslaşmış vəzifəni yerinə yetirə bilən ayrı-ayrı departament yaxud
şöbələr yaradıla bilər. Şəhər tranzit mehmanxanasında orta yaşamanın qısa
müddətə yaşanması, uzun müddət, məsələn, bir, yaxud iki həftə yaşamaq
imkanı yaradan kurort mehmanxanasına «qoyulan yanaşmaya nisbətən
fərqli olmalıdır. Buna görə qiymətlər, xidmət dairəsi, təqdim edilən şərait və
onların təşkilinin arasında müəyyən münasibətlər mövcuddur.
Beləliklə, mehmanxana xidmətini əsas və əlavə xidmətlərə bölmək
olar.
Əlavə xidmətin təşkili üzrə bütün işlər yaxşı düşünülməli və təşkil
olunmalıdır. Bu cür xidməti göstərən müəssisə sadə yerdə yerləşməlidir.
198
Mərtəbədə, vestibüldə, nömrədə zəruri xidmətlərin necə və harda aparılması
haqda informasiya verilməsi, iş saatı, bütün qonaqlar üçün rahat olmalıdır.
Mehmanxana biznesini göstərən təşkilatların əlavə xidmətinin
tərkibini şərti olaraq üç qrupa bölmək olar.
Birinci qrupa istehlakçılara əlavə ödənişsiz xidmət: təcili yardım
çağırmaq; tibbi dərman qutusundan istifadə etməyə şərait yaratmaq;
məktubların daxil olması zamanı onları nömrəyə gətirmək; müə}^ən vaxtda
mehmanxanada yaşayan qonağı oyatmaq; qaynar su, iynə, sap, bir dəst
qab-qacaq və iaşə dəsti təqdim etmək və s. mehmanxananın borcudur.
Xidmətlərin sadalanan siyahısı və onların əvəzsiz verilmə statusu
Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin təqdim edilmə
qaydası ilə tənzimlənir. İcraedici, sözügedən siyahını genişləndirə bilər,
ancaq, mülki qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq, o, həmin siyahını
ixtisar edə və xidmətə görə ödənişə götürməyə bilər bilər.
Belə tələbatın qoyulması təyin olunmuş qanun və müqavilənin
bağlandığı anda qüvvədə olan digər hüquqi aktların (imperativ aktların)
müddəalarına əsaslanmaqla əlaqədardır.
İkinci qrupa icraçı tərəfindən nömrələnmə qiymətinə daxil edilmir,
ancaq onlar mehmanxananın ərazisində təqdim edilən xidmətlər hesab
edilir. Bu xidmət, mehmanxanada yaşayanın razılığı ilə ayrı (əlavə) xidmətə
görə ödənişlə (kimyəvi təmizləməyə, camaşırxanaya, masaj kabinetinə, bara,
restorana, gözəllik salonuna, telefon danışığına, avtomaşının kirayə verilmə
məntəqəsinə, gəzinti və ekskursiya bürosuna, saunaya və s. əlaqədar
xidmətlərə) aparılmalıdır. Adətən sözügedən əlavə xidmətlər preyskurantda
yerləşdirilir və mehmanxananın birinci mərtəbəsinin xollunda yerləşdirilir.
Əlavə ödənişli xidmətin siyahısı və keyfi}^əti mehmanxanaya verilmiş
kateqoriyanın tələblərinə uyğun olmalı və adətən, bu cür xidmətlər
mehmanxananın (otelin) sahəsini, onun yerləşdiyi yeri, məqsədli təyinatı və
rahatlıq (komfortabellik) səviyyəsini və digər səbəbləri əhatə edən təsviri
göstərə bilən xüsusi aparatda yerləşdirilir. Hal-ha- z. rda mehmanxana
sənayesinin inkişafı onlardan tələb olunan xidmətin yüksəldilməsinə
istiqamətlənir və bu tələblər respublikada müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir.
Üçüncü qrupa istirahət edənin tələb etdiyi, icraedici (mehmanxana) isə
həmin tələbatı yerinə yetirmək borcu olan xidmətləri aid etmək olar.
Sözügedən xidmətlərə, əsasən az təsadüf edilən, səciyyəvi xarakterizə
olunan xidmətləri (məsələn, mehmanxanada istirahət edən istehlakçı,
nömrəyə hər hansı ekzotik yemək və i.a. gətirmək tələb etməsi ilə
199 ------
bağlı xidmətləri) aid etmək olar. Bu qrupa aid edilən bir sıra xidmətlər
tərəflər arasında bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulmalıdır. İcraedici
(mehmanxana) və sifarişçi arasında olan qarşılıqlı münasibət, mülki
qanunvericiliyə müvafiq olaraq əlavə xidmətə görə təsdiq edilmiş hüquq və
öhdəliyin tələblərinə uyğun həyata keçirilir. (Azərbaycan Respublikası
Mülki Məcəlləsinin 2-ci maddəsi). "Mülki (fiziki) və hüquqi şəxs, vətəndaşlıq
hüququnu öz marağını təmin edən səviyyədə yerinə yetirir. Onlar, müqavilə
və qanunvericiliyin şərtlərinə zidd olmayan istənilən halı müə)o^ən etməklə
öz hüquq və öhdəliklərini təyin etməkdə azaddırlar". Müqavilənin şərtləri
qanun, yaxud digər hüquqi aktlarda yazılan müvafiq şərtlər nəzərə
alınmamaqla hər iki şəxs tərəfindən müəyyən edilir.
Mehmanxana xidmətinin bir xüsusiyyəti də - xidmətin və istehlakçının
vahid olmasıdır. Mehmanxananın müştəriyə təqdim etdiyi bütün xidmətlər
(bir sıra əlavə xidmətlər istisnalıq təşkil etməklə) istehsal yerində, yəni
mehmanxananın yerləşdiyi ərazidə istifadə edilir. Mehmanxana xidməti heç
bir yerdə və heç vaxt təqdim olunmayacaq və buna görə də mehmanxananın
hər nömrəsinə təhkim edilmiş bütün xidmət mütləq göstərilməlidir.
Mehmanxana xidmətinin obyektiv və subyektiv nişanələr üzrə
xarakterizə olunmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun obyektivliyi,
gözəçarpan mövcudluq, məsələn, mehmanxanaya kateqoriya verilən zaman
nömrələrdə maddi nemətlərin olması ilə ifadə olunur. Maddi nemətlərin
siyahısı, qüvvədə olan qanunvericiliklə tənzimlənir və sonradan
mehmanxananın yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar genişləndirilir. Tərəflərin
duyulmayan subyektivliyi- istehlakçıların mehmanxana heyətinə, göstərilən
xidmətə və s. olan münasibətini ifadə edir.
Bundan başqa, icraedici tərəfindən göstərilən mehmanxana xidməti,
həmişə aktiv hərəkət formasında ifadə olunur (onlara, nömrənin qəbulu və
yerləşdirilməsini, yorğan-döşəyin sahmana salınmasını, əl-üz dəsmalının
dəyişdirilməsini, mehmanxana haqda qonağa zəruri tələb olunan məlumatın
və s.-də daxil edilməklə həmin nömrələrin xadimə tərəfindən
təmizlənməsini aid etmək olar). Mehmanxana tərəfindən təqdim olunan
əlavə xidmətin çərçivəsi qanunverici sənədlərdə nəzərdə tutulur. Məsələn,
təqdim edilən xidmətdən istehlakçının göstərdiyi hər hansı bir nöqsan
müəyyən edilən hallarda, nöqsanın təyin edildiyi andan hesablanmaqla bir
saat ərzində düzəldilməlidir (Azərbaycan Respublikasının
mehmanxanalarında təqdim edilən xidmətlər haqda qaydanın 21-ci
maddəsi).
Mehmanxana xidmətinin fərqləndirici nişanəsi - mehmanxana xid
200
mətini qəbul edən istehlakçı, mehmanxana isə xidmət göstərən funksiyasım
yerinə yetirən xüsusi subyektin tərkib hissəsi hesab edilir.
Mehmanxana xidmətinin ən mühüm xüsusiyyəti, onların nəinki
əvəzsiz mehmanxana xidməti təqdimetmək müqaviləsini həm də turist
xidməti təqdim etmək müqaviləsini yerinə yetirən predmet kimi çıxış
etməsindən ibarətdir. Turizmə nəzər yetirdikdə görmək olar ki, turist
zərfinin (paketinin) ümumi öhdəlik prinsipində ən azı iki xidmətin - daşıma
və gecələmə mühüm yerlərdən birini tutur. Paket (zərf) xidməti, turistlərin
istəyi ilə ya turistlər, ya da turistləri yerlərdə seçib toplayan təşkilatlar
tərəfindən genişləndirilə bilər.
Beləliklə, mehmanxana biznesi həm əsas, həm də əlavə xidmətlərin
həyata keçirilməsini, xüsusilə xidmət sahəsində baş verən ən mürəkkəb
əməliyyatları nəzərdə tutan sənədlərsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
4.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ
SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ
Mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyə müvafiq olaraq hər bir
təsərrüfat əməli3^atı mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün mütləq
sənədləşdirilməlidir.
Sənəddövriyyəsi və uçot informasiyalarının işlənmə texnologiyası
üzrə qaydalar təsərrüfat əməlİ5^atlarının sənədləşdirilməsi və mühasibat
uçotunun təşkilinə dair normativ sənədlərlə yanaşı, təşkilatın Azərbaycan
Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il 05 №-li əmri ilə təsdiq
edilmiş uçot siyasətinə əlavə ilə təsdiq olunur. Bu əlavədə verilmiş tələblərə
riayət olunması uçot işçiləri tərəfindən təmin olunmalıdır. Sənəddövriyyəsi
haqda əsas tələblər Azərbaycan Respublikası Mali}^ə Nazirliyinin mühasibat
uçotunda sənədləşmə və sənəddövriyyəsi haqda 29.07.1983-cü il tarixli əmri
ilə təsdiq edilmiş Əsasnamə ilə tənzimlənir. Əsasnamədə nəzərdə tutulan
sənədlər mühasibat uçotunun islahatına qədər işləndiyindən, onların
qüvvədə olan qanunvericiliyə əks olmayan hissəsindən istifadə edilir.
Sözügedən əsasnamədə ilk sənədlərin tərtibi və işlənməsi haqda
göstərişlər Azərbaycan Respublikasının "Mühasibat uçotu haqqında"
Qanununun ilk sənədlərə təqdim edilən tələblərlə müqayisədə köhnəlmişdir.
Buna görə ilk sənədlərin rəsmiyyətə salınmasında, daha yeni normativ
aktlara əsaslanmaq lazımdır. Ancaq adı çəkilən qanundan fərqli olaraq
mühasibatlığa daxil olan sənədlərin mütləq yoxlanmasını.
201
əsasnamə, daha çox tələb edir. Məhz buna görə həmin sənədlər həm
formasına (sənədlərin tam və düzgün tərtib edilməsinə rekvizitlərin
doldurulmasına] həm də məzmununa (sənədlərin qanunauyğun rəsmiləş-
dirilməsinə, ayrı-ayrı göstəricilərin məntiqi cəhətdən uyğunluğuna] görə
yoxlanmalıdır.
İlk sənədlər üçün qalan tələblər dəyişməz olaraq qalır. Bu cür sənədlər
nümunəvi blanklarda, onlar olmadıqda isə bütün zəruri göstəricilər əhatə
edilməklə müstəqil hazırlanmış formada tərtib edilir. Sənədləri əməliyyatın
baş verdiyi anda, buna imkan olmadıqda isə - əməliyyat prosesi qurtaran
kimi tərtib etmək lazımdır. Mühasibat (maliyyə], vergi uçotunun
məlumatları və bu məlumatlar əsasında mühasibat (malİ3^ə] və vergi
hesabatını təsdiq etdiyindən ilk sənədlərin tam və düzgün rəsmiyyətə
salınmasından qorxmaq lazım gəlmir.
Təşkilatın sənəddövriyyəsinin elementlərindən biri də uçot registr-
ləridir. Təşkilatın uçotunun avtomatlaşdırılması şəraitində, onların
formalaşması, doldurulma (tərtib edilmə], qaydası və işlənməsi müstəqil
müəyyən edilir. Beləliklə, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün
informasiyaları qruplaşdırmaq tələb olunur.
Mühasibat uçotunda ilk sənədlərin hərəkəti qaydası, müvafiq ilk
sənədlər üçün optimal bölmə və icraedicilərin sayından asılı olaraq səmərəli
sənəddövriyyəsini təyin edən qrafiklə tənzimlənir. Mühasibat uçotunda
sənəd və sənəddövriyyəsi haqda əsasnaməyə müvafiq olaraq bütün ilk
sənədlər və uçot registrləri sənədlərin kateqoriyasının müəyyən edilməsi
üçün təyin edilən müddət ərzində arxivdə saxlanmalıdır. Ümumilikdə
sözügedən əsasnamədə sənəddövriyyəsinin işlənməsi üzrə ümumi təkliflər
verilmiş və bu təkliflərdə əsasən ayrı-a}^’! sahələrdə sənədlərin hərəkəti
qaydasını hər bir təşkilatın özünün müstəqil hazırlamasına üstünlük verilir.
Bununla əlaqədar olaraq mehmanxana biznesində baş vermiş əməliyyatların
sənədlə rəsmiləşdirilməsini nəzərdən keçirək.
Hal-hazıra kimi mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlar üçün
Azərbaycan Statistika Komitəsi tərəfindən heç bir ilk sənəd forması işlənib
hazırlanmamışdır. Ancaq qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası Maliyyə
Nazirliyinin 02/11 - 1999-cu il tarixli İ-15 №-li əmri ilə ciddi hesabat
sənədləri (blanklan] təsdiq edilmiş və həmin sənədlərdən ancaq əhali ilə
mehmanxana və otel təsərrüfatında, hesablaşmanın aparılmasında mühüm
rol oynayan pul vəsaitinin uçotu üçün nəzərdə tutulan sənədlərdən istifadə
olunur. Bunu əsas götürərək göstərilən xidmətlərə görə əhalidən pul
hesablaşmaları, yəni pul vəsaitləri ilə bağlı təsərrüfat əməliyyatlarının
rəsmiləşdirilməsində istifadə edilən sənəd ilk sənədlər sayılır.
202 ------
Beləliklə, mehmanxana xidməti göstərən zaman yuxarıda qeyd edilən
ciddi hesabat sənədləri (blankları) ilk sənəd hesab edilir. Burada başlıca
istiqamət həmin ilk sənədlərdə formalaşan təsərrüfat əməli3^at- larmda olan
məlumatları mühasibat və vergi uçotunda düzgün və tam əks etdirməkdən
ibarət olmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, mehmanxana xidməti
göstərən təşkilatlar üçün əhaliyə göstərilən xidmətə görə 10-dan çox
nümunəvi sənəd hazırlamışdır. Onlara əsasən aşağıdakılar daxil edilir:
1) hesabnamə (3 q və 3qm №-li forma);
2) Kassa hesabatı [5 q №-li forma);
3) Mehmanxana nömrələrinin bronlaşması və yaşayış üzrə nağdsız
hesablaşma ödənişinin aparılmasına dair hesabnamə (7 q №-li forma);
4) Pulun qaytarılması haqda qəbz (8 q №-li forma);
5) Avtomobil dayanacağı haqda qəbz (11 q Ne-li forma);
6) Mehmanxana əmlakının xarab olması haqda akt (9 q №-li forma);
7) Əlavə ödənişli xidmət göstərilməsinə dair qəbz (12 q №-li forma);
Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş sənədlərin siyahısına,
sair əməliyyatlar üçün aşağıdakı sənədlərin qəbul edilməsini daxil etmək
olar:
1) Mehmanxanada yaşayan vətəndaşın anketi (1 q №-li forma);
2) Xarici vətəndaşların qeydiyyat jurnalı (2 q №-li forma);
3) Mehmanxanada yaşayan vətəndaşın qeydİ5^atı (4 q №-li forma);
4) Mehmanxanada nömrənin bronlaşdırılmasına dair sifariş (10 q №-li
forma);
5) Mehmanxanada yaşayan şəxsin maddi əmlakının saxlama
kamerasına qəbul edilməsinə dair qəbz (13 q №-li forma).
Sadalanan sənədlərin mehmanxanalarda istifadə imkanları, göstərilən
xidmət və bu xidməti qəbul edən şəxslərlə hesablaşmanın uçotu məsələlərini
əhatə edən uçot sənədlərində əks etdirilən göstəricilərin vahid
metodologiyası və sistemini təmin edən prinsiplərdən asılıdır. Sözügedən
sahənin təcrübəsi göstərir ki, yuxarıda adı çəkilən sənədlərin istifadəsində
heç bir dəyişiklik olmamışdır.
Statistika orqanları tərəfindən hazırlanmış ilk sənəd formalarının
istifadəsinə gəldikdə qeyd edək ki, müəssisələr (mehmanxanalar) Maliyyə
Nazirliyinin hazırladığı və tətbiqi tövsiyə edildiyi sənədlərə heç bir
məhdudiyyət qoyulmamışdır.
Bununla əlaqədar olaraq mehmanxana biznesində tətbiq edilən
sənədlərin tətbiqi qaydalarını nəzərdən keçirək.
Mehmanxanaya gələn’müştərinin tərtib etdiyi sənədlərdən birinci
203
si-anketdir (1 q №-li forma). Bu sənəd mehmanxanada yaşayan müştərinin
şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin məlumatlarına əsasən tərtib olunur.
Təcrübədə çox da böyük olmayan mehmanxanalarda qeyd edilən sənədin
tərtib edilməsinə formal yanaşılır, yaxud onu tərtib etməkdən imtina edilir.
Bu cür hərəkət inzibati qanun pozuntuları haqda nəzərdə tutulan məcəlləyə
uyğun olaraq maddi məsuliyyətə: mehmanxanada yaşayanlar və həmin
qeydiyyatın aparılmasına məsul olan şəxslər cərimə ödəməyə cəlb
edilməlidir. Cərimənin məbləği Azərbaycan Respublikasının "İstehlakçıların
hüququnun qorunması haqqında" qanunun və Nazirlər Kabinetinin
25.02.2001-ci il 34 №-li qərarının tələblərinə uyğun işlənib hazırlanmış
qaydalara müvafiq təyin edilən miqdarda həm mehmanxanada
yaşayanlardan həm də qeydiyyatın aparılmasına məsul olan işçilərdən tələb
olunur. Vətəndaşların qeydiyyatını aparan şəxs, mehmanxanadakı
nömrələrin düzgün istifadəsi üzərində təşkilati-bölüşdürücü, yaxud inzibati
təsərrüfat vəzifəsinin yerinə yetirilməsində məsul olan vəzifəli şəxs hesab
edilir. Sözügedən şəxslər bütün mehmanxanalarda, turist bazalarında,
sanatoriyalarda, istirahət evlərində, pansionatlarda və sosial təyinatlı
müəssisələrdə mövcuddur və onlar öz vəzifələrinə uyğun fəaliyyət
göstərməlidirlər. Bütün qeyd edilən tələbata cavab verməyən hallardan
uzaqlaşmaq üçün mehmanxanaya, sanatoriyaya, istirahət evlərinə, pan-
sionatlara, turist bazalarına, eləcə də bunlara bənzər müəssisələrə gələn
vətəndaşların qeydij^atının aparılma qaydasını özündə əks etdirən
Əsasnaməni əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Qeyd edilən əsasnamədə,
qeydiyyatın aparılmasına dair qaydalar, mürəkkəb olmamaqla rekvizitləri 1
q №-li formadan əhəmiyyətsiz dərəcədə fərqlənən anketin tərtib [5 q №-li
formanın) olunmasını açıqlayan məsələlər əhatə olunur.
Beləliklə, təşkilat təklif edilən sənədlərdən (blanklardan) birini seçməli
və zəruri miqdarda həmin sənədləri (blanklan) doldurmalıdır. Xarici
vətəndaşların qeydiyyatı pasporta, yaxud digər dərkənar qoyulmuş
formaya - xarici vətəndaşların qeydiyyatı jurnalına (2 q №-li formaya)
əsasən aparılır.
Mehmanxana biznesində ən çox istifadə edilən sənəd mehmanxanada
yaşamaq üçün yazılan hesabnamədir [3 q və 3 qm №-li formalar). Onun
mövcudluğu xidmət göstərmək üçün müqavilənin bağlanmasını təsdiq edir.
Hesabnamə, yaşayış üçün bronun dəyəri, eləcə də xüsusi talon olmadan
əlavə xidmət üçün tələb olunan məbləğ, ödənilən zaman yazılır.
Hesabnamədə göstərilən məlumat, mehmanxanada yaşayan müştərinin
anketində (1 q №-li formada) göstərilən informasiyaya uyğun olmalıdır.
Ciddi hesabat sənədində (blankında) tərtib edilən hesabnamə, xidmətin
dəyərinin tam həcmdə ödənilməsini təsdiq edir və o, kassa qəbzini tam əvəz
edə bilər.
Mehmanxanada yaşayanlara, ictimai iaşə, məişət xidməti göstərən və
rabitə müəssisələrinin xidmətindən istifadə hüququ, həmin şəxslərin kartına
(4 q №-li formaya) əsasən təmin edilir.
Mehmanxanada yaşa5^nlarla hesablaşmanı həyata keçirən işçi, öz iş
növbəsini qurtardıqdan sonra kassa hesabatı (5 q №-li forma) tərtib
etməlidir. Həmin hesabata mehmanxanada yaşayanlara yaşayış, bron və
əlavə xidmətə görə bütün ödənişlər haqda məlumatlar göstərilir. Bu
məlumatlar, yaşayışa görə hesabnamənin düzgün və vaxtlı-vaxtında
yazılması və onların kassa hesabatının ümumi yekununa uyğun olması
üzərində nəzarət etməyə şərait yaradır. *
Bundan başqa, kassa hesabatında, mehmanxanada yaşayanlarla, digər
(məsələn, əmlakın xarab edilməsinə, pul vəsaitinin qaytarılmasına görə və s.)
hesablaşmalar haqda informasiyalar da əks etdirilir. Bu hesablaşmalar haqda
məlumatlar digər ciddi hesabat sənədlərində də təkrar edilir.
Mehmanxanadan vaxtından əvvəl gedən şəxsə pul vəsaiti qaytarılan
hallarda, pulun qaytarılmasına dair qəbz tərtib edilir (8 q №-li forma). Qeyd
edildiyi kimi bu formanın məlumatları kassa hesabatını tərtib edən zaman
həmin hesabatda əks etdirilir. Pulun qaytarılması üçün qeyd edilən
sənədlərin tərtib edilməsindən başqa, qonağın anketdəki və qəbz- dəki
imzasını üzləşdirmək, yaşayış haqda yazılmış hesabnamədə isə pulun
qaytarılması haqda qeydi30^at aparmaq lazımdır.
Mehmanxana əmlakının xarab edilməsinə dair tərtib edilən akt,
istirahət obyektlərinə vurulan ziyanın ödənilməsi üzrə mehmanxana və
otellərdə yaşayanlara iddia təqdim etmək üçün əsas sənəd hesab edilir. Bu
aktda müəjo^ən olunmuş ziyanın həqiqi vəziyyəti, eləcə də onun
qiymətləndirilən dəyəri göstərilir. Bu sənəd bir neçə surətdən ibarət tərtib
edilərək mehmanxanada yaşayan və mehmanxana işçiləri tərəfindən imza
edilir və kassa hesabatına əlavə olunur (5 q №-li forma).
Son illərdə mehmanxanada yaşayanların təşəbbüsü ilə hava limanına
bilet sifarişi vermək, çay, qəhvə və tərcüməçi xidməti göstərmək geniş
yayılmışdır. Sadalanan xidmətlər, yəni əlavə ödənişli xidmət göstərmək,
xüsusi formalı qəbzlə (12 q №-li forma) rəsmiyyətə salınır.
Sanator - kurort xidməti göstərilməsi nəinki nəzarət kassa texnikası
(NKT) haqda qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu qaydaya riayət etmək həm
də vergiverən təşkilatların ƏDV üzrə güzəştə malik olmalarından asılı olaraq
təşkilatlarda aparılan sənəd dövriyyəsi mühüm əhə-
------ 205 ----
mİ50^ət kəsb etməlidir. Qeyd edilən qayda və normativ sənədlərdən asılı
olaraq sanator - kurort, sağlamlıq və istirahət təşkilatları, uşaq istirahət və
sağlamlıq təşkilatları, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının ərazisində
yerləşən və göndəriş, yaxud kursovka ilə rəsmiyyətə salınmış uşaq
sağlamlıq düşərgələri vergiyə cəlb edilmirlər (vergiyə cəlb edilmədən azad
olunurlar).
Bununla əlaqədar olaraq sanator - kurort təşkilatlarında göstərilən və
ödənişi aparılan xidmət əməliyyatlarının sənədləşdirilməsində bir neçə
variantdan istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Birinci variant - nəzarət kassa texnikası (NKT) tətbiq etmədən nağd
pul hesablaşmalarının aparılması Qaydasına müvafiq olaraq sanator- kurort
göndərişi üzrə sənədin (blankın) müstəqil hazırlanmasını və təsdiq
edilməsini müstəqil həyata keçirmək və onu təşkilatın sənəddöv- riyyəsinə
daxil etmək.
İkinci variant - İstirahət edənlərlə hesablaşmada nəzarət kassa
texnikasından (NKT) istifadə etməklə, köhnə göndəriş və kursovka
sənədinin (blankının) tətbiqini davam etdirmək, yaxud bütün rekvizitlərin
məzmununu özündə əks etdirməyən kompyuterin printerində çap etmək və
i.a.
Üçüncü variant - İstirahət edənlərlə hesablaşmada ancaq heç bir
göndəriş və kursovka sənədi (blankı) vermədən nəzarət kassa texnikasından
(NKT) istifadə etmək.
Sanator - kurort xidmətlərinə görə pul hesablaşmalarının
rəsmiləşdirilməsi üçün təklif edilən bütün variantlar NKT haqda normativ
sənədlərin bütün tələblərinə riayət etməyə şərait yaradır. Lakin, təklif edilən
üç variantdan birinci variant təşkilata ƏDV-yə qənaət etməyə imkan yaradır.
Tibbi xidmətə görə hesablaşmaların rəsmiyyətə salınmasına gəldikdə
qeyd edək ki, bu istiqamətdə təşkilatın NKT-dan istifadə etməklə əhaliyə
pullu tibbi xidmət göstərilməsinə və bütün zəruri rekvizitlər göstərilməklə
xüsusi hazırlanmış sənədlərdən istifadə edilməsinə dair Vergi Məcəlləsinin
əhaliyə tibbi xidmətin göstərilməsi bölməsində geniş izahat verilmişdir.
Müasir şəraitdə müxtəlif mehmanxana xidmətləri sırasına pə- rakəndə
ticarət və ictimai iaşə xidmətini də daxil etmək olar. Bu növ xidmət nisbətən
mürəkkəb xidmət hesab edilir. Ticarət, o cümlədən malların satışını həyata
keçirən pərakəndə ticarət və ictimai iaşə (1200 kod- lu) təsnifata görə
mürəkkəb çeşidli mal və məhsullarla satış etdiyindən həmin proses
mürəkkəb xidməti özündə birləşdirir.
Ümumiyyətlə qeyd edək ki, mehmanxana biznesində çox da böyük
olmayan ilk sənədlərdən istifadə edilir. Sənədlər kifayət qədər olmadıqda
206------
fəaliyyət xüsusiyyəti və əməliyyatların nağd hesablaşma yolu ilə aparılması
və həmin əməliyyatların əhatə edilməsi üçün kassa aparatının olmaması
nəzərə alınmaqla təşkilat, özünə lazım olan ilk sənədləri müstəqil hazırlaya
və tətbiq edə bilər. Bütün hallarda təşkilatın özü tərəfindən hazırlanmış ilk
sənədlər, mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlarda nağd pulun alınmasım
təsdiq edən kassa qəbzinə əlavə olunmalıdır.
İlk sənədlərdən sonra sənəddövri3^əsinin növbəti elementi uçot
registrləri hesab edilir. Ayrı-ayrı registrin təyinatı hər bir təşkilat tərəfindən
müstəqil müəyyən edilir.
Kommersiya təşkilatlarında mühasibat uçotunun aparılmasında ən
geniş yayılmış forma-hesabdarlığın jurnal-order formasıdır. 0, bir neçə
onilliklərdir ki, tətbiq edilir. Bu onilliklər ərzində onun əsasında sonradan
kağızda çap olunmaqla elektron formada uçot registrləri və onların tətbiqi
müxtəlif mühasibat proqramlarında formalaşmışdır. Mühasibat
registrlərinin tərkibini mühasibat uçotunun tətbiqi üsullarına istiqamət
verən, daxili sənəd - uçot siyasətinə əsasən təşkilatın özü müəyyən edir. Bir
qayda olaraq, uçot informasiyalarının işlənmə texnologiyasından istifadə
etməklə zəruri informasiyalar, birinci növbədə uçot və hesabat
məlumatlarının hazırlanması formalaşır. Bununla birlikdə registr sistemi
vergi və idarəetmə uçotunun təşkili üçün də əsas fundament kimi tətbiq
oluna bilər.
Beləliklə, ilk sənədləri və uçot registrlərini müəyyən etdikdən sonra
daha bir elementə - sənəddövriyyəsinin qrafikinə keçmək olar.
Sənəddövriyyəsini formalaşdıran zaman, onun təşkilatda hərəkətinin
qaydaya salınması üçün tərtib edildiyini nəzərə almaq lazımdır. Məhz bütün
bunların nəticəsində təşkilatın mühasibat xidməti tərəfindən sənədlərin
alınması, onların uçota və mühafizə edilməsi tələb edilir. Beləliklə, hər
şeydən əvvəl, qrafikdə sənədlərin hərəkətinin əsas mərhələləri: yaradılması
(verilməsi) yoxlanması (işlənməsi) və saxlanması təyin edilməlidir. Adətən
qrafik təşkilat rəhbərinin sərəncamı ilə təsdiq olunur və əlavə kimi uçot
siyasətinin tərkibinə daxil edilir. Qrafikdən, sənədlərin tərtibi və onların
təyin olunmuş müddətdə təqdim edilməsində məsul olan bütün vəzifəli
şəxslər imza etməlidir.
Sənəddövriyyəsinin qrafikini, sxem, yaxud mühasibat uçotunda
sənədləşmə və sənəddövriyyəsi haqqında əsasnamədə göstərilən cədvəl
formasında təqdim etmək olar. Sxemin cədvəldə olan üstünlüyü, onda
(sxemdə), nəinki həmin sənədlərin tərtibində məsul olan şəxsləri həm də
sənədlərin təşkilat və ya struktur bölmələri üzrə hərəkətini ümumilikdə
göstərməkdən ibarətdir. Lakin qeyd edək ki, qrafiki sxem şəklində tərtib
207------
etmək cədvəl formasına nisbətən mürəkkəbdir.
Sənəddövriyyəsinin qrafikinə, sənədlərin tərtibi və işlənməsinə bütün
məsul şəxslər riayət etməlidir. Qrafikə riayət etmək məsuli30^ətini bütün adı
çəkilən şəxslər, onların üzərində nəzarəti isə baş mühasib yerinə yetirir.
Beləliklə, qeyd edək ki, sənəddövriyyəsinin savadlı və önəmli təşkili,
mehmanxana xidməti göstərilməklə əldə edilən gəlir, çəkilən xərc və bunun
nəticəsində müəyyən olunan malİ3^ə nəticəsinin mühasibat uçotunun
aparılmasında ən mühüm vasitə hesab edilir.
4.4. MEHMANXANA XİDMƏTİ GÖSTƏRİLMƏSİNDƏN
ƏLDƏ EDİLƏN GƏLİR, ÇƏKİLƏN XƏRC VƏ MÜƏYYƏN
EDİLƏN MALİYYƏ NƏTİCƏSİNİN MÜHASİBAT
UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ QAYDASI
Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatların mühasibat uçotunda
gəlirin formalaşması qaydası yaşamaq üçün hüquqi istiqamətdə kimin
müqavilə bağlamasından asılı olaraq mehmanxana xidmətindən istifadə
edənlərin münasibətləri ilə birbaşa əlaqədardır.
Hal-hazırda əksəri3^ət mehmanxanalarda gəlir əldə edilməsinin əsas
mənbəyi, bağlanmış müqavilə dairəsində mehmanxanada göstərilən
xidmətdən əldə edilən gəlir hesab edilir. Bu zaman alıcı rolunda həm
turoperatorlar, həm də yaşamaq üçün müqavilə bağlamış təşkilatlar və öz
işçiləri çıxış edə bilər. Hər iki halda, mehmanxana, müqavilə bağlayan
şəxslə, yəni hüquqi şəxslə hesablaşma aparır. Azərbaycan Respublikasının
Mülki Məcəlləsinin mehmanxana xidmətinin göstərilməsini aşıqla- yan
maddəsinin müddəalarına əsasən kütləvi müqavilə əsas hesab edilir və
ancaq bu qayda mehmanxananın fiziki şəxslərlə hesablaşma aparması
zamanı qüvvədə ola bilər. Təşkilatla mehmanxana hesablaşmanı aparan
hallarda Mülki Məcəllənin "Əvəzli xidmətin göstərilməsi" bölməsinin
müddəaları əldə rəhbər tutulur.
Mehmanxana xidmətinə dair müqavilə tərtib edilən zaman, onların
ayrı-ayrı şərtlərinə, xüsusilə, mühasibat və vergi riskinə aid məsələlərinə
diqqətlə yanaşmaq zəruridir.
Adətən, ən müasir mehmanxana, müqavilə bağlayan zaman çox
müştəri cəlb etmək üçün preyskurantda göstərilən qiymətə nisbətən
nömrənin qiymətini aşağı götürməyə üstünlük verməyə çalışır. Bu cür
üsulun seçilməsi, bəzi hallarda, xüsusilə, yaşayışa görə mehmanxana
nömrələrinin qiymə 208
tinin yenidən hesablanmasında çətinliyin yaranması ilə əlaqədardır. Belə bir
halın müsbət həlli, gələcək qiymətin yenidən hesablanmasını bağlanmış
müqavilədə göstərilməməklə yerinə yetirilə bilər.
Bütün belə halların mühasibat uçotunda öz təyinatına uyğun əks
etdirilməsi üçün "Gəlirlər üzrə" 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının
müddəaları əldə rəhbər tutulmalıdır.
Hal-hazırda mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlar aşağıdakı:
mehmanxana nömrələrində yaşamağa; həm öz, həm də kənar təşkilatların
gücü ilə əlavə xidmətin göstərilməsinə; mehmanxana otaqlarının icarəyə
verilməsinə görə gəlir əldə edə bilər. Bundan başqa, digər mənbələrdən:
cərimə, penya, dəbbələmə, mehmanxananın əmlakının xarab edilməsi və s.
görə də gəlir əldə edilə bilər (bax şəkil 4.1].
Hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimata müvafiq olaraq
xidmətdən olan gəliri əks etdirmək üçün mühasibat uçotunda aktiv-passiv
hesab olan 601 "Satış" hesabının 1 "Malların satışı" subhesabı nəzərdə
tutulmuşdur. Xidmətdən olan gəlir məbləğinin mühasibat uçotunda
tanınması zamanı həmin məbləğ 601 "Satış" hesabının kreditində 171,211
"Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarının
debetində əks etdirilir, (bax şəkil 4.2-yə}.
171 və 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları"
hesablarının tətbiq edilməsi nəinki hüquqi həm də fiziki şəxslərlə
hesablaşmanın aparılmasında zəruri sayılır. Sözügedən halda fiziki şəxslər
mehmanxanada öz adından yerləşən və hesablaşmanı ya nağd pul vəsaiti ya
da kredit kartı üzrə aparan qonaqlar hesab edilir.
Yaşayışa görə əvvəlcədən hesablaşma ödəmə qaydasında yerinə
yetirildiyindən, qonaqlardan mehmanxananın kassasına daxil olan vəsait bir
neçə gün əvvəl xüsusi formalı cədvəldə qeydiyyat aparılmaqla yerinə
yetirilir ki, bu da ödənişin avans kimi verilməsini təsdiq edir. Məhz bu
səbəbdən sözügedən halı 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli
debitor borcları" hesablarını tətbiq etmədən izləmək qeyri-mümkündür.
Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borclarına görə debitor
borcları hesablarının tətbiq edilməməsi qeyd edilən halın mühasibat
uçotunda 221 "Kassa", kredit kartından istifadə edildikdə isə 222 "Yolda olan
pul köçürmələri" hesablarının debetlərində 601/1 "Malların satışı"
subhesabının kreditində yazılış aparmaq zəruriyyəti meydana çıxır ki, bu da
mehmanxananın kassasına daxil olmuş bütün pul məbləği kimi
tanındığından "yüklənmə üzrə" satışdan olan pulun əks etdirilmə
prinsipinin pozulmasını ifadə edir.
209
Şəkil 4.1. Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların gəlir növləri
Dt 601 Kt Dt 171,211 Kt
Şəkil 4.2. Mehmanxananın müştərilərlə hesablaşmasının mühasibat
uçotunun hesablarında əks etdirilməsi qaydası.
Məsələn, fərz edək ki, N.M.Rəhimov 30yanvar 20.. tarixdə "Moskva"
mehmanxanasına yerləşmək üçün qəbul olunmuş və o, 20 fevral tarixə kimi
həmin mehmanxanada yaşamağı planlaşdırmışdır. Hər bir günə o,
mehmanxanaya bütün yaşadığı müddət üçün ödəniş aparmağı nəzərdə
tutmuşdur. N.M.Rəhimovun bron verdiyi nömrənin qiyməti hər gün üçün 180
manatdır. Yaşamaq üçün ümumi məbləğ 3600 manat təşkil edir.
Mehmanxana, 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli
debitor borcları" hesablarından istifadə etmədiyi hallarda, pul vəsaitinin
ancaq 2 günə düşən məbləğini, yəni 360 manatını (yanvar ayına düşən
məbləğini] qəbul edə bilər. Qonaq, qalan məbləğin ay qurtardıqdan sonra,
yəni 2 gündən sonra ödənməsini xahiş etmişdir. Deməli, qonaq qalan
məbləği ya qismən ödəməli ya da mehmanxananı vaxtından əvvəl tərk
etməlidir.
Mehmanxana, bütün məbləği qəbul edən və göstərilmiş xidmətə görə
əldə edilən gəliri, satışın tərkibinə daxil edən hallarda, həmin əmə- liyj^at
nəinki mənfəətdən verilən verginin artıq ödənilməsinə həm də mühasibat
uçotunun məlumatlarının təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Göstərilən halla
əlaqədar təcrübədə mehmanxana, sözügedən vergini daima artıq ödəməli
olur və son nəticədə o, zərər əldə edir ki, bu da məqsədəuyğun sayılmır.
171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
211
borcları" hesablarını tətbiq etməklə daxil olmuş avans məbləğinin uçotunu
aparmaq üçün həmin hesablara "Alınmış avanslar" subhesabı açılmalı və
onlardakı əməlİ3^atların uçotu aparılmalıdır. Beləliklə, fevral ayına aid
edilən məbləğ həmin subhesablarda əks etdirilməlidir.
Qeyd edilənlərə əsaslanaraq göstərmək olar ki, mehmanxana xidməti
göstərmək üçün alıcı və sifarişçilərlə hesablaşma aparılan zaman aşağıdakı
subhesablar açılmalıdır:
• "alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmalar —hüquqi şəxslər";
• "alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmalar — fiziki şəxslər".
Hər bir subhesabın informasiyalarını açıqlamaq üçün onlara,
hesablaşma aparılacaq valyuta üzrə ikinci dərəcəli subhesablar açıla bilər.
Hüquqi şəxslərlə hesablaşmaların uçotu zamanı, bir qayda olaraq,
uçot, kontragent və müqavilə üzrə təşkil olunur. Hesabnamə təqdim edilən
anda mehmanxananın mühasibat uçotu 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin
uzun/qısamüddətli debitor borcların"- hüquqi şəxslər hesabının debetində
601 "Satış" hesabının kreditində yazılış aparır.
Mehmanxana biznesində yaşayış üzrə göstərilən xidmətdən əldə
edilən gəliri (satış pulunu] müəyyən etmək üçün mövcud xüsusiyyətləri
(mehmanxana xidmətinin miqdar göstəricisi üzrə səviyyəsinin, yaşayış
gününün təqvim günü kimi hesab edilməsini) qeyd edib, onların uçot
siyasəti ilə tanınmasını qəbul etmək zəruridir.
Bu cür tarix (təqvim günü) qonağın mehmanxanadan getdiyi, yaxud
yaşadığı tarix (qonağın hər yaşadığı təqvim günü) hesab edilir. Gəlirin (satış
pulunun) mühasibat uçotunda tanınmasının bu variantı, təcrübədə tətbiq
edilir və həmin tanınma heç bir normativ sənədlə təsdiq olunmur. Lakin
qeyd edək ki, mehmanxana öz biznes xüsusi)^ətini uçot siyasətində mütləq
əks etdirməlidir.
Təcrübədə üçüncü variant: qonağın hesabat ayının sonuncu günündə
mehmanxanaya gəlişi zamanı xidmətin göstərilməsinin tanınması da
mövcuddur. Belə variant, onun hər gün tanınması, əmək məsrəflərini ixtisar
etmək məqsədilə sənədlərin işlənməsi əksmüvəkillərlə hesablaşmaların,
eləcə də sənədlərin son mərhələdə rəsmiyyətə salınması, hesabat ayının
axırında müştərinin mehmanxanadan getməsi zamanı yerinə yetirilir.
Göstərilən hər bir variantın xüsusiyyəti aşağıda göstərilən cədvəl 4.2-də
təqdim edilir.
Cədvəl 4.2-dən göründüyü kimi, qonağın yaşadığı yerdən getməsi
anında gəlirin (satışın), tanınması hallarında gəlmə və getmə tarixi müxtəlif
hesabat (vergi) dövrlərinə düşə bilər. Məsələn, qonaq, mehmanxanaya
yanvar ayında gəlib fevral ayında gedirsə mühasibatlıq, gəli
212
rin (satışın) uçot siyasətində mühasibat (vergi) uçotunda əks etdirilməsində
hesablama metodunu seçirsə fevral ayında yerinə yetirilməlidir. Bu zaman
müstəqim xərcləri, cari və növbəti hesabat dövrləri arasında bölüşdürmək
lazımdır.
Cədvəl 4.2
Tanınma vaxtından asılı olaraq gəlirin (satışın)
tanınma xüsusiyyətləri
Göstəricilər Gəlirin (satışın) tanınma tarixi
Getmə anında (günündə)
Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda
Sənədlərin: aktın, hesabnamənin, he- sab-fakturanın son rəsmiyyətə salınması
Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda
Gəlirin (satışın) mühasibat uçotunda tanınması
Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda
Gəlirin (satışın) vergi uçotunda tanınması
Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda
Avans (tam ödəniş şəraitində)
Bütün məbləğin müştərinin (qonağın) getdiyi dövrə qədər
ödənməsi,
əvvəlcədən ödəniş
hesab edilir
Hesabat dövrünün sonunda hər ay aparılan sonuncu ödəniş gəlir (satış) kimi tanınır, ödənilməyən qalmış məbləğ isə avans kimi qəbul edilir.
Hesabat dövrünün sonunda hər ay aparılan sonuncu ödəniş gəlir (satış) kimi tanınır, ödənilməyən qalmış məbləğ isə avans kimi qəbul edilir.
Bitməmiş istehsalat Yaşayış üçün ödəniş, iki hesabat dövründə baş verə bilər
Baş vermir Baş vermir
Bundan başqa, 13 №-li "Borclara aid edilən xərclər üzrə" Kommersiya
təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartı, aparılmış xərclər və
daxilolmalar arasındakı əlaqə nəzərə alınmaqla xərclərin mənfəət və zərər
haqda hesabatda tanınma prinsipinə mütləq riayət etməyi tələb edir.
Qonağın mehmanxanadan getdiyi gündən (müştəri ilə müqavilənin
dayandırıldığı andan) gəlirin (satışın) tanınma tarixinin uçot siyasətində əks
etdirilməsi sənəddövrİ3^əsini xeyli sadələşdirir, eləcə də, hesablaşma
sənədlərinin işlənməsi üzrə mühasibatlığın əmək məsrəflərini aşağı salır,
ancaq bitməmiş istehsalın hesablanma zəruriyyətini qarşıya qoyur.
213
Gəlirin (satışın) hər gün tanınması mehmanxana xidmətinin
mahiyyətinə daha müvafiqdir. Qonağın vaxtından əvvəl mehmanxanadan
getməsi, yaxud əksinə yaşamağı uzatmasını, təcrübəvi olaraq qabaqcadan
xəbər vermək qeyri-mümkündür. Bundan başqa, bu cür metod idarəetmə
uçotu nöqteyi-nəzərindən daha dəqiq məlumat əldə etməyə, eləcə də
bitməmiş istehsalın mühasibat və vergi uçotunda formalaşdırılmaması- na
şərait yaradır.
Bununla birlikdə "gəlirin (satışın) gündəlik tanınma tarixi" - bir sıra
mehmanxanaların gəlirinin (satışının) qonağın getdiyi gün, digərlərinin isə
gedilən gündən sonrakı tarixdən tanıdıqlarından, onların dəqiqləşdirilməsi
tələb olunur. Bir qayda olaraq, məlum halda gedilən gün xidmətin
göstərilməsi baş verə bilmədiyindən ikinci variant daha düzgün olar.
Mehmanxanada yaşayış üçün sutkalıq ödəniş təyin edilən hallarda,
mehmanxana ancaq növbəti gün saat 12-də xidmətin tam göstərilməsini
tanıya bilər.
Lakin qeyd edək ki, gəlirin (satışın) gündəlik tanınması texniki
cəhətdən həmişə mümkün olmur. Bununla əlaqədar olaraq mehmanxanalar
çox hallarda üçüncü metodu tətbiq edir və bu zaman hesabnamə, yaxud
xidmətin göstərilməsi haqqında tərtib edilmiş akta əsasən 171, 211 "Alıcı və
sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarının debetinə, 601
"Satış" hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edirlər. Mehmanxanada
qovuşulan əlaqəli (vergi) hesabat dövründə yaşayan qonaqların cari aya
düşən yaşayış dəyəri 30 (31) tarixi vəziyyətinə düşən dəyər kimi götürülür.
Gəlirin xüsusi qaydada, gündəlik tanınması, onların mühasibat uçotunda
həqiqi əks etdirilməsini təsdiq edir. Kontra- gentə, məsələn, xidmət
göstərilməsinə dair 25 yanvardan 4 fevraladək olan dövrü əhatə edən akt
təqdim edilirsə, yaşayış haqda tərtib edilən sözügedən sənəd iki dəfə: 25-31
yanvar və 1-4 fevral tarixləri üçün tərtib edilir. Təcrübə göstərir ki, gəlirin
(satışın) tanınması mehmanxana üçün daha rahatdır. Bu metodun tətbiqi
hallarında göstərilən xidmətin satışından alınan gəlirin (satışın) uçotu
prosesində əmək tutumunun aşağı düşməsi nəticəsində idarəetmə uçotu
nöqteyi-nəzərindən dəqiq məlumatların alınmasına, bitməmiş istehsalın
mühasibat və vergi uçotunda formalaşdırılmamasma imkan yaranır.
Beləliklə, mehmanxana gəliri (satışı) gündəlik tanıyan hallarda tarix və
ƏDV nəzərə alınmaqla onun üçün nəzərdə tutulan hesabda bütün yaşayış
günlərinin hər bir yaşayan qonaqdan alınan gəlir (satış) məbləği
göstərilməlidir. Mehmanxana gəliri (satışı) qonağın getdiyi andan hesab
edildikdə isə mühasibat uçotunda aparılan yazılışlar gəlirin (satışın)
formalaşdığı gündə yerinə yetirilir.
Mehmanxana biznesinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də, qonaqların
apardığı ödənişə nisbətən (əlavə ödəniş aparılmadan) daha yüksək
kateqoriyalı nömrədə yerləşdirilməsi hesab edilir. Bu cür yerləşmənin səbəbi
müxtəlifdir. Araşdırma göstərir ki, belə səbəblərdən ən mühümü müştərinin
yerləşdiyi nömrələrdə əsas göstərici olan quraşdırılmış soyuducunun
(kondisionerin) işləməməsi hallarıdır. Bu zaman qonaqların yerləşdirilməsi
anında mehmanxanada eyni kateqoriyalı yerlər tutulduğundan (boş yer
olmadığından) boş yer tapmaq qeyri-mümkün olur. Bu cür halda qonaq,
yerləşdirmədən narazı olur və daha baha qiymətli yerə köçürülür. Bununla
əlaqədar olaraq mehmanxana öz qonağına maksimum şərait yaratmaq üçün
bahalı qiymətli nömrələri əlavə ödəniş aparmadan orta qiymətlə təqdim
edir.
6 "Təşkilatın gəlirləri" MMUS qonağın hansı nömrədə yaşamasından
və hansı məbləği ödəməsindən asılı olmayaraq yerləşdirmə üzrə bahalı
nömrələrin dəyəri ilə göstərilən xidmətdən əldə edilən gəlirin (satışın)
mühasibat uçotunda əks etdirilərək tanınmasını nəzərdə tutmur. Sözügedən
tanınmanın nəzərdə tutulmaması mehmanxananın yüksək qiymətlə gəlir
əldə etmək hüququna malik olmaması, həmçinin bu cür xidmətin
göstərilməsi nəticəsində onun iqtisadiyyatında yüksəliş, yaxud əksinə ola
biləcəyinə heç bir ümid ola bilməyəcəyi ilə əlaqədardır.
Öz kirayəşinlərinə (müştərilərinə) əlavə xidmət göstərilməsindən əldə
edilən gəlir (satış), istənilən otellərin aldıqları gəlirin tərkibində xeyli yer
tutur.
Mehmanxana xidmətinin göstərilməsi qaydalarına müvafiq olaraq hər
bir otel öz istehlakçılarına göstərdiyi xidmət haqda zəruri və dəqiq
informasiyalar təqdim etməlidir. Qeyd edilən informasiyalar onların
siyahısını və əlavə xidmətin qiymətini özündə birləşdirməlidir. Göstərilən
xidmətlər haqda ödənişlər müəssisə rəhbərinin əmri ilə təsdiq olunur və
mehmanxananın ümumi preyskurantında əks etdirilir.
Mehmanxananın əlavə xidmətləri aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilir:
- mehmanxananın bilavasitə özünün göstərdiyi xidmətlər;
- kənar təşkilatların göstərdiyi xidmətlər.
6 "Təşkilatın gəlirləri" MMUS-na əsasən mehmanxananın özünün
təqdim etdiyi əlavə xidmətlərdən əldə edilən gəlirlər, adi fəaliyyət
növündən, yəni əlavə xidmətin göstərilməsindən əldə edilən və 601 "Satış"
hesabının 601.8 "Satışından olan gəlir (zərər)" subhesabında uçota alınan
gəlir kimi tanınır. Mehmanxanada böyük miqdarda əlavə xidmət
göstərilməsi olan hallarda mühasibatlıq onların hər birinə ayrı subhesab
açmaqla göstərilən xidmət növü üzrə analitik uçotunu aparmalıdır. Qeyd
edək ki, gəlir növlə
215
ri üzrə ayrı uçotun aparılması, mövcud normativ sənəddə öz əksini tapmır.
Buna baxmayaraq 2 №-li "Mənfəət və zərər haqda hesabat"da xidmətlərin
göstərilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən hər bir xidmət növü üzrə
əldə edilən gəliri (satışı) təyin etmək zəruri sayılır.
Son illərdə mehmanxanalarda müştərilər arasında geniş yayılan
yüksək kateqoriyalı sağlamlaşdırıcı mərkəzlər yaradılmasına rast gəlinir. Bu
baxımdan mehmanxanalar, özündə yaşayan qonaqlara, yaxud bütün
kənardan həvəsi olanlara qeyd edilən mərkəzlərdə xidmət göstərməyi
öhdəsinə götürür. Qeyd edilən xidmətlərin sözügedən mərkəzlərdə ancaq
mehmanxanada yaşayanlar üçün göstərilməsi hallarında, xidmətin
göstərilməsi və ödənişin aparılması eyni vaxtda baş verir.
Məsələn, fərz edək ki, yaşamaq üçün VV.Səlimov "Alpinist"
mehmanxanasında məskunlaşmışdır. 0, axşam, çarhovuza getmiş və ona lazım
olan xidməti qəbul etmişdir. Çarhovuza hər gəlişin dəyəri 150 manat təşkil edir.
VV.Səlimov qəbul etdiyi xidmətə görə verəcəyi ödənişi nağd yolla aparmışdır.
"Alpinist" mehmanxanasının mühasibatlığı nagd verilmiş pulu kassirin
hesabatına əsasən aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə uçotda əks etdirməlidir.
Dt221 "Kassa" hesabı
Kt 601/1 "Satışdan olan gəlir (zərər)" subhesabının "Sağlamlaşdırıcı
mərkəzin məhsulundan (xidmətindən) olan gəlir" analitik hesabı-150 man.
Xidmət, onun göstərildiyi anda deyil, mehmanxanadan getdiyi anda
ödənildiyi halda qonağın nömrədə yaşamağa görə ödəyəcəyi məbləğ aşağıdakı
köçürmə ilə (yazılışla) rəsmiyyətə salınmalıdır:
Dt - 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor- larla
hesablaşmalar" hesaöı
Kt - 601/6 "Satışdan olan gəlir (zərər)" subhesabının "Sağlamlaşdırıcı
mərkəzin məhsulundan (xidmətindən) olan gəlir" analitik hesabı -150 man.
Sağlamlaşdırıcı mərkəzdən bütün həvəskarlar istifadə edən zaman,
onlara xidmətin göstərilməsi həm fərdi gəlişə, həm də abonement üzrə
yerinə yetirilir.
Fərdi gəlişin uçotunun aparılması, yuxarıda qeyd edilən qaydada
aparılır.
Satışın abonementlə uçotunun aparılması, hesabat dövründə alınmış,
ancaq gələcək hesabat dövrünə aid edilən gəlirlərin gələcək dövrün
gəlirlərinin tərkibində mühasibat balansında ayrıca maddədə göstərilməsini
nəzərdə tutur. Həmin gəlirlərin aid olduğu dövr daxil olduqca təşkilatın
fəaliyyətinin malİ30^ə nəticəsinə daxil edilir. Hesabat dövründə alınan, ancaq
gələcək dövrə aid edilən gəlir haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsi
üçün yeni hesablar planında 442 "Gələcək hesabat dövrü-
nün gəlirləri" hesabı nəzərdə tutulmuşdur.
Pul vəsaitlərini, yaxud debitor və kreditor borclarını uçota alan
hesablarla müxabirləşməklə gələcək dövrə aid edilən gəlirlər yuxanda qeyd
edilən hesabın kreditində, gəlirlərin aid olduğu dövr daxil olduqda
sözügedən hesabın debetində mühasibat köçürməsi [yazılışı) tərtib edilir.
Beləliklə, abonement sahibinin sağlamlaşdırıcı mərkəzə gəlməsi
halından asılı olmayaraq abonement üzrə göstərilən xidmətdən əldə edilən
gəlir [satış) mehmanxananın mühasibat uçotunda əks etdirilir. Burada qeyd
edilənləri ümumiləşdirmək üçün abonementin dəyərini abonementin
qüvvədə olma müddətinə mütənasib olaraq 601/1 "Satış" subhe- sabma
silmək lazımdır.
Məsələn, fərz edək ki, "Səadət" mehmanxanası çarhovuza getmək üçün
25 avqust tarixdən 24 oktyabr tarixədək 3500 manatlıq abonement satmışdır.
"Səadət" mehmanxanası, avqust ayında çarhovuzda xidmətə görə əldə
etdiyi gəlirin (satışm), abonementin 25 avqustan 31 avqusta kimi olan dövrə
düşən dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır.
Həmin dövrdə əldə edilən gəlir (satış) 401 manat 63 qəpik [3500 man.: 61
gün x 7gün) təşkil edəcəkdir.
Qeyd edək ki, göstərilmiş xidmətə görə satılmış abonement üçün
mehmanxananın aldığı məbləğ 171,211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/
qısamüddətli debitor borcları" hesabının ayrıca açılmalı olan "Alınmış
avanslar" subhesabmda uçota alınan məbləği, göstərilmiş xidmətə görə
avans kimi əks etdirilməlidir. Bu zaman Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq
malların qarşıdakı tədarükü, işlərin yerinə yetirilməsi, yaxud xidmətlərin
göstərilməsi kimi ƏDV-yə cəlb edilir.
Məsələn, fərz edək ki, "Səadət" mehmanxası sağlamlaşdırıcı mərkəzə
beş ay müddətinə [1 mart tarixdən 31 iyul tarixə kimi) 40000 manatlıq
abonement satmışdır. Sağlamlaşdırıcı mərkəzin göstərdiyi xidmətə görə
ödəniş 27 fevral tarixdə noğd yolla yerinə yetirilmişdir. Sağ- lamlaşdırıcı
mərkəzə gəlişə [sağlamlaşdırıcı əməliyyata) görə abonementin satışı
əməliyyatlarının uçotu üzrə mühasibat köçürmələri [yazılışları) cədvəl 4.3-də
təqdim edilir.
May, iyun və iyul aylarında "Səadət" mehmanxanasının sağlamlaş-
dırıcı mərkəzinin göstərdiyi xidmətin satışı üzrə analoji yazılış da eyni
qaydada aparılır.
Sağlamlaşdırıcı mərkəzin xidmətinin satışı ilə əlaqədar olan gəlir və
xərclərin uçotu qaydası mehmanxananın uçot siyasətində əks etdirilməlidir.
217
Cədvəl 4.3 "Səadət" mehmanxanasının sağlamlaşdıncı mərkəzinə gəlişə
(sağlamlaşdıncı əməliyyata) görə abonement satışı üzrə
hesabların müxabirləşməsi
Əmə liyyat dövrü
Əməliyyatın məzmunu
Hansı sənədə əsasən
Debet Kredit Məbləğ (man.)
Fevral Fevral ayında iki ay müddətinə [1 mart tarixdən 31 may tarixə kimi) satılmış abonementə görə nağd pul vəsaiti daxil olmuşdur. Bir günün qiyməti = 40000 man. : 153 gün = 261-43 man
Kassirin hesabatı-kassa mədaxil orderi
221 442 40000
Daxil olmuş avans ödənişi məbləğindən ƏDV hesablanıb
Hesab-faktura 442 521 6102
Mart Mart ayında sağlamlaşdıncı mərkəzin göstərdiyi xidmətdən daxil olan gəlir (satış) əks etdirilir. (261-43 man x 31 gün)
1 mart tarixdən 31 iyula kimi olan müddətə satılmış abonement
442 601.1 8104
Avansa görə ƏDV məqbul edilir hesab-faktura 521 442 1242
Mart ayında göstərilən xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanılır
hesab-faktura 601.7 521 1242
Aprel Aprel ayında sağlamlaşdıncı mərkəzin göstərdiyi xidmətə görə əldə edilən gəlir (satış) əks etdirilmişdir (261-43 man x 630 gün)
1 mart tarixdən 31 iyula kimi olan müddətə satılmış abonement
442 601.1 7843
Avansdan ƏDV hesablanılır hesab-faktura 521 442 1197
Aprel ayında göstərilən xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanılır
hesab-faktura 442 601.1
1197
Bəzi hallarda təcrübədə müştərilər göstərilən xidmətdən İddia təqdim
edirlər. Bu cür halda təqdim edilən iddia 177 "Digər uzunmüddətli debitor
borcları" hesabının "İddialar üzrə hesablaşmalar" subhesabının debetində
uçota alınır, mehmanxananın göstərdiyi xidmətə görə ödənilən məbləğ isə
müştəriyə qa3^arılır.
Məsələn, fərz edək ki, ''Kosmos" mehmanxanasının çarhovuzundan
istifadə etmıək üçün müştərilər abonementlə beş aylıq [1 fevral tarixdən 30 iyun
tarixə kimi)l 6500 manat nağd pul ödəmişlər. Mart ayında xidmətin keyfiyyətsiz
göstərilməsinə dair müştərilərdən iddia daxil olmuşdur. Bununla əlaqədar
olaraq, mehmanxananın rəhbəri abonementin bütün dəyərinin müştəriyə
qaytarılmasına dair qərar qəbul edilmişdir. Bu baxımdan "Kosmos"
mehmanxanasının uçotunda aşağıdakı köçürmələr (yazışmalar) yerinə
yetirilmişdir (Cədvəl 4.4).
218
Cədvəl 4.4 Satış və müştərinin abonement dəyərinin qaytarılması üzrə
“Kosmos" mehmanxanasının uçotunda aparılası
mühasibat köçürmələri (yazılışları)
Əmə liyyat dövrü
Əməliyyatın məzmunu
Hansı sənədə əsasən
Debet Kre dit Məb
ləğ [man)
Yanvar Beş ay müddətində [150 gün) yanvar ayında satılmış abonentə görə pul vəsaitinin daxil olmasının 1 günlük dəyəri; = 16500:150 gün=110 manat hesabı ilə pul vəsaitinin daxil olması
Kassirin hesabatı
221 442
t
16500
Alınmış avansdan ƏDV hesablanması [16500x18%: 118%)
Kassa mədaxil orderi
442 521 2517
Fevral Yanvar ayında çarhovuzun göstərdi>d xidmətdən gəlir [satış pulu) daxil olmuşdur[110 man x 28 gün)
Abonement 442 601.1 3080
Fevral ayında göstərilmiş xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanması
Hesab-fak- tura 601.1
521 470
Avansdan ƏDV məqbul edilməsi Hesab-fak- tura
521 442 470
Mart Keyfiyyətsiz xidmətə görə təqdim edilən iddiaya əsasən tam miqdarda abonementin dəyərinin qonağa qaytarılması
Kassa məxaric orderi
217.1 221 16500
Gələcək dövrə aid edilən qalıq məbləğinin qonaqlarla hesablaşmaları uçota alan hesaba silinməsi
Abonement 442 217.1 13420
Avansın qaytarılmasına görə ƏDV qəbul edilməsi
Hesab-fak- tura
521 442 2047
Abonementin bütün dəyərinin qaytarılması nəticəsində mehmanxananın əldə etdidi zərərin əks etdirilməsi.
Hesablama arayışı 611,
731
217 3080
Qeyd edildiyi kimi, mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların əldə
etdiyi gəlirlər içərisində kimyəvi, camaşırxana, rabitə, internet, televiziya və
kənar təşkilatın göstərdiyi avtonəqliyyat və s. xidmətlərdən əldə edilən gəliri
ayırmaq lazımdır. Bu cür halda bağlanmış müqavilənin xarakterindən asılı
olaraq mehmanxana, müvəkkil edilən tərəf-komisyoner, yaxud agent kimi
çıxış edir. Yuxarıda qeyd edilən müqavilə üzrə qarşılıqlı münasibət qaydası
əvvəlki araşdırmalarda əhatə edilmişdir.
Təcrübədə mehmanxana xidməti göstərilməsinin əsas vəzifəsi həmin
obyektlərdə yaşayan qonaqlara əlavə xidmətin göstərilməsinə dair müqa
219
vilə bağlamaqdan ibarətdir. Bundan başqa, mehmanxana, qonaqlara
göstərilən xidmətə görə ödənişin toplanmasını da öz öhdəsinə götürür.
Müştəri axtarmaq və göstərilmiş xidmətə görə onlarla hesablaşma
aparmaqda vasitəçilik rolunu oynayan mehmanxana bütün fəaliyyəti əhatə
edən və onlara dair müvafiq qaydada rəsmiyyətə salman sənədlərə əsasən
hesabat tərtib etməlidir. Hesabatın tərtibinin dövrili}^ müqavilə ilə təyin
edilir. Hesabatın tərtibi dövrü, tərəflər arasında razılaşdırılmayan hallarda,
mehmanxana, onu əməliyyatın baş verdiyi anda, yaxud müqavilənin
qüvvədə olma müddəti qurtardıqdan sonra tərtib edir. Adətən hesabat ayda
bir dəfə tərtib edilir.
Əlavə xidmətlərə görə bütün hesablaşmalar mehmanxananın
əməliyyat kassası vasitəsilə nağd pulla, yaxud kredit kartı ilə yerinə yetirilir.
Bu zaman göstərilmiş xidmətlərə görə hesablaşmalar nağd qaydada yerinə
yetirildiyindən, mehmanxana, nəzarət-kassa aparatında çek vurmalıdır.
"Gəlirlər üzrə" 6 №-li MMUS-na müvafiq olaraq digər xüsisilə,
komissiya müqaviləsi, nümayəndəlik, komitent, prinsipial (sahibkar) və
i.a.analoji müqavilələr üzrə təşkilatın xeyrinə hüquqi və fiziki şəxslərdən
daxilolmalar gəlir kimi tanınmır. Vasitəçilik müqaviləsi üzrə mehmanxana
xidməti göstərilən zaman onun adi fəaliyyət növündən olan və ƏDV cəlb
edilməklə mehmanxananın gəliri, mükafatlandırma kimi tanınır. Yuxarıda
göstərilən müqavilələr dairəsində mehmanxananın kassasına, yaxud
hesablaşma hesabına daxil olan pul vəsaitləri onun gəliri hesab edilmir və
hesablaşmaların uçotu kimi əks etdirilir. Vasitəçilik müqaviləsi, məsələn,
rabitə xidmətinə görə hesablaşmalann mehmanxananın uçotunda aparılan
mühasibat yazılışları ümumilikdə cədvəl 4.5-də verilmişdir.
Cədvəl 4.5 Vasitəçilik müqaviləsi dairəsində rabitə xidmətinin
satışı ilə əlaqədar hesabların müxabirləşməsi Əməliyyatın məzmunu
Hansı sənədə əsasən aparılmışdır
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Qonağın rabitə xidmətinə görə borcunun əks etdirilməsi
Rabitə operatorunun hesablaşmalarına dair tərtib olunmuş akt
171,211 177.1 (rabitə operatoru subhesabıl
Qonağın rabitə xidmətinə görə pul vəsaitinin daxil olması
Kassir-əməliyyatçının hesabatı, kassa mədaxil orderi
223,224 171,211
Müqaviləyə əsasən mükafatın hesablanması
Mehmanxananın hesabatı, işin yerinə yetirilməsi haqda akt
177.1 (rabitə operatoru
subhesabO
601.1
Müqavilə üzrə hesablanmış mükafatdan ƏDV hesablanması
Hesab-faktura 601.9 521
220
Mehmanxana xərclərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi, baş
verən anları formalaşdıran məlumatlara dair ölkə qanunvericiliyinin yaxşı
mənimsənilməsini tələb edir. İstənilən mehmanxananın aparacağı əsas xərc
növləri şəkil 4.3-də verilmişdir.
Mehmanxana tərəfindən aparılan və 601 ''Satı;'' hesabına aid edilən xərc növləri
Geyim paltarları üzrə xərclər Abadlıq və çoxillik bitkilərin aidə edilməsinə çəkilən xərclər
,
Maddi-texniki təminata Reklam Təmir çəkilən xərclər xərcləri xərcləri
Yatacaq əfyalannın Norma üzrə qab-qəcəgın
alınması xərcləri silinməsi
MChmaxananın 631/7 'Digər maliyyə gəltrlərr və 7S1/6 'Digər maliyyə xərcləri'
subhesabiarına aid edilən sair xərcləri
Təsərrüfat müqavilələri Qanunvericiliyə müvafiq Vaxtı keçmiş dcbltor şərtlərinin pozulmasına görə olaraq digər təşkilat və borclarının tələb
cərimə, penya və şəxslərlə hesablaşmalar edilməsi qeyrl-müm- dəbbələmə pullarının üzra şübhəli borclara kün olan borcların
tanınması; mehmanxananın chtiyatlann yaradıl- silinməsindan əmələ aldığı ziyanın ödənilməsi masına hesablanan gələn itkilər
məbləğ
Məhkəmə və arbitraj Cari ildə müəyyən edilən Sair xərclər xərcləri keçmiş illərin zərərləri
Şəkil 4.3. Mehmanxana xidməti göstərməklə həyata keçirilən xərc növləri
Mehmanxananın maddi-texniki təminatına çəkilən xərclər təsərrüfat
fəaliyyəti prosesində çəkilən bütün xərc məbləğlərinin tərkibində xeyli
xüsusi çəkiyə malikdir. Yatacaq ağlarının, eləcə də qab-qacağın alınması,
iqtisadi cəhətdən çəkilmiş xərcin ödənilə bilməsi zəruriyyəti ilə əlaqədardır.
Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və mühasibat (maliyyə)
hesabatının aparılmasına dair əsasnaməyə əsasən xüsusi geyim və
ayaqqabılar, eləcə də dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq
yatacaq ləvazimatları, torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin)
tərkibinə daxil edilmir. Lakin Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin
13 yanvar 2009-cu il tarixli İ-08 №-li əmri ilə təsdiq edilmiş 7 №-li "Torpaq,
tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" MMUS-na müvafiq olaraq təşkilatlara
sözügedən vəsaitlərə hansı əmlakın aid edilməsini
müstəqil müəyyən etmək hüququ verilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq
mehmanxanalara 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)"
hesabında əks etdiriləsi aktivləri, məsələn, yatacaq ağlarını aid etmək
hüququ verilmişdir.
Məsələn, fərz edək ki, beşulduzlu 'Mətanət" mehmanxanası nömrələrdə
xidmət göstərmək üçün 30 dəst ipək yataq dəsti əldə etmişdir. Bir ipək yataq
dəstinin dəyəri 680 manat təşkil edir. Mehmanxana həmin yataq dəstinin
yararlı istifadə müddətini iki /7 təyin etmişdir. Amortizasiya, xətti üsulla
hesablanır. Mehmanxanada təşkil edilən uçotda yatacaq dəstinin əldə
edilməsinə çəkilən məsrəflər və onların dəyərinin silinməsi cədvəl 4.6-da
göstərilən qaydada əks etdirilməlidir.
Cədvəl 4.6
Yataq dəstinin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflərin
və onun amortizasiya məbləğinin uçotu
Əməliyyatın məzmunu
Əsas sənəd
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
30 dəst ipək yataq dəstinin mədaxil edilməsi
Qaimə 113 431,531 20400
30 dəst ipək yataq dəstinin istismara verilməsi
Qaimə 111
113 20400
Aylıq amortizasiyanın hesablanması f680 man : 2 il; 12 ay x 30 dəsti
Hesabla ma-arayış
202 112 850
Hər bir mehmanxanada həm bu mehmanxanada yaşayanlara həm də
kənar şəxslərə xidmət göstərən restoran, bar və yeməkxana mövcuddur.
Buna görə həmin xidmət sahəsindəki qab-qacaqların xərc hesabına düzgün
və əsaslı silinməsi məsələsi ən aktual məsələlərdən biri olmalıdır.
Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda qab-qacaqlar 201
saylı aktiv "Material ehtiyatları" hesabında uçota alınır. Qab-qacağın
istismara buraxılışı zamanı onun dəyəri mehmanxananın uçot siyasətində
nəzərdə tutulan qiymətlə istehsala məsrəflər kimi 202 "İstehsalat məsrəfləri"
hesabının, yaxud 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının tərkibinə daxil edilir.
Hər bir mehmanxananın bu və ya digər əmtəə, material dəyərlilərinə
olan tələbatı müstəqil müəyyən edilir. Çoxlu miqdarda yeməkxana
qab-qacağın əldə edilməsinin məqsədəuyğunluğu onların sınması və xarab
olmasını aşkar edən inventarizasiyanın nəticəsi ilə təsdiq olunur. 13 №-li
"Borclara aid edilən xərclər" MMUS-na müvafiq olaraq anbardakı sınmış
qab-qacağın dəyəri sair xərclər kimi tanınır və 611/9 "Sair gəlirlər" və 731/9
"Sair məsrəflər" subhesablarında uçota alınır, yaxud təqsirkar şəxsin
hesabına silinir.
222
Məsələn, fərz edək ki, "Bakı" restoranının anbar işçiləri 300 manatlıq
qab-qacaq sındırmışlar. Restoran direktorunun əmri ilə təşkilata dəymiş
ziyanın təqsirkar şəxsin hesabına aid edilməsi qərara alınmışdır. Bu zaman
həmin əməliyyat üçün aşağıdakı müxabirləşmə aparılmalıdır (cədvəl4.7).
Cədvəl 4.7
Mehmanxanaya dəyən ziyanın təqsirkar şəxs tərəfindən
ödənilməsinin uçotu
Əməliyyatın məzmunu
Əsas sənəd
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
Sınmış qab-qacağm material dəyərlilərinin əskikgəlməsi kimi əks etdirilməsi
Silinmə aktı 504.1 201
300
Əskikgəlmənin təqsirkar şəxsin hesabına aid edilməsi
Silinmə aktı 213.1 504.1 300
Sındırılmış qab-qacağm dəyərinin təqsirkar şəxsin əməkhaqqından tutulması
Hesablamaya dair arayış
533 213.1 300
Vəsaitlərin yerləşdirilməsinin təsnifat sistemi haqqında Əsasnamə ilə
ikidən beş ulduza qədər kateqoriyaya malik mehmanxana - heyətinin xarici
görünüşü, xüsusi formalı geyim və xidməti nişanla təmin olunması təyin
olunmuşdur. Xüsusi geyim-işçilərin fərdi mühafizəsini, formalı geyim isə -
ümumi qaydanı, eləcə də mehmanxananın təyinatını saxlamaq üçün
mehmanxana müdiriyyətinin daxili sərəncamı ilə nəzərdə tutulan geyimləri
özündə formalaşdırır. Formalı geyim ümumi görünüş, zəng, bəzək və
fərqləndirici nişanları özündə birləşdirir. 0, hər hansı işçilər, məsələn, ev
qulluqçusu üçün vahid formada ola bilər. Adətən formalı geyim şəxsi
istifadə üçün mehmanxananın işçilərinə verilə bilməz və o, təşkilatın xüsusi
mülkiyyətində saxlanmalıdır.
Mehmanxana xidməti göstərilən zaman formalı geyim maddi istehsal,
yəni 201 "Material ehtiyatları" hesabında uçota alınır. İstismarda və anbarda
olan xüsusi geyimlərin uçotu üçün həmin hesaba "İstismarda olan formalı
geyim paltarları" və "Anbarda olan formalı geyim paltarları" subhesablarını
nəzərdə tutmaq olar.
Məsələn. Fərz edək ki, "Şəfa" restoranı formalı ge)dm üçün 5 kostyum
almışdır. Bir kostyumun qiyməti ƏDV-siz 175 manat təşkil edir. Üç- formalı
geyim kostyumu təyin olunmuş vaxt nəzərə alınmaqla işçilərə bir il
müddətinə verilmişdir. Qeyd edilən əməliyyat hesablarda aşağıdakı kimi əks
etdirilməlidir (cədvəl 4.8).
223
Cədvəl 4.8 Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatda xüsusi geyim
paltarlarının işçi heyətinə verilməsinə dair mühasibat yazılışları
Əməliyyatın məzmunu
Əsas sənəd Hesabın
debeti Hesabın krediti
Məbləğ man
Formalı geyim kostyumunun mədaxil edilməsi (175 man x 5 ədəd)
Mal qaiməsi, mədaxil orderi
201.10 431,531 875
Alınmış formalı geyim kostyumu üçün ƏDV-nin əks etdirilməsi [875 X 18 %)
Malsatanın he- sab-fakturası
241 431,531 157,50
ƏDV-nin büdcəyə ödənilməsi üçün qəbul edilməsi
Malsatanın hesab-fakturası
521 241 157,50
Malsatan qarşısında olan borcun ödənilməsi (875 + 157 - 50)
Bank çıxarışı, ödəmə tapşırığı
431,531 223 1032,50
Formalı geyim kostyumunun anbardan istismara buraxılması [175 man X 5)
Qaimə-tələb- namə
201.9 201.10 525
Verilmiş formalı geyim kostyumunun anbara qaytarılması
Mədaxil orderi 201.10
201.9 525
Birillik xidmətetmə müddəti qurtardığından anbara qaytarılmış formalı geyim kostyumunun xərc hesabına silinməsi
Mühasibat arayışı 202 201.10 525
Müasir mehmanxananın ərazisini abadlaşdırmaq, günün ən vacib
məsələlərindən biri olmuş və demək olar ki, respublikada həmin
məsələlərin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlinmişdir. Obyektin zahirən
abadlaşdı- nlması - mehmanxana ərazisinin dekorativ sahmana salınmasını
özündə əks etdirir.Mehmanxananın ərazisində birillik gül-çiçəyin
əkilməsindən başlamış, geniş sahədə fəvvarənin quraşdırılmasına qədər
həyata keçirilən bütün işlər zahirən abadlaşdırmanın elementləri hesab
edilir.
Obyektlərin zahirən abadlaşdırılmasınm uçotunun aparılması zamanı
7 №-li "Torpaq, tikili və avadanlıqların [əsas vəsaitlərin) uçotu". MMUS-nın
müddəalarını əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Mehmanxananın, təcrübəvi
olaraq ərazisinin zahirən abadlaşdırılması ilə bağlı aparılan bütün işlər
sözügedən standartın tələblərinə tam cavab verməlidir. Bu zaman - obyektin
yararlı istifadə müddəti 12 aydan çox olmalıdır kimi əsas açar sözdən
istifadə edilir.
Lakin, mehmanxana, öz ərazisinin abadlaşdırılmasını, birillik, yaxud
çoxillik gül-çiçək, yaxud xüsusi dibçəklər və qablarda yetişdirilən toxumlar
əkməklə yerinə yetirən hallarda, onların mühasibat uçotu, 13 "Borclara aid
edilən xərclər üzrə" milli mühasibat uçotu standartlarının müddəalarına
uyğun sonradan məsrəfləri uçota alan hesaba silməklə əldə edilən 224
gül-çiçəyin maya dəyəri, maddi-istehsal ehtiyatlan kimi əks etdirilir.
Müəssisəyə bəzək vermək, mehmanxananın nəinki daxili interyeri
(işQ, həm də onun ərazisinin abadlaşdırılması ilk növbədə müştəri cəlb
etmək, rahat mühit və xidmət göstərməklə bağlı şərait yaratmaq məqsədini
güdür. Göstərilən proseslərlə əlaqədar əmələ gələn xərclər adi fəa- lİ3^ət
növləri üzrə xərclərə aid edilir.
Məsələn. Fərz edək ki, "Gülüstan” mehmanxanası 2014-cö ilin may
ayında ümumi dəyəri ƏDV-siz8000 man olan gül kolu və ümumi dəyəri
ƏDV-siz4500 man olan 5 qutu Hollandiya soğanaq laləsi almışdır. Şitillər
bağçılıq təsərrüfatı vasitəsilə alınmışdır Mehmanxananın istismar xidmətinin
işçiləri, göstərilən miqdarda kol və soğanaq laləsini mehmanxananın ərazisində
ayrılmış yerdə əkmişlər Bununla əlaqədar mehmanxananın mühasibat uçotunda
göstərilən əməliyyatlar üçün aşağıdakı köçürmələr (yazılışlar) tərtib edilmişdir
(cədvəl4.9).
Cədvəl 4.9
"Gülüstan” mehmanxanasının ərazisində aparılan
yaşıllaşdırmaya çəkilən xərclərin uçotu
Əməliyyatın məzmunu
Əsas sənəd
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
Gül kolları mədaxil edilir Mal qaiməsi, mədaxil orderi 201 431,531 8000
Hollandiya soğanaq laləsi mədaxil edilir
Mal qaiməsi, mədaxil orderi 201 431,531 4500
İstifadə olunmuş materiallar mehmanxananın məsrəflərinə silinir (8000 man + 4500 man)
Mühasibat arayışı 721 201
12500
Qeyd edək ki, ağac, yaxud kolların (çoxillik əkmələrin) alınması və
əkilməsi üzrə əməliy5^tların mühasibat uçotu "Torpaq, tikili və avadanlıqlar
(əsas vəsaitlər) üzrə 7 №-li Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat
Uçotu Standartına müvafiq olaraq aparılır. Beləliklə, çoxillik əkmələrin ka-
pitallaşması hər il bütün məcmuu işlərin qurtarmasından asılı olmayaraq
hesabat dövründə istifadədə olan sahənin istismara qəbulu torpaq, tikili və
avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) tərkibinə qəbul edilməklə yerinə yetirilir.
Bu zaman 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" yaxud
131 "Bioloji aktivlər" hesablannın debetində 113 "Torpaq, tikili və
avadanlıqlarla (əsas vəsaiüərlə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”
hesabının kreditində yazılış apanlır. Bundan başqa, qeyd edək ki,
mehmanxananın zahiri - abadlaşdırılması əmlakın amortizasiyası hesab
edilmir. MMUS-un müddəalarına uyğun olaraq hər hesabat dövıünün
axırında obyektin məlumatlarına əsasən tə3dn olunmuş amortizasiya
normalan üzrə köhnəlmə hesablanılır. Köhnəlmə 225
məbləğinin hərəkətinin uçotunu aparmaq üçün hesablar planında a3n*ıca
112 'Torpaq, tikili və avadanlıqlann (əsas vəsaitiərin) amortizasiyası
(köhnəlməsi)" yaxud 132 "Bioloji aktivlərin amortizasiyası" hesabı nəzərdə
tutulmuşdur. Bütün təsərrüfatlarda hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya)
öz aidiyyatı üzrə nəzərdə tutulan hesablarda, yəni istehsal və satış
xərclərinin debetində 112 yaxud 132 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.
Qeyd edilən əməliyyatlar və yazılışlarla yanaşı, qeyd edilənlərə bənzər
əməliyyatlar da baş verir. Onlara vəsaitlərin icarəyə götürülməsini,
məsuliyyətli mühafizəyə, eləcə də emala, komissiyaya qəbul olunmuş
mal-material dəyərlilərini və s. zəruru məlumatlann baş verməsini aid etmək
olar. Bu vəsaitləri və onlarla bağlı olan əməliyyatlan uçotda əks etdirmək
üçün köhnə hesablar planında nəzərdə tutulan, lakin yeni 1 yanvar 2008-ci
ildən tətbiqi tövsiyə edilən hesablar planında nəzərdə tutulmayan "Ba-
lansarxası hesablar"dan istifedə edilirdi. Ona görə də belə balansarxası
hesablar hal-hazırda təsərrüfat üçün zəruridir və bu baxımdan onlan mütləq
hazırlayıb uçot sisteminə tətbiq etmək lazımdır.
Hal-hazırda obyektin istismar yaşı (müddəti) anlayışı nə mühasibat
uçotunda nə də normativ sənəddə müə5^ən edilmədiyindən, mehmanxana
uzunmüddətli əkinlərin yararlı istifadə müddətini müstəqil müəyyən edə
bilər. Ancaq onlara amortizasiyanın hesablanması həmin uzunmüddətli
əkinlərin istismar müddəti qurtardıqdan sonra aparıla bilər. Amortizasiyanı,
ancaq göstərilən obyektlərin sənədləri daşınmaz əmlaka qeydiyyat hüququ
verildikdən sonra hesablamaq olar.
Mehmanxana biznesinin rahat fəaliyyət göstərməsinin ayrılmaz
hissəsi - mehmanxananın öz xidmətlərini reklam vasitəsilə elan etməkdən
ibarətdir.
Hesablar planına müvafiq olaraq reklam üzrə xərclər məhsulların,
malların, işlərin, xidmətlərin satışı ilə bağlı xərclərə aid edilir və
mehmanxananın apardığı reklam xərclərinin toplanmış məbləği 701.6 "Satış
xərcləri" hesabının debetində, onların silinməsi isə həmin hesabın kreditində
və 601 "Satış" hesabının debetinə yazılmaqla əks etdirilir. Beləliklə,
mehmanxana tərəfindən aparılan reklam xərcləri adi fəaliyyət növü üzrə
xərclərin tərkibinə daxil edilir və ödənmə vaxtından asılı olmayaraq onların
aparıldığı hesabat dövründə tanınır.
Mehmanxananın sərgilərdə və reklam seminarlarında iştirakı, onların
reklam lövhələrinə, eləcə də onun özü və göstərdiyi xidmət haqda hərtərəfli
məlumat verə bilən vərəqələrə, kitabçalara, təqvimlərə və rəqəmlərə malik
olması tələb olunur.
Lövhənin kənar təşkilatlar tərəfindən hazırlanması onların torpaq,
tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər) kimi alınmasını göstərir və onun
dəyərin
dən asılı olaraq ya birbaşa, yaxud hissə ilə amortizasi}^ vasitəsilə kommersi-
ya xərclərinə silinməlidir. Reklam lövhələrinin alıınması ilə əlaqədar xərclər
mehmanxananın mühasibat uçotunda 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla
(əsas vəsaitlərlə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması" hesabının debetində
431, 531 "Malsatan və podratçıların uzun/qısamüddətli kreditor borcları"
hesabının kreditində əks etdirilməlidir. Lövhənin istismara verilməsi zamanı
111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" yaxud 131 "Bioloji aktiv-
lər" hesabının debetinə 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla (əsas vəsaitlər-
lə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması" kreditinə yazılış verilir.
Məsələn. Fərz edək ki, "Abşeron" mehmanxanası "Hamıya hər şey
haqda" dəyəri 33040 manat, o cümlədən 18 % ƏDV - 5040 manat olan
reklam lövhəsi almışdır. Obyekt istismara verilmişdir. Lövhənin yararlı is-
tifadə müddəti - beş il, amortizasiya isə xətti üsulla hesablanır. "Abşeron"
mehmanxanasının mühasibat uçotunda aşağıdakı köçürmələr (yazılış-
lar) apənlmalıdır (cədvəl 4.10).
Cədvəl 4.10
"Abşeron" mehmanxanasının apardığı reklam xərclərinin uçotu
Əməliyyatın məzmunu
Əsas sənəd
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ man
Alınmış reklam lövhəsi (33040 man.: 1.8)
Mal qaiməsi 113 431,531 28000
Alınmış lövhənin ƏDV-si əks etdirilir
Malsatanın he- sab-fakturası
241 431,531 5040
Çıxılası ƏDV qəbul edilmişdir Malsatanın he- sab-fakturası
521 241 5040
Reklam lövhəsi istismara qəbul edilmişdir
Qəbul-təhvil aktı 111,131 113 28000
Reklam lövhəsinə amortizasiyanın hesablanması (28000 : 5 X 12)
Mühasibin hesablama ara3nşı
701.6 112,132 467
Mehmanxanada həm sərgidə həm də digər reklam şirkətlərində
istifadə olunan zəruri reklam materialları (dəstəklər, kitabçalar, dəmir
təbəqələr və i.a.) maddi-istehsal ehtiyatlarının tərkibində 201 "Material
ehtiyatlan" hesabının 201/11 "Reklam materialları" subhesabında uçota alınır.
Bu cür materiallar mehmanxananın özü tərəfindən hazırlanmış xüsusi
formalı akta əsasən 201 "Material ehtiyatları" hesabının 201/11 "Reklam
materialları" subhesabını kreditləşdirməklə 701.6 "Satış xərcləri"
subhesabının "Reklam xərcləri" analitik hesabının debetinə silinir.
Digər təşkilatlarda olduğu kimi mehmanxanaların da öz fəaliyyə
227
tinin səmərəliliyini yüksəltmək yollarının axtarılıb tapılması bir vəzifə kimi
onların qarşısında qoyulmuşdur. Məsələn, mehmanxanaya müştəri axınını
artırmaq üçün, onlarda xidmət keyfiyyətini jmksəltmək və təqdim edilən
xidmətin siyahısını artırmaq lazımdır. Mehmanxana ancaq qeyd edilən
hallarda sertifikasiya almaq və beynəlxalq attestasiyadan keçməklə daha
yüksək kateqoriyaya keçə bilər. Bütün bunlar mehmanxanada aparılan
xərclərin müə}^ən edilməsində zəruri hal hesab edilir. Bununla əlaqədar
olaraq sözügedən halların uçotda necə əks etdirilməsini və mehmanxana
xidmətinin maya dəyərinin hansı üsulla formalaşmasını nəzərdən keçirək.
4.5. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ MƏSRƏFLƏRİN
UÇOTU VƏ MEHMANXANA XİDMƏTİNİN MAYA
DƏYƏRİNİN HESABLANMASININ TƏŞKİLİ
Hal-hazırkı dövrdə mehmanxana təsərrüfatında məsrəflərin uçotu və
maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə qaydasını tənzimləyən sahə, normativ
sənədi yox dərəcəsindədir. Bununla əlaqədar olaraq sözügedən təsərrüfat
məsrəflərinin uçotunu və kirayənişinlərə (müştərilərə) göstərilən xidmətlərə
görə maya dəyərinin hesablanmasını, onların özləri müstəqil həll edirlər.
Məhz bu səbəbdən həmin problemin həlli üçün aşağıdakı üç variantı
nəzərdən keçirmək olar.
Birinci həll yolu mehmanxanaya turoperatorun köməkçi bölməsi kimi
yanaşılmalıdır. Bu cür halda xərclərin uçotu və maya dəyərinin hesablanması
qaydası turist şirkətləri üçün ayrıca işlənmiş və təsdiq olunmuş metodik
göstərişə əsasən müəyyən olunur.
İkinci həll yolu iqtisadi cəhətdən müstəqil təşkilat kimi fəaliyyət
göstərən mehmanxana biznesi ilə məşğul olan subyekt optimal variant hesab
edilməlidir. Bu zaman həmin subyektə MTX (mənzil-kommunal təsərrüfatı)
müəssisələri üçün hazırlanmış metodikaya müraciət edilməlidir. Sözügedən
sənəddə kommunal mehmanxanalarda göstərilən xidmətin maya dəyərinin
hesablanmasına diqqət yetirilir.
Mehmanxana təsərrüfatını qeyd edilən variantlar təmin etmədikdə
üçüncü həll yolu - Azərbaycan Respublikasında məsrəflərin uçotu və
maliyyə nəticələrinin formalaşmasına dair "Maliyyə hesablarının təqdimatı
üzrə" 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında verilən tövsiyələr əldə
rəhbər tutulmalıdır. Bu cür halda uçot sistemini sahələr xüsusiyyətinə
müvafiq olaraq düzəltmək və korrektə etmək və onun əsasında hə
228
min sistemin qurulmasına dair təkliflər vermək lazımdır. Beləliklə,
məsrəflərin uçotu və mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin hesablanma
qaydasının önəmli variantını təşkilatın özü müstəqil işləyib hazırlayır.
Mehmanxana xidmətində maya dəyərinin hesablanması məqsədilə
məsrəflərin uçotu sisteminin qurulması üsullarının üstünlüklərini və nöqsan
cəhətlərini nəzərdən keçirək.
Mehmanxana xidmətinin maya dəyəri - mehmanxana biznesinin və
onlara uyğun gələn xidmətlərin aparılması üçün istifadə edilən bütün
resurslara çəkilən məsrəflərin məcmuunu təşkil edir. Göstərilən xidmətin
maya dəyəri - gəlirin qiymətləndirilməsi və planlaşdırılması, təsərrüfat
əməliyyatı üzərində nəzarətin aparılması material, enerji, əmək və maliyyə
resurslarının səmərəli istifadə edilməsində əsas baza kimi çıxış edir.
Bununla birlikdə maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi də təşkilatda
hazırlanmış məhsul (iş, xidmət) vahidinə düşən məsrəfin müəyyən
edilməsinin hesablama əməliyyatını özündə əks etdirir. Təcrübədə maya
dəyərinin hesablanmasının (kalkulyasiya edilməsinin) bir neçə: sadə,
normativ, sifariş, mərhələ metodları tətbiq edilir. Təşkilat, qarşıya qoyulan
fəaliyyət növünün həyata keçirilməsi üçün məsrəflərin uçotu və buraxılan
məhsulun (göstərilən xidmətin) maya dəyərinin kalkulyasiya- sınm
metodlarını müstəqil müəyyən etmək hüququ əldə etmişdir. Maya dəyərinin
müəyyən edilməsinin ən universal metodları sırasına təşkilatın məhsul
(yerinə yetirilmiş iş, göstərilmiş xidmət) vahidinə həqiqi məsrəflər dairəsində
natural, yaxud şərti - natural göstəricilərinə aid etməyə imkan yaradan sadə
metodu aid etmək olar. Bu metodu həm məhsul hazırlayan həm də iş yerinə
yetirən, xidmət göstərən sahələrə tətbiq etmək olar. Mehmanxana fəaliyyəti
göstərən təşkilatlar üçün bu metodu daha məqsədəuyğun hesab etmək olar.
Adətən mərhələ metodu məhsul istehsalı ilə məşğul olan istehsal
fəaliyyətində tətbiq edildiyindən, mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin
digər metodla kalkulyasiya edilməsi məqsədəuyğun sayılmır. Burada
çəkilmiş məsrəflər ümumi proseslərin mərhələləri üzrə qruplaş- djrılır.
Sözügedən metod bir neçə mərhələdən keçdiyindən məhsulun
hazırlanmasını və öz istehsalı məhsulunun yarımfabrikatından istifadə
edilməsini həyata keçirən obyektlərdə qəbulediləndir. Mehmanxana xidməti
göstərən təşkilatlar məhsul istehsalı ilə məşğul olmadığından qeyd edilən
metod onlarda tətbiq edilə bilməz.
Kalkulyasiyanm normativ metoduna gəldikdə isə o, baş verən
təsərrüfat əməli>7atlarının yerinə yetirilməsində çəkilən hər bir məsrəf növü
üçün norma təyin olunmasını nəzərdə tutur. Bu cür halda məhsulun
229
(işin, xidmətin) maya dəyərini formalaşdıran xərclərin mühasibat uçotunda
plan maya dəyərinin hesablanmasında, norma üzrə istifadə edilən xərclər əks
etdirilir. Sonra malın (işin, xidmətin) normativ maya dəyərinin normativ
metodla müəyyən edilməsi nəticəsində təşkilatda baş verən artıq xərc, yaxud
qənaətin uçotu aparılır. Bu cür kənarlaşma planlı deyil, tam həqiqi maya
dəyəri ilə: formalaşması zamanı uçota alman sair gəlir və xərclərin tərkibində
ayrı əks etdirilir. Sözügedən metodun əsas üstünlüyü, onun normativ və
həqiqi maya dəyəri haqda informasiyanın verilməsinə və həmin göstəricilər
arasında baş verən kənarlaşmanın qiymətləndirilməsinə şərait yaratmaqdan
ibarətdir. Bununla birlikdə sözügedən metod, müəyyən nöqsanlara, xüsusilə
onun tətbiqində uçot prosesinin yüksək əməktutumlu olmasıdır. Qeyd
edilənlərdən başqa, təcrübədə məsrəflərin bütün maddələri üzrə, müəyyən
normativ təyin etmək qeyri-mümkün olduğundan həmin metodun
mehmanxana və otellərdə tətbiqi məsələsi müəyyən problemlər yaradır.
Maya dəyərinin sifariş metodu ilə hesablanması, mehmanxana
təsərrüfatı istisna edilməklə, xidmət göstərən təşkilatlarda tətbiq edilə bilər.
Sözügedən metod, verilmiş sifarişlər üzrə məsrəflərin qruplaşmasını və
bölüşdürülməsini tələb edir. Həmin məsrəflərin nomenklaturası çox böyük
olmayan hallarda, ondan istifadə etmək olar. Əks halda onu təcrübədə tətbiq
etmək müəyyən çətinliklər yarada bilər. Belə halın olması kirayənişinlərin
(müştərilərin) sifarişləri arasında baş verən xərclərin çox və mürəkkəb
olması, onlara dair informasiyaların toplanması və təqdim olunmasının
mühasibat uçotu sistemində mürəkkəbliyin yaratması ilə əlaqədardır.
Beləliklə, mehmanxana təsərrüfatında maya dəyərinin qeyd edilən
metodla hesablanması ən sadə kalkulyasiya metodu hesab edilir.
Bunu nəzərə alaraq həmin metodun tətbiqi, aşağıdakı zəruri işlərin
yerinə yetirilməsini tələb edir:
• həmin metodun tətbiqində hansı məsrəflərin qəbul edilməsini
(tanınmasını) müəyyən etmək;
• bu məsrəflərin uçotu qaydasını seçmək, yəni onların hansı
həcmdə, hansı dövrə aid edilən hissəsini maya dəyərinə daxil etmək;
• kalkulyasiya obyektini təyin etmək və baş vermiş məsrəfləri
onlar arasında bölüşdürmək.
Mehmanxana biznesində sözügedən qarşıya qoyulan bu işlərə dair
normativ aktlar kifayət səviyyədə olmadığından onların həlli məsələsi
çətinliklər yaradır.
Mehmanxana biznesinin fəaliyyət xüsusiyyətindən asılı olaraq, onlar
230
tərəfindən göstərilən xidmətin maya dəyərinin tərkibinə, bilavasitə yaşayış,
məişət və digər mehmanxana xidmətləri ilə bağlı olan məsrəflər daxil edilə
bilən Məhz bu səbəbdən sahə sənədlərində konkret adı çəkilməyən belə
məsrəflər sırasına mənzil - kommunal təsərrüfatının göstərdiyi xidmətlərin
uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinə dair qüvvədə olan
metodik göstərişdən istifadə etməklə mehmanxana təsərrüfatının apardığı
məsrəfləri müəyyən etmək olar. Sözügedən metodik göstərişdə MKT
göstərdiyi xidmətin maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin ümumi siyahısı
verilmiş və onlara mehmanxana biznesində istifadə edilə bilən aşağıdakı
məsrəflərin aid edilməsini məqsədəuyğun saymaq olar:
• material və işçilərin əməyinin ödənişinə çəkilən məsrəflər, sosial
tələbata ayırmalar, xidmətin keyfiyyətinin, onların etibarlılığı və ekoloji
təhlükəsizliyinin yüksəldilməsinə, eləcə də müəyyən olunmuş nöqsanların
aradan götürülməsinə çəkilən xərclər;
• torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) işlək vəziyyətdə
saxlanmasına, eləcə də təmir və texniki xidmətin göstərilməsi də daxil
edilməklə onların maşın və avadanlıqlarına göstərilən xidmətə çəkilən
məsrəflər;
• sanitar - gigiyenik, yanğın və mühafizə xidmətinin, eləcə də
texniki-iqtisadi qaydalarda nəzərdə tutulan digər xüsusi tələblərin icra
olunmasına çəkilən xərclər;
• normal iş şəraiti və texniki təhlükəsizliyin təmin edilməsi, o
cümlədən tibbi baxış və təlimatlandırma işlərinin yerinə yetirilməsinə
çəkilən xərclər;
• torpaq, tikili və avadanlıq (əsas vəsait) obyektlərinə amortizasiya
ayırmaları;
• torpaq sahələrindən istifadəyə görə icarə ödənişi;
• kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanması ilə bağlı məsrəflər;
• təmir-bərpa işlərinin aparılması ilə bağlı olan xərclər, daxili -
istehsalat prosesləri ilə bağlı olan boşdayanmalardan əmələ gələn itkilər və
təqsirkar şəxsin təyin edilməməsi nəticəsində maddi məsul şəxsdən tələb
ediləsi əskikgəlmə, dəymiş ziyanın və işçilərə vurulmuş xəsarətin bərpasına
ödənilən məsrəflər;
• qanunvericiliklə təyin edilən vergilər, rüsumlar və ayırmalar.
Sadalanan məsrəf və xərclərə əlavə olaraq kommunal
mehmanxanaların göstərdiyi xidmətin maya dəyərinin hesabat
kalkulyasiyasına aşağıdakılar da əlavə edilir:
• elektrik enerjisi, su təchizatı, isitmə, ağ və digər mehmanxana
geyimlərinin yuyulması xərcləri;
• telefon və radio verilişləri ilə bağlı olan xərclər;
231 ------
• əmlakın sığortalanmasına ayırmalar;
• idarəetmə xərcləri (inzibati idarə heyətinin saxlanması, məsləhət,
informasiya və audit xidmətinin həyata keçirilməsi, sığorta xidməti,
idarəetmədə istifadə olunan texnikanın saxlanması və onlara proqram
təminatının təmin edilməsi);
• qeyri - istismar xərcləri.
Beləliklə, sözügedən metodik göstərişdə, xidmət göstərən təşkilatların
maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin daha geniş siyahısı verilmişdir.
Turist məhsullarının planlaşdırılması, uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiya
edilməsini və turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatların maliyyə
nəticəsinin formalaşmasını özündə əks etdirən məlum metodik göstərişdə
məsrəflərin tərkibi bir o qədər də az deyil və məsrəflərin yuxarıda adı
çəkilən xərclərinin çox hissəsi istehsal müəssisələrinin məsrəflərinə oxşardır.
Bununla birlikdə, mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilat, məlum
metodik göstərişdə olmayan, ancaq aparılan kommersiya xərclərini çəkir. Bu
xərclər, xidmətin təşkili və satışı ilə əlaqədardır. Həmin xərclər
aşağıdakılardan ibarətdir:
a) kommersiya xidməti göstərən kommersiya təşkilatlarının - turo-
peratorların və turnümayəndəliklərin, komisyon, müvəkillik və digər
mükafatlandırma xərcləri;
b) nümayəndəlik xərcləri;
c) reklam xərcləri, onlara aşağıdakılar daxildir:
• reklam məmulatlarının (şəkilli kataloqların, preyskurantların,
kitabçaların, albomların, prospektlərin) hazırlanması və nəşr etdirilməsi
xərcləri;
• eskizlərin və etiketlərin, nümunəvi və firmalı zərflərin işlənməsi və
hazırlanması, reklam hədiyyələrinin (suvenirlərin) əldə edilməsi və
hazırlanması məsələləri;
• kütləvi informasiya vasitələri ilə reklam tədbirlərinə çəkilən xərclər;
• xarici və daxili işıqlandırma üzrə reklam xərcləri;
• lövhələrin, mumdan, gipsdən və şairədən olan modellərin -- reklam
naxışlarının, göstəricilərinin hazırlanması xərcləri;
• digər reklam tədbirlərinin yaranması ilə bağlı məsrəflər;
• sərgilərin təşkili və onlarda iştrakla bağlı məsrəflər.
Sadalanan siyahıya, formalı geyim paltarlarının əldə edilməsi, onların
təmiri və istifadəyə yararlı vəzi3yətdə saxlanmasına çəkilən xərcləri də daxil
etməklə, alınan məbləğin mehmanxananın göstərdiyi xidmətin maya
dəyərinin siyahısını təcrübəvi olaraq daha da inamlı edər.
Deyilənlərə əsaslanıb qeyd etmək olar ki, təşkilat, metodik göstərişdə
qeyd edilən xərcləri mehmanxananın məsrəfi, eləcə də onun maya
232 ------
dəyəri kimi qəbul və tanıyıb əsas kimi tətbiq edə bilər.
Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin təqdim
edilməsi xüsusi Qayda tələb etdiyindən hər bir mehmanxana və oteldə
pulsuz xidmət göstərilməsi: təcili yardımın çağrılması, tibbi aptekdən
istifadə edilməsi, nömrəyə məktub yazışmalarının gətirilməsi, qaynar su,
iynə, sap, bir dəst qab-qacaq və yeməkxana ləvazimatının təqdim edilməsi
ilə bağlı olan məsrəflərin maya dəyərinə daxil edilməsi məsələlərinin həllinə
dair problem yarana bilər. Əlbəttə sözügedən xidmətlərin göstərilməsi ilə
bağlı olan xərclər bir o qədər də yüksək deyil. Ancaq qeyd edək ki, həmin
xərclər mehmanxanada yaşayanlara göstərilən xidmətin əsas hissəsi
olduğundan onların mehmanxana təsərrüfatının maya dəyərinin
tərkibindəki payının - xərcinin uçotu məsələsi həll edilməlidir.
Qeyd edək ki, sözügedən xidmətlərdən gəlir əldə etmək, qiymətin
əmələ gəlməsi üçün istifadə etmək və kirayənişinlərə [müştərilərə) həmin
xidmətdən gəlir götürülməsinin planlı təhlilini aparmaq nəzərdə
tutulmadığından maya dəyərinin tərkibində olan bu cür xərcləri çıxmaq
lazımdır. Digər tərəfdən isə maya dəyərinin müə5^ən edilməsində,
qiymətləndirmə üçün nəinki zəruri sayılır həm də bu göstərici beynəlxalq
əhəmiyyətli göstərici olduğundan onu hesablamaq əsas vəzifə kimi qarşıya
qoyulur. Sözügedən göstəricinin zəruriliyi, təsərrüfat fəaliyyətinin, material,
enerji, əmək və maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsi üzərində operativ və
sistematik nəzarətin aparılmasında mühüm rol oynayan idarəetmə
uçotunun təşkilində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deməli, görünür pulsuz
xidmətlər üzrə baş verən xərclər mütləq nəzarətə alınmalıdır. Bununla
əlaqədar olaraq onları iki üsulla: yaşayış üzrə xidmətin dəyərini maya
dəyərinə daxil etməklə və sair xərcləri göstərilən bütün xidmətlər arasında
bölüşdürmədən tam maya dəyərində tanımaqla uçota almaq olar.
Mehmanxana biznesini həyata keçirən təşkilatlar üçün xərcləri ayrı - ayrı
maddələrə bölmək əhəmiyyətli dərəcədə çətinlik yaratdığından qeyd edilən
variantlardan istifadə etmək daha önəmli sayılır. Beləliklə, mehmanxana
xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsində yaşayış və pulsuz
xidmətin göstərilməsi üzrə xərclərin digər xərclərdən ayrılmasının mümkün
olmasını qeyd etmək lazımdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə işçilərin mehmanxana və
onlara bənzər xidmətləri yerinə yetirməsi ilə əlaqədar çəkilən xərclər
mehmanxana xidmətinin maya dəyərinə daxil edilmir. Mehmanxana
təsərrüfatı ilə məşğul olan təşkilatlar yuxarıda göstərilən metodik
göstərişdən istifadə etmək qərarında olarlarsa çəkilən aşağıdakı xərclər
xidmətin maya dəyərinin hesablanmasından kənarlaşdırılır:
------ 233 ------
• əsas fəaliyyət növlərində bilavasitə iştirak edən işçilərin istirahətinin
təşkili və sağlamlığının qorunması üzrə tədbirlərin görülməsinə çəkilən
xərclər;
• təşkilatın təsisçilərinin (iştirakçılarının) birinin təşəbbüsü ilə onun
maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanması ilə bağlı olan xərclər;
• təşkilat tərəfindən yerinə yetirilən, yaxud onun işinin, xidmətinin
əsas fəaliyyətlə bağlı olmayan dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı olmayan
xərclər;
• tikinti, avadanlıq üzrə işlərin yerinə yetirilməsi, təşkilatın balansında
yerləşən mədəni - kütləvi və digər qeyri-istehsal obyektlərinin saxlanması,
eləcə də kömək göstərmək qaydasında aparılan işlərin yerinə yetirilməsi və
digər təşkilatların fəali}^ətində iştirak etməklə əlaqədar çəkilən xərclər.
Sadalanan məsrəflər (xərclər) maya dəyərinin hesablanmasında iştirak
etmir, ancaq maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin formalaşmasında həmin
göstəricidən istifadə edilir.
Bundan başqa, metodik göstərişin müddəalarına əsasən mehmanxana
xidmətinin maya dəyərində uçota alınmayan məsrəflərin tərkibindən
işçilərin xeyirinə aparılan bir sıra ödənişlər (maddi kömək, faizsiz ssuda- lar,
əlavə məzuniyyətə ödəniş, müalicə və istirahət üçün göndərişə ödəniş və
i.a.) çıxılır.
Çox güman ki, metodika və metodiki göstərişdə sadalanan
məsrəflərin heç də hamısı mehmanxananın büdcəsinə daxil edilməmişdir.
Lakin qeyd edək ki, təsərrüfat fəaliyyətində demək olar ki, bir sıra
qeyri-istehsal xərcləri mövcuddur, ancaq təşkilat onları göstərilmiş xidmətin
maya dəyərinin hesablanmasından çıxara bilər. Bu cür xərclər mənfəət əldə
edilməsinə səbəb olan təsərrüfat əməliyyatlarından əldə edilən gəliri azalda
bilən cari hesabat dövrünün zərəri kimi maliyyə nəticələrinin
formalaşdırılması zamanı uçota alınır.
Maya dəyərini hesablayan zaman istənilən təşkilat, o cümlədən
mehmanxana təşkilatı malİ5^ə nəticəsinin formalaşması üçün 13 №-li
"Borclara aid edilən xərclər üzrə" Milli Mühasibat Uçotunun Standartının
təyin etdiyi məsrəflərin tanınması qaydalarını tətbiq etmək hüququna
malikdir. Məsələn, xərclərin tanınması üçün uçotda aşağıdakı şərtlərə riayət
etmək zəruridir:
• xərclərin, adi işgüzar dövriyyəyə dair müqaviləyə, qanunvericiliyin
qoyduğu tələbata müvafiq olaraq aparılmasına;
• xərc məbləğinin baş verdikcə müəyyən edilməsinə;
• təşkilatın iqtisadi marağının sabit olmasına inamın müntəzəmliyinə.
Mehmanxana biznesinin apardığı məsrəflərin əksəriyyət hissəsi
234
göstərilən meyarlara müvafiqdir və gəlirin (satışın] alınma məramından,
həmçinin xərclərin aparılma (pul, natural, yaxud digər ödəniş] formasından
asılı olmayaraq tanınır.
Maya dəyərinin hesablanması zamanı qüvvədə olan metod və metodik
göstərişlər xərclərin hesablama metodu ilə yəni onların baş verdiyi dövr və
yerlərdə müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Mehmanxananın apardığı
xərclərin əksəriyyət hissəsi cari xərclərə aid edilir. Lakin qeyd edək ki,
mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda gələcək hesabat dövrünə
aid edilən xərclər də baş verir ki, onlar həmin dövrdə tanınmalıdır. Bu cür
məsrəflərə kapitallaşdırılan məsrəfləri aid etmək olar. Belə məsrəflərin bir
hissəsi təşkilatın qısamüddətli aktivlərini (məsələn, material dəyərlilərini],
digər hissəsi isə uzunmüddətli aktivləri (torpaq, tikili və avadanlıqları - əsas
vəsaitləri] özündə formalaşdırır. Sonuncuya, yeni obyektlərin
mənimsənilməsi, avadanlıqların quraşdırılması, idarəetmə sistemləri və
vəsaitlərinin yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə kapital xarakterli xərclər
daxildir. Onlar cari dövrdə mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin
hesablamasından çıxarılır, ancaq sonrakı dövrə aid edilən mehmanxana
xidmətinin maya dəyərində uçota alınır. Bununla əlaqədar olaraq onlann
uçotu 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin
kapitallaşdırılması” hesabında aparılır. Bu cür məsrəflərə misal olaraq -
əmlakın yararlı istifadə müddəti ərzində amortizasiya ayırmaları vasitəsilə
cari xərclərin tərkibinə bərabər səviyyədə daxil edilən torpaq, tikili və
avadanlıq (əsas vəsait] obyektlərinin modernləşdirilməsi və quraşdırılmasına
çəkilən xərclər daxil edilir. Digər misal kimi - sığorta şirkəti ilə bağlanmış
müqavilədə nəzərdə tutulan müddət ərzində silinən və 242 "Gələcək hesabat
dövrünün xərcləri" hesabının debetində uçota alınan əmlakın sığortalanması
üzrə xərcləri aid etmək olar. Mehmanxanalarda mövsümi xidmətlə bağlı olan
qarşıdakı xərclər üzrə ehtiyatlara a3nrmalar aparmaq istisna edilmir. Bu və
digər analoji məsrəflər mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin
hesablanması zamanı cari hesabat dövrünə düşən hissə qədər daxil edilir. Bu
zaman gələcək dövrün xərclərini və avans kimi hesablanan hissəni
fərqləndirmək lazımdır. Burada birinci xərclərin tərkibində və ona müvafiq
olaraq mehmanxana xidmətinin maya dəyərində uçota alınmır, ikinci isə bir
neçə hesabat dövrü ərzində həmin xərclər uçota alınır.
Mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiyasını, kalkulya-
siya obyektini təyin etmədən qeyri-mümkündür.
Hal-hazırda müxtəlif sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən sahələrdə
məhsulun (iş, xidmətin] maya dəyəri üzrə sahələr təlimatının çox hissəsində
cari xərclərin aşağıdakı qruplaşması təklif olunur:
235 ------
• baş vermə yerləri və fəaliyyətin xarakteri üzrə ;
• məsrəflərin maddə və elementləri üzrə;
• istehsal olunmuş məhsul, görülmüş iş, göstərilmiş xidmət üzrə;
• maya dəyərinə daxil edilməsi üzrə;
• texnoloji prosesə münasibət üzrə;
• kalkulyasiya obyekti üzrə.
Metodik göstərişdə kommunal mehmanxanasının kalkulyasiya
obyektinin bir sahəsi - bir çarpayının qiyməti təyin edilmişdir. Bu göstərici
digər mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlarda istifadə edilir.
Metodik göstərişdə mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kal-
kulyasiyası, iki bölmədən ibarət olub natural göstəricini və mehmanxana
xidmətinin tam maya dəyərini özündə əks etdirir. Mehmanxananın
kalkulyasiya hesablamasının natural göstəriciləri arasında ümumi yer sayı:
ümumi yararlı, o cümlədən icarəyə verilən sahə; yaşayış sahəsi; gündəlik -
çarpayının ümumi miqdarı göstərilir.
Həmin göstəricilər arasında maya dəyərinin hesablanmasında axırıncı
göstərici - aşağıdakı kimi [S^_J hesablanan gündəlik - çarpayı göstəricisi
daha çox iştirak edir.
S^_^. = Y x g ü n
Burada Y - yerin ümumi miqdarı;
Gün - hesabat döründəki günlərin sayı.
Mehmanxana xidmətinin tam maya dəyərini (dəyər göstəricisini)
hesablayan zaman bir kalkulyasiya obyektinə, yəni gündəlik çarpayıya aid
edilən xərcləri bölüşdürmədən, yaxud qruplaşdırmadan hesabat kal-
kulyasiyasına aid edilən bütün xərcləri toplamaq lazımdır.
Natural və digər göstəriciləri müəyyən etdikdən sonra mehmanxana
xidmətinin maya dəyərini hesablamaq çox asan olur. Sözügedən
göstəricilərin müqayisəli məlumatları bir çarpayının gündəlik tələb olunan
maya dəyərini əks etdirir.
Məsələn, fərz edək ki, mehmanxana 450 yerlik avadanlıqla təchiz
edilmiş, onlarda ancaq hesabat dövründə 430 yerə qonaq qəbul edilmişdir.
Qonaqların hamıs/ hesabat dövrü ərzində 92 günə bərabər olan mehmanxana
xidmətindən istifadə etmişlər. Bu dövrdə çəkilən xərclər aşağıdakılardan
ibarətdir:
o əməyin ödənişi və sosial sığortaya ayırmalara - 2200 min manat;
o elektrik enerjisinə - 2200 min man, su təchizatına - 3400 min manat,
istilik xidmətinə - 5200 min manat ödəniş aparılmışdır;
® rabitə xidmətinə - 350 min manat;
236
• əmlakın sığortalanmasına 250 min manat;
• bina və ərazinin saxlanılmasına çəkilən xərclər - 1800 min manat;
• idarə aparatının saxlanmasına çəkilən xərclər - 1500 min manat.
• Mehmanxanada, kalkulyasuya obyekti kimi bir çarpayı günü
seçilmişdir.
Bütün istismar xərclərinin məbləği 22400 min manat (2200 + 5500 +
2200 + 3400 + 5200 + 350 + 250 +1800 + 1500) təşkil etmişdir.
Gün - çarpayının ümumi miqdarı 41400 (450yer x 92) bərabər olmuşdur.
Əldə edilən məlumatlardan istifadə edərək gün ərzində bir çarpayının
maya dəyəri 541 manat (22400 min manat: 41400 gün çarpayı] olmuşdur.
Göründüyü kimi, təklif edilən kalkulyasiya metodu olduqca sadədir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mehmanxananı MKT müəssisəsi hesab
etmək olmaz. 0, yaşama üzrə xidmətdən başqa digər xidmətlərin
göstərilməsini də yerinə yetirir. Metodik göstərişdə "L3mks" və "birinci
kateqoriyalı" nömrələrin saxlanmasına çəkilən xərclər müxtəlif olduğundan,
digər nömrələrdə yaşayışın maya dəyərini müəyyən etmək üçün ümumi
hesablama qaydası təqdim edilir. Bununla əlaqədar olaraq mehmanxanada
maya dəyərinin hesablanmasında bir deyil, bir neçə kalkulyasiya obyekti:
mehmanxananın göstərdiyi xidmət növündən asılı olaraq müəyyən
kateqoriyalı nömrələrdə gündəlik - çarpayı və ona bənzər xidmətlər növünü
götürməli və tələb edilən işi yerinə yetirməlidir. Hər iki halda baş vermiş
xərclərin kalkulyasiya obyektləri arasında bölüşdürülməsi tələb
olunduğundan maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsini mürəkkəbləşdirir.
Məsələn, mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilat, kalkulya-
siyaetmənin sifariş metodundan istifadə edilməsini seçərsə, belə halda
mühasibat uçotunda bitməmiş istehsal qalığı yarana bilər. Bu cür halda
sifarişin qəbulu və onun yerinə yetirilməsinə düşən birbaşa xərclərin
səviyyəsini, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış göstəricini tətbiq etməklə
bölüşdürmək lazımdır.
Metodik göstərişdə xərclərin mehmanxana və otellərdə də istifadə
edilə bilən MKT - müəssisələri üçün maya dəyəri kalkulyasiyasmın bir neçə
obyektlər arasında bölüşdürülməsi qaydası təsvir edilmişdir.
Xərclərin baş verdiyi mərhələnin başlanğıcında onların iqtisadi
məzmunundan asılı olaraq beş əsas element üzrə qruplaşdırılması aparılıb.
Bu qruplar aşağıdakılardan ibarətdir:
• material məsrəfləri (qa3n:arılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla];
• əmək ödənişinə çəkilən məsrəflər;
• sosial sığortaya ayırmalar;
237
• torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin), (mənzil fondundan
başqa) amortizasiyası;
• sair məsrəflər.
Sözügedən elementlər üzrə məsrəflərin qruplaşması kommersiya
təşkilatları üçün 7 №-li 'Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" Milli
Mühasibat Uçotu Standartında geniş açıqlanmışdır.
Növbəti mərhələ - bir, yaxud bir neçə elementi birləşdirən məsrəf
maddələri üzrə xərclər qrupunu özündə əks etdirir. Məsrəf maddələri
mehmanxana təsərrüfatına malik olan təşkilatlar üçün metodik göstərişdə
müəyyən edilməmiş, lakin yuxanda göstərilən standartda isə onların
müstəqil olaraq təyin edilməsi tövsiyə edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq
bütün məsrəflər iki: əsas və əlavə xərclərə bölünür. Birinci, bilavasitə xidmət
göstərmək, ikinci isə - ayrı-ayrı bölmə, yaxud təşkilatlara xidmət göstərilməsi
və onların ümumilikdə idarəedilməsi ilə əlaqədar olan xərcləri özündə
formalaşdırır. Ümumilikdə götürdükdə məsrəflər birbaşa (müstəqim) və
dolayı (qeyri-müstəqim) məsrəflərə bölünür.
Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların birbaşa (müstəqim)
məsrəflərinə bilavasitə xidmək göstərməklə bağlı olan və maya dəyərinə
daxil edilən xərclər: əməyin ödənişi, ondan hesablanan ayırmalar, material
dəyərlilərinin dəyəri və konkret kalkulyasiya obyekti ilə bağlı olan (məsələn,
mehmanxanada yaşayanlara göstərilən xidmət üzrə) xərclər daxildir. Birbaşa
(müstəqim) məsrəflər haqda informasiyalar 202 "İstehsalat məsrəfləri"
hesabında ümumiləşdirilir. Onlara subhesab, yaxud xidmət növləri (yaxud
digər kalkulyasiya obyektləri) üzrə analitik hesab açıla bilər.
Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda dolayı
(qeyri-müstəqim) xərclərin tərkibinə (bir neçə xidmət növü göstərən və
onların maya dəyərinə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış əmsala müvafiq
xüsusi hesablaşmanın köməyi ilə daxil edilən) maşın və avadanlıqların
saxlanması üzrə xərclər, isitmə, işıqlandırma və binaların saxlanması xərcləri
daxildir. Təşkilat bu cür xərclərin uçotu üçün birbaşa xərclərə (müstəqim
xərclərə), məsələn, gəlirə (saüşa), maya dəyərini formalaşdıran birbaşa
məsrəflərə (müstəqim xərclərə), yaxud müvafiq uçot obyekti üzrə məsrəflərə
daxil edilən işçilərə əmək ödənişi məbləğinə mütənasib olaraq
bölüşdürməyə şərait yaradan 202/10 "Ümumistehsalat məsrəfləri"
subhesabmdan istifadə edir.
Qaimə xərcləri (qeyri-müstəqim xərclər) bilavasitə fəalİ3^ətin əsas
növləri ilə bağlı deyil, onlara 721 "İnzibati xərclər” hesabında əks etdirilən
inzibati xərclər: inzibati - idarə xərcləri; rabitə; poçt və teleqraf xidməti ilə
əlaqədar olan xərclər; təchizat şöbəsi və anbarların saxlanması xərcləri;
məsləhət və informasiya xidmətlərinin ödənilməsi ilə bağlı
238
olan xərclər; kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanmasına ödənişlər;
nümayəndəlik xərcləri,vergilər, rüsumlar və qanunvericiliklə təyin edilən
ödənişlər və ayırmalar aid edilir.
Təşkilat, qaimə xərclərinin (qeyri-müstəqim xərclərinin)
bölüşdürülməsilə bağlı məsrəfləri müstəqil həll edir. Əlbəttə onlan - şərti
xərclər kimi birbaşa baş verən anda 601 "Satış'' hesabına silmək olar. Bu cür
halda maya dəyəri özündə, ancaq birbaşa (müstəqim) və dolayı
(qeyri-müstəqim) xərcləri əks etdirməlidir. Bununla birlikdə mehmanxana
biznesini həyata keçirən təşkilat üçün göstərilən xidmətin tam maya
dəyərinin müəyyən edilməsi hallarında qaimə (qe50‘i-müstəqim) xərclərinin
də hesablamaya daxil edilməsi məqsədəuyğun olar. Bu metod birinciyə
nisbətən daha mürəkkəbdir. Ancaq sözügedən metod (müstəqim) əsas və
qaimə (qeyri-müstəqim) xərcləri nəzərə alınmaqla mehmanxana xidmətinin
hər bir növü haqqında dəqiq informasiya əldə etməyə şərait yaradır. Hər bir
xidmət növü üzrə maliyyə nəticəsini təhlil etməklə hansı gəlirin alınmasını
və bu və ya digər mehmanxana xidmətinin göstərilməsinin müəssisə üçün
qazandı olmasını müəyyən etmək olar. Məsrəflərin uçotu və
bölüşdürülməsinin bütün metodları il ərzində uçot siyasəti tərəfindən qəbul
edilən element kimi heç bir düzəliş aparılmadan təşkilat tərəfindən tətbiq
edilir.
Öz xərclərinin maya dəyərinin kalkulyasiya obyektləri arasında
bölüşdürülməsinin bütün metodları biznes fəaliyyəti göstərən hər bir
mehmanxananın öz səlahiyyətində saxlanılır.
Göründüyü kimi, mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kalkul-
yasiyası -■ çox mürəkkəb prosesdir. Bu baxımdan onun hesablanıb müəyyən
edilməsində kompyuter texnikasından istifadə, həmin prosesi xeyli
sadələşdirə və yüngülləşdirə bilər.
4.6. MÜHASİBAT UÇOTUNUN AVTOMATLAŞDIRILMASI
Hal-hazırda avtomatlaşdırma, istənilən müasir mehmanxananın
ayrılmaz hissəsi hesab edilir. Mehmanxana biznesində yeni informasiya
texnologiyasının tətbiqi, eyni vaxtda işçi heyətini ixtisar etməklə xidmətin
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına xeyli şərait yaradır.
Mehmanxananın kompyuterləşməsini iki əsas istiqamətə bölmək olar:
1) planetin istənilən nöqtəsindən mehmanxanada daima və tez yer
saxlamaq funksiyasını həyata keçirmək üçün universal və xüsusi təyinatlı
dünya milli kompyuter şəbəkəsi vasitəsilə mehmanxanaya qoşulmaq;
2) mehmanxananın idarəolunması üzrə əməktutumlu texnoloji
üsullan 239
(planlaşma, uçot, nəzarət üsulları) avtomatlaşdırmaq, eləcə də həyat
təminatlı və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dair texnoloji üsulları
avtomatlaşdırmaq.
Beləliklə, mehmanxananın idarəetmə sistemini avtomatlaşdırmaq
üçün qlobal beynəlxalq kompyuterləşmənin imkanlarından istifadə etməklə
yanaşı mehmanxanada, daxili kompyuterləşmə sistemi tətbiq edilir.
Mehmanxana üçün müasir kompyuter sistemini işləyib hazırlayanlar,
istənilən mehmanxananın tələbatını təmin etmək üçün öz proqram
məhsullarını, onların fəalİ3^ətinə uyğunlaşdıra bilər. Bu sistemlər bazarında
planlaşma, uçot və nəzarət proseslərinin texnoloji xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla bu və 5^ digər mehmanxana üçün ödəməli olan variant seçə bilər.
Mehmanxana xidmətinin xüsusİ30^ətindən asılı olaraq, o, bir sıra
xüsusiyyətlər sistemini özündə əks etdirir. Bu xüsusiyyətlər, onda yerinə
yetirilən işlər, maliyyə informasiyalarının toplanması baxımdan deyil, real
pul əldə edilməsi üzərində nəzarətin aparılması tələb olunduğundan
(mehmanxana sistemi nəzarət-kassa maşınları ilə işlədiyindən) yüksək
səvİ3^ədə inamlı formada qurulması ilə əlaqədardır.
Bir çox başqa proqramlardan (məsələn, ənənəvi mühasibat) fərqli
olaraq mehmanxana sistemi, bütün gün ərzində və real vaxtda işlədiyindən
(bu hal qonaqların göstərilən gün və vaxtda mehmanxanaya gəlmələri,
xidmətə görə ödəniş aparmaqları, mehmanxanadan getmələri, gedən zaman
ödənişdən qalan məbləğin kassaya ödəmələri, yaxud kassadan almaları ilə
əlaqədar olduğundan), obyektin cari vəziyyətini əks etdirməlidir.
Sözügedən sistem, görülən işin texnologiyasında uzunmüddətli
boşdayanmaya yol vermir. Mehmanxananın baza sisteminin pozulması
hallarında, onun hər hansı arxiv tərəfindən verilmiş arayış vasitəsilə
düzəltmək olmaz. Bundan başqa, bu sistem təsiredici qüvvəyə malik olmalı
və öz tərkibində mühasibat moduluna, yaxud mühasibatlıqda geniş istifadə
edilən proqrama uyğunlaşdırılmalıdır.
Sözügedən tələblər Azərbaycanın "Hilton" otelində göstərilən
mehmanxana xidmətinin avtomatlaşdırılması sistemində özünü
doğrultmuşdur. Bu oteldə operativ, mali)^ə və mühasibat uçotunun
avtomatlaşdırılması üçün qarşıya qoyulan bütün proseslər özünü
doğrultmuşdur. "Hilton" otelində həmin sistemin əsas təyinatı
aşağıdakılardan ibarətdir:
• otelin xidmət işlərinin avtomatlaşdırılması;
• müştərilərə xidmətin keyfiyyəti və sürətini yüksəltmək;
• nömrə fondunun idarəedilməsinin operativliyini yüksəltmək;
• qonaqlarla hesablaşmanı avtomatlaşdırmaq;
• mühasibat, vergi və operativ uçotu vahid sistem üzrə aparmaq;
• otelin fəaliyyəti üzrə analitik informasiyaları formalaşdırmaq və
mühafizə etmək;
240
• bir neçə hüquqi şəxs və korpus üzrə uçot əməliyyatlarının
aparılmasını təmin etmək.
Qeyd edək ki, "Hilton" otelinin proqramı çox sadə və rahat internet
quruluşuna malikdir. Onun sıx quruluşu, avtomatlaşdırmanı mehmanxana
biznesinin nəzərdə tutulan bütün proseslərinə uyğunlaşdırmağa şərait
yaradır. Məhz bu sistemin bütün imkanları "Hilton" otelində korpus,
mərtəbə və nömrələrin təqdim etdiyi mehmanxana fondunun istismarı
prosesini avtomatlaşdırmağa şərait yaradır. Hər bir nömrə üçün yer say-
larının miqdarı, eləcə də onların xarakteristikasını özündə əks etdirən dəst
təqdim edilir. Bundan başqa, "Hilton" otel proqramının köməyilə, fəaliyyət
göstərmək nəticəsində otelin fərdi "Şahmat" əhval-ruhiyyəsi istiqamətində
hərəkətinə (əsas görünüş yerindən nömrələrin "tam dolmasına",
"bronlaşdırılmasma", "nömrədən getməsinə" və i.a.), nömrənin
bronlaşdırılmasına, yerin bronla alınmasına, qonağın fərdi əhval - ruhiyyəsi
nəzərə alınmaqla qruplaşdırılmış bronlaşdırmanın aparılmasına, qonağın
yerləşdirilməsinə, yaşamaq gününün uzadılmasına, müştərinin nömrədən
nömrəyə keçirilməsinə, yaşayış üçün hesabnamənin yazılmasına nəzarət
etmək üçün inzibatçının iş yerinin avtomatlaşdırılmasının yaradılmasına
önəmli istiqamətlər açılır.
"Şahmat" formasında qurulan nəzarət, rəsmiyyətə salınan sənədlərin
(bronlaşmanın, yerləşdirilmənin və i.a.) jurnalda yazılmasını, qo5mlan hədlər
dairəsində nömrələrin [mərtəbələrin, korpusun, vaxtından əwəl getmənin,
boş yerlərin] seçilməsini təmin edir. Burada lövhədə xüsusi gözlüklərin
ayrılması, inzibatçı üçün zəruri informasiyaların alınmasını təmin edən
pəncərəni xatırladır və ondan otelin fəaliyyətində geniş istifadə edilir.
Proqramın imkanlarının, seçilən zənglərin dəyişilməsi vasitəsilə təyin
edilməsi nömrələrin vəzi}^ətini təyin etməyə şərait yaradır. Məsələn,
qonağın getməsi zamanı, nömrəyə avtomatik olaraq "çirklidir" statusu verilir
və 0, şahmat formasında açılmış nəzarət lövhəsində qırmızı rənglə təsvir
edilir, orada aparılan Ştrixovka (cizgilənmə) nömrədə təmizlənmənin
aparılmasını, nömrənin tam təmirli olması (istifadəyə yararlığı] yaşıl rənglə
qeyd edilir. Nəticədə təmizlənmənin aparıldığı tarixə işin tam qurtarması
haqda hesabat formalaşır.
"Hilton" otelində proqramın əsas üstünlükləri onun əlavə
məlumatlarının elektron dalğaları: tarif şəbəkə bazası, tariflər, güzəştlər,
mövsümi təkliflər, təşkilatın uçot siyasətinin parametrləri; mühasibat uçotu
hesablarının qurulması; ticarət avadanlıqlarının qoşulması; uzadılmış
informasiya bazasına (UİB] uyğun işlər; məlumatların digər nümunəvi "ICs"
sistemi və i.a. vasitəsilə təqdim etməkdən ibarətdir. Müştərinin
mehmanxanadan getməsi,
241
hesabnamə, kredit və yaxud bank kartı; nağdsız (ödəmə tapşırığının köməyi
ilə); nağd (kassa mədaxil orderi) hesablaşma əsasında mümkündür.
Kassa mədaxil orderinin yazılması mühasibat köçürmələrinin
(yazılışlarının) formalaşmasının avtomatlaşdırılmasına gətirib çıxarır.
"Hilton" otelində proqramın ən üstün xüsusiyyəti - otelin müxtəlif
detallaşdırılmış (ətraflı işlənmiş) aşağıdakı işi haqda informasiyaları
açıqlayan çoxsaylı hesabatları formalaşdırmaqdan ibarətdir.
• nömrələr fondu üzrə - nömrələrin vəziyyəti, nömrələr fondunun
yüklənməsi, nömrələrin və yerlərin təmizlənməsinin vəziyyəti və i.a.;
• nömrələrin bronlaşdırılması və yerləşdirilməsi üzrə - yerləşdirmə,
mehmanxanadan gedən müştərinin yaşayış və digər fəaliyyət tarixi;
• qonaq və digər kontragentlərlə qarşılıqlı hesablaşma üzrə - borcun
hesablanması və ödənilməsi, pul vəsaitinin hərəkəti.
"Hilton” otelinin nümunəvi konfiqurasiya sistemi, otelin fəaliyyəti
üzrə həm analitik həm də maliyyə hesabatını özündə birləşdirir.
Məsələn, "Gəlir haqda hesabaf'ın köməyi ilə yüklənmə (təmin edilmə)
üzrə faiz nəzərə alınmaqla nömrələrin satışından əldə edilən gəlirin səvi}^- si
haqda məlumat əldə etmək olar.
Agent müqaviləsi üzrə hesablaşma daxil edilməklə mehmanxana
xidmətinə görə müştərinin ödənişinin vəziy3^ti haqda informasiya "Qonağın
daxil olma tarixi" haqda hesabatın köməyi ilə əldə edilir. Bronlaşdınlan dövr
nəzərə alınmaqla bronlaşdırılmış nömrələrin miqdarı haqda operativ
məlumatlar "Bronlaşma haqda hesabaf'da toplanır. Müştərilərin sayı daha
çox artan yay və bayram günlərində sözügedən informasiyaya tələbat
xüsusilə zəruri sayılır.
Mehmanxana xidmətinin dövrü (vaxtı), nomenklaturası və dəyəri
haqda informasiyalara "kontragentlərə xidmət haqda" hesabat vasitəsilə
nəzarət edilir.
Bundan başqa, "Hilton" oteli sistemində rahatlıq nəzərə alınmaqla hər
nömrənin gəlirliyinin hesablanmasına imkan yaradan mali}^ə hesabatını
formalaşdırmaq olar.
Nümunəvi cədvəl formalı hesabatdan başqa, "Hilton" otelinin
proqramında bu və 3^ digər, məsələn, nömrə fondunun yüklənməsi haqda
informasiyanın əyani təqdim edilməsinə şərait yaradan cədvəl formasında,
hesabatın yaradılmasına hərtərəfli imkan yaranır.
Beləliklə, "Hilton" otelinin sözü gedən proqramı mehmanxana
biznesində istifadə ediləsi, mühasibat hesabatını da daxil etməklə,
fəaliyyətin tam mənzərəsi haqda geniş məlumatların alınmasını təmin etmək
üçün nəinki operativ hesabatın həm də planlaşmanın əsası olan statistika
hesabatının formalaşmasına da geniş yollar açır. 242
BOLMƏ 5
TƏHSİL XİDMƏTİNİN
MÜHASİBAT UÇOTU
5.1. TƏHSİL XlDMƏTINİN MAHİYYƏTİ
Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı müasir dövrdə hər bir ölkənin
iqtisadiyyatının dinamik inkişafı, onun uğurlu gələcəyi, inkişaf etmiş ölkələr
sırasına daxil olması həmin ölkədə təhsil səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Bu
cəhətdən ölkənin malik olduğu təbii sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici
qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsi təhsil qarşısında duran müstəsna
əhəmiyyətli vəzifədir.
Təhsil hüququ Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının ən başlıca və
qaçılmaz hüququdur. Təhsil fəaliyyətinin qanunvericiliklə tənzimlənməsi 19
iyun 2009-cu ildə "Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu"
əsasında həyata keçirilir.
Dövlət təhsil sistemi millətin intellektual, elmi-texniki və mədəni
potensialının təkrar istehsalı və sürətləndirilməsi ; ölkə iqtisadiyyatı üçün
ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması; əhalinin təhsil səviyyəsinin
yüksəldilməsi; informasiya cəmiyyətinin şərtlərinə adaptasiya qabiliyyətinə
malik olan şəxslərin harmonik inkişafı üzrə vəzifələri yerinə yetirir (cədvəl
5.1).
Cədvəl 5.1
Azərbaycan Respublikası üzrə əhalinin təhsil səviyyəsi'
Təhsil səvİ3^əsi 15 yaş və yuxan yaşlı əhalinin hər 1000
nəfərinə 2001 2006 2009 2010 2011 2012
Ali və orta (tam və ümumi təhsili olan 15 və yuxan yaşlı bütün əhali
939 946 964 966 968 969 0 cümlədən: Ali
108 118 122 123 124 125
Orta ixtisas 114 93 85 85 85 85
Tam orta 572 601 624 626 628 629 Ümumi orta 145 134 133 132 131 130
Təhsil ilk növbədə cəmiyyətin fəaliyyət göstərməsinin sosial sahəsinə
aiddir. Buna görə də tarixən təhsil, cəmiyyətin gəlirləri hesabına formalaşan
xalis məsrəf yaradan sahə kimi xarakterizə olunur.
Təhsil sahəsinin tanınmasında yalnız sosial effektivlik ön planda ol
* - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik göstərici
ləri. Bakı, 2012, səh. 207.
244
maqla, iqtisadi münasibətlərdə onun tam şəkildə qiymətləndirilməsi fikri
geniş yayılmışdın Bu, çox sadə dünyagörüşü olmaqla, eyni zamanda,
dövlətin fəaliyyətində təhsilin əhəmiyyətinin əks etdirilməsindən çox
uzaqdır. Müasir praktika təhsilin iqtisadi effektivliyini əyani şəkildə nümayiş
etdirir.
Bazar münasibətində iqtisad elmləri üzrə təhsil, xüsusən də ali təhsil
insan kapitalına investisiya qoyuluşu deməkdir. Belə investisiyalar həm
cəmiyyət üzrə bütövlükdə , həm də bilavasitə təhsil alanlar üçün təkcə sosial
mənada deyil, həm də iqtisadi cəhətdən effektli sayılır.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil haqqında 2009-cu ildə qəbul etdiyi
Qanundan görünür ki, həm pullu, həm də dövlət büdcəsi hesabına təhsil, biri
digəri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilir. Hazırda "Təhsil "termini mahiyyət
etibarilə çox geniş əhəmiyyətə malik olmlaqla onun məcmuu təhsil
münasibətləri kimi başa düşülür. Daha konkret desək, hər bir vətəndaş
qeyri-maddi rifah halının xüsusi qrupunu - bilik, bacarıq, vərdiş və i.a
mənimsəmək yolu ilə özünün xüsusi ehtiyaclarını ödəyir. Belə bir halda
təhsil xidməti dedikdə, bütün təhsil faəliyyəti - bir hissəsi sosial təhsil
xidmətləri [pulsuzdur] və digər hissəsi əvəzi ödənilən təhsil xidmətləri başa
düşülür. Təqdim etdiyimiz dərs vəsaitində biz, "təhsil xidməti" termininin
şərhinə üstünlük vermişik. Bir sıra nəşrlərdə isə, xüsusən də mühasibat
uçotunda "pullu təhsil sistemi" termininə istinad edilir.
"Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu" pullu əsasla
təhsilin müxtəlif formalarını nəzərdə tutan normalarını müəyyənləşdirir.
Burada, ali və orta peşə ixtisas təhsili verən dövlət təhsil
müəssisələrində dövlət vəsaiti hesabına maliyyələşmə ilə yanaşı fiziki və
hüquqi şəxslərlə müqavilə əsasında pullu təhsil də nəzərdə tutulur. Bu halda
söhbət dövlət təhsil standartları hüdudunda pullu əsaslarla təhsil almaqdan
gedir [cədvəl 5.2).
Maraqlı haldır ki, 2001-2002-ci illə müqayisədə respublika üzrə dövlət
və qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinin sayı 47-dən 51-ə, onlarda təhsil alan
tələbələrin sayı isə 119,7 mindən 143, 1 min nəfərə çatmışdır. Əhalinin hər on
min nəfəri hesabilə tələbələrin sayı 147 nəfərdən 155 nəfərə çatmış, başqa
sözlə, 8 nəfər artmışdır. Müqayisə edilən dövr ərzində magistratura
qəbulunda da artım müşahidə olunmuşdur. [1400 nəfər).
Konkret olaraq qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinin sayında
2011-2012-ci illərdə 2001-2012-ci illə müqayisədə azalma müşahidə
olunmuşdur.
Müxtəlif səbəblər üzündən 3 ali məktəb fəaliyyətini dayandırmışdır
[cədvəl 5.3).
------ 245 ——
Cədvəl 5.2
Dövlət və qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələri
(təhsil ilinin əvvəlinə)'
Göstəricilər
İllər
2000 2005 2009 2010 2011
2001 2006 2010 2011 2012
Ali təhsil müəssisələrinin sayı 47 47 53 51 51
Onlarda tələbələrin sayı cəmi, min nəfər 119,7 129,9 139,2 140,2 143,1
0 cümlədən təhsilalma formaları üzrə; 96,2 97,0 110,2 112,9 116,1 Əyani 23,5 32,9 29,0 27,3 27,0 Qiyabi
Əhalinin 10000 nəfəri hesabilə tələbələrin sayı 147 152 155 154 155
Ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan tələbələrin sayı: Bakalavriata cəmi, min nəfər 26,4 28,7 29,8 29,9 31,2
O cümlədən təhsilalma formaları üzrə: 22,5 24,3 26,1 26,4 27,5 Əyani 3,9 4,4 3,7 3,5 3,7 Qiyabi
Magistratura, cəmi min nəfər 2,8 3,2 3,9 3,7 4,2
O cümlədən təhsilalma formaları üzrə Əyani 2,8 2,3 2,9 2,7 3,1 Qiyabi - 0,9 1,0 1.0 1.1
Diplom alanlar: 24,5 32,5 34,6 31,1 30,8
Bakalavr, cəmi 22,6 28,5 32,0 28,3 27,4
Magistr, cəmi 1,9 4,0 2,6 2,8 3,4
Universitetlərin sayının azalması öz təsirini tələbələrin ümumi sayında
da göstərmişdir. Müqayisə edilən dövr ərzində bu göstərici 28,7 mindən 19,6
minə enmiş, başqa sözlə, 9,1 min nəfər azalmışdır. Magistraturada heç bir
dəyişiklik müşahidə olunmamış, konkret surətdə 400 rəqəmi dəyişilməz
qalmışdır.
*. 2) Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi
göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 242
Azərbaycanın Statistik
246
Cədvəl 5.3
Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələri
(tədris ilinin əvvəlinə)*
Göstəricilər İllər
2000- 2005- 2009- 2010- 2011-
2001 2006 2010 2011 2012
Qeyri-dövlət müəssisələrinin sayı 18 15 16 15 15
Onlarda tələbələrin sayı 1000 nəfər 28,7 23,9 21,3 19,7 19,6 O cümlədən təhsilalma formaları üzrə: Əyani 21,5 16,5 17,7 16,7 17,0 Qiyabi 7,2 7.4 3,6 3,0 2,6
Əhalinin 10000 nəfəri hesabilə tələbələrin sayı
35 28
24 22 21
Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan tələbələrin sayı Bakalavriat cəmi 1000 nəfər
5.9 5.4 3.2 3.2 4.2 0 cümlədən, təhsilalma formaları üzrə Əyani 4,9 4,7 3,1 3.1 4.1 Qiyabi 1,0 0.7 0,1 0,1 0.1
Magistratura -cəmi 1000 nəfər 0,4 0,1 0,3 0.4 0.4
0 cümlədən, təhsilalma formaları üzrə Əyani 0.4 0,1 0,3 0.4 0.4 Qiyabi - 0,0 - 0,0 0,0
Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrini bitirən mütəxəssislərin ümumi sayından təhsilin səvi)^'əsi üzrə diplom alanlar, cəmi 1000 nəfər O cümlədən
4,9 4,7 8,4 4,7 4.7
Bakalavr-cəmi 1000 nəfər 4.8 4,5 8,2 4.6 4,5 Magistr - cəmi 1000 nəfər
0,1 0.2 0.2 0.1 0,2
Son 10 il ərzində əhalinin təhsil səviyyəsində də artım nəzərə çarpır.
Müqayisə apardığımız dövrdə 15 və yuxarı yaşlı əhalinin hər 1000 nəfəri
hesabilə ali və orta təhsili olan əhalinin ümumi sayı 30 nəfər, o cümlədən ali
təhsillilər - 17 nəfər, tam orta təhsillilər - 57 nəfər artmış, əksinə orta ixtisas
təhsillilər - 29 nəfər və ümumi orta təhsillilər isə -15 nəfər azalmışdır. 15 və
daha yuxarı yaşlı əhalinin böyük əksəriyyəti tam ali təhsilə
* - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik
göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 244
247
daha çox önəm vermişdin Dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində
professor -müəllim heyətinin tərkibindəki dəyişikliklərlə bağlı daha bir
cədvəli nəzərinizə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik [cədvəl 5.4).
Cədvəldən görünür ki, 2000 - 2001-ci illərlə müqayisədə 2011-2012- ci
illərdə dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində professor- müəllim
heyətinin ümumi sayı 12484 nəfərdən 14650 nəfərə çatmış, konkret olaraq
1166 nəfər çoxalmışdır. Elmlər doktorlarının sa)nnda artım - 73 nəfər, fəlsəfə
doktorlarında azalma - 85 nəfər, professor adı alanlarda azalma - 71 nəfər,
dosent adı alanlarda isə azalma - 246 nəfər təşkil etmişdir. Maraqlı bir faktı
qeyd etmək istərdik ki, müqayisə aparılan dövrlərdə ali təhsil
müəssisələrinin professor-müəllim heyətinin tərkibində qadınların sayı 2050
nəfər artaraq 5033-dən 7083-ə çatmışdır [artım 2050 nəfər).
Pullu təhsil sahəsinin genişləndirilməsi [xüsusən də dövlət ali
məktəblərində) yaxın illərdə ən prioritet vəzifələrdən biri kimi qarşıda
durur. Aydın məsələdir ki, mövcud təhsil müəssisələri bazasında pullu
təhsilin genişləndirilməsinin həmin müəssisələrin maliyyə resurslarının
möhkəmləndirilməsində, belə bir innnovasiyah təhsil formasının stimullaş-
dırılmasında müsbət rolu danılmazdır.
Cədvəl 5.4
Dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində
professor-müəllim heyəti (tədris ilinin əvvəlinə, nəfər)*
İllər
2000- 2001
2005- 2006
2009- 2010 2010-
2011 2011- 2012
Professor - müəllim heyətinin sayı [əsas heyət, cəmi)
12484 14352 14933 14919 14650
Onlardan: elmi dərəcəsi olanlar: Elmlər doktoru: Fəlsəfə doktoru:
1170 5954
1249 5878
1240 6427
1243 5695
1243 5869
Elmi adı olanlar: Professor Dosent
1402 4416
1174 4050
1288 4465
1267 4280
1331 4170
Ali təhsil müəssisələrində professor — müəllim heyətinin tərkibində qadınların sayı
5033 6200 6988 6886 70&3
*. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik
göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 248
248
Hazırda Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi son illərdə
islahatların fəal surətdə davam etdirilməsi ərəfəsindədir. Bu prosesin
fəallaşdınl- masında respublika ali məktəblərinin, bəzilərinin, xüsusən də
Azərbaycan Dövlət iqtisad Universitetinin Baloniya bəyannaməsinə
qoşulması çox mühüm rol oynayır. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin
yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri təhsil xidmətlərini təcəssüm etdirən
müəssisələrdə mühasibat uçotu və hesabatın təşkilinə obyektiv təsir göstərir.
5.2. TƏHSIL XIDMƏTI GÖSTƏRİLMƏSİNİN
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Dərs vəsaitinin xidmət sahəsinin qeyd olunan beşinci fəslində ümumi
cəhətlərdən başqa, təhsil sahəsinin xidmət növlərindən kökündən fərqlənən
digər xüsusiyyətləri də mövcuddur.
• Təhsil xidməti göstərmənin strukturunda intellektual xərclərin çox
böyük çəkiyə malik olması ilə xarakterizə olunur. Bundan başqa, təhsil
xidmətinin dəyəri təhsil prosesində müasir yüksək texnoloji və çox baha başa
gələn vasitələrin (multimediya avadanlıqları, İnternet resurslarından istifadə,
laboratoriya avadanlıqları və i.a) tətbiqi səviyyəsindən asılıdır.
• Təhsil xidmətlərinin demək olar ki, hamısı mövsümilik xüsusiyyəti
ilə seçilir. Belə bir vəziyyət tətil günlərinin nəzərdə tutulması ilə səciyyələnir.
• Təhsil xidməti icra müddətinin kifayət qədər davamlılığı ilə
xarakterizə olunur. Biliklər və praktik vərdişlər şəklində tədris və elmi
informasiyaların ötürülməsi prosesi müəyyən zaman kəsiyində baş verir.
• Təhsil xidməti zamanı verilən biliklər öz aktuallığını itirdikdə, onun
əhəmi3^əti kəskin şəkildə aşağı düşməyə meyil edir. Təhsil xidmətinin belə
bir xüsusiyyəti verilən biliklərin zaman keçdikcə genişləndirilməsi prosesinə
təkan verir.
• Təhsil xidmətinin keyfiyyəti iki amildən - göstərilmə mənbələrindən
və təhsil xidmətinin birbaşa istifadəçilərindən asılıdır. Başqa sözlə desək,
təhsil xidmətinin keyfiyyəti təkcə müəllim əməyinin keyfiyyətindən deyil,
eyni zamanda istifadəçilərin bacarığından, bu bacarığın reallaşması
dərəcəsindən, onun təhsil prosesinə subyektiv münasibətindən və nəhayət,
kommunikativ vərdişlərin inkişafı dərəcəsindən asılıdır,
• Təhsil xidməti onun göstərdiyi nəticələrin təxirə salınması ilə, başqa
sözlə, alınan təhsil xidmətinin keyfiyyətinin peşə fəaliyyətinin həyata
keçirilməsinə başlanılandan sonra gələcək dövrlərdə aşkara çıxması ilə
müəyyənləşdirilə bilər.
249
Bundan başqa, təhsil xidməti prosesinin təşkili zamanı təhsilin
keyfiyyətinə dövlət nəzarətinin mövcudluğu da nəzərə alınmalıdır. Belə
nəzarəti Respublika Təhsil Nazirliyi həyata keçirir. Azərbaycan
Respublikasında təhsil fəali)7yəti hökmən lisenziyalaşdınimalıdır. Lisenziya
almaq üçün aşağıdakı şərtlərə: tikintinin norma və qaydalara uyğunluğuna,
sanitariya və gigiyenik qaydaların gözlənilməsinə; təhsil alanların və
işçilərin sağlamlığına zəmanət verən şərtlərin mövcudluğuna: dövlət təhsil
standartlanmn tələbləri səviyyəsində tədris binalarının avadanlıqlarla və
tədris prosesinin kitabxana - informasiya resursları ilə təchizatına əməl
etmək çox vacibdir.
Son illərdə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin yaratdığı
komissiya təhsil müəssisələrinin dövlət akkreditasiyasını (vəkalətnamə- sini)
müntəzəm surətdə təşkil edir və daha sonra müəssisəyə dövlət ak-
kreditasiyası (vəkalətnaməsi) haqda şəhadətnamə verir. Akkreditasiya
(vəaklətnamə] müddətində əsas və əlavə təhsil proqramları üzrə təhsilin
mahiyyətinə və keyfiyyətinə kompleks qiymət verilir, tədris - metodik
təminatın dövlət təhsil standartlarına uyğunluğu araşdırılır, kitabxana
fondunun, tədris planları və proqramlarının mövcud vəziyyəti öyrənilir,
müstəqil işlərin yerinə yetirilməsi və s. məsələlər təhlil olunur.
Təhsil xidmətlərinin göstərilməsi prosesinə təhsil müəssisələrinin
təşkilati - hüquqi forması və onların fəalİ3^ətinin malİ3o^ələşməsi qaydası
əhəmİ5^ətli təsir göstərir.
Təhsil xidmətləri həm təhsil müəssisələri, həm elmi təşkilatlar, həm də
fərdi sahibkarlar tərəfindən göstərilə bilər. Azərbaycanda tədrisin təhsil
müəssisələri tərəfindən aparılması daha geniş yayılmışdır. Belə müəssisələr
hüquqi şəxs sayılır və bu zaman özlərinin fəaliyyətini dövlət, yaxud
qeyri-dövlət təhsil müəssisələri şəklində davam etdirə bilirlər.
Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin maliyyələşməsinin
başlıca mənbəyi müxtəlif səviyyədə büdcə vəsaiti hesab olunur. Son on ildə
büdcədənkənar vəsaitlərin də həcmi xeyli artmışdın
Azərbaycan Respublikasının 2013-cü il dövlət büdcəsi haqqında Aər-
baycan Respublikasının Qanununda təhsilə ümumilikdə 1,53 milyard manat,
0 cümlədən məktəbəqədər və ibtidai təhsilə 145,8 milyon manat ,natamam və
orta təhsilə 798, 8 milyon manat, internat və xüsusi məktəblərə - 53,1 milyon
manat, texniki peşə məktəbləri və liseylərə - 81,1 milyon manat, ali təhsilə -
57,2 milyon manat, təhsil sahəsində tətbiqi tədqiqatlara 5,8 milyon manat və
təhsil sahəsində digər xidmətlərə 388,7 milyon manat büdcə vəsa- tinin
ayrılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu rəqəmlər əvvəlki illərdəki rəqəmlərlə
müqayisədə kifayət qədər yüksəkdir.
Dövlətdən malij^ə almaq üçün ən mühüm şərt məzunların hazır
250
lanmasına verilən dövlət tapşırıqları hesab olunur. Dövlət sifarişi əsasında
təhsil müəssisələrinin maliyyələşmənin ölçüsü xüsusi normativlərlə
müəyyənləşdirilir. Bu zaman təhsil müəssisələrinin növləri, tipləri,
kateqoriyaları, qəbul edilənlərin sayı və digər göstəricilər əsas götürülür.
Dövlət təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin büdcə vəsaiti hesabına
maliyyələşməsi pullu təhsili qadağan etmir. Bununla əlaqədar olaraq büdcə
vəsaitləri ilə yanaşı digər maliyyələşmə mənbəyindən - büdcədənkənar
vəsaitdən, başqa sözlə, müstəqil nizamnamə fəaliyyətindən daxil olan
gəlirlərindən də istifadə olunur.
Təhsil müəssisələri üzrə qüvvədə olan qanunvericilik aktlarında
əhaliyə, müəssisələrə, təşkilatlara və s. orqanlara pullu təhsil xidməti
göstərmək və təhsil müəssisəsinə gəlir gətirə bilən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olmağa icazə verilir. Belə fəaliyyət təhsil prosesinin büdcədən
maliyyələşməyə əlavə mənbə kimi təminatına və onun-maddi texniki
bazasının yüksəldilməsinə ciddi təsir göstərir.
Büdcədənkənar əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsi təhsil müəssisələrinin
büdcədən maliyyəşləşmə normativlərinin azaldılmasına heç də təsir
göstərmir.
Dövlət təhsil müəssisələrinə büdcədənkənar vəsaitlər müxtəlif yollarla
daxil olur:
• Pullu təhsil xidmətlərinin göstərilməsi hesabına;
• Sponsorların, fiziki və hüquqi şəxslərn vəsaiti hesabına;
• Bina və avadanlıqların icarəyə verilməsindən daxil olan vəsaitlər
hesabına;
• İstehsal olunan malların, görülən işlərin, intellektual mülkiyyət
məhsullarının və qeyri-təhsil xidmətlərinin satışından daxil olan vəsaitlər
hesabına.
Dövlət təhsil müəssisələrinə büdcədənkənar vəsaitlərin cəlb olunması
praktikası daima genişlənir və həmin maliyyələşmənin həcmi demək olar ki,
hər il artır.
Dövlət təhsil müəssisələri özlüyündə büdcə təşkilatlarıdır. Müxtəlif
fəaliyyət növlərindən alınan gəlirlər vergi rüsumlan çıxıldıqdan sonra tam
həcmdə təhsil müəssisələrinin gəlirlər və xərclər smetasında qeydə alınır.
Büdcə təşkilatlan həmin vəsaitdən özlərinin nizamnamə fəaliyyətini həyata
keçirmək üçün tam həcmdə istifadə etmək hüququna malikdirlər.
Belə bir qayda pullu xidmətlərin və aparılan işlərin dəqiq siyahısının
hər bir təhsil müəssisəsinin nizamnaməsində verilməsi zərurətini diktə edir.
Bilavasitə nizamnamə, təhsil müəssisələrində sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə
xəzinədarlıq orqanlarında hesab açılmasına icazə verilməsinə şərait yaradır.
251
Mövcud qanunvericiliyə görə qeyri-təhsil müəssisələri malik olduqları
vəsaitləri aşağıdakı istiqamətlərə sərf edə bilərlər:
• İşçilərin əməkhaqqının ödənilməsinə;
• Ezamiyyə məqsədlərinə;
• Dövlət və bələdiyyə təşkilatları ilə bağlanılan müqavilələr üzrə
malların, iş və xidmətlərin ödənilməsinə;
• Dövlət, yaxud bələdiyyə təşkilatları ilə bağlanılan müqavilələr
sonradan təsdiq edilən smetaya uyğun olaraq malların, iş və xidmətlərin
ödənilməsinə və s.
Qeyri - dövlət təhsil müəssisələri üçün büdcədənkənar vəsaitin
alınmasının əsas mənbəyi təhsil fəaliyyəti hesab olunur.
Hər bir qeyri -■ dövlət təhsil müəssisəsi özünün öhdəliklərinə, yalnız
onun sərəncamında olan pul vəsaitlərinə görə cavabdehlik daşi3nr. Pul
vəsaitləri çatışmadıqda öhdəliklər üzrə alınmış subsidiyalara görə
məsulİ3o^ət əmlakın mülkiyyətçisi çıxış edir. Yuxarıda qeyd edilənlərə
əsasən qeyri - dövlət təhsil müəssisələrini aşağıdakı əsas əlamətlərə ayırmaq
olar:
• Təhsil prosesini həyata keçirən qeyri-kommeriya təşkilatı;
• O təşkilatı formada təsisçilər (mülkiyyətçilər) tərəfindən yaradılır;
• Qeyri -dövlət təhsil müəssisələri özünün öhdəliklərinə onun
sərəncamında olan pul vəsaitlərinə görə cavabdehlik daşıyır.
Qeyri -dövlət təhsil müəssisələrinin başlıca gəlirləri pullu təhsil
fəaliyyətinə sərf edilir. Qeyri -dövlət təhsil fəaliyyətində Qafqaz, Odlar
Yurdu, Qərb, Xəzər, Azərbaycan Universitetləri və s. çox fəal iştirak edir.
Təhsil sahəsində ən müasir meyillərdən biri təhsil müəssisələrinin
idarə olunması və mali}0^ələşməsinin bazar modellərinə uyğun
hərəkətindən ibarətdir. Artıq uzun illərdir ki, dövlət təhsil müəssisələrinin
bir qismi, məsələn, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
İdarəçilik Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası, Azərbaycan
Dövlət İqtisad Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət
Aqrar Universiteti, Azərbaycan Tibb Universiteti, M.V. Lomonosov adma
Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasının və Mülki Məcəllənin tələblərinə müvafiq
olaraq muxtariyyət statusu almışdır.
Muxtar təşkilat (qurum) dedikdə, Azərbaycan Respublikası tərəfindən
yaradılan qeyri-kommersiya təşkilatları və digər subyektlər başa
düşülməlidir. Belə təşkilatlar (qurumlar) müvafiq qanunvericilik aktları
çərçivəsində elm, təhsil, mədəniyyət, sosial müdafiə, əhalinin məşğulluğu,
bədən tərbiyəsi, idman, habelə digər sahələrdə faəliyyət göstərə bilmək
hüququna malikdir.
252 ------
Muxtar təhsil təşkilatı (qurumu] hüquqi şəxs hesab olunur və öz adından
əmlak və qeyri - əmlakı satın almaq hüququna malikdir. Belə təşkilatlar
məhkəmədə cavabdehlik daşımaq və istənilən hüquqi və fiziki şəxsi
məhkəməyə vermək hüququndan da istifadə edə bilər. Muxtar təhsil təşkilatı
ona təhkim olunan əmlaka məsulİ3^t daşi3nr. Bu zaman təsisçilərin ayırdığı
vəsait hesabına ona təhkim olunan, 3^xud satın alınan daşınmaz əmlak və
xüsusi qiymətə malik olan daşınan əmlak istisnalıq təşkil edir.
Muxtar müəssisə ona təhkim olunan əmlakdan müstəqil surətdə
istifadə etmək hüququna malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, muxtar
qurumlar müxtəlif mənbələrdən aldıqları əmlakın uçotunu ayrı-ayırlıqda
aparmalıdır.
Muxtar müəssisənin gəlirləri onun hesablaşma hesabına daxil olur və
həmin təşkilat hansı məqsəd üçün yaradılmışdırsa, gəlirlər də o məqsəd üçün
sərf olunmalıdır. Bu, muxtar təhsil təşkilatının gəlirlərinin dövlət büdcəsinin
gəlirləri kimi təsnifləşdirilə bilməsini təsdiq edir.
Hər il muxtar təhsil müəssisəsi özünün fəaliyyəti haqda, xüsusən də
ona təhkim edilən əmlakdan istifadə haqda hesabat tərtib etməlidir. Bu
hesabatda respublika Maliyyə Nazirlİ3dnin müəyyənləşdiridyi məlumatlara
da hökmən yer verilməlidir.
Muxtar təhsil müəssisəsinin yaradılması haqqında qərar əmək
kollektivinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilir və əmlaka mülkiyyət hüququ
fromasm- dan asılı olaraq müvafiq dövlət hakimiyyət orqanlan tərəfindən
təsdiq edilir.
Təhsil müəssisələrinin muxtariyyət statusuna keçmələrinə baxmayaraq
onların büdcədən maliyyələşmələri özlərinin malİ50^ə-təsərrüfat
müstəqilliyini artırmaq məqsədini güdür. Bu da özünü ilk növbədə
aşağıdakılarda göstərir:
• Muxtar təhsil müəssisəsi özünün istədi}^ qaydada əsas fəaliyyətinə
aid edilən işləri icra edə, xidmətlər göstərə, həm də fiziki və hüquqi şəxslər
üçün pullu xidmətlər yerinə yetirə bilər. Bu zaman qazanılan pul vəsaiti, əldə
olunan əmlak və s. onun sərəncamında saxlanılır.
• Büdcə təşkilatları isə özlərinin büdcədən maliyyələşən vəsaitlərindən
tam müstəqil şəkildə istifadə edirlər. Onlar kredit təşkilatlarında hesablaşma
və valyuta hesablan açmaq hüququna malikdirlər. Muxtar təhsil
müəssisələrində cari hesabların açılması qaydası kommersiya təşkilatlarında
olduğu kimidir.
• Muxtar təhsil müəssisəsinin rəhbərlərinə çox geniş hüquq və
səlahiyyətlər verilir. O, müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı bütün məsələləri
müstəqil surətdə həll etmək hüququna malikdir. Müəssisənin rəhbəri ştat
cədvəlini, təsərrüfat fəaliyyətinin planını, müəssisənin fəaliyyətinə dair daxili
sənədləri, illik mühasibat hesabatını təsdiq edir, bütün işçilər tərəfindən
icrası məc 253 ------
buri sa3nlan müxtəlif məzmunlu əmr və sərəncamları və s. imzala5^r.
Təhsil müəssisələri tərəfindən müxtəlif növ təhsil xidmətlərinin
göstərilməsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, təsərrüfat əməli50^atlarmm
mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasına müə3^ən təsir göstərir.
5.3. TƏHSİL XİDMƏTİNİN GÖSTƏRİLMƏSİNİN
SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ
Təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinin zəruri komponenti dedikdə,
təhsil proqramları, təhsil standartları, tədris proqramları, tədris planları,
alınan təhsilin səviyyəsinin təsdiqi haqqımda sənəd başa düşülür (şəkil 5.1).
Başqa sözlə desək, təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinə mərhələlərlə
hazırlıq (təhsilin nəzəri məsələlərindən başlayaraq) və onun praktik surətdə
reallaşdırılması əhəmi30^ətli təsir göstərir.
Tədris planı Təhsil proqramları | | Təhsil standartı
J ......................................................................i 1
I Təhsil xidmətinin I göstərilməsinin I
inzibati
reqlamentləri
İşçi tədris
proqramları,
Praktika
proqramları
Tədris vəsait-
ləri, praktikum-
lar, mühazirə
mətnləri,
slaydlar.
Nəzarət
vasitələri, təhsil
alanların yekun
attestasiyası
proqramları
Təhsil xidməti
göstərilməsinə
verilən lisenziya
Təhsil xidməti göstərilməsinə dair
müqavilə
Alınan təhsil səviyyəsini təsdiq edən
sənəd (diplom, şəhadətnamə, vəsiqə)
Təhsil müəssisəsinin akkreditasiyası
(vəkalət verilməsi) haqqında
şəhadətnamə
Şəki/ 5.1. Təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinin sənədlə təminatı
Təhsil proqramları müəyyən səviyyələrdə və istiqamətlərdə təhsilin
mahiyyətini müəyyənləşdirir. Azərbaycan Respublikasında təhsil
proqramları ümumtəhsil və peşə [əsas və əlavə) proqramlarına bölünür.
Əsas ümumtəhsil proqramları şəxsiyyətin ümumi mədəniyyətinin
formalaşması, şəxsiyyətin cəmiyyət həyatına adaptasiyası, peşə təhsili
proqramlarının düşüncəli surətdə seçilməsi və mənimsənilməsi vəzifələrinin
həllinə yönəldilir. Buna aşağıdakı proqramlar aiddir:
1) Məktəbəqədər təhsil;
2) İbtidai ümumi təhsil;
3) Əsas ümumi təhsil;
4) Orta (tam) ümumi təhsil.
Əsas peşə təhsili proqramları peşə və ümumtəhsil səviyyəsinin
davamlı surətdə yüksəldilməsi və müvafiq ixtisaslı mütəxəssislərin
hazırlanması vəzifələrinin həllinə yönəldilir. Bunlara aşağıdakı proqramlar
aiddir:
1) İbtidai peşə təhsili;
2) Orta peşə təhsili;
3) Ali peşə təhsili (bakalavriat proqramları, mütəxəssislərin
hazırlanması proqramları və magistratura proqramları);
4) Ali məktəbdən sonrakı peşə təhsili.
Əlavə təhsil proqramları müxtəlif tədris kurslarını (kulinariya kursları,
sürücülük məktəbləri və s.), müxtəlif fənlər üzrə təhsili (rus dili, xarici dil və
s.), ixtisasartırma mütəxəssislərinin yenidən hazırlanması, ali məktəbəqədər
hazırlıq, dövlət təhsil standartından yuxarı fənlərin dərindən
mənimsənilməsi proqramları, testləşdirmə və s.özündə birləşdirə bilər:
Dövlət təhsil standartları, hazırlığın hər bir istiqaməti üzrə təhsil
prosesinin mahi3^ətini, orta, ali və ali məktəbdən sonrakı ixtisas təhsilini,
təhsil alanların tədris yükünün həcmini və s. müə5^ənləşdirir. Dövlət təhsil
standartları özündə aşağıdakı tələbləri birləşdirir.
1) Əsas təhsil proqramlarının strukturlarını, o cümlədən əsas təhsil
proqramlarının və onların həcminin biri - birinə münasibətinə görə
tələblərini, həmçinin əsas təhsil proqramlarının məcburi hissəsi ilə təhsil
prosesinin iştirakçıları tərəfindən formalaşdırılan hissəsi arasındakı nisbəti;
2) Əsas təhsil proqramlarının şərtlərini, o cümlədən kadr, maliyyə,
maddi - texniki və digər şərtləri;
3) Əsas təhsil proqramlarının mənimsənilməsinin nəticələrini.
Pullu təhsil xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar ortaya çıxan
problemlərin həlli müvafiq qaydalar və qüvvədə olan normativ sənədlər
vasitəsilə tənzimlənir.
Bu qaydalar və normativ sənədlər həm dövlət, həm də qeyri-dövlət
255 ------
təhsil müəssisələrində tətbiq olunur.
Pullu təhsil xidməti göstərən təhsil müəssisələri qanunvericilikdə
nəzərdə tutulan bir sıra tələbləri yerinə yetirməyə borcludur. Ümumiyyətlə,
müqavilə əsasında pullu xidmətlərin göstərilməsi və onların ödənilməsi
qaydası hər bir tədris prosesinin nizamnaməsində qeyd olunmalıdır. Tədris
müəssisələri, proqramlara və müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq tam
həcmdə pullu təhsil xidmətləri, dövlət akkreditasiyası (və- kalət verilməsi)
haqqında şəhadətnamə olduğu halda dövlət təhsil standartlarına uyğun
olaraq təhsil xidmətləri göstərilməlidir.
Müvafiq pullu təhsil xidməti göstərilməsi haqqında müqavilə qüvvədə
olan sənəddir, onun təhsil müəssisəsi ilə müqavilə bağlayan şəxsin arzusu
əsasında də5dşdirilməsi qeyri-mümkündür.
Pullu təhsil xidməti göstərilməsi haqqında müqavilə hökmən sadə
yazılı formada bağlanılmalıdır. Qaydaya görə, hüquqi və fiziki şəxslər
arasındakı sövdələşmələrin bilavasitə belə bağlanılması Azərbaycanda
kifayət qədər geniş yayılmışdır.
Müvafiq təhsil xidmətləri göstərmək haqqında müqavilə
bağlananadək təhsil müəssisəsi təhsil alanlara pullu təhsil xidməti
göstərilməsinin şərtləri ilə bağlı aşağıdakı informasiyaları və sənədləri
təqdim etməlidir:
• Ali tədris müəssisəsinin, onların filiallarının və digər tədris
müəssisələrinin nizamnaməsi (əsasnaməsi);
• Təhsil fəalİ5^ətinin həyata keçirilməsinə verilən lisenziya, dövlət
akkreditasiyası (vəkalət verilməsi) haqqında şəhadətnamə və ali məktəbdə
təhsil prosesinin təşkilini tənzimləyən digər sənədlər;
• Dövlət, yaxud bələdiyyə tədris müəssisəsinin təsisçisinin təhsili idarə
edən orqanın ünvanı və telefon nömrəsi;
• Müvafiq pullu xidmət göstərilməsi haqqında müqavilənin
nümunəsi;
• Əsas və əlavə təhsil proqramları üzrə tədris planları;
• Müvafiq təhsil xidmətinin dəyərini göstərən əmrlər və s.
Müvafiq pullu təhsil göstərilməsi haqqında müqavilə üzrə kontr-
agentlər (sifarişçilər) həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər ola bilər. Hazırlığın
müvafiq istiqaməti üzrə əsas təhsil proqramları əsasında pullu təhsilin
göstərilməsinə əsas verən müqavilə, mövcud qaydalara görə qəbul
imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verən vətəndaşların şəxsən özü ilə bağlanılır.
Lakin müqavilə bağlanan anda vətəndaşın 18 yaşı tamam olmamışdırsa,
pullu təhsil göstərilməsi barədə müqavilə həmin vətəndaşın qanuni
nümayəndəsi (valideynləri, övladlığa götürənlər, himayə edənlər) ilə
bağlanılmalıdır.
Pullu təhsil göstərilməsi haqda hər hansı bir müqavilə aşağıdakı
şərtlərə cavab verməlidir:
------ 256---
• Əsas (əlavə) təhsil proqramlrının səviyyəsi və istiqaməti, təhsil
xidmətlərininin siyahısı (növləri);
• Təhsil xidmətinin göstərildiyi müddət (adətən müqavilədə, tədris
planında (proqramında) nəzərdə tutulan istiqamət üzrə) kadr (mütəxəssis)
hazırlanmasının bütün təhsil dövrünü əhatə edir;
• Təhsil xidmətinin dəyəri və onun ödəniş qaydası (bu zaman təhsil
xidmətinin göstərilməsi üzrə smeta tərtib edilə bilər; təhsil alanların tələbi
əsasında bu sənəd məcburi qaydada tərtib edilə bilər; smeta müqavilənin bir
hissəsinə çevrilə bilər);
• Müqavilənin dəyişdirilməsi və ona xitam verilməsi qaydası;
• Göstərilən təhsil xidmətinin özünə məxsusluğu ilə əlaqədar ortaya
çıxa bilən digər şərtlər.
Təhsil xidmətinin dəyəri müqavilədə ya təhsilin bütün müddəti, ya da
müəyyən dövrü əhatə etmək şərti ilə qeydə alınır.
2012-ci ildən etibarən pullu təhsil xidmətinin konkret məbləği
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə müəssisələr
üçün fərdi qaydada müəyyənləşdirilir.
5.4. TƏHSİL FƏALİYYƏTİNİN GƏLİR
VƏ XƏRCLƏRİNİN UÇOTU
Pullu təhsil xidmətləri müxtəlif formalarda: əyani, qiyabi, axşam və
distant formasında göstərilə bilər. Tədris məşğələləri tədris planına uyğun
formada-mühazirə, məsləhət, seminar, praktik məşğələ, laboratoriya işi,
nəzarət və müstəqil iş, istehsalat və diplomqabağı təcrübə, buraxılış işləri və
layihələri, magistr dissertasiyaları, kurs işləri, sərbəst işlər və referatlar
formasında həyata keçirilir.
Təhsil qurumları tərəfindən göstərilən pullu təhsil xidmətləri müxtəlif
davamiyyət müddətinə malikdir:
• Qısamüddətli - bir ay ərzində (repetitorluq, ixtisasartıma kursları və
s);
• Uzunmüddətli- bir aydan çox (bir neçə tədris ili).
Mühasibat uçotunun nizama salınması üçün təhsil xidmətinin
reallaşması anının müəyyənləşdirilməsi və alınan vəsaitin uçotda tanınması
çox mühümdür. Təhsil sahəsi üçün bu, ciddi məsələdir, başqa sözlə, təhsil
prosesi çox uzun müddət davam edə bilər. Təhsilin xüsusiyyəti təhsil
alanların müxtəlif məsələlərdə daimi iştirak etməklə biliklərə yiyələnməkdən
ibarətdir. Bundan başqa, yarımçıq qalan təhsil də müəyyən mənada təhsil
xidməti göstərilməsinin qismən nəticəsinə çevrilir. 257
Göstərilən pullu xidmətdən alınan gəlirlər təhsil müəssisəsi tərəfindən
göstərilən pullu xidməti təsdiq edən akt əsasında qüvvədə olan uçot
siyasətinə uyğun olaraq, həmin məbləğin tanındığı tarixə hesablanır.
Qısamüddətli təhsildən, yaxud bir-iki ay ərzində ixisasartırmadan söhbət
getdikdə (məs., təhsil seminarı), müəyyən mövzu üzrə (təhsil kursları və s.)
xidmət göstərilmə tarixini təhsil xidməti üzrə aktın imzalandığı tarixdən
hesablamaq lazımdır. Uzunmüddətli müqavilələr (bir neçə ay, yaxud il
müddətində təhsil müddəti) bağlanıldıqda, onların şərtlərində göstərilən
xidmətlərin mərhələlərlə bağlanılması (hər ay, hər rüb, hər semestr və s.)
habelə həmin qaydanın uçot siyasətində öz əksini tapması nəzərdə tutulur.
Həmin müqavilənin nümunəsi kimi ali məktəblərdə 4-6 il ərzində təhsil
almaq barədə müqaviləni göstərmək olar.
Təhsil xidmətləri göstərilməsinin mərhələlərini müəyyənləşdirmək
mümkün olmadığı hallarda gəlirlər, müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq
mühasibat uçotunda bərabər qaydada əks etdirilir. Aralıq mərhələlərinin
bağlanılmasının sənədlərlə rəsmiyyətə salınması üçün təhsil alanların
təhsilin növbəti ilinə keçirilməsi haqda əmr əsas sayıla bilər.
Dövlət təhsil müəssisələri özlərinin mühasibat uçotu və hesabat işlərini
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 9 fevral 2012-ci il tarixli
Q-02 №li “Dövlət Büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda büdcə
təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq
mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına dair Təlimat“ əsasında həyata
keçirirlər. Həmin təlimata əsasən xərclər adambaşına maliyyələşmə prinsipi
əsasında müəyyənləşdirilir. Büdcə uçotunda hər hansı mühasibat uçotunun
struktrunda ümumilikdə aşağıdakı məlumatlara yer verilir.
• Büdcənin gəlirləri, yaxud xərcləri haqqında;
• Büdcənin gəlirləri, yaxud xərclərinin bölmələri, qrupları, yarım-
qrupları, maddələri, yarımmaddələri haqqında;
• Fəaliyyət növləri haqqında;
• Hesablar planının bölmələri və uçot obyektlərinin növləri haqqında;
• Dövlət idarə olunması bölməsinin müvafiq əməliyyatlarının kodları
haqqında.
Yuxarıda qeyd olunan məlumatlar müxtəlif dərəcələri özündə əks
etdirir. Əvvəlki iki qrupda yer alan dərəcələr təhsil müəssisələrinin
təsisçilərinə aiddir. "Fəaliyyət növləri haqqında” maddə büdcə malİ5^ələş-
mələri və büdcədənkənar mənbələr hesabına həyata keçiriliən əməliyyatların
bölgüsünü (məs., büdcə fəaliyyəti, fəali)^ətdən gələn gəlirlər və s.) nəzərdə
tutur. Uçotun avtomatlaşdırılma sistemi qeyd olunan əlamət
258 ------
lərə görə büdcə uçotunun bütün hesabları üzrə informasiyaları
qruplaşdırmağa (məs., əsas vəsaitlər, material ehtiyatları, pul vəsaitləri,
gəlirlər, xərclər, malij^ə nəticələri və s.) imkan yaradır.
Təhsil xidmətlərinə görə haqq, ya nağdsız qaydada müəssisənin
hesablaşma hesabına, ya da nağd qaydada kassaya vermək yolu ilə həyata
keçirilir. Pullu təhsil xidmətinin istifadəçilərinə ödəniş vaxtı çatanadək ya
hesab, ya da ödəniş qəbzi verilir.
Nağdsız qaydada ödənişləri qəbul etmək üçün təhsil müəssisəsi
müvafiq bank şöbələri ilə əvvəlcədən müqavilə bağlayır. Müvafiq bank
şöbəsi göstərdiyi xidmətin müqabilində ödənilən məbləğin müəyyən faizini
tutmaq barədə təhsil müəssisəsi ilə razılığa gəlməlidir. Lakin əksər hallarda
təhsil haqqı təhsil müəssisəsinin kassasına nağd qaydada daxil olur. Maliyyə
Nazirliyinin yuxarıda adını çəkdiyimiz Təlimatına uyğun surətdə, fiziki
şəxslərdən nağd pulun qəbulu ciddi hesabat blankları (qəbz və kassa mədaxil
orderi) vasitəsilə həyata keçirilir. Nağd pul vəsaiti müəssisənin səlahiyyət
verdiyi şəxs tərəfindən qəbul edilərsə, onda həmin şəxs hər gün pulun
qəbulu barədə tərtib etdiyi qəbzlər (surəti) əlavə edilməklə sənədlərin
təhvili reyestrini kassaya təhvil verməlidir.
Beləliklə, təhsil müəssisəsi nağd pul vəsaitlərinin qəbulu zamanı bütün
hallarda ciddi hesabat blanklarmdan istifadə etməlidir. Bu zaman nəzarət -
kassa aparatından istifadəyə heç bir ehtiyac duyulmur.
Təşkilatın hesabına daxil olan vəsait, onun mahiyyətinə uyğun surətdə
təsdiq edilən smeta əsasında istifadə olunur. Müəssisənin fəaliyyəti pullu
xidmətlər göstərilməsi üzrə aparıldıqda həmin fəaliyyət növləri üzrə
xərclərin uçotu a3n*ı-ayırlıqda qeydə alınmalıdır. Əgər bəzi xərc növlərini
əvvəlcədən bölüşdürmək mümkün deyildirsə, onda həmin xərcləri müvafiq
hesablamalar vasitəsilə bölüşdürmək məqsədəuyğundur. Belə xərclərə
məişət ödənişləri, rabitə xidmətlərinin ödənişi, inzaibati - idarə heyətinin
nəqliyyat xidməti xərcləri, əsas vəsait obyektləri üzrə bütün növlərdən olan
təmir xərcləri və s. aiddir. Hazırda maliyyələşmənin iki mənbəyi arasında
xərclərin bölüşdürülməsi metodikası müəj^ənləşdirilməmişdir və
zənnimizcə, buna heç bir ehtiyac yoxdur. Təhsil müəssisələrinin
praktikasında müəyyən xərc maddələri fəaliyyətin müxtəlif növlərinə təhkim
edilir.
Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələri mühasibat uçotunun qurulması
və təşkili prosesində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ''Mühasibat
uçotu haqqında 2 sentyabr 2004-cü ildə dərc olunmuş Qanun"undan,
habelə "Kommersiya təşkilatlan üçün Milli Mühasibat Uçotu Standart-
lanndan, habelə adını çəkdİ3dmiz təlimatdan sitifadə olunur.
2008-ci ildən tətbiq olunan Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının
259
bÖ3mk əksəri5^əti hələlik özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələrinin uçot
praktikasında istifadə edilmir. Aşağıdakı standartların tətbiq olunmasına
ehtiyac yoxdur:
• 12 saylı MMUS "Qeyri -maddi aktivlər üzrə";
• 15 saylı MMUS "Maliyyə alətləri - məlumatın açıqlanması və təqdim
edilməsi üzrə";
• 17 saylı MMUS "Hökumət subsidiyalarının uçotu və dövlət yardımı
haqqında məlumatın açıqlanması üzrə";
• 19 saylı MMUS "Təşkilatların maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş
(konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları üzrə";
• 26 saylı MMUS "Ədalətli dəyərlər üzrə";
• 28 saylı MMUS "Kənd təsərrüfatı üzrə";
• 34 saylı MMUS "Əməliyyat seqmentləri üzrə";
• 35 saylı MMUS "Səhmlər üzrə mənfəət üzrə" və s.
Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələri fəalİ3^ətlərini özlərinin riski
əsasında, başqa sözlə, xüsusi əmlak məsulİ50^əti altında həyata keçirir. Təhsil
müəssisəsi təhsil haqqı ilə yanaşı bazar iqtisadiyyatının qeyri-sta- billiyi
şəraitində xərclərin və gəlirlərin smeatsını tərtib etməli və baş verə biləcək
zərərlərin ödənilməsi üçün ehtiyatlar axtarmalıdır.
Sahibkarlıq fəali3^əti ilə məşğul olmağın əsas məqsədi, mənfəətin əldə
olunması ilə bağlıdır. Müvafiq surətdə təşkilatların fəaliyyətinin maliyyə
nəticələri, qe3n'i-kommersiya təşkilatlarının kommeris)^ fəaliyyəti
istiqamətində xərcləri və gəlirləri mühasibat uçotunun yekun obyektlərinə
çevrilir.
Alınmış mənfəət, əsaslı tikintinin, müasir avadanlıqların və digər
texniki vəsaitlərin əldə olunmasının, təhsil prosesində qabaqcıl
texnologiyaların tətbiqinin maliyyələşməsinin əsas mənbəyi sayılır.
Vəsaitlərin xərclənməsinin göstərilən istiqamətlərinin malİ3^ələşməsi təhsil
müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətinin və hazırlanan kadrların keyfiyyətinin
yüksəldilməsinə, təhsil ocağının müsbət imicinin formalaşmasına birbaşa
təsir göstərir. Təhsil müəssisəsi gəlirlərin artırılması imkanına malik olduqca
təhsil xidmətinin göstərilməsinə dair şəratin yaxşılaşdırılması üçün çəkilən
xərclərin artırılması imkanını qazanır.
Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələrinin təşkilat strukturu, təhsilin
formaları, təhsil prosesinin həyata keçirilməsi qaydası, təhsilə görə ödənişin
formaları və ölçüsü, təhsil müəssisəsinin gəlir və xərclərinin mühasibat
uçotunun təşkilinə və onalrın maliyyə nəticələrinin formalaşmasına
əhəmiyyətli təsir göstərir.
Qeyri - kommersiya təşkilatlarının mühasibat uçotu və vergiyə cəlb-
olunma qaydalarını tənzimləyən normativ hüquqi baza - əsas və sahib
260 ------
karlıq fəaliyyəti üzrə uçotun ayrı-ayırlıqda aparılmasını onların qarşısında
bir vəzifə kimi qoyur.
Pullu təhsil xidməti göstərilməsindən alınan gəlirlər, hər şeydən əwəl,
aşağıdakı xərclərin: müəllimlərin, köməkçi və xidmətedici heyətin əmək
ödənişinə, sosial sığortaya ayırmalara, kommunal xidmətlərin ödənilməsinə,
tədris köməkçi binaların icarəsinə, tədris ləvazimatlarının, köməkçi
materialların, diplomların, dəftərxana ləvazimatlarının, rabitə, 0 cümlədən
internet xidmətinin ödənilməsinə, nəqliyyat xidməti, tədris təcrübələrinin
keçirilməsi və s. ödənilməsinə yönəldilir.
Tədris prosesinə və idarəetməyə xidmət göstərilməsi üzrə xərclər,
müxtəlif istehsalat-tədris amillərindən asılı olaraq xarakterizə edilir. Məs., bir
ali məktəb hüdudunda materialların, avadanlıqların əldə olunmasına,
binaların saxlanılmasına və s. çəkilən xərclər həmin ali məktəbin
kateqoriyasından (texniki, yaxud humanitar) və təhsil alanların sayından,
bəzi xərclər [məs., istilik və işıqlandırmaq üçün elektrik enerjisi, əməkhaqqı,
sosial sığortaya ayırmalar) isə binaların tutduğu sahənin ölçüsündən asılıdır.
Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alman vəsaiti mühasibat
uçotunun hesablarında əks etdirmək üçün təhsilin növbəti mərhələsi başa
çatdıqca, onun ölçüsünü müəyyənləşdirmıək vacibdir. Təhsil haqqı, təhsilin
bütün müddəti ərzində bərabər bölüşdürülməlidir. Hesabat dövründə alman
vəsaitin məbləği təhsil müəssisəsinin qiymət siyasətindən asılı olaraq bir
tədris ilinin dəyəri hesabilə müəyyənləşdirilir. Qabaqcadan daxil olan vəsait
göstərilən təhsil xidmətlərinə görə daxil olan vəsait kimi qəbul edilə bilməz.
Belə ki, bu məbləğ göstərilən xidmətin faktik həcmini əks etdirmir.
Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alman gəlir və xərclərin uçotu
təhsil xidmətinin hər bir əməliyyatı üzrə alman vəsaitin xərclərlə üzləşdiril-
məsini təmin edir. Belə üzləşdirmə yolu ilə təhsil xidmətinin
göstərilməsindən alman maliyyə nəticələrini müəyyənləşdirməyə imkan
yaranır.
Göstərilən təhsil xidmətlərindən alman gəlirin məbləği 601 "Satış"
hesabının 601-2, "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabmm
kreditindən 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabının debetinə silinir.Eyni zamanda göstərilən xidmətlərin
maya dəyəri uçotda belə əks etdirilir:
D - t 601 "Satış " hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə
gəlirlər" subhesabı.
K-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
K-t 721 "inzibati xərclər" hesabı
261
Göstərilən təhsil xidmətlərindən alınan nəticələri əks etdirmək üçün
601"Satış" hesabının tərkibində aşağıdakı subhesabların açılması tövsiyə
olunur:
601-1 "Malların satışı"
601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
601-3 "Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər"
601-4 "Royalti gəlirləri"
601-5 "İcarə əməliyyatlarından gəlirlər"
601-6 "Digər əməliyyat gəlirləri"
Təhsil xidmətlərinin növləri üzrə zəruri informasiyaları əldə etmək
üçün təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəlirlərin analitik uçotunu
təhsil formaları və ixtisaslar üzrə ayrı-ayrılıqda təşkil etmək daha
məqsədəuyğundur.
Misal. "Kainat" qeyri-kommersiya təhsil müəssisəsi mühasibat uçotu
və hesabat sahəsində istifadə olunan sənədlərin avtomatlaşdırılması və Milli
Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqinin bəzi məsələlərinin öyrədilmisi
məqsədilə iki gündən dörd günədək davam edən təhsil seminarları təşkil
etmişdir. Seminarın keçirilməsi üçün müqavilə əsasında müəllimlər cəlb
olunmuş, ofis icarəyə götürülmüş, tədris materiallarının tirajı çoxaldılmış və
reklam məhsulları hazırlanmışdır.
Seminar başa çatan anadək onun keçirilməsilə bağlı bütün xərclər 202
"İstehsalat məsrəfləri" hesabında cəmləşdirilməklə, bitməmiş istehsalın
kəmiyyətini yaradır.
Seminar başa çatdıqdan sonra çəkilən xərclər aşağıdakı Müsahibat
köçürməsi vasitəsilə maliyyə nəticələrinə silinir:
D-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
K-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"
Eyni zamanda 721 "İnzabati xərclər" hesabında təhsil müəssisəsinin
idarə heyətinin aşağıdakı kimi saxlanılması, ofisin icarəsi, kompyuter
texnikasının amortizasiyası və i.a öz əksini tapır.Sadalanan xərclər , keçirilən
seminarların sayından asılı olmayaraq hər ay 701 "Satışın maya dəyəri”
hesabına aşağıdakı kimi aid edilir:
D-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı
K-t 721 "İnzibati xərclər "hesabının 721-1 "İnzibaci işçi heyəti üzrə
xərclər",
721-2 "İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin
amortizasiyası" və 721-3 "Digər inizbati xərclər" adlı subhesabları.
Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəliri ildə bir dəfə - bütün
təhsil dövrü ərzində tədris ilinin əvvəlində hesablamaq olar. Mü
262 ------
hasibat uçotunda təhsil xidmətinin göstərilməsindən alman qarşıdakı gəlirlər
tədris ilinin əvvəlində təhsilin illik dəyəri ölçüsündə (dairəsində) 542
"Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabında qeydə alınır. Bu da yeni
Hesablar Planının mahiyyətinə uyğun gəlir. Belə bir şəraitdə tələbələrin
təhsil haqqı 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli debitor
borcları" hesabında aşağıdakı kimi əks etdirilir:
D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddtli debitor
borcları" hesabı
K-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı Əgər tələbə xaric
olunarsa, onda artıq hesablanılan məbləğə görə "qırmızı storno" üsulu ilə
yenidən hesablama aparıb aşağıdakı köçürmə tərtib olunur:
D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddtli debitor
borcları" hesabı
K-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı (storno)
Tələbələrdən təhsil haqqının yalnız bank hesablaşma hesabına verilməsinə
aşağıdakı mühasibat köçürməsi tərtib edilir:
D-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" hesabı K-t 171, 211 "Alıcılar və
sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı
Növbəti mərhələ başa çatdıqdan sonra gələcək dövrlərin gəlirlərinin
müvafiq hissəsi gəlir kimi tanınır və hesabat dövrü ərzində hesablanmış
ödənişin ümumi məbləği həcmində 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin
göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabında aşağıdakı köçürmə verilməklə uçotda
əks etdirilir.
D-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı D-t 601 "Satış"
hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabı
Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəlirləri hər ay
hesabladıqda 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabını tətbiq
etmədən 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları” və 601 "Satış hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə
gəlirlər" subhesabından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Belə olduqda
hesablaşmaları bərabər səviyyədə, hər ay, yaxud hər rüb üzrə mütənasib
şəkildə həyata keçirmək zərurəti meydana çıxın
Qeyd etmək istərdik ki, ödənişin hər ay, yaxud hər rüb üzrə
hesablanması prosesi təhsil alanlarla hesablaşmaların uçotunun əmək
tutumunu yüksəldir. Uçot qeydləri nə qədər çox olarsa, səhvlərə yol
verilməsi ehtimalı bir o qədər yüksək olar.Belə səhvləri tapmaq və yoxlamaq
ki
263 ------
fayət qədər mürəkkəbliyə gətirib çıxarır. Bununla əlaqədar olaraq təhsil
müddəti uzun olduqda, gəlirləri məntiqə görə təhsil müddəti başa çatdıqda
tanımaq məqsədəuyğundur.
Təhsil prosesinə çəkilən xərclər olduqca qeyri-bərabər səviyyədə
həyata keçirilir, xərclərin çox böyük hissəsi aşağıdakı xərc növlərindən ibarət
olur:
• Auditoriyaların təmirinə çəkilən xərclər;
• Tədris ədəbi50^atının alınmasına çəkilən xərclər;
• Metodik vəsaitlərin və paylaşdırma materiallarının tirajının çoxal-
dılmasma çəkilən xərclər;
• Tədris planlarında düzəlişlərin aparılması ilə bağlı xərclər,
• Qəbul komissiyasının işi ilə bağlı xərclər;
• Reklam xərcləri.
Hazırda respublikanın təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində xərc
maddələrinin aşağıdakı nomenklaturası tətbiq olunur:
1. Əməkhaqqı;
2. Sosial fondlara ayırmalar;
3. Material xərcləri;
4. Ezami}^ə xərcləri;
5. Rabitə xidməti xərcləri;
6. Kommunal xidmətlərin, o cümlədən binaların idarəsi xərcləri;
7. Avadanlıqların və ləvazimatların cari təmiri;
8. Bina və qurğuların cari təmiri;
9. Tədris və metodik ədəbiy5^tın hazırlanması və əldə olunması
xərcləri;
10. Sair cari xərclər;
11. Uzun müddət istifadə olunan avadanlıqların və əşyaların alınması
xərcləri.
Eyni zamanda xərc maddələrinin nomenklaturasına təhsil
müəssisəsinin fəalİ30^ətinin təşkilinin aşağıdakı xüsusiyyətləri təsir göstərir:
• Binaların təhsil müəssisəsinin mülkiyyətində olması, yaxud onun
icarəyə götürülməsi;
• Müəllimlərin tədrisə birdəfəlik cəlb olunması, yaxud onların ştata
keçirilməsi.
Misal. "Kainat" qeyri-kommersi}^ təhsil müəssisəsi tərəfindən dekabr
ayının 8-dən 1 O-dək 50 nəfər üçün korporativ təhsil seminan keçirilmişdir.
Aparılan seminardan alınan gəlirlər haqda məlumat aşağıdakı mühasibat
köçürmələri vasitəsilə müəssisənin mühasibat uçotunda rəsmiyyətə
salınmışdır (cədvəl 5.5).
264
Cədvəl 5.5 "Kainat" qeyri-kommersiya təhsil müəssisəsində
təhsil xidmətləri üzrə gəlirlərin və xərclərin təsərrüfat
əməliyyatları jurnalında əks etdirilməsi Tarix Əməliyyatların
məzmunu Hesabın
debeti Hesabın krediti
Məbləğ, man.
5 dekabr Təhsil seminarına görə əwəlcədən ödəniş alınmışdır
223 171,211 56600
5 dekabr Əvvəlcədən ödənişdən ƏDV hesablanmışdır
177 521 10188
10 dekabr Təhsil xidmətinin göstərilməsi haqda akt imzalanmışdır
171,211 601
56600
10 dekabr Təhsil haqqından ƏDV hesablanmışdır 601,9 521 10188
10 dekabr Təhsil xidmətinə görə əvvəlcədən ödəniş qeydə alınmışdır
171,211 171,211 56600
10 dekabr ƏDV-in əvvəlcədən ödənişdən çıxılması qəbul edilmişdir.
521 177 10188
Muxtariyyət hüquqlu təhsil müəssisələrində mühasibat uçotunun
təşkilinə münasibətdə aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək istəyirik. Büdcə uçotu
üzrə Milli Standartlar və digər normativ sənədlər mühasibat uçotunun
dövlət hakimi3^əti orqanlarında, büdcədənkənar fondları idarə edən
orqanlarda, yerli idarəetmə orqanlarında və büdcə təşkilatlarında aparılması
qaydalarını tənzimləyir. Muxtar təşkilatların bu siyahıda adları sadalanmır.
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2006-cı il aprel ayının 18-də
təsdiq etdiyi əmrlə qüwəyə minən kommerisya təşkilatları üçün Mühasibat
Uçotunun Yeni Hesablar Planından kredit və büdcə təşkilatlarından başqa
təşkilati -hüquqi formalı bütün qurumlarında istifadə edilməsi
rəsmiləşdirilmişdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, muxtariyyət
hüquqlu təhsil müəssisələri kommerisya təşkilatları üçün nəzərdə tutulan
yeni Hesablar Planından istifadə edə bilər.
5.5. TƏHSİL XİDMƏTLƏRİ XƏRCLƏRİNİN UÇOTU
VƏ MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI
Təhsil müəssisələrində xərclərin xarakterinə və miqdarına uyğun
olaraq dövlət təhsil standartlarına tədris planları üzrə saatların miqdarı, cəlb
olunan müəllimlərin ixtisas dərəcəsi, qruplarda oxuyanların sayı, təhsilin
forma və müddəti bilavasitə təsir göstərir.
Təhsil müəssisələrində xərclərin uçotu 202 "İstehsalat məsrəfləri"
265
adlı hesabdan istifadə etməklə təşkil olunur. Bu hesabın başlıca təyinatı
təhsil prosesini təmin etmək üçün müstəqil surətdə həmin xərcləri uçota
almaqdan ibarətdir.
Eyni zamanda təhsil prosesinin idarə olunmasına çəkilən dola-
yı xərclərin uçotu üçün 721 "İnzibati xərclər" hesabından habelə ümu-
mistehsalat təyinatlı sair dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin uçotu üçün
həmin hesabın 202-11 "Ümumistehsalat xərcləri" adlı subhesabdan is-
tifadə oluna bilər. Mühasibat uçotu sistemində təhsil formaları və tədris
proqramları üzrə xərclərin uçotu aşağıdakı cədvəldə verilən mühasibat
köçürmələrinə müvafiq surətdə toplanılır [cədvəl 5.6).
Cədvəl 5.6 Təhsil proqramlarının həyata keçirilməsinə çəkilən xərclərin
əks etdirilməsi üzrə hesabların müxabirləşməsi
№ Əməliyyatların məzmunu Hesabın debeti Hesabın krediti
1 Əsas təhsil xidmətlərinə görə müəllimlərə əməkhaqqı hesablanmışdır.
202 533
2 Sosial ehtiyaclara ayırmalar həyata keçirilmişdir
202 522
3 Alınmış uçot blanklanmn dəyəri əks etdirilmişdir. Malsatan təşkilata uçot blanklanmn dəyəri əks etdirilmişdir
202 531
4 Tədris auditoriyalarında olan əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmışdır
202-4 112
5 Tədris auditoriyalarına çəkilən cari təmir xərcləri əks etdirilmişdir
202-11 201,533,522 s.
6 İnzibati -idarə bölmələri işçilərinin əməkhaqqı hesablanmışdır
721-1 533
7 Sosial ehtiyaclara ayırmalar həyata keçirilmişdir
721-1 522
8 İnzibati - idarə bölmələrinin işçilərinə ezamiyyə xərcləri əks etdirilmişdir
721-1 244
9 İnzibati - idarə bölmələrinin ehtiyaclarına sərf olunan material sərvətləri silinmişdir
721-1 201
10 İnzibati - idarə bölmələrinin əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablanmışdır
721-1 112
11 İcarə haqqı hesablanmışdır 721-1 535-1
12 Reklam xərcləri əks etdirilmişdir 721-1 711
13 Elektrik enerjisinə, telefon və İnternet xidmətinə görə xərclər hesablanmışdır
721-1 545
14 Sair xərclər hesablanmışdır 721-1 545
266
Məsrəflərin uçotunun aparılmasının təşkili bir çox hallarda onların
təsnifatından, uçotun qarşısında duran məqsədlərdən, məhsulların, iş xə
xidmətlərin maya dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üsulundan, maliyyə
nəticəsinin formalaşması qaydasından, cari nəzarətin həyata keçirilməsindən
və digər məqsədlər üçün idarəetmə qərarlarının qəbulundan asılıdır.
Etibarlı kənar hesabatın tərtibi və pullu təhsil sahəsində maya
dəyərinin strukturunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə xərclərin iqtisadi
ünsürlər üzrə qruplaşdırılması çox mühümdür.
Yuxanda deyildi}^ kimi, iqtisadi elementlər dedikdə, xərclərin həmcins
növləri başa düşülür. Onların tərkibi istehsalın əsas amilləri ilə
müəyyənləşdirilir. Təhsil müəssisələrində xərclərin əsas elementlərinə
aiddir:
• Sosial ehtiyaclara müvafiq ayırmalar aparmaqla, əmək ödənişinə
çəkilən xərclər;
• Material xərcləri;
• Amortizasiya;
• Sair xərclər.
Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə qruplaşması baş verdiyi yerdən və
istifadə istiqamətlərindən asılı olmayaraq smeta (plan) və faktik xərclərin adı
çəkilən növlərinin məbləğlərini müə3^ənləşdirməyə imkan verir. Xərclərin
bu qaydada təsnifatı təhsil müəssisələrinin fəaliyyətlərinin keyfiyyət
göstəricilərini aşkarlamağa və məqsədli təyinatından asılı olaraq istifadəsinə
nəzarəti təşkil etməyə şərait yaradır.
Təhsil xidmətlərinin maya dəyərinin təcrübədə istifadə edilən
metodikası təhsilin orta dəyərinin hesablanmasını nəzərdə tutur və hər bir
proqram , yaxud təhsil forması üzrə təhsil prosesinin özünəməxsus
xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Xərclərin uçotu və maya dəyərinin kalkul-
yasiyasmın "qazan (ümumi)" metodundan istifadə, şübhəsiz ki,
hesablamaların dəqiqliyinə xələl gətirir və təhsil müəssisəsinin rəhbərliyinə
fəaliyyətin daha rentabelli istiqamətləri haqda informasiya verə bilər.
Deyilənlərlə yanaşı təhsil müəssisələrində uçotun normativ
metodundan istifadə edə bilməsi üçün kifayət qədər aşağıdakı imkanlar
mövcuddur:
• Əməyin miqdar uçotu tədris planlarına uyğun olaraq apanlır. Tədris
planlarında tədris olunan fənlərin adı və onların öyrənilməsi üçün nəzərdə
tutulan dərs saatlannın miqdan göstərilir. Məşğələlərin cədvəli müəllimlərin
tədris yükü ilə tədris planları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni müəyyənləşdirir.
• Əməyin dəyər uçotu məşğələlərin akademik saatlarına uyğun olaraq
əməkhaqqının vahid stavkaları əsasında aparılır.
• Material xərcləri qaydaya görə təhsil alanların sayından asılı olur.
Ezami}^ə xərcləri, nümayəndəlik xərcləri, reklam xərcləri, cari və ------ 267 ----
əsaslı təmir xərcləri normalaşdırimaga nisbətən zəif uyğunlaşır. Eyni
zamanda bu xərclər plan üzrə xidmətlərin göstərilməsindən alınan gəlirlərə,
yaxud müstəqil xərclərin məbləğinə nisbətən faizlə hesablanır.
Hər bir məsuliyyət mərkəzi üzrə xərclərə həqiqi nəzarət olunmasına
hesabat dövrü ərzində faktik və normativ xərcləri müqa5dsə etmək yolu ilə
nail olunur. Müəyyən edilən normativlərə təhsil prosesinin şərtlərində və
metodlarında baş verən əhəmiyyətli dəyişikliklər zamanı düzəliş
edilməlidir.
Təhsil müəssisələri sistemində sifariş metodundan istifadə etmək
məqsədəuyğundur. Bu zaman bir dinləyici, yaxud tələbə hesabilə təhsilə
çəkilən müstəqim xərclər müxtəlif ixtisaslar, yaxud təhsil formaları üzrə
müəyyənləşdirilən kalkulyasiya maddələri nəzərə alınmalıdır. Yerdə qalan
xərcləri müəyyən olunmuş bölüşdürmə bazasına (stavkaya] müvafiq olaraq
baş verdikləri yerlər üzrə əks etdirmək və müxtəlif sifarişlərin maya
dəyərinə daxil etmək tövsiyə olunur.
Xərclərin uçotunun sifariş metodu zamanı əməliyyatların ardıcıllığı
aşağıdakı şəkildə verilmişdir(şəkil 5.2).
Müstəqil xərclərin
uçotu (dt-202)
Təhsil proqramları
üzrə müstəqim
xərclərin qruplaşması
I Dolayı (qeyri-müstəqim)
I xərc maddələri üzrə uçot
i və qruplaşma (d-t 721)
Dolayı (qeyri-müstəqim)
xərclərin təhsilproqramları
üzrə bölüşdürülməsi
Hər bir təhsil proqramı üzrə
xərclərin ümumi kəmiyyətinin
müəyyənləşdirilməsi _________________
Sifarişin yerinə yetirilməsi başa
çatdıqdan sonra faktik maya
dəyərinin müəyyənləşdirilməsi
Şəkil 5.2. Təhsil xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiyasınm
sifariş metodu ilə apardması əməliyyatlarının ardıcıllığı
268
Müstəqim xərcləri (material xərcləri, professor-müəllim heyəti-
nin əməkhaqqı, sosial ehtiyatlara ayırmalar, tədris prosesi üçün istifadə
edilən əsas vəsaitlərin amortizasiyası) bilavasitə sifarişə (kalkulyasiya
obyektinə) aid etmək olar. Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər (idarə heyə-
tinin saxlanılmasına çəkilən xərclər, xidməti heyətin əməkhaqqı, kom-
munal xidmət xərcləri, telefon haqqı, mühafizə xidməti xərcləri, icarə
haqqı, yumşaq inventarların alınması ilə əlaqədar ümumtəsərrüfat xərc-
ləri və i. a) xərclərin müə3^ən yerlərə mənsubiyyəti üzrə qruplaşdırılır
və ali məktəbin uçot siyasətində qəbul edilmiş bazaya mütənasib olaraq
sifarişçilər arasında bölüşdürülür.
Misal. "Kainat" qeyri-dövlət tədris müəssisəsində ümumtəsərrüfat
xərclərinin məbləği ay ərzində 42000 manat təşkil etmişdir (cədvəl 5.7).
Cədvəl 5.7 “Kainat" qeyri-dövlət tədris müəssisəsində ümumtəsərrüfat
xərclərin bir ay ərzində məbləğinin hesablanması
Xərc maddələri Məbləği, man. Mükafat da daxil edilməklə, əmək ödənişi xərcləri 30000
Əsas vəsaitlərin amortizasiyası 2500
Sosial ehtiyatlara ayırmalar (əməkhaqqı fondunun 20,0 %-i) 6000
Sair xərclər 3500
Cəmi 42000
Xərclərin bölüşdürülmə zərurəti ilk növbədə bir neçə kalkulyasiya
obyektinin mövcudluğundan irəli gəlir. Xərclər təhsil fəaliyyəti çərçivəsində
əsas və xidmətedici təhsil növləri arasında, həmçinin təhsilin müxtəlif
formaları və müddətləri arasında bölüşdürülməlidir.
Təhsilin maya dəyəri göstəricisinin etibarlılığının yüksəldilməsinin
başlıca üsulu xərclərin ixtisaslar, təhsilin formaları və müddətləri arasında
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qaydada bölüşdürülməsi hesab olunur.
Bununla əlaqədar olaraq təhsilin fəaliyyəti kifayət qədər əmək tutumludur.
Burada təkcə müəllimlərin əməkhaqqı bütün xərclərin 40%-ə qədəri- ni təşkil
edir. Təhsil müəssisələrinin dolayı (qe3n*i-müstəqim) xərclərini əmək
resurslarının istehlakı ilə əlaqədar göstəriciləri əsas götürməklə bölüşdürmək
məqsədəuyğundur. Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülmə bazası
kimi müstəqim əmək ödənişinin ya faktik, ya da plan göstəricilərindən
istifadə olunmalıdır. Bu göstəriciləri dola}n xərclər (qeyri-müstəqim) kimi il
ərzində yerinə yetirilmiş işin həcmi ilə daha
269
dəqiq əlaqələndirmək olar. Nəzərə alsaq ki, müəllimlərin əməkhaqqının əsas
xərc yaradan amili kimi tədris yükü çıxış edirsə, onda dolayı [qey-
ri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi bazası təhsil proqramları üzrə tədris
yükünün kəmiyyətini əsas götürmək olar.
"Kainat" qeyri-dövlət təhsil müəssisəsində aparılan təhsil
seminarlarının maya dəyərinin kalkulyasiyasını aşağıdakı nisbi rəqəmlər
vasitəsilə nəzərdən keçirək:
Misal. Ay ərzində "Kainat" qeyri-dövlət təhsil müəssisəsi dörd təhsil
seminarı keçirmişdir. Ümumtəsərrüfat xərclərinin bölgüsü üçün baza kimi
müəllimlərin əməkhaqqının kəmiyyəti əsas götürülmüşdür (cədvəl 5.8).
Cədvəl 5.8
Kainat" qe3^i-dövlət təhsil müəssisəsində bir ay ərzində
ümumtəsərrüfat xərclərinin bölgüsü
Xərc maddələri l№li seminar
2№li seminar
3№li seminar
4№li seminar
5№li seminar
Mühazirəçiyə verilən mükafat (vergi də daxil edilməklə)
6350 10950 12200 8500 38000
Bölüşdürülmə əmsalı (konkret seminar üzrə əmək ödənişinin mühazirəçinin əməkhaqqının konkret seminar üzrə ümumi məbləğində xüsusi çəkisi)
0,17 0,29 0,32 0,22 1.0
Ümumistehsalat xərcləri 7140 12180 13440 9240 42000
Müxtəlif seminarların aparılması ilə bağlı xidmətlərin tam maya
dəyəri hesablandıqda əvvəlcə müstəqim xərclər müə37yənləşdirilir, daha
sonra ümumtəsərrüfat xərclərinin məbləği mühazirələrin və əməkhaqqı
xərclərinin məbləğinə mütənasib surətdə seminarlar arasında aşağıdakı kimi
bölüşdürülür (cədvəl 5.9).
Cədvəl 5.9
Göstərilən təhsil xidmətlərinin tam maya dəyərinin
hesablanması Xərc maddələri l№li
semi nar
2№li semi nar
3№li semi nar
4№li semi
nar
5№li seminar
1 2 3 4 5 6 Müstəqim xərclər
Zalın icarəsi 2123 4785 3630 3180 13727 Metodik materiallar 850 1200 1400 800 4250
Polietilen paketlər 340 360 380 280 1360
270
1 2 3 4 5 6 Qələmlər 150 170 180 130 630 Mineral su 70 85 110 60 325 Yemək (nahar və kofe- breyk) 5900 9400 11700 7300 34300
Məruzəçilərə mükafat (vergilər də daxil edilməklə]
6350 10950 12200
8500 38000
Reklamlar 400 600 800 650 2450 Dolayı ümumtəsərüfat xərcləri 7140 12180 13440 9240 42000 Təhsil xidmətlərinin tam maya dəyəri 23332 39730 43840 30140 137042
Belə bir hesablama təhsil müəssisəsinin rəhbərinə aşağıdakıları aş-
karlamağa imkan verir:
• Təhsilin daha mənfəətli istiqamətlərini və formalarını müəyyən
etmək;
• Yeni təhsil proqramalrı üzrə tədirsin başlanılmasının məqsədəuy-
ğunluğunu araşdırmaq;
• Təhsil haqqının müəyyənləşdirilmiş ölçüsünün kifayət
olub-olmamasını bir daha nəzərdən keçirmək.
271
6.1. PULLU TİBBİ XİDMƏTLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ, ONLARIN
SOSİAL KOMPLEKS SAHƏLƏRİNİN İNKİŞAFINDA ROLU
Sosial sahələr arasında əhalinin təkrar istehsalı və həyat səviyyəsinin
təminatında səhiyyənin çox mühüm rol oynadığı danılmazdır. Buna görə
son dövrlərdə sosial kompleks sahələrinin xüsusən də səhiyyənin inkişafı ilə
əlaqədar problem məsələlər ölkə rəhbərliyinin və ictimaiyyətin geniş
dairələrinin diqqət mərkəzindədir.
Hazırda respublikada, xüsusən də Bakı şəhərində pullu tibbi xidmətlər
göstərən özəl müalicə müəssisələrinin sayı durmadan artmaqda davam edir.
Bütövlükdə respublikada fəaliyyət göstərən xəstəxanaların (həm dövlət, həm
də özəl müəssisə) sayı azalmağa doğru meyil etməkdədir. Bu göstərici
2001-ci ildəki 735-dən azalaraq 2012-ci ildə 523-ə enmiş, başqa sözlə, 28, 2 %
azalmışdır [cədvəl 6.1).
Müqayisə edilən dövrdə bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı 1,4
min nəfər artmışdır. Əksinə orta tibb işçilərinin sayı 60 min nəfərdən 57,8
min nəfərə düşmüş, xəstəxana çarpayılarının sayı isə 69,9 mindən 42,4 minə
enmiş və bu sahədə azalma 27,5 min çarpayıya bərabər olmuşdur.
Səhiyyə sahəsində xüsusi sektorun yaradılması tədricən bu sahədə
mövcud olan dövlət inhisarını zəiflətmiş və tibbi xidmətlər bazarının və
onlarda qiymətqoyma mexanizminin inkişafı üçün zəmin yaratmışdır.
Səhi}^ə sahəsində ən mühüm cəhətlərdən biri "tibbi yardım" və "tibbi
xidmət" anlayışları arasındkı nisbət haqqında məsələ ilə bağlıdır. Burada
başlıca məqam hər iki anlayışın qiymətqoyma mexanizminə uyğun tarazlığı
müə5^ənləşdirməkdən ibarətdir.
Tibbi yardım dedikdə, profilaktika, diaqnostika, müalicə, xəstələrin
reabilitasiyası və s. nəzərdə tutulur. Beləliklə, tibbi yardım əhalinin
sağlamlığının qorunmasına və bərpasına yönəldilən tədbirlər kompleksi
kimi xarakterizə olunur.
Bu işdə isə bilavasitə tibbi heyət iştirak edir. Tibbi xidmətin keyfiyyəti
aşağıdakı: xəstəxana tipli müəssisələrdə müalicə (yatmaq şərtilə); tibb
işçilərinin təqsiri üzündən patologiyayada yol verilən hallar; keyfiyyətsiz
tibbi yardıma görə məhkəmə iddialarının qəbul edilməsi meyarları ilə
ölçülür. Bütün bu meyarlar praktik olaraq dəyərcə qiymətləndirilməyə
müstəqim qaydada tabe olmur.
274
Cədvəl 6,1 Səhiyyənin əsas göstəriciləri (ilin əvvəlinə)*
Göstəricilər İllər
2001 2006 2010 2011 2012
Bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı, min nəfər 29,0 30,6 32,8 33,1 31,4 Əhalinin hər 1000 nəfərinə 36,3 36,3 36,9 36,8 34,5
Orta tibb işçilərinin sayı, min nəfər 60,0 60,8 62,9 60,1 57,8 Əhalinin hər min nəfərinə 75,1 72,1 70,9 66,8 63,4 Xəstəxana müəssisələrinin sayı 735 729 756 516 523 Xəstəxana çarpayılarının sayı, min man. 69,9 68,9 67,4 45,8 42,4 Əhalinin hər min nəfərinə xəstə uşaqlar üçün çarpayıların sayı, min
11,9 11,7 11,3 7,0 5,9 Əhaliyə ambulatoriya-poliklinika yardımı göstərən müalicə müəssisələrinin sayı 1614 1596 1692 1688 1690 Qadın məsləhətxanalarının, uşaq poliklinikalarının sayı [müstəqil və başqa müəssisələrin tərkibinə daxil olmaqla] 913 923 907 472 455 Hamilə və zahı qadınlar üçün çarpayılann sayı, min
7,5 7,4 7,4 4,6 4,2
Nəhayət, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, tibbi yardım - etik-peşə
kateqoriyası, tibbi xidmət isə, tibbi xidmətin birbaşa iqtisadi kateqoriyasıdır.
Mahiyyətcə, xidmət, müə3^ən ehtiyacları təmin edən, lakin fiziki xassəyə
malik olmayan qeyri - maddi əmtəə deməkdir. Bu, fəaliyyət, gəlir, yaxud
ehtiyacı ödəmək şəklində satış obyektidir. Bu zaman qeyri-maddi rifah halı
satılır, istehlak olunur və nəticədə xidmətin qiymətini müəyyən etmək yolu
ilə satıcı və alıcı arasında qarşılıqlı əlaqə formasında iqtisadi münasibət
yaranır. Müvafiq surətdə tibbi yardımın deyil, yalnız tibbi xidmətin qiyməti
var. Tibbi kömək isə peşə fəaliyyətində kompleks tədbirlər kimi başa
düşülür.
Səhiyyənin xüsusi sistemində tibbi yardımın göstərilməsi tibbi xidmət
yolu ilə həyata keçirilir. Tibbi yardımın göstərilməsi şərtləri həm pullu, həm
də pulsuz təbabətdə eynidir. Tibb işçiləri tibbi müdaxilənin əlverişsiz
nəticəsinə, tibbi 3^rdımın göstərilməsində qüsurlara görə hüquqi məsuliyyət
daşıyırlar. Tibbi yardım göstərilməsinin düzgünlüyünü müəyyən etmək
üçün keçirilən ekspertiza tibbi yardım göstərilməsinin ümumilikdə qəbul
edilən yanaşmalarına istinad etməlidir.
*. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı
2012, səh. 273.
275
Beləliklə, həkimlərin səhvi nəticəsində keyfiyyətsiz müalicə ilə
əlaqədar obyektiv surətdə əmlak iddiaları riski mövcuddur. Həkim
səhvlərinin ödənilməsi hesabına həyata keçirilən təkrar müalicəyə çəkilən
xərclərin yüksək səviyyədə olması və pasientlərin sa3nnm kifayət qədər çox
olması tibb sahəsindəki risklərin 3Aİksək qİ3nnətləndirilməsinə gətirib
çıxarır.
Riskləri aradan qaldırmaq üçün tibb təşkilatları özlərinin həkim
heyətinin yenidən peşə hazırlığını təkmilləşdirmək, xüsusən də tibb
avadanlıqlarını modernləşdirmək istiqamətində işlər görməlidirlər.
Sadalanan tədbirlər kifayət qədər böyük həcmdə maliyyə qoyuluşları tələb
edir.
Özlərinin mövcudluğunun ilk mərhələlərində , bəzən də davamlı
müddət ərzində özəl müalicə - profilaktika müəssisələri üçün çox da böyük
olmayan riskin daha az gəlirliliklə əlaqələndirilməsi daha xarakterikdir. Özəl
müalicə - profilaktika müəssisələrinin fəaliyyəti digər çətinliklərlə də
bağlıdır. Onların içərisində ən mühümlərinə: rəqabətin yüksək səviyyəsini;
əhalinin sosial şəraitinin dəyişilməsi ilə bağlı yüksək hissiyyatı; əlavə
maliyyə vəsaitlərinin cəlb olunmasında və kreditlərin alınmasında müşahidə
olunan çətinlikləri aid etmək olar.
Tibbi xidmət bazarı müəyyən anla3nşda haradasa inhisarçı rəqabət
bazarı sa3nlır. Bu bazar müxtəlif klinikalardan ibarət olmaqla, onların
göstərdiyi xidmətlər heç də əvəzedilməz deyildir. Eyni zamanda müxtəlif
klinikalarda müalicənin keyfiyyəti, xidmət servisi, istehlak dəyəri kifayət
qədər fərqlidir.
Bundan başqa, tibbi təşkilatların işi həm daxili, həm də çoxsaylı kənar
amillərdən , e3mi zamanda istehlakçıların gəlirlərindən və nəhayət, tibbi
xidmətin dəyərindən asılı olur. Tibbi xidmət alarkən, pasient çoxsaylı
amillərin qiymətini əks etdirən göstərişləri əsas götürməlidir.
Respublikada fealiyyət göstərən 500-dən arüq özəl müalicə -
profilaktika müəssisələrinin mütləq əksəriy5^tində start kapitalının və yaxud
vəsaitlərin tamamlanmasının əsas mənbəyi özünümaliyyələşdirmə ilə
məhdudlaşır.
Özəl müalicə profilaktika müəssisələrinin böyük əksəriyyətinin dəyəri
yüksək olan əsas vəsait obyektlərinə ehtiyacları var. Onların alınmasına isə
bir çox hallarda kreditlər və borclar hesabına nail olmaq mümkündür. E3mi
zamanda kommerisya bankları özəl müalicə - profilaktika müəssisələri ilə
könülsüz surətdə əlaqə yaradır. Belə bir vəziyyətin başlıca səbəblərindən biri
özəl müəssisələrin həcminin çox kiçik olmasındadır. Son nəticədə
kommersiya kreditlərinə girişin çətinliyi dövriyyə kapitalının xroniki
surətdə çatışmazlığına gətirib çıxarır.
Sadalanan səbəblərin nəticəsində özəl profilaktika müəssisələrində
sahibkarlığın fərqləndirici xüsusiyyəti həmin sahədə sabit maliyyə
sisteminin olmamasıdır.
276
Qeyri-dövlət tibb müəssisələrinin bütün maliyyə münasibətləri
müəyyən maliyyə məkanında reallaşır. Onun başlıca struktur elementlərinə:
sığorta təşkilatlarını, büdcədən kənar fondları, bankları, əhalini (fiziki
şəxsləri), təşkilatları (hüquqi şəxsləri], səhiyyənin idarəetmə orqanlarını aid
etmək olar.
Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin maliyyələşmə mənbəyi
aşağıdakı şəkildə verilmişdir (şəkil 6.1].
Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin mali)^ələşməsimn əsas
mənbəyi həmin müəssisələrdə tibbi xidmət alan əhali hesab olunur.
1 Könüllü tibbi sığorta
İcbari tibbi sığorta
sistemlərinin sığorta sistemlərinin sığorta
haqları
r ' r haqları
^ ! Özəl müalicə -
profilaktika
müəssisələri
▲
Büdcə vəsaiti Hüquqi şəxslərin
vəsaiti
Vətəndaşların
şəxsi vəsaiti
Şəkil 6.1. Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin
maliyyə mənbələri
Pullu tibbi xidmət göstərilməsi üzrə təşkilatları xarakterizə edən
həlledici amil kimi əməliyyat mərhələsi çıxış edir. Əməliyyat mərhələsi tibbi
xidmətin yaradılması (təqdim olunması] anından onun həyata keçirilməsinin
müalicə - istehsalat prosesinin məcmusudur. Əməliyyat mərhələsi iki
mövqedən araşdırılır:
1] Tibbi xidmət sahəsinin xüsusiyyətləri nöqteyi-nəzərindən - material
ehtiyatlarının olmaması, (yaxud cüzi miqdarda olması, xidmətin şəxsi
xarakteri, xalis aktivlərin əhəmiyyət daşımayan səviyyəsi, istehsalat
aktivlərinin müasir səviyyəsi];
2] Təşkilatların xüsusiyyəti mövqeyindən - pul vəsaitlərinin hərəkəti
mərhələsi, sahə risklərinin səviyyəsi, kənar amillərin təsiri.
Əməliyyat riski müəyyənləşdirildikdə, məhsul (iş, xidmət] hazırla
277
maq, onu satmaq əvəzində pul almaq üçün tibb təşkilatlarına tələb olunan
vaxtı müəyyən etmək zəruridir. Beləliklə, tibbi xidmət pul ifadəsində dəyərə
malik olan özünəməxsus əmtəə kimi çıxış edir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 iyun 2005-ci ildə
"2005 -2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə
Proqram"a uyğun olaraq xidmət sahəsi də istehsal sahəsinə aid edilmişdir.
Belə bir yanaşmadan asılı olaraq özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin
sahə xüsusiyyətlərinin kommersiya müəssisələri ilə müqayisəli
xarakteristikası aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 6.2).
Cədvəl 6.2
Kommersiya təşkilatları ilə özəl müalicə - profilaktika
müəssisələrinin qarşılıqlı müqayisəli xarakteristikası
Müqayisə sahəsi
özəl müalicə - profilaktika müəssisələri
Kommersiya təşkilatlan
Fəaliyyət istiqaməti Qeyri-maddi rifahın təqdim olunması
Maddi rifahın istehsalı
Anbar ehtiyatlarının yaradılma imkanları
Müalicə- istehsal prosesinin eyni zamanda istehsak prosesi olması ilə əlaqədar, materialların və sarğı vasitələrinin cüzi ehtiyatlarının saxlanılması mümkünlüyü
Qaydaya görə materialların və hazır məhsulların anbar ehtiyatları yaradılır
Buraxılan məhsulların (xidmətlərin) keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi imkanları
Qəbul edilən keyfiyyət çox çətinliklə ölçülməyə məruz qalır
Keyfiyyətin bilavasitə ölçülməsi imkanları mövcuddur
Texnoloji proseslərə istinad etmək
Xidmətlərin göstərilmisi istehlakçıların sorğulanna istinad edir
Məhsulların buraxılışı standart texnologiyalar əsasında həyata keçirilir
İstehsal prosesinin son istehlakçıdan məsafəsi (uzaqlığı)
İstehlakçı müəssisə istehsalat prosesində iştirak edir
İstehsal prosesi istehlakçıdan ayrıla bilər
Biznesin müvəffəqiyyətlərinin təşkilatın yerləşdiyi yerdən asılılığı
Tibb təşkilatının yerləşdi)^ yer firmanın müvəffəqij^əti- nin həlledici amilidir.
İstehsalın yerləşdiyi yer biznesin müvəffəqiyyətinə əhəmi30̂ ətli təsir göstərə bilməz.
Kapitalın və əməyin istifadə olunmasında prioritetlər
Əməkdən intensiv istifadə edilməsi üstünlük təşkil edir
Kapitaldan intensiv istifadə üstünlük təşkil edir
İstehsal mərhələsinin uzunluğu
Müalicə-istehsal prosesi zaman etibarilə kifayətedici hədlərdə məhduddur
İstehsal mərhələsi kifayət qədər uzun ola bilər
278
6.2. PULLU TİBBİ XİDMƏT GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ ƏLAQƏDAR
GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN
MÜHASİBAT UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ
"Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının
konseptual əsaslarında" (Azərbaycan Respublikası Mali5^ə Nazirliyinin
2007-ci il 23 iyul tarixli I- 73/lsayı əmri ilə təsdiq edilmişdir) gəlir və xərclər
aşağıdakı qaydada açıqlanır:
Gəlir - mülkiyyətçilərin kapital qoyuluşu ilə əlaqəli olmayan, lakin
kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü ərzində aktivlərin artması,
daxil olması və ya öhdəliklərin azalması şəklində iqtisadi səmərənin
artımıdır.
Xərc - mülki}^ətçilər arasında kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli
olmayan, lakin kapitalın azalması ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində
aktivlərin kənara axını və ya azalması və öhdəliklərin artması hesabına baş
verən iqtisadi səmərənin azalmasıdır.
Eyni zamanda "Konseptual əsaslarda" gəlirlərin tanınması uçota dair
müxtəlif normativ sənədin 36-cı maddəsində, xərclərin tanınması isə 37-41-ci
maddələrdə şərh olunmuşdur. Daha konkret desək, gəlir aktivlərin artması
və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi səmərənin artımının baş verdiyi və
bu artımın etibarlı səvi3^ədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud olduğu
hallarda tanınır.
Xərclər isə - əksinə xərc maddələrinin azalması və öhdəliklərin artması
ilə bağlı iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın etibarlı
səviyyədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud olduğu hal- Irada tanınır.
Yeni Standartlara görə, əksər hallarda müəssisənin xərcləri və gəlirləri
müxtəlif maddələrlə birbaşa əlaqəli olur. Buna görə də müvafiqlik
konsepsiyasına əsaslanaraq xərclər və gəlirlər eyni vaxtda tanınmalıdır.
Gəlirlər iki yerə bölünür : əsas gəlir və sair gəlir.
Əsas gəlir - müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı yaranır. Buraya satış,
komisyon rüsumları, faizlər, dividendlər, royaltilər və icarə haqları daxildir.
Sair xərc isə - müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı müntəzəm surətdə
yaranmayan və əsas gəlir anlayışına uyğun gəlməyən gəlirdir.
Əsas xərc- müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı yaranan və müxtəlif
başlıqlar altında, o cümlədən elementlər və ya funksiyalar üzrə
təsnifləşdirilən xərcdir.
279
Sair gəlir isə- müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı müntəzəm surətdə
yaranmayan və əsas xərclər anlayışına uyğun gəlməyən xərcdir.
Konkret olaraq tibb təşkilatlannda fəaliyyətin adi növlərindən alınan
gəlirlər dedikdə, tibbi xidmətlərin satışından alınan gəlir başa düşülür.
Səhiyyənin özəl müalicə - profilaktika müəssisələri mühasibat uçotunu
Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun surətdə Yeni Hesablar Planı
əsasında aparmalıdır.
Tibbi xidmətlərin satışından alman gəlirlərin uçotu üçün 601 “Satış"
hesabı təbiq olunur. Hesabın yuxarıda qeyd edildiyi kimi aşağıdakı
subhesabları var:
601-1 "Malların satışı"
601-2 " Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
601-3 "Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər"
601-4 "Royalti gəliri"
601-5 "Əməliyyat icarəsi üzrə gəlirlər"
601-6 "Digər əməliyyat gəlirləri"
və s.
Tibbi xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar əldə olunan gəlir,
fəaliyyətin adi növlərindən alman gəlir şəklində aşağıdakı mühasibat
köçürməsi vasitəsilə rəsmiləşdirilir:
D-t 545 "Digər qısamüddətli öhdəliklər" hesabı K-t 601 "Satış"
hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı
Tibb təşkilatları öz xidmətlərini əlavə dəyər vergisinə cəlb olunmaq
şərti ilə göstərə bilər. Belə hallarda mühasibat əməli3^atlarının uçotu
ayrı-ayırlıqda aparılmalıdır.Tibb təşkilatı tərəfindən gəlirlərin uçotunun
ayrılıqda aparılması qaydasını nəzərdən keçiriək.
Misal. Əhaliyə tibb xidməti (kosmetik və stomatoloji) göstərən tibb
mərkəzi tərəfindən may ayında 200 min manat məbləğində kosmetik xidmət,
0 cümlədən ƏDV - 31,5 min manat və 175 min manat məbləğində stomatoloji
xidmət, 0 cümlədən ƏDV- 63 min manat göstərilmişdir. Kosmetik xidmətlər
may ayında tamamilə ödənilmiş, stomatoloji xidmətlər isə həmin ayda 270
min manat məbləğində ödənilmişdir. Tibb mərkəzi mühasibat uçotunda 601
"Satış" hesabı və 545 "Qısamüddətli öhdəliklər ' hesabı üzrə aşağıdakı
subhesablardan istifadəni məqsədəuyğun saymışdır.
601-2-1 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı
601-2-2 "Kosmetik xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı 545-1
"Stomatoloji xidmətlərə görə qısamüddətli öhdəliklər" subhesabı 545-2
"Kosmetik xidmətlərə görə qısamüddətli öhdəliklər" subhesabı
------ 280 -----
"Kommersiya təşkilatlan üçün Milli Mühasibat Uçotu Standaıtlannın
Konseptual əsaslarına" müvafiq olaraq, göstərilən tibbi xidmətlər fəaliyyətin
adi növlərinə dair xərclər hesab olunur. Əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi
aktivlərin və digər amortizasiya olunan aktivlərin amortizasiya a3nrmalan
şəklində dəyərinin ödənilməsi də adi fəaliyyət üzrə xərcləri formalaşdırır.
Aşağıdakı cədvəldə tibb mərkəzində kosmetik və stomatololi
xidmətlərin göstərilməsinin hesablarda əks etdirilməsi qaydası verilmişdir
(cədvəl 6.3).
Tibb təşkilatlarında fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclər dedikdə, tibbi
xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər başa düşülür. Qüvvədə olan
normativ sənədlərə əsasən fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclər formalaşdıqda
onların aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılması təmin olunmalıdır:
material xərcləri, əmək ödənişi xərcləri, sosial ehtiyatlara ayırmalar,
amortizasiya, sair xərclər.
Cədvəl 6.3
Kosmetik və Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə
əməli3^tların mühasibat hesablarında əks etdiri məsi qaydası Əməliyyatların Hesabın Hesabın Məbləği,
məzmunu debeti krediti man.
Stomatololi xidmət göstərilməsindən gəlir alınmışdır 545-1 601-2 175000 Stomotoloji xidmətin göstərilməsi üzrə ƏDV əks etdirilmişdir
601-2 241 31500
Kosmetik xidmət göstərilməsindən gəlir alınmışdır 545-2 601-2 15254 Kosmetik xidmətin göstərilməsi üzrə ƏDV əks etdirilmişdir
601-2 241 2746
Stomatololi xidmətin dəyəri ödənilmişdir 221 545-1 175
Kosmetik xidmətin dəyəri ödənilmişdir 221 545-2 25524
Tibb təşkilatı maliyyə nəticələrini formalaşdırmaq məqsədilə
fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclərin bazasında yaranan maya dəyərini
müəyyənləşdirir.
Tibb təşkilatlarında material xərclərinə istehlak olunan tibb
dərmanlarının, sarğı materiallannın, kimyəvi reaktivlərin, birdəfəlik
ləvazimatın, mineral suların, vaksinlərin, vitaminlərin, dezinfeksiya
vasitələrinin, rentgen şəkilləri üçün plyonkaların, analiz aparmaq üçün
materialların və s. dəyəri daxil edilir. Sadalanan materiallar tibbi xidmətlərin
keyfiyyətlə göstərilməsi üçün çox mühüm şərtdir. Bəzən tibb müəssisəsində
müvafiq laboratoriya olmadıqda analizlər digər müəssisələrdə aparılır. Bu
qəbildən olan xərclər də material xərcləri maddəsində qeydə alınır.
Donorların xidmətinin ödənilməsi, (yemək də daxil olmaqla), habelə
köçürmək üçün qan əldə olunduqda çəkilən xərclər də material xərcləri kimi
nəzərdə tutulur. 281
Xidmət göstərildikdə istifadə olunan materiallar, tibbi xidmət göstərən
özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin material - istehsalat ehtiyatlarının
tərkib hissəsidir.
Materiallar, mühasibat uçotuna faktik maya dəyərilə qəbul edilir.
Faktik maya dəyəri isə bütün hallarda materialların əldə olunmasının faktik
xərclərini (ƏDV istisna olmaqla) özündə birləşdirir.
Yeni Hesablar Planına uyğun olaraq materialların mövcudluğu və
hərəkəti haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 201- "Material
ehtiyatlan” adlı hesab nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın aşağıdakı subhesabları
var: 201-1 "Xammal"
201-2 "İstehsalat materialları"
201-3 "Qablaşdırma materialları"
və i.a.
Materialların daxil olmasının uçotda əks etdirilməsi üçün aşağıdakı
köçürmə tərtib edilir:
D-t 201" Material ehtiyatları"
K-t 545 "Digər qısamüddətli öhdəliklər" və ya 431,531 "Malsatan və
podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor borcları"
Tibbi xidmətlərin göstərilməsi zamanı materialların faktik xərcləri 201
"Material ehtiyatlatları" hesabının kreditindən 202 "İstehsal məsrəfləri"
hesabının müvafiq subhesablarının debetinə silinir.
Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq ehtiyatlar
istehsalata buraxıldıqda onların qi3mıətləndirilməsinin aşağıdakı
üsullanndan birinin tətbiqini müəssisənin baş mühasibi müstəqil surətdə
həll edir:
• materialların hər bir vahidinin maya dəyəri üzrə;
• orta maya dəyəri üzrə;
• materialların satın alınmasının birinci vaxtına görə maya dəyəri üzrə
(FİFO metodu)
Seçilən metod hər bir müəssisənin uçot siyasətində öz əksini tapmalı
və bütün hesabat dövrü ərzində istifadə olunmalıdır.
Hesabat dövrünün sonuna material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi,
ehtiyatlar istifadə üçün buraxıldıqda qəbul edilən qiymətləndirmə
üsulundan asılı olaraq yerinə yetirilir. Materialların çeşidinin kifayət qədər
geniş olmasını nəzərə alaraq tibb təşkilatlan ehtiyatların qiymətləndirilməsi
metodunun seçilməsinə xüsusi diqqət yetirməlidir.
Ümumiyyətlə, hər hansı metoddan istifadə yalnız istehsalata (xidmət
göstərilməsinə) buraxılan materialların qiymətləndirilməsi üsulu deməkdir.
Belə bır qiymətləndirmə materialların silinməsilə bağlı tibb müəssisələrinin
qarşısında duran problemləri həll etmir.
282 ------
Məsələ bundadır ki, material ehtiyatları anbardan buraxıldıqdan sonra
bütün sahələrdə və digər struktur bölmələrində uzun müddət ərzində
saxlanıla bilər və ona görə də onların qalığını müə)^ənləşdirmək çox vaxt
mümkün olmur. Bununla əlaqədar olaraq anbardan alınan materialların
istifadəsi haqda tibb işçilərinin operativ hesabatlarının tərtib olunmasının
real zəruriliyi meydana çıxır. Bütün hallarda tibb müəssisələri Respublika
Səhi50^ə Nazirliyinin, yaxud bilavasitə müəssisənin özü tərəfindən tibbi
dərmanların istifadəsinin nümunəvi normalarına istinad etməlidir. Belə
normalar materialların nümunəvi nomenklaturası əsasında müəssisə
rəhbərinin xüsusi əmri ilə rəsmiləşdirilməlidir.
Müxtəlif tibbi xidmətlər göstərmək üçün müəssisələr, adətən
"özlərinin" materiallarından sitifadə edirlər. Lakin belə materiallar (sarğı
vasitələri və rentgen çıxarışları üçün plyonkalar) eyni zamanda digər xidmət
növlərinin göstərilməsində də istifadə oluna bilər.
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində xərclərin uçotu qaydasını
nəzərdən keçirək:
Misal: Əhaliyə kosmetika və stomatologiya üzrə xidmət göstərən özəl
tibb müəssisəsi may ayında 30 min manatlıq material almışdır. Əlavə dəyər
vergisi 5,4 min manat təşkil edir. Ay ərzində alınmış materialların bir hissəsi
- 3000 manat məbləğində əhaliyə kosmetika xidmətləri göstərilmək üçün
istifadə olunmuşdur. Materialların yerdə qalan hissəsi stomatoloji
xidmətlərin ehtiyacına yönəlmişdir.
Özəl tibb müəssisəsi bu məqsədlə aşağıdakı balans hesablarından
istifadə etmişdir:
202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı
241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" hesabı
202-1 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə məsrəflər" subhesabı
202-2 "Kosmetika xidmətlərinin göstərilməsi üzrə məsrəflər" subhesabı
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin mühasibat əməliyyatları
mühasibat uçotunda aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi əks etdirilməlidir
(cədvəl 6.4).
Əmək ödənişinə çəkilən xərclər və sosial ehtiyaclara ayırmaların
tərkibinə həkimlərin, assistentlərin, tibb bacılarının, sterilizə ilə məşğul olan
bacıların, sanitarların və digər tibbi heyətin, habelə tibblə birbaşa məşğul
olmayan işçilərin əməkhaqqı və müvafiq surətdə qanunvericilik normaları
ilə müəyyən edilən sosial ehtiyaclara ayırmalar da daxil edilir.
Özəl müalicə - profilaktika müəssisələri əməyin ödənişinin alternativ
forma və metodlarından istifadə edə bilər. Daha konkret desək, özündə həm
işəmuzd, həm də vaxtamuzd əmək ödənişi formalarını əlaqələndirən for-
283
manı tətbiq etmək, özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin səlahiyyətləri
daxilindədir. Bu zaman əməkhaqqının ölçüsünü [miqdarını] müəssisənin
müdiriyyəti müstəqil surətdə müəyyənləşdirir. Əmək ödənişinin alternativ
sistemləri, hər bir həkimin özəl tibb müəssisəsinin kommersiya
fəaliyyətindən gözlədiyi şəxsi gəlirin səviyyəsinə təminat verir.
Cədvəl 6.4
Kosmetik və stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə
əməliyyatların mühasibat hesablarında əks etdirilməsi metodikası
Əməliyyatların məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti Məb
ləği, man.
Materiallar müəssisənin anbarına mədaxil olunmuşdur
201 545,431,531 25400
Satın alman materiallara görə ƏDV hesablanmışdır
241 545,431,531 4572
Malsatanlara ödəniş edilmişdir 545,431,531 223 25400 Kosmetik xidmətlərin göstərilməsinə verilən materiallar silinmişdir
202-2 201
10800 Stomatololi xidmətin göstərilməsinə verilən materiallar silinmişdir
202-1 201 14600
Satın alınan materiallara görə hesablanan ƏDV büdcəyə əvəzləşdirilmişdir
521 241 4572
Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətilə hesablaşmaların uçotu bütövlükdə
fəaliyyətin digər sahəsində heyətin əmək ödənişinin uçotu ilə demək olar ki,
eynidir. Lakin hər bir xidmət sahəsində müəssisənin xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır. Belə ki, əsas tibb heyətinin əmək ödənişinə çəkilən xərclər və
sosial ehtiyaclara ayırmalar aşağıdakı köçürmələr vasitəsilə rəsmiyyətə
salınır:
D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı
K-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor
borclar"
D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı K-t 522 "Sosial sığorta və təminat
üzrə öhdəliklər" hesabı İdarəetmə işçilərinin və təsərrüfat heyətinin
əməkhaqqı xərcləri və sosial ehtiyaclara ayırmalar tam həcmdə 721 "İnzibati
xərclər" hesabının müvafiq subhesablarının tərkibinə daxil edilir.
"Torpaq, tikili və avadanlıqlar" üzrə 7 saylı MMUS-a görə əsas
vəsaitlərə bilavasitə amortizasiya hesablamaqla, onların dəyəri ödənilir.
Standartın tələblərinə uyğun olaraq əsas vəsait obyektləri üzrə amortizasiya
ayırmalarının hesablanması həmin obyektin müəssisəyə daxil olduğu
[mühasibat uçotuna qəbul edildiyi] aydan sonrakı ayın 1-dən başlanılır.
------ 284 ——
Obyektin dəyəri tam ödənildikdən sonra, yaxud obyekt müxtəlif səbəblər
üzündən silindikdən sonra amortizasiya hesablanması dayandırılır.
Digər tibb təşkilatlarında olduğu kimi özəl müalicə - profilaktika
müəssisələrində də tibbi və qeyri-tibbi təyinatlı əsas vəsait obyektləri üzrə
amortizasiyanın hesablanılan məbləqlərini yığmaq yolu ilə 112 "Torpaq, tikili
və avadanlıqların amortizasiyası" adlı hesabda qeydiyyatdan keçirilir.
Hesablanılan amortizasiya məbləği 112 "Torpaq, tikili və avadanlıqların
amortizasiyası" hesabının kreditindən istehsal məsrəflərini uçota alan
hesabların debetinə silinir.
Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində sair üstəlik xərclərə
səhiyyə prosesinə xidmət (ümumistehsalat) üzrə xərclər, habelə
ümumtəsərrü- fat xərcləri aiddir. Belə xərclər qaydaya görə kompleks xərclər
hesab olunur. Başqa sözlə, belə xərclər bir neçə iqtisadi həmcins olmayan
xərclərdən ibarətdir. Sözügedən xərclərə aşağıdakılar: idarəetmə və
təsərrüfat heyətinin əməkhaqqı xərcləri (sosial ehtiyaclara ayırmalarla
birlikdə), bina və tikililərin icarə haqqı xərcləri, reklam xərcləri, məişət və
təsərrüfat xərcləri qeyri-tibbi təyinatlı əsas vəsait obyektlərinə hesablanan
amortizasiya məbləği, lisenziya alınması ilə əlaqədar xərclər və s. aid edilir.
Qeyd olunan xərclər mühasibat uçotunda 721 "İnzibati xərclər"
hesabının debetində və onlara görə hesablaşmaların uçotu üzrə tətbiq edilən
hesabların kreditində uçota alınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, özəl fəaliyyətə lisenziya almaqla əlaqədar
aparılan xərclər mühasibat uçotunda 242 "Gələcək hesabat dövrünün
xərcləri" hesabına qeydi}o^atdan keçirilir. Bu qəbildən olan xərclər alınmış
lisenziyanın qüvvədə olduğu müddət ərzində bərabər hissələrlə istehsal
gəlirlərinin tərkibinə daxil edilir.
Hesabat dövrünün sonunda ümumtəsərrüfat xərcləri şərti - daimi
xərclər qismində 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının debetinə və 721
"İnzibati xərclər" hesabının kreditinə yazılır. Beləliklə, mühasibat uçotunda
göstərilən (satılan) tibbi xidmətlərə görə istehsal xərcləri haqqında tam
informasiya formalaşır. Bəzi hallarda ümumtəsərrüfat xərclərini birbaşa 601
"Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabına
aid etməklə, göstərilən xidmətin tam maya dəyərini formalaşdırmaq
mümkündür.
Əvvəlki Hesablar Planında olan 40 "Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı" adlı
hesabın sinonimi Yeni Hesablar Planında nəzərdə tutulmadığı üçün
göstərilən tibbi xidmətin göstərilməsindən alınan gəlir birbaşa 601 "Satış"
hesabının 601-1 "Malların satışı" subhesabının debetinə və istehsal
məsrəflərini uçota alan hesabların kreditinə silinir.
285
Hesabat dövrünün sonunda özəl - müalicə profilaktika müəssisəsi əldə
etdi3d gəlirlər və xərclər haqqında məlumatlar əsasında özünün maliyyə
nəticəsini formalaşdınr. Bu zaman 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabının
kreditində tibbi fəaliyyətdən alınan mənfəət, debetində isə zərər qeydə
alınır. Ümumilikdə bu əməliyyata belə mühasibat köçürməsi verilir:
D-t 801 "Ümumi mənfəət (zərər) " hesabı
K-t 601 "Satış "hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
subhesabı (mənfəət əldə olunduqda)
D-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
subhesabı
K-t 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabı (zərər əldə olunduqda)
6.3. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ TİBBİ XİDMƏTLƏR
GÖSTƏRİLMƏSİNƏ ÇƏKİLƏN XƏRCLƏRİN UÇOTUNUN TƏŞKİLİ VƏ
MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI
Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində xərclərin uçotunu düzgün
təşkil etmək üçün onların təsnifatının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Burada
iqtisadi məzmunundan asılı olaraq xərc elementlərini və xərc maddələrini
bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.
Tibb təşkilatlarında elementlər üzrə xərclərin qruplaşdırılması təşkilat
tərəfindən istehsala və tibb xidmətlərinin göstərilməsinə istifadə olunan
material, əmək və maliyyə resurslarının həcmini müəyyənləşdirmək üçün
tələb olunur.
Maddələr üzrə xərc prinsiplərinin təsnifatı tibbi xidmətlərin müxtəlif
növlərinin maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün istifadə edilir.
Pullu tibbi xidmətlərin iki növü mövcuddur:
1) Birdəfəlik xidmətlər (ambulatoriya müalicə);
2) Uzun müddət ərzində göstərilən xidmətlər (stasionarda müalicə).
Bu zaman tibb müəssisəsi tərəfindən göstərilən xidmətlərin daha geniş
yayılmış tipik (səciyyəvi) növlərinin aşağıdakı qrupları fərqləndirilir:
• Həkimin qəbulunda ilk dəfə olmaq və xəstənin müalicə həkimi
tərəfindən sonrakı müşahidələri;
• Müalicə (sağlamlıq) proseduralarının (fizioterapiya, stomatologiya
və s.) yerinə yetirilməsi;
• Diaqnostika (qan analizi, tədqiqatın rentgen metodlarının tətbiqi,
ultrasəs diaqnostikası və b.)
• Cərrahiyyə əməliyyatları;
286
• Xəstənin stasionarda olduğu əməliyyatdan sonrakı müddətdə tibbi
xidmətlərin göstərilməsi;
• Təxirəsalınmaz tibbi yardım;
• Sair xidmətlər.
Hesablama (kalkulyasiya) vahidi qismində aşağıdakılar qəbul edilir:
• Xəstənin həkimin qəbulunda bir dəfə olması üzrə xidmət;
• Müalicə (sağlamlıq) prosedurunun aparılması üzrə aparılan
prosedur;
• Diaqnostika üzrə aparılan prosedur, yaxud analiz (tibb təşkilatının
seçimi əsasında)
• Aparılan cərrahiyyə əməliyyatı;
• Aparılan bir çarpayı -gün- əməliyyatdan sonrakı yardımın
göstərilməsi ;
• Aparılan bir çıxış - təxirəsalınmaz yardım xidmətləri;
• Xidmətin xarakterindən asılı olaraq, sair xidmətlər.
Kalkulyasiya maddələrinin tipik siyahısını müəyyənləşdirdikdə, tibbi
xidmətlərin yuxarıda sadaladığımız qrupların hər birisi üzrə aşağıdakıları
əsas göstərmək olar:
• Müvafiq tibbi xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xərclərin ehtimal
olunan hissəsi (zəruri dəsti);
• Məqsədli təyinatı üzrə xərclərin (iqtisadi cəhətdən həmcins xərclər)
müxtəlif növlərinin qruplaşdırılması;
• Xidmətlərin maya dəyərində (əhəmİ3^ətlilik prinsipi) xərclərin
müxtəlif növlərinin (hər bir növü) gözlənilən xüsusi çəkisi;
• Xərclərin müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərə
bölüşdürməsini (onlar göstərilən xidmətlərə aid edilməsi imkanlarını nəzərə
almaqla müə3^ənləşdirilir).
Aşağıda kalkulyasiya xərc maddələrinin tipik nomenklaturası
verilmişdir.
1. Həkimin qəbulunda ilk dəfə olmaq
1.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
1.2.Sosial ehtiyaclara ayırmalar
1.3. Peşə məsuliyyəti sığortası
1.4. Ümumtəsərrüfat xərcləri
2. Müalicə (sağlamlıq) prosedurunun yerinə yetirilməsi
2.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
2.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar
2.3. Peşə məsuliyyəti sığortası
2.4. Materiallarm dəyəri
2.5. Avadanlıqların dəyəri
287
2.6. Avadanlıqların saxlanılması və təmirinə çəkilən xərclər
2.7. Müalicə prosedurunun yerinə yetirilməsinə sərf olunan enerjinin
və su3nm dəyərinin ödənilməsi
2.8. Ümumtəsərrüfat
xərcləri 2.9.Satış xərcləri
3. Diaqnostika
3.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
3.2. Sosial ehtiyaclara a3nrmalar
3.3. Peşə məsuliyyəti sığortası
3.4. Materialların dəyəri
3.5. Avadanlıqların amortizasiyası
3.6. Avadanlıqların saxlanılması və təmirinə çəkilən xərclər
3.7. Ümumtəsərrüfat
xərcləri 3.8.Satış xərcləri
4. Əməliyyatın aparılması
4.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
4.2. Sosial ehtiyaclara a3nrmalar
4.3. Materialların və dərman preparatlarının dəyəri
4.4. Köməkçi proseduraların dəyəri (anesteziya, damcı köçürmə və
s.}
4.5. Fərdi məsuliyyət sığortası
4.6. Ümuməməlİ3^at xərcləri
4.7. Ümumtəsərrüfat xərcləri
5. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə xəstənin stasionarda olması ilə
bağlı göstərilən xidmətlər
5.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
5.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar
5.3. Müalicə proseduralannın yerinə yetirilməsi və analizlərin
aparılması
5.4. Xəstələrin yedizdirilməsi
5.5. Ümuməməlİ3^at xərcləri
5.6. Ümumtəsərrüfat xərcləri
6. TƏCİİİ tibbi yardım (əksər hallarda belə yardım birbaşa evlərdə göstərilir)
6.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı
6.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar
6.3. Avtonəqliyyatın və digər əsas vəsait obyektlərinin saxlanılması,
təmiri və amortizasiyası xərcləri
6.4. Yanacağın dəyəri
6.5. Materialların və dərman preparatlarının dəyəri
6.6. Fərdi məsuliyyət sığortası
288
6.7. Ümumtəsərrüfat xərcləri
Məqsədli təyinatına görə xərclər əsas və üstəlik xərclərə bölünür. Tibb
təşkilatlarında əsas xərclərə müalicə prosesi ilə əlaqədar aşağıdakı xərclər:
material xərcləri, əsas tibbi heyətin əməkhaqqı, əməkhaqqından ayrılmalar,
tibbi avadanlıqların saxlanılması və istismarına çəkilən xərclər, kənar
təşkilatların istehsalat xarakterli xidmətlərinə aid edilən xərclər daxil edilir.
Üstəlik xərclər özündə bilavasitə tibbi xidmət göstərilməsinə aidiyyəti
olmayan aşağıdakı xərcləri: dəftərxana və təsərrüfat xərcləri, qey- ri-tibbi
təyinatlı əsas vəsaitlərin amortizasiyası, inzibati-idarə heyətinin əməkhaqqı,
ezamiyyə xərcləri və s. birləşdirir
Xərclər xidmətlərin maya dəyərinə aid edilməsi üsuluna görə
müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərə bölünür.
Qüvvədə olan qaydalara görə tibb təşkilatlarında müstəqim xərclərə
bilavasitə tibbi xidmətlə əlaqədar xərclər aiddir. Həmin xərclər, tibbi xidmət
göstərilməsi prosesində xərc növləri üzrə həyata keçirilir:
• əsas heyətin əməkhaqqı;
• əsas heyətin əməkhaqqından ayırmalar;
• tibbi xidmət göstərilməsi prosesində istehlak olunan material
xərcləri (dərmanlar,sarğı vasitələri, ərzaq məhsulları, birdəfəlik tibbi
ləvazimat və b.)
• əsas bölmələr üzrə yumşaq inventarların köhnəlməsi;
• bilavasitə müalicə - diaqnostika prosesində istifadə olunan tibbi və
digər avadanlıqların köhnəlməsi.
Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər müəssisələrin fəaliyyətinin təminatı
üçün vacibdir və onlar aşağıdakı tibbi xidmətin göstərilməsi prosesində
birbaşa istehlak olunmurlar:
■ ümumtəşkilat heyətinin əməkhaqqı;
■ ümumtəşkilat heyətinin əməkhaqqından a3nrmalar;
■ təsərrüfat xərcləri (cari təsərrüfat məqsədləri üçün material və əşya
xərcləri, cari təmir xərcləri də daxil etməklə xidmətlərin dəyəri, dəftərxana
ləvazimatı və s.);
■ ezamiyyə və xidməti yerdəyişmə xərcləri;
■ köməkçi bölmələrdə olan yumşaq inventarların köhnəlməsi;
■ tibb xidmət göstərilməsi ilə birbaşa bağlı olmayan binaların,
tikililərin və digər əsas vəsait obyektlərinin amortizasiyası;
■ sair xərclər.
Sadalanan dolayı xərclər xüsusi hesablama əmsallarının köməyilə tibbi
xidmətin maya dəyərinə daxil edilir.
289
Əsas xərclər hər şeydən əvvəl müstəqimdir^ üstəlik xərclər isə
dolayıdır (qeyri-müstəqimdir). Bütün hallarda onları qarışdırmaq düzgün
olmaz. Belə ki, onların hər birinin təsnifatının əsasında prinsipcə müxtəlif
əlamətlər durur. Əsas xərclər özündə həm müstəqim, həm də dolayı
(qeyri-müstəqim) xərcləri birləşdirə bilər. Məsələn, sterilizəyə çəkilən xərclər
əsas xərclər sayılsa da, onlar, dola)n [qeyri-müstəqim) şəkildə bütün tibbi
heyətin xərclərinə də daxil edilir. Buna görə belə xərclər, eyni zamanda
dolain xərclər hesab olunur.
İstehsal xərcləri, resursların istehlakı kimi nəzərdən keçirən hallarda,
onlara hər şeydən əvvəl baş vermə yerləri üzrə səmərəli nəzarət etmək
məqsədəuyğundur.
Mühasibat uçotunda xərclərin baş vermə yerləri dedikdə, müvafiq
rəhbərin başçılıq etdiyi təşkilati-struktur bölməsi başa düşülür.
Tibbi xidmətlərin dəyərinin hesablanması üzrə mövcud qaydalara
uyğun olaraq, tibb təşkilatlarının struktur bölmələri əsas və köməkçi
bölmələrə a3n’ilır.
Tibb təşkilatının əsas bölmələrinə stasionarların profil bölmələri,
poliknika şöbələri [kabinetləri) , diaqnostik mərkəzlər, poliklinika şöbələri və
pasientə tibbi xidmət göstərən digər struktur vahidləri daxildir.
Köməkçi bölmələrə: müalicə - diaqnostika bölməsinin fəaliyyətini
təmin edən ümumtəşkilat xidməti aid edilir. Buraya: müdiriyyət, kadrlar
şöbəsi, mühasibat, tibbi statistika kabineti, qeydiyyat otağı, aptek, sterilizə
kabineti, təsərrüfat şöbələri və i.a. daxildir.
Hesabat dövrünün sonunda köməkçi bölmələrin xərcləri bölgü
bazasına mütənasib surətdə əsas bölmələrin xərclərinə aid edilir və bu
zaman xərclərin bölüşdürülməsində "addım metodundan" istifadə edilməsi
tövsiyə olunur. Metodun başlıca mahiyyəti köməkçi xərclərin ardıcıl surətdə
bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir.
Xərclərin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi üç mərhələdə
həyata keçirilir.
Birinci mərhələdə tibbi xidmət göstərilməsi prosesinin həyata
keçirilməsi ilə əlaqədar xərclərin ilkin qeydiyyatı nəzərdə tutulur. Bu zaman
aşağıdakı tələblərə: ilk sənədlərin mövcudluğuna, təsərrüfat fəali3^əti
faktlarının vaxtında qeydiyyata alınmasına, mühasibat uçotu hesablarında
xərclərin dürüst və əsaslı şəkildə əks etdirilməsinə əməl olunmalıdır.
Əsas və köməkçi istehsalatlarda xərclərin uçotu üçün 202 "İstehsalat
məsrəfləri" adlı hesab nəzərdə tutulmuşdur.Hesabın yuxarıdakı bölmələrdə
qeyd edildiyi kimi aşağıdakı subhesabları vardır:
202-1 "İstehsalalatda istifadə olunan əsas xammal"
290
202-2 "İstehsalalatda istifadə olunan əsas materiallar"
202-3 "Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər”
202-4 "İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri"
202-5 "İstehsalalatda istifadə olunmuş köməkçi xammal"
202-6 "İstehsalalatda istifadə olunmuş köməkçi materiallar"
202-7 "Köməkçi istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər" və i.a.
Bu zaman xərcləri baş verdikləri yerlər üzrə ayrılıqda uçota almaq
lazımdır.
Müstəqim xərclər baş verdiyi anda ilkin sənədlər əsasında 202 "İstehsal
məsrəfləri" adlı kalkulyasiya hesabının müxtəlif subhesablarınin debetində
201 "Material ehtiyatları" 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan
qısamüddətli kreditor borcları" və 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə
öhdəliklər" adlı hesabların kreditində əks etdirilir. Dolajn üstəlik xərclər
əvvəlcədən 721 "İnzibati xərclər" hesabının aşağıdakı subhesab- larının
debetində cəmlənir:
721-1 "İnzibati -işçi heyəti üzrə xərclər"
721-2 "İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiyası
xərci"
721-3 "Digər inzibati xərclər"
İcarə haqlarına çəkilən xərclər, reklam xərcləri, vergilərin bəzi növləri,
müvafiq lisenziyaların alınmasına çəkilən xərclər belə xərclərə aiddir. Qeyd
etmək lazımdır ki, kommersiya tibb özəl təşkilatlarında müvafiq lisenziyala-
nn alınması ilə əlaqədar xərclər əvvəlcə 542 "Gələcək hesabat dövrünün
gəlirləri" adlı hesabda əks etdirilir və daha sonra alınmış lisenzi3^nın
fəaliyyət müddəti ərzində bərabər hissələrlə xərclərin tərkibinə daxil edilir.
İkinci mərhələdə müəssisənin dola3n üstəlik (qeyri-müstəqim)
xərclərinin bölüşdürülməsi həyata keçirilir. Dolayı üstəlik (qeyri-müstəqim)
xərclərin bölüşdürülməsi qaydası tibb təşkilatının uçot siyasətində öz əksini
tapmalıdır. Ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi üsulu seçilən zaman
aşağıdakı prinsiplər: bölüşdürmənin nəticələri hər bir struktur bölmə üzrə
resursların faktik istehlakına maksimal dərəcədə yaxın götürülməsi rəhbərlik
üçün qəbul edilməlidir. Belə bir hal onların maya dəyərinin müəyyən
edilməsinin etibarlılığına və son nəticədə təşkilatın mənfəətinin həcminə
təsir göstərir.
Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi əmsalı məbləğ
ifadəsində dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin və bölüşdürmə bazasının
nisbəti kimi müəyyənləşdirilir. Tibb təşkilatlarında dolayı (qeyri-müstəqim)
xərclərin bölüşdürülməsi bazası kimi əsas tibb işçilərinin əməkhaqqının tibbi
xid
------ 291
mət göstərilməsindən alınan gəlirləri qəbul etmək olar. Daha sonra dolayı
[qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi əmsalı hesablanılır və
müəssisənin xərclərinin qeyd olunduğu sənədlərə köçürülür. Həmin
sənədlərdən xərclərin hər bir struktur bölməsi üzrə həcmini
müə3^ənləşdirmək üçün istifadə edilir. Bu sənədlərə müvafiq olaraq 202
"İstehsalat məsrəfləri" və 721 "İnzibati xərclər" hesabının müvafiq
subhesablarında hesabat dövrü ərzində tibbi xidmət göstərilməsi ilə
əlaqədar bütün müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər toplanılır.
Üçüncü mərhələdə köməkçi istehsalata çəkilən xərclər bölüşdürmə
bazasına mütənasib surətdə əsas istehsalata aid edilir. Köməkçi istehsalata
çəkilən xərclərin uçotda əks etdirilməsi tibb təşkilatının uçot siyas- tində
göstərilməlidir.
Beləliklə, həm dövlət, həm də özəl müalicə - profilaktika
müəssisələrində hər bir müalicə bölməsi üzrə tam faktik xərclər nəzərə
alınır.
Hər bir hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra müalicə - profilaktika
müəssisələrinin struktur bölmələrinin faktik xərcləri 202 "İstehsalat
məsrəfləri" hesabının kreditindən 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin
göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabının debetinə silinir. Xərclər haqqında
informasiyalar son halda həm bütövlükdə tibb təşkilatı, həm də onun hər bir
bölməsi üzrə tibbi xidmət göstərilməsindən alınan mənfəəti
formalaşdırmağa imkan verir.
Misal. Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində əsas beş bölmə:
terapiya, cərrahiyyə, stomatoloji, funksional diaqnostika, laboratoriya
mövcuddur. Bundan başqa, sözügedən bölmələrlə yanaşı aşağıdakı köməkçi
bölmələr: registratura (qeydiyyat), mühasibat, sterilizə otağı, təsərrüfat
xidməti də fəaliyyət göstərir. Müalicə - profilaktika müəssisəsinin tibb
fəaliyyətinin 3mxarıda sadalanan xidmətlərinin göstərilməsinə dair lisenziya
da almışdır.
Hesabat dövrü ərzində əsas və köməkçi bölmələrlə bağlı müəyyən
xərclər çəkilmişdir və tibbi xidmətlərin göstərilməsindən (satışından) gəlir
götürülmüşdür (cədvəl 6.5 və 6.6).
Hesabat dövrü ərzində ümumtəsərrüfat (inzibati) xərcləri (tibb
müəssisəsi rəhbərliyinin əməkhaqqına çəkilən xərclər, sosial ehtiyaclara
ayırmalar, lisenziya alınması ilə əlaqədar xərclər, icarə haqqı xərcləri,
kommunal ödənişlər, telefondan istifadə haqqı, sair üstəlik xərclər 111300
manat təşkil etmişdir. Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində 202
"İstehsalat məsrəfləri" adlı balans hesabının tərkibində aşağıdakı
subhesabların açılması tövsiyə olunur:
202-15 "Terapevtik xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclər"
202-16 "Cərrahiyyə xidmətlərinin göstərilməsinə çəkilən xərclər" 292
Cədvəl 6.5 Özəl müalicə profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinə
çəkilən xərclər
Əsas istehsalat xərcləri Terapiya Cərra- hiy>'ə
Stoma tologiya
Funksionl diaqnostika
şöbəsi
Labora toriya
Cəmi
Həkimlərin, tibb bacılarının və laborantla- rın əməkhaqqı
82800 75600 195000 42000 27000 422400
Sosial ehtiyaclara ayırmalar
16560 15120 39000 8400 5400 84480
Əsas vəsaitlərin amortizasiyası
1380 1860
22500 1020
7800 34560
Materiallar 1080 3120 14400 2220 1380 22200 Kənar təşkilatın xidmətləri
— — 108600 — — 108600
Dolayı xərclər 22200 22620 56820 14700 14400 130740 Cəmi 124020 118320 463320 68340 55980 802980
Xidmət göstərilməsindən
154788 147420 776310 101160
72300 1251978
Cədvəl 6.6 Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinə
çəkilən xərclər
Köməkçi istehsalat xərcləri
Registra- tura
Mühasibat Sterilizə
otağı Təsərrüfat
xidməti
Cəmi
Materiallar — — 16200 1380 17850
Əməkhaqqı 45000 75000 18000 28880 166800
Sosial ehtiyaclara ayırmalar
9000 15000 3600 5760 33360
Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi
720 780 1380 — 2880
Dolayı xərclər 3960 5820 — — 9780
Cəmi 58680 96600 39180 35940 230400
202-17 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclər" 202-18
"Funksional diaqnostikanın aparılmasına çəkilən xərclər" 202-19 "
Laboratoriya analizlərinə çəkilən xərclər"
202-20 "Köməkçi bölmələrə çəkilən xərclər"
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinin hesabat
293
dövründəki xərcləri aşağıdakı qaydada formalaşdırılır.
Birinci mərhələdə əsas və köməkçi bölmələrin xərclərinin kəmiyyəti və
müalicə müəssisəsinin üstəlik xərcləri müəyyən edilir.
Mühasibat uçotunun Yeni Hesablar Planını əsas götürməklə, xərclərin
hesablarda aşağıdakı qaydada əks etdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir
(cədvəl 6.7].
Cədvəl 6.7
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində xərclərin əks
etdirilməsi üzrə əlavə açılan cubhesablar nəzərə ahnmac la hesabların müxabirləşməsi
ƏməlijT^atlann məzmunu
Hesabın debeti
Hesabların krediti
Məbləği, man
Terapevtik şöbənin müstəqim surətdə xərcləri uçotda əks etdirilmişdir
202-15 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 154788
Cərrahiyyə şöbəsinin müstəqim xərcləri əks etdirilmişdir
202-16 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 147420
Stomatolji şöbənin müstəqim xərcləri əks etdirilmişdir
202-17 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 776310
Funksional diaqnostika şöbəsinin müstəqil xərcləri əks etdirilmişidir
202-18 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 101160
Laboratoriyanın müstəqil xərcləri əks etdirilmişdir
202-19 112,201, 202-3, 522,545,431, 531 72300
Köməkçi bölmənin müstəqil xərcləri əks etdirilmişidir
202-20 112,201,202-3, 522, 545,431, 531 230400
Dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) xərcləri əks etdirilmişidir
721 112,201,202-3, 522, 545,431, 531 111300
İkinci mərhələdə dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) (qeyri-müstəqim)
xərclər müəyyən ardıcıllığı gözləməklə əsas və köməkçi bölmələrə aid edilir.
Dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim) (inzibati) xərclərinin
kəmiyyətini bölüşdürmə bazasına (əsas və köməkçi bölmələrin
əməkdaşlarının müstəqim əməkhaqqına (422400+166800) bölməklə, dolayı
(qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürlümə əmsalı hesablanır
111300 man.: 589200 man.= 0,189
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif bölmələrinə düşən
dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim) (inzibati) xərclərinin kəmiyyətini
tapmaq üçün hesabladığımız əmsalı(0,189) işçi heyətinin əməkhaqqı
xərclərinin məbləğinə vururuq:
294
• terapevtik şöbə - 82800 x 0,189 = 15649 man.
• cərrahiyyə şöbəsi - 75600 man. x 0,189= 14288 man.
• stomaloji şöbə- 195000 man. x 0,189 = 36855 man.
• Funksional diaqnostika şöbəsi- 42000 x 0,189 = 7938 man.
• Laboratoriya - 27000 x 0,189 = 5103 man.
• Köməkçi bölmə - 166800 x 0,189 = 31525
Yuxarıdakı əməliyyatlar mühasibat uçotunun hesablarında aşağıda-
kı qaydada əks etdirilir (cədvəl 6.8].
Cədvəl 6.8 Bölmələrə aid edilən dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim)
(inzibati) xərclərinə əlavə açılan subhesablar nəzərə alınmaqla
hesablarda əks etdirilməsi qaydası
Əməliyyatların məzmunu
Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləği, man.
Terapevtik şöbəyə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir
202-15 721 15649
Cərrahiyyə şöbəsinə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir
202-16 721 14288
Stomatoloji şöbəyə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir
202-17 721 36855
Funksional diaqnostika şöbəsinin dolayı xərcləri əks etdirilmişdir
202-18 721 7938
Laboratoriyaya aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir
202-19 721 5103
Köməkçi istehsalata aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir
202-20 721 31525
Üçüncü mərhələdə köməkçi bölməyə çəkilən xərclərin özəl müalicə -
profilaktika müəssisəsinin struktur bölmələrinə aid edilməsi də həmin
ardıcıllıqla həyata keçirilir. Bu zaman xərclərin kəmi}o^ətini (yəni onlara
düşən dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) xərclərini (230400+ 31525) nəzərə
almaqla) bölüşdürmə bazasına (tibbi xidmətlərin göstərilməsindən alman
gəlir) bölməklə özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif
bölmələrinə düşən köməkçi xərclərin əmsalı müə)7yən edilir:
261925 man. :1251978 = 0,210
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif bölmələrinə düşən
köməkçi bölmələrin xərclərinin kəmi}^ətini tapmaq üçün hesabladığımız
əmsalı (0,210) tibbi xidmət göstərilməsindən alınan gəlirlərə aşağıdakı
qaydada vurmaq lazımdır:
• terapevtik şöbə- 154788man x 0,210 = 32505 man.
• cərrahiyyə şöbəsi -147420 man x 0,210 = 30958 man.
• stomatoloji şöbə- 776310 man x 0,210 = 163025 man.
295
• Funksional diaqnostika şöbəsi-101160 man x 0,210=21243
• Laboratoriya - 72300 man. x 0,210 = 15183
Qeyd olunan əməliyyatlar mühasibat uçotu hesablarında aşağıdakı
kimi əks etdirilmişdir [cədvəl 6.9).
Cədvəl 6.9 Köməkçi bölmələrin müalicə şöbələrinə aid edilən əlavə
xərclərin subhesablar nəzərə alınmaqla mühasibat
hesablarında əks etdirilməsi
Əməliyyatların məzmunu Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləği, man
Terapevtik şöbəyə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir
202-15 202-20 32505
Cərrahijyə şöbəsinə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir
202-16 202-20 30985
Stomatolji şöbəyə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir
202-17 202-20 163025
Funksional diaqnostika şöbəsinin köməkçi bölmələrinin xərcləri əks etdirilmişdir
202-18 202-20 21243
Laboratoriyaya aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir
202-19 202-20 15183
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində "Addım metodu" ilə
xərclərin
bölüşdürülməsinin nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir [cədvəl 6.10).
Cədvəl 6.10
Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində struktur bölmələri
üzrə xərclərin bölüşdürülməsi Struktur bölmələri Xərclər Dolayı (qey-
ri-müstəqim)
xərclərin
bölüşdürülməsi
Əsas
(müstəqim) və
dolajT
(qeyri-müstə-
qim) xərclərin
cəmi
Köməkçi bölmələrin xərclərinin bölüşdürül məsi
Tam ma}^ dəyəri
Dolayı ümumtəsərrü- fat xərcləri
111358 — — — —
Köməkçi bölmələr 230400 31525 261925 _ _ Terapevtik şöbə 154788 15649 179437 32505 202942 Cərrahiyyə şöbəsi 147420 14288 161708 30958 192666
Stomatoloji şöbə 776310 36855 813165 162036 975201 Funksional-diaqnostika şöbəsi
101160 7938 109098 21243 130341
Laboratotiya 72300 5103 77403 15183 92586 Yekunu 1593736 111358 1593736 261925 1593736
296
Tibbi xidmətlərin müxtəlif növlərinin dəyərini müəyyənləşdirmək
üçün xərcləri kalkulyasiya obyektləri üzrə qruplaşdırmaq
məqsədəuyğundur.
Tibb təşkilatlarında tibbi xidmətlərin maya dəyəri hesablandıqda,
çəkilən xərclərin uçot obyekti kimi tibbi kömək (yardım) əsas sayılır. Belə bir
kömək (yardım) sadə tibbi xidmətlərin (ayrılıqda, manipulyasiya, prosedura,
operativ surətdə müdaxilə etmək) və mürəkkəb tibbi xidmətlərin siyahısını
(stasionarların müvafiq şöbələrində çarpayı-günlər), yaxud poliklinika və
stasionar şəraitdə müalicənin başa çatdırılması üzrə kompleks tibbi
xidmətlərin (tibbi-iqtisadi standartlar) siyahısını özündə əks etdirir.
Tibb təşkilatlarında tibbi xidmətlərin maya dəyərini kalkulyasiya
etmək üçün sifariş metodunun tətbiqi imkanları özünü daha yaxşı doğrulda
bilər.
Bu metodun tətbiqi zamanı xərclərin uçot və kalkulyasiya obyekti kimi
ayrıca sifariş, başqa sözlə, tibbi xidmətin müəyyən növlərini yerinə yetirmək
üçün pasiyentin sifarişi (məs. həmin pasiyentin stasionar şöbədə müalicəsi,
ambulatoriya -poliklinika şöbəsi üçün göstərilən tibbi xidmətin başa çatdığı
hal)əsas götürülür.
Tibb təşkilatının hesablama xidmətinin əməkdaşı tibbi xidmətin
göstərilməsi haqda müştərinin sifarişi daxil olduğu anda "həmin xidmətin
yerinə yetirilməsinə verilən sifarişə çəkiləsi, yaxud çəkilmiş xərclərin
qeydiyyatı kartoçkası” açmalıdır.Bu kartoçkada bütün faktiki xərclər öz
əksini tapmalıdır. Həkim, pasiyenti qəbul etidkdən sonra tibb müəssisəsinin
göstərdiyi xidmətlərin siyahısına əsasən tibbi xidmətin növlərini həmin
blankda qeydə alır.
Tibb xidməti göstərilməsi üzrə xərclərin qeydiyyatı kartoçkasının
nümunəvi forması aşağıda verilmişdir.
Tibbi xidmət vahidinin maya dəyərinə
daxil edilən xərclərin tibbi xidmət üzrə
qeydiyyat kartoçkasına daxil edilməsi qaydası
l. Əmək ödənişinə xərclərin hesablanması və onda aparılan tutulmalar
1- ci sətirdə tibbi xidmət müəssisəsinin adı göstərilir.
2- ci sətirdə tibbi ;ddməti yerinə yetirən tibb işçisinin vəzifəsi qeyd
olunur.
3- cü sətirdə həmin xidmətin hazırlanmasına və yerinə yetirilməsinə
hər bir tibb işçisinin sərf etdiyi vaxt əks etdirilir. 297 ------
Tibb xidmətlər üzrə məsrəflərin qeydiyyat kartı
I I
N3 vO 00
t i i
Xəstəliyin tarixi
Şöbə:
Xidmətin növü:
Xidmətin kodu:
Tibbi
xidmət
Adı
1. Əməyin ödənişi və ondan ayırmalara görə hesablaşmalar
Tibbi Xidməti yerinə Vəzifə maaşının Əlavə Əsas və əlavə | iş vaxtının Xidmət Hesablanmış i Əməkhaqqı heyətin yetirmək üçün sərf orta məbləği, ] əməkhaqqı. əməkhaqqı, | fondu. göstərilməsi üzrə : əməkhaqqı, xərxlərinin vəzifəsi edilən vaxt, dəq. man. man. man
....... .............. 1 dəq. əməkhaqqı xərci,
man. man. İ yekunu, man
2 3 4 i 5 ______ 6 _ 7 8 9 10 2. Birbaşa material məsrəfləri
Ölçü vahidi
Tibbi dərmanlar, sarğı materialları, kimyəvi reaktivlər
və materiallar ____
Miqdarı Qablaşma ilə | Qablaşmanın qiyməti,
miqdarı I man. 3 4 I 5
Tibbi avadanlıqların amortizasiyası
Xərclərin cəmi,
man.
6
Qidalanma, man.
Tibbi Ölçü Miqdarı Balans dəyəri. Xidmət Avadanlığın iş vaxtı. Amortizasiya ayırması. Material məsrəfiərinin avadanlıqların adı vahidi man. müddəti, il saat man. cəmi, man.
8 9 10 11 12 13 14 15 3. Qaimə xərcləri
Qaimə xərcləri,
man.
Məbləq, man.
Vaxtın miqdarı- xidmətin
_ cami, daq. _____
3
Xidmətin göstərilməsi üçün
sərf edilən vaxt, dəq.
Xidmətin göstərilməsində qaimə
xərclərinin payı, man. _____
4
Əməyin ödənilməsinə və ona görə ayırmalar,
man.
1
4.Tibbi xidmətin
göstərilməsinin həqiqi maya dəyəri
Birbaşa material məsrəfləri, man. Xidmətə görə qaimə xərcləri,
man.
3
Tibbi xidmətin dəyəri,
man.
4
4- cü sətirdə tibbi xidmət göstərən tibb işçilərinin stajından, ixtisas
kateqoriyasından asılı olaraq tarif cədvəlləri üzrə hesablanılan vəzifə
maaşları göstərilir.
5- ci sətirdə əlavə əməkhaqqı [kollektiv müqavilədə nəzərdə tutulan
ödənişlər, növbəti, əlavə, istifadə olunmayan məzuniyyətlər, gecə
növbəsində, bayram günlərində işləməyə görə əlavələr və s.) qeydə alınır.
6- a sətirdə əsas və əlavə əməkhaqlan məbləği əks etdirilir. (qr6=
qr.4+qr.5)
7- ci sətirdə iş vaxtının uçotu cədvəlinə əsasən hesablanılan iş vaxtının
orta aylıq fondu göstərilir.
8- ci sətirdə həmin xidmətin göstərilməsinə görə hər bir vəzifə üzrə
əmək ödənişi xərcləri hesablanılır (qr.8= qr.6:qr.7 x qr.3)
9- cu sətirdə sosial sığortaya hesablanılan məbləğlər öz əksini tapır.
10- cu sətirdə əmək ödənişinə xərclərin və əməkhaqqından
tutulmaların ümumi kəmiyyəti göstərilir.
Z.Müstəqim material xərclərinin hesablanması 1- ci sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman istehlak olunan tibbi
dərmanların, kimyəvi reaktivlərin və s.adları sadalanır.
2- ci sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman istifadə olunan bütün
materialların ölçü vahidi göstərilir.
3- cü sətirdə hər bir adda olan vəsaitlərin sərf olunma miqdarı və
vəsaitin hər bir vahidinin qiyməti əks etdirilir.
4- cü sətirdə qablaşdırılmış materialların miqdarı uçota alınır.
5- ci sətirdə bir qutuya qablaşdırılan materialların dəyəri qeyd
olunur.
6- cı sətirdə bilavasitə xidmətlərin göstərilməsi prosesində "iştirak
edən" hər bir mövqe üzrə tibbi dərmanlara, kimyəvi reaktivlərə və i.a. çəkilən
xərclərin kəmiyyəti qeydiyyatdan keçirilir. (qr.6= qr.5:qr.4xqr.3)
6- cı sətirdə bütün mövqelər üzrə məbləğin həmin növ müstəqim
material xərclərinə çəkilən məbləği göstərilir.
7- cı sətirdə hər bir çarpayı-gün hesabilə yemək xərcləri əks etdirilir.
8- ci sətirdə bilavasitə tibbi xidmət göstərilməsində iştirak edən
avadanlıqların adları göstərilir.
9- cu sətirdə avadanlığın ölçü vahidi qeydə alınır.
10- cu sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman fəali3^ət göstərən
avadanlıqların sayı göstərilir.
11- ci sətirdə avadanlığın balans dəyəri əks etdirilir.
12- ci sətirdə normativ sənədlərə uyğun olaraq avadanlığın xidmət
müddəti göstərilir.
13- cü sətirdə tibbi xidmət göstərmək üçün zəruri olan avadanlıqların
hazırlıq vəziyyətinə gətirilməsi və iş vaxtı əks olunur. 299 ------
14- cü sətirdə amortizasiya ayırmalarının hesablanmasının
nəticəsi aşağıdakı düstur vasitəsilə verilir.
Qr.l4 = qr.ll: qr.l2 x UB x qr.l3,
Burada UB -orta aylıq iş vaxtını əks etdirir.
Müstəqim xərclərin uçotunu bilavasitə 202 "İstehsalat məsrəfləri" adlı
hesabda aparmaq lazımdır. Xərclərin uçotunun sifariş metodu tətbiq
olunduqda 202-ci hesabın tərkibində hər bir sifariş üzrə subhesablar açmaq
məqsədəuyğundur. Sifarişçilərin tərkibində xərcləri xərc maddələri üzrə
qruplaşdırmaq tövsiyə olunur.
S.Üstəlik xərclərin hesablanması
Müəssisə üzrə bütövlükdə üstəlik xərclər smeta əsasında aşağıdakı
xərc məbləğləri üzrə hesablanmalıdır:
• İnzibati - idarə heyətinin, kiçik tibbi heyətin, müvafiq tibbi xidmətlər
göstərilən zaman xidmətləri nəzərə alınmayan şöbənin tibbi heyətinin əsas
və əlavə əməkhaqqı;
• işçilərin sadalanan kateqoriyalarına əməkhaqqının hesablanması;
• dəftərxana və təsərrüfat xərcləri;
■ kommunal xidmətləri;
• mövcud istifadə şəraitindən asılı olaraq yatacaq ləvazimatının,
xüsusi paltarların və s. köhnəlməsi;
• sair xərclər.
2- ci sətirdə maddələr üzrə üstəlik xərclərin məbləği qeydiyyatdan
keçirilir.
3- cü sətirdə ay ərzində cərrahiyyə şöbəsinin göstərdiyi bütün
xidmətlərə sərf olunan vaxtın miqdarı göstərilir.
4- cü sətirdə tibbi xidmətlərin göstərilməsinə sərf olunan vaxt uçota
alınır.
5- ci sətirdə həmin tibbi xidmətə düşən üstəlik xərclərin pa}n
hesablanılır.
Hesabat dövrünün sonunda üstəlik xərclər üzrə faktiki qənaət də
aşkara çıxarıla, yəni artıq şilinə, yaxud üstəlik xərclərin əskik gəlməsi ilə
əlaqədar bölüşdürülməsi də aparıla bilər. Faktiki xərclər üzrə qiymətdən
kənarlaşma 5 %-dən çox deyildirsə, onda artıq silinmiş üstəlik xərclər
aşağıdakı mühasibat köçürməsi vasitəsilə "storno"edilir:
D-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
subhesabı
K-t 721 "İnzibati xərclər” hesabı.
Üstəlik xərclər əksik gəlməklə bölüşdürüldüyü hallarda, hesabat
dövrünün axırında müəyyən edilən fərq məbləği əks yazılış vasitəsilə silinir:
D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı
K-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"
subhesabı 300
Cədvəl 6.11
I
I CO 0 M 0 i
Tibbi xidmətlər üzrə xərclərin qeydiyyat kartoçkası
Xəstəlik tarixi:
Şöbə: cərrahiyyə
Xidmətin adı: Medikal epikondimitin (dirsək oynağının iltihabı) cərrahi müalicəsi Xidmətin
kodu: 04/048
(1 əməyin ödənişi məsrəfi və ona görə ayrılmanın hesablanması)
Tibbi ^ Tibbi heyətin
xidmət vəzifəsi
Ali dərəcəli həkim*
cərrah
1-ci dərəcəli
əməliyyat tibb
bacısı yekunu
yekunu
Xidmətin
göstərilməs
inə sərf
olunan
vaxt,
dəqiqə
Vəzifə
okiadı,
man.
Əlavə
əmək
haqqı,
man.
Əsas və
əlavə
əmək
haqqı,
man.
iş vaxtı fondu,
dəqiqə
Xidmət
göstərilməsi
üzrə əmək
ödənişi
xərcləri,
man.
8 .. .....
I Əməködənişi- ;
nə hesablan- I
mışdır.
Əmək ödənişinə
xərclərin və
hesablamaların
yekunu.
10
2. Müstəqim material xarctərinin hesablanması
Cədvəl 6.11-in davamı
X ə r c l ə r
Tibbi dərmanlar, sarğı vasitələri, kimyəvi reaktivlər və s.
Adı ölçü vahidi
I Miqdarı Bağlamada
sayı Bağlamanın qiyməti,man. Cəmi xərclər, man.
1 2 3 4 5 6
Pambıq yumruları İ ədədlə 1
X X X X
Salfetlər i ədədlə X X X X
Maskalar ədədlə X X X X
Baxillər i cüt X X X X
Birdəfəlik əlcəklər 1 cüt X X X X
Novokain 2 % ml X X X X
Spirt 70 % ml X X X X
Yodinol ml X X X X
Bint 7 m X 14 sm ədədlə X X X X
Leykoplastır ədədlə X X X X
Tibbi şprits 5,0 ədədlə X X X X
Yekunu : !
X
I I C/J
o N3
X X X
Cədvəl 6. /1 -in davamı
Tibbi avadanlıqların amortizasiyası
I U9 O M t X X
Tibbi avadanlıqların adı Ölçü vahidi Miqdarı Balans Xidmət Avadanlığın Amortizasiya Müstəqim
dəyəri, man. müddəti, il İ5vaxtı,saat ayırmaları,man. material xərclərinin cəmi, man.
8 9 10 11 12 13 14 15
Anatomik pinset ədədlə X X X X X
Cərrahi pinset ədədlə X X X X X
Steril qayçı ədədlə X X X X X
Əməliyyat masası ədədlə X X X X X
Yekunu X
Yekunu X
a.Üstəlii xərclərin hesablanması
Cərrahiyə şöbəsinin üstəlik Məbləğ, man. Cərrahiyə şöbəsinin göstərdiyi bütün Xidmətlərin göstərilməsinə Xidmətlərin tərkibində üs- xərclərinin adı xidmətlərə sərf edilən vaxtın miqdarı. sərf olunan vaxt, dəqiqə təlik xərclərin payı
dəq.
1 2 3 4 5 Kommunal xərcləri X
inzibati-idara xərcləri X
Yekunu X X
X X
4. Göstərilən tibbi xidmətlərin faktik maya dəyərinin hesablanması
Əmək ödənişinə xərclər və Müstəqim material xərcləri, man. Xidmətlərə çəkilən üstəlik xərclər, man. Tibbi xidmətlərin maya ondan tutulmalar, man. dəyəri, man.
1 2 3 4
X X X X
Faktiki üstəlik xərclərdən kənarlaşma 5 %-dən artıq olan hallarda
müəyyən edilən məbləğ 202 "İstehsalat məsrəfləri” hesabı ilə 601 "Satış
hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir” subhesabı arasında
bölüşdürülməlidir.
4. Göstərilən tibbi xidmətin faktiki maya dəyərinin hesablanması
(qr. 4 = qr. 1 +_qr. 2 + qr.3).
Misal. Özəl müalicə mərkəzində 2012-ci ilin aprel ayında "Medial
epikondilitin cərrahi müalicəsi” tibbi xidməti göstərilmişdir. Müəssisənin
mühasibi tibbi xidmətin həqiqi maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib etmiş
və tibbi xidmət üzrə xərclərin qeydiyyatı kartoçkasını doldurmuşdur.
6.4. TİBB TƏŞKİLATLARINDA TƏSƏRRÜFAT
ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ QAYDASI
Mühasibat uçotunun ən mühüm prinsiplərindən biri kimi baş vermiş
bütün təsərrüfat əməliyyatlarının hökmən sənədləşdirilməsi əsas götürülür.
Qeyd etdiyimiz kimi, ilk sənədlər əməliyyatın baş verdiyi anda, bilavasitə
başa çatdiqdan sonra tərtib edilməlidir. İlk sənədlər əsasında məlumatlara
nəzarət və onları qaydaya salmaq üçün icmal uçot sənədləri də tərtib edilə
bilər. İnformasiyaların işlənilməsi müddəti və uçotun keyfiyyəti sənəd
dövriyyəsindən asılıdır. Sənədlərin mühasibatlığa təqdim olunma qaydası,
uçot işlərinin həcmi, ardıcıllığı və yerinə yetirilmə müddəti və konkret
icraçılar tibb təşkilatının təsdiq etdiyi sənəd dövriyyəsi qrafikində öz əksini
tapmalıdır. Tibb təşkilatlarında sənəd dövriyyəsi qrafikinin nümunəvi
forması, aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 6.12} verilmişdir. Təşkilatlarda, o
cümlədən tibb təşkilatlarında əməyin ödənişi, təhtəlhesab şəxslər,
mal-material ehtiyatları, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar, kassa və
bank əməliyyatları, unifikasiya olunan ilk sənəd formaları əsasında
rəsmiyyətə salınır. Anbardan alınan materiallardan (tibbi dərmanlardan)
istifadə haqqında hesabat və göstərilən tibbi xidmətlərin həcminin
formalaşması üzrə hesabat adlı müəssisənin təsdiq etdiyi formada tərtib
olunan sənədlər xüsusi maraq doğurur.
Tibb müəssisəsinin anbarından materiallar (tibbi dərmanlar, sarğı
vasitələri və s.] alındıqca və onlar müalicə-profilaktika fəaliyyətində istifadə
olunduqca böyük tibb bacısı, yaxud digər məsul tibb işçisi (tibbi dərmanların
təxmini normalarından istifadə etməklə natural ölçüdə} material
göstəricilərinin uçotunu aparır. Ayın axırında materialların mühafizəsinə
məsuliyyət daşıyan tibb işçisi alınmış materiallardan istifadə
304
Cədval 6.12
Sənədin adı
Tibbi təşkilatların sənəddövriyyəsinin
qrafiki Sənədin yaradılması
Rəsmiyyətə salınmasına görə
məsul şəxs
Mühasibata təhvil
verilmə müddəti
2 3
1. Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesablaşmalar
İşlənilməsi
İcraçı icra müddəti
>r i
U} 0 tn
0 i i
Əmrlər, müvəqqəti əmək
qabiliyyətini itirməyə görə
vərəqələr, məzuniyyət verilməsi
haqda əmr
Avans hesabatları
Kadrlar şöbəsi Hər ayın 25-nə qədər Kadrlar şöbəsimnin
mütəxəssisi
Daxil olduqca
2. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar
Təhtəlhesab şəxs
Kassa mədaxil orderi, kassa qəbzi,
kassa məxaric orderi, kassa kitabı
Kassir
Bankın çıxarışı, ödəmə tapşriğı Mühasib
Ezamiyyətə qayıtdıqdan .
sonra üç gün ərzində və
hər bir təsərrüfat ehtiyatı
üçün avans alınandan üç
gün ərzində
Hər gün
Daxil olduqca, yaxud
formalaşdıqca
Kassa və bank hesablaşmaları mühasibo daxil olduqca
Mühasib
Mühasib
Daxil olduqca
Daxil olduqca
3. Mal-material dəyərləri üzrə hesablaşmalar
CiHlvi)! 6.12-nin ıluvütnı
00 0 ON
0
t
Əsas vəsait (torpaq, tikili və
avadanlıq) obyektlərinin qəbul-
təhvil aktı
Maddi • texniki şöbənin rəisi,
anbar müdiri növbəti hesabat ayının
1-i tarixində Mühasib ay başa çatdıqda
Əsas vəsait (torpaq, tikili və
avadanlıqlar) obyektlərinin qəbul -
təhvil aktı
! anbar müdiri, maddi -məsul 1 ŞƏXS
daxil olduqca mühasib ; daxil olduqca
anbardan alınan materialların
istifadəsi haqqında hesabat
məsul şəxs növbəti hesabat ayının
1-i tarixində
mühasib : hər ay
mal-material dəyərlərinin alınması
üçün vəkalətnamə
məsul şəxs alındıqdan ötən 10 gün
ərzində
mühasib ^ daxil olduqca
4. Malsata n və podratçılarla hesablaşmalar
yerinə yetirilən işlərin aktı,
hesab-faktura maddi texnika şöbənin rəisi,
baş mühasibin müavini
hər ay baş mühasib hər ay
5. Göstərilən xidmətlərin həcminin formalaşması üzrə hesabat
ambulator müalicəsi alan xastanin taloniı qeydiyyat jobasinin amakda}i formalaşdıqca mühasib : daxıl olduqca
göstarilan tibbi xidmətlarln hcsabnamasi ; mühasib formalaşdıqca mühasib . daxil otduqca
hakimin xastalara baş çəkməsinin uçot cadvali
mühasib ayın son günü baş mühasibin müavini i ay başa çatdıqda
xastəlarin va çarpayı fondunun hərakatiııin
gündalik uçot varaqasi bas tibb bacısı har gün mühasib ^ har gün
maliyyalaşma manbəlari u/rə gnslarilan tibbi
xidmətin reyestri baş mühasibin müavini har ay baş mühasib . hər ay
haqqında hesabat tərtib edir. Bu zaman o, ya uçot məlumatları bazasından
istifadə etməklə, ya da materialların qalığını yenidən saymaq yolu ilə
müvafiq hesabat hazırlayır. Növbəti ayın birinci günlərində həmin hesabat
mühasibatlığa təqdim olunur. Daha sonra mal-material qiymətliləri qüvvədə
olan qi3nnətlərlə yenidən hesablamaqla uçotu təşkil olunur. Beləliklə,
hesabat məlumatları materialların məxaricə silinməsi üçün əsas sayılır.
Əvvəllərdə qeyd edildi}^ kimi pullu tibbi xidmətlərin göstərilməsi
müqavilə ilə rəsmiyyətə salınır. Bu müqavilə tərəflərin hüquq, vəzifə və
məsuliyyətlərini tənzimləməklə yanaşi, tibbi xidmətin göstərilməsi şərtlərini
BƏ müddətlərini, həmçinin hesablaşma qaydalarını özündə ehtiva
edir.Müqavilədə göstərilən tələblərin yerinə yetirilməsi faktını sənədli
şəkildə təsdiq etmək üçün həkimin birinci qəbulunda göstərilən pullu tibbi
xidmətin həcmi və şərtləri haqda saziş tərtib olunur. Daha sonra bu saziş
(razılıq) müqaviləyə əlavə edilir. Lakin adı çəkilən sazişdə nəzərdə tutulan
xidmətin yalnız təxmini həcmi və dəyəri (tibbi xidmətin prey- skurant
qiymətlərinə uyğun olaraq) göstərilə bilər. Yalnız müalicə prosesinin
gedişində xidmətlərin dəyərinin dəqiq həcmi və müvafiq dəyəri
müəyyənləşdirilir.
Tibbi xidmət göstərilməsi çərçivəsində müalicənin iki növü
mövcuddur:
1) ambulator müalicə (birdəfəlik xidmət).
2) stasionar müalicə (uzun zaman kəsiyində göstərilən xidmətlər)
Ambulator müalicə zamanı sənəd dövriyyəsi. Pasiyentin hər bir
ambulator qəbulu zamanı ambulator müalicəsi alan xəstənin talonu
doldurulur.
Adı çəkilən talonun forması və doldurulma qaydası Respublika
Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyənləşdirilir. Talon əvvəlcə müvafiq tibb
təşkilatının qeydiyyat şöbəsində doldurulur və daha sonra xəstəyə verilir.
Pasient talon əsasında göstərilən məbləği kassaya ödəyir. Bundan sonra
talon xəstə tərəfindən onu qəbul edən həkimə təqdim olunur. Həkim iş
gününün sonunda talonu qeydiyyat şöbəsinə qaytarır. Talonda aparılan
qeydiyyata əsasən həkimin ambulator-poliklinika təşkilatına və evə
gəlməsinin uçot cədvəli doldurulur. Cədvəldə öz əksini tapan məlumatlar
əsasında göstərilən pullu xidmətlərin uçotu aparılır.
Mühasibat və vergi uçotu üçün talonun doldurulması, tibbi
xidmətlərin ödəniş növləri, xəstənin müalicəsinin nəticələri və göstərilən
tibbi xidmətin kodunun dəqiq göstərilməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Stasionar müalicə zamanı sənəd dövriyyəsi. Stasionar xidmətlə
307
rin uçotu xəstənin xəstəxana müəssisəsində sutka və gün ərzində stasionarda
olmasını və çarpayı fondunun hərəkətinin gündəlik uçot vərəqəsinin köməyilə
aparılır.
Vərəqəni böyük tibb heyəti doldurmalıdır. Bu sənəddə xəstəxananın
tərkibində ayrılmış hər bir şöbədə maliyyələşmə mənbələri açıqlanmış
şəkildə göstərilməlidir.
Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, qeyri-dövlət tibb təşkilatları bir neçə
maliyyələşmə: könüllü və icbari tibbi sığorta sisteminin cığorta haqları,
büdcə vəsaiti, hüquqi şəxslərin vəsaiti və vətəndaşların şəxsi vəsaiti
mənbələrinə malikdir.
Azərbaycanda özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində
maliyyələşmənin başlıca mənbəyi həmin müəssisələrdən kömək alan əhali
hesab olunur.
Əhaliyə pullu tibbi xidmət göstərilməsinə görə ödənişlər adətən tibb
müəssisəsində, istisna hallarda isə banklarda həyata keçirilir. Tibbi
xidmətlərin göstərilməsinə görə hesablaşmalar nəzarət-kassa aparatlarını
tətbiq etməklə aparılır. Tibb müəssisəsi nəzarət-kassa aparatlarını tətbiq
etmədi5d hallarda müəyyən qaydalara əməl etməklə təsdiq olunan ciddi
hesabat blanklarından istifadə edə bilər. Tibb müəssisəsi göstərilən xidmətə
görə istehlakçıya (pasiyentə) ondan nağd pulun alınmasını təsdiq edən kassa
çeki verməlidlir.
Tibb müəssisəsində tibbi xidmətlərin qabaqcadan və sonradan nağdsız
qaydada ödənilməsi üçün unifikasiya olunan formada hesab- namə yazılır və
bu sənəddə müqavilənin nömrəsi və tarixi göstərilir.
Hal-hazırda tibb müəssisələrinin idarə olunmasının effektivliyinin
yüksəldilməsinə iqtisadi informasiya sisteminin tətbiqi və gələcəkdə
təkmilləşdirilməsi yolu ilə nail olmaq olar.
Qəbul edilən idarəetmə qərarlarının keyfiyyətinə tələbatın daima
artması və onların qəbul olunması müddəti maliyyə və idarəetmə uçotunun
avtomatlaşdırılmış sisteminin tətbiqini zəruri edir.
Hazırda tibb təşkilatlarında hesablama texnikasından istifadə etməklə
maliyyə və idarəetmə uçotunun təşkilinə imkan verən çoxsaylı proqram
məhsulları təklif olunur. Bu proqramların köməyilə əməkhaqqının
hesablanmasını, təşkilatın əməkdaşlarının yerdəyişməsinin uçotunu,
əməkdaşların kadr hesablama məlumatlarındakı dəyişikliklərin
qeydiyyatını, əməkdaşların əməkhaqqı fondunun təhlilini, tarifikasiya
cədvəllərinin formalaşmasını, poliklinikanın, xəstəxanaların, hərbi
hospitalların, tibb mərkəzlərinin və digər səhiyyə təşkilatlarının
xüsusiyyətini nəzərə alan hesabatların əldə olunması və s. məsələlərin
uçotunun avtomatlaş
308
dırılması mümkündür.
Müasir proqramlar, həmçinin idarəetmə uçotunun aşağıdakı
vəzifələrinin həllinə də müsbət təsir göstərmək imkanına malikdir:
• tibbi yardımın həcminin planlaşdırılması;
• maliyyə planlaşması;
• sonrakı idarəetmə qərarlarını qəbul etmək üçün tibbi heyətin
fəaliyyətinin səmərəliliyinin daha da qiymətləndirilməsi ilə bağlı tibbi
kömək göstərilməsi planlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət;
• dərman təminatına çəkilən xərclərin optimallaşdırılması üçün
dərman vasitələrinə və sərf olunan material resurslarına əsaslı tələbatın
formalaşması;
• tibb təşkilatının fəaliyyət göstəricilərinin təhlili.
Eyni zamanda yeni avtomatlaşdırılmış proqramların aşağıdakı
funksional imkanları da mövcuddur:
• xəstəxana daxili apteklərin fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması;
• maliyyə planlaşması - büdcələr, pul vəsaitlərinin axınları, kredit və
kassa planları, maliyyə nəticələri;
• maliyyə təhlili - mali3^ə göstəricilərinin hesablanması, digər
dövrlərlə müqayisəli şəkildə formalaşan dinamika;
• mühasibat və vergi uçotu - təşkilatın maliyyə fəaliyyətinin uçotu,
reqlamentləşdirilən hesabat;
•təsdiq edilən və orijinal metodikalar üzrə tibbi köməyin həcminin
uçot vahidinin maya dəyərinin hesablanması;
• heyətin idarə olunması - iddiaçılarla iş, əməkdaşlar haqqında
məlumatların idarə edilməsi, tibbi xüsusiyyətləri nəzərə almaqla ixtisas
sistemləri, vəzifə təlimatları, əmək ödənişi sistemləri, əməkhaqqının
hesablanması.
"IC: Tibbi maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti"nə dair konfiqurasiyanın,
daimi müalicə qəbul edən şəxsə tətbiq edilməsi bir sıra bölmələrdə vahid
informasiyanın əldə edilməsini həyata keçirən tibb təşkilatlarında həmin
informasiyaların daha səmərəli nəticənin alınmasına şərait yaradır.
309
7.1. AUDITOR XİDMƏTİNİN MAHİYYƏTİ VƏ
İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONUN ROLU
Hər bir təsərrüfat subyektinin fəaliyyəti idarəetmə qərarlarının
qəbulunun zəruriliyi ilə əlaqədar olaraq müə5^ən informasiyalar əsasında
formalaşır. Hər şeydən əwəl, təşkilatın maliyyə vəziyyətini və onun kont-
ragentlərini (o cümlədən potensial) xarakterizə edən məlumatlara ehtiyac
yaranır. Təşkilatın əmlak və öhdəliklərinin vəziyyəti, onun gəlirləri, xərcləri
və fəaliyyətin maliyyə nəticələri haqqında informasiyalar şəklində
mühasibat hesabatında öz əksini tapır.
Mühasibat hesabatlarının tərkibi qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən
müə)^ənləşdirilir. Hesabata əlavə olunan auditor qərarlarında və auditor
rəylərində onun etibarlılığı, dəqiqliyi və şəffaflığı qeydə alınır. Təşkilat,
mühasibat hesabatlarının auditinin aparılması barədə müstəqil qərar çıxaran
hallarda, mühasibat hesabatının etibarlılığını təsdiq edən auditor qərarı da
mühasibat hesabatının tərkibinə daxil edilə bilər.
Göründüyü kimi, müvafiq qərarların qəbul edilməsi məqsədi ilə
müəssisə, təşkilatlar haqda faydalı informasiyalar əldə etmək çox böyük
əhəmiyyətə malikdir. "Maliyyə Hesabatlannm təqdimatına görə" 1 №li
Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartında
mühasibat uçotu vasitəsilə formalaşan informasiyaların etibarlılığı,
müqayisəliliyi və münasib- liyi kimi meyarlar lazımi səviyyədə
açıqlanmışdır. Bu sənəddə münasiblik, əhəmiyyətinik, etibarlılıq, düzgün
təqdimat, məzmunun formadan üstünlüyü, neytrallıq, ehtiyatlılıq, tamlıq,
müqa3dsəlilik, ardıcılıllıq və anlaşıqlıq kimi uçotun keyfiyyət xüsusiyyətləri
izah olunmuşdur. Bu xüsusiyyətlərdən bəzilərinin konkret mahiyyətinə
nəzər yetirək:
Münasiblik. Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə
istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə təsir edən informasiyalar
hesab olunur.
Əhəmiyyətinik. Maliyyə hesabatlarını təqdim edənlər tərəfindən
nəzərə alınmamağı və ya təhrif olunması səbəbindən istifadəçilərin bu
hesabatlar əsasında iqtisadi qərarların qəbul edilməsinə təsir edə bilən
informasiya kimi əhəmİ3^ətli hesab olunur.
Etibarlılıq. Tərkibində əhəmi}^ətli səhvlər və qabaqcadan əmələ gəlmiş
yalnış (qərəzli) fikirlər mövcud informasiyalar hesab olunur. İstifadəçilər bu
informasiyanın etibarlı olduğuna inandıqda, ona arxalana bilirlər. Etibarlı
informasiya neytrallıq, ehtiyatlılıq, düzgün təqdimat və tamlıq kimi
keyfiyyətlərə malik olmalıdır. 312
Neytrallıq. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın
etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır. Maliyyə
hesabatını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan informasiya, onların
öncədən müəyyən olunmuş nəticənin əldə edilməsi üçün istifadəçinin
qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.
Ehtiyatlılıq. Qeyri-müəyyən şəraitdə qiymətləndirmə zamanı aktiv və
ya gəlirlərin artırılmasının, öhdəlik və xərclərin azaldılmasının təmin
olunması məqsədilə diqqətli yanaşma tətbiq olunmalıdır. Əksər hallarda bu
cür halda qeyri-müəyyən şəraitdə aktiv və gəlirin mümkün dəyərlərindən ən
aşağı, öhdəlik və xərclərin isə ən yüksək qiymətindən istifadə edilməlidir.
Tamlıq. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı
olması üçün , onun əhəmİ30^ətliliyi və çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla,
dolğun olmalıdır.
Müqayisəlilik. İstifadəçilər üçün maliyyə hesabatlarının müvafiqliyi və
fərqliliyini müəyyən etmək və qiymətləndirmək imkanı yaradan informasiya
müqayisəli informasiyalar hesab olunur.
Anlaşıqlılıq. Mali)o^ə hesabatında təqdim olunan informasiyanın
mahiyyəti istifadəçilər tərəfindən anlaşılmalıdır. Eyni zamanda istifadəçilər
kommersiya fəaliyyəti və mühasibat uçotu haqqında zəruri biliklərə malik
olmalı və informasiyanı kifayət qədər dərindən öyrənməyə hazır olmalıdır.
Mühasibat uçotunun keyfiyyət xüsusiyyətləri araşdırılarkən aydın olur
ki, mühasibat uçotunda formalaşan informasiyaların tələb edilən
keyfiyyətlərə uyğun şəkildə təqdimatında auditor təşkilatlannın çox böyük
rolu vardır.
"Auditor Xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 16
sentyabr tarixli 882 saylı Qanuna uyğun olaraq auditor təşkilatı Auditor
Palatasının verdiyi lisenziya əsasında Azərbaycan Respublikasının
ərazisində təsərrüfat subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat
faəliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək
, mühasibat uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq
etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə
məqsədlərinə] uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində
digər xidmətləri göstərmək auditor xidməti hesab edilir. (Audit:
qanunvericilik və normativ sənədlər. Bakı-2005, səh.8, maddəS].
Audit, hər şeydən əvvəl, müstəqil (kənar) nəzarət olduğu üçün auditor
yoxlamasının nəticələrindən asılı olanların heç bir müdaxiləsi və ya təzyiqi
olmadan təsərrüfat subyektlərində maliyyə hesabatlarının mötəbərliyini
daha obyektiv və düzgün müəyyənləşdirməyə, bunun əsasında isə
cəmi}^ətdə maliyyə şəffaflığını təmin etməyə, tərəflər arasında maliyyə
münasibətlərini və vergiqoymanı qurmağa imkan verir.
313
Audit özlüyündə hesabatın etibarlılığı haqqında fikri əks
etdirdiyindən onun audit olunan şəxsin mühasibat (maliyyə) hesabatının
müstəqil şəkildə yoxlanılması deməkdir. Bu zaman hesabatın etibarlılığı
bütün əhəmiyyətli məqamlar üzrə yoxlanılır. Əhəmİ3^ətli məqamların
etibarlılığı dedikdə, maliyyə hesabatının elə bir dəqiqliyi başa düşülür ki,
istifadəçilər həmin hesabatdan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqda
düzgün nəticə çıxara bilərlər. Bütün hallarda yalnız həmin nəticələrə istinad
etməklə əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək mümkündür. Maliyyə
hesabatlarının münasiblik dərəcəsinə qiymət vermək üçün auditor
mühasibat uçotunda və maliyyə hesabatında yol verilən kənarlaşmaların
maksimal ölçülərini müəyyənləşdirməlidir. Bu qaydalar Azərbaycan
Respublikası Auditor Palatası Şurasının 2001-ci il 5 oktyabr tarixli 84/3 saylı
"Auditdə əhəmiyyətinik" adlı Standartda ətraflı şərh olunmuşdur. Adı
çəkilən standartda müxtəlif aktivlər, öhdəliklər, gəlirlər, xərclər və təsərrüfat
əməliyyatları, habelə kapitalın tərkib hissələri haqda informasiyalar geniş
əhatə olunur. Bütün hallarda belə informasiyaların təhrif olunması
istifadəçilərin qərarlarına təsir göstərə bilər. Miqdar nöqteyi-nəzərindən
əhəmiyyətli sayılan təhriflərin aşkara çıxarılması məqsədilə qəbul edilə bilən
əhəmi}^ətlilik səviyyəsinə metodik yanaşma auditor təşkilatları tərəfindən
hazırlanır və daxili standartlarda açıqlanır.
Beləliklə, maliyyə (mühasibat) hesabatı onun müəyyən tələblərə
uyğun surətdə əhəmi}o^ətlilik konsepsiyası əsasında tərtib
olunub-olunmaması haqqında auditorun fikir deməsinə lazımi imkan
yaradır. Auditor öz fikrini bildirdikdə: "Əhəmiyyətliliyin nəzərə alındığı
bütün hallarda etibarlılığı əks etdirir" cümləsindən istifadə edir. Auditor
nəticələrini əsaslandırmaq üçün zəruri auditor sübutları toplamalıdır.
Auditorun fikri mütləq səviyyədə inamlı olmasa da, o, düşüncəli tərzdə
maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığını 3diksəldir. Audit aparılması
mümkün olmasa da, mütləq inama nail olmaq lazımdır. Həmin inama
aşağıdakı amillər: subyektiv mühakimələrdən istifadə olunması, seçmə
testlərinin tətbiqi, mühasibat uçotu və daxili nəzarətin istənilən sistemlərinə
mənsub olan məhdudiyyətlərin mövcudluğu, yol verilən sübutların çox
böyük hissəsini təsdiq edən nəticələrin həlledici olmaması mənfi təsir
göstərir.
• Auditor fəalİ30^ətinə müvafiq Qanunla və hazırlanılan Standartlarla
tənzimlənən və geniş yayılan əlaqədar xidmətlərə aşağıdakılar aiddir:
• Müfəssəl yoxlama;
• Razılaşdırılan prosedurlar;
Maliyyə Hesabatlarının müfəssəl yoxlanılmasının məqsədi audit üçün
tələb olunan bütün sübutları verə bilməyən imkanların təqdimatın
dan ibarətdir. Daha konkret desək, auditorda haradasa mühasibat
hesabatının müvafiq tələblərə uyğun tərtib edilməsi fikri formalaşır. Müvafiq
meyarları nəzərə almaqla tərtib olunan maliyyə və digər informasiyaların
müfəssəl yoxlanılması da həmin məqsədlərə xidmət göstərir.
Müfəssəl yoxlama maliyyə (mühasibat] hesabatlarının
formalaşmasının etibarlılığının ümumi qaydada yoxlanılmasına yönəldilən
başlıca sorğuları və analitik prosedurları özündə birləşdirir. Auditor,
müfəssəl yoxlama prosedurunu həyata keçirən hallarda xüsusi əhəmiyyət
daşıyan bütün baxışları nəzərə almalıdır. Bu maliyyə (mühasibat]
hesabatında yol verilən əhəmiyyətli səhvlərin auditlə müqayisədə daha az
inandırıcı olması ilə əlaqədardır. Eyni zamanda belə halın müfəssəl
yoxlamada öz əksini tapan qərarın auditor qərarından daha aşağı səviyyədə
olmasını təsdiq edir. Müfəssəl yoxlamaların aparılması qaydası Azərbaycan
Milli Audit Standartları vasitəsilə tənzimlənir.
Razılaşdırılan prosedurların yerinə yetirilməsi zamanı auditor
xarakterli prosedurları icra etmək üçün auditor cəlb olunur. Belə bir
prosedurun aparılması üçün auditor təsərrüfat subyekti və üçüncü şəxs
(məs. mülkiyyətçi hesab olunan təşkilat, yaxud yoxlanılan obyetkin potensial
alıcısı, potensial borcverənin etibarlılığını nəzərdən keçirən kredit təşkilatı]
arasında razılıq əldə olunmalıdır. Eyni zamanda qeyd olunan faktlar
haqqında hesabat da hazırlanmalıdır.
Mali}^ə informasiyalarının dəstləşdirilməsi zamanı maliyyə
informasiyalarının toplanılması, təsnifatı və ümumiləşdirlməsi məqsədilə
mühasibat uçotuna dair xüsusi biliklərdən istifadə etmək üçün (audit üzrə
xüsusi biliklərin və vərdişlərin əksində dayanan] auditorlar dəvət edilir. Bu
zaman qaydaya görə ətraflı məlumatlar əlverişli və anlaşıqlı formaya salınır
və həmin informasiyanın əsasını təşkil edənləri yoxlamaq tələb olunur.
İstifadə olunan prosedurlar maliyyə hesabatlarına münasibətdə inamlı
olmağı nəzərdə tutur. Lakin dəstləşdirilmiş informasiyaların istifadəçiləri
audit işinə cəlb olunan yüksəkixtisaslı mütəxəssisin iştirakından müəyyən
üstünlük əldə edirlər. Həqiqətən belə mütəxəssislər işdə kifayət qədər
peşəkarcasına və vicdanla xidmət göstərirlər. Təəssüflə qeyd etməliyik ki,
respublikada hələ də mali30^ə informasiyalarının dəstləşdirilməsinin yerinə
yetirilməsi qaydasını tənzimləyən normativ sənəd (standart] yoxdur.
Auditin aparılması və müvafiq əlavə audit xidmətlərinin göstərilməsi
üzrə fəaliyyət, müvafiq auditor təşkilatları və fərdi auditorlar tərəfindən
həyata keçirilir.
Auditorlar və audit təşkilatları auditor fəaliyyətindən başqa auditor
fəaliyyəti ilə bağlı aşağıdakı digər xidmətlər də göstərə bilər:
------ 315-—-
• Mühasibat uçotunun qurulması, bərpası və apaniması, mühasibat
(maliyyə) hesabatının tərtib olunması, mühasibat məsləhətlərinin verilməsi;
• Vergi məsləhəti, vergi uçotunun qurulması, bərpası və aparılması,
vergi hesablamaları və bəyannaməsinin tərtib olunması;
• Təşkilatların və fərdi sahibkarların maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətilə-
rinin təhlili, iqtisadi və maliyyə xarakterli məsləhətlərin təqdim olunması;
• İdarəetmə, o cümlədən təşkilatın yenidən qurulması, yaxud onların
özəlləşdirilməsi ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi;
• Auditor fəaliyyəti ilə bağlı sahələrdə hüquqi köməklik göstərilməsi
(mülki və inzibati məhkəmə icraatında hüquqi şəxslərin maraqlarının
gözlənilməsi, vergi və gömrük, hüquqi münasibətlər, dövlət hakimiyyət və
yerli özünüidarə orqanlarında hüquqi məsələlər üzrə məsləhətlər də daxil
edilməklə);
• Mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması və informasiya
texnologiyalarının tətbiq edilməsi;
• Auditor fəaliyyəti ilə bağlı elmi-tədqiqat və təcrübə işlərinin
aparılması;
• Elmi-tədqiqat və təcrübə işlərinin nəticələrinin kağız və elekron
daşıyıcılarda yayımlanması;
• Auditor fəaliyyəti ilə əlaqədar sahələrdə təlim aparılması.
Belə bir hal çox mühümdür ki, auditor təşkilatları və fərdi auditorlar
(auditor fəaliyyəti ilə məşğul olan fərdi sahibkarlar) auditor fəaliyyətindən
və onunla bağlı göstərilən xidmətlərdən əlavə hər hansı bir sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, ‘Auditor xidməti" haqqında Azərbaycan
Respublikasının 1994-cü il 16 sentyabr tarixli 822 saylı Qanununda auditor
təşkilatlarının qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulmuşdur:
"Auditor təşkilatı Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziya əsasında
Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor xidməti göstərmək
hüququnu əldə etmiş və nizamnaməsinə görə yeganə fəaliyyət sahəsi bu
xidmət növü olan hüquqi şəxsdir.
Auditor təşkilatı Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi ilə
müəyyən edilmiş qaydada və bir və ya daha artıq təsisçi tərəfindən yaradılır.
’
Mahiyyətcə hər bir auditor təşkilatı özlüyündə kommersiya təşkilatı
hesab olunur. Həmin Qanunun 11-ci maddəsində sərbəst auditorların və
auditor təşkilatlarının dövlət qeydiyyatı qaydası verilmişdir.
• Auditor təşkilatlarının yaradılmasının ümumi qaydaları belədir:
• Auditor təşkilatı açıq səhmdar cəmİ3o^ət, dövlət, yaxud unitar
müəs- *. Audit .Qanunveridik və normativ sənədələr. Bakı-2005, səh.8, maddə 5.
sisə istisna olmaqla istənilən təşkilati-hüquqi formada yaradıla bilər;
• Təşkilatın üzvü olan auditorların sayı əmək müqaviləsi əsasında üç
nəfərdən az olmamalıdır.
Hazırda Azərbaycanda Respublika Auditorlar Palatası ilə yanaşı Bakı
şəhəri Auditor təşkilatı, Gəncə şəhəri Auditor təşkilatı, Naxçıvan şəhəri
Auditor təşkilatı, Şəmkir şəhəri Auditor təşkilatı və Lənkəran şəhəri Auditor
təşkilatı müstəqil surətdə fəaliyyət göstərir. Bütövlükdə respublika üzrə
auditorların sayı 70 nəfər, o cümlədən Bakıda 17 nəfər, Gəncədə 3 nəfər,
Naxçıvanda 1 nəfər, Şəmkirdə 1 nəfər və Lənkəranda 1 nəfər, Qubada iki
nəfər və s. təşkil edir. Eyni zamanda əlavə olaraq 43 sərbəst auditor qeydə
alınmışdır.
Rəqəmlər sübut edir ki, auditor təşkilatlarının yaradılması və fəaliyyət
göstərmələri Azərbaycanda auditor hərəkatının inkişafına təsir göstərir. Bu
da respublika iqtisadiyyatının inkişafı üçün son dərəcə vacibdir. Təcrübə
göstərir ki, auditor təşkilatlarının göstərdikləri xidmətlər arasında auditin
aparılması üzrə xidmətlər və konsaltinq xidmətləri üstün mövqeyə malikdir.
Bununla əlaqədar təsdiq etmək olar ki, auditor təşkilatının xidmətləri iqtisadi
subyektlərdə formalaşan daxili və kənar informasiyaların keyfiyyətinin
təmin olunmasına yönəldilmişdir. Nə qədər ki, informasiyalar işgüzar
idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün əsas sayılır, onun etibarlılığı həmin
qərarların əsaslı olduğunu sübut edir. Müvafiq surətdə yüksək keyfiyyətlə
göstərilən auditor təşkilatlarının xidməti iqtisadi subyektlərin fəali3^ətinin
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradır.
7.2. AUDITOR XIDMƏTLƏRININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ
ONLARIN GÖSTƏRİLMƏSİNİN TƏŞKİLATI ƏSASLARI
Auditor xidmətlərinin təşkilati əsaslarının tərkib hissələrindən biri
onların həyata keçirilməsi istiqamətləri hesab olunur. Qeyd etmək yerinə
düşər ki, auditor xidmətlərinin siyahısı hazırda nə nəzəriyyədə, nə də
auditor təşkilatlarının fəali30^ət praktikasında demək olar ki, yox dərcəsin-
dədir. Bu məsələ kifayət qədər mübahisə yaratdığı uçün qanunvericlik
səviyyəsində (onların məzmunu və həyata keçirilməsinin təşkili mövcud
normativ sənədlərlə açıqlanır) həm də peşə məkanında (peşə cəmiyyətləri
tərəfindən problemli məsələlər müzakirə olunduqda və xüsusi
ədəbiyyatlarda onlara xüsusi diqqət yetirilir) tanınan istiqamətlərə diqqət
yetirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
317
Dünya praktikasında vergi auditi istiqaməti kifayət qədər geniş
yayılmışdır. Azərbaycanda vergi auditindən müstəqil surətdə istifadə
olunmasına baxmayaraq, bu istiqmətin bəzi ünsürlərinə praktikada rast
gəlinir. Beynəlxalq audit standartlarında vergi auditi dedikdə, auditor
təşkilatı tərəfindən iqtisadi subyektin mühasibat və vergi hesabatlarının
araşdırılması üzrə xüsusi auditor tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi təsvir
olunur. Burada iqtisadi subyektlər tərəfindən büdcəyə və büdcədənkənar
fondlara vergilərin və digər ödənişlərin uçotda əks etdirilməsinin,
formalaşması qaydasının və ödənilməsinin qanunvericilikdə nəzərdə
tutulan normalara uyğun gəlib-gəlməməsi məsələləri yoxlanılır. Vergi
auditinin yerinə yetirilməsi üzrə auditor tapşırılıqlarının nümunəvi
siyahısının tərkibinə: vergiyə cəlbolunma bazasının düzgün
müə3^ənləşdirilməsinə qiymət verilməsi; tətbiq olunan vergi güzəştlərinin
düzgünlüyünə qiymət verilməsi; vergi öhdəliklərinin hesablanmasının
düzgünlüyünə qiymət verilməsi; Vergi Məcəlləsi normalarının dəqiq tətbiq
olunmadığı hallarda iqtisadi subyektlər üçün vergi nəticələrinin
hesablanması; arbitraj məhkəmələrində vergi ödəyiclərinin maraqlarının
qorunması və s. daxildir.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq vergi orqanlarına
münasibətdə auditor təşkilatı vergi ödəyən iqtisadi subyektin səlahiyyətli
nümayəndəsi deməkdir. Bunu bilmək vacibdir ki, qüvvədə olan vergi qa-
nunvericliyinə görə vergi hesabatlarının tamlığına və dəqiqliyinə, habelə
büdcəyə və büdcədənkənar fondlara çatası vergilərin və yığımların
düzgünlüyünün və öz vaxtında həyata keçirilməsinə məsuliyyət bütün
hallarda iqtisadi subyektin rəhbərinin üzərinə düşür.
Hazırda audit sahəsindəki mütəxəssislər vergi auditini, bir tərəfdən
ümumi auditin tərkib hissəsi kimi, digər tərəfdən isə auditor xidmətinin
müstəqil istiqaməti kimi təsəvvür edirlər. Həqiqətən də auditin hər hansı bir
istiqamətinin əsas məqsədi mühasibat (mali}o^ə) hesabatlarının etibarlılığı
haqda fikri əks etdirməkdən ibarətdir. Büdcə və büdcədənkənar fondlara
öhdəliklərin kəmiyyətini xarakterizə edən göstəricilər mühasibat balansının
müxtəlif formalarında qeydə alınır. Belə ki, yeni mühasibat balansının
passivinin 42-ci maddəsində "Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri”, 52-ci
maddəsində "Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər”, "Mənfəət və
zərər haqqında” hesabatın (xərclərin funksiyası üzrə) 90-cı maddəsində
"Mənfəət vergisi” adlı xərclərin xüsusiyyətlərinə dair müəyyən məlumatlar
öz əksini tapır. Bununla əlaqədar bütövlükdə hesabatın etibarlılığı, büdcə və
büdcədənkənar fondlar qarşısında öhədliklərin kəmİ30^ətinin etibarlılığı
haqda fikri nəzərə almadan əks etdirə bilməz.
318
Yuxarıda qeyd olunanlara görə iqtisadi subyektlər auditor
təşkilatlarını təkcə audit yoxlaması aparmaq üçün dəvət etmirlər. Qüvvədə
olan qanunvericilikdə nəzərdə tutulan vergilərin və yığımların hesablanması
və ödənilməsindəki pozuntulara görə maliyyə sanksiyaları vergi qa-
nunverciliyi normalarının yerinə yetirilməsində müasir nəzarətin aktuallığını
sübut edir. Beləliklə, iqtisadi subyektlərin vergi risklərinin aşağı salınması
alətlərinin keyfiyyəti vergi auditi ilə bağlı tələb olunan xidmətlərin ən
mühümlərindən biridir. Auditin beynəlxalq praktikada tanınan
istiqamətlərindən biri ekoloji audit, yaxud ekoaudit adlanır. Həmin
istiqamət regionların ekoloji inkişafının təmin edilməsində xüsusi yer
tutmaqla, bu və ya digər investisiya layihəsinin cəlbediciliyinə qiymət
verilməsinə imkan yaradır, eyni zamanda təbiəti mühafizə qurğularından
istifadənin məqsədəuyğunluğuna və səmərəliliyinə xidmət göstərir.
"Ekoloji audit" termininə Beynəlxalq praktikada daha çox təsadüf
olunur. Adı çəkilən terminlə bağlı Azərbaycanın audit təcrübəsində və Milli
Audit Stanadartlarında hər hansı bir araşdırma demək olar ki, yox
dərəcəsindədir. Be3məlxalq praktikada ekoloji audit termini: ekoloji auditdə
təsərrüfat subyektlərinin qarşısında duran tələblərə əməl olunmasına verilən
müstəqil, kompleks və sənədin qiyməti kimi açıqlanır. Bu zaman ətraf
mühitin mühafizəsi, beynəlxalq standartlara əməl olunması, ekoloji
fəaliyyətin yaxşılaşdırılması üzrə tövsiyyələrin hazırlanması kimi məsələlər
də araşdırılmalıdır. Təqdirəlayiq haldır ki, əlverişli ətraf mühitin mühafizəsi,
ekoloji təhlükəsizliyin təminatına zəmanət verən və təsərrüfat fəaliyyətinin
təsirini dövlət tərəfindən tənzimləyən normalaşdırma kimi tətbiq olunur.
Normalaşmanm başlıca məqsədi ətraf mühitin keyfiyyətinə nəzarət edən
normativlərin və dövlət standartlarının hazırlanması ilə bağlıdır. Ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində normativlər və normativ sənədlər bu sahədəki
beynəlxalq qaydaları və standartları nəzərə almaqla elm və texnikanın
müasir nailiy3^tləri əsasında hazırlanır, təsdiq edilir və qüvvəyə minir. Ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində normalaşma Respublika Ekologiya Nzirliyi
tərəfindən həyata keçirilməlidir.
Ətraf mühitin keyfi}^ət normativləri təbii ekoloji sistemlər, bitkilər,
he3^anlar və digər orqanizmlərin genetik fondunu qorumaq məqsədilə ətraf
mühitin vəziyyətinə qİ3onət vermək üçün müəyyənləşdirilir. Ətraf mühitin
keyfiyyət normativlərinə aşağıdakılardır:
• ətraf mühitin kimyəvi göstəricilərinə uyğun olaraq müəyyən edilən
normativlər, o cümlədən radioaktiv maddələr də daxil olmaqla kimyəvi
maddələrin yol verilən son həddə konsentrasiyasının normativliyi;
• ətraf mühitin vəziyyətinin fiziki göstəricilərinə uyğun olaraq
319
müəj^ən edilən normativlər, o cümlədən radioaktivlik və istilik səviyyəsi
göstəricilərinin normativləri;
• ətraf mühitin vəziyyətinin bioloji göstəricilərinə uyğun olaraq
müəyyən edilən normativlər, o cümlədən ətraf mühitin keyfiyyət indikatoru
kimi istifadə olunan bitki, heyvan və digər orqanizmlərin növlərinin və
qruplarının göstəricilərinin normativləri, habelə mikroorqanzmlərin yol
verilən son hədd konsentrasiyasının normativləri;
• ətraf mühitin keyfi}^ətinin digər normativləri.
Ətraf mühitin keyfiyyət normativləri müəyyənləşdirildikdə, ərazilərin
və akvatoriyaların təbii keyfiyyətləri, təbiət obyektlərinin və
təbii-antropogen obyeklərin, xüsusi mühafizə edilən ərazilərin, habelə
xüsusi təbiəti mühafizə əhəmiyyəti olan təbiət landştaflarının təyinatı nəzərə
alınır.
Beləliklə, Beynəlxalq Audit Standartlarında ətraf mühitə yol veriləsi
təsirlərin qiymətləndirilməsi, ekoloji ekspertiza, ətraf mühitin mühafizəsi
sahəsindəki tələblər barədə normativlər və onların ekoloji audit prosesində
xüsusi diqqətdə olmasına əməl olunması nəzərdə tutulur. Eyni zamanda
həmin qaydalarda təsərrüfat və digər fəaliyyət obyektlərinin ekoloji
auditinin aparılması haqda təbiəti mühafizə müvəkkillərinin müvafiq
təkiliflərlə çıxış etmələri də nəzərdə tutulur. Qeyd olunan hüquqlar ondan
irəli gəlir ki, atmosfer havası ətraf mühitin həyati cəhətdən ən mühüm
komponentidir, e}mi zamanda insanların, bitki və heyvanların
məskunlaşdıqları məkanin ayrılmaz hissəsidir.
Ekoloji audit anlayışından digər normativ sənədlərdə də istifadə edilir.
Əməliyyat auditi ayrıca istiqamət kimi fərqləndirilir. Bu anlayış, hər
şeydən əvvəl, daxili audit anlayışı ilə əlaqədardır. Əməliyyat auditin
mahiyyəti " Banklarda daxili audit və nəzarət orqanlarının və auditorların
qarşılıqlı əlaqəsi" və "Bank nəzarət orqanları ilə bankların kənar auditorları
arasında qarşılıqlı əlaqə" adlı Bazel Komitəsinin sənədlərində əks
etdirilmişdir. Həmin sənədlərə görə əməliyyat auditi kənar audit
çərçivəsində aparıla bilər.
Auditin nəzəriyyəsində və praktikasında onun başqa istiqamətləri də
mövcuddur. Lakin onların mahiyyətinin normativ sənədlərdə açıqlanmasına
çox nadir hallarda rast gəlmək olur. Məsələn, Rusiya Federasiyasında sərgi
auditi anlayışına rast gəlinir. Sərgi auditi prosesində sərgi -yarmarka
tədbirlərinin ixtisaslaşmış miqdar göstəricilərinin (sərgiyə gələnlərin dəqiq
sa}n, eksponatlar, sərgi meydançalarınin həcmi və s.) yoxlanılması nəzərdə
tutulur. Aviasiya şirkətlərinin auditinin aparılması "Aviasiya - texniki
auditi" terminin tətbiqi ilə müşayiət olunur.
Auditor təşkilatlan tərəfindən xidmətlərin göstərilməsinin təşkilati xü-
susiyyətləri qüvvədə olan qanunvericilik normalarında nəzərdə
tutulmuşdun Mövzunun əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi başlıca normativ
sənəd "Auditor Xidməti haqqında 'Azərbaycan Respublikasının Qanunu
hesab olunur. Bu qanunda audit və auditor fəaliyyəti anlayışları
müəyyənləşdirilir, digər xidmətərin növləri sadalanmış, auditorlar, auditor
təşkilatları, auditorların özlərini tənizmləyən təşkilatlar qarşısında duran
tələblər açıqlanır, auditor fəaliyyətinin dövlət tənizmlənməsinin əsasları
göstərilir, auditorların və audit olunan şəxslərin hüquq və vəzifələri qeyd
olunur, auditor təşkilatlarının və auditorların fəaliyyətinin keyfiyyətinə
nəzarət qaydası aydınlaşır.
Azərbaycan Milli Audit Standartları və bəzi daxili standartlar bütün
hallarda yuxarıda adı çəkilən Qanunlar hər hansı bir ziddiyyət təşkil edə
bilməz.
7.3. AUDİTOR TƏŞKİLATLARININ XİDMƏTLƏRİNİN
SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ
Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin sənədləşdirilməsi xidmətlərin
göstərilməsinin təşkilati xüsusİ3^ətlərindən asılıdır. Öz növbəsində auditor
xidmətinin təşkili üçün ən mühüm şərt biznes- proseslərin təşkili hesab
olunur. Bu zaman onu tam açıqlamağa ehtiyac duyulmur. Təkcə xidmətlərin
göstərilməsinin nəticələrini xarakterizə edən prosedurları (üsulları)
göstərmək kifayətdir. Biznes -proseslər formalaşdırılan zaman aşağıdakı
tələbləri əsas götürmək məqsədəuyğundur:
• Hər bir biznes -proses istehlakçılar üçün qiymətli məlumatlar verməli
və hadisələrin gələcək inkişafına təsir göstərməlidir;
• biznes -proseslər təkcə xidmətlərin yüksək keyfiyyətlə göstərilməsi
üçün deyil, həm də onun keyfiyyətinə kənar və daxili nəzarəti həyata
keçirmək üçün vacibdir;
• xidmətlər göstərilən zaman biznes - proseslər mütəxəssislərin təkcə
nəticəyə deyil, həm də ona nail olunmasının müəyyən tələblərinin
gözlənilməsinə istiqamətləndirilməlidir. Bu zaman tələblər ya göz qabağında
olmalı, ya da anlaşıqlı və dəqiq surətdə şərh edilməlidir;
• hər bir biznes-proses çərçivəsində müstəqil mütəxəssis-icraçı nəzərdə
tutmaq lazımdır (məs., prosedurların yerinə yetirilməsində metodların
seçilməsi, təşkilati yanaşma və s.);
• nəzərdə tutulan biznes-proseslər qarşlıqlı əlaqəli şəkildə fəaliyyət
göstərməlidir. Qaydaya görə, hər bir növbəti biznes-proses əvvəlki
nəticələrdən asılı olur;
• adətən hər bir biznes-prosesin nəticələri sənədləşdirilir;
321
• biznes - proseslər müəyyənləşdirilən zaman məsul əməkdaşlara
diqqət yetirmək lazımdır.
Aşağıdakı şəkildə auditin aparılmasının biznes - prosesləri verilmişdir (şəkil 7.1].
Müştərinin
müraciəti
Auditin
keyfiyyətinə
daxili nəzarət
Yoxlamanın
nəticəsinin müştəri
ilə müzakirəsi
Auditin apantması
şərtlərinin
razılaşdırılması
Auditin
planlaşdırılması
Nəticələrin
formalaşdırılması
Audit
prosedurunun
yerinə yetirilməsi
Auditor
qərarlarının
hazırlanması
Xidmət
göstərilməsi
faktının təsdiqi
Şəkil 7.1. Auditin aparılmasında biznes-proseslər
Biznes - proseslərin əsas tərkib hissəsini və audit aparılan zaman
onların müvafiq sənədlərlə təmin olunmasını nəzərdən keçirək (cədvəl 7.1].
Daha ətraflı biznes-proseslər müxtəlif səviyyəli aşağıda göstərilən
icraçılar: auditor təşkilatının rəhbərliyi, auditor yoxlamasının rəhbərliyi,
habelə auditor xidmətinin bilavasitə icraçıları üçün təqdim oluna bilər.
Auditorlar və müştərilərin qarşılıqlı əməkdaşlığının auditi potensial
şəxsin auditor təşkilatına, yaxud fərdi auditora müraciəti ilə başlanılır: "Elana
görə tanışlıq" çox nadir hallarda baş verir. Təcrübə göstərir ki, auditor
təşkilatını, yaxud fərdi auditoru üçüncü şəxsin tövsiyəsi əsasında seçirlər.
Üçüncü şəxs onların göstərə biləcəkləri xidmətin yüksək keyfiyyətini təsdiq
edir. Audit aparılan potensial şəxslə auditin aparılması son qərarın qəbulu
üçün zəruri sayılan informasiyaların alınmasında maraqlıdır. Bu zaman
auditor təşkilatlarında qeydə alınan üzvlər haqqında məlumatlar, işin
auditor xidməti bazasında davam etdirilmə müddəti, daha iri müştərilərin
mövcudluğu, auditin müəyyən müddətdə başa çatdırl- ması imkanları,
xidmətlərin dəyəri və s.dəqiqləşdirilir. Auditor təşkilatları və fərdi auditorlar
öz növbəsində müştərilərin seçilməsinə diqqətlə yanaşır, onların coğrafi
vəziyyətinə, fəaliyyət sahələrinə və növlərinə , vergiyə cəlbolunma
xüsusiyyətlərinə, sənəd dövriyyəsinin həcminə, mühasibat uçotu və daxili
nəzarət sistemlərinin vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirirlər. Beləliklə, müştəri
ilə danışıqların aparılması auditin həyata keçirilməsi imkanlarını
müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
Yeni müştərilərə xidmətin göstərilməsi, yaxud müştəri ilə əməkdaş
322
lığın davam etdirilməsi məsələləri qüvvədə olan normativ sənədlərdə öz
əksini tapmışdır. Yeni müştərilərin xidmətə götürülməsi, yaxud konkret
auditor tapşırığı üzrə müştəri ilə əməkdaşlığın davam etdirilməsi
aşağıdakıları nəzərdə tutur:
• audit aparılan potensial şəxsin əsas mülkiyyətçilərinin, onun
rəhbərliyinin və mülkiyyətçinin nümayəndəsinin səmimiliyinə qiymət
verilməsi;
• audit üzrə konkret tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün vacib sayılan
auditor qrupu iştirakçılarının peşə səlahiyyətliliyinə qiymət verilməsi;
• auditor təşkilatının və auditor qrupu iştirakçılannm peşə
qabiliyyətlərinin səviyyəsi zəruri resurslann mövcudluğu və etik tələblərə
əməl etmələri.
Yuxarıda qeyd edilən şərtlərdən hər hansı birinə qiymət verərkən
müəyyən çətinlik yaranan hallarda auditor qrupunun iştirakçıları məsləhət
almaq üçün auditor təşkilatının rəhbərinə, yaxud hüquqşünasa müraciət
etməlidir. Mübahisəli məsələlərin həlli üsulları sənədlər vasitəsilə
rəsmiləşdirilməlidir.
Ümumiyyətlə, müştəri ilə əməkdaşlığın davam etdirilməsi haqda qərar
audit üzrə cari və əvvəlki tapşırıqların gedişində meydana çıxan əhəmiyyətli
məsələlərin qiymətləndirilməsinə önəm verir və əməkdaşlığın davam
etdirilməsinin nəticələrinə öz təsirini göstərir. Məs., müştəri öz fəali3^ətini
auditor təşkilatının təcrübəsi və biliyi olmayan sahələrdə genişləndirməyə
başlaya bilər.
Beləliklə, auditor təşkilatı əməkdaşlıq üçün maraq doğuran məsələlərə
qiymət verdikdə müvafiq sənədlərdən istifadə edir. Zəruri informasiyalar
aldıqdan və auditin keçirilməsinə dair imkanları qiymətləndirdikdən sonra
tərəflər qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında razılığa gəlirlər. Bu zaman müvafiq
qeydləri auditor yoxlaması planına daxil etmək zərurəti meydana çıxır.
Auditor təşkilatı yoxlamalar aparmaq üçün mütəxəssislər qrupunu
formalaşdırır. Auditor yoxlamasının rəhbəri, auditor qrupunun
iştirakçılarının zəruri vərdişlərə, peşə hazırlığına, habelə audit üzrə
tapşırıqları yerinə yetirmək üçün lazımi səlahiyyədərə malik olmasına
inandırmalıdır.
Müvafiq vərdişlər və peşə səlahiyyətiəri dedikdə aşağıdakılar: audit
üzrə tapşırıqları dərk etmək; təlim vasitəsilə əldə olunan audit üzrə
tapşırıqların praktik cəhətdən yerinə yetirilməsi; Azərbaycan
Respublikasının auditə dair normativ sənədlərindən və standartlarından
bacarıqla istifadə etmək; informasiya texnologiyaları sahəsində biliklər;
müştərinin fəaliyyət göstərdiyi sahələr barədə biliklərə malik olmaq; peşə
mühakimələrini formalaşdırmaq bacarığı; auditor təşkilatı tərəfindən
müəyyən edilən ke5diy- yətə nəzarət prinsiplərinin və prosedurlarının dərk
edilməsi başa düşülür.
323
Cədvəl 7.1 Biznes -proseslərin təşkilati tərkib hissələri və auditin
aparılmasında onlara müvafiq gələn sənədli təminat
Biznes* proses
Biznes-proseslərin təşkilati tərkib hissələri
Biznes-proseslərinin nəticələri
Biznes-proseslərinin icraçılan
Sənədlərlə rəsmiyyətə salmaq
Müştərilərin müraciəti
Qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında qərarın qəbulu
Auditor təşkilatlarının rəhbərliyi
Auditor yoxlaması planında qeydlərin daxil edilməsi
Auditin aparılma şərtlərinin razılaşdırıl ması
Auditin aparılması şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi və müştəri ilə qarşılıqlı fəaliyyət qaydası
Auditor təşkilatlarının rəhbərliyi
Auditin aparılması haqda məktub, auditin aparılması üzrə xidmətlərin göstərilməsi üçün müqavilə
Auditin planlaşdırıl ması
Audit aparılan şəxsin fəaliyyət xüsusiyyətindən və təşkilati strukturundan asılı olaraq auditor prosedurunun həcminin və xarakterinin müəyyənləşdirilməsi
Auditor təşkilatının rəhbəri
Auditin ümumi planı və proqramı
Audit prosedurunun yerinə yetirilməsi
Kifayət qədər etibarlı sayılan auditor sübutlarının əldə olunması
Auditor qrupunun iştirakçıları
Auditorun işçi sənədləri
Nəticələrin formalaş ması
Audit aparılan şəxsin maliyyə [mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda fikrin formalaşması üçün təkiliflərin əsaslandıniması
Auditor qrupunun iştirakçıları
Auditorun işçi sənədləri və auditin apanimasının nəticələri barədə yazılı informasiya [hesabat)
Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət
Xidmətlərin keyfiyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi
Auditor təşkilatlarının daxili reqlamentlərinə uyğun olaraq auditor yoxlamasının rəhbəri və səlahiyyətli şəxslər
Auditin işçi sənədlərində, yaxud auditor təşkilatının daxili reqlamentində nəzərdə tutulan digər sənədlərlə formalaşan qeydlər
Yoxlama nəticələrinin müştəri ilə müzakirəsi
Bütün əhəmİ3^ətli münasibətlərdə audit aparılan şəxsin malİ3^ə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqqında fikrin formalaşması və əks etdirilməsi
Auditor yoxlamasının rəhbəri, auditor təşkilatının rəhbəri, yaxud səlahiyyətli şəxslər
Auditor qərarı
Xidmət göstərilməsi faktının təsdiqi
Auditin aparılması üzrə proseslərin tamamlanması
Auditor təşkilatının rəhbəri
Göstərilən xidmətlərin aktı [görülmüş işin aktı)
324
Auditin aparılması şərtlərinin razılaşdırılması auditin aparılması üzrə
xidmətlərin göstərilməsi prosesinin təşkili haqda müştərilərlə razılığa
gəlinməsinə nail olduğunu sübut edir. Razılaşdırılmış şərtləri əks etdirən
başlıca sənəd müqavilə hesab edilir.
Bilmək vacibdir ki, razılaşma şərtləri prosesinə hələ müqavilə bağ-
lanılanadək başlanılır. Belə ki, audit aparılan şəxsin rəhbərliyi ilə razılığa
gəlinməsinin gedişində "auditin aparılması haqda məktub" da tərtib oluna
bilər. Qüvvədə olan Standartda (qaydalarda) auditin aparılması haqda
məktub auditor tərəfindən yoxlanılası təşkilata göndərilən və auditor
təşkilatının rəhbəri tərəfindən imzalanan hüquqi sənəd hesab edilir.
Beləliklə, auditin aparılması haqda məktubu yoxlama prosesində qarşılıqlı
münasibətlərin münaqişəyə gətirib çıxarmasını təmin etmək üçün auditor
tərəfindən tərtib edilir. Bir məsələ diqqəti cəlb edir ki, audit haqqında
qüvvədə olan qaydalarda müqaviləyə və müvafiq surətdə auditin aparılması
haqda məktubda informasiyaların açıqlanması ilə əlaqədar dəqiq tələblər və
məhdudiyyətlər yoxdur. Eyni zamanda audit xidmətinin göstərilməsi haqda
müqavilədə (məktubda) aşağıdakıların göstərilməsi məqsədəuyğun hesab
olunur:
• maliyyə (mühasibat) hesabatının auditinin məqsədi;
• maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və təqdim olunmasına
görə audit aparılan şəxsin rəhbərliyinin məsuliyyəti;
• Azərbaycan Respublikasım qanunvericiliyinə və milli standartlara
istinad etməklə auditin həcmi;
• auditin nəticələrinə görə hazırlanması nəzərdə tutulan auditor qərarı
və digər gözlənilən sənəd;
• auditin gedişində testləşmənin seçmə metodlarının tətbiqi ilə
əlaqədar aşkara çıxarılan əhəmiyyətli və qaçılmaz sayılan risklərin
nəticəsində aşkarlanan informasiyalar;
• maliyyə hesabatlarının gizli qalan bəzi məlumatlarının
saxtalaşdırılması barədə informasiyaların müəyyənləşdirilməsi;
• auditin aparılması gedişində soruşulan bütün mühasibat sənədlərinə
və digər informasiyalara sərbəst girişin təmin olunma tələbləri;
• auditin aparılmasının qiyməti (yaxud onun müəyyənləşdirilməsi
üsulu), habelə göstərilən xidmətlərin tanınması qaydası və hesablaşmaların
aparılma qaydası.
Auditor xidmətinin göstərilməsi haqda müqavilədə digər şərtlər:
auditin aparılması ilə bağlı audit aparılan şəxsin rəhbərliyindən rəsmi yazılı
ərizə almaq hüququ; auditin aparılması üçün zəruri sayılan informasiya
almaq məqsədilə kredit təşkilatlarına və audit aparılan şəx
325
sin kontragentlərinə sorğuların göndərilməsi istiqamətində rəhbərliyin
öhdəliyi; auditin hər hansı bir məsələsi üzrə işin aparılmasına digər
auditorların və audit aparılan şəxsin əməkdaşlarının cəlb edilməsi haqda
razılıq və s. də göstərilə bilər.
Auditin planlaşdırılması auditor yoxlamasının ayrılmaz hissəsi hesab
olunur. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 24 mart
1999-cu ildə təsdiq edilən “Auditin planlaşdırılması" adlı Standartda
auditor təşkilatlarının və auditorların öz işlərini planlaşdırmaq
istiqamətində vəzifələri müəyyənləşdirilmiş, yoxlamanın effektiv surətdə
keçirilməsi yolları sadalanmışdır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz Standarta
uyğun olaraq planlaşma, ümumi strategiyaların hazırlanması, gözlənilən
xarakterə açıq şəkildə yanaşma, auditor prosedurlarının keçirilmə və həcmi
müddətləri nəzərdə tutulur. Auditorun öz işini planlaşdırması
aşağıdakılara: auditin mühüm sahələrinə xüsusi diqqət yetirmək; potensial
problemləri aşkarlamaq; işləri keyfiyyətlə və vaxtında optimal xərclərlə
yerinə yetirmək; auditor yoxlamasında iştirak edən mütəxəssislər qrupu
arasında işləri effektiv surətdə bölüşdürmək; habelə görüləsi işləri
koordinasiya etmək imkanı yaradır.
Planlaşdırma üçün ümumi planın və audit proqramının sənədlərlə
rəsmiyyətə salınması tələb olunur. Audutin ümumi planında auditor
yoxlamasının nəzərdə tutulan həcmi və aparılma qaydası nəzərdə tutulur.
Bu zaman qaydaya görə icraçıları və yerinə yetirilmə müddətlərini
göstərməklə işlərin növləri nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı auditin ümumi
planının forması və mahiyyəti audit aparılan şəxsin miqyasından və
spesifikasından və auditorun tətbiq etdiyi konkret metodikanın və
yoxlamanın mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişə bilər.
Audit proqramı - ümumi audit planını həyata keçirmək üçün zəruri
sayılan planlaşdırılan auditor prosedurlarının xarakteri, müvəqqəti
çərçivəsini və həcmini müəyyənləşdirən daha ətraflı sənəd hesab olunur.
Audit proqramı özlüyündə yanaşmanı yerinə yetirən və bu işə nəzarəti
həyata keçirən auditor üçün təlimatlar toplusundan ibarətdir. Beləliklə,
audit proqramı ümumi plan əsasında tərtib olunur və burada qaydaya görə
auditin qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmaq, həmin işin keçirilmə
müddətini və icraçıları göstərmək üçün yerinə yetirilməsi zəruri sayılan
prosedurlar öz əksini tapır. Qeyd olunan sənədlərin formalaşması zamanı
aşağıdakılara: audit aparılan şəxsin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, mühasibat
uçotu və daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti, risklər və əhəmiyyətli- lik və i.a
xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Auditin ümumi planı və audit proqramı zərurət yarandıqca dəqiqləş-
dirilməli və auditin gedişində yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Auditor öz
işini auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsinin gedişində ortaya çıxan
gözlənilməz nəticələri və daima dəyişikliyə uğrayan vəziyyətləri hökmən
planlaşdırmalıdır. Ümumi planda və audit proqramında müəyyən
dəyişikliklərin aparılması sənədli formada rəsmiləşdirilməlidir.
Audit prosedurunun yerinə yetirilməsi auditor sübutlarının
toplanması üçün çox vacibdir. Auditor sübutu adlı Standart Azərbaycan
Respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 1997-ci il 18 dekabr tarixli qərarı
ilə təsdiq edilmişdir. Bu standartın 8-ci maddəsində sübutlara aid olunur:
- ümumi maliyyə hesabatları və eləcə də ayrı-ayrı hesablar və
mühasibat əməliyyatları qrupu üzrə riskin səviyyəsinin və xüsusiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi;
- daxili nəzarət sisteminin və müvafiq risklərin qiymətləndirilməsi;
- yoxlanılan məlumatların dəqiqliyi;
- əvvəlki yoxlamaların təcrübəsi;
- yoxlanılan məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq
dərəcəsi;
Auditor yoxlaması prosesində auditorlar audit sübutlarına uyğun
gələn kifayət həcmdə məlumatlar toplamalıdırlar. Kifayətlilik - özlüyündə
auditor sübutlarının miqdarca ölçüsünü, lazımi xarakter isə onların
keyfiyyət xarakteristikasını müəyyənləşdirir. Kifayətlilik və lazımi xarakter
aşağıdakı amilləri: auditor riskinin qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotu
və daxili nəzarət sistemini, yoxlanılan mali3^ə [mühasibat) hesabatının
əhəmiyyətliliyini, əvvəlki audit yoxlaması zamanı qazanılan təcrübəni
[aşkara çıxarılan səhvlər də daxil edilməklə), informasiyaların mənbəyini və
etibarlılığını səciyyələndirir. Auditor sübutlarının etibarlılığı onların
mənbələrindən [daxili, yaxud kənar), habelə təqdim edilmə formasından
[vizual, sənədli, yaxud şifahi) asılıdır. Kifayət qədər auditor sübutları əldə
etmək imkanları olmadıqda auditor öz fikrini müvafiq danışıqlar formasında
əks etdirməli, yaxud öz fikrini bildirməkdən imtina etməlidir.
Diqqətəlayiq haldır ki, auditor sübutlarının toplanılması prosesi
müvafiq sənədlərin rəsmiləşdirilməsi vasitəsilə müşayiət olunur. ‘Auditorun
iş sənədləri" adlı Azərbaycan Milli Audit Standartı Azərbaycan
Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 13 noyabr tarixli
qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Standartın 6-cı maddəsində iş sənədlərinin
aşağıdakı funksiyaları qeyd olunur:
- auditin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsini təmin etmək;
- auditor rəyinin əsaslandırılmasını və aparılan auditin qəbul olun
327
muş standartlara uyğun olmasını təmin etmək;
- audit işlərinə rəhbərlik prosesini və keyfiyyətə nəzarəti
yüngülləşdirmək;
- auditə metodik yanaşmaya şərait yaratmaq;
- auditora işdə kömək etmək.
İş sənədləri dedikdə auditor tərəfindən hazırlanan iş sənədləri və
materialları, yaxud auditorun yoxlama ilə bağlı tələb etdiyi sənədlər və
materiallar başa düşülür. İş sənədlərinin formaları konkret şəkildə
tənzimlənmir. Qaydaya görə, auditor təşkilatları iş sənədlərini firmadaxili
audit standartlarının (blanklar, sorğu kitabçaları, tipik məktublar və i.a]
elementlərindən istifadə etməklə, müstəqil surətdə yaradırlar. Beləliklə,
sənəd formalarında auditor yoxlamasının effektivliyini yüksəltmək üçün
zəruri informasiyalara xeyli yer verilir, auditorlar isə işin gedişində
sənədlərə tələb olunan əlavə informasiyaları daxil edir. İnformasiyalar iş
sənədlərində kağız fotoplyonkada, elektron şəkildə, yaxud digər formalarda
təqdim oluna bilər.
İş sənədlərinin məzmunu qarşısında qoyulan tələblər "Auditorun iş
sənədləri" və "Auditorun yekun sənədləri" adlı Milli Audit Standartlarında
ətraflı və tam şəkildə verilmişdir. Həmin sənədlərin bəzi maddələrində qeyd
olunduğu kimi hər bir auditor, iş sənədlərində auditor işinin
planlaşdırılması, xarakteri, müəyyən çərçivəsi, yerinə yetirilən auditor
prosedurlarının həcmi, onların nəticələri, audit sübutları və s. haqda
məlumatlar əksini tapmalıdır. İş sənədlərində auditorun əsaslandırdığı
bütün mühüm məqamlar olmalı, habelə auditorun müvafiq təkilifləri ilə
yanaşı onun peşəkar mühakimələrinə də xüsusi diqqət ayrılmalıdır.
Auditorun araşdırdığı bütün mürəkkəb prinsipial məsələlərlə və onun irəli
sürdüyü peşəkar mühakimələrlə bağlı faktlar nəticə çıxarılan anda iş
sənədlərinə daxil edilməli və paralel surətdə onlara müə3^ən
əsaslandırmalar verilməlidir. "Auditorun iş sənədləri" adlı Standartın 13-cü
maddəsinə əsasən iş sənədlərinə aiddir:
- auditin planlaşdırması haqqında sənədlər;
- müəssisənin təşkilati -hüquqi formasına aid olan məlumatlar;
- protokollar, razılaşmalar və normativ hüquqi sənədlərin surətləri və
ya onlardan lazımi hissələr;
- müəssisənin fəaliyyət sahəsi, onun fəali}0^ətinin texnoloji və struktur
sistemi haqqında məlumat;
- uçot sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsnin əks etdirilməsi;
- daxili nəzarət sisteminin auditor tərəfindən öyrənilməsinin sübutu
və bu məsələ ilə əlaqədar onun nəticələri;
328 ------
- riskin qiymətləndirilməsi və onunla əlaqədar olan bütün
məlumatların sübutu;
- hesablar üzrə qalıqların və əməliyyatların təhlili;
- əhəmiyyətli göstəricilərin təhlili;
- yerinə yetirilən audit əməliyyatlarının həcmi, müddəti, mahiyyəti və
onların nəticələrinin əks etdirilməsi;
- auditin aparılmasında iştirak edən şəxslərə müxtəlif əməliyyatlann
yerinə yetirilməsi üzrə göstərişlər və onların yerinə yetirilmə müddəti;
- ayrı -ayrı konkret məsələlərlə əlaqədar auditə cəlb edilən kənar
auditor və ya ekspertlərin rəyi;
- digər auditorlar və ya ekspertlər, eləcə də mütəxəssislər tərəfindən
yerinə yetirilən işin lazımi qaydada istiqamətləndirilməsinin və nəzarət
edilməsinin sübutu;
- ayrı-ayrı məsələlər üzrə sifarişçilərlə yazılışların surəti;
- üçüncü şəxslərlə yazılışların surəti;
- sifarişçilərin maliyyə hesabatlarının və balasının (və ya balanslarına
əlavələrin) surəti;
- audit aparılarkən auditorun sifarişçini müxtəlif məsələlər üzrə
məlumatlandırılmasının şərhi;
- auditin müxtəlif sahələri üzrə auditor tərəfindən çıxarılan nəticələr və
bu nəticələrin əsaslandığı faktlar toplusunun və mühakimələrin şərhi.
Sadalananlardan başqa maliyyə (mühasibat) hesabatının və auditor
qərarının surətləri də iş sənədlərinə əlavə olunmalıdır.
Auditorlar tərəfindən formalaşdırılan sənədləşmənin həcmi və onlarda
yerləşdirilən informasiyaların formalaşdırılması mürəkkəb bir proses olaraq
qalmaqda davam edir. Konkret auditor yoxlaması üzrə sənədləşmənin həcmi
hər bir auditor tərəfindən peşə mühakimələrini əsas götürməklə
müəyyənləşdirilir. Sənədin, yaxud hər hansı bir məsələnin yoxlanılmasının
gedişində aşkarlanan bütün faktların sənədləşmədə qeydə alınması bir o
qədər də vacib deyildir. Bütün hallarda iş sənədlərində audit olunan şəxsin
maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda auditor tərəfindən fikir
formalaşdırmaq üçün kifayət qədər zəruri sayılan auditor sübutları
olmalıdır.
İş sənədləri auditorun mülkiyyəti hesab edilir. Audit başa çatdıqdan
sonra iş sənədləri auditorda qalır və o, mülahizələrinə görə iş sənədlərindən
əldə etdiyi nəticələr əsasında arayış (akt) tərtib edə bilər. Lakin onun
mülkiyyət hüququ sifarişçilərə etika qaydaları və qarşlıqlı münasibətlərlə
məhdudlaşır.
Auditorun iş sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir hissəsi
və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilər. İş sənədləri auditordan tələb edilə
bilməz. Ancaq onlar auditordan tələb edilə bilər və ya müsadirə edilə bilməz
(səlahiyyətli orqanların qərari ilə olan hallar istisna olmaqla). Auditor öz
sənədlərinin mühafizə olunması tələblərinin, saxlanılmasını təmin etməlidir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, iş sənədlərində olan informasiyaların
məxfiliyi və onun mühafizəsinin təmin olunması müddəti ən azı beş il təşkil
edir.
Maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda mühakimələrə təsir
göstərən müştərinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti
ilə əlaqədar auditorun nəticələri yerinə yetirilən auditor prosedurları
əsasında yoxlama prosesində formalaşır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu
nəticələr auditorların iş sənədlərində öz əksini tapır. Bundan başqa, onlar
auditin nəticələri üzrə alman informasiyalar şəklində ayrıca sənəddə
göstərilir. Həmin sənəd audit aparılan şəxsin rəhbərliyinə və onun
mülkiyyətçisinin nümayəndəsinə təqdim edilməlidir.
Təcrübə göstərir ki, qeyd olunan sənəd, müxtəlif auditor
təşkilatlarında: müxtəlif auditin nəticələri üzrə yazılı informasiya;
yoxlamanın nəticələri üzrə auditorların hesabatı; analitik arayış və s. adda
adlandırıla bilər.
Yoxlama prosesində auditora digər məlumatların da verilməsi
nəzərdə tutulur. Həmin informasiyaların verilməsi Azərbaycan
Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 20 oktyabr tarixli
qərarı ilə təsdiq edilən “Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən
auditora təqdim edilən məlumatlar" adlı Standart vasitəsilə tənzimlənir.
Auditorlar, auditin gedişində audit aparılan şəxsin idarə olunması
üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb edən informasiyaların xüsusi olaraq
axtarılmasına istiqamətləndirilən prosedurları işləyib hazırlamağa borclu
deyildir.
Auditor, audit aparılan şəxsin rəhbərliyinə, yaxud onun
mülkiyyətçisinin nümayəndəsinə informasiya verməlidir. Audit aparılan
şəxsin rəhbərliyi dedikdə, audit aparılan şəxsə gündəlik rəhbərlik edən şəxs
başa düşülür. Belə şəxslərə təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsinə,
mühasibat uçotunun aparılmasına, maliyyə (mühasibat) hesabatının
hazırlanmasına cavabdehlik daşıyanlar (məs., baş direktor, baş mühasib) də
aiddir. Öz növbəsində audit aparılan şəxsin mülkiyyətçisinin nümayəndəsi
qismində təsis sənədlərinə uyğun olaraq digər şəxslər və kollegial orqanlar
da çıxış edir. Belə şəxslər audit aparılan şəxsin cari fəali3^ətinə ümumi
nəzarəti və strateji rəhbərlijn həyata keçirir.
Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən məlumatlar
auditorun təxmini olaraq əldə etdiyi digər auditor sübutlarını, məs., bu və ya
digər aktivlərin alınmasına çəkilən xərclər haqqında 330
yeni məlumatlar həmin məsələ üzrə digər auditor sübutlarını əvəz edə
bilməz. Əgər, auditor, əhəmiyyətli hesab etdiyi göstəricilər üzrə kifayət
qədər auditor sübutları əldə edə bilməmişdirsə və onun fikrincə, belə
sübutlar prinsip etibarilə mövcuddursa, onda bu məsələ üzrə təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyindən məlumatlar alınsa da, həmin göstəricilər üzrə
auditorun fikrinin formalaşması imkanı məhdud hesab edilir.
İnformasiyaların formalarını və təqdim edilmə müddətlərini
əvvəlcədən auditin aparılması haqda müqavilə, yaxud məktub vasitəsilə
razılaşdırmaq məqsədəuyğundur. Mövcud normativ sənədlərdə mənfi
halların aradan qaldırılma üzrə operativ qərarların qəbulu üçün müvafiq
informasiyaların vaxtında alınması tələbləri ətraflı göstərilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, müştəri ilə razılaşma əsasında müəssisəyə
təqdim etmək üçün informasiyaların təxmini variantı hazırlanıla bilər. Bu,
sənəd əsasında aşkarlanan pozuntuları aradan qaldırmağa imkan yaranır və
eyni zamanda auditora əlavə informasiyalar verilir. Müştərinin rəhbərliyi
yoxlamanın nəticələri ilə əvvəlcədən müzakirəsi mühüm məsələlər üzrə
situasiyaların aşkarlanmasında böyük rol o)mayır. Müzakirənin nəticələri
audit yoxlaması üzrə yazılı informasiyalar üçün əsas sayılır. Auditor
yoxlamalarının keyfiyyətinin təmin edilməsində və audit nəticələrinin
əsaslandırılmasında auditin keyfiyyətinə nəzarətə xüsusi yer ayrılır. Auditin
keyfiyyətinə daxili nəzarət məsələləri 'Auditin keyfiyyətinə nəzarət" və
"Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi adlı" Standartlar
vasitəsilə tənzimlənilir. Birinci Standart Azərbaycan Respublikası Auditorlar
Palatası Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli, ikinci Standart isə 2001-ci il 20
sentyabr tarixli qərarları ilə təsdiq edilmişdir.
Keyfi3^ətə daxili nəzarət sistemi hər bir auditor təşkilatında fəaliyyət
göstərməlidir. Bununla əlaqədar olaraq auditor qrupunun bütün iştirakçıları
audit üzrə konkret tapşırıqlarda tətbiq olunan keyfiyyətə nəzarət
prosedurlarını yerinə yetirməli və həmin sistemin effektiv fəaliyyət
göstərməsini təmin etmək üçün müvafiq informasiyalar verməlidir. "Auditin
keyfiyyətinə nəzarət" adlı standartda qeyd olunur ki, auditor yoxlamasının
rəhbəri auditin hər bir tapşırığı üzrə yerinə yetirilən işin keyfiyyətinə
məsuliyyət daşıyır. Auditor yoxlamasının rəhbəri auditin bütün
mərhələlərində özünün xüsusi fəaliyyəti ilə audit qrupunun bütün işçilərinə
yüksək nümunə göstərməlidir.
Əvvəl adını çəkdiyimiz Standartın tələblərinə görə audit üzrə tapşınq-
ların bölüşdürülməsi, yerinə yetirilməsi və onlara nəzarət, habelə auditor
qərarının verilməsi auditor yoxlaması üzrə rəhbərin səlahiyyətlərinə aiddir.
Auditor qərarını imzalayanadək auditor yoxlamasının rəhbəri auditorun iş
331
sənədlərini yoxlamalı və görülən işləri auditor qrupunun iştirakçıları ilə
müzakirə etməli və nəhayət, alınan auditor sübutlarının dürüstlüyünə
yəqinlik hasil etməlidir. Auditor yoxlamasının rəhbəri auditin hər bir
mərhələsinin yerinə yetirilməsinin gedişinə öz vaxtında nəzarət etməlidir.
Auditor yoxlamasının rəhbəri tərəfindən belə bir nəzarət daha əhəmiyyətli
mühakimələri əhatə edir (auditin gedişində aşkarlanan mürəkkəb, yaxud
mübahisə doğuran məsələlər, əhəmiyyətli risklər və s.). Auditor
yoxlamasının rəhbəri auditorun bütün iş sənədlərini yoxlamalıdır. Lakin o,
hər hansı sənədi və nə vaxt yoxladığı barədə informasiyalan sənədlə
rəsmiyyətə salmalıdır. Göstərilən nəzarət prosesində meydana çıxan auditor
yoxlaması rəhbərinin verdiyi sualların cavablan 3hiksək səviyyədə
əsaslandırılmalıdır.
Auditor rəyi auditin sonuncu mərhələsində hazırlanır. Azərbaycan
Respublikasının Auditor Xidməti haqqında" Qanunun 8-ci maddəsində
auditor rəyi: 'Auditor rəyi auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü
ilə təsdiq olunmuş audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə
vəziyyətinə, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik
mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun
ümumi vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki
şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə
orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir" kimi tənzimlənir.
Auditor rəyində aşağıdakı bölmələr nəzərdə tutulur ("Auditor rəyləri"
adlı Standartın 6-cı bölməsi):
a) auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;
b) auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə
məlumat;
c) giriş;
ç) yoxlamanın məzmunu;
d) təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi;
e) auditor rəyinin tarixi;
ə) sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı;
f) auditor rəyinin təsdiq edilməsi.
Azərbaycan Respublikasında auditor rəyinin formasına, məzmununa,
imzalanma qaydasına və təqdim olunması prosesinə qoyulan tələblər
"Auditor rəyləri" adlı Standart vasitəsilə tənzimlənir. Bu Standart Auditorlar
Palatası Şurasının 2000-ci il 9 dekabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.
Auditin aparılması üzrə xidmətlərin göstərilməsi faktı müqavilə
əsasında təsdiq edilir və auditor rəyləri ilə rəsmiyyətə salınır. Auditor
rəyləri şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilər və ya auditor özünün
nəticələrini başqa hesabat formasında rəsmiləşdirir. Şərtsiz müsbət rəy
təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər. 332
Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda yoxlamanın məzmunu
və təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol verməmək
üçün təsdiqləyici qeydlə tamamlanır.
Təşkilatın öyrənilməsi məqsədilə keçirilən biznes- proseslər və auditor
təşkilatının digər xidmətlərinin sənədləşdirilməsi nisbətən daha sadə
formada təqdim oluna bilər (şəkil7.3).
Müştərinin müraciəti
Müqavilənin
bağlanması
Xidmət göstərilməsi
üçün zəruri prosedurlsj
yerinə yetirilməsi
Xidmət göstərilməsi i f
faktının təsdiq Xidmətin olunması — keyfiyyətinə
1 nəzarət
Şəkil 7.3. Digər audit xidmətlərinin göstərilməsində
biznes-proseslər
Şəkildən göründüyü kimi digər audit xidmətlərinin sənədlərlə
rəsmiyyətə salınması auditin aparılması üzrə xidmətlərin sənədlərlə
rəsmiyyətə salınması ilə müqayisədə daha sadə görünür.
Müştərinin müraciəti auditor təşkilatının rəhbər işçilərinin göstərilən
xidmətlərə qiymət vermək imkanlarını nəzərdə tutur. Bu zaman
aşağıdakılara: keyfİ30^ətli xidmət göstərmək üçün müvafiq mütəxəssislərin
mövcudluğu; müştərinin müvafiq audit xidmətinə görə tələb etdiyi vaxt;
xidmətlərin dəyəri və i.a. diqqət yetirilir.
Müqavilədə qaydaya görə xidmətin məzmunu dəqiq formalaşdırılır.
Əgər tərəflər müqavilədə ümumi formulalara yol verilmişdirsə, onda
xidmətlərin konkret təsviri yaradılan əlavə sənədlərdə: məsləhət
tapşırıqları, kommersiya təklifləri və i.a. göstərilir.
Qaydaya görə auditor təşkilatlarında göstərilən xidmətlərin mürək-
kəbəliyindən asılı olaraq dar çərçivədə ixtisaslaşma mövcuddur. İxtisaslaşma
bir çox hallarda xidmətin bir növü çərçivəsində həyata keçirilir. Məs., vergi
məsləhətlərini həyata keçirən mütəxəssislər qrupunun hər biri vergiyə
cəlbolunmanın bu və ya digər sahəsi üzrə dərin biliyə malik olmalıdır
(mənfəət vergisi, ƏDV və s. məsələlər üzrə].
İri auditor şirkətləri adətən özlərinin təşkilati xüsusiyyətlərinə malik
olurlar. Belə bir xüsusiyyət müxtəlif növ xidmətlər göstərən strukturların
------ 333 -----
mövcudluğu ilə seçilir. Daha konkret desək, şirkətin tərkibində audit depar-
tamenti və vergi məsləhətləri departamenti kimi strukturlar yaradılır.
Konkret xidmətlər barədə müştəri ilə yazılı razılığa gəldikdən sonra
mütəxəssilər zəruri prosedurların yerinə yetirilməsinə başlayırlar və onun
nəticələri sənədlərlə rəsmiləşdirilir. Bu zaman formalaşan sənədlərin adı və
formaları qüvvədə olan qanunvericilik vasitəsilə müəyyənləşdirilir. Belə
sənədlər auditor təşkilatının daxili reqlamentləri: yazılı məsləhət, xidmət
göstərilməsi protokolları, hesabatlar, əməliyyatların uçotda əks etdirilməsi
üzrə tövsiyələr və s. ilə tənzimlənir.
Xidmətlərin göstərilməsi prosesində auditor təşkilatının səlahiyyətli
əməkdaşları yeni yaradılan sənədlərdə keyfiyyətə daxili nəzarəti həyata
keçirmək üçün qeydlər edirlər. Xidmət göstərildikdən sonra keyfiyyətə
nəzarət müştəri ilə sorğu aparmaq və anket doldurmaq yolu ilə davam
etdirilir. Göstərilən xidmətlərin ke}^iyyətini yüksəltmək və keyfiyyətə daxili
nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün müştərilərin verdikləri təkliflər
çox böjhik əhəmiyyət kəsb edir.
Bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, iqtisadi subyektə (xidmətin
sifarişçisinə) göstərilən xidmət başa çatdıqda təkcə auditor xidmətinin
göstərilməsi müqaviləsi və göstərilən xidmətlər üzrə akt, vergi uçotunda
xərcləri təsdiq etmək üçün kifayət deyildir. Bununla əlaqədar olaraq
qaydaya görə mülkİ3^ətə göstərilən xidmətləri təsdiq edən əlavə sənədlər
təsdiq olunur. Audit aparılan zaman belə sənədlərə auditor rəyi, konsaltinq
xidməti və s. aiddir.
Nəhayət qeyd etmək lazımdır ki, auditor təşkilatları və fərdi auditorlar
hər il auditor fəaliyyəti haqqında hesabat təqdim edirlər.
7.4. AUDİT XİDMƏTİNİN GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ ƏLAQƏDAR
GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN
MÜHASİBAT UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ QAYDASI
Auditor təşkilatlarının fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar
gəlirləri və xərcləri əks etdirmək üçün 601 "Satış" hesabının 601-2
"Xidmətlərin göstərilməsi" üzrə gəlirlər subhesabı nəzərdə tutulmuşdur.
Fəaliyyətin adi növlərinə çəkilən xərclər 202 "İstehsalat məsrəfləri" və
721 "İnzibati xərclər" hesablarının kreditindən 601 "Satış” hesabının 601-2
"Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabınm debetinə silinir.
202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabında əwəleədən aşağıdakı xərclər
haqda informasiyalar ümumiləşdirilir:
334
• xidmət göstərilməsində bilavasitə istifadə edilən dəftərxana ləvazimatının dəyəri;
• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşlara hesablanan əməkhaqqı;
• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların əməkhaqqından sosial ayırmalar;
• amortizasiyası;
• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların noutbuklarında
qurulan informasiya- sorğu sistemlərinə xidmət üzrə xərclər;
Sözügedən xərclər həm də 721 "İnzibati xərclər" hesabında aşağıdakı
kimi əks etdirilir:
• mühasibat xidmətinin əməkdaşları və inzbati-idarə heyətinin istifadə
etdikləri dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri;
• ofis binasının lazımi səviyyədə saxlanılması üçün tələb olunan
təsərrüfat ləvazimatlarının və inventarların dəyəri;
• auditor təşkilatının inzibati-idarə heyətinə, mühasibat xidmətinin
əməkdaşlarına və xidmət heyətinə hesablanan əməkhaqqı;
• yuxarıda sadalanan əməkdaşlara hesablanılan əməkhaqqından sosial
sığortaya ayırmalar;
• ofis binasının, komp}mterlərin və ümumtəsərrüfat təyinatlı digər
əsas vəsaitlərin amortizasiyası;
• təşkilatın idarə olunması məqsədilə qurulan informasiya-sorğu
sisteminin və proqram məhsullarının xidmətləri üzrə xərclər,
ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlərin təmiri xərcləri;
• mühafizə xərcləri;
• müştərilər və onların fəaliyyətləri haqqında informasiyaların
mühafizəsinin təminatı və məxfi əməliyyatlarla bağlı xərclər;
• digər xərclər.
Auditor təşkilatlarının uçot siyasətinə uyğun olaraq ümumtəsərrüfat
xərcləri 721 "İnzibati xərclər” hesabından birbaşa göstərilən xidmətlərin tam
maya dəyərini hesablamaq üçün 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabına şilinə
bilər. Bəzi hallarda bu məqsəd üçün 601 "Satış " hesabının 601-2
"Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər ” subhesa- bından da istifadə edilir.
Müqavilə əsasında auditor təşkilatları üçün məsuliyyət risklərinin
sığorta xərclərinin uçotda əks etdirməsi haqda məsələ xüsusi aktuallıq kəsb
edir. Bu cür xərclər vergiyə cəlb olunma məqsədi ilə istifadə olunan hallarda
onların mühasibat uçotu 721 "İnzibati xərclər” hesabında aparılır. Əmlakın
könüllü və məcburi sığortasına yönəldilən xərclər könüllü və məcburi
sığortanın bütün növləri üzrə sığorta haqlarını özündə əks etdirir.
335
Müəyyən dövrə görə məsuliyyətin sığortası zamanı birdəfəlik
ödənilən sığorta haqları 242 “Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabının
debetinə 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
bordan " hesabının kreditinə yazılmalıdır. Gələcək dövrlərin xərclərinin
müvafiq hissəsi isə 721 "İnzibati xərclər" hesabının debetinə silinir.
Misal. Auditor təşkilatı 20 noyabr 2012-ci ildə icbari auditin
keçirilməsi haqda sifarişçi ilə bağladığı müqaviləyə əməl etmədİ5dnə görə
məsuliyyət sığortası müqaviləsi və 70909 manatlıq müqavilə bağlamışdır .
Sığorta müqaviləsi 20 noyabr 2012-ci ildən qüvvəyə minmişdir. Mühasibat
uçotunda aşağıdakı köçürmələr əks etdirilmişdir:
20 noyabr 2012-ci il
İllik sığorta haqqının ödənilməsi:
D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor
borcları" hesabı 70909 man.
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" 70909 man.
İllik sığorta haqqı gələcək dövrlərin xərclərinin tərkibində qeydə
alınmışdır: D-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" 70909 man.
K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun /qısamüddətli kreditor
borcları" hesabı 70909 man.
Sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində hər ay
gələcək dövrlərin xərclərinin məbləği 721 "İnzibati xərclər" hesabına 5909
man. [70909 :12] silinməlidir. Sığorta müqaviləsi 2012-ci il noyabr ayında 11
gün ərzində qüvvədə olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq 721 "İnzibati
xərclər" hesabına cəmi 2167 man. [5909 :30X 11] aid edilməlidir.
30 noyabr 2012-ci il
Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmşdir: D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı 2167 man.
K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 2167 man.
Daimi vergi öhdəliyi əks etdirilmişdir:
D-t 801 "Ümumi mənfəət [zərər] hesabı 390 man.
K-t 521 "Vergi öhdəlikəri" hesabı 390 man. 2012-ci ilin noyabr ayınadək hər ay:
Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmişdir:
D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı 5909 man.
K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 5909 man.
336
2012-ci ilin sentyabr ayında Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmişdir: D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı
5909 man.
K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 5909 man Daimi vergi öhdəlikləri əks etdirilmişdir: D-t 801 "Ümumi mənfəət [zərər)" hesabı 390 man. K-t 52l"Vergi öhdəlikləri" hesabı 390 man.
Auditor əməkdaşlarının hər il ixtisaslarının artırılması ilə bağlı
meydana çıxan xərclər də 721 "İnzibati xərclər" hesabında qeydə alınır.
Auditor təşkilatı əməkdaşlarının tədris mərkəzlərində təhsili ilə
əlaqədar xərclərin uçot qaydası xüsusi maraq doğurur. Təhsil auditorun
ixtisaslaşma attestasiyasını almaq məqsədilə keçdiyi kursun başa çatması ilə
nəticələnir. Belə xərclər təhsilin tam dəyərindən [tədris mərkəzi ilə
bağlanılan müqavilədə göstərilir); imtahanın verilməsinə görə ödənilən
haqqın məbləğindən və auditora təsnifat attestatının verilməsinə görə dövlət
rüsumundan ibarət olmaqla formalaşır. Bu cür hallarda auditorun əlavə peşə
hazırlığının ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər fəaliyyətin adi növü üzrə xərclər
kimi tanınır. Həmin xərclər 721 "İnzibati xərclər" hesabının debetinə 3^zıhr.
Mənfəət vergisini hesablamaq məqsədilə işçilərin hazırlanması və
yenidən hazırlanması xərcləri istehsal və satışla əlaqədar olan sair xərclər
kimi tanınır.
Belə bir mühüm məsələ vardır ki, auditor attestatının alınmasına görə
imtahanla bağlı məbləğin ödənilməsi və attestatın verilməsinə görə dövlət
rüsumunun məbləği, işçinin peşə səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə əlaqəsi
olmadığına görə, həmin xərclər 731 "Sair əməli3^at xərcləri" hesabının 731/9
"Sair məsrəflər" subhesabında qeydə alınır. Bundan başqa, göstərilən
məbləğdən təşkilat büdcəyə gəlir vergisi ödəməlidir.
Misal. Tədris -metodiki mərkəzlə bağlanılan müqaviləyə uyğun olaraq
təhsilin dəyəri 3500 manat, [ƏDV hesablanmır); imtahanın verilməsinə görə
haqqın məbləği 200 manat, auditora peşə attestatının verilməsinə görə dövlət
rüsumu 80 manat, təhsil müddəti isə üç ay təşkil edir. Mühasibat uçotunda
bu əməliyyatlara belə yazılışlar verilir:
Təlim haqqının ödənilməsi üçün- 3500 man:
D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"
Əməkdaşın təlimi üzrə xidmətlərin ödənilməsi üçün - 3500 man.
D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı
337 ------
K-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
İmtahan verilməsinə görə haqqın ödənilməsi üçün - 200 man.
D-t 171, 211 'Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"
İmtahan verilməsinə görə ödənilən 200 manat haqq, sair xərclərin
tərkibində qeydə alınır:
D-t 731/9 "Sair məsrəflər" subhesabı
K-t 171, 211 'Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin tutulması üçün :
D-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar" hesabı
K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
Daimi vergi öhdəliklərinin əks etdirilməsi üçün:
D-t 901 "Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər" hesabı
K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
Auditora ixtisas attestatı verilməsinə görə verilən 80 manat dövlət
rüsumunun ödənilməsi üçün:
D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"
Dövlət rüsumunun sair xərclərin tərkibində qeydə alınması üçün:
D-t 731/9 "Sair məsrəflər" subhesabı
K-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları" hesabı
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin tutulması üçün:
D-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor
borcları" və ya
D-t 202-3 "Əsas istehsalatda məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"
hesabı K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı
Praktik olaraq hər bir auditor təşkilatı özünün auditorları üçün vizit
kartoçkalarının hazırlanması ilə bağlı xərclər çəkməli olur. Auditor
təşkilatının işçilərinin vizit kartoçkaları auditorların müştərilərlə əlverişli
əlaqəni təşkil etmək məqsədilə istifadə edilir. Ümumiyyətlə, vizit
kartoçkalarının hazırlanması ilə əlaqədar xərclər 721 "İnzibati xərclər"
hesabında qeydə alınır.
Auditor təşkilatlarının təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi üzrə
hesabların müxabirləşməsi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 7.4).
338
Cədvəl 7,4 Auditor təşkilatının təsərrüfat fəali)^əti faktlarının
uçotu üzrə hesablann müxabirləşməsi Əməliyyatların
məzmunu Əsas sənədləşmə Hesabın
debeti Hesabın krediti
1 2 3 4
Xidmət göstərilməsi üçün dəftərxana ləvazimatı silinmişdir
Tələbnamə - qaimə 202 201
Əsas fəaliyyətlə məşğul olan əməkdaşlara (auditorlar, məsləhətçilər] əməkhaqqı hesablanmışdır
Hesablaşma, yaxud hesablaşma-ödəmə cədvəli
202 533
İnzibati-idarə heyətinə əməkhaqqı hesablanmışdır
Hesablaşma, yaxud hesablaşma-ödəmə cədvəli
721-1 533
Təşkilatın əsas fəaliyyətilə məşğul olan işçilərin əməkhaqqından sığorta haqqları hesablanmışdır
Mühasibat arayışı-hesablama
202 522
İnzibati-idarə heyətinə əməkhaqqından sığorta haqları hesablanmışdır
Mühasibat arayışı-hesablama
721-1 522
Xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların istifadə etdiWəri verilən noutbuklara üzrə amortizasiya hesablanmışdır
Mühasibat arayışı-hesablama
202 112
Ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmışdır
Mühasibat arayışı-hesablama
721 112
Xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan işçilərin noutbuklarında quraşdırılan məlumat-informasiya sistemlərinə xidmət göstərilməsi üzrə xərclər əks etdirilmişdir
Müqavilə, yerinə yetirilən işlərin haqqı
202 431,531
Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531
Auditor təşkilatının mühasibat xidmətində və inzibati-idarə heyətində quraşdırılan kompyuterlərə və məlumat-informasiya sistemlərinə xidmət üzrə xərclər uçotda əks etdirilmişdir
Müqavilə, yerinə yetirilən işlərin haqqı
721-2 431,531
Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531 Təlimin dəyəri ödənilmişdir. Bankın hesablaşma
hesabından çıxarış
171,211 223
İşçilər üzrə təlimin dəyəri ümumtəsərrüfat xərclərinin tərkibində əks etdirilmişdir (ƏDV-yə cəlb olunmur]
Tədris mərkəzi ilə bağlanılan müqavilə, yerinə yetiriən işlərin aktı
721-2 171,211
339
1 2 3 4
imtahan verilməsinə görə hesablanılan məbləğ ödənilmişdir
Bankın hesablaşma hesabından çıxarış
211,171 223
İmtahan verilməsinə görə ödənişlər şəklində çəkilən xərclər əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı-hesablama
601-2 171,211
İxtisas imtahanını verməyə görə ödənilən məbləğdən gəlir vergisi tutulmuşdur
Hesablaşma, yaxud hesablama-ödəmə cədvəli
533 521
Auditorun ixtisas attestatının alın- masına görə dövlət rüsumu götürülmüşdür
Bankın hesabından çıxarış 521 223
Auditorun ixtisas attestatı almasına görə çəkilən xərclər əks etdirilməlidir
Mühasibat arayışı-hesablama
721-3 521
Auditorların ixtisasının artırılmasına görə xidmətin dəyəri ödənilmişdir
Bankın çıxarışı 171,211 223
İxtisas attestatı almağa görə dövlət rüsumundan gəlir vergisi tutulmuşdur
Hesablaşma, yaxud hesablaşma - ödəmə cədvəli
533 521
Auditorun ixtisasının artırılmasına görə xərclər əks etdirilmişdir
Tədris mərkəzi ilə müqavilə, yerinə yetirilmiş işlərin aktı
721 171,211
Vizit (şəxsi) kartoçkalarının hazırlanmasına çəkilən xərclər əks etdirilmişdir
Müqavilə, yerinə yetirilmiş işlərin aktı 721 431,531
Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531 Vizit (şəxsi) kartoçkalarının hazırlanmasına görə xidmətlərin dəyəri ödənilmişdir
Bankın hesablaşma hesaindan çıxarış
431,531 223
Müqavilə üzrə məsuliyyət riskinə görə sığorta xərcləri ödənilmişdir
Bankın hesablaşma hesabından çıxarış
171,211 223
Müqavilə üzrə məsuliyyət riskinə görə sığorta xərcləri əks etdirilmişdir
Sığorta müqaviləsi 406 171,211
Gələcək dövrün xərclərinin bir hissəsi ümumtəsərrüfat xərclərinin tərkibinə daxil edilmişdir
Mühasibat arayışı-hesablaşma
721 406
Daimi vergi öhdəlikləri əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı-hesablaşma
901 521
Auditorlann tanınması ilə əlaqədar rüsumların, xərclərin tərkibində əks etdirilmişdir
Göstərilən xidmətlərin aktı 721,242 171,211 ,
İllik rüsum məbləğləri ümumtəsərrüfat xərclərinə daxil edilmişdir
Mühasibat arayışı-hesablaşma
721 406
Rüsum məbləğləri hesablaşma hesabına köçürülmüşdür
Mühasibat arayışı-hesablaşma
171,211 223
340
1 2 3 4 Müqavilə şərtlərinə əməl olunmamasına görə cərimə əks etdirilmişdir
Auditor xidmətinin göstərilməsinə görə müqavilə, müştərinin idarənin, məhkəmənin qərarı
801 171,211
Göstərilən xidmətdən alınan gəlirin tanınması əks etdirilmişdir
Xidmətin göstərilmə aktı 171,211 601
ƏDV-nin əks etdirilməsi yerinə yetirilmişdir
Hesab-faktura 601
521
Göstərilən xidmət üzrə xərclərin silinməsi əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı 601 202
Ümumtəsərrüfat xərclərinin silinməsi əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı 601
721
Xidmətin göstərilməsi zamanı auditor təşkilatının məsuliyyətinə qarşı
ciddi iradlar söylənilə bilər. Belə bir hal keyfiyyətsiz xidmət göstərilməsinin
nəticəsi sayılır. İqitsadi subyektin uçotunun aparılması, hesabatın tərtibi və
təqdimatı ilə bağlı auditor təşkilatı göstərdiyi xidmətə görə kameral vergi
yoxlamasının nəticələri əsasında vergi məsuliyyətinə cəlb oluna bilər. Bu
halda vergi cəriməsi şəklində zərərlər, müqavilənin şərtləri əsasında auditor
təşkilatından tutulmalıdır (keyfiyyətsiz xdimət sübut olunarsa) .Belə xərclər
auditor təşkilatı üçün sair xərclər maddəsində öz əksini tapmalıdır.
Auditor təşkilatları xərcləri və gəlirləri uçota alan hallarda onların
tanınma meyarlarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Aşağıdakı şərtlərə əməl
olunduqda auditor təşkilatlarının xərcləri aşağıdakı hallarda tanına bilər:
• xərclər konkret müqavilələr, qanunvericilik və normativ aktların
tələbləri, işgüzar dövriyyənin adətlərinə uyğun baş verən hallarda;
• xərclərin məbləğləri müəyyən qaydada hesablanan hallarda;
• konkret əməli3^at nəticəsində təşkilatın iqtisadi gəlirlərinin
azalmasına müəyyən inam olduqda onun məbləği müəyyən edilən hallarda.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat uçotunda gəlirlərin
məbləği aşağıdakı şərtlər gözlənildiyi hallarda tanına bilər:
• konkret müqavilədən, yaxud müvafiq qaydada təsdiq olunan digər
sənədlərdən irəli gələn gəlirin alınmasına təşkilatın hüququnun olması;
• gəlir məbləğinin hesablama yolu ilə müəyyən olunması;
• konkret əməliyyat nəticəsində təşkilatın iqtisadi gəlirinin artmasına
meyilin olması;
• məhsullara (mallara) mülkiyyət hüququnun təşkilatdan alıcıya
keçməsi, yaxud işin sifarişçi tərəfindən qəbul edilməsi;
• əməliyyatlarla əlaqədar həyata keçirilən, yaxud həyata keçiriləsi
341
xərclərin müəyyən olunması.
Göstərilən xidmətlərdən auditor təşkilatlarının əldə etdikləri gəlirin
tanınması üçün göstərilən xidmətlərə, yerinə yetirilən işlərə dair akt- əsas
sənəd hesab olunur. Müqavilənin bütün şərtlərinə əməl olunduqda tərəflər
həmin aktı imzalayırlar. Qaydaya görə, auditor təşkilatı xidmət
göstərilməsinin sənədlə rəsmiləşdirilən nəticələrini müştəriyə təqdim edir.
Məs., audit aparıldıqda lazımi səviyyədə tərtib olunan auditor rəyinin
verilməsi vacib şərtlərdən biridir. Məsləhət xidmətləri göstərildikdə yazılı
formada məsləhətlər və tövsiyələr təqdim olunmalıdır.
Auditor təşkilatının fəaliyyətinin mali}o^ə nəticələri adi qaydada
formalaşdırılır və 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabına silinir.
342
BOLMƏ 8
XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ
ƏLAQƏDAR GÖSTƏRİLƏN
XİDMƏTLƏRİN MÜHASİBAT UÇOTU
%
8.1. XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTİN MAHİYYƏTİ,
ONUN RESPUBLİKANIN İQTİSADİYYATININ
İNKİŞAFINDA ROLU
Dünya iqtisadiyyatının qloballaşdırılması onun inkişafının müasir
mərhələsinin obyektiv reallığıdır. Ölkənin müxtəlif regionları, iri şəhərlər bu
prosesə cəlb olunaraq regional, beynəlxalq və transmilli əməkdaşlıqda
iştirak edirlər. Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi islahatlar bütövlükdə
qloballaşmanın prinsiplərinə cavab verir. Azərbaycan Respublikasının
iqtisadİ3^atında aparılan islahatlar bir sıra iri şirkətlərin dünya
iqtisadiyyatına inteqrasiya yolu ilə irəliləməsinə şərait yaratmışdır. Belə iri
şirkətlərin ("ARDNŞ", “Azal", "Baksel", “Azərsel", "Xəzər gəmiçiliyi" və s.)
xarici iqtisadi əlaqələr şəraitində sabit iqtisadi inkişafı, əlverişli qarşılıqlı
əlaqələrin yaranması, kapitalın, malların və xidmətlərin daxili və dünya
bazarlarında hərəkəti, elmi-texniki tərəqqidə nailiyyətlərin olması, açıq
iqtisadiyyat çərçivəsində işçi qüvvəsinin məşğulluğu və s. istiqamətlərin
formalaşmasında həlledici rol oynayır. Ölkədə sivil iqtisadi münasibətlərin
təşəkkül tapması xarici iqtisadi fəaliyyətin inkişafının fəallığı üçün geniş
imkanlar açmışdır.
Müasir mərhələdə xarici iqtisadi fəaliyyət milli iqtisadiyyatın
strukturunu, dinamikasını və sabitliyini formalaşdıran ən mühüm tərkib
hissə hesab olunur. Bu gün hər hansı bir dövlət xarici iqtisadi fəaliyyətin
effektiv sistemi olmadan müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilməz. Bununla yanaşı
inteqrasiya meyillərinə baxmayaraq, dünya iqtisadiyyatı müxtəlif inkişaf
səviyyəli, bir çox hallarda tamamilə əks mənafeləri olan təsərrüfatların
mövcudluğu kimi qalmaqda davam edir. Bununla əlaqədar olaraq hər bir
ölkə özünün xüsusi maraqlarını və inkişafının spesifik məqsədlərini nəzərə
almaqla dünya əməkdaşlığında indiki və gələcək mövqeyinə rea- listcəsinə
qiymət verməlidir. Eyni zamanda idxal və ixracın struktrunun düzgün
formalaşdığı şəraitdə mal mübadiləsi dünyanın bütün ölkələri üçün əlverişli
ola bilər.
Belə bir şəraitdə xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət tənzimlənməsi xarici tərəfdaşlarla qar- şlılıqlı
əlaqəli münasibətdə xarici iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinə kömək
göstərən ən başlıca amillərdir. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət
tənzimlənməsinin əsas məqsədlərinə aşağıdakılar aiddir:
• Lisenziya və patentlərin əldə olunması, yeni texnologiyaların,
keyfiyyətli xammal və materialların satın alınması, Azərbaycan müəssisələ-
344
rinin dünya rəqabətinə qoşulması yolu ilə əmək məhsuldarlığının və milli
məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsinə köməklik göstərilməsi;
• Milli xarici iqtisadi fəaliyyətin maraqlarının və daxili bazarın
qorunması;
• dövlət, təşkilat, maliyyə və informasiya köməyi göstərmək vasitəsilə
Azərbaycan sahibkarlarının dünya bazarına girişi üçün şərait yaradılması;
• Dövlət və beynəlxalq təşkilatlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdə
əlverişli beynəlxalq rejimin yaradılması və qorunması;
• Azərbaycanda müasir bazar iqtisadiyyatının formalaşmasının
sürətləndirilməsi üçün xarici iqtisadi fəalİ3^ətin əlaqələrindən istifadə
olunması;
Xarici iqtisadi fəaliyyətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:
• Xarici ticarət fəaliyyəti;
• Beynəlxalq əmək bölgüsü;
• İstehsalat kooperasiyası;
• Beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı;
• Valyuta və maliyyə-kredit əməliyyatları;
• Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak.
Xarici ticarət fəaliyyəti dedikdə- malların, işlərin, xidmətlərin,
informasiyaların və intellektual fəaliyyətin nəticələrinin beynəlxalq
mübadiləsi sahəsində sahibkarlıq başa düşülür.
Müxtəlif ölkələrdə bəzi mallara olan tələbat xarici ticarətdə defi- sit
malların inkişafına stimul yaradır. Ticarət və ondan götürülən gəlir müxtəlif
ölkələri müəyyən növ məhsulların istehsalına cəlb etmiş və nəticədə
beynəlxalq əmək bölgüsü baş vermişdir.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin tərkibində istehsalat kooperasiyası müxtəlif
xarici partnyorlar arasında əməkdaşlığın ən mühüm formalarından birisi
hesab olunur. Belə partnyorlar əməyin texnoloji bölgüsü proseslərində
konstruktiv cəhətdən biri-birilə əlaqədardır. Əməyin bölgüsünün texnoloji
prosesinin özü məhsulların əsas fazalar üzrə yaradılmasının və satışının
bölgüsü deməkdir. Əsas fazalar daxili və xarici bazarlarda tələbatın
öyrənilməsi ilə səciyyələnir. İstehsalat kooperasiyası istehsal və tədavülün,
elmi-texniki, investisiya və servis sahələrinin (məs., emaledici sənaye)
həmcins sferaları üçün xarakterikdir.
İstehsalat kooperiyası çərçivəsində partnyorların fəaliyyətinin razı-
laşdırılmasına aşağıdakı yollarla nail olmaq mümkündür:
■ İdxal və ixrac məhsullarının qarşılıqlı surətdə planlaşdırılması;
■ Elmi araşdırmaların proqnozlaşdırılması və birgə aparılması, onların
zəruri aparatlarla, cihazlarla, materiallarla, sınaq stendləri ilə el
345
mi-texniki informasiyalarla təminatı;
■ Kadr hazırlığı proseslərin təşkili.
Beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı maliyə və maddi-texniki
xarakterli qüvvələrin birləşdirilməsi əsasında xarici partnyorlarla qarşılıqlı
əlaqələrin əsas formalarından biridir. Belə əməkdaşlığin məqsədlərinə: ixrac
məhsullarının buraxılışı və inkişafı bazasının genişləndirilməsi; rəqabət
qabiliyyəti meyarları əsasında onların müntəzəm surətdə təzələnməsi; xarici
bazarda məhsulların satışı proseslərinin asanlaş- dırılması və s. aiddir. Bu
qəbildən olan vəzifələr təşkilatların hesabına (məs.,birgə istehsal] həll oluna
bilər. Birgə sahibkarlıq hər şeydən əvvəl texnologiyaların, xidmətlərin,
məhsul buraxılışı və satışı proqramlarının sonradan bölüşdürülməsi
xidmətlərinin mübadiləsi bazasında mümkündür. Bu zaman
konsessiyaların, konsorsiumların, səhmdar şirkətlərin , beynəlxalq
qeyri-hökumət təşkilatlarının və i.a. yaranması və fəaliyyət göstərməsi
formalarını da yaddan çıxarmaq olmaz.
Valyuta və maliyyə - kredit əməliyyatları xarici iqtisadi fəaliyyət
qismində nəzərdən keçirilən zaman ilk növbədə maliyyə öhdəlikləri
formasında baş tutan xarici ticarət sövdələşmələri başa düşülür. Eyni
zamanda məzənnə itkilərindən qaçmaq məqsədilə həyata keçirilən valyuta
əməliyyatlarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak (hökumət, yaxud qeyri-hökumət]
xarici iqtisadi kompleksin mühüm bölmələrindən biridir. Beynəlxalq
təşkilatlar müasir beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin əməkdaşlıq və
çoxtərəfli diplomatiya forması kimi çox əhəmiyyətli rol oynayırlar.
Dövlətlərarası təşkilatlar üçün aşağıdakı: dövlətin üzvlüyünə beynəlxalq
təsis müqaviləsinin mövcudluğu, suverenliyə hörmət və s. əlamətlər
xarakterikdir. Bütün bu əlamətləri nəzərə alaraq belə bir qənaətə gəlmək olar
ki, beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar ümumi məqsədlərə nail olmaq
üçün beynəlxalq müqavilə əsasında təsis edilən dövlətlərin birliyi kimi başa
düşülməlidir. Belə bir dövlətlər birliyinə üzv-dövlətlərin ümumi maraqlarını
nəzərə alan və onların suverenliyinə hörmət edən daimi orqanlar fəaliyyət
göstərir.
Beləliklə, Azərbaycanda xarici iqtisadi fəaliyyətin və valyuta bazarının
liberallaşdırılmasının sadələşdirilmiş variantının tətbiqi xarici ölkələrlə
ticarət dövriyyəsinin həcminin artırılmasına şərait yarada bilər. Bu da öz
növbəsində iqtisadiyyatın inkişafına, istehlak malları və xidmətlərlə daxili
bazarın doldurulmasına təminat verilməsinə, ixrac potensialının artımına,
məşğulluq probleminin həllinə və əhalinin real gəlirlərinin səviyyəsinin
yüksəldilməsinə gətirib çıxarır.
8.2. XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ ƏLAQƏDAR
GÖSTƏRİLƏN XİDMƏTLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq xarici
iqtisadi fəaliyyət dedikdə, xarici ticarət, investisiya istehsalat kooperasiyası
da daxil olmaqla digər fəaliyyət növləri (malların, informasiyaların, iş və
xidmətlərin, intellektual əməyin nəticələrinin beynəlxalq mübadiləsi
sahəsindəki fəaliyyət} başa düşülür.
Xarici iqtisadi fəali5^ət aşağıdakıları tam müstəqil surətdə seçməklə
istehsalat strukturları (firma, təşkilat, müəssisə, birlik və s.}: xarici bazar və
xarici partnyor; idxal-ixrac sövdələşmələri üçün malların nomenklaturası və
çeşid mövqeləri; kontraktın qiymətinin və dəyərinin müə)/yənləşdirilməsi;
mal göndərilməsinin həcmi və müddətləri səviyyəsində həyata keçirir.
Sadalananlar həm daxili, həm də xarici istehsalat - kommersiya fəaliyyətinin
bir hissəsi sayılır.
Beləliklə, xarici iqtisadi fəaliyyət bazar sferasına aiddir, sahibkarlıq
fəaliyyətinin meyarlarına istinad edir, istehsalatla struktur əlaqələrinə girir,
hüquqi muxtari30^ətə, iqtisadi və hüquqi müstəqilliyə malikdir.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin əsas forma dinamikası, dəyər göstəricilərinin
inkişafına və əhəmiyyətinə görə haqlı olaraq xarici ticarət hesab olunur.
Xarici ticarət fəaliyyətinin əsas növlərinin xidmətlərinə aşağıdakılar
aid edilir:
İdxal (ixrac} əməliyyatı;
Elmi-texniki biliklərin mübadiləsi;
Nəqliyyat - ekspedisiya xidmətlərinin göstərilməsi;
Sığorta;
İcarə (lizinq} əməliyyatları və s.
İdxal (ixrac) xidməti. Xaricdən təkcə material sərvətləri deyil, həm
də xarici firmalardan maliyyə məsələləri üzrə məsləhət almaq, yaxud xa-
rici avadanlıqlarla işləyə bilmək üçün əməkdaşları öyrədə bilən xarici
vətəndaşların dəvət olunması da mümkündür.
Ümumiyyətlə, xidmət göstərilməsi üzrə xarici ticarət aşağıdakı
üsullarla həyata keçirilir:
1} Azərbaycan Respublikasının ərazisindən xarici dövlətlərin ərazisinə;
2} Xarici dövlətlərin ərazisindən Azərbaycan Respublikasının
ərazisinə;
3} Azərbaycan Respublikasının ərazisindən sifarişçilərə göstərilən
xidmətlər;
4} Xarici dövlətlərin ərazisindən Azərbaycan Respublikasının sifa- 347
rişçilərinə göstərilən xidmətlər;
5} Kommersiya fəaliyyəti olmayan xarici dövlətin ərazisində
Azərbaycanın xidmət icraçılarının -özünün adından xarici dövlətin
ərazisində fəaliyyət göstərmək;
6) Kommersiya fəaliyyəti olmayan Azərbaycanın ərazisində xarici
ölkələrin xidmət icraçıları - xarici dövlətin adından Azərbaycan ərazisində
fəaliyyət göstərmək;
7) Xarici ölkələrin ərazisində Azərbaycanın xidmət icraçılarının -
kommersiya fəaliyyəti göstərmək;
8} Xarici xidmət icraçılarının - Azərbaycanın ərazisində kommersiya
fəaliyyəti göstərmək.
Yuxarıda sadalanan üsulların xarici icraçılara, yaxud xarici
icraçılardan göstərilən xidmətlərlə əlaqədar olduğundan həmin xidmətin
idxalı (ixracı) haqda konkret fikir söyləmək olar. İdxal (ixrac) xidmətləri
prosesində aşağıdakılar iştirak edirlər:
> Xarici şəxs- fiziki şəxs, hüquqi şəxs, yaxud xarici ölkənin
təşkilatında (Azərbaycan vətəndaşı sayılmayan); hüquqi şəxs hesab
edilməyənlər;
> Xidmətin xarici icraçısı- xidmət göstərən xarici şəxs;
> Xidmətin azərbaycanlı icraçısı-xidmət göstərən azərbaycanlı şəxs.
Kommersiya iştirakı dedikdə - azərbaycan qanunvericiliyi, yaxud
xarici dövlətin qanunvericiliyi tərəfindən icazəsi olan sahibkarlığın təşkili
forması başa düşülür.
Xarici ticarət faəliyyətində iştirak edən təşkilatlar arasında
aşağıdakılar xüsusi yer tutur:
1) Təşkilatlar, firmalar, vasitəçi kommersiya strukturları. Bunlara
birjalar, broker kontorları, təchizat, ticarət firmaları və digər ticarət-vasitəçi
strukturlar aiddir;
2) Xarici ticarət fəaliyyətini təmin edir və ona xidmət göstərir. Bu
qrupa kommersiya bankları, sığorta şirkətləri, reklam və marketinq
agentlikləri, auditor firmaları, nəqliyyat təşkilatları (avtomobil, aviasiya,
dəmir yolu, dəniz və çay nəqliyyatları), rabitə vasitəsi təşkilatları, məsləhət
verən şirkətlər və i.a aiddir.
Bu qrup təşkilatlar aşağıdakılardır:
• Mühəndis- konsultativ (injirinq) firmalar; daxili və beynəlxalq
bazarda mühəndis-konsultativ xidmətlər göstərən ixtisaslaşdırılan firmalar.
Mühəndis-konsultativ firmalar formal şkildə müstəqil, başqa sözlə hər hansı
bir sənaye, ticarət və inşaat firmasına tabe olmayan statusdan istifadə edir.
Belə firmalar layihədən əvvəlki obyektlərin inşasının idarə olunması,
kadrhazırlığı işlərini yerinə yetirir, digər xidmətlər göstərir. 348
• Konsaltinq firmalar aşağıdakı xidmətləri təqdim edir:bazarın tədqiqi
və proqnozlaşdırılması (mallar, xidmətlər, lisenziyalar, nou-hau və i.a);
dünya əmtəə bazarlarının qiyməti; ticarət-siyasi şərtlərin qiymətləndirilməsi;
idxal-icrac əməli3^atları; beynəlxalq əməkdaşlıq obyektlərinin texniki iqtisadi
cəhətdən əsasladırılması; birgə müəssisələrin yaradılması; ixrac
strategiyasının hazırlanması;kompleks marketinq tədqiqatının aparılması;
marketinq proqramının hazırlanması; daxili və kənar məkan nəzərə
alınmaqla müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili;- habelə
idxal-ixrac əməliyyatı ilə məşğul olan müəssisənin konkret bazarlarının
xarakteristikası;
• Maliyyə (inaudit) sahəsində müəssisələrə kömək göstərilməsi və
məsləhət verilməsi işinin təşkili. Maliy5^nin (inauditin) qarşısında duran ən
mühüm vəzifə müəssisələrə konsultativ xidmətlər göstərmək, maliyyə faə-
liyyətinin və mühasibat uçotunun vəziyyətinə nəzarət etməkdən ibarətdir.
Milli istehsal xidmətlərinin xaricə çıxarılması ilə əlaqədar ixrac
sövdələşmələrinin aşağıdakı fərqləndirici əlamətləri var:
^ İdxalla bağlı kontraktların bağlanması;
Malların ixracatçı ökələrin sərhədlərini aşması;
Xidmətlərə görə ödənişlərin ixracatçılara ödənilməsi.
İxrac sövdələşmələrinin baş tutması üçün xidmət göstərən təşkilat
müəyyən menecer fəaliyyətini aşağıdakı kimi yerinə yetirməlidir:
> Xarici təchizat bazarlarının rəqabət qabiliyyətini öyrənmək və
onların özlərini aparmalarının məqsədyönlü strategiyasını seçə bilmək;
> İdxalçının gömrük rejimini öyrənmək;
> Reklam tədbirlərini həyata keçirmək;
> Perspektivli alıcılara xidmətlərin satışına görə təkliflər vermək;
> İdxalçılarla danışıqlar aparmaq və kontraktları imzalamaq;
> Xidmət göstərilməsindən başlayaraq, ödənişlər alınanadək
kontraktların icrasına nəzarət etmək.
Xarici xidmətlərin alınması və ölkəyə gətirilməsi, habelə daxili bazarda
satışı ilə əlaqədar idxal sövdələşmələrinin aşağıdakı əlamətləri mövcuddur:
■ İxracatçı ilə kontraktın bağlanılması;
■ Malların idxalçı ölkənin sərhədlərinin keçilməsi;
■ İdxalçı tərəfindən xidmətlərin ödənilməsi.
İdxal əməli3^atlarının ən vacib şərtlərindən biri idxalçının ödəmə
qabliyyəti hesab olunur. İdxal sövdələşmələrini həyata keçirən firma
aşağıdakılara əməl etməlidir:
• Onu maraqlandıran malların (iş, xidmət) qiymətlərini öyrənmək;
349 ------
• Mallar, iş və xidmətlər üçün zəruri sayılan mümkün malgöndərən-
ləri (satıcıları) seçə bilmək;
• Xidmətlərin satın alınmasının məqsədə müvafiqiyini müəyyən
etmək;
• ixracatçılarla danışıqlar aparmaq və kontraktları imzalamaq;
• Kontrakt öhdəliklərinin gözlənilməsini təmin etmək.
Xidmətlərin idxalı, müəyyən qadağalarla və məhdudİ3^ətlərlə bağlı
ola bilər. Belə qaydalar və məhdudiyyətlər müxtəlif xidmətlərə bütövlükdə,
yaxud onun bəzi sahələrinə aid edilir. Qadağalar və məhdudiyyətlər
Azərbaycan Respublikasının mövcud qanunvericilik aktlarına müvafiq
surətdə həyata keçirilir. Beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq milli
maraqları nəzərə almaqla xarici ticarət xidmətləri ilə bağlı müəyyən tədbirlər
də görülə bilər. Belə tədbirlər, hər şeydən əvvəl respublika vətəndaşlarının
həyatı və sağlamlığı, ətraf mühitin mühafizəsi, ölkənin müdafiə və
təhlükəsizliyinin təmin olunması, Azərbaycan Respublikasının üzərinə
götürdü3hi beynəlxalq öhdəliklərlə bağlıdır.
İntellektual fəaliyyətin elmi-texniki nəticələrinin mübadiləsi. Qeyd
olunduğu kimi texnologiyaların, informasiyaların, intellektual fəaliyyətin
(mülkiyyətin) nəticələri (onlara müstəsna hüquqlar) xarici ticarət
fəaliyyətinə aid edilir.
İntellektual fəaliyyətin nəticələrinə görə hüquqi şəxsin
mülkiyyətindən üçüncü şəxs yalnız hüquq sahibinin razılığı ilə istifadə edə
bilər. Hüquq sahibinin informasiyalardan, yaxud digər intellektual
mülkiyyətdən istifadəyə görə üçünçü şəxsə icazə verməsi: müstəsna
hüquqların verilməsi (güzəştlər) yaxud obyektdən istifadəyə lisenziyaların
(müstəsna və müstəsna olmayan) təqdim olunması- vətəndaş-hüquqi
müqavilələrilə rəsmiyyətə salınır.
Biliklərin, informasiyalann, intellektual fəaliyyətin nəticələrinin
mübadiləsi, 0 cümlədən bunlara müstəsna hüquq üzrə sazişlərin
bağlanılması sövdələşmələrə aid edilir. Bu sövdələşmələrin predmeti
qismində qeyri-maddi aktivlər çıxış edir. Sövdələşmələrin be5məlxalq
yönümü, xarici ölkələrdə partnyorların (tərəf müqabillərin) mövcudluğu,
eyni zamanda rezident və qeydi-rezident arasındakı müqavilənin qarşılıqlı
münasibəti ilə xarakterizə olunur. Saziş obyekti, kommersiya sövdələşməsi
hesab edilən intellektual mülkiyyətin xarici valyuta ilə həyata keçirilməsini
nəzərdə tutur.
Göstərilən sövdələşmələrə görə xarici şirkətlərlə hesablaşmalar, ödəniş
vasitəsi qismində xarici valyutadan istifadə qaydasına uyğun olaraq valyuta
tənzimlənməsi və vaİ3mta nəzarəti haqda qanunvericiliklə həyata keçirilir.
Müqavilə əsasında lisenziyanın verilməsinə görə hesablaşmalar de 350
dikdə, mənfəətdən faizlə ayırmalar şəklində lisenziata-royalti nəzərdə
tutulur. Royaltilar, cari, minimal və cəmlənmiş ölçüdə ola bilər. Cari ro- yalti
dedikdə tərəflərlə razılaşdırılmaqla, satış qiymətrindən, yaxud istənilən
digər hesablaşma vahidindən faiz şəklində hesablanılan və dövri olaraq
ödənilən məbləğ başa düşülür. Minimal royalti qazanılan nəticələrdən asılı
olmayan və alıcılara [lisenziatlar) ödənilən və müqavilə ilə razılaşdırılan
minimal məbləğ deməkdir. Cəmlənmiş royalti özlüyündə güzəştlər nəzərə
alınmaqla bütün royaltının məbləğini əks etdirir. Bu zaman cari royaltının
ödənilməsi - mümkün və məqsədyönlü olmadığı hallarda bütün güzəştlər
nəzərə alınır.
Beləliklə, lisenziat tərəfindən lizenziyalar, mükafatın, o cümlədən
royalti şəklində mükafatın ödənilməsi (rezident və qeyri-rezident arasındakı
lisenziya müqaviləsi əsasında xarici valtuya ilə) valyuta tənzimlənməsi və
valyuta nəzarəti haqda qanunvericiliyə müvafiq surətdə valtuya əməliyyatı
hesab olunur.
Nəqliyyat - ekspedisiya xidmətinin göstərilməsi. Xarici ticarətdə,
malların daşınması ilə əlaqədar həmişə nəqliyyat xərcləri meydana çıxır. Bu
xərclər daşınma müqaviləsinin bağlanılması zamanı nəzərdə tutulur.
Daşınma müqaviləsi üzrə malıdaşıyan müəyyən ödəniş müqaviləsi ilə
ona etibar edilən yükü təyinat məntəqəsinə çatdırmalı və həmin yükü
səlahiyyətli şəxsə təhvil verməlidir.
Yük daşınması haqda müqavilə bağlayan Azərbaycan təşkilatları
beynəlxalq əməkdaşlıqla 3mkdaşımanın həyata keçirilməsi qaydalarını
tənzimləyən sənədlərin normaları ilə tanış olmalıdırlar. Beynəlxalq
avtomobil yükdaşımasım həyata keçirən zaman azərbaycanlı və xarici
vətəndaşlar 1956-cı il mayın 19-da Cenevrədə imzalanmış yüklərin
beynəlxalq yollarla daşınması müqaviləsi haqda Konvensiyasının
müddəalarını nəzərə alaraq onu tətbiq edirlər. Azərbaycan Respublikası
keçmiş SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bir respublika hüququnda həmin
Konvensiyanın üzvü sayılır.
Xarici iqtisadi fəaliyyət həyata keçirildikdə, sığortanın bir çox
növlərindən istifadə oluna bilər. Xarici iqtisadi fəaliyyətin sığortası üçün
xüsusi lisenziyanın alınması tələb olunmasa da sığortanın bu növünün
özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Belə xüsusiyyətlərə görə xarici iqtisadi
əməliyyat həyata keçirildikdə idxalçı və ixracatçı aşağıdakı səbəblər
üzündən meydana çıxan kommersiya risklərinə məruz qalırlar:
> Kontrakt bağlamıdıqdan sonra malların qiymətindəki
dəyişikliklər;
> İdxalçının malın qəbulundan imtina etməsi;
> Saxta banknotlara, çeklərə və s. görə ödənişlər. 351
> Malalanın, yaxud sifarişçinin ödəmə qabilyyətinin olmaması;
> Valyuta məzənnəsi üzrə, infliyasiyasmın (defilyasiyanın)
qeyri-sabitliyi.
Müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyi, tənzimləmənin beynəlxalq
hüquqi normaları və bir sıra digər amilləri xarici iqtisadi faəliyyətin
xüsusiyyətlərinə aid etmək və nəzərə almaq vacibdir.
Kommersiya riskləri arasında valyuta riskləri xüsusi yer tutur. Belə
risklər xarici ticarət və yaxud kredk sazişləri imzalanan dövr arasında
valyuta məzənnəsinin dəyişilməsi nəticəsində baş verir. Məs., ödəniş val-
3mtasına münasibətdə valyutanın məzənnəsi aşağı düşdükdə ixracatçı
(kreditor) zərər çəkir. Konkret olaraq, ixracatçı kontraktla müqayisədə daha
az reäl dəyər əldə edir. Əksinə ödəniş valyutasına münasibətdə valyutanın
məzənnəsi yüksəlirsə, onda idxalçıda da zərər meydana gəlir.
Xarici iqtisadi fəaliyyətin sığortasının əsas iqtiqaməti aşağıdakılardır:
1. Konteynerlərin sığortası: quru yük, izometrik, su, dəmir yolu,
avtomobil və hava nəqliyyatı ilə daşınmalar üçün nəzərdə tutulan tank-
konteynerlər və konteyner - sistemləri başa düşülür. Sığorta obyekti kimi
konteynerlərin sahibləri, onlardan istifadə edənlərlə əlaqədar sığortaçıların
əmlak maraqları çıxış edir.
Sığorta risklərinə aiddir:
• Konteynerlərin məhv olması, zədələnməsi, itməsi, oğurlanması və
s.əlaqədar zərərlər;
• Üçüncü şəxsin həyatına, sağlamlığına və əmlakına vurulan ziyanla
əlaqədar zərərlər (ətraf mühitin çirklənməsi də daxil edilməklə);
• Dəniz daşımaları zamanı ümumi qəza ilə bağlı sığortalanmış
konteynerlərə düşən xərclər və haqqlar;
• Sığorta hadisələrinin tədqiq olunmasına çəkilən xərclər;
• Məhkəmə və arbitraj orqanlarında sığortaçının mənafeyinin
qorunmasına çəkilən xərclər.
2. Gəmi sahibinin məsuliyyətinin sığortalanması. Dəniz və su
nəqliyyatında məsuliyyətin sığortalanması hər şeydən əvvəl gəmi sahibinin
əmlak mənafelərinin qorunmasının effektiv aləti hesab olunur. Sığortanın
həmin növü 200 ildən artıqdır ki, məlumdur. Bütün bunlara baxmayaraq adı
çəkiləm sığorta növü öz əhəmiyyətini nəinki itirmir, əksinə bütün dün}^
ölkələrinin gəmiçilik təcrübəsində daha geniş yayılmaqdadır.
Sığorta obyekti sığortaçının bilavasitə əmlak maraqları ilə üst - üstə
düşür. Beynəlxalq hüquq normalarına görə üçüncü şəxs tərəfindən vurulan
ziyanın dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı gəminin istismar müddətinə əlavə
xərc çəkilir.
Sığorta risklərinə aşağıdakılar aiddir:
■ Ekipajın üzvləri qarşısında məsuliyyət;
■ Ekipajın üzvü olmayan üçüncü şəxs qarşısında məsuliyyət;
■ Digər gəmi ilə toqquşmalara görə məsuliyyət;
■ Hərəkətsiz və üzən obyektlərin zədələnməsinə görə məsuliyyət;
Təbii məkanın neft və digər əşyalarla çirkləndirilməsinə görə
məsuliyyət;
■ Daşınma zamanı yükün qorunmasına görə məsulİ5^ət;
■ Ziyanların aradan qaldırılması və azaldılmasına çəkilən xərclər.
■ Sığorta məsuliyyətinə görə beynəlxalq praktikada qəbul edilən
digər risklər.
3. İxrac kreditlərinin sığortası. Sığortanın bu növü əmtəə krediti
(təxirə salınan ödənişlər) şərtləri ilə xarici malalanlara özünün mallarını
göndərən Azərbaycan şirkətləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.Sığorta ixrac
kreditlərinin köməyilə ixracatçılar xarici xüsusi, yaxud dövlət alıcıları
qarşısında özlərinin maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi üçün
risklərini minimumlaşdırır:
Sığorta riskləri:
• Alıcının (xarici kontragent) imkanlarının tükənməsi (müflisləşməsi)
barədə məlumatın daxil olması;
• Gözləmə dövründə (ödənişin vaxtının uzadılması) sığorta
müqaviləsində nəzərdə tutulan kommersiya kreditinin ödənilməməsi;
Alıcıya verilən xarici kontragent.
4. Siyasi risklərin sığortası. Azərbaycanın biznesi artıq çoxdan ölkənin
hüdudlarını keçmiş və çox böyük uğurla yeni bazarlara doğru hərəkət edir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə yaxud keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə sahibkarın
məlum işgüzar risklərilə yanaşı siyasi risklərlə də qarşılaşa bilər. Qeyd edək
ki, belə riskləri əvvəlcədən görmək və qarşısını almaq bəzən mümkünsüz
olur. Sözü gedən risklərə aşağıdakıları aid etmək olar:
Sığorta riskləri:
Alıcı ölkənin milli valyutasının konvertləşdirilməməsi;
Valyuta hesablaşmalarının mümkünsüzlüyü, yaxud ləngiməsi;
Xarici alıcının idxal lisenziyasının bərpa olunmaması, yaxud geri
qa3^arılması;
Embarqo;
Müharibə, vətəndaş çaxnaşması və qaydalara əməl olunmaması;
Mülkiyyət hüququndan məhrumetmə (müsadirə,milliləşdirmə, eks-
propriasiya).
İcarə (lizinq) əməliy3^atları, hər hansı bir lizinq sövdələşməsi, maliyyə
(kredit) əməliyyatı hesab olunur. Lizinq verən lizinqalana maliyyə xidməti
göstərir, başqa sözlə lizinqverənin dövrü haqqları hesabına tam dəyərlə əmlakı satın alır. Müvafiq surətdə malsatanlar və istifadə
353
çilər arasındakı maliyyə münasibətlərindən asılı olaraq əmlakın lizinqini
ənənəvi bank kreditinə alternativ olaraq daşınmaz və daşınan əmlakın satın
alınmasının kreditləşməsi forması kimi nəzərdən keçirmək olar.
Lizinqverən (lizinq şirkəti) və lizinqqalan müxtəlif dövlətlərin
rezidenti olan hallarda, sövdələşmə beynəlxalq lizinq sövdələşməsi kimi
təsnifləşdirilir. Belə hallarda həmin dövlətin rezidenti, avadanlığı,
göndərənin olması heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Beynəlxalq lizinqin daha
mürəkkəb sövdələşmələrində qeyri-məhdud sayda ölkələr iştirak edə bilər.
Beynəlxalq lizinq sövdələşmələri də özlüyündə lizinqverən ölkənin istehsal
etdiyi avadanlıqların satışının geniş yayılmış mexanizmi hesab olunur (şəkil
8.1).
Xarici sığorta
şirkəti Xarici bank Milli sığorta təşkilatı
12
Avadanlıq
göndərən
Xarici lizinq
şirkəti
1
2
7
8
10
11 —►
Lizinqalan
Şəkil 8.1. Beynəlxalq lizinq münasibətlərinin sxemi
Burada: 1-lizinqalanın avadanlığa görə sifariş verməsi; 2-lizinqala- nın
ödəmə qabiliyyəti haqqında rəy; 3-bank ssudalarının alınması; 4-lizinq
predmetinin alqı-satqısı haqda müqavilənin imzalanması; 5-lizinq predme-
tinin göndərilməsi; 6-göndərilmənin ödənilməsi; 7-əsas vəsait obyektinin
(bina və tikililərdən başqa) qəbul təhvil aktı; 8-lizinq sazişinin imzalanması;
9-lizinq predmetinin sığortalanması haqda müqavilənin imzalanması; 10-li-
zinq ödənişlərinin həyata keçirilməsi; 11-lizinq predmetinin qaytarılması;
12-ssudaların qaytarılması və faizlərin ödənilməsini ifadə edir.
Beynəlxalq lizinq zamanı lizinqverən və lizinqalan Azərbaycan Res
354
publikasının qeyri-rezidenti sayılır.
Lizinqverən Azərbaycan Respublikasının rezidenti, başqa sözlə, li-
zinqin predmeti Azərbaycan Respublikası rezidentinin mülkiyyətçisi olan
hallarda, beynəlxalq lizinq müqaviləsi respublikanın müvafiq
qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Lizinqverən Azərbaycan Respublikasının
qeyri - rezidenti olan hallarda, başqa sözlə, lizinq predmeti Azərbaycan
Respublikasının qeyri- rezidentinin mülkiyyəti sayılır.
Beynəlxalq lizinq, üç aspektdə nəzərdən keçirilə bilər:
1. İxrac lizinqi zamanı xarici tərəf icarədar tərəf qismində çıxış edir və
lizinq üçün nəzərdə tutulan avadanlıq icarədar ölkədə ixrac kontraktı
şərtlərinə əsasən göndərilir.
2. İdxal lizinqi zamanı xarici tərəf kimi lizinqverən çıxış edir və
avadanlıq icarədar ölkədə idxal kontraktın şərtlərilə təqdim olunur.
3. Tranzit lizinqi zamanı bütün iştirakçılar müxtəlif ölkələrdə olur.
Beynəlxalq lizinq zamanı: kontrakt valyutasının seçilməsi;vaİ3mta
məzənnəsinin dəyişilməsi riskinin qiymətləndirilməsi; icarədarın gömrük
rejimi; icarəyə verənə tətbiq olunan firma vergisi; ölkələrarası ikiqat vergiyə
cəlbolunmanın tətbiq edilməsi haqda sazişin mövcudluğu; icarədar ölkədə
xarici icarəyə verənin mülkiyyət hüququnun müdafiəsi xüsusilə vacibdir.
Adətən əmlak və maliyyə risklərinin sığortası məsələləri, həm lizinq
şirkətləri, həm də lizinqverənlər tərəfindən həll edilir.
Lizinq öhdəliklərinin ödənilməsi həm pul, həm də digər formada baş
verə bilər. İnkişaf etmiş ölkələrdə barter sövdələşmələrinin elementlərindən
tez-tez istifadə olunur. İcarə ödənişləri hesabına icarədarın istehsal etdiyi
mallar (neft, almaz, dəri və s.J da verilə bilər.
8.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ
Xarici ticarət sövdələşmələri baş verdikdə göstərilən xidmətləri təsdiq
edən nümunəvi sənədlərin siyahısı aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl
8.1).
İdxal əməliyyatları üzrə uçotun təşkilində ən xarakterik an idxalçının
xidmətlərinin əvvəlcədən ödənilməsi hesab olunur.
Xarici vaİ3mtanın səlahiyyətli bank tərəfindən köçürülməsi üçün idxal
sövdələşmələri pasportunun və ödəniş sənədlərinin xarici təşkilatın ünvanına
təqdim olunması əsas sayılır.
355
Cədvəl 8.1
Xarici ticarət sövdələşmələri baş verdikdə göstərilən
xidmətləri təsdiq edən nümunəvi sənədlərin siyahısı
Xidmətlərin və işlərin adı
Yerinə yetirilmələri təsdiq edən sənəd
iJşgüzar xidmətlər l.Peşə xidmətləri: - Hüquqi; - Hesabnamələrin tərtib olunması, təftiş və mühasibat uçotu; - Vergiyə cəlbolunma sahəsində; - İdarəetmə məsələləri üzrə məsləhətlərlə əlaqədar; - Mühəndis və onunla əlaqədar sahələrdə; - Arxitektura, şəhərlərin planlaşdırılması və bağ-park arxitekturası; - Tibb, stomatologiya, xəstələrə xidmət və veterinara xidməti - Sair xidmətlər
Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab faktura)
Z.Kompyuter və onunla əlaqədar xidmətlər: - Hesablama texnikasının quraşdırılması üzrə məsləhətlər; - Proqram təminatının reallaşdırılması üzrə; - Məlumatların işlənilməsi üzrə; - Məlumat bazasının yaradılması üzrə; - Sair
qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)
3-Tədqiqatlar və araşdırmalar sahəsində xidmətlər - təbiət, ictimai və humanitar elmlər sahəsində; - texniki, texnoloji və s.elmlər sahəsində; - fənlərarası sahələrdə
qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)
4.Daşınmaz əmlakla əlaqədar xidmətlər: - royalti xidmətlər (xüsusi və icarəyə götürülən daşınmaz əmlaka
münasibətdə xidmətlər də daxil edilməklə)
qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)
S.Lizinq xidməüəri və operatorlann iştirakçı olmadan alınan borc üzrə xidmətlər: - gəmilərin, hava laynerlərinin və digər nəqliyyat vasitələrinin icarəsi üzrə; - maşın və avadanlıqların icarəsi üzrə; - Sair;
qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -::aktura)
356
6. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar digər xidmətlər: - reklam sahəsində; - bazarın tədqiqi və ictimai fikrin aşkarlanması üzrə; - idarəetmə məsələlərinə dair məsləhətlər üzrə; - texniki sınaqlar və təhlillər üzrə; - kənd və meşə təsərrüfatına, ovçuluq və balıqçılığa aid
məsələlər üzrə; - dağ-mədən sənayesi sahəsinə aid edilən məsələlər üzrə; - maşın və avadanlıqlann istehsalı üzrə; - enerjinin paylanması üzrə; - işçilərin yerləşdirilməsi və onun mövcudluğunun təminatı
üzrə; - istintaq aparılması və təhülkəsizliyin təmin edilməsi üzrə; - elmi və texniki sahə məsləhətləri üzrə; - avadanlıqların (gəmilər, hava laynerləri və sair nəqliyyat
vasitələri daxil edilməməldə} saz halda saxlanılması və təmiri üzrə;
- inşaat işlərinin tamamlanması üzrə; - fotoqrafiya sahəsi üzrə; - qablaşdırma sahəsi üzrə; - mətbuat və nəşri)^atla əlaqələr üzrə; - danışıqların aparılması və iclasların keçirilməsinin təşkili
üzrə; - sair.
qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)
II.Rabitə sahəsində xidmətlər
l.Poçt xidmətləri Poçt qəbzi
Z.Kuryer xidmətləri Kuryer iltizamı
S.Telekommukasiya sahəsində xidmətlər: - telefon danışığı əlaqələri; - məlumatların ötürülməsi şəbəkəsi; - teleksin ötürülməsi üzrə; - teleqraf; - faksimal əlaqədən istifadə edilməsi üzrə; - elektron poçtu; - məlumatların elektron mübadiləsi; - Sair
Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)
4. Audiovizual xidmətlər: - kino və videofilmlərin istehsalı və yayımı üzrə; - videofilmlərin nüma)dşi üzrə; - televiziya və radio yayımı sahəsində xidmətlər; - radio və televiziya proqramlarının transiyasiyası üzrə; - səs yazılması üzrə; - Sair
Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura}
IlI.Nəqlİ3^at xidmətləri
357
Dəniz nəqlİ30̂ tı xidmətləri Su nəqliy)ratı xidmətləri Hava nəqliyyatı xidmətləri Dəmir yolu nəqlİ3̂ atı xidmətləri Avtomobil yollan nəqli)^atının xidmətləri
Okean konosamen- ti; dənizlə daşınan yükləri ödəyən konosament; qarışıq yükdaşıma- ların konosamenti; limandan limana daşımaları ödəyən konosament; aviasiya qaiməsi; bey- nəbialq praktikada qəbul edilən digər nəqliyyat sənədləri; qəbul-təhvil aktı; hesabnamə (He- sab-faktura); bilet
Kosmik fəzada yükləmə - boşaltma Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)
Boru kəmərləri ilə nəqletmə və elektrik enerjisinin ötürülməsi üzrə xidmətlər
Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)
Köməkçi və əlavə nəqliyyat xidmətləri Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)
Digər nəqliyyat xidmətləri hər bir konkret halda qanuniliyi müəyyənləşdirilən sənədlər
IV. Distribüter xidmətləri 1.Komisyon agentliyi xidmətləri
Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)
2.Topdan ticarət sahəsində xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)
S.Pərakəndə ticarət sahəsində xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)
4.Françayzinq xidmətləri Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesao- faktura)
S.Sair
358
V.Təhsil və təlim sahəsində xidmətlər Vəsiqə, şəhadətnamə, sertifikat, təhsil haqqında diplom, ixtisas verilməsi, ixtisas alınması
l.İbtidai, orta və ali təhsil sahəsində xidmətlər 2. Kadrların yenidən hazırinması və ixtisasların artırılması üzrə xidmətlər
S.Heyətin hazırlanması və təlimi üzrə xidmətlər 4.Sair
Vl.Ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı xidmətlər
l.Kanalizasiya üzrə xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə, [he- sab-fektura)
Z.Tullantılarm çıxdaş edilməsi və emalı üzrə xidmətlər
S.Sanitar və digər analoji xidmətlər
4.Sair VII.Malİ3̂ ə xidmətləri
l.Sığorta ilə əlaqədar bütün xidmətlər: Bədbəxt hadisələrdən insan həyatının sığortalanması üzrə;
Sığorta agenti, hesabnamə [he- sab-faktura)
Həyatın sığortalanmasında başqa sığortalar üzrə;
Yenidən sığortalanma üzrə;
Sığorta ilə əlaqədar köməkçi xidmətlər [agentliyin xidmətləri də daxil edilməklə) üzrə
2.Bank və digər maliyyə xidmətləri [sığortadan başqa)
VIII. Səhiyyə və sosial sahədə xidmətlər l.Xəstəxana xidmətləri Hesabnamə [he-
sab-faktura)
2.Sağlamlığın qorunması üzrə sair xidmətlər
S.Sosial sahədə xidmətlər
4.Sair
IX.Səyahətlər bürosunun, turist agentliklərinin xidmətləri Hesabnamə (hesab faktura)
X.İstirahətin, mədəni və idman tədbirlərinin təşkili üzrə xidmətlər
1.İstirahətin təşkili üzrə xidmətlər [teatrlar, konsert zalları, sirk- lər də daxil edilməklə)
hesabnamə [hesab -faktura)
2.İnformasiya agentliklərinin xidmətləri
S.Kitabxanaların, muzeylərin və digər mədəni-maarif təşkilatlarının xidmətləri
4.Yarışların, idmanla məşğuli)ryətin və istirahətin digər növlərinin təşkili üzrə xidmətlər
S.Sair
XI.Yuxarıda sadalananlara daxil edilməyən digər xidmətlər Hər bir konkret halda qanuniliyi müəj^ənləşdirilən sənədlər
359
idxal sövdələşmələrinə görə pasport hər bir kontrakt üçün iki
nüsxədən ibarət tərtib olunur. İdxalçı, həm də kontraktın surətini
səlahiyyətli banka təqdim etməlidir.
idxal sövdələşmələri pasportunun birinci nüsxəsi bankda qalır, ikinci
nüsxə isə (bankın qeydi ilə) təşkilatın mühasibatına qa}d:anlır. Xidmət
göstərilməsinin nəticələri maddi qaydada əks olunmadığından həmin
xidmətləri yük gömrük bəyannamələri ilə təsdiq etmək qeyri-mümkündür.
Odur ki, adı çəkilən sənədin rəsmiləşdirilməsinə ehtiyac duyulmur.
8.4. MÜHASİBAT VƏ VERGİ UÇOTU SİSTEMİNDƏ MALİYYƏ
NƏTİCƏLƏRİNİN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ
idxal və ixrac üzrə xidmətlərin uçotu mövcud qaydalara görə vergiyə
cəlbolunma ilə əlaqədar göstərilən xidmətlər dedikdə, maddi cəhətdən əks
olunmayan, həyata keçirildiyi prosesdə satılan və istehlak olunan fəaliyyətin
nəticələri başa düşülür.
Azərbaycan Respublikasında uçotda olmayan xarici ölkə
vətəndaşlarının göstərdi)d xidmətlər Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq ƏDV
və gəlir vergisi obyektləri yarada bilər. ƏDV üzrə tutulmalar göstərilən
xidmətlərin harada baş verməsindən asılıdır. Bu xidmətin Azərbaycan
Respublikasının ərazisində baş verməsi hallarında həmin xidməti qəbul
edən Azərbaycan təşkilatı xaricə xidmət göstərən gəmilərdən ƏDV tutmalı
və bu məbləği büdcəyə keçirməlidir. Xidmətin göstərilməsi Azərbaycan
ərazisindən kənarda yerləşən hallarda isə sözügedən xidmətlərin satışı üzrə
dövriyyə ƏDV-yə cəlb olunmur.
Xidmətlərin satıldığı yerlərin Azərbaycanda olduğunu
müəyyənləşdirmək üçün praktikada aşağıdakı beş şərt əsas götürülür:
1) Bilavasitə Azərbaycanın ərazisində yerləşən daşınmaz əmlakla
əlaqədar aparılan (hava, dəniz gəmiləri, daxili sularda üzən gəmilər, habelə
kosmik obyektlər istisna olunmaqla) işlər (xidmətlər). Belə işlərə
(xidmətlərə) qismən tikinti, quraşdırma, tikinti-quraşdırma, təmir, bər-
paetmə işləri, yaşıllaşdırma işləri və s. aiddir.;
2) Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən daşınan əmlakla
əlaqədar olan işlər (xidmətlər);
3) Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən mədəniyyət,
incəsənət, təhsil, bədən tərbiyəsi, turizm, istirahət və idman sahələrində
aparılan işlər (xidmətlər);
4) Alıcıları, Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstə 360
rən işlər (xidmətlər).
Respublika ərazisində alıcının fəaliyyət göstərməsi dövlət qeydiyyatı
vasitəsilə rəsmiləşdirilir. Dövlət qeydiyyatındakı müddəalar aşağıdakı
hallarda tətbiq olunur:
• Patentlərin, lisenziyaların, ticarət markalarının, müəlliflik
hüquqlarının, yaxud analoji hüquqlann və digərlərinin mülkİ3^ətinə
verilməsi zamanı;
• Məsləhət, hüquqi, mühasibat, injinirinq, reklam xidməti,
informasiyaların işlənilməsi üzrə xidmətlər, habelə elmi-tədqiqat və
layihə-kons- truktor işlərinin həyata keçirilməsi aşağıdakı injinirinq
xidmətlərinə aşağıdakılar: istehsal və məhsul satışı prosesinin hazırlanması
üzrə mü- həndis-konsultativ xidmətlər; sənaye, infrastruktur, kənd
təsərrüfatı və digər obyektlərin inşasına və istismarına hazırlıq,
layihə-konstruktor işləri aid edilir. Bundan başqa informasiyaların
işlənilməsi üzrə xidmətlər, onların yazılması və ümumiləşdirilməsi,
informasiya massvilərinin sistemə salınması, həmin informasiyaların
işlənilməsinin nəticələrinin istifadəçilərə verilməsinə dair zəruri olan
məlumatlat da iş prosesinin hansı dövrdə baş verməsindən asılı olaraq
nəzərə alınır:
• Kontrakt iştirakçısının əsas şəxsinin adından cəlb edilməsi zamanı;
• Yerüstü avtonəqliyyat vasitələri istisna olmaqla hərəkətdə olan
əmlakın icarəyə verilməsi zamanı;
• Kontraktın əsas iştirakçısının adından agentin (təşkilat, yaxud fiziki
şəxs) xidmət göstərməsi zamanı;
• Bilavasitə layhiləşmə, o cümlədən aeronaviqasiya xidmətləri də daxil
edilməklə Azərbaycan Respublikasının aeroportlarında və hava məkanında
xidmətlər göstərilən zaman;
• Limanlarda dayanan dövrlərdə dəniz gəmilərinə və daxili sularda
üzən gəmilərə xidmət göstərilməsi üzrə 1-4-cü maddələrdə nəzərdə
tutulmayan işlərin yerinə yetirilməsi zamanı (təmir xidmətləri də daxil
edilməklə);
• Azərbaycan Respublikasının ərazisində xidmətlər göstərən
təşkilatların, yaxud fərdi sahibkarların fəaliyyəti zamanı.
Bir çox hallarda təşkilatlara, yaxud fərqi sahibkarlara icarə müqaviləsi
əsasında istifadə etmək üçün hava laynerləri, dəniz gəmiləri, yaxud daxili
sularda üzən gəmilər ekipajları ilə birlikdə verilir. Bu zaman yük daşıması
Azərbaycan ərazisinin hüdudlarından kənarda yerləşən limanlar arasında
həyata keçirilirsə, belə xidmətlər üzrə daşınma Azərbaycan Respublikasının
ərazisi hesab olunur.
İşlərin (xidmətlərin) satışı əsas işlərin (xidmətlərin) satışına
münasibətdə köməkçi xarakter daşıyan hallarda, belə bir köməkçi satışın yeri
dedikdə, əsas işlərin (xidmətlərin) satıldığı yer başa düşülür. 361
işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsini təsdiq edən sənədlərə aid
edilir:
1) Xarici, yaxud Azərbaycan vətəndaşları ilə bağlanılan kontrakt;
2) İşlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsi faktını təsdiq edən sənədlər;
Misal. Procter Gmbh alman firması "Alfa” ASC-yə konsultativ
xidmətlər göstərir. Tərəflər arasında 5900 ABŞ dolları məbləğində müqavilə
bağlanılmışdır. Xidmət göstərildikdən sonra tərəflər fevral ayının 5-də
xidmətlərin qəbul-təhvil aktını imzalamışdır. Konsultativ xidmətlər satılan
və həmin xidmətlər alıcıların fəaliyyətində baş verən hallarda ƏDV
hesablanıla bilər. Xidmətləri Azərbaycan müəssisəsi aldıqda isə, həmin
müəssisə ƏDV-yə cəlb edilir. İdxalçı müvafiq xidməti göstərəndən sonra
ondan vergi tutmalı və tutulmuş məbləğ büdcəyə köçürməlidir. Beləliklə,
ƏDV-nin məbləği 900 ABŞ dolları təşkil edir (5900 dollar x 18 % : 118%).
Rezidentə göstərilən xidmətlərə görə qeyri-rezidentin gəlirləri vergiyə
cəlbolunma nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan Respublikasında alınan
qe}Tİ-rezi- dentin gəliri kimi təsnifləşdirilir və Azərbaycanda gəlir vergisinə
cəlb edilir. Əgər qe3n*i-rezident Azərbaycanın vergi sistemində uçota
durursa, o, Azərbaycanda alınan gəlir vergisinin müstəqil ödəyicisi kimi
çıxış edir. Qe3Tİ-rezident Azərbaycanın vergi sistemində uçota duran
hallarda, rezidentə göstərilən xidmətlə bağlı alınan qeyri-rezidentin gəlirləri,
gəlir vergisinə cəlb olunmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Vergilər Məcəlləsinin 13.2.5. maddəsinə
əsasən aşağıdakılar Azərbaycan Respublikasının rezidenti sayılır:
>^Təqvim ilində üst-üstə 182 gündən artıq vaxtda həqiqətən
Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan;
'^Təqvim ili içərisində , yaxud bir təqvim ili ərzində xarici ölkədə
Azərbaycan Respublikasının dövlət xidmətində olan.
Məcəllənin 13.2.5,2 maddəsinə görə fiziki şəxs vergi ilində Azərbaycan
Respublikasının ərazisində qaldığı son gündən etibarən bu vergi ilinin
sonunadək olan dövr ərzində Azərbaycan Respublikasının qeyri-re- zidenti
sayılır və həmin şəxs bilavasitə növbəti vergi ilində Azərbaycan
Respublikasının qeyri-rezidenti hesab olunur.
Həmin Məcəllənin B.2.6-cı maddəsinə görə qeyri-rezident
aşağıdakılardır:
■ Azərbaycan Respublikasının ərazisində diplomatik və ya konsulluq
statusu olan şəxs və onun ailə üzvü;
■ Azərbaycan Respublikasının ərazisində müəyyən edilmiş qaydada
dövlət qeydiyyatından keçmiş beynəlxalq təşkilatın əməkdaşı və ya
Azərbaycan Respublikasında xarici ölkənin dövlət xidmətini həyata keçirən
şəxs və onların ailə üzvləri;
■ Məqsədi yalnız Azərbaycan Respublikasının ərazisindən bir xarici
dövlətdən digər xarici dövlətə keçmək istəyən şəxslər;
° Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən diplomatik
imtiyazları və immunitetləri olan diplomatik nümayəndəliklər, konsulluq
idarələri və xarici ölkələrin digər rəsmi nümayəndəlikləri, beynəlxalq
təşkilatlar və onların nümayəndəlikləri, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olmayan xarici təşkilatların və firmaların nümayəndəlikləri;
» Rezindent anlayışı ilə əhatə edilməyən digər şəxslər.
Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan
xarici təşkiatların əldə etdikləri aşağıdakı gəlir növləri vergiyə cəlb olunur:
1] Azərbaycanda yaradılan- Xarici təşkilatlara ödənilən dividendlər;
2] Təşkilatın mənfəəti, yaxud əmlakın xarici təşkilatların xeyrinə
bölüşdürülməsi nəticəsində alman gəlirlər;
3] İstənilən növdən olan borc öhdəliklərindən alınan faizli gəlirlər;
4] Azərbaycan Respublikasında intellektual mülkiyyət obyektlərindən
istifadəyə görə alınan gəlirlər. Belə gəlirlərə: ədəbİ3^at, incəsənət və yaxud
elmi əsərlərdən İstifadənin müəlliflik hüququ (kinofilmlər, televiziya üçün
müəyyən yazılışlar və s.) patentlərdən, mal nişanlarından, çertyojlardan,
yaxud modellərdən, planlardan, məxfi düsturlardan, sənayeyə,
kommersiyaya və elmi təcrübələrə aid informasiyalar və s aiddir.
5] Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan daşınmaz əmlakın
satışından gəlirlər;
6] Azərbaycan Respublikasının ərazisində istifadə edilən daşınmaz
əmlakın satışından, o cümlədən lizinq əməli3^atlanndan olan gəlirlər;
7} Beynəlxalq daşımadan gəlirlər. Beynəlxalq daşımalar dedikdə,
dəniz, çay, yaxud hava gəmiləri, nəqliyyat vasitələri, yaxud dəmiryol
nəqliyyatı vasitəsilə istənilən daşımalar nəzərdə tutulur.
8) Azərbaycan vətəndaşları, dövlət orqanları və yerli idarəetmə
orqanları tərəfindən müqavilə öhdəliklərinin pozulmasına görə cərimələr və
peniyalar;
9) Digər analoji gəlirlər.
Misal. Əvvəllər verdiyimiz misalı davam etdiririk. "Alfa" ASC xarici
firmadan gəlir vergisi tutulmalıdır. Gəlir vergisinin məbləği 1000 ABŞ
dollarına bərabərdir (5900 dollar -900 dollar) X 20 %.
Mühasibat uçotunda təşkilatın göstərdiyi xidmətlərdən alınan xarici
valyuta ilə gəlirlər onların tanındığı tarixdə başa çatmış hesab olunur.
Xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclərin mühasibat uçotunda əks
etdirilməsi qəbul - təhvil aktı imzalandığı tarixdə nəzərdə tutulur.
Xidmətlər Azərbaycan Respublikasının ərazisində reallaşdırılan
hallarda Azərbaycanın idxalçı təşkilatı gəlirləri xidmət göstərənin hesabına
köçürməlidir. Bu zaman həm ƏDV, həm də gəlir vergisi çıxılmalıdır.
363
Gəlirdən tutulan ƏDV Mərkəzi Bankın məzənnəsi əsasında ödənişin
aparıldığı gün manatla büdcəyə köçürülməlidir.
Ödənilən ƏDV məbləğinə xarici valyuta ilə hesab-faktura tərtib edilir.
Xidmətlərin qəbul-təhvil aktı imzalandıqdan və fektik ödənişdən sonra
həmin əməliyyat alış və satış kitabında qeydiyyata götürülür.Yazılışlar
manatla həyata keçirilir. Bu zaman hesab-faktura ödənilən tarbcdə həmin
məbləq Mərkəzi Bankın məzənnəsi üzrə manata çevirir. Xarici valyutadan
istifadə şəraitində mühasibat uçotunun tənzimlənməsi üçün 10
"Qi}mıətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər üzrə" Milli
Mühasibat Uçotu Standartlarından istifadə edilir. Bu standart Respublika
Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-ci il tarixli əmri ilə təsdiq edilmişdir.
Xidmət göstərən təşkilatların sərəncamında olan aktivlər və öhdəliklər,
təşkilatın kassasında olan pul nişanları, bank hesablarında olan vəsaitlər, pul
və ödəniş sənədləri, hesablaşmalarda olan vəsaitlər, o cümlədən hüquqi və
fiziki şəxslərlə olan borc öhdəlikləri həmin sadalanan aktivləri, öhdəlikləri
və s-ni özündə formalaşdıran hesablaşmalar hesabında saxlanılır. Eyni
zamanda xarici valyuta ilə əks etdirilən digər aktivlər və öhdəliklər Mərkəzi
Bankın məzənnəsi əsas götürülməklə, manata çevrilməlidir. Mühasibat
uçotunun aparılması məqsədilə manata çevirmə əməliyyatı baş verdiyi
tarixə qüvvədə olan məzənnə əsasında həyata keçirilməlidir. Bəzi
əməliyyatların xarici valyuta ilə baş verməsi tarixində onunla bağlı olan
əməliyyatların mühasibat uçotunda aparılması aşağıdakı cədvəldə
verilmişdir (cədvəl 8.2).
Cədvəl 8.2
Xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar bəzi əməliyyatların
xarici valyuta ilə baş verməsi tarixləri
Xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xarici valyuta ilə aparılan
əməliyyatlar
Xarici valyuta ilə əməliyyatların baş verdiyi tarix hesab olunur
Xarici valyuta ilə bank hesablan (bank qoyuluşları) üzrə əməliyyatlar
Xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin təşkilatın bank hesabına (banka qoyuluş) daxil olması, yaxud onların xarici valyuta ilə təşkilatın bank hesabından (banka qoyuluş) silinməsi tarixi
Təşkilatın xarici valyuta ilə göstərdiyi xidmətlərə görə gəlirlərin daxil olması
Xarici valyuta ilə göstərdiyi xidmətlərə görə təşkilatın gəlirlərinin tanınma tarixi
Təşkilatın xarici valyuta ilə xərclərinin hə3rata keçirilməsi, o cümlədən; - Material ehtiyatlannm idxalı; - Xidmətlərin idxalı
- Təşkilatın xarici valyuta ilə xərclərinin tanındığı tarix:
- Material ehtiyatlarının alınması üzrə xərclərin tanındığı tarix;
- Xidmətlərin göstərilməsi üzrə xərclərin tanındığı tarix
364
Təşkilatın kassında olan pul nişanələrinin dəyərinin, bank
hesablarında olan vəsaitlərin (bank qoyuluşları), pul və ödəniş sənədlərinin,
qiymətli kağızların (səhmlər istisna edilməklə), hüquqi və fiziki şəxslərlə
hesablaşmaların, vəsaitlərin (verilmiş və alınmış avanslar istisna edilməklə)
xarici valyuta ilə aparılması əməliyyatların manata çevrilməsi tarixində
həyata keçirilir.
Məzənnə fərqi sair gəlirlər, yaxud sair xərclər maddəsində əks
etdirilən məbləğlər təşkilatın maliyyə nəticələrinə aid edilir, (təsisçilərin
qoyuluşları üzrə hesablaşmalarla bağlı məzənnə fərqləri istisna edilir). Xarici
valyuta ilə əks etdirilən ƏDV uçotda hesablandığı tarixə məzənnə hesab
olunmur. ƏDV-dən fərqli olaraq gəlir vergisi ya Azərbaycan valyutası ilə, ya
da xarici partnyora (tərəf müqabilinə) ödənilən valyuta ilə hesablanılır.
Xidmətlərin göstərilməsindən gəlirlər 20 % dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur.
Pul xidmətini icra edənə köçürülmələr edildikdə elə həmin anda ondan vergi
də tutulmalıdır. Elə həmin vaxtda da vergi respublika büdcəsinə
köçürülməlidir.
Misal. Əvvəlki misalları davam etdiririk. "Alfa" ASC bütün
köçürmələri aprelin 22-də həyata keçirmişdir. Tutaq ki. Mərkəzi Bankın
məzənnəsi aşağıdakı kimi olmuşdur:
> Fevralın 5-də - 0,7845/dollar;
> Fevralın 28-də - 0,7435 /dollar;
> Martın 31-də - 0, 7261/dollar;
>Aprelin 22-də - 0,7118/dollar.
Mühasibat hesabatının tərtib edildiyi tarixə yalnız xarici partnyorlara
(tərəf müqabillərinə) olan borclar yenidən hesablanılır. Konsultativ
xidmətlərə çəkilən xərclər mühasibat uçotunda qəbul - təhvil aktı
imzalandığı anda tanınılıır. Buna görə də onların məbləğinin yenidən
hesablanmasına ehtiyac yoxdur. ƏDV məbləği də yenidən hesablanılmalıdır.
Formalaşan yazılışlar mühasibat uçotunda aşağıdakı cədvəldə əks etdirilir
(cədvəl 8.3).
Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə vaxtında tutulmayan və büdcəyə
köçürülməyən vergi məbləğləri hökmən tutulmalı və eyni zamanda vaxtında
ödənilmədiyinə görə cərimə verilməlidir.
İdxal üzrə vergiyə cəlbolunma zamanı ikiqat vergiyə cəlbolunmadan
xilas olmaq üçün sazişin bağlanılıb -bağlanılmamasını bilmək zəruridir.
Misal. "Kainat” ASC fin firması, Metso ilə konsultativ xidmətlərin
alınması üçün müqavilə bağlamışdır. Müqavilənin dəyəri 2950 avro (o
cümlədən ƏDV-45 avro) təşkil edir. Göstərilən xidmətlərə görə akt, yanvar
a3nnın 22-də imzalanmışdır. "Kainat"ASC xidmətlərin dəyərini mart ayının
3-də imzalamışdır. 365
Cədvəl 8.3 “Alfa “ MMC-nin mühasibat uçotunda əməliyyatların
əks etdirilməsi qa] ̂ dası
Əməliyyatlann məzmunu
Əsas sənəd Hesabın debeti
Hesabın krediti
Məbləği
1 2 3 4 5
5 fevral Xidmətlərin dəyəri əks etdirilmişdir
Göstərilən xidmətlərin qəbul -təhvil aktı
721 431,531 3773,00 (0,7845 man/dollar x 5000,00 dollar)
ƏDV məbləği əks etdirilmişdir
Hesab-fak- tura
241 431, 531
706,05 man (0,7845 man/dollar x 900,00 dol.)
28 fevral
Mühasibat hesabatı tərtib olunan tarixə xarici part- nyora [tərəf müqabilinə) borc üzrə müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı-he- sablaşam
431, 531 611 241,90 man. (0,7845 man/dollar - 0,7435 man/dollar x 5900 dollar)
31 mart Mühasibat hesabatı tərtib olunan tarixə xarici part- nyora (tərəf müqabilinə) borc üzrə müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir
Mühasibat arayışı-he sablaşma
431,531 611 129,21 man. (0,7435 man./ dollar -07216 man/dollarx 5900dol- lar)
22 aprel
Xarici şirkətin gəlirlərindən ƏDV tutulmuşdur
Mühasibat arayışı-he sablaşma
611 241 640,62 man. (0,7118 /dollar X 900 dollar)
ƏDV məbləği büdcəyə köçürülmüşdür
Mühasibat arayışı-he sablama
241 223 640,62 man. (0,7118 man/dolar x 900 dollar)
Xarici firmanın gəlirlərindən xarici hüquqi şəxsə görə gəlir vergisi tutulmuşdur
Mühasibat ara)nşı-he- sablaşma
801 521
711,80 man. (0,7118 man/dollarx 1000 dollar)
Gəlir vergisi büdcəyə köçürülmüşdür
Ödəmə tapşırığı, valyuta hesabından çıxanş
521 223 711,80 man. (0,7118 man/dollarx 1000 dollar)
Konsultativ xidmətlərin göstərilməsinə görə xarici firma}^ ödənilmişdir, (vergi tutulmaları nəzərə alınmaqla)
Ödəmə tapşırığı, valyuta hesabından çıxarış
431,531 223 2847,2 (0,7118 man./x 5900 dollar- 900 dollar-1000 dollar
366
1 2 3 4 5 Xarici partnyora (tərəf müqabilinə) borc üzrə mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir [borcun ödənildiyi tarixə)
Mühasibat arayış-he sablaşma
611 431,531 430,70 man. (0,7845 man./dollar -0,7118 man/dollar x 5900 dollar)
ƏDV əks etdirilmişdir. Alğı-satqı kitabından qeydlər
241 223 640,62 man.
Hesablanmış və köçürülmüş ƏDV arasındakı fərq əks
etdirilmişdir
Mühasibat arayış -hesablaşma
611 223 (65,43 man (706,05 man- 640,62 man)
Avronun Mərkəzi Bank tərəfindən manata nisbətən müəyyən etdiyi
manata məzənnəsi aşağıdakı kimi olmuşdur:
• Yanvar ayının 22-nə-1,037 man./avro;
• Yanvar ayının 31-nə -1,031 man./avro;
• Fevral ayının 28-nə -1,046 man./avro;
• Mart a3nnın 3-nə -1,040 man./avro.
Aktın imzalandığı tarixə (22 yanvar) aşağıdakı mühasibat köçürmələri
tərtib olunmalıdır.
D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı
K-t431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları" hesabı (1,037 man.) avro x (2950 avro - 450 avro) = 2592,50 manat)
konsultativ xidmətlərin dəyəri inzibati xərclərə aid edilmişdir.
D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" hesabı
K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları" hesabı (1,037 man./avro x 450 avro= 466,65 man.-malsatana ƏDV
təqdim olunmuşdur.
Yanvar ayının 31-i tarixinə "Kainat" ASC-də həcmi yenidən
hesablanmalı olan kreditor borcu yaranmışdır. Nəticədə müsbət məzənnə
fərqi meydana gəlmiş və həmin fərq aşağıdakı kimi uçotda əks etdirilmişdir.
D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları" hesabı
K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri hesabının 8-ci "Məzənnə fərqləri üzrə
gəlirlər" subhesabı (1,031 man./avro -1,037 man./avro) x 2950 avro = 17,70
man.-müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.
Fevral ayının 28-i tarixinə "Kainat" ASC-də həcmi yenidən
hesablanmalı olan kreditor borcu yaranmışdır. Nəticədə mənfi məzənnə
fərqi meydana gəlmiş və həmin fərq aşağıdakı kimi uçotda əks etdirilmişdir.
D-t 731 "Sair əməliyyat xərcləri" hesabının 8-ci "Məzənnə fərqləri"
367
subhesabı
K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları” hesabı (1,046 man./avro - 1,031 man./avro x 2950 avro) = 44,25
man.- mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.
Martın 3-də ödəniş günü aşağıdakı köçürmələr tərtib olunmalıdır:
D-t 531,431 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları” hesabı
K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi” hesabı
(1,040 man./avro x 450 avro) = 468 man.-əlavə dəyər vergisi
tutulmuşdur.
Belə ödəniş gəlir vergisinə cəlb olunmur. Belə ki, Azərbaycanla
Finlandiya arasında ikiqat vergiyə cəlb olunmadan yayınmaq üçün
müqavilə bağlanılmış və həmin əməliyyat uçotda aşağıdakı kimi əks
etdirilir.
D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları” hesabı;
K-t 223 "Bank hesabalaşma hesabları”
2500 avro (2600 man. = (2950 avro-450 avro) x 1,040 man./avro -
konsultativ xidmətlər ödənilmişdir.
D-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı;
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" - 468,00 man.-ƏDV məbləği
büdcəyə köçürülmüşdür;
D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları” hesabı;
K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri” hesabı
Misal. Xarici şirkət Azərbaycan təşkilatına təhsil xidmətləri göstərir.
Tərəflər 7080 avro, o cümlədən ƏDV-1080 avro məbləğində müqavilə
bağlamışlar. Xarici partnyorun nümayəndəliyi Azərbaycanda qeydə
alınmışdır. Bundan sonra tərəflər xidmət göstərilməsi kimi oktyabr ayının
20-də qəbul - təhvil aktı imzalamışlar. Bütün köçürmələr avqust a3nnın
18-də həyata keçirilmişdir.
Azərbaycan Mərkəzi Bankının məzənnəsi belə olmuşdur:
• Avqust a3nnın 18-nə -1,045 man./avro
• Oktyabr ayının 20-nə -1,041 man./avro
Avansın köçürülməsi ilə əlaqədar hesabat tarixinə borcun məzənnəyə
çevrilməsi aparılmamışdır. Əgər, xarici nümayəndəlik Azərbaycan
Respublikasının ərazisində qeydə alınmamışdırsa, onda gəlir vergisi və
ƏDV tutulmasına ehtiyac yoxdur (cədvəl 8.3).
368
Cədvəl 8.3
Xidmətlərin idxalı əməliyyatları üzrə hesabların
müxabirləşməsi Tarix Əməli3̂ atlann məzmunu Hesabın
debeti Hesabın krediti
Məbləğ, man.
18.08 Təhsil xidmətlərinin göstərilməsinə görə xarici şirkətə avans köçürülmüşdür
431,531 223
7398,60 man. (1,045 man./avrox 7080 avro)
20.10 Göstərilən xidmətlərin qəbul - təhvil aktına əsasən xidmətlərin dəyəri əks etdirilmişdir
721 431,531
6270,00 man. (1,045 man./avro x 600 avrol
20.10 ƏDV məbləği əks etdirilmişdir 241 431,531
1128,60 man. (1,045 man./avro x 1080 avro)
Misal. "Alfa" MMC ilə (gələcəkdə icraçı adlandırılacaq] İtaliyanın
övlad (törəmə) müəssisəsi (gələcəkdə sifarişçi adlandırılacaq) arasında
servis xidməti haqqında 5000 avro məbləğində beynəlxalq müqavilə
bağlanılmışdır.
İcraçı buraxılış -nizamlama işlərini yerinə yetirmək, italyan firması
tərəfindən göndərilən avadanlığın işi ilə bağlı azərbaycanlı işçi heyətinə
təlim keçmək, zəmanətli və zəmanətdən sonrakı dövr üçün avadanlığa
servis xidməti göstərmək kimi işləri öhdəsinə götürmüşdür (cədvəl 8.4).
Cədvəl 8.4
İxrac xidmətləri üzrə əməliyyatların
uçotu
Əməliyyatların məzmunu
Hesabın debeti Hesabın krediti Məbləğ, man.
Valyuta gəliri tranzit valyuta hesabına daxil olmuşdur
223"Bank hesablaşma hesabları" hesabı cari valyuta subhe- sabı
543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)
ƏDV əks etdirilmişdir
543 "Alınmış qısamüddətli avanslar”
241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"
94,23
V.al)nıta vəsaiti cari valyuta he- sabma köçürülmüşdür
223 "Bank hesablaşma hesabı" cari valyuta subhesabı
223 "Bank hesablaşma hesabı" tranzit valyuta subhesabı
5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)
Satışdan vəsait əks etdirilmişdir
543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir.
5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)
369
Misal:"Pərvanə" ASC-nin göstərdijn xidmətlərin qiyməti şərti vahidlə
qeydə alınan [ş.v] müqavilənin şərtlərinə görə 1 ş.v = 1 avro (ödəniş tarixinə
Azərbaycan Mərkəzi Bankının məzənnəsi əsasında) qəbul edilmişdir.
"Pərvanə" ASC yanvar ayının 15-də 11800 ş.v məbləğində (o cümlədən
ƏDV1800 ş.v.) xidmət göstərmişdir. Alıcı xidmətə görə ödənişi fevral ayının
2-də həyata keçirmişdir.
Avronun manata görə məzənnəsi Mərkəzi Bankın müəyyənləşdirdi-
3dnə görə aşağıdakı kimi təşkil edir:
• Yanvar ayının 15-nə -1,038 man./avro;
• Yanvar a3nnın 31-nə-1,042 man./avro;
• Fevral ayının 2-nə-1,046 man./avro
Aktın imzalandığı tarixə -yanvar ayının 15-ə aşağıdakı köçürmələr
aparılmışdır:
■ Alıcıya xidmət göstərilmişdir:
D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
K-t 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"
1,038 man. (avro x 11800) = 12248
D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"
K-t 521 "Vergi öhdəlikləri"
(1,038 man./avro x 1800 avro) =1868,40 man.
Burada yanvar ayının 31-i tarixinə göstərilən xidmətiərə görə borcları
yenidən hesablamaq və yaranan məzənnə fərqini əks etdirmək lazımdır:
D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri"
(1,042 man./avro - 1,038 man.avro) x 11800 avro) = 47,20 man.- müsbət
məzənnə fərqi
Alıcıdan ödənişin daxil olduğu gün -fevral ayının 2-də aşağıdakı
köçürülmə yerinə yetirilmişdir:
D-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"
K-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar”
(1,046 man./avro x 11800 avro) = 12342 man.-alıcıdan ödəniş
çıxılmışdır.
D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri"
(1,046 man./avro -1,042 man./avro) x 1120 avro= 47,20 man- müsbət
məzənnə fərqi əks etdirilmişdir D-t 731 "Sair əməliyyat xərcləri"
K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" 1,046 man./avro -1,038
man./avro) x 11800 avro
370
94,40 man. x 18% :118% = 14,40 man.-ƏDV-nin məbləğ fərqi vergi
uçotunda əks etdirilmişdir
İntellektual mülkiyyət obyektlərinin istifadəyə verilməsi üzrə
xidmətlərin (royalti) uçotu.
İntellektual mülkiyyətə hüququn uçotu qaydası istifadəçinin həmin
aktivlərə malik olmasından asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Bununla əlaqədar
olaraq iki situasiyanın (vəziyyətin) meydana çıxması mümkündür.
1- ci situasiya (vəzi5^ət). İstifadəçi (hüququ satınalan) hüquq
sahibindən müstəsna hüququ satın alır və qeyri-maddi aktivin dəyərini
formalaşdırır. Müstəsna hüquqların verilməsi hüquq sahibi ilə istifadəçi
arasında bağlanılan alqı-satqı (güzəşt) müqaviləsi əsasında baş verir.
2- ci situasiya (vəziyyət) Hüquq -hüquq sahibində saxlanılır, istifadəçi
isə yalnız həmin obyektdən istifadə imkanlarını satın alır. Belə hallarda icazə
müqaviləsi, kommersiya konsesiya müqaviləsi, yaxud digər müqavilə
əsasında intellektual mülkiyyətdən istifadə hüququ istifadəçidə qeyri-maddi
aktiv obyektləri şəklində mədaxil edilməməlidir. İstifadə üçün alınan
intellektual mülkiyyət müqavilədə göstərilən qiymətlə, balansarxası hesabda
uçota alınmalıdır. Yeni hesablar planında balansarxası hesablar nəzərdə
tutulmadığı üçün müəssisə rəhbərinin əmri ilə təsdiq edilən işçi hesablar
planında "Kommersiya konsessiya müqaviləsi üzrə alınan qe)n1-müstənna
hüquq" adlı hesabın açılması məqsədəuyğun olardı.
Müqavilə qeydə alındıqdan sonra ödənilən birdəfəlik ödənişin (royalti)
məbləği müqavilənin qeydiyyatından sonra köçürülən rüsumlar ödənişlərin
növlərindən asılı olaraq uçotda əks etdirilir.
1. Ödəniş dövri təyin olunmuş qaydada hə3^ta keçirilən hallarda, onlar
istifadəçi - təşkilatın hesabat dövrünün xərclərinə tam ölçüdə daxil edilir.
Müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq royaltini 3^ aylıq (rüblük) məbləğ
şəklində, ya da tərəflərin müəyyənləşdirdiyi meyarlardan asılı olaraq
hesablanmanı hesablaşma kəmiyyəti (məs., məhsul satışından alınan
mənfəətə görə faizlə) şəklində apanb alınan nəticəni hesablarda aşağıdakı
kimi əks etdirmək olar:
D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"
D-t 711 "Kommersiya xərcləri"
K-t 601 "Royalti gəliri” dövrünə görə royalti isə aşağıdakı kimi əks
etdirilməlidir.;
D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"
K-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları" -əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir.
D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları" 371
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -royalti məbləği xarici hüquq
sahibinə köçürülmüşdür;
D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları"
K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi "-ƏDV və gəlir vergisi
hesablanmışdır.
D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları"
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -vergilər büdcəyə
köçürülmüşdür;
D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları"
K-t 601-4 "Royalti gəliri" Mərkəzi Bankın ödəniş tarixinə müəyyən
etdiyi valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsilə bağlı müsbət məzənnə fərqi
əks etdirilmişdir;
K-t 731-8 "Məzənnə xərcləri"
K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor
borcları" - Mərkəzi Bankın ödəniş tarixinə müəyyən etdiyi vaİ5nata
məzənnəsinin 3hiksəlməsi ilə bağlı mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.
2. Müəlliflik mükafatı da daxil edilməklə , qeydə alınan birdəfəlik
ödəniş istifadəçi - təşkilatın mühasibat uçotunda gələcək dövrün xərcləri
şəklində əks etdirilir.
İntellektual mülkiyyətə istifadə hüququnun müddəti
müəyyənləşdirilən hallarda, təşkilat rəhbərinin sərəncamı ilə onlardan
istifadənin ehtimal olunan müddəti müstəqil qaydada müə)o^ən edilir.
Müstəsna sayılmayan hüquq alındığı anda təşkilatın uçotunda aşağıdakı
köçürmə həyata keçirilir. D-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xəcləri"
K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor
borcları"
İntellektual mülkiyyətdən istifadənin başlandığı aydan lisenziya
müqaviləsi üzrə xərclərin məbləği, hər ay xərclərə bərabər hissələrlə aid
edilir: D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"
D-t 711 "Kommersiya xərcləri"
D-t 721 "İnzibati xərclər"
K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri"
Xarici hüquq sahibi olan təşkilatla beynəlxalq vergi sazişi olmadıq- da
və verilən hüquqdan istifadə Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata
keçirilirsə, onda istifadəçi -təşkilat aşağıdakı tutulmaları aparır:
■ Təşkilatm gəlir vergisi;
372 ----T-
■ ı'3icivn dəyər vergisi.
Vergiy.) cəlbolunma obyektləri tərəfindən tanınan bütün əməliyyatlar
baş verdikdə, vergi ödəyicisi hesab-faktura yazır. Vergi müfəttişi isə vergi
nəzərə alınmaqla, alman malların (iŞ/ xidmət), intellektual mülkiyyət
obyektlərinin tam maya dəyərinə hesab faktura tərtib edir. Hesab-faktura
satış kitabında qeydiyyatdan keçirilir.
Misal. Təşkilat, Azərbaycanın vergi uçotunda qeydə alınmayan xarici
partnyorlarla (tərəf müqabillərlə) özünün fəali)o^ətində mal nişanından
istifadə hüququnun əldə edilməsinə görə lisenziya müqaviləsi bağlamışdır.
Mal nişanından istifadə hüququ ƏDV-yə cəlb olunmur, istifadə müddəti 15
aya bərabərdir və dəyəri 1500 avro təşkil edir. Lisenziya müqaviləsində
göstərilmişdir ki, 0, bütün lisezniya hüququna ödənişdən sonra qüvvəyə
minir. Mərkəzi Bank tərəfindən val)mtanın köçürüldüyü günə avronun
məzənnəsi 1,044 man./avroya bərabər olmuşdur. Bu halda zəruri sayılan
mühasibat köçürmələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 8.5).
Cədvəl 8.5
Royalti əməliyyatları ilə bağlı mühasibat uçotu
hesablarında yazılışların sxemi Əməliyyatların məzmunu Əsas sənəd He
sabın debeti
Hesabın krediti
Məbləğ, man.
Xarici təşkilatın gəlirlərindən ƏDV tutulmuşdur
Mühasibat arayışı hesablanması
431, 531
241 281,88 (1,044 man./avro x 1770 avrox 18%: 118%
ƏDV büdcəyə köçürülmüşdür
Hesablaşma hesabından çıxarış
241 223 281,88
Xarici təşkilatın gəlirlərindən xarici şəxsin gəlirləri üzrə vergi tutulmuşdur
Mühasibat arayışı hesablanması
431, 531
241 300,00 (1,044 man./avro -270 avro) X 20%
Xarici hüquqi şəxsin gəlirlərindən tutulan vergi büdcəyə köçürülmüşdür
Hesablaşma hesabından çıxarış
521 223 300, 00 (1,044 man/avro - 270 avro) X
20% Lisenziya ödənişi köçürülmüşdür
Hesablaşma hesabından çıxarış
431, 531
223 1728,00 (1,044 man./avro X 1770 avro-270 avro-300 avro)
Lisenziya müqaviləsi üzrə xərclər əks etdirilmişdir
Müqavilə, mühasibat arayışı hesablaması
242 431,531 1847,88 (1,044 man./avro X 1770 avro)
Hesabat dövrünə düşən mal nişanından istifadə hüququna xərclərin silinməsi
Mühasibat arayışı hesablanması
711 242 123,19 (1847,88:15 ay)
373
Nəqliyyat-ekspedisiya xidmətlərinin uçotu.Mühasibat uçotunda
idxalçıda baş verən qablaşdırma xərcləri malların faktik dəyərinə daxil edilir
və material ehtiyatlarını uçota alınan hesabların [201-2. 201-2, 201-3), yaxud
satışla əlaqədar xərclərin debetlərində [711-1, 711-2, 711-3) qeydə alınır.
Xarici valyuta ilə əks etdirilən daşınmaların dəyəri mühasibat
uçotunda daşınmanın həyata keçirildiyi tarixə məzənnə üzrə manat
ekvivalentinə çevrilir.
Belə bir tarix kimi malların təyinat məntəqəsinə çatdırılması hesab
olunur. Göstərilən tarix nəqliyyat qaiməsində qeydə alınır.
Azərbaycanın yük daşıyanları vasitəsilə yerinə yetirilən idxal və ixrac
mallarının beynəlxalq səviyyədə daşımaları üzrə xidmətlər 0% dərəcə ilə
vergiyə cəlb olunur. Bu zaman belə bir xidmətlərin göstərilməsi üçün
daşıyıcıar tərəfindən ödənilən ƏDV məbləği çıxılmaqla rəsmiləş- dirlir. Bu
qayda daşıma ilə məşğul olanlar vergi orqanlarına ayrıca vergi bəyannaməsi
və sənədlər təqdim etdiyi hallarda mümkün olur.
Analoji qaydada Azərbaycan Respublikasının ərazisində müntəzəm
fəaliyyət göstərən və respublikada vergi uçotunda duran xarici
yükdaşıyanlar üçün də tətbiq olunur.
İdxal [ixrac) mallarının daşınması respublikada vergu uçotunda
durmayan xarici yükdaşıyanlar vasitəsilə həyata keçirilən hallarda, onun
xidmətlərini daşınan əmlak ilə əlaqədar xidmətlərə aid etmək olar.
Azərbaycan Respublikasının ərazisinə düşən daşımalann dəyəri
hesablaşma-ödəmə sənədlərində əks etdirilən hallarda həmin
əməliyyatlardan, əhəmiyyətli risklər qaçılmazdır. Odur ki, respublikanın
vergi orqanları bütün daşınmaların dəyərindən ƏDV tutulmasını tələb
etməlidir.
Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda yerləşən
limanlar arasında bizim gəmilər vasitəsilə daşınmalar üzrə göstərilən
xidmətlərin yeri Azərbaycan kimi tanınır.
Bundan başqa, Azərbaycanda vergi uçotunda durmayan, lakin
beynəlxalq yükdaşımalarını həyata keçirən xarici şəxsə gəlirlər ödənildikdə,
gəlir vergisi tutulmalıdır. Bu qayda Azərbaycanın hüdudları daxilində
yerləşən məntəqələr arasında yükdaşımalarına şamil edilmir.
İxracatçıda nəqliyyat xərclərinin uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.
Misal. Göndərilmə şərtlərinə uyğun olaraq ixracatçı malların Bakı
Dəniz Limanından Astana Dəniz Limanına daşınması üçün müəyyən xərclər
ödəməlidir. İxracatçı Qazaxıstanın yükdaşımaları ilə müqavilə bağlamışdır.
Daşınmanın dəyəri 10000 ABŞ dolları təşkil edir, ondan 2000 dollar
Azərbaycan Respublikasının ərazisində, 8000 dolları isə xa-
rici dövlətin ərazisində olmuşdur. Azərbaycan və Qazaxıstan arasında
bağlanılan sazişə müvafiq olaraq ikiqat vergitutmadan qaçmaq üçün dəniz
daşımalarından alınan mənfəət vergiyə cəlb olunmur.
Yükdaşıyan Qazaxıstanda vergi uçotuna durması barədə şəhadətnamə
təqdim etmişdir. Bu şəhadətnamə əsasında ixracatçı gəlir vergisi tutmaya
bilər.
İxracatçının uçotunda aşağıdakı mühasibat köçürmələri həyata
keçirilir:
D-t 171, 211 “Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları"
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -yükdaşıyana avans
köçürülmüşdür 8344 man. [8000 dollar 1,043 man.dollar məzənnəsi ilə);
D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları"
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -yükdaşıyana avans
köçürülmüşdür- 1767,88 man.(1695 dollar 1,043 man./dollar məzənnəsi ilə);
D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
borcları"
K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" ƏDV tutulmuşdu [305
dollar 1,043 manat/dollar məzənnə ilə)
Yükdaşıyan yük daşınması üzrə xidmət göstərilməsini təsdiq etmək
üçün yükün təyinat limanına çatdırimasının tarixini göstərən konosa- mentin
surətini təqdim etmişdir. Mühasib, həmin tarixə belə köçürmə tərtib edir:
D-t 711 "Kommersiya xərcləri"
K-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor
bordan"-10430- [10000 dollar 1,043 manat məzənnə ilə)
D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"
K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"-318,15 man.-hesabat vergi dövrü
başa çatdıqdan sonra ƏDV büdcəyə köçürülümüşdür.
Sığorta müqaviləsi üzrə uçot. Sığorta müqaviləsi üzrə ödənişləri
sığorta təşkilatının xərclərinin ən mühüm göstəricilərindən biri hesab
olunur.
Müstəqim sığorta müqaviləsi üzrə sığortaçılarla sığorta ödənişləri üzrə
hesablaşmaların uçotu üçün Yeni Hesablar Planında 414- "Digər
uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər", 414-1 "Sığorta müqaviləsi üzrə
uzunmüddətli öhdəliklər" və 515, "Digər qısamüddətli qiymətləndirilmiş
öhdəliklər" hesabının 515-1 "Sığorta müqavilələri üzrə qısamüd- dəli
öhdəliklər" adlı subhesabları nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində baş
vermiş sığorta hadisələri ilə əlaqədar aşağıdakılar əks etdirilir:
------ 375 ----
• Sığorta ödənişindən tutulan məbləğ, yaxud növbəti sığorta haqqının
ödənilməsi üzrə sığortaçının borcunun ödənilməsi hesabına sığorta məbləği;
• Sığorta haqlarının daxil olması ilə əlaqədar sığorta müqaviləsi üzrə
ödənilən sığota ödənişinin məbləği;
• Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallarda sığorta ödənişindən
hesablanılan vergilərin məbləği;
Sığorta ödənişləri sığortaçıya göstərilən vəsaitləri almaq hüququ verən
ilk sənədlər əsasında ödənilir. Belə sənədlərə aiddir:
• Sığorta aktları;
• Sığorta şəhadətnaməsi;
• Pul alanın ərizəsi;
• Tibbi sənədlər;
• Ölüm haqqında sənədlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, sığorta əməliyyatlarının uçotu üçün yuxarda
adlarını çəkdiyimiz sintetik hesablar kifayət deyildir. Zənnimizcə, kifayət
qədər mürəkkəb sayılan əməliyyatların müvafiq köçürmələr vasitəsilə əks
etdirilməsi üçün aşağıdakı subhesabların açılması məqsədəuyğundur:
1. "Sığortaçı ilə sığorta mükafatı" (haqqı] üzrə hesabalaşmalar"
2. "Sığorta agenti, sığorta brokeri ilə mükafat üzrə hesablaşmalar”.
376
ƏDƏBIYYAT
1. Q.Ə.Abbasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, "Elm" 2000
2. Q.ƏAbbasov. Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı,
2013
3. Q.ƏAbbasov. İdarəetmə uçotunun təşkili prinsipləri. Bakı, "Elm"
2006
4. Вилйамс Й. Справочник GAAP с комментариями. (Выпуск 2)-
М.: ИНФРА-М, 2000-х, 118
5. Волкова О.Н. Учет в Италии // Бухгалтерский учет - 2000-№
15.-С.74-78
6. Дроздова Л.А. Сравнение методов бухгалтерского учета по
системе ГААР и по российским стандартам // Консультант - 1977 -
№ 2 2 - с.55-59
7. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет
(пер. с англ.), М.Аудит, ЮНИТИ, 1998-783 с.
8. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Испании // Бухгалтерский
учет - 1999, № 10 - С.100-104
9. Дымова И.Э. Бухгалтерский з^ет в Люксембурге //
Бухгалтерский учет-2000, № 9 - С. 72-74
10. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Белгии // Бухгалтерский
учет-2001, № 2 2 - С . 56-60
И. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Нидерланде //
Бухгалтерский учет-2001, № 20 - С. 57-61
12. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Швейцарии //
Бухгалтерский учет-2000, № 6 - С. 49-53
13. Качалин В.В. Финансовый учет и отчетность в соответствии со
стандартами GAAP - М.: Дело,1998. - 4320
14. Кимизука Йоширо. Учет затрат и калькулирование
себестоимости в Японии // Бухгалтерский учет-1977 - № 10 - С. 82
15. Ковалев В.В. Принципы регулирования бухгалтерского учета в
США // Бухгалтерский учет -1997 - № 40 - С. 74-82
16. Малкова Т.Н. Теория и практика международного
бухгалтерского з^ета. «Бизнес-пресс», М.-2001, 336 с.
17. Михалкевич А.П. Бзосгалтерский учет на предприятиях
зарубежных стран. Мн.ООО Мисанта, 1998, - 109 с.
18. Метюс М.Р., Перера М.Х.Б. Теория бухгалтерского з^ета (пер. с
анг.). М., Аудит, 1999, - 663 с.
19. Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет; Международная
перспектива (пер. с анг.) М. Финансы и статистика, 1996, - 136 с.
20. Нидлз Б. и др. Принципы бзосгалтерского з^ета (пер с. анг.), 377 ------
М. Финансы и статистика, 1997, - 496 с.
21. Палий В.Ф., Соколов Я.В. Введение в теорию бухгалтерского
учета, М. Финансы, 1979, - 304 с.
22. Панков Д.А. Б)осгалтерский учет и анализ в зарубежных
странах. Мн. «Экоперспектива», 1998, - 238 с.
23. Ришар Ж., Бухгалтерский учет: Теория и практика: пер. с
Франц., М., Финансы и статистика, 2000, -160 с.
24. Соловьева О.В. Зарубежные стандарты учета и отчетности //
Аудит и налогооблажение, 1999, - № 7 - с. 13-21
25. Хендриксон Э.С. Ван Бреда М.Ф.Теория бухгалтерского з^ета
(пер. с анг.), М., Финансы и статистика, 1997,- 576 с.
26. Чедвик Л. Основы финансового учета (пер. с анг.) Банки и
биржы. М, ЮНИТИ, 1997, 252 с.
27. Куттер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. М.,
Финансы и статистика, 2000
28. Пачоли Л. Трактат о счетах и записях. М., Финансы и
статистика, М., 2001
29. Соколов Я.В. Бухгалтерский учет от истоков до наших дней.
М., Аудит, ЮНИТИ, 1996
30. Международные Стандарты Финансовой Отчетности (под ред.
проф. Н.Г.Сапожниковой), М., 2012
31. Агеева О.А. Международные Стандарты Финансовой
Отчетности, М., 2007
32. Гетман В.Г. Международные Стандарты Финансовой
Отчетности, М., 2009
33. Палий В.Ф. Международные Стандарты Учета и Финансовой
Отчетности, М., 2007
34. Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет. М.,
Юрист, 2003
35. Палий В.Ф Современный бухгалтерский учет., М., 2003
378
MÜNDƏRICAT
Müqəddimə ................................................................................................. ...
Bölmə 1
Xidmət - mühasibat uçotunun predmetinın
əsasını təşkil edir
1.1. İqtisadiyyatda xidmətin yeri ........................................................... 6
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti. Qərar №94 ............... 7 Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ
xidmət qaydaları ..................................................................................................... 8
1. Ümumi müddəa .................................................................................... 8
2. Əsas anlayışlar ....................................................................................... 8
3. Ticarət (xidmət) fəaliyyətinə olan ümumi tələblər ........................ 12
4. Malların qəbulu, saxlanılması və satışa hazırlanması .................... 14
5. Malların satışına olan ümumi tələblər ............................................ 16
6. Ərzaq mallarının satış xüsusiyyətləri .............................................. 25
7. Çörək-bulka məmulatlarının satışının xüsusiyyətləri .................. 27
8. Parça, xəz, trikotaj, tikiş mallarının və ayaqqabıların satışının
xüsusiyyətləri ....................................................................................................... 28
9. Ətriyyat-kosmetika mallarının satış xüsusiyyətləri ...................... 29
10. Məişət kimyası mallarının satışının xüsusiyyətləri ..................... 30
11. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi
maddələrin satışının təşkili ................................................................................ 31
12. Audiovizual əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və
elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların satışının xüsusiyyətləri32
13. Məişət təyinatlı mürəkkəb texniki malların satışı ....................... 33
14. Tikinti materialları və məmulatlarının satışı ..... .. ...................... 34
15. Mebel satışı ....................................................................................... 36
16. Qənnadı məmulatlarının satışının xüsusiyyətləri .............. .. ..... 36
17. Malların nümunələr üzrə satışının xüsusiyyətləri ...................... 38
18. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının satışının
xüsusiyyətləri ....................................................................................................... 41
19. Me}A^ə-tərəvəz məhsullarının satışı ............................................ 42
20. Malların səyyar (mövsümi) satışının xüsusi5o^ətləri və
xidmətlərin göstərilməsi ..................................................................................... 43 21. Kredit müqaviləsi üzrə malların satışının xüsusiyyətləri ............ 44
379 ------
22. Bazarlarda ticarətin təşkili .............................................................. 44 23. İctimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsi ........................................ 46 24. Məişət və digər növ xidmət obyektlərində xidmətlərin
göstərilməsi .......................................................................................................... 48 1.2. Xidmətin iqtisadi xarakteri və onların təsnifatı .......................... 58 1.3. Xidmətin göstərilməsi və onun istehlakının uçotunun
təşkilinə təsir göstərən xüsusiyyətləri .............................................................. 65
Bölmə 2 Turizm xidmətində mühasibat uçotu
2.1. Turizm xidmətinin məzmunu, iqtisadiyyatın inkişafında onların rolu .......................................................................................................... 74
«Turizm haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ............... 76 2.2. Turist xidmətlərinin xüsusiyyətləri və onların göstərilməsinin
təşkili əsasları ....................................................................................................... 97 2.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 101 2.4. Turist xidmətinin göstərilməsi ılə bağlı olan gəlirlərin,
xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası .............................................................................................................. 108
2.5. İdarəetmə uçotu sistemində turist xidmətinə çəkilən məsrəflərin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası .................................... 121
2.6. Uçotun avtomatlaşdırılma imkanları ......................................... 133
Bölmə 3 İctimai iaşə təşkilatlarında mühasibat uçotu
3.1. İctimai iaşə təşkilatlarının fəaliyyət sahələrinin xüsusiyyətləri ....
138
3.2. Xammal və mal ehtiyatlarının operattv uçotunun təşkili ...... 140
3.3. Mühasibat uçotunun təşkili və xammal və malların
qiymətləndirilməsi pmsıplən .......................................................................... 146
3.4. Maya dəyərinin kalkulyasiyası, məhsul buraxılışı və
satışının uçotu. İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin
müəyyən edilməsi ............................................................................................. 156
3.5. İctimai iaşə və ticarətdə satış xərclərinin uçotu ........................ 174
3.6. Satışın uçotu .................................................................................. 177
Mal və hazır məhsulların satışının uçotu ............................................ 181
Ticarət artırmasının hesablanması ....................................................... 183
3.7. İctimai iaşə təşkilatlarında mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması .......................................................................................... 184
380
Bölmə 4 Mehmanxana xidmətinin mühasibat uçotu
4.1. Mehmanxana xidmətinin məzmunu, iqtisadiyyatın inkişafında onların rolu .................................................................................... 188
4.2. Mehmanxana xidmətinin xüsusiyyətləri ................................... 193 4.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 201 4.4. Mehmanxana xidməti göstərilməsindən əldə edilən
gəlir, çəkilən xərc və müəyyən edilən maliyyə nəticəsinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası .................................................................... 208
4.5. İdarəetmə uçotu sistemində məsrəflərin uçotu və mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin hesablanmasının təşkili ......... 228
4.6. Mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması................................. 239
Bölmə 5 Təhsil xidmətinin mühasibat uçotu
5.1. Təhsil xidmətinin mahİ5^əti ......................................................... 244
5.2. Təhsil xidməti göstərilməsinin xüsusiyyətləri .......................... 249
5.3. Təhsil xidmətinin göstərilməsinin sənədləşdirilməsi .............. 254
5.4. Təhsil fəaliyyətinin gəlir və xərclərinin uçotu........................... 257
5.5. Təhsil xidmətləri xərclərinin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası ..................................................................................................... 265
Bölmə 6 Pullu tibbi xidmətlərin mühasibat uçotu
6.1. Pullu tibbi xidmətlərin xüsusiyyətləri, onların sosial
kompleks sahələrinin inkişafında rolu ........................................................... 274
6.2. Pullu tibbi xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar gəlirlərin,
xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi ... 279
6.3. İdarəetmə uçotu sistemində tibbi xidmətlər göstərilmə
sinə çəkilən xərclərin uçotunun təşkili və maya dəyərinin kalkul- yasiyası
.............................................................................................................................. 286
6.4. Tibb təşkilatlarında təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi
qaydası 304
381
Bölmə 7 Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin mühasibat uçotu
7.1. Auditor xidmətinin mahiyyəti və iqtisadiyyatın inkişafında onun rolu ........................................................................................................... 312
7.2. Auditor xidmətlərinin xüsusiyyətləri və onların göstərilməsinin təşkilati əsasları .................................................................................................. 317
7.3. Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin sənədləşdirilməsi ........ 321 7.4. Audit xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar gəlirlərin,
xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası ................................................................................................................ 334
Bölmə 8
Xarici İqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar göstərilən
xidmətlərin mühasibat uçotu
8.1. Xarici iqtisadi fəaliyyətin mahiyyəti, onun respublikanın
iqtisadiyyatının inkişafında rolu ................................................................... 344
8.2. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar göstərilən xidmətlərin
xüsusiyyətləri ..................................................................................................... 347
8.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 355
8.4. Mühasibat və vergi uçotu sistemində maliyyə nəticələrinin
formalaşması xüsusiyyətləri ............................................................................ 360
Ədəbiyyat ................................................................................................. 377
382
Top Related