2

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI

A.BAKIXANOV ADINA TARX NSTTUTU

AZRBAYCAN

TARX

n qdimdn

bizim erann III sri

YEDD CLDD

I CLD

BAKI 2007

3

Bu kitab "Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. I cild" (Bak, Elm, 1998)

nri sasnda tkrar nr hazrlanmdr

Msul redaktor: Iqrar liyev

Akademik

ISBN 978-9952-448-36-8

947. 5402-dc22

Tarix Azrbaycan

Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. I cild (n qdimdn - b.e. III sri).

Bak. "Elm". 2007. 520 sh. + 40 sh. illstrasiya.

Azrbaycan dnyann n qdim insan msknlrinden v sivilizasiya

mrkzlrindn biridir. Yeddicildlik "Azrbaycan tarixi"nin I cildi Azrbaycan

tarixinin n qdim zamanlardan balayaraq eramzn III srinin birinci rb il baa

atan byk bir dvrn hat edir.

Kitabda arxeoloji mnblr v yazl abidlr sasnda lkmizd ibtidai insan

cmiyytinin mrhllri, mnvi hyat, onun dalmas, ilkin sinifli cmiyytin v

dvltlrin meydana glmsi, onlarn taleyi, hr hyat, mdniyyti, xalqn yadelli

iallarla mbarizsi, etnik msllr v s. aqlanr.

"Elm" nriyyat, 2007

4

NSTTUTDAN

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun kollektivi tn srin

70-ci illrindn balayaraq Elmlr Akademiyas Ryast Heytinin tsdiq etdiyi Ba

Redaksiya urasnn rhbrliyi altnda yeddicildlik "Azrbaycan tarixi" zrind

ilmy balad. Artq 1990-c ild iki cildi istisna olmaqla, btn cildlrin yazlmas

baa atdrlm, I, IV, V v VI cildlr Ba Redaksiya uras trfindn nr olunmaa

tvsiy edilmidi. Lakin bu cildlr z dvrnn siyasi konyunkturasndan azad

deyildi. Azrbaycan tarixinin bir sra dvr v aspektlri hakim ideologiyann tsiri

altnda birtrfli iqlandrlr, faktlar v hadislr siyasildirilir, bir sra grkmli

tarixi xsiyytlrin faliyyti thrif edilir, ya da tamamil unudulurdu.

Tarixi alimlr zlrinin professional sviyysini saxlamaqla Azrbaycan

tarixinin obyektiv, hqiqi mnzrsini brpa etmlidirlr. Azrbaycan tarixinin masir

tlblr sviyysind akademik nrini hazrlamaq n snd v mnblrin

aradrlmas, elc d zngin oxchtli faktik materiallarn tam drk edilmsi

sahsind byk ilr grlmlidir.

Geni ictimaiyytin tarixi biliklr, xsusil Ana vtnin tarixin daim artmaqda

olan maran nzr alaraq, Elmlr Akademiyasnn Ryast Heyti 1997-ci il

sentyabr aynn 24-d oxcildli "Azrbaycan tarixi"nin hazrlanb nr edilmsini

qrara ald.

Oxuculara tqdim ediln, hmiyytli drcd yenidn ilnib

tkmilldirilmi bu nr tarixi alimlrimizin hmin qrara cavabdr.

Biz minik ki, oxucu ktlsinin mhakimsin veriln bu kitablarn

"Azrbaycan tarixi"nin oxcildli akademik nri n byk faydas olacaqdr.

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun rhbrliyi, mllif

kollektivi oxucularn qeyd, tklif v arzularn minntdarlqla qbul edckdir.

5

G R

Azrbaycan yer znn n qdim mdniyyt mrkzlrindn biridir. Onun

razisinin sakinlri minilliklr rzind yaratdqlar zngin mdni irs qoyub getmilr.

Bu irs mxtlif tarixi qaynaqlar maddi v yazl abidlr sasnda yrnilir.

Maddi abidlrin yrnilmsi il arxeologiya mul olur. Torpaq znd bu

abidlrin tknmz "arxivi"ni - mk altlri, mit v bzk yalar, silah, mskn

qalqlar, qbirlr, qdim mdn v metalritm yerlri, hminin baqa eylr

saxlayr.

Ona gr d ayr-ayr elmlrin qovuuunda dayanan arxeologiyann

hmiyyti son drc bykdr. Mxtlif elmlrin nmayndlri, ilk nvbd,

arxeoloq, tarixi v filoloq, fizik v kimya, etnoqraf v antropoloq, geoloq v

paleontoloq, botanik, zooloq v baqalar z biliklrini "arxeologiya mehrab"na

gtirirlr.

Axtar zaman akara xarlan arxeoloji abidlr qdim dvrlrdn balam

son orta srlrdk Azrbaycan tarixini daha sasl kild v daha drindn

iqlandrmaq imkan verir. bh yoxdur ki, azrbaycannasln bir ox mhm

problemlrinin hlli birba arxeoloji axtarlarla baldr.

Arxeologiya tkc yrniln lknin ilk sakinlrinin maddi v mnvi

mdniyyt sviyysi haqqnda mhakim yrtmy deyil, hm d mhsuldar

qvvlr tarixi, sinfi cmiyytin yaranmas v inkiaf, miqrasiya, etnogenez v bir

ox baqa problemlrl bal olan mhm msllrin bu v ya digr drcd hll

olunmasna imkan verir.

Arxeologiya diyar tarixinin mkan fqlrini, onun rivlrini

genilndirmi, bizim nsil crmizin minilliklrin drinliklrin gedn kklrini

izlmy imkan vermidir.

Lakin tkc arxeologiyann kmyi il sosioloji nticlr xarmaq, yazl

qaynaqlar olmayan dvrlrin, o cmldn ibtidai icma cmiyytinin, nec deyrlr,

canl tarixini vermk, xsusn d ibtidai icma dvrnd sosial mnasibtlrin, insann

mnvi alminin mnzrsinin yaratmaq v s. qeyri-mmkndr. Maddi abidlri

"canlandrmaq", onlar izah etmk n lav mlumatlar, ilk nvbd, primatoloji

mahidlr, paleoantropoloji tdqiqatlar v lbtt ki, etnoqrafik materiallarn clb

olunmas zruridir.

Arxeoloji materiallar, bhsiz ki, etnoqrafik rh tlb edir, ks halda

blgnin ibtidai icma cmiyyti tarixinin dolun mnzrsini brpa etmk tindir.

Biz mlum olan antropoloji material ox az olsa da, onun byk hmiyyti

var.

6

Blgnin qdim onomastikas (etnotoponimika v antroponimikas) n qdim

tarixi problemlr dairsinin ayr-ayr trflrini baa dmk n myyn

informasiya ver bilr. Lakin bizd bu istiqamtd tdqiqatlar aparlmamdr.

Son zamanlar Azrbaycan razisind akara xarlm v artq elmi

dvriyyy daxil edilmi numizmatik materiallar da tariximizin yrnilmsi n

byk hmiyyt malikdir. Onlar blgnin iqtisadi inkiaf, siyasi tarixinin bzi

hadislri, myyn drcd hm d mdni sviyysi haqqnda mhakim

yrtmy imkan verir.

Yazl qaynaqlarn da ox byk hmiyyti var. Azrbaycan tarixi zr yazl

qaynaqlar iki qrupa blmk olar: sndli v nqli xarakterli qaynaqlar.

Cnubi Azrbaycan v hmsrhd razilrin tayfalar haqqnda mlumatlar

vern, n, qdim qaynaqlar umer-Akkad mtnlridir. umer v qdim Akkad

dillrind trtib olunmu btn bu kitablr e.. III minilliy v II minilliyin

balancna aiddir. Bu mtnlrin meydana xmas sasn umer v Akkad arlarnn

Zaqros dalar zonasna yrlrin, habel kuti hakimlrinin Cnubi

Beynnnhreyndki birsrlik hkmranlna borcludur. n ilkin, yazl qaynaqlar

srasnda lullubi hkmdarlarnn bir ne qsa yerli kitablrini d xatrlamaq lazmdr.

umer-Akkad qaynaqlar irisindn kuti hakimlrinin siyahsn, Omina

(lamtlr, nianlr) adlanan bzi mtnlri, o cmldn kuti v lullubilrin

xatrlandqlar, umer hakimi Utuxeqaln Mesopotamiyadak sonuncu kuti hkmdar

Tirikanla mharibsinin tsviri verilmi mtnlri, Zaqros blgsin yrlr etmi

umer-Akkad hkmdarlarnn kitablrini v baqalarn sadalamaq lazmdr.

E.. II minilliyin Elam v Aur qaynaqlar ox kasbdr v Zaqros zonas

tayfalar haqqnda, demk olar ki, he bir mlumat vermir. Aur qaynaqlar irisind

bizim n n vaciblri II Adadnerari, II Tukulti-Ninurta, II Aurnasirapal, III

Salmanasar, V ami-Adad, III Adadnerari, III Tiqlatpalasar, II Sarqon, Sinaxxerib,

Asarxaddon v Aurbanipaln kitablridir.

Aur arlarnn kitablrind oxsayl yrlrin, Azrbaycan vilaytlri v qonu

vilaytlrd mskunlam tayfalarn xarici, myyn drcd is daxili siyasi v

iqtisadi hyatnn gediini izlmy imkan vern tsvirlr verilmidir. Onlarda,

deyilnlrdn lav, dalq rayonlarn mrkkb etnik-dil mnzrsindn ba xarmaa

kmk edn xeyli onomastik material vardr.

Aur qaynaqlarnn Cnubi Azrbaycan vilaytlri haqqnda mlumatlar xeyli

drcd Urartu kitablrind mvcud olan mlumatlarla znginlir.

Urmiyayan hvz vilaytlrin Urartu mdaxilsi haqqnda e.. IX srin

sonuna aid olan n ilkin mlumatlarda Minua, I Arkiti, II Sarduri, II Argiti bu

rayonlara z yrlri barsind xbr verirlr.

7

Cnubi Azrbaycan razisind akara xarlm Urartu kitablri xsusn

Urmiyann hvz vilaytlrinin yaay mntqlrinin yerini myynldirmk n

mhm hmiyyt malikdir.

Babil qaynaqlar irisind e.. VII srin son rbnn hadislrini iqlandrmaa

imkan vern mhur "Kedd xronikas"nn adn kmk lazmdr.

Cnubi Azrbaycan haqqnda bzi mlumatlar "Bibliya"dan da almaq olar.

"Avesta" mhm mnblrdn biridir. Zrdtlk v onunla bal olan dini

flsfi sistemlr Cnubi Azrbaycan razisind min ildn xeyli artq olan uzun bir dvr

rzind yaylmd. Bizim "Avesta"ya diqqtimiz d bununla izah olunur. "Avesta"nn

kanonladrlmalarndan biri, bhsiz ki, Atropatenada bu mmlktin Sasani

sltntinin dvlt ziyartgah olduu dvrd ba vermidir.

ar I Darann Hmdan rayonunda sldrm qaya zrind dild yazlm Bistun

kitabsi d biz bzi mlumatlar verir.

Antik yazlar - Miletli Hekatey, Lampsakl Xaron, Lidiyal Ksanf, Hellanik v b.

srlrind d Azrbaycan tarixi zr myyn mlumatlar var. E.. VI-V srlrin yunan

yazs, n qdim corafi xrit lav olunmu mhur "Yerin tsviri" srinin mllifi

Miletli Hekatey Cnubi Azrbaycanda mskunlam matienlr tayfasnn, Arazboyu

mklrin, Kaspi dnizi sahilind yaayan hanssa katannlarn adlarn kir.

rq haqqnda yazlm ilk yunan mlliflri irisind sas yer, bhsiz ki,

"tarixin atas" Herodota (e.. V sr) - qdim dvrn byk tarixisin mnsubdur.

Herodotun madahlar (midiyallar) v Mada (Midiya), skiflr v onlarn Asiya

vilaytlrin yrlri, Azrbaycan tayfalar - mklr, utilr, saqartilr, matienlr,

kaspilr, ortokoribantlar haqqnda mlumatlar bizim n vacibdir.

Herodotun znn bilavasit ahidi olduu hadislr, habel soru yolu il ald

mlumatlar onun "Tarix"nin sas mnblridir. ran ahlar arxivlrinin rsmi sndlrin

yol Herodot n ilk nvbd ona gr bal olmudur ki, o, yunan dilindn baqa he

bir dil bilmirdi. Lakin bzn onun srlrind, ntic etibaril bu rsmi sndlrl bal

olan mlumatlara rast glinir. bhsiz ki, Herodot onlardan nc ldn gtrmkl

istifad etmidir. Onun bzi eylri z slfi Hekateydn gtrdy

myynldirilmidir. Bzi shv v xtalara baxmayaraq, Herodotun mstsna drcd

dzlyn v vicdanllna bh etmk n sas yoxdur. Onun sri btvlkd

indinin zndk tariximizin bir sra msllri zr n mhm qaynaqlardan biri

olaraq qalr.

yirmi il qdr ran saraynda yaam, hmnilrin (Haxamaniilrin) saray

hkimi olmu, e.. V sr mllifi Knidli Ktesinin "Persika" srinin qorunub saxlanlm

azsayl paralarndan is ox ey ld etmk mmkn deyil.

Ktesi ayr-ayr hallarda ola bilsin ki, hmni ah arxivinin rsmi sndlrindn

istifad etmidir. Onun srinin myyn mhurluuna baxmayaraq, hl qdim

oxucular orada hqiqt uyun olmayan oxlu mlumat gr bilmidilr. Ktesi tarixi

8

olmadndan xalq nnlrindn istifad edrk, tarixi sasn bu nnlrin inda

grndy kild sylyirdi. "Persika"da dykn Cnubi Azrbaycan tayfas

kadusilr haqqnda n qdim mlumat vardr. Ola bilsin ki, srd Kaspianann da ad

kilirmi.

E.. V-IV srlr mllifi Ksenofontda da bzi tarixi mlumatlar vardr. Onlarn bir

hisssinin kk Herodota v Ktesiy gedib xr.

Ktesinin bizi maraqlandran msllr zr bzi mlumatlar yunanca yazb-

yaratm e.. I sr mllifi Siciliyal Diodorun "Tarixi kitabxana"snda qorunub

saxlanlmdr. O, kadusi v taprlrin torpaqlarnn, Kaspiana, Kaspi dnizi v skiflrin

adlarn kir, yunan-Makedoniya istilalar dvrnn hadislrini v s. xatrlayr.

Makedoniyal skndrin masiri v bematisti (addmlni) Amintann, Babil

kahini Berosun (e.. IV-III srlr), e.. III sr mllifi Hermippin, e.. II srin mhur

tarixisi, sri mlumatlarnn xsusi dqiqliyi il seiln, qrxkitablq "Tarix"in mllifi

Polibinin v baqalarnn srlrind bzi mhm mlumatlar qorunub saxlanlmdr.

Polibinin Atropatena barsind mlumatlar xsusil hmiyytlidir.

Amasiyal Strabonun (e.. 63-c il - b.e. 23-c ili) yunan dilind yazlm v

"Corafiya" adlanan sanball sri bizim n vzolunmaz qaynaqdr. Strabon z

dvrn gr yax thsil alm, oxlu syaht etmi, mstsna mahidiliyi v

drin zkas il frqlnmidir. Amasiyal mllifin srind Makedoniyal skndrin

masirlrinin v htta daha vvlki mlliflrin srlrindn balam Strabonun z

masirlrinin srlrindk saysz-hesabsz mxtlif qaynaqlardan istifad olunmudur.

Strabon Aristobulun, Patroklun, Eratosfenin, Skepsili Metrodorun, Hipsikratn,

Dellinin srlri, Roma srkrdsi Pompeyin e.. 66-65-ci illrd Zaqafqaziya sfrind

onun yol yolda Mitilenli Feofann qeydlri v bir sra digr mlliflrin ilri il

tandr v z "Corafiya"snda bu srlrdn bol-bol paralar gtirir.

Qafqazn, ayr-ayr hallarda is bzi digr qonu lklrin Strabon

"Corafiya"sndak tsviri, trafllna gr bu lklrin tarixi, corafiyas v

etnoqrafiyas zr yegan qaynaqdr.

Yazlar dvrmz qdr glib atm antik mlliflrin he birind albanlar

haqqnda "Corafiya"da verilnlr yoxdur. Strabonun Atropat Madas v ya

Atropatenann Byk Madann bir hisssi olmas, bu lknin z adn Atropatn adndan

almas v s. kimi mlumatlar mstsna qiymt malikdir.

Lakin "Corafiya"nn albanlar haqqnda danlan yerlrind xeyli ziddiyytlr

d rast glinir ki, bu da, grnr, Albaniyann mxtlif vilaytlrin aid olan v he d

btvlkd lk v onun halisini sciyylndirmyn mxtlif dvrl fakt, olay v

hadislrin mumildirilmsinin nticsidir.

Mhur Roma tarixisi, 35 kitab v itib-batm cildlrinin bir qdr fraqmentlri

qorunub saxlanlm "Roma tarixi" srinin mllifi Tit Livi (e.. 59-cu il - e. 1-ci ili)

9

Roma mdaxilsi dvr albanlar haqqnda bzi mlumatlar verir, madallar v

kadusilrin adlarn kir.

Tit Livinin masiri latn mllifi Pompey Troqun sri "Filippin tarixi" bizim

dvrmz qsa rh klind - II v ya III srd yaam Yustinin epitomas vasitsil

glib atmdr. Pompey Troq ksr hisssi biz glib atmam xeyli miqdarda

qaynaqlardan istifad etmi v btvlkd hellinist dnyasnn tarixi zr ox qiymtli

sr yaratmdr. Pompey Troq hellinist tarixnaslnda stn yer tutmu meylin -

yunan-Roma mifologiyas v toponimiyas il bir sra rq lklrinin corafiyas v

tarixinin laqlri haqqndak meylin trfdar idi. Msln, romal mllif Qafqaz

albanlar haqqnda mlumat verrkn onlar Herakln ilri il balayr v onlarn kkn

taliyaya, Alban dana aparb xarr. Pompey Troqann srlrind skiflr v onlarn

Asiyadak hkmranl, parfiyallar, madallar, kadusilr v b. haqqnda xeyli maraql

mlumatlar var.

Mllifi Kvint Kursi Ruf olan "Byk Aleksandrn tarixi" bizim mvzu n

myyn maraq ksb edir. Bu mllif z srini e.. I srin sonu il e. I srinin ortalar

arasnda yazmdr. Bu sr kompilyasiya olsa da, bizim n mhm hmiyyti var.

Bel ki, burada srlri itmi mlliflrin mlumatlar qorunub saxlanmdr.

Pomponi Melann I srin ortalarnda yazlm "Yerin tsviri" adl hcmc kiik

(btv halda biz glib atm cmi kitab) srind bizim blgnin corafiyas, burada

mskunlam tayfalar haqqnda mxtlif, bir hisssi ox qiymtli mlumatlar var. Mela

hm qdim mlliflrin, hm d z masirlrinin srlrindn istifad etmidir. Bu da

ona Roma dbiyyatnda corafiya zr bir nv bitkin bir drslik yaratmaq imkan

vermidir. Mela Kaspi dnizi, kaspilr, skiflr, albanlar, amardlar, kadusilr v baqalar

haqqnda danr.

Byk Plininin (23/24-79-cu illr) "Tbii tarix"i bizim n mhm hmiyyt

malikdir. Demk olar ki, 350 yunan v 150-dk Roma mllifinin ksriyyti biz

glib atmam bir ox srindn istifad edilrk yazlm bu ensiklopedik xarakterli

srd Azrbaycann tbiti, halisi, burada mskunlam tayfalarn miti haqqnda

bir sra ox qiymtli mlumatlar var.

Albaniyann paytaxt Qblnin adnn n ilkin xatrlanmas Plininin hesabna

biz glib atmdr (Plinid: Kabalaka). O, bu ada, ox gman ki, e.. II-I srlrd

yaam romal mllif Varronun srlrind rast glmidir.

Plininin qaynaqlarndan danarkn qeyd etmk lazmdr ki, bir ox hallarda o z

bu qaynaqlarn adlarn kir v bununla da onun bu v ya digr mlumatnn xarakteri

v dolunluq drcsini myynldirmk sahsind tdqiqatnn iini

ynglldirir. Plininin istifad olunan qaynaqlara myyn qeyri-tnqidi yanamasn

v "Tbii tarix"in mtninin pis qorunub saxlanmasn da gstrmk lazmdr.

Albaniya v Atropatena, habel onlarla hmsrhd blglrd ba vermi bzi

siyasi hadislr yunan dilind yazb-yaradan yhudi mllifi osif Flavinin iki srind -

10

"Yhudi mharibsi haqqnda" v "Yhudi asari-tiqlri" srlrind z ksini

tapmdr. Txminn 37-ci ild doulmu v txminn 95-ci ild vfat etmi Flavi

mhur kahin nslin mnsub olmu, 63-c ildn Romada yaamdr. Flavinin sri

orijinal deyildir, onun mlumatlarnn oxu Bibliya v yunan mlliflrindn

gtrlmdr.

Roma dvr tarixilrinin hamsndan ox tannan v mhuru yunanca yazan

Plutarx (46-127-ci illr) olmudur. O, ox syaht etmi, mhsuldar yaz olmudur.

Mhur "Mqayisli trcmeyi-hallar" sri Plutarxa hrt gtirmidir. Aleksandrn,

Sullann, Lukullun, Antoninin v b. trcmeyi-hallar xsusn qiymtlidir.

Plutarxn "sida v Osiris haqqnda" sri d bizim n mhm hmiyyt

malikdir. Mllif bu srind e.. IV srd yaam, Makedoniyal Aleksandrn

tapr il zrdtiliyin mqdds kitablarn yrnn Feopompun ardnca gedrk

maqlarn tlimi v i.a. haqqnda maraql mlumatlar verir.

risind "Annallar" ("Salnamlr") v "Tarixlr" kimi xsusil seiln oxlu

srin mllifi, mhur romal tarixi Korneli Tasit (txminn 55-117-ci illr) d biz

bir sra qiymtli mlumat atdrmdr. Onun srlrinin Romann Qafqaz lklri, o

cmldn Albaniya, habel Parfiya il mnasibtlrindn bhs ediln shiflri

mstsna drcd mhm qaynaqdr.

Eramzn II srind (95-175-ci illr) yaam, Vifiniyann Nikomediya

hrind doulmu, parlaq thsil alm Flavi Arriann yunanca yazlm "Anabazis"

("Aleksandrn yr") srind albanlar v Atropatena tarixi barsind nadir

mlumatlar qorunub saxlanlmdr. Yeddi kitabdan ibart olan "Anabazis"d xeyli

miqdarda mxtlif nvl qaynaqlardan, o cmldn rsmi sndlrdn (Makedoniyal

Aleksandrn silahda Nearxn mlumatlarndan, "Saray jurnal"ndan v s.) istifad

edilmidir.

"Anabazis" saslanaraq albanlarn e.. IV srin son otuzilliyind tarix

shnsin xdqlarn myynldirmk v onlar haqqnda mlumat hmni

dvlti v Makedoniyal Aleksandr arasnda mharib il laqlndirmk mmkn

olur. Arrianda Atropatena tarixi zr d bir sra maraql mlumatlar var.

Albanlar haqqnda maraql mlumatlara II sr mllifi Appiann "Mitridatn

mhariblri" adl mhur srind d rast glmk mmkndr.

II sr mllifi Klavdi Ptolemeyin "Corafiya drsliyi"nd Azrbaycann

corafiyas haqqnda xeyli material var. Ptolemey bir ox vilaytlrin, dalarn,

aylarn, keidlrin, hr, iri yaay msknlrinin v xalqlarn adlarn kir. Lakin

onun xritsind xeyli miqdarda thrif v uyunsuzluqlar vardr.

Dion Kassi Kokkeiann (txminn 150-235-ci illr) "Roma tarixi"nd

Atropatena v Albaniya haqqnda mlumatlar var. Yunan dilind yazlm bu srin

sksn kitabndan btv kild ancaq iyirmi bei (XXXVI-LX kitablar) v myyn

miqdarda fraqmentlr qorunub saxlanlmdr. Dion Kassinin albanlar v

11

atropatenallarn Roma mdaxilsin qar mbarizsini iqlandran mlumatlar

bizim n xsusil maraqldr.

II-V srlr mlliflri Eli Qordian, Flor, Dionisi Perieget, Yuli Solin, Elian,

Ammian Marsellin, Eli Spartian, Orozi, Bizansl Stefan v b. srlrind Atropatena

v Albaniya haqqnda bir sra mhm mlumatlar var.

Antik qaynaqlarn mstsna hmiyytin baxmayaraq, onlara ehtiyatla

yanamaq lazmdr, nki antik mlliflrin mlumatlar tez-tez tsadfi, ox vaxt is

ziddiyytli xarakter dam v he d hmi dqiqliyi il frqlnmmidir.

Qdim Suriya, ermni v grc qaynaqlarnn da myyn hmiyyti vardr.

Sovet hakimiyytinin qurulmasndan vvl Azrbaycann qdim tarixi

msllri il tk-tk hvskarlar mul olmudular. Rus elmind bu tarix maraq

ancaq imali Azrbaycann Rusiya trfindn ial edilmsindn sonra meydana

xr.

XIX srin birinci yars Azrbaycan tarixnaslnn n parlaq simas v

slind ilk Azrbaycan tarixisi, "Glstani-rm"in mllifi, antik, rq, Qrbi

Avropa v rus qaynaqlar v dbiyyat sasnda n qdim dvrlrdn srin

vvllrindk Azrbaycan tarixinin xlassini vermy chd gstrmi A.Bakxanov

olmudur.

Qafqaz Albaniyasna hsr olunmu ilk mqallrdn biri Derpt Universitetinin

professoru F.Kruzenin 1835-ci ild "Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnal"nda ap

olunmudur. Mllif yrniln diyarn kemiini drk etmk n arxeoloji

tdqiqatlarn hmiyytini qeyd edrk, lknin znginliklrini canl boyalarla

iqlandrr, onun Rusiya n iqtisadi hmiyytindn v s. danr.

"Ensiklopediya leksikonu"nun (1835-ci il) birinci cildind "Qdim Asiya

Albaniyas" adl qsa qeyd ap olunmudur.

Qdim Qafqaz Albaniyasna hsr ediln z dvr n ilk ciddi tdqiqat rus

alimi A.Yanovskinin 1846-c ild "Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnal"nda drc edilmi

"Qdim Qafqaz Albaniyas haqqnda" sri olmudur. Burada antik v ilk orta srlr

mlliflrinin Albaniya haqqnda mlumatlar toplanlm v thlil edilmi, lknin

qdim toponimlrinin mllif n masir olan corafi adlarla tutudurulmasna v s.

chd gstrilmidir. A.Yanovskid xeyli maraql fikirlr var, lakin onun mdda v

nticlri he d hmi danqsz qbul edil bilmz.

Akademik B.A.Dornun 1875-ci ild drc edilmi "Kaspi. Qdim ruslarn

Tbristana yrlri haqqnda" adl sanball srin daxil edilmi "Qdim Albaniya

Ptolemey gr" mqalsi polemik ruhda yazlmdr.

.openin "Qafqazn qdim tarixlrin dair yeni qeydlr" kitabndak (SPb,

1866) "Aqvaniya, Albaniya v oa" blmsi buradak baxlarn sthiliyi zndn

zifdir. Mllif z mlahizlrind mvzuya sil elmi yanamadan uzaqdr.

12

XIX srin son otuzilliyindn balayaraq imali Azrbaycan razisind ilk

epizodik arxeoloji qazntlar aparlmaa balanmdr. Onlar E.A.Ressler trfindn

balanm, sonralar J. de Morqan, Q.O.Rozendor, V.A.Skinder v b. trfindn davam

etdirilmidir.

Azrbaycann, o cmldn Qafqaz Albaniyasnn qdim tarixinin

yrnilmsin Qrbi Avropa alimlri K..Noyman, A.Herrman, V.Tomaek,

Y.Markvart, Q.Hbman, T.Nldeke v b. myyn thf vermilr.

Xsusi olaraq Manna tarixin hsr edilmi ilk tdqiqat K.Belkin 1884-c ild

apdan xm mqalsi olmudur. Qdim ran tarixin hsr olunmu mumi

srlrd, yaylann etnik tarixinin bu v ya digr aspektini, qdim dillrini, burada

mvcud olmu dinlri nzrdn keirn xsusi tdqiqatlarda Cnubi Azrbaycann

tarixi corafiyas, etnik v dil mnzrsi, mumiyytl, qdim tarixi problemlrinin

aydnladrlmas n az i grlmmidi. Bunlar F.pigel, H.Ravlinson, F.Yusti,

H.Vinkler, Y.Praek, E.Meyer, Q.Hzinq, M.trek, Y.Markvart, F.Tro-Danjen v b.-

nn srlridir.

Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin qurulmasndan sonra qdim tarix zr

elmi tdqiqatlar aparlmaa baland. 1920-ci ild Azrbaycan Dvlt Muzeyi

yaradld. Respublika hkumtinin vsatti nticsind Tbilisi, Moskva v Leninqrad

muzeylrind saxlanlan Azrbaycan tarixin aid qiymtli eksponatlar 1924-c ild bu

muzey verildi.

1923-c ild Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyyti yaradld. El hmin

ild onun tarix-etnoqrafiya blmsi zvlrinin tbbs il sonralar (1927-ci ild)

"Azrbaycan asari-tiqlri, incsnt v tbit abidlrinin mhafizsi komitsi"

(Azkomstaris) adlandrlm Arxeologiya Komitsi tkil olunur.

Qsa mddt rzind Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyyti respublikann

arxeoloji-etnoqrafik tdqiqi, onun qdim tarixinin yrnilmsi zr geni v

mqsdynl faliyyt balayaraq, slind iri elmi mrkz evriln Azrbaycan

Dvlt Muzeyinin "Materiallar"nda, Azkomstarisin "Xbrlr"ind, Azrbaycan

Tdqiq v Ttbb Cmiyytinin "Xbrlr"i v "srlr"ind ilk ciddi tdqiqatlar, o

cmldn diyarn qdim tarixi zr d xeyli materiallar drc olundu.

yirminci illrd respublikada artq mntzm arxeoloji qazntlar aparlrd.

Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsinin formalamas v inkiaf rus elminin

nmayndlri - Azrbaycann, ilk qdim dvr tarixilrinin mllimlri il sx

mkdalq raitind gedirdi. Akademiklr N.Y.Marr, V.V.Bartold v ..Meaninovun,

habel T.S.Passek, B.A.Latnin, A.A.Miller, B.V.Miller, A.A.essen, Y.A.Paxomov,

V.M.Ssoyev v b.-nn xidmtlrini xsusil qeyd etmk lazmdr. El bu illrd elm

milli kadrlar - R.smaylov, D.M.rifov, A.K.lkbrov, ..zimbyov,

.M.Cfrzad, S.M.Qazyev v b. glir.

13

Azrbaycan tarixi sahsind tdqiqat ii lap vvldn znn frqli

xsusiyytlrin malik idi. Uzaq kemi v ilkin orta srlrin yerli yazl qaynaqlarnn

demk olar ki, olmamas zndn bu balanc dvrnd Azrbaycann qdim tarixi

sahsind btn axtarlar srf arxeoloji istiqamt dayrd. Artq ilk byk arxeoloji

ekspedisiyalar Dalq Qaraba v Naxvan zonalarnda, Gnc zolanda, Mil dznd,

Lnkranda, Yaloylutpd, Nuxa qzas, Qbl v b. rayonlarda xeyli gzlnilmz v

maraql yalar akara xarm, elm qarsnda hl tam hll olunmam bir sra yeni,

mhm problemlr qoymudu.

O dvrd mixi yazlar v digr qaynaqlardak, habel antik mlliflrin

srlrindki mlumatlara lazmi diqqt yetirilmirdi. Hr halda bu qaynaqlar, xsusn

d rq qaynaqlar, mhz, Azrbaycan tarixinin yrnilmsi baxmndan hllik

xsusi tdqiqat obyektin evrilmmidi. Bu baxmdan Y..Meaninov v

I.A.Paxomovun srlri myyn istisnalq tkil edir.

Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsinin bu mrhlsini btvlkd

sciyylndirrkn mlum olur ki, alimlr demk olar ki, bo yerd i balamal

olurdular. Lakin mhz bu illrd sonralar elmd Azrbaycann qdim tarixi kimi blmni

frqlndirmy imkan vern tdqiqatlar v elmi istiqamtlrin bnvrsi qoyulmudur.

Bu, Azrbaycann qdim tarixi shiflrinin canlandrlmasna imkan yaradan faktlarn

sistemldirilmsinin, yeni faktlarn ld olunmas v "oxunmas"nn (sasn arxeoloji

qazntlarn kmyi il) intensiv bir dvr idi. Respublikann qdim tarixin ilk df

btn qdim tarixin geni fonunda, qonu v uzaq lklrin tarixi il az v ya ox sx

laqli kild baxlmaa balanr. Bellikl, 20-ci illr alimlr nslinin myi

saysind brpa ediln qdim Azrbaycan tarixi tdricn n Asiyann Qdim rq lklri

tarixi almin daxil olmaa balayr.

Azrbaycan arxeologiyasnn banilrindn biri ..Meaninov 20-30-cu illrd

diyarn arxeologiyas v qdim tarixi zr bir sra tdqiqatlar, habel iin nzri

vziflrin v perspektivlrin, metodoloji shvlrin v nailiyytlrin hsr olunmu

mqallr nr etdirmidir. Alim arxeoloji axtarlarda etnoqrafik materialdan istifad

edilmsin xsusi mqal hsr etmidir. Milli kadrlarn hazrlanmas iind d

..Meaninovun xidmtlri bykdr.

20-ci illrd Azrbaycanda mumildirici srlr - Azrbaycan tarixi zr

mumi kurslar nr edilmidir. Bu "kurslar" v "oerklr"d qdim tarix d nzr

arpacaq drcd yer ayrlrd. Bunlar Y.A.Paxomovun "Azrbaycan tarixinin qsa

kursu", R.smaylovun "Azrbaycan tarixi", V.M.Ssoyevin "Azrbaycan (imali)

tarixinin qsa oerki" v "Azrbaycan (imali) tarixinin ilkin oerki" srlrindn

ibartdir. T.S.Passekin v B.A.Latninin qlminin mhsulu olan, arxeoloji materiallarla

zngin "imali Azrbaycann tarix qdrki dvr oerki"ni d bu srlr seriyasna aid

etmk mmkndr.

14

1929-cu ilin sonunda Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyytinin bazasnda

Azrbaycan MK yannda Azrbaycan Dvlt Elmi-Tdqiqat institutu (ADET) yaradld.

V.V.Bartold, N.Y.Marr, ..Meaninov, M.N.Pokrovski, A.N.Samoylovi, A.O.Makovelski,

A.R.Zifeld, A.Saar v b. grkmli rus alimlrinin myi ADET-nin Tarix bsinin iin

msbt tsir gstrmidir. .S.Qubaydulin, V.Xuluflu, B.obanzad, .Haqverdiyev,

M.Quliyev, Q.Cbiyev, M.ahbazov v C.Nayevin faliyyti d smrli olmudur.

20-ci illrin sonu v 30-cu illrd hm rus (N.Y.Marr, S.V.Yukov,

A.Y.Krmski, N..Anserov v b.), hm d Zaqafqaziya respublikalarndan olan alimlr

(A.Q.anidze v b.) Azrbaycann tarixi, etnoqrafiyas, arxeologiyas v

antropologiyasnn yrnilmsi sahsind byk i aparrdlar.

Bu illrd N..Anserovun Azrbaycan halisinin antropoloji chtdn

yrnilmsin hsr olunmu mqallri, akademik A.Y.Krmskinin Qafqaz

Albaniyasnn tarixin dair srlri nr edilir. S.V.Yukov Qdim Albaniyann

srhdlri mslsinin tdqiqi il mul olur. Akademik A.Q.anidze Qafqaz

albanlarnn yeni kf edilmi lifbas barsind ox qiymtli - sil epoxal sr nr

etdirir. Albaniyann qdim tarixi problemlrinin drk olunmas n Y..Krupnovun

Qayaknddki son tunc dvr qbir abidsin hsr olunmu mqalsi d mhm

hmiyyt malik idi.

SSR EA Zaqafqaziya filialnn nzdind yaradlm SSR EA Azrbaycan

filialnn trkibind 1936-c ild Tarix, Etnoqrafiya v Arxeologiya nstitutu tkil

olundu. nstitut elmi axtarlar Azrbaycan xalqnn tarixi, onun maddi

mdniyytinin problemlri zrind cmldirdi. Y.A.Paxomovun trtib etdiyi,

trkibin Azrbaycan tarixi zr mixi yazl, antik v Bizans qaynaqlar daxil ediln

"Azrbaycan tarixi zr mnblrin icmal" ox mhm ilrdndir.

Bu illrd xaricd X.S.Nberq, E.Hersfeld, A.T.Olmsted, C.Kemeron v b.-nn

mzmunlu srlri apdan xmdr. Bu alimlr hmin srlrind diyarmzn qdim

tarixinin ayr-ayr msllrin toxunurdular. Almaniyada nr olunan mhur

"Arshaeologische Mitteilungen aus Iran" seriyasndan oxlu maraql mlumatlar

akara xarmaq mmkndr.

1941-ci ild Vtn mharibsi rfsind elmi-ktlvi "Azrbaycan tarixi (qsa

oerk)" nr edilmidi.

Byk Vtn mharibsindn sonra diyarn qdim tarixi msllrin maraq

daha da artm, tdqiqat ii xeyli genilnmidi. Lakin mharibdn sonrak ilk illr

rzind bu istiqamtd sas yeri hl d arxeoloji axtarlar tuturdu.

Cnubi Azrbaycan razisind yaxn vaxtlaradk arxeoloji qazntlar, demk

olar ki, aparlmrd. J. de Morqann ran Talna ekspedisiyasndan sonra Cnubi

Azrbaycann cnub vilaytlrind arxeoloji kfiyyat ilrini 1936-c ild A.S.Steyn

aparmd. 1940-c ild E.F.midt qdim msknlrin aerofotosunun kiliini

15

aparm, el hmin ild ran Arxeologiya darsi xrda qazntlar aparmaa chd

gstrmidi.

Diyarn qdim tarixinin yrnilmsi n Aur (Assuriya) kitablrinin 1926-

1927-ci illrd amerikal D.D.Lakenbill trfindn toplu nri v Urartu kitablrinin

1956-1957-ci illrd Avstriya alimi F.Kniq trfindn hazrlanm nri mhm

hmiyyt malikdir. Urartu kitablrinin tam klliyyat, onlarn rus dilin trcmsi

v izahatlar Q.A.Melikivili trfindn nr etdirilmidir ["Urartu mixi kitablri",

M., 1960].

1955-ci ildn "mumdnya tarixi"nin cildlri apdan xmaa balad. SSR

Elmlr Akademiyas trfindn nr ediln bu sanball sr "marksist tarix

dbiyyatnda briyytin n qdim zamanlardan masir dvrmzdk kediyi yolu

iqlandran mumi sr" [I c, s. 5] kimi nzrd tutulmudu.

1955-1956-c illrd apdan xm I v II cildlr ibtidai icma cmiyyti v

qdim dnya tarixin hsr edilmidir.

Tssf ki, konkret materiallarn atmamas zndn Azrbaycann n qdim

tarixi I cildd znn sil drin elmi ksini tapmamdr. Eneolit dvr v Tunc sri

ox sthi verilmidir. Bu nrd Manna tarixi zn layiq yer tapa bilmmidi,

II cildd Qafqaz Albaniyasnn da bxti gtirmmidir. Onun tarixinin

xsiscsin iqlandrlmas zaman bir sra shv mddalar da irli srlmdr;

msln, iddia olunur ki, antik dvr Albaniyasnda tsrrfatn stn formas kri

maldarlq idi. E.. I srin ortalarna yaxn Albaniyann masir Kaxetiyann bir

hisssini tutmas barsindki iddia da dzgn deyil. Bu razi alban tayfalarnn

yayld zona olmudur. Albaniyada mbd "knyazl"ndan da tin danmaq olar.

1946-1953-cu illrd S.M.Qazyevin rhbrliyi altnda Mingevir SES-in

tikintisi rayonunda aparlan, z miqyasna gr ox byk, oxillik arxeoloji

qazntlar bizim n olduqca hmiyytlidir. Ekspedisiya ilk tunc dvrndn tutmu

orta srlrdk olan dvr aid zngin material akar etmidir. Bu materiallarn

irisind son tunc v ilk dmir dvrnn oxlu abidsi, skif qbirlri, iki yzdn

artq katakomba, oxlu kp qbirlri vardr. Habel alban kitablrinin fraqmentleri,

xeyli paleoantropoloji material v s. var. Bu materiallarn bir hisssi Albaniyann n

Asiya lklri il laqlri barsind danmaa imkan verir.

40-c illrin sonlarndan Qobustan qayast rsmlrinin yrnilmsin

balanlm, burada imperator Domisian dvrnn latn kitabsi d akar edilmidir.

Qobustann ilk tdqiqats .M.Cfrzad olmudur. Onun iini C.Rstmov v

F.Muradova davam etdirirlr.

1949-cu ild B.B.Piotrovskinin mhm hmiyyt malik olan "Zaqafqaziya

arxeologiyas" sri nr olunmudur. Bu srd Cnubi Qafqazn ibtidai icma dvr

abidlrinin rhi verilmi, geni mumildirmlr aparlmdr.

16

Respublikada arxeoloji tdqiqatlarn genilndirilmsi il laqdar 50-ci illrin

vvllrind grkmli rus alimlri A.A.essen, S.N.Zamyatnin, V.V.Bunak v b.

Bakya dvt olunurlar. Onlar yerli kadrlar srasndan mtxssislr hazrlanmas

iinin tkilind smrli faliyyt gstrdilr. Respublikann arxeoloji chtdn

yrnilmsi iind SSR EA Arxeologiya nstitutu v Azrbaycan EA Tarix

nstitutunun 1953-c ild A.A.essenin rhbrliyi altnda tkil edilmi birg

ekspedisiyas mhm hmiyyt malik olmudur.

ngilis alimi T.Berton Braunun 1948-ci ild Gytpd (Urmiya glndn

qrbd) apard qazntlar ox qiymtli material verdi. Akara xarlm

tbqlrdn n qdimlri, grnr, e.. IV minilliy aiddir. Bu tbqlrd gil evlrin

qalqlar, oxlu alt v keramika, myyn qdr silah v i.a. taplmdr. E.. III

minilliy aid olan "K" tbqsind oxlu keramika olmu, mis mmulatlar geni

yaylmdr. Kutilr mnsub olmas bh dourmayan Gytp mdniyyti ran

yaylasnn digr mdniyytlrindn frqlnir v Zaqafqaziyann eneolit v ilk tunc

dvr abidlrin yaxndr.

40-c illrin sonunda Mannann razisind akara xarlan, elmd "Saqqz" v

ya "Zivy" dfinsi kimi mhur olan, rhin R.Qirman, A.Qodar, R.Barnet,

B.B.Piotrovski, S..Rudenko, V.Q.Lukonin v b. srlri hsr edilmi zngin xzin

xsusi maraq dourur. E.. IX-VII srlr aid olunan bu dfin, grnr, "qarq

dvr" - bir trfdn Mannann khn dmnlrinin mdaxilsinin gclndiyi, digr

trfdn is buraya kri qruplarn soxulmaa balad dvr ks etdirir. Bzi

mlliflrin fikrinc, dfinnin materiallar mhur skif "vhi" slubunun, dst-

xttinin mhz Manna razisind meydana xdn, sonradan n Asiya v Cnubi

Rusiyaya yayldn gman etmy imkan verir.

50-ci illrin vvllrind S.M.Zamyatninin rhbrliyi altnda respublika

razisind da dvrnn yrnilmsin balanm, bu i M. M.Hseynov trfindn

mvffqiyytl davam etdirilmidir. Aveydadak maarann, qaya snacann

tdqiqi ilk inandrc paleolit materiallarn - Mustye dvr v son paleolit aid olan

mlumatlar akara xard. Dasalahl v Talar maaralarnda da paleolit

materiallar akar edildi. M.M.Hseynov trfindn kf edilmi paleolit abidlri

irisind yrnilmsin 1960-c ild balanm Azx maaras xsusi yer tutur.

Maaralarla yana, bir sra mntqlrd aqtipli drg yerlri tapld.

Tdqiqatlar nticsind mhm paleolit abidlri - Kiik Qafqazn, demk olar

ki, btn rq datyi rayonunda, Kr vadisind yaylm maara drglri

myynldirildi.

Son otuz ild akara xarlm paleolit materiallarnn yrnilmsi bel bir

iddiaya imkan verir ki, Azrbaycan razisind hl n az 1,5 mln il, blk ondan da

vvl insan yaamdr. Bu materiallar bir sra digr mlumatlarla birlikd bel gman

17

etmy sas verir ki, Azrbaycan, ola bilsin ki, briyytin n qdim, ilk vtninin

hdudlar daxilind olmudur.

Bir sra smrli materiallar seriyas il zngin olan Talar kompleksi

arxeoloqlarmza yerli Mustye mdniyyti (Orta Paleolit) inkiafnn lokal

xsusiyytlrini akara xarmaq v uzun bir dvr rzind bu mdniyytin tkaml

mrhllrini izlmk imkan vermidir. Bu kompleks ilk df olaraq Qafqazn n

Asiya vilaytlri il qdim mdni laqlrini myynldirmk n etibarl faktik

material vermidir. Qeyd edk ki, Orta Paleolit dvr .Cfrov trfindn

mvffqiyytl tdqiq edilir.

Azrbaycan razisind st Paleolit xeyli zif yrnilmidir. Bu dvr aid olan

materiallar Damcl v Talar maarasnda, habel Qazax rayonundak aqtipli

Yataqyeri drgsind taplmdr.

Azrbaycan arxeoloqlar mezolit v neolit dvrnn bzi abidlrini Qazax

rayonunda, Qobustan zonasnda, Gnc yaxnlnda (ancaq neolit) akara xarmaa

nail olmular. Mezolit ve neolit br tarixinin mhm mrhllridir. Bu

mrhllrin abidlrinin tdqiqi Azrbaycanda v btvlkd Zaqafqaziyada istehsal

xarakterli tsrrfatn - kinilik v maldarln balanc mnbyini sil mnada

yrnmy imkan verckdir.

Bizim arxeoloqlarmz trfindn eneolit dvrnn qdim kini-maldar

tayfalarna aid olan bir sra abidlri akara xarlmdr. Bu iin ilkin mrhlsi

O.A.Hbibullayevin ad il baldr. Naxvan hri yaxnlndak I Kltp

mskninin aa tbqsindki qaznt Qafqaz arxeologiyasnda yeni shif am,

Zaqafqaziya eneoliti v ilkin kinilik mdniyytinin yrnilmsinin sasn

qoymudur.

Kltp qazntlar, habel Azrbaycann digr rayonlarnda, Grcstan,

Ermnistan v Dastanda akara xarlan bir sra n qdim oturaq kiniliy aid

abidlr e.. VI-III minilliklrd Zaqafqaziyada mdni-tarixi proses barsind bizim

tsvvrlrimizi xeyli dyiir. Bu qazntlar nticsind kemi SSR-nin cnubunda

Orta Asiya v imali Qara dniz sahili mrkzlri il yana, daha bir qdim ilkin

kinilik mdniyyti mrkzini - Qafqaz mrkzini myynldirmk mmkn

oldu.

Hazrda Azrbaycan Respublikas razisind yzdn ox ilkin kinilik

abidlri akara xarlmdr. Onlar Kr hvzsi, Mil-Qaraba dz, Muan v Araz

zonasnda qeyd alnm v xeyli drcd yrnilmidir. Onlarn tdqiqind balca

rol .H.Nrimanova mxsusdur. Cnubi Azrbaycanda da ox maraql ilkin kinilik

komplekslri qrupu mlumdur.

Naxvan MR v Kiik Qafqazn cnub-rq tklrind -Qarakpktp,

Gntp, Leylatpsi, Ovulartpsi v b. yerlrdki qazntlar tuncdan istifadnin

balancnda Azrbaycan razisindki qdim tayfalarn mdni-tarixi inkiafnn

18

dzgn mnzrsini tsvvr etmy, rqi Zaqafqaziya sakinlrinin imali Qafqaz

tayfalar il, Zaqafqaziya v Qdim rqin hmsrhd lklri il laqlrini akara

xarmaa imkan yaradan ox zngin materiallar vermidir.

zrliktpd, Qarakpktpd, Qobustanda, ki rayonunun kurqanlarnda

v b. yerlrd akara xarlm orta tunc dvr materiallar maraqldr. Azrbaycann

orta tunc dvrn V.H.liyev tdqiq edir.

Son tunc v ilkin dmir dvrlri mdniyytini sciyylndirn materiallar da

oxdur.

Skif v hmni dvrlrinin v b. materiallarn yrnilmsi n d az i

grlmmidir.

50-ci illrdn balayaraq antik Azrbaycann arxeoloji chtdn yrnilmsi

sahsind intensiv i aparlr. Bu zaman qdim hr yerlri v qbir abidlrinin

tdqiqin xsusi diqqt yetirilir. Qazax, Xnsl (amax yaxnlnda), antik Qafqaz

Albaniyasnn ba hri olan Qbl (Qbl rayonunda) zonalarnda v i.a. yerlrd

qazntlar aparlm v ld ediln materiallar yrnilmidir. Arxeoloji ekspedisiyalar

trfindn xsusi v xlas xarakterli srlrd nr olunmu xeyli material

toplanlmdr. Bu sahd .liyev, S.M.Qazyev, .T.smizad, Q.M.Aslanov,

.A.Babayev, C.A.Xlilov, F.A.Osmanov, F.Z.Qdirov v b. byk xidmti var.

Lakin ld olunmu materialn xeyli hisssi hl d tarixi rhini gzlyir.

Qbl qazntlar, habel digr qdim hr yerlrind aparlan kfiyyat ilri

nticsind antik Albaniyadak urbanizasiya prosesinin mumi cizgilri

myynlmy balayr. Myyn edilmidir ki, bzi msknlr mhz ilkin

hellinizm dvrnd Alban dvltinin meydana xmas zaman hrlr evrilmidir.

Bu hrlr lknin siyasi-iqtisadi v mdni mrkzlri olmular.

50-ci illrdn etibarn respublikada Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsi

sahsind elmi tdqiqatlarn problematikas xeyli genilnir. Mixi yazl abidlrin,

Avestann, antik mlliflrin v digr yazl qaynaqlarn tdqiqin maraq artr.

Azrbaycann qdim tarixinin tdqiqindki uurlara gr biz akademik V.V.Struvey

borcluyuq. Azrbaycan tarix elmind el ilk addmlarndan respublikann aparc elm

v mdniyyt xadimlri trfindn mdafi olunan bu yeni istiqamtin meydana

xmasnn z ilk nvbd Azrbaycan razisind sinfi cmiyytlr v dvltlrin

meydana xmas v inkiaf il, Azrbaycan xalqnn etnogenezi, etnik tarixi v

qdim mdniyytinin msllri il bal olan kkl, mumi v xsusi problemlrini

aydnladrmaq mqsdi dayrd. Azrbaycan razisind v onunla hmhdud

rayonlarda ilk dvlt qurumlar olmu Madann (Midiya), bir qdr sonra is

Albaniya v Manna tarixinin tdqiqin balanld.

Sovet elmind Azrbaycan xalqnn tarixi il sx surtd bal olan mstqil

mvzu kimi Mada (Midiya) tarixi il ilk df .H.liyev mul olmudur. O, 1951-ci

ild "Mada tarixinin qsa oerki"ni Azrbaycan dilind nr etdirmidir. Burada

19

Mada cmiyyti tarixinin ilkin konsepsiyasnn verilmsin, Mada dvltinin

yarand dvrdki tarixi raitin gstrilmsin chd edilmidir. Mllif ictimai

mnasibtlr xsusi diqqt yetirir, slal tarixini brpa etmy chd gstrir,

madallarn Aur (Assuriya) dvlti il mbarizsin byk yer verir, madallarn

mdniyyt tarixi msllrini nzrdn keirir. 1956-c ild "Azrbaycann qdim

tarixi zr oerklr" nr edilmidir ki, burada .liyev madallarn tarixqdrki v

tarixi msllrin, onlarn etnogenezin, ran yaylasnn qrb vilaytlrinin n qdim

sakinlrinin dillrin, Manna tarixin xsusi diqqt yetirir.

50-ci illrin tarix elmind Mada problematikas il yana, "Avesta"nn

yrnilmsin d myyn diqqt yetirilirdi.

50-ci illrin balanc v ortalarnda Azrbaycann qdim tarixi sahsind

aparlan tdqiqat ilrin mumi qiymt verrkn qeyd etmmk olmaz ki, bu i

myyn drcd birtrfli aparlrd; burada Mada tarixi problemlrin maraq aq-

akar hr eyi stlyir ki, bu da Manna, Atropatena v Albaniya tarixi il bal olan

mvzular arxa plana kmidi. Tdqiqatlar Azrbaycanda mskunlam qdim

tayfalarn sosial-iqtisadi problemlrini slind klgd qoyaraq, sasn siyasi tarixl

mul olurdular. Gstriln dvrn srlrind Azrbaycann qdim sakinlrinin

etnik tarixinin ayr-ayr msllri hrtrfli iqlandrlmamdr. Eyni zamanda 50-ci

illrin balanc v ortalar tdqiqat ilrinin yksk grginliyi, axtarlara byk

hvsl lamtdardr. Bu, bizim tarix elmimizin daha da inkiaf etdiyi dvrdr. Bir

ox tarixi v arxeoloqlarmzn syi saysind Azrbaycann qdim tarixi Qdim

rq lklri tarixi rivsin daxil edilir.

Xarici lk alimlrinin tdqiqatlar da hmiyytlidir. Arazdan o yandak

razilrd aparlan qazntlar rngarng v qiymtli materiallar verdi. Burada ran,

AB, ngiltr, AFR, Yaponiya, Belika v baqa lklrin institutlar, arxeoloji

missiyalar tdqiqatlar aparr v z qazntlarnn materiallarn mntzm olaraq ap

etdirirlr.

Yanqtp, Pidlitp, Dingtp, Dlmtp, Dylmn, Marlik, Kaluraz,

Hsnlitp v b. obyektlrd aparlm qazntlar byk hmiyyt ksb edir. Bu

qazntlarn materiallar C.Barney, M. Van Lun, Y.V.Klays, O.Muskarella,

R.Girman, L.Vanden Berge, S.Fukay, S.Masuda, T.Sono v b. trfindn drc

edilmidir.

Mdni laylar e.. IV minillikdn islamaqdrki dvr hat edn Hsnlidki

qazntlar byk maraq dourur. Burada qazntlar 1956-ci ildn R.Daysonun

rhbrliyi altnda Pensilvaniya Universiteti v ran Arxeologiya darsinin birg

ekspedisiyas trfindn aparlmaa balanmdr.

Hsnlinin arxeoloji material Cnubi Azrbaycann qdim tarixinin

yrnilmsi n ox byk hmiyyt malikdir. Bu qazntlar biz tp sakinlrinin

tsrrfat hyatnn mxtlif sahlri, sntkarlq istehsal, hrsalma, incsnti v

20

s. haqqnda mhakim yrtmk imkan verir. Hsnlid zrind mifoloji tsvirlr

olan, barsind ox yazlm mhur cam da taplmdr.

Marlik v Kalurazdak qazntlar, habel Amladak tsadfi tapntlar maraql

materiallar vermidir.

Marlikdki qdim qbiristanlq 1961-1962-ci illrd E.O.Negahbann

rhbrliyi altnda Tehran Universiteti v ran Arxeologiya Xidmtinin ekspedisiyas

trfindn qazlmdr. E.O.Negahban ancaq ilkin hesabat v bir ne mqal drc

etdirmidir. Materialn mhdudluuna, habel mhm metodik qsurlara v s.

baxmayaraq, Marlik haqqnda indi mumi tsvvr ld etmk mmkndr. Gman

edirlr ki, bu, "Marlik ahl"nn ah qbiristanldr. Nekropolun sciyyvi

xsusiyyti ox zngin dfn avadanl v basdrlm atlardan ibartdir. Qbiristan

e.. II minilliyin sonu - I minilliyin vvllrin aid edilir. Luristan, Trkmnistann

cnub-qrb vilaytlri v Tal, habel rqi v Mrkzi Zaqafqaziyada Marlik

materialna oxar materiallar vardr.

60-c illrin vvllrind Cnubi Azrbaycan razisind geni kfiyyat ilri

aparlmaa baland. K.ippmann v V.Klays bu kfiyyat ilrinin daimi itiraklar

olmular.

li Hakiminin rhbrliyi altnda ran Arxeologiya Cmiyyti trfindn 1967-

ci ildn balayaraq Kalurazda akara xarlm e.. II minilliyin sonu - I minilliyin

vvllrin aid olan abidlr antik mlliflr gr, Sfidrud ay vadisind

mskunlam mardlarla baldr. Marlikd olduu kimi, burada da basdrlm at

skeletlri taplmdr.

Yapon arxeoloqlarnn Deylmndki qazntlar maraql material vermidir. O

cmldn imali Qafqaz v Mingevir zonasnn alan katakombalar il

laqlndiriln bir sra maddi mdniyyt abidlri olan katakomba qbirlri akara

xarlmdr. Yeri glmikn, alanlarn Atropatenaya yazl qaynaqlarda xatrlanan

basqnlar zamanna gr N.Eqami v b. trfindn drc olunmu Deylmn

katakomba qbirlri il sinxrondur.

Yazl qaynaqlarda nisbtn yax ks olunmu Cnubi Azrbaycan

vilaytlrin Urartu mdaxilsi son illrd arxeoloji chtdn d qdim qalalar v

digr obyektlrin qazntlar il tsdiq olunmudur. Lakin el hmin qazntlardan

mlum olur ki, urartulularn Urmiyayan v qonu rayonlara soxulmas mvqqti

olmudur. Bu materiallarn xeyli hisssi "Arshaeologische Mitteilungen aus Iran"n

mxtlif cildlrind nr olunmudur.

Cnubi Azrbaycann qrb rayonlarnn qdim maddi mdniyyt abidlrinin

geni xlassi V.Klays trfindn verilmidir.

V.B.Henninq, J.Dmezil, H.V.Beyli, .Gerevi, M.Mayrhofer, R.mit,

M.Boys, A.Videnqren, A.Kammenhuber, J.Den-Giyemin, R.Fray, V..Abayev,

M.M.Dyakonov, .M.Dyakonov, M.A.Dandamayev, V.Q.Lukonin, E.A.Qrantovski,

21

.H.liyev v b. son iyirmi-otuz ild nr olunmu tdqiqatlar bizim mvzunun ayr-

ayr aspektlri n mstsna hmiyyt malikdir.

Grkmli rus irannas M.M.Dyakonovun qlmin mxsus olan "Qdim ran

tarixinin oerki"nd bizi maraqlandran sjetlr zr qiymtli mlumatlar

splnmidir.

1970-ci ild E.A.Qrantovskinin bizim mvzu il birbaa laqsi olan "n

Asiyann ran tayfalarnn ilkin tarixi" adl monoqrafiyas apdan xmdr.

E.A.Qrantovskinin tdqiqat biz Vtnimizin qdim tarixinin bir sra sasl

msllrin yeni nzrlrl baxmaq imkan verir. Mllifin imal-Qrbi ran

vilaytlrind irandilli tayfalarn vvllrd dnldyndn daha qabaq meydana

xdn iddia etmy imkan vern saslandrlm fikri ox byk hmiyyt

malikdir.

Moskva Universiteti nriyyat trfindn 1977-ci ild buraxlm "ran tarixi"

qabaqk srlrdn frqlnir. Kitabda son arxeoloji qazntlarn verdiyi mlumatlardan

istifad olunmaqla, blgnin ilkin qdim tarixinin ycam, mzmunca zngin oerki

verilmidir. Bizi maraqlandran bir ox msllrin, o cmldn Manna ahlnn

tarixinin, kri maldarln meydana xmas v yaylann da rayonlarna kri

tayfalarn yaylmasnn, blgd irandilli tayfalarn mskunlamasnn v i.a. nzrdn

keirildiyi II fsild khn problemlr yeni kild baxlmasna imkan vern xeyli

maraql v mhm fikirlr irli srlmdr. Bu, xsusn irandilli tayfalarn mnyi,

onlarn ran yaylas razisind, o cmldn Urmiyayan rayonda mskunlamas,

Cnub vilaytlri v onlarla hmsrhd razilrd kri maldarln v kriliyin

yaylmas msllrin aiddir.

V.Q.Lukoninin "Qdim ran incsnti" kitabnda Manna, ilkin ran v skif

incsntinin mrkkb problemlrinin nzrdn keirilmsin xeyli yer ayrlmdr.

Mllif bir sra digr msllr d toxunur.

M.A.Dandamayev v V.Q.Lukoninin 1980-ci ild apdan xm "Qdim ran

mdniyyti v iqtisadiyyat" sri mstsna drcd qiymtlidir. Mlliflr z

qarlarna n yeni arxeoloji materiallar v yazl qaynaqlarn mlumatlar sasnda

e.. II minilliyin sonundan bizim e.. IV srindk olan dvrd blgnin mdniyyt

v iqtisadiyyat problemlrini thlil etmk mqsdini qoymular. Xeyli miqdarda yeni

arxeoloji materialdan istifad olunduu, bir ox msllrin yeni kild qoyulduu

"n Asiyann ran tayfalarnn ilkin tarixi v mdniyyti" adl I fsil bizim n

xsusn maraqldr.

Bir ne il vvl Moskvada cildlik "Qdim dnya tarixi" [1982] nr

olunmudur. Mlliflrin "Giri"d yazdqlar kimi, bu sr "btn qdim dnyann

bizim masir biliklrimiz uyun olan tarixinin yaradlmas tcrbsidir".

22

Tssf ki, bu ox maraql, qiymtli v yeni fikirlrl dolu olan, n grkmli

alimlr trfindn yaradlm sasl tdqiqat srind Manna ahlnn tarixi n yer

taplmamdr. Hrnd ki, Urartuya kifayt olduundan da artq yer verilmidir.

"Xsusi olaraq Albaniya ahlna ayrlm yarm shif tssf dourur.

Azrbaycann n qdim tarixi problemlrin az-ox yer verilmi sanball

srlr srasnda Kembricd buraxlm "ran tarixi"nin adn kmk lazmdr. Bizi

maraqlandran material II v III cildlrd yerldirilmidir, lakin bu material, tbii ki,

ran tarixi baxmndan verilmidir.

Son zamanlar bir sra alimlr irandilli miqrantlarn Zaqros zonasnda, o cmldn

Cnubi Azrbaycan razisind mskunlamasnn arxeoloji chtdn saslandrlmasna

byk diqqt yetirir. Alimlrin ksriyyti gstriln razid saxs nnlrinin

dyimsini, boyal keramikann monoxrom, balca olaraq, boz saxs il vz olunmasn

buraya irandilli hali qruplarnn glmsi il balayr. Bu nqteyi-nzrin daha geni

saslandrlmas z tdqiqatlarnn sasna Hsnli, Gytp, Tpgiyan, Xurvin, Sialk v

s. keramika materiallarn qoymu T.Kayler Yann srlrind verilmidir. Lakin Yann

bir sra mddalar, msln, onun monoxrom (birrngli) keramikann meydana xd

zamandan etibarn btn blgnin mdni birliyi (bu da, mllifin fikrinc, bu yeni

mdniyytin mumi mny malik olduunu gstrir) iddias il razlamaq tindir.

Hminin Yann bel bir mddas il d razlamaq tindir ki, imal-rqi ran, o

cmldn III Hissar tipli abidlr birrngli boz keramikann yarand yerdir v s.

R.Girman, L.Vanden Berqe v b. srlri d irandilli tayfalarn ran yaylasnn

imal-qrb v digr vilaytlrind mskunlamasnn arxeoloji chtdn

saslandrlmas problemin hsr olunmudur. Gstriln aspektd M.N.Poqrebovann

tdqiqatlarnda ciddi addmlar atlmdr.

E.A.Qrantovski z srlrind, xsusn d "n Asiyann ran tayfalarnn ilkin

tarixi" adl tdqiqatnda mxtlif nvl oxlu qaynaqlara istinad etmkl, irandilli

tayfalarn n Asiya razisin, o cmldn Cnubi Azrbaycan razisin soxulmas il

bal olan msllrin tdqiqi sahsind hmiyytli i grmdr.

randa qdim tarix, arxeologiya v dililik zr xeyli sr nr edilmidir. Onlarn

mlliflri bizi maraqlandran msllr dairsinin bu v ya digr chtlrin toxunurlar.

Xsusi olaraq qdim Azrbaycann tarixin, dillrin hsr olunmu monoqrafiyalar da

nr edilmidir.

Qdim Azrbaycan tarixi problemlrin bu v ya digr drcd toxunmu

nfuzlu ran tarixilri arasnda Seyid Hmz Ksrvinin, Hsn Pirniyann,

Mhmmd Muinin, brahim Purdavudun, Cmalddin Faqihin, Mhmmdcavad

Mkurun, fq Rzazadnin, Rza naytullann v b. adlarn kmk olar.

Bu mlliflrdn bzisinin srlrind xeyli maraql mlumatlar var. Onlarda

saslandrlm mhm mddalara, msln, Mada etnik elementlrinin Atropatena

tarixindki mhm rolu v s. haqqnda iddialara rast glmk olur. Lakin bzi srlr n

23

ibtidai tsvirilik v faktlara aludilik xasdr. dalt namin qeyd etmmk olmaz ki,

artq 50-60-c illrin srlri daha ox tdqiqat xarakteri dayr v tnqidi thlildn

uzaq deyildir.

ran mlliflrinin srlrinin byk bir hisssinin n mhm nqsan onlarn

paniranist xarakter damasdr. Bu srlrin mlliflrindn oxu n "Azrbaycan

tarixi" mfhumu yoxdur, btn mddalar bir dominant -"ran tarixi" nqteyi-nzrindn

verilir. Adlar kiln mlliflrin oxu n azrbaycanllar sonradan trk dilin kemi

farslardr (mhz farslardr!). Akar grnnin ksin olaraq iddia edilir ki, Azrbaycann

qdim halisinin dili fars dili v ya "fars dilinin xsusi lhcsi" olmudur v i.a. Bzi ran

mlliflri tez-tez birbaa Azrbaycan tarixi v mdniyytinin saxtaladrlmasna da l

atrlar.

50-ci illrin ikinci yars - 60-c illrd respublikada tdqiqat ii xeyli

genilndi. ox gman ki, yeni mrhlnin balanc .M.Dyakonovun "Midiya tarixi" il

qoyuldu. Btvlkd rqnaslq elmin v qismn d vtn tarixnaslna ox

qiymtli thf olan bu sanball sr btn mlum mixi yazl materialnn, Avesta v antik

qaynaq mlumatlarnn diqqtl yrnilmsin saslanr. Faktiki materialn znginliyi,

oxsayl haiylr, xeyli yeni, maraql mahid v nticlrl zngin olan bu sr

Azrbaycan tarixini yrnnlr n mhm hmiyyt ksb edir. .M.Dyakonov Mada

dvltiliyinin bitkin tarixini vermi, etnik xsusiyytlr toxunmu, Mada dvltinin

ideologiya v mdniyyt msllrini, Mada tarixinin bir ox digr problemlrini

nzrdn keirmidir. .M.Dyakonovun Azrbaycan elmi qarsnda xidmti bykdr.

1957-ci ild Azrbaycan EA Tarix nstitutunda Azrbaycann qdim tarixi

bsinin yaradlmas nticsind tdqiqat ilri bir sra konkret istiqamtlr (Mada,

Manna tarixi, albannaslq, Azrbaycann qdim sakinlrinin etnik trkibi v

etnogenezi problemlri, maddi mdniyyt, digr blglrin qdim tarixi v s.) ksb

etdi. 1959-cu ild .liyevin "Azrbaycan razisind ilk tayfa ittifaqlar haqqnda" sri

iq z grd. Bu srd e.. III-I minilliklrd Cnubi Azrbaycan razisind etnik

mnzr nzrdn keirilir.

Mingevir zonasnda aparlan geni miqyasl qazntlar albannaslqda

byk bir hadisy evrildi.

SSR EA mxbir zv K.V.Trever 1959-cu ild Qafqaz Albaniyasnn tarixi v

mdniyyti zr monoqrafiya ap etdirdi. ndiy qdr z hmiyytini itirmmi bu

sanball srd qdim v ilkin orta srlr Qafqaz Albaniyas tarixinin v

mdniyytinin, demk olar ki, btn chtlri z ksini tapm, qdim Qafqaz

Albaniyas zr btn yazl qaynaqlardan v xeyli miqdarda maddi mdniyyt

abidlrindn istifad olunmudur. 1962-ci ild Bakda nr edilmi "Qafqaz

Albaniyas tarixi msllri" toplusu da albannaslq problemlrin maran

lamtidir.

24

Albannaslq problemlrinin yrnilmsi il Z..Yampolski mul olurdu.

Hazrda K.H.liyev bu ii mvffqiyytl davam etdirir.

Z..Yampolski "Qdim Albaniya" monoqrafiyasnda mbd tsrrfatna,

hierodullara (mbd qullarna), habel Albaniya v Atropatenann siyasi tarixin,

etnogenez problemlrin v s. diqqt yetirmidir. K.H.liyev 1974-c ild "Qafqaz

Albaniyas" monoqrafiyasn ap etdirmidir. Burada antik dvr Albaniyasnn

srhdlri, halisi, tsrrfat, ticarti, mbd torpaqlar v dini haqqnda msllr z

ksini tapmdr. K.H.liyev habel albannasln ayr-ayr problemlrin, etnik

tarixi msllrin hsr olunmu mqallr ap etmidir.

cildli "Azrbaycan tarixi"nin I cildinin nri 50-ci illrin sonunda

Azrbaycann qdim tarixi zr tdqiqat iind mhm nailiyyt idi. Burada

Azrbaycann qdim v orta srlr tarixinin mumildirilmi v bitkin rhi

verilmidir. Birinci cildin nri Azrbaycan tarixinin bzi prinsipial v mbahis

douran msllrinin hllin sanball thf verdi. Ayr-ayr fsillrd ibtidai icma

quruluu dvrnn, Mannann, Mada dvlti, Atropatena v Albaniyann sosial-

iqtisadi, siyasi v mdni tarixinin sistemldirilmi rhi verilir. Burada hminin

Azrbaycan xalqnn etnik tarixi msllri d nzrdn keirilmidir. Mvcud cildd,

dnya rqnaslnn nailiyytlrin uyun olaraq, Atropatena xalqnn

yaranmasndan danlr, trkdilli tayfalarn Azrbaycanda qrarlamas v orta srlr

dvrnd burada trk dilinin qlbsin diqqt yetirilir; eyni zamanda gstrilir ki,

dillrin dyimsi he d yerli halinin sxdrlb aradan xarlmas demk deyildir.

Mada tarixi sahsind tdqiqatlar davam etdirilir. 1960-c ild . liyevin

fundamental "Mada tarixi" monoqrafiyas iq z grd. Mllif burada znn

oxillik tdqiqatlarna yekun vurmu, vvlki nticlrin dzlilr vermi v

lavlr etmi, vvllr irli srdy ayr-ayr mddalar geni kild

saslandrmdr.

60-c illrin ortalarndan etibarn mstqil mvzu kimi Manna ahlnn tarixi

il S.M.Qaqay mul olmaa balamdr; mtbuatda onun Manna hrlri v

qalalar haqqnda mqallri drc olunmu, "Manna ahlnn tarixindn"

monoqrafiyas v s. srlri apdan xmdr.

Tarixnaslq problemlri zr A.H.Fazilinin bir ne sri nr olunmudur.

50-60-c illrd bizim elmimizd Azrbaycann n qdim halisinin - kutilrin,

lullubilrin, hurrilrin v b. tayfalarn etnogenezi il bal problemlr canl maraq

gstrilmi, madallarn etnik mnyi, Albaniyann etnik mnzrsi tdqiq

olunmudur. 1964-c ild respublika EA Tarix nstitutunda faliyyt balam

"Azrbaycan xalqnn formalamas v mnyi zr seminar" bu msllrin hllind

mhm rol oynad. Seminarn ilri srasndan .M.Dyakonovun 1966-c ild oxuduu

"E.. III-I minilliklrd rqi Qafqaz v Zaqafqaziya halisinin qdim rql laqlri

problemin dair bzi linqvistik mlumatlar" adl mruzsini qeyd etmk lazmdr.

25

Xalqn etnogenezi, onun mnyi masir tarix elmind hqiqtn d mrkkb,

tin hll ediln problemlrdndir.

Lakin qeyd etmliyik ki, bir sra qeyri-myynliklr, tinliklr

baxmayaraq, Azrbaycan xalqnn etnogenezi konsepsiyas myyn drcd,

mumi kild tarix elmimizd ilnmi v znn inikasn sanball "Azrbaycan

tarixi"nin I cildind [Bak, 1958], "Sovet Tarix Ensiklopediyas"nda [I, M., 1961],

"Byk Sovet ensiklopediyas"nda [nc nr, I, M., 1969], "Qafqaz xalqlar" [II,

M., 1961], "Dnya xalqlar" [M., 1968], on iki cildlik "mumdnya tarixi" [M.,

1955-1979] kitablarnda v bir sra digr srlrd tapmdr.

Bu konsepsiyaya gr, Azrbaycan xalqnn tkklnd Manna, Atropatena

v Qafqaz Albaniyasnda mskunlam mxtlif, o cmldn Qafqaz v ran dillrind

danan qdim dvr v orta srlrin tayfa v xalqlar - mannallar, kaspilr, Atropatena

madallar, albanlar, azrilr v bir sra digrlri sas rol oynamlar.

srlr boyu Azrbaycana glmi mxtlif dilli tayfa v xalqlar (skiflr, saklar,

alanlar, hunlar, sabirlr, xzrlr, ouzlar v b.) da Azrbaycan xalqnn etnogenezind

byk rol oynamlar. Azrbaycan xalqnn, dilinin formalamas etnogezin son

mrhllrind - orta srlrd ba vermidir.

60-80-ci illrd Azrbaycann n qdim v qdim tarixi sahsind tdqiqat

ilrin mumi sciyy verrkn qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd bizim elmimiz

yeni qvvlr axn il, arxeologiya v Qdim rq filologiyas sahsind yax mktb

kemi gnc alimlr hesabna znginlir. Bu, irliy mhm addm atmaa,

tdqiqatlarn mvzusunu xeyli genilndirmy v drinldirmy, yeni v az tdqiq

olunmu problemlrin hllin balamaa imkan vermidir.

Arxeoloqlar paleolitin, mezolitin, xsusn d eneolitin, tunc v dmir dvrlrinin,

antik dvrn yrnilmsi zr geni miqyasl i aparrlar. Respublikann, demk olar ki,

btn razisi qazntlarla hat olunur. Arxeoloji tapntlar sbut edir ki, antik dvrd

Albaniya hmsrhd Zaqafqaziya lklri il txminn eyni sosial-iqtisadi v mdni

inkiaf sviyysind olmudur. Qonu vilaytlrd olduu kimi, o dvrn Albaniyasnda

da kifayt qdr inkiaf etmi oturaq kini-maldar tsrrfat mvcud olmu,

sntkarlq yksk sviyyy atm, inkiaf etmi hyata, ticart malik hrlr

meydana xmdr v i.a. Btn bunlar alban tayfalarnn geriliyi barsind xsusi v

mumi dbiyyatda kk salm fikri aydn kild tkzib edir.

Tarixilr z tdqiqatlarnda yazl qaynaqlarn - mixi yazlarn, Avesta v antik

mlliflrin mlumatlarnn thlilin v onlarn arxeoloji axtarlarndan ld edilmi

mlumatlar il mqayissin byk diqqt verirlr. Azrbaycan razisind ilk byk

dvlt birlmsi kimi qiymtlndiriln Manna ahlna mhm yer verilir.

Bizim albannaslmz da myyn uurlar ld etmidir. Albaniya tarixi v

mdniyyti problemlri hm yazl qaynaqlarn, hm d arxeoloji mlumatlarn sasnda

yrnilirdi.

26

Mada tarixinin sosial-iqtisadi, siyasi, mdni v etnik problemlri Madann

Azrbaycan tarixind rolu v hmiyyti trafl surtd nzrdn keirilir. 1989-cu

ild .liyevin "Atropatena tarixinin oerki" ap olunur.

Arxeoloqlarmz v qdim tarixilrimizin vvlki illrd qazandqlar uurlar

btn nzrd tutulmu istiqamtlr zr tdqiqatlarn daha da genilndirilmsi n

mhkm bnvr rolunu oynad. Alimlrimiz Manna, Atropatena v Albaniya tarixinin

aktual msllri, antik arxeologiya, etnik problemlr v s. zr tdqiqatlarnn nticlrini

nr etdirirlr. Bu tdqiqatlarn bzilrind khn baxlar yenidn nzrdn keirilir,

bzilrind blg sakinlrinin etnik, iqtisadi, siyasi v mdni hyatnn kkl msliri

zr yeni mddalar irli srlr, Azrbaycan razisindki ayr-ayr arxeoloji

mdniyytlrin etnik atribusiyas verilir.

1995-ci ild .liyevin redaktsil nr olunmu "Azrbaycan tarixi" (rus dilind)

kitabnda xalqmzn qdim tarixin ox geni yer verilmidir.

Qdim dnya tarixi elminin inkiaf bizim qarmza yeni vziflr v yeni

problemlr qoyur. Azrbaycann qdim halisinin etnik tarixi mslsinin drindn

tdqiqi, arxeologiya v qdim Azrbaycan sakinlrinin mdniyyti zr

mumildirici srlrin yaradlmas tkidl tlb olunur. Respublikann imal-rq v

cnub-rq rayonlar arxeoloji chtdn xsusi olaraq yrnilmlidir. Uzaq kemilrd

bu blgnin z sakinlrinin v Cnubi rus llri tayfalarnn n Asiya almi il

laqlri bu razilr vasitsi il hyata keirilmidir.

Azrbaycan alimlri, bhsiz ki, bu v baqa msllrin tdqiqi iin llrindn

gln thfni vercklr.

Tqdim ediln id Azrbaycan tarixinin n Qdim zamanlardan balayan v e.

III srinin birinci rb il baa atan byk bir dvr iqlandrlr. Qeyd etmk zruridir ki,

yeni tarixi tdqiqatlar saysind Azrbaycan tarixinin xronoloji rivsi kskin

surtd genilnmidir. gr yarm sr bundan vvl diyarn tarixi slind ancaq 3-4

minillik rzind xlas oluna bilrdis, bu razid paleolitin mvcudluu lap 50-ci

illrin balancnadk problematik olaraq qalrdsa, indi mhm arxeoloji kflr, ilk

nvbd is, elmimizd yeni shif olan Azx maaras kimi nadir abidnin tdqiq

olunmas saysind biz haql olaraq tariximizi n uzaq dvrdn balayrq.

ndi bizim tariximizin ya txminn bir milyon yarm ildir. Son 17 yzillik

istisna edilmkl, demk olar ki, btn bu dvr bu kitabda iqlandrlr. Bu vaxt

rzind qdim Azrbaycan razisind kortbii qvvlrl mbarizd maddi v

mnvi mdniyyt yaratmaa balam ilk insanlar meydana xm, ibtidai icma

quruluu tkkl tapm, yz min illr boyu mvcud olmu v sonralar squt etmi

ilk dvlt qurumlar meydana xm, inkiaf edrk mhv olmudur.

Sonuncu tdqiqatlarn inda Azrbaycan insanlarn n qdim yaylma

rayonlarndan biri kimi tannr. Zaqafqaziyann briyytin ilk, ulu vtni hdudlar

daxilind olmas bhsizdir. Artq o dvrd Azrbaycan razisi oxsayl faliyyt

27

izlri qoyub getmi uzaq cdadlarmz trfindn tdricn mnimsnilirdi. nkiaf

mrhllri txminn 1,5 milyon il bundan vvl balanm Quruay ayda

mdniyytinin meydana glmsi bunu sbut edn dlillrdn biridir.

Arxeoloqlarmzn axtarlar, Azrbaycan razisind akara xarlm

mxtlif maddi abidlrin mqayisli kild yrnilmsi, paleobioloqlarn,

paleobotaniklrin, paleomaqnitilrin tdqiqatlar, odun meydana xmas, ilk da

konstruksiyalar v bir ox baqa fenomenlr Zaqafqaziyann ilkin paleolit dvr

sakinlrinin hyat, zka qabiliyyti haqqnda bizim tsvvrlrimizi hmiyytli

drcd dyimidir. O zaman insan z varl urunda tbitin amansz qvvlri il

grgin mbariz aparrd. O, bu ox ar, uzun mbariz prosesind fasilsiz v inadl

yaradc myi il dnyan dyiirdi. Tbii ki, insan z d tkmillirdi.

Azrbaycan tarixinin n qdim dvrlrinin yrnilmsind alimlrimizin

byk mvffqiyytlrin baxmayaraq, hl d xeyli aydn olmayan, mbahisli

msllr qalr. Nzri xarakterli problemlr mvcuddur. Btn bunlar predmetin

znn mumi mrkkbliyi il yana, elmi-idraki, hm d ideya-nzri

dnyagr hmiyytli olan ibtidai icma tarixinin mumi tinliklri il izah

olunur.

Kitabn mlliflri konkret arxeoloji material sasnda Azrbaycan razisind

n qdim dvrn mnzrsini yaratmaa almlar.

B i r i n c i blm - "Da dvr. btidai icma quruluu" - Azrbaycan

razisind yaam insan kollektivlri tarixinin ilkin mrhllrin hsr olunmudur.

Bu, ayda mdniyyti adlanan mdniyytin v paleolitin sonrak mrhllrinin -

ilkin v Orta Ael, final Ael, Mustye mrhllrinin inkiaf zamandr. Bu dvrd

insan cmiyytinin tkkl ba verir, ovuluq v yclq inkiaf edir, masir tipli

insan - Homo Sapiens formalar. Cmiyytin trqqisin baxmayaraq, insan btn

paleolit dvr rzind istehlak olaraq qalr, yzminilliklr boyunca onun tsrrfat

mnimsm xarakteri dayrd.

Yalnz mezolit-neolit dvrnd istehsal edn tsrrfatn, yaranmas prosesi

balayr - kinilik v maldarlq meydana xr ki, bu da son mrhlsi ox vaxt

"neolit inqilab" adlanan mhtm bir evrili idi. Mezolit-neolit dvrnd

Azrbaycanda ba vermi dyiikliklr bir sra ox mhm hadislr n stimul olur.

Mntzm izafi mhsulun meydana xmas el yolun balanc oldu ki, hmin yol

bir ne minillikdn sonra blgd ibtidai icma quruluunun squtuna gtirib xartd.

Mezolit dvr kollektivlrin miqrasiyas (mdni yeniliklrin srtl mxtlif

zonalara yaylmas bununla baldr), habel, ehtimal ki, etnik qovumalar dvrdr.

Neolit dvr tsrrfatn yeni nvlrinin - kinilik v maldarln xeyli

mhkmlndiyi, arxaik keramikann, orada-burada is gil divarl komalarn meydana

xd dvrdr. E.. VIII-VI minilliklri hat edir.

28

Aq sma altnda znmxsus kil qalereyas olan Qobustan qayast

tsvirlri kompleksi mezolit, neolit v sonrak dvrlr incsntinin grkmli

abidsidir. Qobustan zonasnda aparlan qazntlar blgd mezolit-neolit dvrn

daha yax tsvvr etmy imkan verir.

E.. VI minilliyin ortalarna yaxn Azrbaycan v btn Zaqafqaziya

razisind tdricn n Asiya tipli oturaq kinilik mdniyyti formalar - insann

artq tbii misdn istifad edib ondan alt, silah v bzk hazrlad eneolit dvr

balanr.

Btn Azrbaycan razisin splnmi "yaay tplri" tipli onlarla eneolit

msknlri bizd qonu vilaytlrl sx surtd laqdar olan sakinlrin tsrrfat,

mdniyyti v myyn drcd ictimai mnasibtlri haqqnda kifayt qdr aydn

tsvvr yaradr.

Eneolit msknlrinin materiallar o dvrd Azrbaycan razisind yaam

halinin byk trqqiy nail olduuna dlalt edir. Eneolit dvr il cildin birinci

blmsi sona atr.

k i n c i blm- "Azrbaycan razisind tunc dvr. btidai icma quruluunun

dalmas" - txminn iki minillik bir dvr (e.. IV minilliyin ikinci yars - II

minilliyin sonu) hat edir.

Tunc dvrnn arxeoloji materiallar zngin v misilsiz mhtmliyi il

frqlnn, kinilik v maldarln, habel dulusuluq v metal emalnn coqun

inkiaf sasnda mhsuldar qvvlrin sviyysinin xeyli yksldiyin dlalt edn

qdim mdniyytlri biz atdrmdr. halinin xeyli artmas, ilk byk tayfa

ittifaqlarnn meydana xmas kskin surtd nzr arpr; hrbi toqqumalar daha

tez-tez ba verir, yaay msknlrinin, mhkm qalalarn say artr.

O dvrn iqtisadiyyatnda aparc rol kiniliy mxsus idi.

Tsrrfat hyatnn ykslii z nvbsind xammal ehtiyatlarnn daha

intensiv surtd istismarn stimulladrd. Da-mdn ii, metal emal, saxs istehsal,

toxuculuq v bir ox baqa sntkarlq sahlri coqun surtd inkiaf edir.

Tunc dvr z il birlikd oxlu mhm dyiikliklr gtirmidir. Bu dvrd

maldarln xeyli inkiaf etmsi v da-mdn srvtlrinin istismar hesabna ayr-

ayr xslrin v aillrin lind byk srvt toplanr ki, bu da sosial v mlak

tbqlmsinin drinlmsin gtirib xarr. Bu dvrd mharib maldarlq v

kinilikl yana, Azrbaycan tayfalarnn balca muliyytlrinin birin evrilir.

Tunc dvrndn etibarn Azrbaycan razisinin bir hisssi z halisi - kutilr,

lullubilr, hurrilr v b. il birlikd umer-Akkad yazl qaynaqlar orbitin dr.

Kifayt qdr oxlu arxeoloji materiallar orta v son tunc dvrnd

Azrbaycan razisind tbqlmnin kskin surtd drinldiyin, ibtidai icma

quruluunun tnzzl uradna v daldna dlalt edir.

Bu blmnin sonunda Azrbaycan halisinin etnik trkibi nzrdn keirilir.

29

n c blm - "Azrbaycan razisind ilk dvltlr" adlanr. Burada

mxtlif yazl qaynaqlardan istifad edilmidir. Bu dvr tarixinin yrnilmsind

mhm rol hm d arxeoloji materiallara mxsusdur.

Blmd ilkin siyasi birlmlrin taleyi nzrdn keirilir. Btv bir fsil bu

blgd ilk byk dvltin - Manna dvltinin tarixin, Mannann hrlrin v

hr mitin, mdniyytin hsr edilmidir. E.. VIII srin sonu - VII srin

vvllrind Manna bu dvrn n qdrtli dvltlrindn birin evrilir.

Yadelli qsbkarlara qar mbarizy blmd xeyli yer verilir.

Mannann madallar trfindn qsb edilmsi il laqdar msllr nzrdn

keirilir. Bu dvrdn etibarn bir sra srlr rzind Mada etnik elementi blgd

mhm rol oynam, yerli tayfalar tdricn qsbkarlarla qovumaa balam, bununla

da bu razid yeni etnik birliyin - atropatenallarn sas qoyulmudur.

Blm ran hmni dvltinin trkibin daxil olmu o dvr Azrbaycan

tarixinin iqlandrlmas il baa atr.

D r d n c blm - "Hellinizm dvrnd Azrbaycan razisind dvlt

qurumlar" adlanr.

Blmnin iki fsli Mada Atropatenasna, onun etnik, tsrrfat, siyasi, mdni

tarixin, habel dinin hsr edilmidir. Qeyd olunur ki, e.. IV srin son rbnn

balancnda kemi fars caniini Atropat, - z mnyin gr onun madal

olduunu gman etmy sas var - sasn Cnubi Azrbaycan, ran Krdstan v

qismn d masir Azrbaycan Respublikas razisind yerlmi yeni dvltin - Kiik

Madann mstqil hkmdarna evrilir. Sonralar bu ahlq tez-tez z banisinin ad il

Atropatena adlandrlrd.

"Azrbaycan" mfhumunun z d mhz Aropatena// Ata/urpatakanla

laqdardr. "Azrbaycan" ad z kk il bu dvr gedib xr v qdim

Ata/urpatakann qanunauyun dyimi formasdr.

Sonuncu fsil antik Qafqaz Albaniyasnn razi hdudlarnn v halisinin

nzrdn keirilmsin, onun tsrrfat hyatna, sosial mnasibtlrin, siyasi

tarixin v mdniyytin hsr olunub.

Alban dvltinin meydana xmasna, Albaniyadak hrlr, ticart, pul

dvriyysin, mdniyyt, albanlarn qonularna, Parfiya v Romaya qar

mbarizy xeyli yer verilmidir.

Bizi maraqlandran razi sakinlrinin inkiaf prosesi minilliklr boyu qonu,

bzn is uzaq razilrd yaayan halinin tarixi il sx laqdar getmidir.

Azrbaycann n qdim v qdim tarixi Zaqafqaziyann digr rayonlar, Qafqaz, Kiik

Asiya, Mesopotamiya, ran, Orta Asiya v Cnubi rus llri sakinlrinin tarixi il

qrlmaz surtd baldr. Ona gr d diyarmzn tarixini rh edrkn bu razilrd

mskunlam tayfa v xalqlarn da tarixin toxunmal olmuuq.

30

nstitutun byk bir qrup tarixi v arxeoloqlarnn vtnimizin n qdim tarixi

msllri zr kollektiv tdqiqatnn nticsi olan bu cild metodoloji chtdn elm

klassiklrinin srlrin, konkret-tarixi chtdn is arxeoloji v mxtlif dilli yazl

qaynaqlara saslanr.

Kitabn hazrlanmas Azrbaycann n qdim v qdim tarixi zr Azrbaycan

EA Tarix nstitutunda hyata keirilmi, tin v ox zhmt tlb edn tdqiqat

ilrinin aparlmasndan sonra mmkn olmudur.

31

FSL V PARAQRAFLAR AAIDAKI

MLLFLR TRFNDN YAZILMIDIR

Giri - qrar liyev

Azrbaycann tbii-corafi raiti - B..Budaqov

I BLM

DA DVR. BTDA CMA QURULUU

I FSL. PALEOLT DVR. BTDA OVULAR YIICILAR

Da dvrnd Azrbaycann tbii raiti - . V.Mmmdov

nsan cmiyytinin n qdim inkiaf mrhllri - M.M.Hseynov,

. Q. Cfrov

Azrbaycann paleolit dvr sakininin mnvi almi haqqnda

- qrar liyev

II FSL. MEZOLT V NEOLT DVR. AZRBAYCAN SAKNLR STEHSALEDC TSRRFATIN MEYDANA

IXMASI DVRND

Giri qeydlri - qrar liyev

Mezolit abidlri. mk altlri. Ox v yay. Ovuluq. Yclq.

Balqlq - C.N.Rstmov

Neolit dvrnn kini-maldar qbillri. mk altlri. Keramika

- C.N.Rstmov

ctimai qurulu - C.N.Rstmov

Mnvi mdniyyt - C.N.Rstmov

III FSL. AZRBAYCANDA ENEOLT DVRNN KN-MALDAR TAYFALARI

Abidlrin icmal - .H.Nrimanov

II BOLM

AZRBAYCAN RAZSND TUNC DVR.

32

BTDA-CMA QURULUUNUN DAILMASI

IV FSL. LK TUNC DVR. KR-ARAZ MDNYYT

- .H.Nrimanov

V FSL. ORTA TUNC DVR - qrar liyev, .H.Nrimanov

VI FSL. SON TUNC V ERKN DMR DVR. BTDA- CMA QURULUUNUN DAILMASI. ERKN SNFL

CMYYT RFSND AZRBAYCAN TAYFALARI

Tayfalar v tayfa qruplar - qrar liyev

Abidlrin icmal - .H.Nrimanov

Yaay yerlri v qalaalar - .H.Nrimanov

Tsrrfat .H.Nrimanov

Sntkarlq .H.Nrimanov

ctimai v mlki brabrsizliyin gclnmsi. btidai icma

quruluunun dalmas - .H.Nrimanov

Qbillraras mbadil. Xarici laqlr - .H.Nrimanov

Mnvi mdniyyt v ideologiya .H.Nrimanov

Aurlularn v elamllarn Zaqros vilaytlrin yrlri -

qrar livev

VII FSL. E.. II MNLLYN SONU - I MNLLYN BALANICINDA AZRBAYCAN RAZSND

HALNN TRKB

- qrar liyev

33

III BLM

AZRBAYCAN RAZSND LK DVLTLR

VIII FSL. AZRBAYCAN RAZSND LKN SYAS QURUMLAR. MANNA DVLT

Urmiya gl hvzsind ilk siyasi qurumlar - qrar liyev,

S.M.Qaqay

Manna arlnn meydana glmsi. Aurlulara v urartululara qar

mbariz - qrar liyev, S.M.Qaqay

Mannann tsrrfat hyat: kinilik, maldarlq, sntkarlq

- S.M.Qaqay Mannann hrlri v hr hyat - S.M.Qaqay

Mannann dvlt quruluu - S.M.Qaqay

Manna arlnn qvvtlnmsi v genilnmsi - qrar liyev,

S.M.Qaqay

Mnvi mdniyyt v dini etiqadlar - S.M.Qaqay

IX FSL. KMMER V SKF (KUDA) TAYFALARININ AZRBAYCAN V N ASYA RAZSN BASQINLARI. MDYA

(MADA) V SKF ARLIQLARININ YARANMASI

- qrar liyev

X FSL. CNUB AZRBAYCANIN MDYALILAR (MADALILAR) TRFNDN ALI. MANNA

ARLIININ SQUTU - qrar liyev

XI FSL. AZRBAYCAN TORPAQLARI FARS HMN (NAXAMANLR) DVLTNN TRKBND

- qrar liyev

34

IV BLM

HELLNZM DVRND AZRBAYCAN

RAZSND DVLT QURUMLARI

XII FSL. MADA-ATROPATENA (*Ata/urpatakan) DVLT

- qrar liyev

Madann satrap Atropat. Azrbaycan razisind mstqil Mada-

Atropatena - Kiik Mada dvltinin yaradlmas - qrar liyev

Atropatenann etnik mnzrsi. Mada-Atropatena etnosunun tkkl

tapmas - qrar liyev

Tsrrfat hyat - K.H.liyev

Atropatena hellinizm dvltlri sistemind - qrar liyev

Atropatena eramzn rfsind. Yadelli istilalara qar mbariz

qrar liyev

XIII FSL. ATROPATENANIN MADD MDNYYT V DN

- qrar liyev

XIV FSL. ANTK ALBANYANIN RAZS V HALS, TSRRFAT HYATI. CTMA MNASBTLR

V SYAS QURULU

Qdim Albaniyann razisi v halisi - qrar liyev

kinilik. Balq. zmlk - K.H.liyev

Maldarlq, balqlq. - K.H.liyev

Sntkarlq - K.H.liyev

Ticart. Ticart yollar - K.H.liyev

Pul tdavl - ..Babayev

hrlr v baqa msknlr - qrar liyev [Bu paraqrafda

F.L.Osmanovun tqdim etdiyi bir sra materiallardan istifad edilmidir]

Sosial mnasibtlr - K.H. liyev

Qoun v hrbi i - K.H.liyev

XV FSL. ANTK ALBANYANIN SYAS HYATI

Eramzdan vvl IV-II srlrd Albaniyann siyasi hyat. Albaniya

dvltinin meydana glmsi - qrar liyev

35

Albaniya eramzn hdudlarnda v ilk srlrind. Parfiya v

Romaya qar mbariz - K.H.liyev

Eramzn hdudunda v ilk srlrind imaldan Albaniyann v

bitiik vilaytlrin razisin krilrin girmsi qrar liyev

XVI FSL. ANTK ALBANYANIN MDNYYT

Albaniyann maddi mdniyyt abidlri - F.L.Osmanov

Antik Albaniyann incsnti - F.L.Osmanov

Din - K.H.liyev

XRONOLOGYA GSTRCS - S.M.Qaqay

DBYYAT - qrar liyev, R.S.Mlikov

36

AZRBAYCANIN TB-CORAF RAT

Azrbaycann tarixi razisi rqi Zaqafqaziya v rann imal-qrb hisssind

yerlir. Sahsi 221,6 min km2, halisinin say is 30 mln nfrdn artqdr.

Hazrda bu tarixi razinin bir hisssini tutan Azrbaycan Respublikasnn

sahsi 86,6 min km2, halisi 8,5 mln nfrdir (2006-c il), Cnubi Azrbaycann

razisi 135 min km2, halisi 25 mln nfr qdrdir.

Azrbaycan razisi dznlik v dalq relyef malik olub, mtlq ykskliyi

28 m-dn (Xzrsahili dznlik) 4821 m- (Savalan da) qdrdir.

Azrbaycan Respublikasnn ovalq v dznlik relyefi Gnc, Qazax,

Qaraba, Mil, Muan, irvan, Salyan, Lnkran, Samur-Dvi, Arazyan v

rurdan ibartdir.

Azrbaycan Respublikasnn razisi be corafi vilayt blnr: onlardan

drd (Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz, Naxvan MR, Lnkran) dalq, biri is (Kr-

Araz v ya Mrkzi Aran) ovalqdr.

Byk Qafqazn Azrbaycan hisssi hdudunda iki sas da silsilsi-Ba

Qafqaz (Bazardz da - 4466 m) v Yan silsil (ahda - 4243 m) uzanr. Dalq

irvan, Qobustan v Aberon yarmadas Cnub-rqi Qafqazda yerlir.

Ba Qafqaz da silsilsinin cnub yamac tyi boyunca Qanx-yriay

daaras kkliyi, ondan cnuba is geni Ceyranl v Acnohur ndal uzanr.

Ba Qafqaz silsilsi Bazardz dandan rq Azrbaycan razisi daxilind

imal-qrbdn (Tinovroso da) cnub-rq doru uzanmaqla 4000 metrdn 1026

metr qdr (Kmi da) alalr. Azrbaycan v Dastan xalqlar arasnda tarixn

gedi-gli, o cmldn d ticart laqlri Ba Qafqaz silsilsinin Tinovroso (2800

m), Maxalroso (2900 m), Malarasa (2865 m), Qudurda (2500 m), Dindida (2992

m), Attaqay (2657 m), Abulaq (3200 m), Qrbi Salavat (2832 m), Nohurlar (3250 m),

Qdm (2906 m), Fiy (3104 m) v bir ox baqa armlar vasitsil saxlanlmdr.

Kiik Qafqazn Azrbaycan hisssind ahda (Qara-arxac -2901 m, Hinalda -

3367 m), Murovda (Gamda - 3724 m), Qaraba (Byk Kirs - 2725 m) sra dalar v

Qaraba vulkanik yaylas (Byk ql - 3552 m, Dlida - 3616 m) relyefd stnlk

tkil edir.

Naxvan MR razisind Drlyz (Kkda - 3120 m) v Zngzur sra dalar

(Qapcq da - 3904 m) uzanr. Hr iki sra dalarn qovuanda Bink arm (2346

m) yerlir.

Lnkran oval cnub-qrbd Tal sra dalar il (Gmrgy - 2493 m)

srhdlnir. Bu dalarn n hisssi boyu Burovar silsilsi (914 m), mrkz hisssi boyu

is Petsr (2200 m) sra dalar uzanr.

Cnubi Azrbaycann relyefi bir ne da silsillrindn v daaras

kkliklrdn ibartdir.

37

Cnubi Azrbaycann imal hisssind sasn intruziv sxurlardan tkil olunmu

Qarada silsilsi ymvari kild qrbdn rq doru uzanr. Araz aynn sa

sahilindn balanan bu silsilnin mtlq ykskliyi 3000 metr qdr atr. Qarada

silsilsinin imal yamac 50 kilometr msafd 3000 metrdn 200 metr qdr, cnub

yamac is 25 kilometr msafd 3000 metrdn 1000 metr qdr enir. Onun imal

yamacna ksilmi drlrin drinliyi 1000 metrdn artqdr.

Kimki-Qaraca silsilsi Qaradan cnub, cnub-qrbin yaxn olmaqla 110

kilometr msafd uzanr. Onun Kimki zirvsi 3358 metr, n uca zirvsi is 3975

metr qdr ucalr. Silsilnin maksimal enliyi 30 kilometr qdrdir. Bu silsil cnub-

rqd Qaraca da (2875 m) vasitsil Savalan silsilsil birlir. Bu silsil qrbdn

rq doru 130 kilometr uzanmaqla 4821 metr qdr (Savalan da) ucalr. Cavan

(pleystosen) vulkan lavalarndan, vulkan kllrindn, tuflarndan yaranm Savalan

silsilsinin yamaclar Acay, Balqay, Qarasuay aylar vasitsil paralanmdr.

Bozqu silsilsi Acdr aynn yuxar v orta axnndan cnub-qrbdn imal-rq

doru 125 kilometr msafd uzanr. Onun mtlq ykskliyi 3299 metr, maksimal

enliyi is 20 kilometr atr. Bozqu silsilsi imaldan Acay, Balqay, cnub-

rqdn is Qzlzn aynn sol qollar vasitsil paralanmdr.

Acdr kkliyindn cnub-qrb vulkan mnli Shnd (Haramda)

dann (3710 m) konusu ucalr. trafdak daaras kklik v dznliklrdn 2500

metrdn artq ucalan Shnd da v Savalan da relyefd z vulkan konusu il ox

qabarq kild grnr. Zirvdn radial kild traf yamaclarn tklrin doru

istiqamtlnn kiik ay drlri daa xsusi grkm verir.

Miuda silsilsi Urmiya glnn imal-rq qurtaracanda yerlmkl 60

kilometr msafd uzanr. Onun maksimal ykskliyi 3132 metr (lmdar da), eni is 30

kilometrdir. Miudan yamaclarnda da ariddenudasiya proseslri gedir.

Cnubi Azrbaycann qrb qurtaracanda ranla Trkiy srhdi boyu 110

kilometr msafd uzanan Qotur silsilsinin rq yamac Sarsu, Qzlay, lnd, Qotur

aylar il kskin paralanmdr. Qotur silsilsinin n uca zirvlrindn Heravil (3676

m), Avrin (3623 m) v Moancq (3676 m) dalardr. Armlara Bzrgan, Qaratp v

baqalarn misal kmk olar.

Qotur silsilsindn cnuba, Urmiya glndn qrb Moancq-Musalan silsilsi

ayr-ayr da tirlrindn ibart olmaqla, onlarn mtlq ykskliyi 2000 metrl 3000

metr arasnda dyiir. Silsillrin n uca zirvsi 3601 metrdir. Mezozoyun km

sxurlarndan yaranan bu silsilnin rq yamaclar Urmiya gln doru istiqamtlnn bir

ox ay drlri vasitsil paralanmdr.

Da silsillri arasnda rdbil, Acdr, Srab v Mian adl iri daaras

kkliklr uzanr. Urmiya daaras kkliyi Xoy hri il Miandabad hri arasnda

230 km, Tbriz-Quu istiqamtind is (qrbdn rq) 125 km msafd uzanr.

kklikd pleystosenin kontinental v gl kntlri yaylmdr.

38

Acay (Acdr) kkliyi qrbdn rq doru (Tbriz-Khriz istiqamtind) 125

km msafd uzanr. Onun dibind ay terraslarndan ibart dznliklr, traf hisslrd

is gtirm konuslar vardr.

rdbil kkliyi Balqlay, Quruay v Qarasu aylarnn qovuduu yerd

vulkanogen, allvial-prolvial kntlrindn tkil olunmu dznlikdn ibartdir.

Onun sahsi 1000 kvadrat kilometr qdrdir.

Mian kkliyi Qzlzn aynn orta axnnda yerlmkl, qrbdn rq 25-

30 kilometr msafd uzanr.

Muan dznn bir hisssi Cnubi Azrbaycan razisin daxil olmaqla, qrb

doru 200 metr qdr ykslir.

Cnubi Azrbaycan relyefind tbitin yaratd vzsiz abidlrdn biri d

vulkan mnli Savalan dadr.

Azrbaycan razisind dalq relyef raitind geni yaylm srmlr,

uqunlar, sellr v vaxtar ba vern zlzllr yaay mntqlrini dadr,

tsrrfata ciddi ziyan vurur v insan tlfatna sbb olur.

Azrbaycan razisi mezo-kaynozoyun km, vulkanogen v intruziv

sxurlarndan yaranmdr. Azrbaycan razisi Alp qrqlq zonasna aid olub,

tektonik chtdn olduqca faldr. Bu, zn ilk nvbd gcl zlzllrd (9 bal)

bruz verir.

Azrbaycan razisi yeralt faydal qazntlarla zngindir. Bu torpaq n qdim

zamanlardan znn faydal qazntlar il, ilk nvbd, nefti v qaz il hrt

tapmdr. Dmir, maqnezium, titan (maqnetitli qumda), xrom, mis, polimetallar,

kobalt, mrgm, molibden, slandiya pat, da blluru, kvars, kkrd koledan,

kkrd, barit, alunit, andaluzit, bitum, da duz v s. kimi filiz v qeyri-filiz faydal

qazntlar bu torpan srvtidir. Tikinti n yararl, odadavaml, abraziv v digr

tbii srvtlr Azrbaycan razisind geni yaylb.

Azrbaycanda olan mineral bulaqlar z kimyvi trkibin gr on bir tip

blnr. Buraya hidrokarbonatl, hidrokarbonatl-xloridli, hidrokarbonatl-xloridli-

sulfatl, hidrokarbonatl-sulfatl, xloridli, sulfatl-xloridli v baqa kimyvi trkibli

mineral bulaqlar daxildir. Azrbaycann corafi yeri, onun dalq v dznlik

relyefinin atmosfer proseslril qarlql laq v tsiri nticsind bir ne iqlim

tiplri yaranmdr.

Azrbaycan Respublikasnn iqlimi Kr-Araz ovalnn mrkz v rq

hisslrind, Qobustanda, Aberon yarmadasnda v Samur-Dvi ovalnda yay

quraq ken mlayim-isti yarmshra v qurul (bozqr v ya step) iqlimin

malikdir. Eyni iqlim tipi Tal silsilsinin imal yamac boyu da mahid edilir.

Q quraq ken mlayim iqlim yarmshra v quru l iqlimi Kr-Araz

ovalnn Ada-Qarqarayn aa axn istiqamtindn qrb uzanan Qaraba

39

dznn bir qismini, Gnc-Qazax dzn, Boz da, Ceyranl v Acnohur

ndaln cnub-qrbdki ucqar hisssini hat edir.

Yuxarda adlar kiln hr iki iqlim daxilind qarl gnlrin say 20 gn

qdr olduundan v hmin mddtd qarn qalnl 10 santimetrdn artq

olmadndan bu razilr yksk mhsuldarla malik olan q otlaqlardr.

Bu razid iyulun orta aylq temperaturu 27C-dn yksk olduundan

pambqlq, balq, zmlk, taxllq geni yer tutur. Kiik Qafqazn datyi

v qismn orta dalq hisssind, elc d Acnohur ndalnda v Qanx-yriay

kkliyi daxilind q quraq ken mlayim isti iqlim mvcuddur. Kiik Qafqazn

v elc d cnub-rqi Qafqazn imal yamacnn orta dalq razisind q quraq

ken soyuq iqlim hkm srr. Byk Qafqazn cnub yamacnn alaq hisssi n

yants demk olar ki, brabr paylanm mlayim-isti, orta dalq razi n is

q rtubtli ken soyuq iqlim mvcuddur.

Tal dalarnda v Lnkran ovalnda sasn yay quraq ken mlayim-isti

iqlim vardr.

Azrbaycanda rtubtli subtropik bitkilr (ay, limon, portaal, feyxoa v s.)

bu iqlim tipinin hat etdiyi Lnkran oval v ona qovuan alaq dalq razinin

rq yamacnda geni yaylmdr. Tal dalarnn alaq dal il orta daln

qovuduu dar bir zolaqda yants demk olar ki, brabr paylanm mlayim-isti

iqlim yaranmdr.

Naxvan MR-in v Cnubi Azrbaycann daaras kkliklrind yay quraq

ken soyuq yarmshra v qurul iqlimi hakimdir. Kontinental iqlim malik olan bu

iqlim tipi daxilind illik mtlq minimum temperatur -32C, illik mtlq maksimum

temperatur is +43C olur. Hr iki razinin orta v yksk dalq hisssind yay

quraq ken soyuq iqlim tipi mvcuddur. Bu iqlim raitind istr Naxvan MR,

istrs d Cnubi Azrbaycan razisind me rty ox mhdud yaranm v sasn

yox drcsinddir. Da yamaclarnn medn mhrum olmas ariddenudasiya

proseslrinin gclnmsin, eroziyann intensiv getmsin, sellrin tez-tez ba

vermsin sbb olur. Bu iqlim tipin daxil olan razilrd yay otlaqlar az

mhsuldardr.

Azrbaycann mtlq ykskliyi 2600-2800 metrdn artq olan yksk dalq

razilri n soyuq v tundra tipli iqlim xasdr. Bel iqlimi olan razilrd qismn

daimi buzlaqlar v yayda rimyn qar talalar mahid edilir.

Azrbaycann n iri aylar Kr v Arazdr. mumiyytl, Azrbaycan aylar

da aylardr. Onlar sasn ilin soyuq yars oxsulu, isti yars is azsulu olur. Bu da

qismn quraq iqlim malik olan daaras kkliklrd, da tklrind, dznlik v

ovalqlarda suvarma kiniliyi n ciddi mane trdir. Buna gr d tarixn n

intensiv kinilik v balq ay drlri, ay yataqlar boyu v aylarn dalq

razilrdn dznliy qovuduu zolaqlarda yaranmd.

40

Atmosfer yantlarnn miqdarnn paylanma drcsindn v sth xan

yeralt sularn hcmindn asl olaraq Azrbaycanda axmn paylanmas mxtlifdir.

Azrbaycan Respublikasnn orta v yksk dalq hisslri axn zonasna (35

l/san/kv.km) aiddir. Cnubi Azrbaycann eyni ykskliyi olan dalarnn razisi is

orta axn zonasna (25-5 l/san./kv.km) daxildir. Alaq dalq, dznlik v dalararas

kkliklrd is zif axm (5-1 l/san./kv.km) bzn ondan da az stnlk tkil edir.

Atmosfer yantlar razi zr brabr paylanmamdr. gr Azrbaycan

Respublikasnn Astara rayonunda illik yantnn miqdar 1800 mm-dn artqdrsa1,

Qobustann cnub-rq hisssind illik yantlarn miqdar 150 mm-dir.

Mlayim iqlim quran orta illik yantlarnn miqdar 200 mm-dn az olan

razilrind tipik shra, 200-400 mm olan razilrind tipik yarmshra, 400-500 mm

olan razilrind is rtubtli da llri v alaq dalq arid melri inkiaf

etmidir. llik yantnn 600-1400 mm- atd razilrd me rty vardr.

Yksk dalq mnliklrind orta illik yantlarn miqdar 600 mm-dn 900 mm-

qdrdir.

lverili relyef raiti olan dalq razilrd yaan dr ya gcl sellrin

yaranmasna sbb olur. Azrbaycan razisind ilin isti yarsnda dn dolu, sn

isti-quru klklr (qara yel ve a yel), quraqlq tsrrfata byk ziyan vurur.

Azrbaycan Respublikasnn n iri aylar Kr, Araz, Samur, Trtr,

Naxvanay v baqalardr. Cnubi Azrbaycanda Qarasu, Haclar, Srdrirud,

Qazanay (Aay), Zrrinrud, Zulaay, Nazlay v baqa aylar vardr.

Azrbaycann aylar ilin soyuq aylarnda sasn ya v qrunt sular, ilin isti

vaxtlarnda is qrunt, ya v qar sular il qidalanr.

Urmiya glnn sahsi 5900 kvadrat kilometr, onun sutoplayc hvzsinin

mumi sahsi is 50 min kvadrat kilometrdir. Gln sviyysi 125 m mtlq

yksklikddir. Onun uzunluu 140 km, maksimal eni 40 kilometrdir. Gln drinliyi

imal hissd 6 m-, cnubda is 15 m- atr. Payz v yaz fsillrind yalarn

yamas il laqdar olaraq onun sviyysi qalxr, yayda is ksin, su sthindn

intensiv buxarlanmann getmsi saysind kskin enir.

Hvz yksk minerallamaya (220 0/00) malikdir. Lakin gld xrngbnzr

canllar vardr.

Yksk dalq razilrd da-mn torpaqlar inkiaf etmidir. Dalq tundra

iqlimi raitind (5000 m-dn yksklikd) da-mn torflu torpaqlar formalar.

Sra dalarn suayrc sahsi boyunca yay otlaqlar kimi istifad ediln da

mnliklri geni sahni tutur.

1 1959-cu ild Astara rayonunun Ggiran mntqsind yantnn miqdar 2767 mm- atmd.

41

Azrbaycann da melri altnda da-me torpaqlar, yksk qlvili torpaq

tiplri inkiaf etmidir. Lnkran dalarnn Xzr dnizin doru istiqamtlnmi

cnub-rq yamaclarnda da-sar, yuxa v podzollu torpaqlar geni sah tutur.

Cnubi Azrbaycann torpaq rty arid iqlim v kskin paralanm relyef

raitind formalamdr. Alaq dalq razilrd tipik v aq-sar, ksr hallarda

skeletli torpaqlar ml glmidir. Tipik boz torpaqlar yksk daaras kkliklrin

allvial-prolvial mnli kntlri zrind yaylmdr.

Cnubi Azrbaycanda qhvyi torpaqlar geni razini rtr. Maqmatik

vulkanlarn pskrmsi nticsind yaranan effuziv v intruziv sxurlar zrind

ml glmi torpaqlar mikroelementlrl zngin olduqlarndan onlarn mhsuldarl

yksk olur. Qaraba vulkanik yaylasn, Savalan v Shnd dalarnn yamaclarn

buna misal kmk olar.

qlim raitinin kontinentalvar v quraq kemsil laqdar Cnubi

Azrbaycandak da yamaclarnda seyrk kserofit kolluqlar v yarmkol friqonoid

bitkilri geni sah tutur. Daaras kkliklrd v maili dznliklrd quru l v

yarmshra bitkilri inkiaf etmidir. Qotur-Musalan da silsilsinin rq

yamaclarnda enliyarpaql melr, bozqr v friqonoid bitkilrindn ibart kolluqlar

yaylmdr. Xzr dnizinin sahili boyu nc dvrn dmiraac, abaldyarpaq

pald, dzelkva v bu kimi relikt bitkilrindn ibart subtropik melr inkiaf etmidir.

Yksk daln qayalq hisslrind bezoar keilri, muflonlar mskunlab.

Da-me quranda dalq dlsi, me dlsi, ay, vaaq, me piiyi, bzn bbir,

muflon (da qoyunu), cyr, l donuzu (qaban), tetra quu, gyrin, ular v b.

vardr. Yarmshra raitind qrmzquyruq sian, oxlu kirpi, nutriya, grz, turac,

kklik, kri qular v bir ox baqa heyvanlar yaayr.

Azrbaycann daimi v mvqqti qoruqlarnda nadir heyvan nvlri (ceyran,

bezoar kei