Download - Applied arts after 90s

Transcript
Page 1: Applied arts after 90s

जा�हि�रा�त कलेत�ले उपयो�जिजात्व ह्या� मू�ळ लेखा�स प�राक म्�णू�न �� हिनबं�ध!

नव्वदि� न�तरची� उपयो�जि�त

कला�! ला�खक: र��न

रघु�व�र ��शी�-ठा�णे�

�� हिनबं�ध उपयो�क्तत ची� उपयो�जिजात कले� त्यो�करा�त�ची दृश्यो/दृकस�वदन�/हिवची�रा प्रस�राणू �

व्यप�रा� जागा�त स(दयो) स�वदन�क्षमू कस ठे वत त्यो�ची� ले��नस� शो�ध घेण्यो�ची� प्रयोत्न.

ह्या�त�ले उद��राणू प्र�हितहिनधिधक आ�त. अभ्यो�स�न� दुसरा� उद��राणू घ्यो�हिवत त्यो�मू�ळ त्यो�ची�

हिवस्त�रा ��ईले.

Page 2: Applied arts after 90s

भि8हितचिचीत्र(क�प;ट): स�प�दक=यो आशोयो चिचीत्र� स�कल्पन

हिवचिलेयोमू मू?रा�स (१८३४-१८९६) ह्या��न� इं�ग्ले�ड मूधिधले खाडगा�व�त

प�रा�प�रिराक नक्ष�क�मू कराणू�रा क�रा�गा�रा ह्या��च्यो� कलेत�न प्रराणू� घेऊन

अधLहिगाक क्रां��त�च्यो� (यो��हित्रक=) ले�टले� थो�प�व�न धराण्यो�स�ठेO “आटQ)स

एं�ड क्रां�फ्ट” शोUलेVच्यो� द्वा�रा दृक कले� चीळवळ उ8�रालेV. हिनसगा�)त�ले

प�न,फु� ले,फुळ त्यो�नची आक�रा, वलेVची� लेयोद�रा व�ढ इंत्यो�दVच्यो�

नक्ष�क�मू�त�न त्यो�ची हिनरा�क्षणू�न नव आकZ हितबं�ध स�कल्प�न,

सजा)नशो�लेतची गा�णू स��8�ळत हिवकचिसत क ले. ह्या� नव्य� मू�ले8�त दृश्यो

घेटक��न� औध्यो�हिगाक क्रां��त�च्यो� यो��हित्रक=पणू�ले� हिवरा�धक अशो� 8�षा�

तयो�रा क लेV. कले� क� सरा�त�ले क�टक�रा क�रा�गा�रा� � मू�त्व�ची गा�णू

त्यो�त�न घेतले. इं.स १८३0 च्यो�क�ळ�त स�रु झा�लेले “आटQ)स एं�ड

क्रां�फ्ट” शोUलेV ची मू�त्व इं.स १९५0 पयोaत व्य�प�न रा�हि�ले. शो�8रा वषा;

त्यो�प�स�न हिनत्यो जा�वन�त�ले उपयो�जिजात्व�च्यो� गाराजात�न वस्त्र,घेरा�त�ले

फुर्निनcचीरा इंत्यो�दVच्यो� हिनर्मिमूcत�वरा प्र8�व रा�हि�ले�. प��� प�ढVले द�न

चिचीत्र...

Page 3: Applied arts after 90s

क�प;ट ची नक्ष� क�मू

Page 4: Applied arts after 90s

वZतपत्र जा�हि�रा�त: बं�रा�कस�रा�क कले�क� सरा राखा�टन.

Page 5: Applied arts after 90s

सव�)त शोवटची चिचीत्र मू�चिसक

जा�हि�रा�त आशोयोचिचीत्र

इं.स.१९००: यो�

चिचीत्र�त�ले तपशो�ले �� शोब्दशोh

“8�षा��तरा” प्रमू�णू चिचीत्ररूप�त�न

प��ण्यो�स धिमूळत�. एंक�ची

क्रां=मूची स�� उपयो�गा चिचीत्रकथोन

पद्धत�न मू��डले अस�न हिवचिलेयोमू

मू�राkसकZ त “आटQ)स आभिणू

क्रां�फ्टची�” प्र8�व

चिचीत्रराखा�टन�त�न जा�णूवत�. यो�

चिचीत्र�त�न त्यो� वळच्यो�

जा�वनशोUलेVची दशो)न ��त.

छा�यो�चिचीत्र कलेची� जान्मू झा�लेले�

�� क�ळ अस�न�� � चिचीत्र मून�स

गा��त�व�न ट�कत. चिचीत्रक�रा मू�त्र

क�णू आ� त कळत न��.

Page 6: Applied arts after 90s

Page 7: Applied arts after 90s

भि8त्ती�चिचीत्र इंसव� सन १९०० चिचीत्रक�रा

रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा. चिचीत्र हिवषायो: 8�रात�यो

राल्वप्रव�स. 8�रात�त हिवशोषातh मू��बंईत

हिqटVशोक�लेVन (बं?म्बं स्क� ले) 8�रात�यो

चिचीत्रक�रा रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा��न� 8�रात�यो राल्व

प्रस�रा�करा�त� अनक भि8त्ती�चिचीत्र व�स्तवव�दV

चिचीत्रशोUलेVत�न क लेV. चिचीत्र�त�न स�दशो कथोन

पद्धत� परा�त� मू��डणू�त�न अक्षरा राचीनले� मू�त्र

दुय्योमूस्था�न अस चिचीत्र व अक्षरा (टक्स्ट व

ईमूजा) एंकमूक�स हिवस�गात अस� एंक� दरा�त

प्रक�रा ��त�. रा�गास�गात� मू�त्र 8डक प�रा�प�रिराक

8�रात�यो प�ध्त�ची� नस�न यो�रा�हिपयो प�ध्त�ची�

पस्टले अशो� हिफुकट आ�. �� 8�रात�यो

उपयो�जिजात कलेची� प्र�रा�8 क�ळ ��यो. इंसव�

सन.१९०० च्यो� क�ळ�त�ले वशो8�षा� व

जा�वनशोUलेVची� दृश्यो�त्मूक अन�8व यो�

भि8त्ती�चिचीत्र�त�न आपणू�स धिमूळत�. 8�रात�यो

ग्रा�मू�णू जा�वन त्यो�त�न प्रत�त ��त.

ट�ले�ले?त्रक ह्या�ची � भि8हितचिचीत्र

इंसव� सन १९०० ची� क�ळ:

8�रात�त जाव्�� ध�रा�धरा 8�रात�यो

राल्वस�ठेO भि8त्ती�चिचीत्र करा�त ��त त्यो�ची

क�ळ�त फ्रा�न्समूध्यो ट�ले�ले?त्रक यो�

चिचीत्रक�रा�च्यो� भि8त्ती�चिचीत्र�त�न तथो�ले

ची�गाळव�दV जा�वनशोUलेV प्रहितबिंबंcहिबंत

��त�न� दिदसत, परा�त� योथो चिचीत्र�स

स�जास� स�स�गात अक्षरा राचीन� मू��डणू�

दिदसत. दृश्योकलेच्यो� गा�णूवत्तीच्यो� दृष्टी�न

मू�त्र यो� द�न्�� चिचीत्रक�रा��च्यो� कले�कZ त�

हिनव्वळ उपयो�जिजात कले� न रा��त� त्यो�

अभि8जा�त सZजान�त्मूक व�टत�त.

चिचीत्रक�रा रा�वबं��द्दूpरा ध�रा�धरा यो��च्यो�

कले�कZ त�त�ले अक्षराराचीन� जारा� हिवस�गात

व�टलेV तरा� त यो�रा�प�यो व 8�रात�यो अस

एंकहित्रत मू��क धिमूश्रणू जा�णूवत.

Page 8: Applied arts after 90s

Page 9: Applied arts after 90s

Page 10: Applied arts after 90s

8�रात स्वत�त्र झा�ल्यो�वरा नव्य� यो�गा��च्यो� स�राव�त�च्यो�

स्थिस्थात्यो�तरा�ची� �� क�ळ ! व?ल्टरा ल्यो��गाह्या~मूरा स�राखा यो�रा�हिपयोन

चिचीत्रक�रा 8�रात�त स्था�धियोक झा�लेले. त्यो��च्यो� कले�कZ त�त�न त

8�रात�योत्व शो�धण्यो�ची� प्रयोत्न करा�त ��त. इं.स.१९३२ मूध्यो

जा. आरा. ड�. ट�ट� ह्या��न� �व�ई व��त�क=ची� स�राव�त क लेV.

१९५०च्यो� क�ळ�त�ले � एंअरा इं�हिडयो�ची व?ल्टरा ल्यो��गाह्या~मूरा

ह्या�न� यो� आ�तरारा�ष्ट्री�यो 8�रात�यो हिवमू�न सवस�ठेO क लेलेV

भि8त्ती�चिचीत्र प��त�न� उपयो�जिजात अथोव� अभि8जा�त अस� 8द न

दिदसत� त्यो�त�ले उत्कZ ष्ठ राखा�टन, रा�गालेपन व मू��डणू� इंत्यो�दिद

गा�णू त्यो��च्यो� कलेत�न व्यक्त झा�लेलेची दिदसत�त. यो�

भि8त्ती�चिचीत्र�त 8�रात�यो हिवमू�न सवची प्रत�क�त्मूक स्थिस्थात�ची

दशो)न चिचीत्र�त�ले त्यो� स्त्र�च्यो� द�बं�लेV व ची�ऱ्यो�त�न त�

उत्स�कतन आक�शो�कड प��त � व्यक्त ��त असत�न� हितच्यो�

प�ठेOमू�गा�ले आक�शो�त उडत असलेले हिवमू�न हि� सव) मू��डणू�

त न�ट्यमूयो व�त�वराणू कराण्यो�ची� प्रयोत्न करात�न� दिदसत�त.

चिचीत्र�त�ले स्त्र�च्यो� प�शो�खा�त�न हितची� शो�लेVनत� उत्तीमू रा�त�न

व्यक्त क लेV आ�. � भि8त्ती�चिचीत्र रा�गा�त नस�न दखा�ले आकषा)क

व�टत. योथो द�न नमू�न अभ्यो�स�ठेO घेतले आ�त. �� यो�रा�हिपयो

चिचीत्रक�राची� तरा प�ढVले 8�रात�यो चिचीत्रक�राची� त्यो�मू�ळ फुराक

कळले...

Page 11: Applied arts after 90s

१०

Page 12: Applied arts after 90s

उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा एंस व्��

व�घे�ळकरा यो��न� १९५० मूध्यो एंअरा

इं�हिडयो� यो� 8�रात�यो हिवमू�न सवची

भि8त्ती�चिचीत्र वगाळ्यो�ची दृश्यो घेटक��न�

तयो�रा झा�ले आ�. १९५० च्यो�

दशोक�त�ले प�ठेमू�रा स्त्र�ची रूप

मू�गाच्यो� बं�जा�स गाटव ऑफु इं�हिडयो�

यो� इंमू�रात�ची प्रहितक�त्मूक दृशो��कन,

आक�शो�त उडणू�रा हिवमू�न

त्यो�चीप्रमू�णू तरुणू स्त्रिस्त्रयो��ची� समू�� �

सव) घेटक नवस्वत�त्र 8�रात�च्यो�

तरुणू व गाहितमू�न हिपढVची

प्रहितक�तम्क रुप दशो)हिवत. मू�ख्यो

स्त्र�ची� प्रहितमू� अची�हिबंत 8�व व्यक्त

करात. छा�यो�-प्रक�शो�ची� उत्तीमू

ग्रा�हिफुक शोUलेVत�ले व�परा � सव) ६०

वषा�aन� आजा हि� प��त�न� त�जा

व�टत�. � भि8त्ती�चिचीत्र रा�गा�त नस�न

दखा�ले आकषा)क व�टत.

एंअरा इं�हिडयो� यो� 8�रात�यो हिवमू�न सवची

१९५० मूध�ले � हितसरा भि8त्ती�चिचीत्र

स�कल्पनक�रा क� क� व उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा

उमूशो रा�व यो��न� तयो�रा क ले आ�. मू�स्क?ट हि�

स�कल्पन� एंअरा इं�हिडयो�ची� मू��रा�जा� दृश्यो स्वरुप�त

8�रात�त यो� द�घे��न� प्रथोमूची हिवकचिसत क लेV.

मू�स्क?ट म्�णूजा मू�नव� अथोव� दुसऱ्यो� दृक प्रहितम्योची

स�कल्पन, त्यो� सवची अथोव� उद्यो�गा�ची प्रहितहिनधिधत्व

करात. हिनव्वळ मू��रा�जा�ची� ची�रा� व त्यो�च्यो� तलेव�रा�

स�राख्यो� धिमूशो�त�न हिनघे�लेल्यो� लेयोद�रा राषाची रुप��तरा

आक�शो�त झापणू�ऱ्यो� हिवमू�न�त क ले आ�. योथो

कमू�त कमू� दृश्यो घेटक�त�न स�दशोहिवची�रा प्रस�राणू

क लेले दिदसत. १९५० मूध�ले यो� हितन्��

भि8त्ती�चिचीत्र��ची� हिवची�रा करात�न� एंक�ची हिवमू�न सवची

� त�न वगावगाळ्यो� प्रक�राची उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा कस

स�कल्पन करात�त � अभ्यो�सण्यो�स�राखा आ�. व?ल्टरा

ल्यो��गाह्या~मूरा स�राखा त्यो��च्यो� चिचीत्र�त�न 8�रात�योत्व

शो�धत�त तरा व�घे�लेकरा नव 8�रात�च्यो� चीUतन्यो�ची रूप

दशो)हिवत�त परा�त� उमूशो रा�व दृक 8�षात�ले योणू�रा�

नव� स�प� दृश्यो�त्मूक (ग्रा�हिफुक) प्रक�रा मू��डत�त.

११

Page 13: Applied arts after 90s

१२

Page 14: Applied arts after 90s

१३

Page 15: Applied arts after 90s

प�टरा बं�न्स): (Peter Behrens) जागा�त�ले आध्यो स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� ( Corporate Design

System and Identity) प्रणूत�. इंसव� सन १९०७/८ च्यो� क�ळ�त प�टरा बं�न्स) ह्या� स्था�पत्योकले� तज्ञा�स

“आईजिजा” ह्या� जामू)न�मूधिधले बंर्लिलेcन शो�रा�त�ले क� पन�न आपले� व्य�प�रा�जागा�त वगाळ� ठेस� उमूट�व� अश्यो�

उधश्यो�न आमू�हित्रत क ले. उपयो�जिजात कलेत�ले स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� �� नव� प्रयो�गा प�टरा बं�न्स)न

कराण्यो�ची ठेरावले. त्यो�न मूधमू�श्यो�च्यो� षाटक�न� आक�रा�च्यो� प�ळ्यो�ची� राचीन� चिचीन्� म्�णू�न घेतलेV व त्यो�त

इं�ग्राजा� AEG हि� क� पन�च्यो� न�व�त�ले अध्यो�अक्षरा यो�जिजालेV त्यो�त�नची स�प अस व्य�प�रा�चिचीन्��ची स�कल्पन कले.

ह्या� आक�रा�ची� उपयो�गा ठेस� सव) दिठेक�णू� क ले�. क� पन�च्यो� इंमू�रात�ची� बं�ह्या बं�जा�,अ�तगा)त सजा�वट,

भि8त्ती�चिचीत्र, उत्प�दनवस्टन(प~क जिजागा), पत्रव्यव��रा क�गादपत्र�ची दृकस�कल्पन,8टक�ड; इंत्यो�दV अस एंकहित्रत

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची� मू��डणू� क लेV. ह्या�ची� परिराणू�मू ची��गाले�ची झा�ले� क�राणू व्य�प�रा�जागा�त वगाळ�

ठेस� उमूटले�. स्वतhची� ओळखा क�योमू झा�लेV. प�टरा बं�न्स) � हिवचिलेयोमू मू?रा�स कZ त आट)सQ व क्रां�फ्ट न

प्र8�हिवत ��त आभिणू त्यो�ची�नची हि� हिनमू�)त� उगामू प�वलेV. ह्या� दृकस�कल्पन पद्धत�ची� उपयो�गा क� पन�ची� प्रहितमू�

सव)त्र त्र��हितक दृष्ट्या� ग्रा��क�त क�योमू रा��त. आजा जा�गाहितक व्य�प�रा�बं�जा�रापठे त अश्यो� ( Corporate

Design System and Identity) क� ट��बंसदृश्यो�त्मूक प्रहितमू� हिनमू�)णू कराणू मू�त्व�ची मू�नले जा�त.

१४

Page 16: Applied arts after 90s

आपणू जाव्�� बं�जा�रा�त खारादVस जा�त� तव्�� प्रथोमू q��ड क�णूत� आ�

त तप�सत� क�राणू हिवश्वा�स व गा�णू�तम्कत� � त्यो�ची क�राणू असत. �

सव)ची ग्रा��क वस्त�त�न प��त असत�, जास बं�क, हिनत्यो�च्यो� व�परा�त�ले

स�बंणू,कपड इंत्यो�दV. � सव) खारा असलेतरा� तरा� “इं�नरा�न” स�राखा�

जा�गाहितक उद्यो�गा�ची उत्कZ ष्ठ स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची�

( Corporate Design System and Identity) उपयो�गा क लेले� q��नड

फुसव� हिनघे� शोकत� क�राणू त्यो�ची अर्लिथोcक व्यव��रा गाUरा असत�त �

उशो�रा� कळत. योथो उपयो�जिजात कलेची उच्चप्रहितमू��कन हिनमू�)णू कराण्यो�ची

प्रयोत्न फु� कट जा�त�त.

8�रात�त १९६०च्यो� दशोक�त योशोव�त चीLधरा� ह्या��न� स��धिघेक

दृकस�कल्पन पद्धत�ची� ( Corporate Design System and

Identity) प्रथोमू व�परा स�रु क ले�. त्यो��न� 8�रात�यो स��स्कZ हितक प्रहितमू�ची�

व जा�गाहितक बं�धचिचीन्��च्यो� स�कल्पनची� एंकहित्रत अस� उपयो�गा�ले�

क ले�. त्यो��न� � १९७८मूध्यो तयो�रा क लेले � HDFC बं�क करिरात�ची

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची स�कल्पन आजा ३५ वर्ष्यायो�)न�तरा दखिखाले

हि� प्रहितमू� बं�क च्यो� प�रादशो)कत मू�ळ 8�रात�त हिवश्वा�सप�त्र म्�णू�न

ओळखालेV जा�त. ह्या�न�तरा अश्यो� अनक उद्यो�गा�ची दृकस�कल्पन

अनक��न� तयो�रा क ल्यो�. १९७७ मूध्यो 8�रात�च्यो� मू�जा� प�तप्रध�न

इं�दVरा� गा��ध� न� प�क�रालेले “आभिणूबं�णू�” त्यो�मू�ळची बं�क�ची

रा�ष्ट्री�योक�राणू झा�ले परा�त� १९७८ न�तरा खा�जागा� बं�क� योउ ले�गाल्यो� व

त्यो�त�नची प�ढ HDFC बं�क� स�राख्यो�ची� स�राव�त झा�लेV. आजा

जा�गाहितक=कराणू�च्यो� ले�टत सव)ची बंदले.

१५

Page 17: Applied arts after 90s

१६

Page 18: Applied arts after 90s

योशोव�त चीLधरा� ह्या��न�

क लेले HDFC बं�क करिरात�ची स��धिघेक

दृकस�कल्पन पद्धत�ची स�कल्पन अक्षराराचीन�

व घेराबं�धणू� दशो;वणू�रा� हिवट�ची� प्रत�क�त्मूक

ठेळक राषा� मू��डणू� हि� न�हिवदृश्यो�त्मूक 8�षा�

��त�. त्यो��न�तराची� हि� कले�कZ त� स�धराशोन) ध�रा

ह्या��ची� आ�. घेनऋणू अवक�शो पद्धत�ची�

व�परा त्यो�त दिदसत�. � द�न नमू�न प��त�न�

नवदV न�तराची� क�ळ झाप�ट्य�न बंदलेले�.

वUद्यो�हिनक व तक) स�स�गात चिचीत्र8�षा� हिवकचिसत

झा�लेV. अमूरिराक�,यो�रा�प मूध�ले दृकस�वदन�

आपल्यो� पक्ष� वगाळV तरा� द�न�त�ले मू�ले8�त

समू�न दृकस�वदन� वभिश्वाक आ�त.

राषा�,प�त,घेनऋणू,8�धिमूहितक आक�रा,क���

रा�गास�गात� � सव)त्र स�राखाची. प्रश्न स��कZ हितक

आकZ त�बं�ध�ची� वगाळ� अस� शोकत�. उत्कZ ष्ठ

स��धिघेक दृकस�कल्पन पद्धत�ची�

( Corporate Design System and

Identity) व�परा � सव) लेक्ष�त घेऊनची क ले�

जा�त�. ह्या� सव�)ची� मू�ळ बंUठेक असलेलेV ��

“आट) न�व्�� इंट�चिलेयोनची�” नमू�न� आपणू�स

ह्या� शोUलेVची� हिवक�स कस� झा�ले� � कळत.

१७

स�धराशोन) ध�रा

Page 19: Applied arts after 90s

दृक बं�ध चिचीन्��ची� (visual signs) जा�गाहितक स्तरा�वरा यो�गाद�न दणू�ऱ्यो� मू�त्व�च्यो�

व्यक्त=त रा?बं� हिडचिसल्व� ह्या� 8�रात�यो उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा�ची� क्रांमू��क ले�गात�. आजाची

जागा ची�द्रमू���मू व मू�गाळमू�हि�मू��च्यो� वUज्ञा�हिनक प्रगात�मू�ळ व्य�प�रा, उद्यो�गा, दळणूवळणू व

स��स्कZ हितक दव�णूघेव�णू हिवस्त�राल्यो�मू�ळ जागा खा�प जावळ आले आ�. मू�ळच्यो�

वसईकड�ले रा?बं� हिडचिसल्व� ह्या� चिचीत्र�क�रा��न नव्य�नची आजा हिवकचिसत झा�लेले�

Intraculture �� जा�गाहितक स�स्कZ त�ची� समू�नप�तळVवरा नणू�रा� हिवषायो�ची� परिराचीयो

पन्ना�स वषा�)प�वkची त्यो��च्यो� दृक8�षा� मू�ध्योमू�त�न 8�रात�स करून दिदले�. यो�रा�पची�

स�स्कZ त� स�ळ�व्य� शोतक�न�तरा रानस�न्सच्यो� नव हिवची�रा�न ढवळ�न हिनघे�लेV.

मू�द्रणूकलेची� उदयो तसची अधLहिगाक क्रां��त� त्यो�मू�ळ तथो हिवज्ञा�न यो�गा अवतराले त्यो�त�ले

स्थिस्थात्यो�तरा�त�न त�त्र हिवद्यो�न�न झाप�ट्य�न व�ढ झा�लेV. सतरा�व्य� शोतक�त रुबंन्स स�राख्यो�

अभि8जा�त फ्लेधिमूशो चिचीत्रक�रा�न कले� आभिणू अथो)क�राणू एंकत्र आणूले.(आपल्यो�कड

दिदडशोव�षा�)प�वk रा�जा� राव� वमू�)ची� चिचीत्र सव) घेरा�त मू�द्रणू मूध्योमू�त�न प���चीलेV.) ची�राशो

वषा�)त यो�रा�प�त�ले व्य�प�रा�ची� हिवक�स झा�ले�. आजाच्यो� क�प�राट जागा�ची� स�रुव�त झा�लेV

व त्यो�मू�ळ हिवची�रा प्रस�राणू व मू�ध्योमू मू�त्व�ची ठेराले. � स��स्कZ हितक अभि8सराणू 8�रात�स

१९४७ च्यो� स्व�त�त्र्यो�न�तरा परिराचिचीत झा�ले. १९४५ न�तरा दुसऱ्यो� मू��यो�द्ध�च्यो� समू�प्त�

न�तरा आजा अन�8व�त असलेल्यो� जा�गाहितक=कराणू�ची� स�राव�त झा�लेV. १९५६ त १९६७

यो� क�लेखा�ड�त रा?बं� हिडचिसल्व�न� यो�रा�प�त�ले व�स्तव्य�त त्यो�ची� प्रत्योक्ष अन�8व घेत�

आले�. त्यो� क�ळ�त त्यो��न� पन्ना�सच्यो� वरा�ले क�प�राट उद्यो�गा��ची� अडन्तिन्तत� क लेV व

जा�हि�रा�तकले� व्य�वस�धियोक स्तरा�वरा गा�णूवत्ती�प�णू) पदQध्त�न मू��डल्यो�.

१८

Page 20: Applied arts after 90s

१९

रा?बं� हिडचिसल्व�च्यो� क�मू�ची वUचिशोष्ठयो समूजा�व�न घेत�न� आट) न�व्�� इंट�चिलेयोन यो� शोUलेVची� हिवची�रा करा�व� ले�गात�. यो� शोUलेVची� हिवक�स ले�डनच्यो� बं�जा�रापठे त�न झा�ले�. रा?बं�ची ले�डन व यो�. क . मूध�ले क�मू अभ्यो�सत�न� त्यो�ची प्रहितबिंबंcबं जा�णूवत. वरा�ले प�न�वरा�ले आट) न�व्�� इंट�चिलेयोनची� नमू�न� व खा�लेVले रा?बं� हिडचिसल्व�ची क�मू त�लेन�त्मूक पद्धत�न अभ्यो�सत� योत�.

Page 21: Applied arts after 90s

२०त्यो��च्यो� क�मू�ची वUचिशोष्ठयो समूजा�व�न घेत�न� आट) न�व्�� इंट�चिलेयोन यो� शोUलेVची� हिवची�रा करा�व�

ले�गात�. यो� शोUलेVची� हिवक�स ले�डनच्यो� बं�जा�रापठे त�न झा�ले�. रा?बं� सरा��ची ले�डन व यो�. क .

मूध�ले क�मू अभ्यो�सत�न� त्यो�ची प्रहितबिंबंcबं जा�णूवत. रा�फु ले चिचीत्रक�रा�च्यो� अगा�दराच्यो� क�ळ�त

प्रहितमू� व चिचीन्���हिकत प्रत�क यो�ची�ची व�परा जा�स्त ��त अस. त्यो�स इंटलेVत “स्ट�लेV चिलेबंट�”

म्�णूत�त. यो� शोUलेVच्यो� हिवक�स�त तथो�ले 8Lगा�चिलेक क�राणू�ची� स�8�गा दखा�ले लेक्ष�त घ्यो�व�

ले�गात�. ऑस्ट्रीVयो� यो� दशो�त�न यो�ची मू�ळ शो�धत� योत. हिवएंन्ना� योथो�ले चिचीत्रकलेची� प्र8�व व

प्रहितक�त्मूक आकZ त�बं�ध�ची� व�परा तसची ग्यो�हिqयोल्टV एंन�झा�ओ चिचीत्रक�रा�ची यो�गाद�न ��

आकZ हितबं�ध हिवकचिसत कराण्यो�त आ�. हि� शोUलेV प�ढ न�व्��सएंनट� म्�णू�न परिराचिचीत झा�लेV.

हिगाव�न�न� व मू�र्लिसcले� ड�ड�व�ची यो� कले�क�रा��न� यो� शोUलेVची� उपयो�गा वधकपणू अनक योशोस्व�

जा�हि�रा�त�त�न क ले�. रा?बं� हिडचिसल्व�ची क�मू अभ्यो�सत�न� आट)डक� स्विस्वस ग्रा�ड पद्धत�ची�

दखिखाले हिवची�रा करा�व� ले�गात�. स्विस्वस्झाराले�ड �� दशो यो�द्ध न�त�प�स�न अचिलेप्त! जा�हि�रा�त�ची

नवयो�गा हिनमू�)णू कराण्यो�त जागा�स मू�गा)दशो)क ठेराले�. भि8त्ती�चिचीत्र मू�ध्योमू�ले� मू�त्व दत आट)डक�

स्विस्वस ग्रा�ड पद्धत�ची� हिवक�स क ले�. इंहित��स स�शो�धक अ�लेन हिवलेV च्यो� म्�णूण्यो�न�स�रा हि�

शोUलेV जामू)न व फ्रा�न्स यो� द�न दशो��च्यो� धिमूश्र चिचीत्र शोUलेVत�न जान्मूलेV. अत्यो�त स�प स�जा समूजाले

अस चिचीत्रकथोन � त्यो�ची वUचिशोष्ठयो. त्यो��न� constructivism(कनस्टकटVईझामू) शोUलेV ची� व�परा

करात�न� एंखा�द चिचीत्र प्रथोमू हिनवड�न घ्यो�वयो�ची व त्यो�ची रुप��तरा �त�न�स�रा अथोव�

हिवची�रा�न�स�रास�रा हिनमू�)णू करा�वयो�ची हि� पध्दत. अवक�शो�ची� हिव8�गाणू� गाभिणूत�यो पध्दत�न�स�रा

ले��बं�/रु� दV/उ�ची� आभिणू खा�लेV अश्यो� परा�मू�णू�त�न करा�त स�कल्पन अक्षराराचीन�(Conceptual

Typography) व हिनयोमू�ची� व�परा मू�त्र क�टक�रापणू करा�वयो�ची�. वस्त�ची चिचीत्र, स�न्सरा�फु

अक्षरा व सजा�वटV कड कमू� लेक्ष �� शोUलेVची� आत्मू�. ह्या� शोUलेVची� क� णू� एंक शो�धक म्�णू�न

क� णू�ची न�व घेत� योत न���. आ�तरारा�ष्ट्री�यो स्तरा�वरा हितची� व�परा आजा 8राप�रा ��त आ�. रा?बं�

सरा��न� ह्या� पद्धत�न क�मू क लेले मूले� जा�णूवत.(स�द8): Graphic Style-Publication

1988-Thames and Hudson by Steven Heller and Seymour Chwast)

Page 22: Applied arts after 90s

२१इंसव� सन १९७०च्यो� क�ळ�त�ले � हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन. स�कल्पनक�रा एंस.जा�. व�घे�ळकरा व

छा�यो�चिचीत्रक�रा चिशोरा�डकरा आ�त. गा�दराजा उद्यो�गाच्यो� दूक�नच्यो� दशो)न�यो मू�डणू�ची� उप�यो�जिजात

कले� प्रक�रा. ह्या�मूध्यो कले�,स�त�राक�मू,ईलेस्थिक्ट्रीक हिफुटिंटcगाजा, छा�यो�चिचीत्र स�कल्पन, मू�डलेची चिशोल्प

व हित्रधिमूत�यो मू�डणू� हिवची�रा अश्यो� सव) गा�ष्टी£ची� एंकहित्रत हिवची�रा करा�व� ले�गात�. � सव)

सZजान�त्मूक पद्धत�न करा�व ले�गात. आजा नवत�त्रद्यो�न�न व ड�जिजाटले पद्धत�न खा�प बंदले आ�.

आजाच्यो� शो�बिंपcगामू?ले मूध�ले हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन स�कल्पन�त त�त्रज्ञा�न�ची� व�परा खा�प

व�ढल्यो�न प�वkची� अभि8जा�त हिवन्डो� हिडस्पले हिडझा�इंन स�कल्पन� बंदलेलेV आ�. कलेपक्ष�

यो��हित्रकपणू सव)त्र दिदसत�. आजा स�कल्पनक�रा एंस.जा�. व�घे�ळकरा स�राख्यो��ची� अभि8जा�तत�

न���शो� झा�लेV.

Page 23: Applied arts after 90s

२२मू�चिसक�ची� मू�खापZष्ठ: आले�चीन� � वUची�रिराक आभिणू लेचिलेत स�हि�त्यो�ची� मू�गा�व� घेणू�रा त्यो�मू�ळ

मू�खापZष्ठची� बं�जा त्यो�न�स�रा अस. चिचीत्रक�रा, कव� षा��त�रा�मू पव�रा ह्या�न� सतत सत्ती�व�स वषा; हि�

मू�खापZष्ठ क लेV. त्यो��न� आले�चीन� ह्या� शोब्द�च्यो� हिवहिवध दृश्यो�त्मूक छाट� चिचीत�राल्यो�. ह्या� चिचीत्र�त�ले

दृश्योघेटक: आस्थिण्वक शोचिक्तच्यो� प्रहितमू� करिरात� वत�)ळ�क�रा राषा�,त�टलेले� झा�ड�ची� बं��ध�,हि�टलेराची�

स्वस्विस्तक व रा�योफुले अस आजाच्यो� जागा�ची अस्वस्था रूप द�खावले आ�. हि� नवचिचीत्र8�षा� षा��त�रा�मू

पव�रा स�राख्यो� थो�ड्या�ची चिचीत्रक�रा��न� नव्वदVच्यो� अगा�दरा मूरा�ठेOत रुजाहिवलेV. चिशो.द.फुडणू�स,वस�त

सरावट,स�8�षा अवचीट,दत्ती�त्रयो प�डकरा अश्यो� मू�जाक्यो�ची चिचीत्रक�रा��न� नव्वदVच्यो� न�तरा दखा�ले

क�योमू ठे वलेV. अभि8जा�तत� व्यवस�धियोकतत क�योमू ठे वणू�रा अस क�लेव�त क�ळ�च्यो� प�ढची

असत�त.

Page 24: Applied arts after 90s

२३१९७५ मूध�ले हि� वZत्तीपत्र जा�हि�रा�त

मू���मू उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा एंस.जा�.

गा�राव, छा�यो�चिचीत्रक�रा हिवले�स 8�ड व

जा�हि�रा�त लेखाक एंरा�ले फुन्डो�ड�स

ह्या�च्यो� एंकहित्रत सZजान�त�न तयो�रा झा�लेV

आ�. नव्वदV प�वk वस्त्रउद्यो�गा आजाच्यो�

“आयोटV उद्यो�गा�” प्रमू�णू मू�त्व�ची�

��त�. आजा�� त्यो�ची मू�त्व�ची स्था�न

तसची आ�. योथो चिचीत्रक�रा एंस.जा�. गा�राव

ह्या��न� रा�गा�च्यो� ट�योब्जा ची� प्रत�क�त्मूक

व�परा हिवहिवध रा�गा�ची�,प�त�ची� क�पड�शो�

जा�डले�यो. अक्षरा राचीन� चीUतन्योमूयो

अस�न�� असमूत�ले पद्धत�ची� आ�.

ऐशो�च्यो� दशोक�त�ले तरुणू�ची�

जा�वनशोUलेV प्रहितबिंबंcहिबंत ��त. त्यो�ची

क�ळ�त�ले हि� दुसरा� वZत्तीपत्र जा�हि�रा�त

मू���मू प��त�न� उपयो�जिजात चिचीत्रक�रा

रा.कZ .जा�शो�न� मूरा�ठेO हि� 8�रात�यो 8�षा�

परिराणू�मूक�राक व�परालेV आ�.

कहिवत्व�ची� व�परा,उत्कZ ष्ठ

अक्षराराचीन�,स�लेखान,यो�ग्यो आशोयोचिचीत्र

राखा�टन अस सव�)न� गा�णूस�पन �

अभि8जा�त उपयो�जिजात कलेची उद��राणू.

Page 25: Applied arts after 90s

२४

Page 26: Applied arts after 90s

१९८० मूध्यो 8�रात�त�ले दुधक्रां��त� ची जानक ड? क� रिरायोन ह्या�न� अमू�ले �� पहि�ले� दुध हिनर्मिमूcत�च्यो�

उद्यो�गा�ची� 8�रात�यो q��ड जान्मू�ले� घे�तले�. स�क�रा�तत्व�वरा गा�व�गा�त�न दुध जामूव�न हि� क्रां��त� क लेV.

अमू�लेच्यो� ��राड�ग्जान� रास्त्यो�वरा�ले नव� दृकहिवची�रा 8�षा�ची ले�कहिप्रयो झा�लेV. सZजानतज्ञा स~लेव�~स्तरा

डक� न्�� ची� स�कल्पन�,जा�हि�रा�त लेखान आभिणू फुन�aड�स ह्या�ची� चिचीत्र अस स�दरा धिमूश्रणू उपयो�जिजात

चिचीत्रकलेले� नवदिदशो�दशो)क ठेराले. एंअरा ईन्डो�यो� ची� मू��रा�जा� न�तरा ची� �� अमू�लेबंबं� मू�स्क�ट

अज्रा�रा�मू�रा झा�ले�. ह्या� सZजान�त्मूक प्रक=योत�ले आणूखा� 8रा उप�यो�जिजात चिचीत्रक�रा योशोव�त चीLधरा�न�

अमू�लेदुध हिपशोव� जागाप्रचिसद्ध हिपराधिमूडच्यो� तत्व�वरा आधरिरात तयो�रा क लेV. त्यो�त�ले दुध खारा�बं ��त

नस.�� प~क जिंजाcगा (वस्टन कले�) मूध�ले मू�त्त्व�ची� टप्प� ��त�. नव्वदV न�तराची � उत्क्रां��त ��णू�रा

8�रात�यो जागा ��त.

योशोव�त चीLधरा�न� अमू�लेदुध हिपशोव� जागाप्रचिसद्ध हिपराधिमूडच्यो� तत्व�वरा आधरिरात तयो�रा क लेV. त्यो�नची � दुसरा अत्तीरा प~क जिंजाcगा (वस्टन कले�)

२५क� न�ले हिवजायोकरा, जायो�त रा�णू व रा�हुले ड�क�� न� ची� स�कल्पन�.

Page 27: Applied arts after 90s

१९९० मूध्यो शो�8छाच्यो� पत्र, भि8त्ती�चिचीत्र अस � द�न म्ध्यो�मूची नमू�न नव्य�8�षाची� ओळखा करून

दत�त. ड�व�कड�ले भि8हितचिचीत्र दत्ती�त्रयो प�डक�रा�न� क लेले अस�न उजाव�कड�ले ��लेमू�क) ह्या�

शो�8छाच्यो� पत्र क� पन�ची आ�. स�प्रचिसध्द चिचीत्रक�रा दत्ती�त्रयो प�डक�रा�न� � भि8त्ती�चिचीत्र सत�शो न�ईक

ह्या� चिचीत्रक�रा व पत्रक�रा धिमूत्र�करिरात� क ले.नवदV न�तरा मूरा�ठेO सहि�त्यो कलेच्यो� प्र��त�त सत�शो

न�ईक ह्या� चिचीत्रक�रा व पत्रक�रा�न चिचीन्� व�हिषाक अ�क गाले २५ वषा~ प्रक�चिशोत करुन नव� इंहित��स

हिनमू�)णू क ले�. दृकस�वदन� जा�गाZत� � ध्योयो त्यो�करिरात� क�ले�क=द) प्रक�शोन हिनमू�)णू क ले.

त्यो�चीकरा£त� � भि8त्ती�चिचीत्र. प�डक�रा�न� नव्य� पद्धत�ची� योथो हिवची�रा क ले�. फु�ट�ग्रा�मू �

चिचीत्रकलेत�ले हिवहिवध स�धन फु�ट�सन्सटVव्� क�गाद�वरा ठे वलेV व त्यो�ची� हिप्रईन्ट क�ढले�. त्यो�त�नची

अस� स्वरुपदशो)क (ग्रा�हिफुकस) दृक परिराणू�मू धिमूळ�ले�. स�यो�दयो � प्रहितक�त्मूकरिरात्यो� द�खावले

आ�. बं�जा�ची शो�8छाच्यो� पत्र ��ल्मू�क) कम्पन�च्यो� अ�तगा)त जा�हि�रा�त�ची रूप आ�. मू�नव�

अगाठ्यची� ठेस� व त्यो�वरा�ले राघे� तसची ठेQर्ष्यायो�ले� बंद�मू�ची� आक�रा अस धिमूश्र प्रहितमू��कन � नव्वदV

न�तराची� ग्रा�हिफुक 8�षा�ची झा�लेV.

२६

Page 28: Applied arts after 90s

१९९५ मूध्यो “ब्ले� बं�जा�रा” ह्या� अमूरिराकन स�स्कZ त�ची प्रत�क��ची� हिनळ्यो� रा�गा�ची� जा�न्स (हिवजा�रा)

प्यो��ट बं�जा�रा�त हिवक्रां=स�ठेO आलेV. नव्वदिदन�तराच्यो� खा�ल्यो� अथो)व्यवस्थाची� �� परिराणू�मू ��त�.

स�जायो खारा व राव� दशोप��ड ह्या�च्यो� सZजान�मूक कल्पनत�न स्था�हिनक स�स्कZ त�ची� प्रत�क व�परात

ग्रा��क�स आपलेस कराण्यो�ची� �� योशोस्व�पणू प्रयोत्न. त्यो�मू�ळची व्य�प�रा स�प� ��त अस.”ग्ले�बंले

ट� ले�कले” � स�त्र यो�वक��न� आकर्निषाcत कराण्यो�ची स�प त�त्र उदयो�स आले. खा�लेVले स�प�दक=यो

आशोयो चिचीत्र रा�त्र�च्यो� प�ट� ची नवची�गाळव�दV स�स्क� तk ची दशो)न करात. अश्यो� जा�हि�रा�त्ती�त�न नव्वदV

न�तराची� 8�रात प��त�न� गाल्यो� स�ठे वर्ष्यायो�)ची� आभ्यो�स करात� योत�. रा�हिबंयो� गा�प्त� व सलेVले

स�ज्वळ ची अन�क्रांमू स�कल्पन आभिणू आशोयो चिचीत्र.

२७

Page 29: Applied arts after 90s

२८

Page 30: Applied arts after 90s

जा�हि�रा�त्ती�त�न नव्वदV न�तराची� 8�रात प��त�न� गाल्यो� स�ठे वर्ष्यायो�)ची�

आभ्यो�स�त � टप्प मू�कळ्यो� जा�गाहितक=कराणू�च्यो� स�सकZ त�च्यो� आपणू�स

जावळ नत�त. ग्रा��क बं�जा�रापठे त्यो�त�न मू�गाणू� तस� प�रावठे� अश्यो�

व�त�वराणू�त १९९५च्यो� ह्या� जा�हि�रा�त�ची रूप ध�डचिसपणू�ची क� आपल्यो�

आत्मूपरा�क्षणू�ची �� प्रश्न पडत�. प�यो�त घे�लेण्यो�ची बं�ट त्यो�ची� जा�हि�रा�त.

कले�दिदग्दशो)क एंलेस� न�नजा� (स्त्र�), जा�हि�रा�त लेखान स�योरास

ओचिशोद�रा,छा�यो�चिचीत्रणू प्र8�द�स गा�प्त� आभिणू मू?डअल्स धिमूलिंलेcद स�मूणू व मूध�

सप्र हि� सव) ची�गाल्यो� घेरा�त�न आलेल्यो� स�स्कZ त�ची प्रहितहिनध�. 8�रात�यो

जा�हि�रा�त�च्यो� इंहित��स�त स�प�णू) नग्न अवस्थात जा�हि�रा�त� करात�

ध�डचिसपणू�ची अस प्रदशो)न क ले नव्�त. 8�रात�त�ले �जा�रा वषा�)प�वkची�

खाजा�रा��� ची� चिशोल्प,मू��8�रात क�लेVन जा�वन ह्या� आध्यो8रात�यो जा�वन

शोUलेVस � नव नव्�त. आक्रांमूक बं��रा�ले रा�जावटVन�तरा अनक बंदले आपणू

पचीवले. योथो हिक्रांश्चन धमू�)ची� बं�योबंलेमूध्यो स�हिगातलेले आदमू व इंव्� च्यो�

धिमूथो�क�न�स�रा स्त्रिस्त्र/प�रुषा त्यो�स सप�)ची� हिवळखा� अस प्रहितमू�कन मू��डले.

प�न्�� त�ची मू�द्दू� १९९५च्यो� ह्या� जा�हि�रा�त�ची रूप ध�डचिसपणू�ची क� आपल्यो�

आत्मूपरा�क्षणू�ची �� प्रश्न पडत�.

२९

Page 31: Applied arts after 90s

प�चीदशोक�प�वkची�क�ळ आपणू प��त्ती� तव्�� जा�हि�रा�तकले� व उप�यो�जा�त कले� स्वत�त्र

प्रज्ञायोवरा,सZजानतवरा आधरिरात ��त�. कमूर्लिशोcयो�ले आट) ची जाव्�� हिबंझानस म्यो�नजामू�ट झा�ले तव्��

क?न्सफुट च्यो� न�व�खा�लेV � नव जा�हि�रा�त यो�गा स�रू झा�ले. त्यो�त�नची चिचीत्रपट स�परास्ट�रा सव)ची

ग्रा��क उपयो�गा� वस्त� हिवक� ले�गाले. अधिमूत�8 बंचीन � घ्यो� त घ्यो� अस आपणू�स स�गा�ले�गा�ले�.

त्यो�न�तरा क्रां=क टरा सचिचीन आपल्यो� जा�वन�त चिशोराले� व ‘रा�यो�ट ट� ची�झा’ हिनवड�ची� �क्कची गाले�.

त्यो�मू�ळ ग्रा��क�ची� ची�रा�ची न���स� झा�ले�. आजा सव)ची q�न्डोमूयो जा�वन झा�ले.

३०

Page 32: Applied arts after 90s

हिवचिलेयोमू मू�रिरास प�स�न स�रु झा�लेले� �� हिनबं�ध सध्यो�

इंथोची थो��बंवत�. १९८०च्यो� क�ळ�त�ले कU .न�न�

चिशोवलेक�रा�ची � उजाव�कड�ले समू�द्रमू�थोन

हिवज्ञा�नस�कल्पनवरा आध�रिरात चिचीत्र�ची मू�खापZष्ठ व बं�जा�स

प्रहित8�व�त कहिव अरुणू क�लेटकरा�च्यो� कहिवत��ची स�न�ले

मू��हिडक ह्या�ची � स�हि�त्यो�ची� आकZ हितबं�ध जा�प�सणू�रा

भि8त्ती�चिचीत्र �� सगाळ� मू�ठे� प्रव�स उपयो�जिजात कलेची

गाल्यो� ऐशो� वर्ष्यायो�)च्यो� घेड�मू�ड�ची� वध घेणू�रा आ�.

ध�रा�धरा��प�स�नची� भि8त्ती�चिचीत्र त स�न�ले

मू��हिडकसख्यो�)ची� आजाची� भि8त्ती�चिचीत्र अस उपयो�जिजात

कलेची ची��गाले अपव�द अजा�न�� अस्विस्तव�त आ�त त्यो�ची�

प�ठेप�रा�व� क ले� पहि�जा.

३१

ध�रा�धरा��प�स�नची� भि8त्ती�चिचीत्र त स�न�ले मू��हिडकसख्यो�)ची� आजाची� भि8त्ती�चिचीत्र...