AGRONOMI
E PËRGJITHSHME
Për shkollat e mesme bujqësore
SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR
TIRANË, 2012
Teksti është miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës.
Titulli: Agronomi e përgjithshme
E përshtatën: Agim Uruçi (Kreu 1 dhe 5)
Mira Ballauri (Kreu 2, 3 dhe 4)
Botues: SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR
Adresa:
Rruga e Durrësit, Nr. 219, Tiranë, Shqipëri : + 355 4 2225659; [email protected]
Këshilli botues i ShBLU-së
Kryetare: Lirika Çoçoli
Anëtarë: Klara Shoshi, Nirvana Lazi, Valbona Gjergo
Spartak Kumbaro, Marjeta Pengo
Botimi i parë, maj 2008
Ky material është hartuar në kuadrin e projektit Agri-AL ose TOUR-reg
financuar nga Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim (ADC).
Kontakt: k-education Austria, Project Office Tirana, Rruga “Naim Frashëri”, Nr. 37, Tiranë
© Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 2012.
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi
me çdo mjet apo formë pa lejen me shkrim të botuesit.
Redaktore përgjegjëse: Klara Shoshi
Redaktore letrare: Klara Shoshi
Arti grafik dhe kopertina: Klara Shoshi
ISBN 978-99927-0-639-8
AGRONOMI E PËRGJITHSHME
3
PASQYRA E LËNDËS
HYRJE: Rëndësia dhe kuptimi i prodhimit bimor 5
KREU 1: Bima, ndërtimi dhe funksioni i saj 7
1.1. Shpërndarja e bimëve, qendra e prejardhjes 8
1.2. Faktorët që kushtëzojnë përhapjen e bimëve bujqësore 10
1.3. Drita si faktor i përhapjes së bimëve 13
1.4. Toka, kushtet ekonomike shoqërore 15
1.5. Zonat e kultivimit, zonat klimatike 17
1.6. Faktorët kufizues dhe puna për zvogëlimin e efektit të tyre 20
1.7. Kuptimi mbi ekosistemin 22
1.8. Filogjeneza e bimëve 25
1.9. Klasifikimi botanik i bimëve 27
1.10. Klasifikimi bujqësor dhe biologjik i bimëve 29
1.11. Organizimi dhe ndërtimi i qelizës bimore 31
1.12. Organet bimore – Rrënja 33
1.13. Kërcelli, gjethet, sistemi përçues 36
1.14. Lulja, fryti, fara 41
1.15. Fotosinteza, hormonet 45
1.16. Frymëmarrja, transpirimi dhe të ushqyerit 48
1.17. Shumëzimi seksual dhe joseksual 51
1.18. Fara. Fazat e mbirjes së saj 55
1.19. Dalja e filizit dhe mbirja te bimët dythelbore 58
1.20. Zhvillimi vegjetativ i bimëve 61
1.21. Zhvillimi riprodhues i bimëve 63
KREU 2: Përmirësimi gjenetik i bimëve dhe prodhimi i farërave 65
2.1. Trashëgimia dhe mjedisi 65
2.2. Strategjia e përmirësimit gjenetik të bimëve 68
2.3. Përmirësimi gjenetik i bimëve vetëpllenuese. Metoda Pedigre 71
2.4. Përmirësimi gjenetik i bimëve me pllenim të lirë 73
2.5. Krijimi i hibrideve 75
2.6. Përmirësimi gjenetik me anë të kloneve 77
2.7. Hibridizimi seksual i largët. Metoda invitro 79
2.8. Teknika të veçanta. Poliploidia 80
2.9. Provat e krahasimit të kultivarëve dhe të hibrideve të reja 81
Përmbledhje 82
KREU 3: Toka bujqësore dhe karakteristikat e saj. Ndërhyrjet e njeriut në tokë 83
3.1. Njohuri të përgjithshme mbi tokën, horizontet e tokës 83
3.2. Përbërja e tokës. Lënda inorganike dhe organike e saj 86
3.3. Uji, ajri, temperatura dhe mikrogjallesat e tokës 88
AGRONOMI E PËRGJITHSHME
4
3.4. Cilësitë fizike dhe kimike të tokës. Temperatura e tokës 90
3.5. Elementet ushqyese më të domosdoshme për bimët 92
3.6. Gërryerja dhe ruajtja e tokës prej saj 94
Përmbledhje 95
KREU 4: Klima dhe faktorët klimatikë që ndikojnë në rritjen
dhe zhvillimin e bimëve 97
4.1. Vështrim i përgjithshëm. Faktorët atmosferikë 97
4.2. Temperatura 100
4.3. Veprimi i temperaturave të ulëta, ngricat 102
4.4. Veprimi i temperaturave të larta 104
4.5. Drita. Rëndësia e dritës për bimët dhe prodhimin bimor 105
Përmbledhje 107
KREU 5: Kultivimi i bimëve si veprimtari ekonomike për të përputhur
kërkesat e tyre më karakteristikat e klimës dhe tokës 109
5.1. Përgatitja e tokës për mbjellje 111
5.2. Mënyrat dhe mjetet e përgatitjes së tokës 113
5.3. Mënyrat e ujitjes sipërfaqësore të tokave 117
5.4. Ujitja me shihedhës dhe me pika 120
5.5. Nevoja e tokës për kullim. Rrjeti i kanaleve kulluese 122
5.6. Sistemimi sipërfaqësor i tokës 124
5.7. Sistemimi intensiv i tokave të pjerrëta 126
5.8. Sistemimi ekstensiv i tokave të pjerrëta 128
5.9. Plehërimi i bimëve. Mendime të përgjithshme 131
5.10. Analiza e tokës dhe efektiviteti i plehërimit. Diagnostikimi gjethor 133
5.11. Faktorët që ndikojnë në plehërim 135
5.12. Përcaktimi i dozave të plehërimit 137
5.13. Llojet e plehrave. Kriteret e përdorimit të plehrave 139
5.14. Mënyrat e përdorimit dhe dozat orientuese të plehrave kimike 141
5.15. Vështrim i përgjithshëm mbi farërat 143
5.16. Cilësitë dalluese të farës 145
5.17. Mbjellja dhe koha e mbjelljes 148
5.18. Norma e farës, thellësia, mënyra e mbjelljes 151
5.19. Farishtet 154
5.20. Fidanishtet. Zgjedhja e vendit për ngritjen e pemëtores 156
5.21. Njohuri të përgjithshme mbi barërat e këqija 158
5.22. Shumëzimi dhe përhapja e barërave të këqija 148
5.23. Klasifikimi i barërave të këqija 160
5.24. Metodat e luftimit të barërave të këqija 164
5.25. Kuptimi i qarkullimit bujqësor 167
5.26. Sistemet e qarkullimit bujqësor 169
5
HYRJE: RËNDËSIA DHE KUPTIMI
I PRODHIMIT BIMOR
Qysh në lashtësi, me lindjen e njerëzimit, lindi edhe nevoja e ushqimit. Fillimisht, njeriu i
lashtë përdori si ushqim bimët, që rriteshin dhe zhvilloheshin, duke i prodhuar në mënyrë
spontane. Me shtimin e numrit të popullsisë dhe shtimin e numrit të kafshëve të zbutura nga
njeriu për nevojat e tij, lindi si domosdoshmëri që disa kultura bujqësore të mbilleshin nga
njeriu dhe me prodhimet e tyre të plotësoheshin nevojat e tij. Njerëzimi nuk mund të jetojë dot
pa praninë e drithërave, të perimeve, të kulturave foragjere, industriale, drurëve frutorë,
ullinjve, agrumeve etj., pasi ato janë një ushqim i përditshëm i tij. Prodhimi i marrë nga bimët
e kultivuara quhet prodhim bimor.
Kështu, qëllimi kryesor i Agronomisë së përgjithshme (prodhimi bimor) është që t’u japë
njohuri kryesore nxënësve se si arrihet dhe çfarë duhet të njihet për të marrë maksimumin e
prodhimit te çdo kulturë. Prodhimi bimor nga viti në vit në shkallë botërore dhe në shkallë
vendi ka ardhur gjithmonë në rritje. Detyra kryesore e prodhimit bimor është jo vetëm të
plotësojë nevojat në sasi dhe në kohë, por edhe në cilësi sipas kërkesave të tregut të sotëm,
duke theksuar se teknologjia e prodhimit bimor këto vitet e fundit është përsosur dhe ka pësuar
përparime të dukshme, ka çuar në rritje të prodhimit, por edhe të përpunimit të prodhimit të
çdo bimë. Rëndësi ka që, para së gjithash, duhet të njihet prejardhja e bimës, mënyra e
kultivimit, mënyra e ndërtimit si dhe kërkesa për klimë-tokë, plehërim dhe shërbim për të
arritur qëllimin kryesor: prodhimin maksimal.
Agronomia e përgjithshme e realizon qëllimin e saj në saje të një lidhjeje dhe bashkëpunimi që
ka me shkencat e tjera si dhe me pjesët organikisht të lidhura të vetë shkencës së bujqësisë
(shkenca e tokës, biologjia, ekologjia, botanika, fiziologjia e bimëve, kimia, fizika, mekanika
etj.).
Objektivat
Përshkrimi i qendrave të origjinës së bimëve;
Analizimi i faktorëve që kushtëzojnë përhapjen e bimëve;
Përcaktimi i zonave të kultivimit në vendin tonë;
Përshkrimi i ekosistemit;
Përcaktimi i zonave ku mund të përshtaten më mirë bimët e kultivuara;
Dallimi i botës biologjike dhe biotipit;
Përshkrimi i sistematikës së bimëve dhe detyrat e saj;
Renditja e nënndarjes së botës bimore;
Shpjegimi i klasifikimit bujqësor të bimëve;
Shpjegimi i klasifikimit biologjik të bimëve;
Dallimi i klasifikimit botanik nga ai bujqësor e biologjik;
Përshkrimi i organizimit të organeve bimore;
Shpjegimi i veprimtarisë që kryejnë pjesët kryesore të qelizës, si pjesë bazë e çdo organi;
Përshkrimi i mënyrave kryesore të pjalmimit të bimëve;
Interpretimi i procesit të frymëmarrjes te bimët;
Interpretimi i procesit të fotosintezës te bimët;
Emërtimi i tipave të ndryshëm të rrënjëve, kërcejve, gjetheve dhe luleve të ndryshme;
Dallimi i procesit të frymëmarrjes nga ai i fotosintezës;
Dallimi i transpirimin nga avullimi fizik;
Përshkrimi i shumëzimit seksual dhe joseksual;
Shpjegimi i mënyrave të shumëzimit joseksual;
Interpretimi si ndodh dalja e filizit dhe mbirja në bimët njëthelbore dhe ato dythelbore;
Përshkrimi i mënyrave të shumëzimit të bimëve me përpaja, me copa dhe me fundakë;
Analizimi i ndikimit të temperaturës dhe lagështirës në mbirjen e bimëve;
Përshkrimi i rritjes vegjetative dhe asaj riprodhuese të bimëve;
Analizimi i faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm që rregullojnë rritjen e bimëve;
Analizimi i faktorëve gjenetikë, tokësorë dhe klimatikë që rregullojnë pjekjen e bimëve;
Dallimi i fazave të rritjes së bimëve;
Përcaktimi i masave agroteknike që duhen zbatuar;
Dallimi i pjekjes teknike nga ajo fiziologjike.
Objektivat
Njohja e vendit dhe e origjinës së çdo bime të kultivuar.
Përcaktimi i qendrave të prejardhjes së bimëve në botë.
Përcaktimi i qendrave të prejardhjes së disa bimëve që kultivohen në Shqipëri.
Çdo bimë e kultivuar zhvillohet normalisht dhe jep prodhim të bollshëm në kushte të caktuara
të mjedisit, që për të janë më të përshtatshme, prandaj edhe shpërndarja e bimëve bëhet duke
siguruar këto kushte (klimë, tokë). Çdo përpjekje e bërë nga njeriu për të përhapur një bimë në
zona me kushte të ndryshme klimatiko–tokësore nga zona e prejardhjes, është ndeshur me
vështirësinë e mospërshtatjes ndaj kushteve të reja. Aftësia e bimëve për t’u rritur dhe për t’u
zhvilluar normalisht në kushte të ndryshme të mjedisit rrethues përbën përshtatjen e bimëve
ndaj këtij mjedisi. Kjo përshtatje ka mundësuar shpërndarjen e bimëve në rruzullin tokësor, në
saje të përzgjedhjes dhe evolucionit natyror dhe njerëzor.
Bimët që kultivohen sot e kanë prejardhjen nga rajone të caktuara të rruzullit tokësor që quhen
“QENDRA TË PREJARDHJES”.
Figura 1.1. Qendrat e prejardhjes
Sipas N.J.VAVILLOV ekzistojnë tetë qendra të prejardhjes së bimëve, të cilat janë si më poshtë:
Kina – nga ku e kanë prejardhjen soja, elbi, pemët frutore, bimët rrënjore
India – nga ku e kanë prejardhjen orizi, pambuku i lashtë, sorgumi, panxhari i
sheqerit, banania, portokalli, liri, kërpi etj.
Azia Qendrore – nga ku e kanë prejardhjen gruri, bizelja, liri, karota.
Azia e Vogël dhe Lindja e Mesme – nga ku e kanë prejardhjen tepa, elbi distik,
tërshëra, thekra, qershia, jonxha.
Vendet Mesdhetare dhe bregdeti i Afrikës Veriore – nga ku e kanë prejardhjen ulliri,
koçkula, panxharsheqeri.
Abisinia – nga ku e kanë prejardhjen gruri, elbi, spinaqi, kafeja dhe recini.
Amerika Qendrore dhe Meksika Jugore – nga ku e kanë prejardhjen pambuku i kohës
së re, misri, fasulja, patatja e ëmbël etj.
Amerika Jugore – nga ku e kanë prejardhjen patatja e zakonshme, duhani, domatja,
speci, patëllxhani.
Nga këto qendra të prejardhjes, me kalimin e kohës, bimët janë përhapur në zona dhe vende të
ndryshme të rruzullit tokësor, në saje të përshtatjes ndaj kushteve të reja të tokës, të klimës dhe
të mjedisit. Një ndihmesë në këtë përhapje dhe përshtatje ka luajtur dhe luan njeriu, duke
përdorur metoda të ndryshme seleksionimi, që çojnë në përmirësimin e veçorive morfologjike
dhe fiziologjike të këtyre bimëve. Nga kjo punë e bërë janë krijuar varietete ose hibride të reja,
që jo vetëm janë përshtatur me kushtet e reja të mjedisit, por kanë siguruar prodhime të
bollshme dhe cilësore, duke rritur të ardhurat e fermerëve, si p.sh.: importimi i duhanit në
Europë, importimi i grurit, bananes, kafesë etj. Dhe njeriu ia ka arritur këtij qëllimi, duke
përshtatur bimë të ndryshme në zona të ndryshme, sepse ka njohur mirë faktorët e kultivimit,
rritjes, zhvillimit dhe prodhimit në një tokë dhe klimë të caktuar për çdo bimë ose grup bimësh
gjë që do ta trajtojmë edhe në temat e ardhshme.
Pyetje dhe detyra
1. Pse është e nevojshme të njihet vendi i prejardhjes së çdo bime të kultivuar?
2. Ç’kuptoni me termin përshtatje?
3. Cilat janë tetë qendrat e prejardhjes së bimëve në botë?
4. Si i ka përhapur njeriu bimët në zona të ndryshme të botës?
5. Shkruani në fletore qendrat e prejardhjes së bimëve që mbillen në vendin tonë: gruri,
misri, pambuku, duhani, orizi, domatja, ulliri etj.
Objektivat
Njohja e faktorëve që ndikojnë në përhapjen e bimëve bujqësore.
Njohja e përbërjes së elementeve të klimës.
Dallimi i bimëve të ditës së gjatë nga bimët e ditës së shkurtër.
Faktorët që përcaktojnë nëse një bimë mund të rritet e të prodhojë në një zonë të caktuar janë:
KLIMA
TOKA
KUSHTET EKONOMIKO – SHOQËRORE.
Klima përcakton tipin e bimësisë që zhvillohet në çdo vend të botës dhe përbëhet nga këto
elemente:
1. Temperatura
2. Uji
3. Drita
Temperatura e një zone kushtëzohet nga:
a) lartësia mbi nivelin e detit,
b) gjerësia gjeografike,
c) kundrejtimi.
a) Sa më lart të ngjitemi mbi nivelin e detit, aq më shumë ulet temperatura (për çdo 100 m
ngjitje kemi zbritjen me 0,5°C).
b) Në gjerësinë gjeografike mesdhetare rriten pothuajse shumica e bimëve, gjë që nuk ndodh
kështu në Polin e Veriut ose në Polin e Jugut.
c) Kur një sipërfaqe toke ka kundrejtim nga jugu ose nga perëndimi ka një temperaturë më të
lartë sesa një sipërfaqe toke me kundrejtim nga lindja ose nga veriu.
Temperatura përcakton nëse një bimë do të zhvillohet në Veri apo në Jug të Ekuatorit.
Temperatura merr tri vlera për zhvillimin e çfarëdolloj bimë:
1. temperaturë minimale (nën të cilën bima nuk zhvillohet),
2. temperaturë optimale (bima ka ritëm normal dhe të shpejtë zhvillimi),
3. temperaturë maksimale (mbi të cilën bima e ndërpret zhvillimin).
Bimët kanë kërkesa dhe qëndrueshmëri të ndryshme ndaj temperaturave:
Temp. minimale Temp. optimale Temp. maksimale
Gruri 0–5 C 25–30 31–37 C
Pambuku (bimë e zonës së nxehtë) 15–18 C 31–37 C 44–50 C
Bimët bujqësore grupohen në dy kategori të mëdha:
a) bimë që duan klimë të freskët dhe që nuk durojnë të nxehtin (drithërat, foragjeret,
panxhari, bizelja etj.);
b) bimë që duan klimë të nxehtë (misri, pambuku, orizi, sorgumi, soja etj.).
Rëndësi për zhvillimin normal të një bimë (bimët shumëvjeçare dhe ato që kultivohen gjatë
dimrit) përveç vlerave të temperaturës ka dhe numri i ditëve me ngrica gjatë një viti. Në këtë
drejtim me anë të përmirësimit gjenetik, janë krijuar shumë kultivarë që u qëndrojnë
temperaturave shumë të ulëta në kultura të ndryshme. Duke njohur rëndësinë dhe vlerat e
temperaturës, ne e kemi më të lehtë të përcaktojmë, se çfarë kulturash mund të mbjellim në
zonën veriore, qendrore dhe jugore të vendit tonë.
Toka furnizohet me ujë nga reshjet, që mund të vijnë në formën e shiut ose të borës. Në vendin
tonë sasia mesatare vjetore e reshjeve është e lartë dhe arrin rreth 1400 mm në vit. Por rëndësi
ka edhe shpërndarja e tyre brenda një muaji, stine dhe viti, luhatja nga një vit në tjetrin etj. Te
ne reshjet bien shumë të çrregullta dhe: nëse stina e dimrit dhe e pranverës është e lagësht
(80% reshje), kërkohet kullim; nëse periudha e verës dhe e vjeshtës është e thatë (20%),
kërkohet ujitje. Nga të dhënat shumëvjeçare del se në vendin tonë më shumë reshje bien në
Shkodër (mbi 1400 mm shi në vit), në Gjirokastër (1300–1400 mm shi në vit), në Sarandë
(1000–1100 mm shi në vit) dhe më pak reshje bien në Kukës, Korçë, Peshkopi (500–700 mm
shi/vit). Meqenëse uji është faktor kryesor për rritjen dhe zhvillimin e bimës, ne i grupojmë
ato, sipas kërkesave që kanë, në tri grupe kryesore:
1. Bimë HIDROFILE (jetojnë në ujë, pra nuk rriten pa të: orizi).
2. Bimë MEZOFILE (duan mesatarisht ujë: misri, perimet, pambuku etj.).
3. Bimë KSEROFILE (duan pak ujë ose i durojnë thatësirës: kaktuset).
Bima që të formojë një gram/lëndë të thatë ka nevojë për një sasi uji e cila është e ndryshme
për bimë të ndryshme; p.sh.: sorgumi 322 g për 1 g; gruri 513 g për 1 g; tërshëra 597 g për 1 g;
misri 368 g për 1 g; elbi 534 g për 1 g; patatja 636 g për 1 g; pambuku 646 g për 1 g; tërfili
770 g për 1 g; jonxha 831 g për 1 g dhe panxhari i sheqerit 400 g për 1 g.
Sigurimi dhe veprimi i përbashkët i temperaturës dhe i lagështirës të çojnë në një zhvillim
normal të bimës dhe prej tyre merret prodhim maksimal.
Pyetje dhe detyra
1. Përcaktoni tre faktorët që ndikojnë në përhapjen e bimëve?
2. Cili nga tre faktorët është më i rëndësishëm?
3. Cilat janë tre elementet e klimës?
4. Përshkruani tri vlerat që merr temperatura?
5. Në sa kategori grupohen bimët sipas kërkesave për temperaturë?
6. Në sa zona ndahet vendi ynë sipas sasisë së reshjeve vjetore?
7. Në cilat rrethe të vendit tonë bien më shumë reshje dhe në cilat bien më pak reshje?
8. Në sa kategori grupohen bimët sipas kërkesave për lagështi?
9. Jepni shembuj të harxhimit të ujit për bimë të ndryshme për të krijuar 1 g lëndë të thatë.
10. Përcaktoni se cila zonë nga pesë zonat e mësipërme mbi sasinë vjetore të reshjeve i përket
vendbanimit dhe komunës suaj.
Objektivat
Përcaktimi i gjatësisë së ditës dhe të natës në zona të ndryshme të botës dhe të vendit
tonë.
Dallimi i bimëve që duan dritëzim të bollshëm, mesatar dhe të kufizuar.
Njohja e fotoperiudhës dhe e bimëve me fotoperiudhë të ndryshme.
Klasifikimi i bimëve sipas fotoperiudhës.
Burimi i vetëm i nxehtësisë është dielli. Ai rrezaton shumë energji në njësinë e kohës, por në
pika të ndryshme të rruzullit tokësor nuk marrim nxehtësi dhe ndriçim të barabartë. Për rritjen
dhe zhvillimin normal të bimës kanë rëndësi dy elemente të dritës:
1. INTENSITETI
2. KOHËZGJATJA
Që të dyja këto elemente varen nga:
gjerësia gjeografike,
stina e vitit.
Po t’i referohemi të dhënave, del se në Ekuator dita dhe nata janë të barabarta gjatë gjithë vitit,
kurse, po të largohemi nga Ekuatori, kemi ndryshim të zgjatjes së ditës dhe të natës.
Drita është element i domosdoshëm për procesin e fotosintezës, të krijimit të klorofilit dhe të
grumbullimit të energjisë dhe kthimit të saj nga energjia diellore në energji kimike. Ajo është e
domosdoshme për të gjithë bimën, po në veçanti për organin kryesor të saj, gjethen, mbi të
cilën kryhen të gjitha këto procese. Jo të gjitha bimët kanë nevojë për ndriçim të bollshëm gjatë
ditës, prandaj, në bazë të kërkesave që kanë ato për dritë, ne i grupojmë në:
bimë që kërkojnë intensitete të larta ndriçimi: pambuk, domate, luledielli, misër, pra,
bimët pranverore.
bimë që mund të rriten edhe në intensitete relativisht të ulëta ndriçimi: panxhar, lakër,
spinaq, perime gjethore ose kultura dimërore.
Rëndësi në rritjen e zhvillimin e bimëve ka edhe gjatësia e ndriçimit diellor. Gjatësia e ditës
me ndriçim me ritëm prej 24 orësh quhet fotoperiudhë. Fotoperiudha ndikon jo vetëm në
zhvillimin e bimës, por edhe në riprodhimin e saj (nxjerrjen e organeve të riprodhimit, lulja
dhe fryti).
Për nga mënyra se si reagojnë bimët ndaj fotoperiudhës dhe nxjerrjes së luleve, ne i grupojmë
ato në disa kategori:
1. bimë të ditës së shkurtër (nxitet lulëzimi me shkurtimin e gjatësisë së ndriçimit – bimët
pranverore);
2. bimë të ditës së gjatë (nxitet lulëzimi me zgjatjen e ndriçimit – bimë vjeshtore);
3. bimë të ndërmjetme (lulëzojnë njëlloj si në periudha të shkurtimit, ashtu edhe të
zgjatjes së ndriçimit);
4. bimë indiferente.
Në qoftë se nuk do t’i respektonim kërkesat e lartpërmendura, atëherë bimët ose nuk do të
lulëzonin, ose do të lulëzonin para kohe, prandaj bimët që mbillen në vjeshtë lulëzojnë në
pranverë, kur dita është mbi 12 orë (gruri, elbi, tërshëra, thekra etj.); bimët që mbillen në
pranverë lulëzojnë në verë ose vjeshtë (sorgumi, misri, orizi) kur dita fillon të shkurtohet. Ky
reagim i bimëve ndaj fotoperiodizmit është një karakteristikë që rrjedh nga prejardhja e tyre në
vende të ndryshme të botës.
Pyetje dhe detyra
1. Cili është burimi i dritës dhe i energjisë për bimët?
2. Cilat janë dy elemente të dritës dhe nga varen ato?
3. Ku ndikon drita (proceset në gjethe)?
4. Cila quhet fotoperiudhë?
5. Si i grupojmë bimët sipas fotoperiudhës? Jepni shembuj.
6. Gruponi bimët e mëposhtme sipas kategorive të cilave u përkasin (ditëgjatë, ditëshkurtër,
të ndërmjetme dhe indiferente).
Spinaq Lakër Presh Domate Grurë Misër Fasule Oriz
Sorgum Pambuk Duhan Luledielli Panxhar Patate Elb Tërshërë
Objektivat
Përshkrimi i karakteristikave të tokës sipas kërkesave të bimëve.
Përcaktimi dhe dallimi i tokave të lehta, të mesme dhe të rënda.
Përcaktimi i tokave me Ph acid, bazik dhe neutral.
Grupimi i bimëve që kanë kërkesa për tokë të lehtë, të mesme dhe të rëndë.
Njohja e ndikimit të kushteve ekonomiko–shoqërore në përhapjen e bimëve.
Edhe toka, ashtu si klima, është faktor tjetër i rëndësishëm i rritjes, i zhvillimit dhe i përhapjes
së bimëve. Pa ekzistencën e tokës bimët nuk do të kishin mundësi të mbilleshin, të
mbështeteshin, të ushqeheshin dhe të shërbeheshin nga njeriu, me përjashtim të rasteve kur ato
do të mbilleshin në mjedise ujore, që ndryshe quhet HIDROPONI.
Çdo kategori toke ka një përbërje të caktuar grimcametrike, që ndryshe quhet teksturë. Në
bazë të faktorëve që kanë marrë pjesë në formimin e tokës, nuk mund të kemi teksturë të njëjtë
në toka të ndryshme, prandaj në bazë të saj kemi bërë dhe ndarjet në:
a) Toka të lehta, b) Toka të mesme, c) Toka të rënda.
Këto grimca bashkohen me njëra–tjetrën në mënyra të ndryshme duke formuar strukturën. Si
tekstura edhe struktura e tokës janë dy karakteristika shumë të rëndësishme që përcaktojnë
vetitë fizike dhe ndikojnë shumë në vetitë kimike të tokës, si dhe aftësinë e saj për të plotësuar
kërkesat e bimës.
Bimët nuk reagojnë në mënyrë të barabartë ndaj tipave të ndryshëm të tokave, jo vetëm se
ndryshon struktura dhe tekstura, por ndryshon dhe sipas madhësisë së farave. Është vënë re se
bimët me fara të imëta përshtaten më mirë dhe prodhojnë më shumë në toka të rënda dhe me
strukturë të mirë, por që duhet të përgatiten mirë para procesit të mbjelljes, p.sh. karota, qepa,
jonxha, tërfili etj. Ka kultura të tjera që japin prodhime të larta në toka deltinore dhe
subdeltinore, si: misri, patatja, ku nuk përjashtohet dhe rasti që disa kultura duan toka të lehta,
të shkrifëta, me strukturë të qëndrueshme, si p.sh. hudhra, panxhari, patatja etj.
Përveç elementit strukturë, toka duhet të këtë edhe elementin tjetër të domosdoshëm, siç është
prania e lëndës organike dhe minerale, e cila jo vetëm rregullon strukturën, por edhe ushqen
bimën gjatë zhvillimit të saj. Përpara se një bimë ta mbjellim në një tokë të caktuar, kësaj të
fundit duhet t’i njohim, përveç elementeve minerale (Ca, K, N, P etj.), përmbajtjen e kripërave
minerale, aftësinë ujëmbajtëse dhe mbi të gjitha Ph-në, që quhet ndryshe përmbajtja e joneve H
dhe hidroksil OH në solucionin tokësor.
Bimë të caktuara kërkojnë një Ph të caktuar në tokë, i cili mund të jetë acid, bazik, asnjanës.
Kur dominojnë jone H+
kemi Ph acid në tokë; kur dominojnë jonet OH- kemi Ph bazik në tokë,
dhe kur ato ndodhen 50% me 50% kemi Ph neutral ose barazi me 7 Ph. Pjesa më e madhe e
bimëve parapëlqejnë një Ph neutral në tokë 6.2 – 7.2, por ka edhe bimë që duan një Ph bazik,
pra mbi 7, si: elbi, panxhari, pambuku, dhe të tjera që kërkojnë Ph nën 6 (acid), si: thekra, soja,
sorgumi, misri, gruri, tërshëra, elbi, patatja, fasulja. Jonxha e tërfili duan një Ph asnjanës.
Do të ishte në interes të bimës dhe të prodhimit që do të merrej prej saj që, përpara se të mbillej,
tokës t’i bëhej analiza, për të përcaktuar llojin e Ph-së, pasi kështu do të orientoheshim më mirë
dhe do të gabonim më pak në mbjelljen e bimëve dhe në sigurimin e Ph-së që duan ato.
Pavarësisht nga sa folëm më lart mbi faktorët klimatikë dhe tokësorë, ne nuk mund të lëmë pa
vlerësuar rolin e njeriut dhe të kushteve ekonomiko–shoqërore që kanë ndikimin e tyre në
përhapjen dhe përshtatjen e bimëve në botë, në mbjelljen, aklimatizimin, prodhimin si dhe
transportin në mbarë botën. Kushtet ekonomiko–shoqërore ndikojnë numrin e popullsisë të një
vendi ose të një rajoni, kërkesat e kësaj popullsie për prodhimin dhe furnizimin e një vendi ose
rajoni, numrin e fuqisë punëtore, për të realizuar një prodhim të caktuar, konkurrencën dhe
ndryshimin e çmimit të prodhimit në bazë të parimit ofertë – kërkesë. Vetë njerëzimi dhe
kultivuesit e produkteve bujqësore kanë bërë një ndarje ose rajonizim si më poshtë:
Ato që nuk durojnë transporte të gjata mbillen afër qendrave urbane (qyteteve), pra
qendrave të banuara.
Produktet që durojnë transporte të gjata kultivohen larg qendrave të banuara, pra në
vende rurale.
Qëllimi kryesor është që në bazë të nivelit ekonomiko–shoqëror të një vendi ose rajoni, të
krijohet mundësia, për të plotësuar të gjitha nevojat e tij me të gjitha llojet e produkteve
bujqësore, sipas zhvillimit intelektual, teknologjik e tregtar.
Pyetje dhe detyra
1. Pse ka rëndësi toka për kultivimin e bimëve?
2. Sa lloj tokash kemi për nga përbërja e strukturës?
3. Pse s’marrim prodhimtari të lartë në një tokë të varfër?
4. Ku qëndron rëndësia e Ph-së dhe si përcaktohet ai?
5. Sa lloj Ph-je kemi dhe si reagojnë kultura të ndryshme ndaj tij? Jepni shembuj.
6. Ku qëndron rëndësia kushteve ekonomiko – shoqërore në përhapjen dhe kultivimin e
bimëve?
7. Çfarë Ph-je (acid, bazik apo neutral) duan bimët e mëposhtme: grurë, misër, sojë, panxhar,
tërshërë, elb, pambuk, jonxhë, tërfil, thekër etj.
Objektivat
Dallimi i zonave të kultivimit nga njëra – tjetra.
Përcaktimi i kufijve midis zonave klimatike.
Krahasimi i klimës midis zonave.
Njohja e sasisë së temperaturave dhe të reshjeve për çdo zonë.
Njohja se ç’është zona e kultivimit.
Bujqësia e një vendi kushtëzohet nga:
KLIMA
TOKA
TREGTIA
Këto përcaktojnë se cila bimë do të kultivohet në një zonë dhe ç’sipërfaqe do të zërë ajo. Zona
e kultivimit të një bimë është ajo ku bima në fjalë zë pjesën më të madhe të sipërfaqes së
kultivuar. Kushtet klimatike e tokësore të një zone ndihmojnë dhe përcaktojnë zhvillimin dhe
prodhimin e një bimë të caktuar.
Për sa i përket kushteve klimatike, vendi ynë bën pjesë në brezin subtropikal të brigjeve
perëndimore, i cili ndahet në dy zona klimatike:
Zona mesdhetare atlantike;
Zona mesdhetare kontinentale.
Rripi bregdetar i Shqipërisë Jugperëndimore bën pjesë në klimën mesdhetare atlantike, kurse pjesa
tjetër e Shqipërisë bën pjesë në klimën mesdhetare kontinentale. Në bazë të elementeve
meteorologjike (temperaturë, reshje) vjetore e mujore, studiuesit e Institutit Hidrometeorologjik të
Tiranës e kanë ndarë territorin e vendit tonë në katër zona dhe 13 nënzona klimatike si më poshtë:
I. Zona mesdhetare fushore me tri nënzona: veriore, qendrore, jugore.
II. Zona mesdhetare kodrinore me katër nënzona: veriore, qendrore, juglindore, jugperëndimore.
III. Zona mesdhetare paramalore me dy nënzona: veriore, jugore.
IV. Zona mesdhetare malore me katër nënzona: veriore, lindore, juglindore, jugore.
1. Zona mesdhetare fushore bashkë me nënzonat e saj përfshijnë territorin fushor dhe
bregdetar; karakterizohet nga një temperaturë e ulët nga -30C deri -90C, nga një temperaturë
mesatare vjetore nga 150C – 180C dhe nga një sasi reshjesh vjetore nga 1000–1800 ml shi në
vite. Kjo zonë karakterizohet me erë të fortë (nënzona veriore Shëngjin Lezhë) dhe ndonjëherë
e mbrojtur nga erërat e ftohta (nënzona jugore Vlorë, Sarandë).
Figura 1.2. Ndarja klimatike e Shqipërisë
2. Zona mesdhetare kodrinore me nënzonat e saj përfshijnë si territor vargmalet e Matit, luginën
e Vjosës dhe bregdetin Jon. Temperaturat më të ulëta vërtiten nga -70C deri -90C; ajo mesatare
lëviz nga 110C – 150C dhe sasia e reshjeve vjetore shkon nga 1100–2700 ml shi në vit.
3. Zona mesdhetare paramalore përfshin pjesën e Valbonës, vargmalet përreth lumit
Shkumbin, ato të Krujës dhe të Dajtit, Çermenikës, Korçës, Kolonjës. Temperaturat minimale
vjetore shkojnë nga -100C deri -120C, temperatura mesatare vjetore shkon nga 90C – 110C dhe
shuma e reshjeve vjetore shkon nga 600–1000 ml shi në vit.
4. Zona mesdhetare malore shtrihet 1000 m mbi nivelin e detit dhe fillon nga alpet e Valbonës
dhe përfundon në vargmalet e Vjosës. Temperatura minimale vjetore shkon nga -100C deri
-150C, por ka dhe raste që shkon -200C deri -270C. Temperatura mesatare vjetore varion nga
80C – 180C dhe sasia e reshjeve vjetore shkon nga 1300–2500 ml shi në vit.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’kuptoni me termin zonë e kultivimit të një bime?
2. Cilët janë faktorët që përcaktojnë zonën e kultivimit?
3. Nga se kushtëzohet bujqësia e një vendi?
4. Në sa zona klimatike ndahet brezi subtropikal perëndimor?
5. A bën pjesë në klimën mesdhetare atlantike rripi bregdetar i Shqipërisë Jugperëndimore?
Po pjesa tjetër e territorit çfarë klime ka?
6. Në sa zona klimatike ndahet vendi ynë?
7. Mbi ç’bazë është bërë kjo ndarje dhe kush e ka bërë?
8. Përshkruani veçoritë klimatike të çdo zone, por në veçanti të zonës dhe nënzonës së
vendbanimit tuaj.
Objektivat
Njohja e faktorëve kufizues.
Përcaktimi i dëmeve që i shkaktojnë ato.
Njohja e shpërndarjes jo të rregullt të reshjeve.
Përcaktimi i mënyrave të eliminimit të shpërndarjes së çrregullt të reshjeve.
Njohja e ndikimit negativ të Ph-së të tokës dhe masat për eliminimin e tij.
Po t’i hedhim një vështrim klimës së vendit tonë, shikojmë se elementi i ndriçimit diellor
vjetor është i mjaftueshëm pothuajse për shumicën e bimëve që mbillen te ne. Në disa raste të
temperaturës minimale dhe maksimale, duke mos arritur pragun kritik, nuk pengojnë ciklin
biologjik të zhvillimit të bimës, si pasojë vegjetacioni dhe pjekja e tyre mbaron para ngricave.
Por ka raste, dhe ne duhet ta pranojmë se klima e Shqipërisë ka edhe çrregullime dhe
mangësitë e veta, ku në një mënyrë apo në një tjetër bëhet pengesë për rritjen dhe zhvillimin
normal të bimës.
Siç u pa edhe në veçoritë klimatike të katër zonave dhe të 13 nënzonave të tyre, vendi ynë ka
një rënie të çrregullt të reshjeve dhe nuk ka një baraspeshë të rënies së tyre në katër stinët e
vitit. Konkretisht, te ne 80% e reshjeve bien në periudhën tetor – prill (ku lind nevoja për
kullim) dhe 20% për periudhën prill – tetor (ku lind nevoja për ujitje). Dihet që kulturat që
mbillen në pranverë (të vonat) kërkesën për ujë e kanë në periudhën prill – shtator, prandaj, kur
mungojnë reshjet dhe kur nuk sigurohet burim ujor tjetër, prodhimi i tyre vihet në pikëpyetje.
Ndryshe qëndron puna me vreshtat, ullishtat dhe pemët frutore, të cilat kanë një sistem rrënjor
të zhvilluar thellë në tokë. Ato janë në gjendje të shfrytëzojnë ujërat nëntokësorë, që
depozitohen gjatë dimrit dhe ndodhen në shtresat e thella të tokës.
Për të eliminuar këtë faktor kufizues, pra këtë çrregullim të rënies së reshjeve, me synim që të
plotësohen nevojat për ujë të bimëve, si: misri, pambuku, panxhari i sheqerit, perimet etj., ne
marrim masa për të grumbulluar dhe siguruar sasi uji për ujitje, duke ndërtuar puse, rezervuarë,
diga, gropa ujëmbledhëse etj. Nga ana tjetër, për të shmangur gërryerjet dhe përmbytjet gjatë
dimrit ku bien shumë reshje, ne vëmë në gatishmëri rrjetin e kanaleve kulluese për çdo parcelë
dhe bllok parcelash në fushë.
Duke iu referuar zonave klimatike të vendit tonë, shohim se kemi një luhatje të temperaturave si
maksimale, ashtu dhe minimale nga njëra zonë në tjetrën. Kjo ka ndikuar ndjeshëm në
shpërndarjen e bimëve në vendin tonë, P.sh., në ato zona ku temperatura është e ulët kultivohen ato
bimë që i rezistojnë këtyre temperaturave, ndërsa bimët e tjera si, p.sh., ulliri nuk kultivohen.
Në përgjithësi bimët pranverore zhvillohen brenda një cikli ose periudhe 6–9 muaj në zonat
fushore dhe 3–6 muaj në zonat malore. Duke pasur parasysh efektin negativ e frenues ose
shkatërrues të temperaturave ekstreme të ulëta ose të larta, atëherë njeriu mundohet t’i
shmangë ato në disa mënyra.
– Mënyra më kryesore është kultivimi në zonat me temperatura të ulëta dhe gjatë periudhës së
dimrit i specieve të qëndrueshme nga të ftohtit (gruri).
– Mënyrë tjetër është ndërtimi i mjediseve të mbrojtura, siç janë serat tunelet etj. Këto mjedise
mundësojnë kultivimin e bimëve më pak të qëndrueshme ndaj temperaturave në zona apo stinë
ku kultivimi i tyre nuk do të ishte i mundur (Holandë, Angli, Gjermani, Shqipëri etj.).
– Mënyrë tjetër është mbjellja e bimëve pranverore me rreshta të gjerë, duke mbuluar tokën me
plastmasë, për të rritur temperaturën e saj. Kohët e fundit janë krijuar dhe prodhuar e kultivar
me pjekje të hershme (grurë), që e mbyllin shpejt ciklin e zhvillimit të tyre, duke eliminuar
ndikimin negativ të temperaturave shumë të larta e të shoqëruara me thatësirë.
Ka raste që edhe Ph-ja bëhet frenues ose pengues për rritjen dhe zhvillimin normal të një bime,
sepse jo të gjitha bimët duan një Ph të njëjtë. Për të parandaluar efektet negative të Ph-së dhe për
t’u siguruar bimëve Ph-në e dëshirueshme, duhet të bëjmë analizën e tokës, për të përcaktuar nëse
ajo ka Ph acid, bazik ose neutral, Ph-në negative të një tokë (kur është acide) me anë të
gëlqerëzimit dhe kur është bazike me anë të gipsimit. Këto dy procese ndikojnë në përmirësimin e
pH-së të tokës duke i siguruar bimëve një Ph në tokë 6.8–7.2, që është dhe Ph më optimal për to.
Reaksionin e ulët në tokë e durojnë më mirë bimë si lupini, thekra apo patatja, ndërsa në toka me
pH të lartë mund të mbillen bimë si jonxha apo panxhari i sheqerit që durojnë pH deri 7.5.
Pyetje
1. Cilët janë faktorët kufizues të bimëve?
2. Si janë të shpërndara reshjet në vendin tonë?
3. Si eliminohen lagështira e tepërt dhe thatësira e gjatë?
4. Cilat janë burimet e sigurimit për bimët pranverore?
5. Si eliminohet efekti negativ i temperaturave të larta dhe i temperaturave të ulëta?
6. Si rregullohet Ph-ja në tokë, që bimët të mos dëmtohen?
Objektivat
Përcaktimi i termit ekosistem dhe elementet përbërëse të tij.
Shpjegimi dhe dallimi i botës biologjike bimore dhe shtazore.
Njohja se ç’është biotopi dhe biosfera.
Kuptimi i dallimit midis prodhuesit dhe konsumatorit.
Kur udhëtojmë me aeroplan ose ndodhemi në një mal të lartë, mund të dallojmë përreth: një
liqen, një lumë, një pyll, një fshat, një kullotë, një arë të mbjellë etj. Këto njësi kanë
karakteristika konkrete dhe kur i vrojtojmë, vërejmë se midis tyre ka ngjashmëri dhe
diferencime. Kur vërejmë nga afër liqenin, pyllin ose një sipërfaqe të kultivuar, bindemi se në
to ka lloje të ndryshme bimësh dhe kafshësh.
Në liqen gjenden mjaft bimë hidrofile (ujëdashëse), peshq, bretkosa etj. Në pyll ka shumë lloje
bimësh dhe kafshësh. Në arën e mbjellë përveç bimës së kultivuar ka barëra të ndryshme,
dëmtues, krimba, shpend etj. Bimët konsiderohen si gjallesa vetushqyese (autotrofe), kurse
kafshët janë gjallesa jetëushqyese (heterotrofe), sepse çlirojnë energji duke ngrënë gjallesa
vetushqyese ose gjallesa të tjera jetëushqyese.
Tërësia e bimëve pavarësisht se në ç’njësi bëjnë pjesë (liqen, pyll, arë), përbëjnë botën bimore,
kurse tërësia e kafshëve, përbëjnë botën shtazore. Bota bimore dhe shtazore së bashku përbëjnë
botën biologjike. Mjedisi klimatik dhe tokësor, ku jeton kjo botë biologjike quhet biotop. Bota
biologjike së bashku me biotopin përbëjnë një tërësi të vetme, që quhet ekosistem.
Përkufizimi i ekosistemit është i thjeshtë, por në realitet përbërja e tij është mjaft komplekse.
Bota bimore e ekosistemit përbëhet nga gjallesa vetushqyese të cilat kanë aftësi të përvetësojnë
energjinë diellore nëpërmjet procesit të fotosintezës dhe të prodhojnë lëndë organike. Prandaj
gjallesat vetushqyese quhen prodhuese.
Bota shtazore, që përbëhet nga gjallesa jetëushqyese, konsumojnë lëndë organike të prodhuara
nga gjallesat vetushqyese (prodhuesit) dhe e kthejnë atë përsëri në lëndë organike. Prandaj
gjallesat jetëushqyese quhen konsumatore.
Konsumatorët ndahen në:
a) mikrokonsumatorë (saprofit) dhe ushqen me lëndë organike të vdekura duke e
shpërbërë atë;
b) makrokunsumatorë (biofag – fitofag) ose mishngrënës – barngrënës etj.
Si shembull ekosistemi do të përshkruajmë tërësinë e një liqeni, i cili përbëhet nga këto njësi
bazë:
Lëndë abiotike: janë lidhjet me bazë organike dhe inorganike, siç është uji, dyoksidi i karbonit,
oksigjeni, kalciumi, azoti, kripërat e fosforit apo përbërjet organike, si proteina, sheqerna etj.,
që janë të tretura në ujë.
Figura 1.3. Ekosistemi
Ato mund të jenë dy tipash:
bimë me rrënjë ose bimë barishtore e drunore dhe bimë të vogla, të cilat ndodhen deri
në atë thellësi të ujit ku arrin të depërtoje drita;
algat.
Peshqit, krimbat dhe kafshë të tjera që ushqehen me bimë të gjalla ose mbeturinat e tyre quhen
makrokonsumatorë parësorë (të rendit të parë).
Makrokonsumatorë dytësorë (të rendit të dytë) janë dëmtues të ndryshëm dhe lloje peshqish që
ushqehen me makrokonsumatorë parësorë ose dytësorë, gjallesat saprofitet – bakteret dhe
myshqet, që ndodhen në gjithë liqenin. Shumica nga gjallesat pëlqejnë kafshë pa jetë. Disa prej
tyre mund të jenë patogjene dhe të zhvillohen në gjallesa të gjalla, duke u shkaktuar atyre
sëmundje të ndryshme. Biotopi përcakton strukturën dhe veprimtarinë e botës biologjike
nëpërmjet lagështirës së elementeve ushqyese dhe temperaturës. Edhe vetë bota bimore ndikon
mbi biotopin, duke ndryshuar mikroklimën ose elementet e tjera të tij, duke bërë një afrim në
prodhim si të ekosistemit bujqësor, ashtu dhe të atij natyror.
Pyetje dhe detyra
1. Ku dallojnë gjallesat jetëushqyese nga vetushqyeset?
2. Çfarë të përbashkëtash dhe të veçantash ka në liqen, në pyll dhe në një arë me të mbjella?
3. Çfarë kuptoni me botë bimore dhe shtazore?
4. Çfarë e përbën botën biologjike? Po biotopin?
5. Çfarë quhet ekosistem?
6. Ç’quajmë prodhues? Po konsumator?
7. Sa lloje konsumatorësh kemi?
8. Vështroni nga afër një arë të mbjellë dhe përshkruani në fletoren tuaj njësitë përbërëse të
këtij ekosistemi.
Objektivat
Përcaktimi i tri kategoritë bimore sipas dobisë së njeriut.
Njohja se çfarë studion sistematika.
Dallimi i llojit nga gjinia, familja etj.
Dallimi i bimëve njëthelbore nga ato dythelbore.
Të gjithat llojet e bimëve që ekzistojnë në tokë përbëjnë botën bimore. Bimët dallohen
ndërmjet tyre nga madhësia, ndërtimi, pamja dhe mënyra e riprodhimit. Ka bimë si bakteret, që
janë njëqelizore, te cilat dallohen vetëm me mikroskop. Ka bimë të tjera (lloje pemësh në
Kaliforni) që arrijnë 120 m lartësi dhe 7 m diametër. Por në botë hasim edhe lloje bimore si
kërpudha e alga, që nuk kanë as kërcell, as gjethe, as lule dhe as fare.
Duke i parë në aspektin e dobisë që i sjellin njeriut, bimët bujqësore ndahen në tre kategori
kryesore:
Bimë të dëmshme – Këto bimë quhen të dëmshme, sepse shkaktojnë sëmundje në
bimë dhe kafshë dhe kërkojnë shpenzime për t’i luftuar ato. Të tilla janë edhe barërat
e këqija, që rriten midis bimëve të kultivuara dhe ulin prodhimin e tyre.
Bimë ndërmjetëse – Nuk kanë atë rëndësi që kanë bimët e dy kategorive të tjera. Këtu
futen bimët që nuk përbëjnë interes ekonomik në kultivimin e tyre dhe ato që
ndihmojnë në një farë mënyre në gjenezën e tokës.
Bimë të dobishme për njeriun – Janë të tilla ato bimë që i kultivon vetë njeriu për t’u
ushqyer, për t’i përdorur si lëndë të parë për industrinë ose si ushqim për blegtorinë
(mishi, qumështi, vezët, leshi, gruri, misri etj.).
Sistematika merret me studimin e bimësisë që ka ekzistuar në epoka të ndryshme gjeologjike
dhe të asaj të sotme. Detyrë themelore e saj është të zbulojë dhe të pasqyrojë lidhjet
filogjenetike të grupeve të ndryshme bimore nga format më të thjeshta deri tek ato më të
ndërlikuarat. Detyrë tjetër e sistematikës është të lehtësojë njohjen dhe studimin e bimëve nga
ana e shfrytëzimit të tyre praktiko – ekonomik, me të cilat njerëzit janë marrë që në lashtësi
dhe që nga lashtësia e deri më sot. Deri në ditët e sotme janë studiuar dhe përshkruar rreth
gjysmë milioni bimë (nga bakteret e deri te bimët e larta me lule). Njohja dhe studimi i bimëve
para së gjithash nënkupton emërtimin e tyre, prandaj botanistët e vjetër deri në shekullin XVIII
i emërtonin bimët me fraza latine. Ishte K. LINEU, i cili propozoi (në vitin 1853) një emërtim
që u quajt binomial -ku çdo lloj ka dy emra- nga të cilët i pari i përket gjinisë, kurse i dyti
llojit. P.sh., duhani u emërtua Nicotiana tabacum, gruri i fortë u emërtua Triticum durum etj.
Ky propozim i LINEUT jo vetëm që u pranua nga shumica e botanistëve, por sot ai është
përsosur nga disa ligje të vendosura në kongrese ndërkombëtare të botanikës.
Emërtimi i bimëve është ndërkombëtar dhe shprehet në një gjuhë ndërkombëtare që është
latinishtja. Duke përgjithësuar zbatimin e emërtimit dyemëror, themi se të gjithë individët që kanë
një varg karakteristikash të ngjashme, grupohen në një lloj të vetëm. P.sh., të gjithë individët e
bimës së patates grupohen në llojin SOLANUM TUBEROSUM. Mirëpo ky lloj është shumë i
ngjashëm me llojet të tjera, si me domaten, patëllxhanin etj., pra të tilla lloje të ngjashme, që kanë
marrëdhënie të ngushta fisnore dhe prejardhje të njëjtë, grupohen në një gjini, që quhet Solanum.
Duke marrë parasysh ndërtimin e lules, të frytit dhe të organeve të tjera, gjinia Solanum lidhet
ngushtë me gjini të tjera me karakteristika të ngjashme, p.sh., me gjininë Kapsikum (speci),
Nikotjana (duhani) etj. Të gjitha këto gjini grupohen së bashku në një njësi më të madhe, që quhet
familje; në rastin tonë konkret kemi të bëjmë me familjen Solanaceae.
Emrat e familjeve formohen nga emri i një gjinie përfaqësuese, duke i shtuar prapashtesën - aceae.
Familja Solanaceae, nga ana fisnore, lidhet me disa familje të tjera që grupohen në një njësi më të
lartë, të quajtur rend; në rastin tonë rendi Solanales. Emrat e rendeve formohen nga emri i një
gjinie karakteristike, me prapashtesën – ales.
Tipari themelor i të gjitha bimëve të rendit Solanales është prania në embrionin e farës së tyre i
dythelboreve, tipar që zotërohet dhe nga shumë rende të tjera. Pra, të gjitha rendet me tiparin e
përbashkët “dythelbore” grupohen në një njësi edhe më të lartë, të quajtur klasë; në rastin tonë
klasë Dicotyledonae.
Duke marrë parasysh numrin e thelboreve në embrion, dallojmë dy grupe bimore: ato me dy
thelpinj, si dhe ato me një thelb (njëthelbore); p.sh. tërshëra, elbi, misri, orizi etj., të cilat
grupohen në një njësi edhe më të lartë, të quajtur tip; në rastin tonë tipi Angyiospermae (bimë
me farë të veshur). Mbi këto kritere mbështet klasifikimi i të gjitha bimëve ekzistuese dhe i
atyre fosile. Të gjitha sa thamë mund të paraqiten në këtë mënyrë skematike:
Tipi
Klasa
Rendi
Familja
Gjinia Lloji (specia)
Kultivari Individi
Pyetje dhe detyra
1. Si ndahen bimët sipas dobisë së njeriut?
2. Çfarë studion sistematika?
3. Cilat janë detyrat e sistematikës?
4. Si i emërtoi K. LINEU bimët?
5. A japin familje gjinitë e përafërta? Jepni shembuj.
6. Radhitni njësitë nga klasa deri te lloji dhe e kundërta.
7. Ç’quajmë lloj?
Objektivat
Dallimi i kriptogameve nga fanerogamet.
Përcaktimi i katër grupeve kryesore të bimëve.
Përshkrimi i bimëve farëveshura dhe farëzhveshura.
Dallimi i njëthelboreve nga dythelboret.
Ashtu siç u theksua më lart, botanistët kanë dalluar dy grupe kryesore bimësh:
Kriptogamet ose bimët pa lule, ku bëjnë pjesë algat, kërpudhat, myshqet dhe fierët.
Fanerogamet ose bimët me lule dhe me farë, ku bëjnë pjesë shumica e bimëve
bujqësore të kultivuara.
Më vonë bimët u ndanë në katër grupe kryesore:
1. Talofitet ku përfshihen bakteret, algat, kërpudhat dhe likenet. Algat nuk kanë as kërcell, as
gjethe të vërteta, dhe nuk prodhojnë as lule dhe as farë, por përmbajnë klorofil dhe për rrjedhojë e
prodhojnë vetë lëndën ushqimore. Kërpudhat, duke mos përmbajtur klorofil, e sigurojnë ushqimin
nga bimët dhe kafshët. Kërpudhat janë të dobishme, por ka dhe lloje të dëmshme, të cilat
shkaktojnë sëmundje te disa bimë bujqësore të kultivuara. Bakteret që rrojnë në rrënjët e
bishtajoreve (jonxhë, tërfil) fiksojnë azotin e lirë të atmosferës dhe e shndërrojnë në lidhje të
përvetësueshme për bimët. Kërpudhat në shumicën e rasteve përdoren për prodhimin e ushqimeve
dhe për përpunimin e produkteve bujqësore në rrugë industriale, por disa kërpudha, ashtu si dhe
bakteret, janë të dëmshme dhe shkaktojnë sëmundje në kultura të ndryshme bujqësore.
2. Briofitet (myshqet) nuk prodhojnë as lule, as fare dhe nuk kanë asnjë interes ekonomik për
bujqit.
3. Pteridofitet (fieret), këtu përfshihen likopodet, këputjet, fieret, të cilat nuk kanë interes dhe
rëndësi ekonomike për bujqit.
4. Spermafitet ose permatofitet, bimët që prodhojnë dhe lule, dhe farë. Ka dy nënndarje të
tyre:
– bimët me farë të zhveshur (Gjimniospermet),
– bimët me farë të veshur (Angiospermat).
Në Gjimniospermet futen të gjitha bimët drunore, si: pisha, bredhi etj. Te ky grup përfshihen
rreth 600 lloje. Angjiospermat ndahen në dy klasa:
1. njëthelbore (njëkotiledonet),
2. dythelbore (dykotiledonet).
Këto dy klasa dallohen nga njëra–tjetra jo vetëm nga numri i thelpinjve, por edhe nga ndërtimi
i kërcellit, i gjetheve dhe i lules.
Njëthelboret e kanë embrionin me një thelb, i cili zhvillohet nën tokë. Rrënja e parë
(embrionale) ka zhvillim të pakët dhe pas saj zhvillohet rrënja e dytë, duke formuar një tufë
rrënjësh mishtake, por jo boshtore. Gjethet i kanë me nervatura paralele me formë gjatësore
ose vezake, ku përfaqësuesit më kryesorë janë: gruri, elbi, tërshëra, misri, orizi etj.
Dythelboret e kanë embrionin me dy thelpinj, të cilët zhvillohen mbi tokë; rrënja e parë është e
qëndrueshme boshtore dhe shoqërohet me rrënjë të dyta të vogla. Janë bimë barishtore ose drunore
me gjethe pendore ose pëllëmbore me nervatura të rrjetëzuara. Në këtë klasë bëjnë pjesë: jonxha,
tërfili, gjithë bishtajoret, pambuku, luledielli, domatja, speci, patëllxhani etj. Kur japin emrin
shkencor (botanik) të një bimë, nuk është e nevojshme të përmendim të gjithë klasifikimin, por
vetëm gjininë dhe llojin; p.sh., tërshëra - Avena sativa, jonxha - Midicago sativa, elbi - Hordeum
sativa, duhani - Nicotiana tabakum, domatja - Solanum lycopersicum etj.
Shembull i klasifikimit botanik të bimëve
Sistematika
Ndarja
Tërshëra
Spermatohyta
Jonxha
Spermatohyta
Nënndarja
Klasa Angjiosperma
Njëthelbore Angjiosperma
Dythelbore
Familja
Gjinia Gramore
Avena Bishtajore
Meticago Lloji Sativa Sativa
Pyetje dhe detyra
1. Pse shërben klasifikimi botanik i bimëve?
2. Cilat janë nënndarjet kryesore të botës bimore?
3. Cilat janë katër grupet kryesore të bimëve?
4. Ku qëndron dallimi midis gjimnospermeve dhe angjospermeve?
5. Ku ndryshojnë njëthelborët nga dythelborët?
6. Jepni shembuj mbi klasifikimin botanik të patates dhe specit me të gjitha nënndarjet
bimore.
Objektivat
Përcaktimi i grupeve të bimëve bujqësore.
Përcaktimi i bimëve drunore dhe bimëve barishtore.
Dallimi i bimëve narkotike nga bimët foragjere.
Dallimi i drithërave nga bimët industriale.
Përcaktimi dhe dallimi i bimëve dyvjeçare nga bimët shumëvjeçare.
Në bujqësi ka bimë që jetojnë shumë gjatë, por ka dhe bimë që jetojnë brenda një viti. Në
grupin e bimëve që jetojnë shumë gjatë do të përmendim: hardhinë, ullirin, agrumet, pemët
frutore dhe të gjitha bimët që mbillen në pyll dhe që i përkasin pylltarisë. Bimët e mësipërme
jetojnë nga dhjetëra vjet deri në qindra vjet, si p.sh.: rrapi mund të jetojnë, deri në pesë shekuj
dhe ulliri akoma më shumë. Mirëpo në bujqësinë e përditshme, fermeri, për të plotësuar
nevojat e tij, mbjell bimët barishtore, që, sipas qëllimit të përdorimit të prodhimit, ndahen në
disa grupe:
Drithërat. Në këtë grup futen gruri, elbi, tërshëra, misri, orizi, thekra, tepa etj. Frutat e
këtyre bimëve (kokrrat) përdoren për prodhimin e miellit, të amidonit dhe të shumë
nënprodukteve të tjera. Prodhimi i drithërave përdoret gjerësisht edhe si ushqim për
blegtorinë në formë të përpunuar ose koncentrat i bluar.
Bishtajoret për kokërr. Në këtë grup bëjnë pjesë fasulja, batha, bizelja, qiqra, frutat e të
cilave janë të pasura me proteina dhe me amidon, që përdoren gjerësisht edhe për
ushqimin e njerëzve.
Bimët industriale. Ky grup ndahet në disa nëngrupe:
a) Bimë tekstile, si: pambuku, liri, kërpi.
b) Bimë vajore, si: luledielli, susami, recini, kikiriku, farat e të cilëve përmbajnë sasi të
lartë vaji.
c) Bimë sheqerore, si: panxhari i sheqerit dhe kallami i sheqerit. Industria shfrytëzon ato
pjesë të bimës që kanë përmbajtje të lartë sheqeri (tuberi dhe panxhari).
d) Bimët narkotike dhe aromatike, ku bëjnë pjesë duhani, hashashi, menta, borziloku,
levanda etj.
e) Bimët foragjere, ku bëjnë pjesë jonxha, tërfili, misri foragjer, sorgumi, sudangrasi
loljumi, perkoja, kolza, lakra foragjere, urofi, koçkulla e shumë graminore të tjera, që
përdoren gjerësisht në gjendje të thatë, të njomë, të përpunuar ose të silazhuar, si
ushqim i përditshëm për kafshët (blegtorinë) e mbarështuara.
Sipas ciklit të zhvillimit biologjik (mbirje, korrje ose vjelje), bimët bujqësore i klasifikojmë në:
Bimë njëvjeçare, që plotësojnë ciklin biologjik brenda një viti, p.sh., drithërat (misër,
grurë, tërshërë), disa bimë bishtajore (bathë, bizele, soj, qiqër) dhe disa bimë
industriale (pambuku etj.)
Bimë dyvjeçare, që e mbyllin ciklin biologjik në vitin e dytë. Në vitin e parë rriten
dhe zhvillohen nga ana vegjetative, kurse vitin e dytë nxjerrin kërcej lule, frutën dhe
farën. Këtu bëjnë pjesë qepa, panxhari, disa lloje tërfilesh, preshi.
Bimë shumëvjeçare, që rrojnë shumë vjet dhe frutifikojnë çdo vit. Në këtë grup bëjnë
pjesë jonxha, disa llojesh tërfilesh dhe shumë lloje graminore shumëvjeçare.
Pyetje dhe detyra
1. Çfarë bën pjesë te bimët drunore shumëvjeçare?
2. Jepni shembuj të drunorëve shumëvjeçarë që keni në fermën tuaj?
3. Cilat bimë futen te drithërat?
4. Përcaktoni bimët industriale vajore, tekstile, sheqerore, narkotike dhe aromatike.
5. Cilat bimë futen në kulturat foragjere?
6. Përcaktoni kulturat njëvjeçare, dyvjeçare dhe shumëvjeçare që mbillen në zonën tuaj dhe
në fermën tuaj.
Objektivat
Përshkrimi se ç’është qeliza bimore.
Përcaktimi i formave që kanë qelizat bimore.
Përcaktimi i pjesëve të qelizës bimore.
Përcaktimi i rolit të çdo pjese të qelizës bimore, në veçanti të kromozomeve.
Qeliza është njësia më e vogël e jetës. Diametri i qelizës bimore shkon zakonisht nga 1/100
deri 2/10 e milimetrit. Forma e qelizave gjithashtu ndryshon, nga e rrumbullakët deri në
drejtkëndëshe. Shumë qeliza së bashku mund të formojnë një njësi të pavarur, e cila kryen një
funksion të caktuar të domosdoshëm për jetën e bimës. Një njësi e tillë quhet ind. Qelizat e një
indi nuk është e thënë të kenë të njëjtën formë dhe madhësi.
Po të shohim një qelizë bimore në mikroskop, në të dallojmë pjesë të ndryshme. Ajo ka
ndërtim shumë të ndërlikuar. Të gjitha pjesët e saj karakterizohen nga një specializim
morfologjik dhe funksional mjaft i lartë. Ndërtimi qelizor krijon mundësi të mëdha për
përshtatje, në rastet kur bima përballet me kushte jo të favorshme të mjedisit. Specializimi
funksional dhe ndryshimi morfologjik i qelizave qëndron në bazën e proceseve të zhvillimit të
gjallesave dhe të evolucionit të botës organike. Qeliza ka murin qelizor, i cili i jep asaj formën.
Pjesa e brendshme e qelizës, në pjesën më të madhe, përbëhet nga protoplazma ose citoplazma,
e cila është rregullatore për veprimtaritë e ndryshme të saj dhe përmban 85–90% ujë, kurse
pjesa tjetër nga lëndë organike dhe inorganike. Nga lëndët organike të protoplazmës më
kryesoret janë: proteinat, lyrat dhe sheqernat. Lëndët inorganike përbëhen nga elementet e
ndryshme që merr bima nga toka nëpërmjet rrënjëve.
Protoplazma mbështillet nga membrana qelizore, e cila ndodhet në pjesën e brendshme të murit
qelizor. Nëpërmjet saj, lëndët ushqyese futen në protoplazmë ose dalin që andej. Brenda në
protoplazmë ndodhet bërthama, një trup i dendur dhe pothuajse me formë të rrumbullakët.
Bërthama përmban kromozomet në të cila ndodhet ADN-ja (acidi dezoksiribonukleik), që është
përgjegjës për trashëgiminë e tipareve gjatë ndarjes së qelizave dhe nga prindërit te pasardhësit.
Qeliza përmban edhe disa trupëza të veçantë, siç janë plastet, që ndahen në dy lloje: leukoplastet
dhe kromoplastet.
Leukoplastet janë pa ngjyrë dhe shërbejnë për grumbullimin e lëndëve ushqimore në formën e
amidonit. Nga kromoplastet më kryesoret janë: kloroplastet, të cilat përmbajnë klorofilin, që
shërben për kapjen e rrezeve të diellit në procesin e fotosintezës. Përbërës të tjerë të
rëndësishëm të qelizës janë: ribozomet, mitokondritë dhe vakuolat. Ribozomet, qofshin të lira
apo të rrjetit endoplazmatik, kanë funksion sintezën e aminoacideve, ndërsa mitokondritë
mund të quhen fabrikat e prodhimit të energjisë, pasi sintetizojnë molekulat e ATP-së.
Gjatë rritjes dhe zhvillimit të qelizave në masën e citoplazmës formohen zgavra pak a shumë të
mëdha, me forca të parregullta, që quhen vakuola. Tërësia e vakuolave të një qelize përbën atë që
quhet sistem vakuolar. Vakuolat janë rezerva e ujit të qelizës dhe qendra të dukurive osmotike.
Figura 1.4. Ndërtimi i qelizës
Qelizat nuk janë plotësisht të pavarura nga njëra–tjetra. Zakonisht ato lidhen me lidhje
protoplazmatike, që njihen me emrin rrjeti endoplazmatik (REP).
Rëndësia funksionale e rrjetit endoplazmatik është e shumanshme. Kanalet e tij, nga njëra anë,
lidhin citoplazmën e qelizës me bërthamën dhe, nga ana tjetër, lidhin në një të tërë citoplazmën
e qelizave fqinje. Ky nuk është vetëm një sistem transporti, por edhe sinteze.
Rrjeti endoplazmatik është karakteristik për citoplazmën e qelizave bimore e shtazore.
Pyetje
1. Ç’është qeliza bimore?
2. Cili është qëllimi i qelizës bimore?
3. Cilat janë format e qelizës bimore?
4. Cilat janë pjesët e qelizës bimore?
5. Pse shërbejnë kromozomet?
6. Çfarë përmbajnë leukoplastet dhe kloroplastet?
7. Nga se janë formuar kromozomet?
Objektivat
Njohja e qëllimit pse shërben rrënja.
Përcaktimi i rrënjëve të bimëve të ndryshme.
Përcaktimi i thellësisë së shtrirjes të sistemit rrënjor në thellësi të tokës.
Përshkrimi i rrënjëve xhufkore dhe bishtajore.
Bima është një organizëm i gjallë, i organizuar dhe i kompletuar dhe që funksionon si një
unitet i vetëm. Ajo përbëhet nga disa organe, ku më kryesoret janë: rrënja, kërcelli, gjethja,
lulja, fryti dhe fara. Secili nga këto organe do të trajtohet në temat e mëposhtme veç e veç, për
efekt mësimor, kurse nga ana biologjike ato nuk mund të ndahen për asnjë çast, përndryshe
nuk do të kishte vazhdimësi të rritjes, zhvillimit dhe frutifikimit të bimës. Secili prej organeve
të mësipërme luan një rol dhe ka një funksion jetik gjatë zhvillimit të bimës.
Rrënjët shërbejnë për fiksimin e bimës në tokë dhe për thithjen nga toka të ujit dhe kripërave
minerale. Për disa bimë shumëvjeçare, pjesa mbitokësore e të cilave thahet në dimër, rrënjët
përbëjnë organin dimërues që, në pranverë, rigjenerohet, duke dhënë bimë të reja. Rrënjët më
të vjetra të bimëve shumëvjeçare shërbejnë edhe si organe të grumbullimit të lëndëve
ushqyese; p.sh. te jonxha, te tërfili 30–40% e peshës së tyre janë lëndë ushqyese të depozituara. Te
karota, panxhari, patatja, në frytin rrënjor depozitohen sasi të mëdha amidoni dhe sheqernash.
Ka raste që në bimë të rritura në fazën e pjekjes, sistemi rrënjor brenda në tokë mund të zërë
një vëllim të tillë sa edhe pjesa mbitokësore. P.sh., kurora mbitokësore e ullirit është e
barabartë me një kurorë nëntokësore të sistemit rrënjor të tij; te misri, sistemi rrënjor mund të
arrijë thellësinë 2 m dhe gjerësinë 1.2 m – 2 m.
Pesha e sistemit rrënjor përbën zakonisht një të tretën e peshës së përgjithshme të bimës. Nga
një studim i bërë në laborator ka dalë se duke mbjellë një bimë thekre në një enë me përmasa
30x30x55 cm, e cila pas katër muajsh arriti lartësinë 50 cm dhe, kur u matën rrënjët u pa se ato
kishin arritur një gjatësi 625 km dhe së bashku me qimet thithëse kishin arritur një gjatësi
10 500 km dhe një sipërfaqe të përgjithshme 480 m2.
Dendësia, thellësia dhe gjerësia e shtrirjes së sistemit rrënjor varet nga këta faktorë:
1. dendësia e bimëve,
2. temperatura,
3. lagështia,
4. ajrimi i tokës,
5. përbërja minerale dhe kimike e tokës,
6. stadi i zhvillimit të bimës,
7. gjendja shëndetësore e saj.
Nga pikëpamja bujqësore, interes ka ajo shtresë e tokës në të cilën shtrihet vëllimi më i madh i
rrënjëve të çdo bime. Për grurin, vëllimi më i madh i rrënjëve gjendet në thellësi 20–30 cm të tokës,
jonxha 50–60 cm. Kjo mbahet parasysh në përgatitjen e shtratit të mbjelljes për çdo bimë.
Dallojmë kryesisht dy tipa të sistemit rrënjor:
1. Sistem rrënjor xhufkor (p.sh. graminoret);
2. Sistem rrënjor boshtor (p.sh. bishtajoret).
Figura 1.5. Sistemi rrënjor
Rrënjët e tipit xhufkor janë të holla dhe me mjaft degëzime, karakteristikë për bimët e familjes
graminore. Thellësia e tyre shkon nga disa centimetra deri në 1,5 m, sipas llojit dhe kushteve të
tokës. Te rrënjët e tipit boshtor, rrënja kryesore është e ndërtuar vertikalisht poshtë, prej së
cilës dalin rrënjë të tjera më të holla, më të vogla, si p.sh.: jonxha, karota dhe bishtajoret për
kokërr. Thellësia e rrënjëve të tipit boshtor në toka të mira shkon deri në 10–16 m thellë
(jonxha). Ana pozitive e këtyre rrënjëve është se në kohë thatësire të gjatë ato thithin ujë nga
shtresa të thella të tokës. Në mënyrë të detajuar, ndërtimi i rrënjës paraqitet në figurën e
mëposhtme, ku pjesët më kryesore janë: epiderma, qimet thithëse etj.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë funksionet kryesore të rrënjëve?
2. Pse shërbejnë rrënjët?
3. Në ç’thellësi dhe në ç’gjerësi shtrihen rrënjët e bimëve të ndryshme?
4. Cilët janë dy tipat bazë të sistemit rrënjor?
5. Jepni shembuj për dy tipa të sistemit rrënjor.
6. Cilat janë pjesët kryesore të rrënjës?
Objektivat
Përcaktimi përse shërben kërcelli dhe gjethet.
Përshkrimi i rolit që luan kërcelli dhe gjethja.
Përcaktimi i pjesëve kryesore të kërcellit dhe të gjethes.
Njohja e ndërtimit të sistemit përçues.
Kërcelli është pjesa mbitokësore e bimës, i cili përcakton lartësinë e saj dhe mban degët,
gjethet, lulet dhe frutat. Kërcelli është aksi kryesor i bimës dhe vazhduesi i rrënjës. Kërcelli në
bimë barishtore është i gjelbër, sepse përmban klorofil dhe kryen procesin e fotosintezës. Me
anë të kërcellit bëhet transportimi i ujit dhe i kripërave minerale, të thithura nga rrënjët për në
gjethe. Njëkohësisht kërcelli bën kalimin e lëndëve ushqyese të përpunuara në gjethe për në
pjesë të tjera të bimës. Një rëndësi tjetër e kërcellit qëndron në atë se ai, në disa bimë, shërben
edhe si shumëzues i tyre në rrugë vegjetative, pra joseksuale.
Në një bimë drunore dallohen qartë këto pjesë kryesore:
Trungu: është pjesa më e trashë e kërcellit nga dalin degët.
Degët: janë trungje të dyta më të trasha e më të vjetra të kurorës.
Degëzat: quhen degë më të holla dhe të reja të kurorës.
Nyjat: përbëjnë pjesën më të trashur të kërcellit, ku vendosen gjethet dhe sythat.
Ndërnyjat: quhet pjesa që gjendet midis dy nyjave.
Në majën e kërcellit gjendet zakonisht sythi i majës; ka gjithashtu edhe sytha sqetullorë dhe
anësorë, që vendosen në sqetullat e gjetheve. Kërcelli rritet në gjatësi, si rrjedhojë e rritjes së
majës së tij nëpërmjet sythit të saj. Rritja e kërcellit vjen si rrjedhim i dy proceseve, që ndodhin
në indin meristematik të majës së kërcellit:
1. nga formimi i qelizave të reja nëpërmjet ndarjes,
2. nga rritja dhe zgjatja e qelizave të reja që u formuan.
Indet më kryesore të kërcellit janë: indet e mbulimit (epidermës), indi parenkimatik dhe indet e
përçimit. Në indet e përçimit bëjnë pjesë tufat e floemës nga jashtë dhe tufat e ksilemës nga
brenda. Të dyja këto lloje tufash ndahen nga kambjumi, i cili prodhon floemën dhe ksilemën
dytësore.
Figura 1.6. Sistemi rrënjor
Kërcelli rrjedh nga rritja e filizit, që formohet nga mbirja e farës. Kërcelli mund të zhvillohet
monopodial (pa degëzime) ose simpodial (me degëzime), që dalin nga sqetullat e gjetheve dhe
i quajmë kërcell anësor. Kur kërcelli zhvillohet i shtrirë mbi tokë quhet stolone (luleshtrydhe),
por ai mund të jetë dhe në formën e rizomeve (grami). Kërcejtë mund të jenë edhe në formën e
zhardhokut (patatja), edhe në formë bulbi (qepa); që të dy zhvillohen në tokë.
Kërcelli mund të mbarojë me një syth vegjetativ ose me një syth frutor. Kur mbaron me një
syth vegjetativ (domatja) ai zgjatet gjatë gjithë jetës së bimës, duke nxjerrë sytha frutorë në
degëzimet anësore. Në këtë rast bima quhet me zhvillim të pakufizuar. Kur kërcelli përfundon
me një syth frutor, me formimin e lules (lulërisë) dhe frytit zgjatja e kërcellit përfundon. Në
këtë rast bima quhet me zhvillim të kufizuar.
Gjethet janë organe mjaft të rëndësishme të bimëve të larta. Ato kryejnë këto funksione: kapjen
e energjisë së rrezeve të diellit me anë të klorofilit dhe sintezën e lëndëve ushqyese të bimës,
duke çliruar oksigjen (fotosinteza), shkëmbimin e gazrave me atmosferën (frymëmarrjen),
çlirimin e avujve të ujit (transpirimin). Gjethet shërbejnë edhe si përçuese dhe përpunuese të
lëndëve ushqyese për gjithë bimën.
Gjethja e një bimë përbëhet nga tri pjesë kryesore:
1. Fleta ose llapa: është pjesa më e dukshme e gjethes, më e holla dhe më e rrafshëta, ku
kryhet fotosinteza;
2. Bishti: lidh gjethen me kërcellin;
3. Nervaturat: mund të jenë paralele ose të tërthorta.
Figura 1.7. Forma të ndryshme gjethesh
Në disa bimë gjethet mbështillen nga ndajgjethëzat, të cilat vendosen te vendi ku bashkohet
bishti i gjethes me kërcellin ose me degët. Gjethet mund të jenë të thjeshta, kur në një bisht
ndodhet një gjethe e vetme, dhe të përbëra, kur në të njëjtin bisht janë të vendosura dy ose më
shumë gjethe të vogla (tërfili). Gjethet janë të pajisura me inde përçuese në formën e
nervaturave të degëzuara, që më qartë duken në pjesën e poshtme të gjethes (bimë dythelbore),
dhe nervatura paralele sipër gjethes, për bimët njëthelbore.
Çdo gjethe, në pjesën e poshtme të saj, është e pajisur me disa pore të vogla që quhen gojëza.
Ato hapen në periudhë lagështie dhe mbyllen në periudhë thatësire, për të penguar largimin e
ujit nëpërmjet transpirimit. Veçori tjetër e gjethes është dhe shtresa dyllore, që vendoset
zakonisht në pjesën e sipërme të saj dhe shërben për të penguar largimin e ujit, duke i bërë
bimët më të qëndrueshme ndaj thatësirës, por te barnat e këqija ul efektin e herbicideve.
Sistemi përçues i bimëve ka për qëllim të çojë ujë dhe lëndë organike nga rrënjët për në pjesë
të tjera të bimës, si dhe lëndët e përpunuara, dhe nga gjethet në drejtim të të gjitha pjesëve të
bimës, duke përfshirë edhe rrënjët.
Sistemi i përçimit (tufat përçuese) përbëhet nga dy tipa indesh:
1. Ksilema: është indi kryesor, përçues i ujit, si te bimët barishtore, ashtu edhe te bimët e larta
drunore. Qelizat e ksilemës formojnë një sistem gypash përçues, që uji me kripërat minerale të
tretura në të t’i çojnë nga rrënjët deri në majat më të larta të pemëve.
2. Floema: është një lloj indi, që përbëhet nga qeliza të gjalla, të cilat, duke u bashkuar në pjesët
skajore të tyre, formojnë tufa përçuese për lëndët ushqyese dhe lidhjet e tjera organike. Nëpërmjet
floemës qarkullojnë jo vetëm lëndët që përpunohen në bimë, por dhe lëndë të tjera që spërkaten
mbi gjethe (përdorimi i herbicideve për të tharë barërat e këqija). Ksilema dhe floema ndodhen si
në rrënjë, ashtu dhe në kërcell te të gjithë llojet e bimëve. Ndërmjet floemës dhe ksilemës ndodhet
kambiumi, që ka si funksion të prodhojë nga jashtë floemë të re dhe nga brenda ksilemë të re.
Figura 1.8. Pamje e kërcellit
Pyetje dhe detyra
1. Ku qëndron rëndësia e kërcellit dhe e gjethes?
2. Si është i ndërtuar kërcelli dhe gjethja?
3. Cilat janë pjesët kryesore të kërcellit dhe gjethes?
4. Sa lloje kërcejsh dhe gjethesh kemi?
5. Nga se përbëhet sistemi përçues i bimës?
6. Cili është funksioni i sistemit të përçimit të bimës?
7. Ku vendoset kambiumi dhe çfarë detyre ka ai?
8. Grumbulloni dhe emërtoni kërcej dhe gjethe të ndryshme të bimëve një- dhe dythelbore,
duke i tharë dhe ngjitur në fletore ose në fletë të veçanta.
Objektivat
Përcaktimi i pjesëve kryesore të lules, frytit dhe farës.
Njohja e llojeve të ndryshme të luleve, frutave dhe farave.
Përshkrimi i procesit të pllenimit te lulja.
Klasifikimi i llojeve të frutave.
Lulja është organi më i rëndësishëm i bimës, i cili siguron shtimin seksual të saj, duke pasur
edhe qeliza mashkullore, edhe qeliza femërore, pra është organi riprodhues i bimës. Lulja
përbëhet nga këto pjesë kryesore: nënpetlat, petlat, thekët dhe pistili. Nënpetlat kanë ngjyrë të
gjelbër, ngjajnë me gjethet, përbëjnë pjesën e jashtme të lules, mbrojnë pjesë të tjera të saj dhe
përbëjnë kupën e lules. Numri i tyre është i njëjtë në individët të të njëjtit lloj ose të së njëjtës
familje, p.sh. te farorët numri është pesë (mollë, dardhë) etj.
Petlat kanë një ngjyrë tërheqëse për kandrat, me anë të cilit kryhet pjalmimi. Të gjitha petlat së
bashku përbëjnë kurorën. Ngjyra, forma dhe përmasat e petlave ndryshojnë shumë në bimë të
ndryshme.
Thekët (organi mashkullor i lules ose Androceu) janë të vendosura brenda unazës së petlave;
çdo thekë ka fillin, pjalmoren dhe kokrrizat e pjalmit mbi pjalmoren.
Pistili (organi femëror i lules ose Gjineceu) është i vendosur në qendrën e lules, zakonisht
është numër tek dhe në bazë të tij ka vezoren, shtyllëzën dhe në majë stigmën ose krezën e tij.
Kur një lule i ka të katra pjesët që përmendëm më lart quhet lule e plotë (duhani, jonxha,
fasulja, tërfili etj.). Kur lules i mungon një ose disa pjesë quhet lule jo e plotë (gramoret). Kur
një lule ka edhe thekë, edhe pistilin quhet hermaphrodite (Androceu, Gjineceu) – gruri. Kur
një luleje i mungon ose pistili, ose thekët quhet decline, si: misri, pjepri, kërpi, luleshtrydhja.
Lulet hermafrodite ndryshe quhen dyseksore dhe decline quhen njëseksore. Kur një bimë ka
vetëm lule njëgjinore quhet monoike dhe kur lulet mashkullore dhe femërore janë të vendosura
në bimë të ndryshme, ato quhen bimë dioike. P.sh., bimë monoike është misri, kurse bimë
dioike është kërpi.
Pllenim do të quajmë rënien e kokrrave të pjalmit në krezën e pistilit. Pllenimi ose pjalmimi mund
të bëhet brenda së njëjtës lule dhe ky quhet vetëpllenim. si p.sh. te gruri, elbi, tërshëra, bizelja,
duhani.
Kur kokrrizat e pjalmit të një luleje kalojnë në krezën e pistilit të një luleje të një bime tjetër (të
të njëjtit lloj) quhet pjalmim i kryqëzuar, p.sh. jonxha. Pllenimi kryhet me mënyra të
ndryshme, por më kryesoret janë; me anë të erës, me anë të kandrave dhe me anë të njeriut. Ky
i fundit ndryshe quhet pllenim artificial.
Figura 1.9. a) Lulja e një bime gramore; b) Pjalmimi dhe pllenimi i lules
Fryti është rrjedhojë e bashkimit të vezëve të pjekura të vezores dhe pjesëve të tjera të lules.
Ka dhe raste kur vezorja shndërrohet në fryt pa pllenim, por, në këtë rast, në fryt nuk formohen
farat dhe quhet fryt partenokarpik, si te disa kultivarë portokallesh, mandarinash, rrushi etj.
Pjesët kryesore të një fryti janë: perikarpi, që përbën murin e frytit, epikarpi, mezokarpi dhe
endokarpi, që është muri i brendshëm i tij, dhe në qendër fara.
Frutat ndahen në dy grupe kryesore, duke marrë parasysh veçoritë e jashtme të tyre:
Fruta të thjeshta,
Fruta të përbëra.
Frutat e thjeshta e kanë prejardhjen nga një vezore e vetme dhe i ndajmë në dy nëngrupe:
a) Fruta me tul (mishtore) ku përmendim fruta në formë rrushku (rrushi, domatja);
b) Fruta bërthokna, fruta me bërthama (qershi, kumbulle) etj.
Frutat e thata kanë një perikarp të drunjëzuar dhe që mund të hapen ose mund të mos hapen.
Duke u bazuar në këtë veçori, këto fruta i ndajmë në dy nëngrupe:
1. Fruta të thata që hapen (çahen): bishtajë, kapsollë.
2. Fruta të thata që nuk hapen (nuk çahen): luledielli, kërpi, kulpra.
Frutat e përbëra janë grupe frutash të bashkuara mbi një shtrat të përbashkët, por që rrjedhin nga
vezore të veçanta të lules; p.sh. mani, manaferra etj., ndryshe këto fruta quhen fruta të rrema.
Fara është rrjedhojë e shtimit seksual të bimës, pra e bashkimit të organit femëror dhe
mashkullor të lules. Farat janë të ndryshme në bimë të ndryshme. Ato ndahen në tre tipa:
Tipi i farës së bishtajorëve, që kanë dy thelpinjtë, por nuk kanë endospermë.
Tipi i farës së recinit, që ka dy thelpinjtë dhe endospermë.
Tipi i farave të drithërave, që kanë një thelbi dhe endospermë.
Ndryshe, farat me dy thelpinj quhen dythelbore ose dykotiledone (bishtajoret).
Farat me një thelbi quhen njëthelbore ose njëkotiledone (drithërat). Farat e bimëve të ndryshme
dallohen nga pamja e jashtme si nga: ngjyra, forma, madhësia, pushëzimi etj. Farat, në përgjithësi,
janë të thata dhe të forta, dhe për t’u ruajtur sa më gjatë, ato nuk duhet të përmbajnë më shumë se
13–14% lagështi.
Sipas ndërtimit të brendshëm dallojmë katër grupe farash:
1. fara me endospermë,
2. fara pa endospermë,
3. fara me perispermë,
4. fara me endospermë dhe perispermë.
Figura 1.10. a) Fara të bimëve dythelbore; b) Fara gruri (kariopsis)
Fara është elementi bazë i riprodhimit të bimës. Pasi kalon periudhën e qetësisë dhe kur i
krijohen kushte optimale lagështie, ajrimi, e temperature ajo ka aftësi të mbijë. Gjatë mbirjes së
farës qelizat shtohen në numër e madhësi dhe japin bimëzën e re. Pra, farat dhe frutat, duke
qenë qendra të grumbullimit të lëndëve ushqimore, kanë rëndësi bujqësore dhe ekonomike,
duke përbërë kështu prodhimet kryesore për vjelje.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë pjesët përbërëse të lules dhe ç’rol luajnë ato?
2. Cilat janë llojet kryesore të luleve?
3. Ç’është procesi i pllenimit të luleve, sa llojesh e kemi atë?
4. Si i klasifikojmë frutat?
5. Në sa nëngrupe ndahen frutat e thata?
6. Ku ndryshojnë frutat e thjeshta nga frutat e përbëra?
7. Sa tipa farash kemi?
8. Sa lloje farash kemi sipas ndërtimit të brendshëm të tyre?
9. Ku qëndron rëndësia e frutave dhe e farave dhe pse shërbejnë ato?
10. Grumbulloni fruta dhe fara të ndryshme, duke vizatuar në fletore fara njëkotiledone dhe
dykotiledone, fruta të thjeshta dhe të përbëra.
Objektivat
Shkrimi i reaksionit të fotosintezës dhe argumentimi i tij.
Përshkrimi i faktorëve që ndikojnë në procesin e fotosintezës.
Përcaktimi i rolit të hormoneve në jetën e bimëve.
Njohja e fitohormoneve kryesore.
Përcaktimi i rolit të auksinës në jetën e bimës.
Me termin fotosintezë kuptojmë shndërrimin e energjisë kinetike të rrezeve të diellit në energji
kimike të përdorshme nga bimët. Gjatë këtij procesi ndodh sintetizimi i karbohidrateve nga
bashkimi i dyoksidit të karbonit me ujin në prani të klorofilit. Reaksioni bazë i fotosintezës
është:
CO2 + H2O energji diellore / klorofil — (CH2O)n + O2
Karbohidratet që formohen nga fotosinteza, përbëjnë lëndën e parë për prodhimin e energjisë
së drejtpërdrejtë ose të tërthortë nga të gjithë gjallesat.
Rëndësia vendimtare e fotosintezës, është vlerësuar sidomos pas kërkimeve shkencore të Van
Helmontit, i cili tregoi se rritja e bimës nuk vjen vetëm si rrjedhim i ushqimit që vjen nga toka.
Helmonti mbolli një filiz shelgu në një tokë dhe paraprakisht e peshoi. Pas përkujdesjeve për
disa vjet, filizi u bë bimë i madh, me masë disa kilogramë, kurse masa e dheut u zvogëlua
vetëm disa gram.
Gjatë mesit të shekullit XVIII Priestley provoi se një bimë dhe një kafshë mund të jetonin së
bashku të mbyllura në një kambanë qelqi, kurse në kambana të vetme ato nuk jetonin dot.
Bima merrte CO2 që çlironte kafsha, kurse kafsha thithte O2 që çlironte bima. Më vonë
Ingenhour tregoi se përfundimi i Priestley bazohej në praninë e dritës dhe të indeve bimore.
Kërkimet në shekullin XIX treguan se bimët thithin CO2 dhe ujë dhe prodhojnë O2 dhe lidhje
organike, që u vërtetua se ishin karbohidrate. Kështu, që në fillim të shekullit XX, biologët
arritën të përcaktojnë tipin e përgjithshëm të fotosintezës.
Figura 1.11. Eksperimenti i Priestlejt
Figura 1.12. Procesi i fotosintezës
Vlen për t’u theksuar se burimi i O2 për prodhimin e karbohidrateve gjatë fotosintezës nuk
është oksigjeni i ujit, por ai i dyoksidit të karbonit. Nga faktorët që ndikojnë në fotosintezën,
më kryesorët janë: CO2, uji dhe intensiteti i dritës, CO2, i atmosferës. Në lidhje me intensitetin
e dritës, sa herë që ai rritet, po aq shtohet dhe fotosinteza e përgjithshme e bimës. Drita mund
të jetë faktori kufizues në ditët me vranësira të dendura ose kur atmosfera është e ndotur.
Bimët rriten dhe zhvillohen nga lëndët ushqyese, që sintetizohen nëpërmjet fotosintezës. Këto
lëndë vendosen nga bimët kryesisht në pjesët që zhvillohen, siç janë: gjethet e reja, degëzat e
reja, frutat e tjera.
Vendosja e lëndëve ushqyese dhe rritja e bimëve kontrollohet nga disa rregullatorë, të cilët janë
lëndë organike, që prodhohen në bimët me sasi të vogla, dhe emërtohen fitohormone (hormone
bimore). Këto hormone rregullojnë: ndarjen e qelizave, diferencimin e tyre, formimin e organeve
dhe rritjen e tyre.
Grupet kryesore të fitohormoneve janë:
Auksinat janë komponentë që ndikojnë pozitivisht në rritjen e qelizave, formimin e sythave
dhe zhvillimin e rrënjëve. Ato gjithashtu ndikojnë në prodhimin e hormoneve të tjera si
citokininat. Është vërtetuar se ndarja josimetrike e auksinës në kërcell ose në rrënjë shkakton
zgjatjen jo të barabartë të qelizave, jo në të dy krahët, dhe për pasojë përkuljen e tyre. Auksinat
përdoren në praktikat bujqësore për nxitjen e veprimeve të ndryshme fiziologjike të bimës.
Giberlinat luajnë një rol shumë të rëndësishëm në mbirjen e farave, duke ndikuar në prodhimin
e enzimave që përçojnë ushqimet në qelizat e sapoformuara. Ato ndikojnë në rritjen e
ndërnyjave të kërcellit, duke shkaktuar zgjatjen e bimës. Giberilinat nxisin gjithashtu edhe
lulëzimin e bimëve, si dhe daljen e bimëve apo farave nga gjendja e gjumit. Kur kërkohet të
zvogëlohet lartësia e bimëve (p.sh. për të penguar rritjen e tepruar të bimës së pambukut),
përdoren antigiberlinat. Ky hormon, në kulturën e kastravecit, mund të shtojë numrin e luleve
mashkullore, kurse te hardhia mund të krijojë rrush pa fara.
Këto hormone nxitin ndarjen e qelizave të indeve bimore dhe formimin e filizave. Ato
formohen në rrënjët e bimëve dhe transmetohen në pjesët mbitokësore të bimës, ku rregullojnë
zhvillimin e organeve të ndryshme. Citokininat ndihmojnë gjithashtu në vonimin e plakjes së
indeve bimore. Citokinina e ndihmon krijimin e sythave anësorë, kurse auksina në krijimin e
dominancës skajore.
Ky hormon prodhohet në indet e bimës dhe vepron në gjendje të gaztë. Ai ndikon në zvogëlimin e
ritmeve të rritjes së gjetheve dhe shpejton pjekjen e frutave dhe farave. Në praktikën bujqësore i
jepet bimës gjatë periudhës së pjekjes së frutave për të shpejtuar pjekjen e tyre.
Pyetje dhe detyra
1. Pse kur janë bashkë bima dhe miu kanë jetë?
2. Shkruani reaksionin e fotosintezës.
3. Argumentoni formulën e fotosintezës.
4. Cilat janë kushtet e fotosintezës?
5. Nga varet intensiteti i fotosintezës?
6. Ç’janë fitohormonet?
7. Cili është roli i fitohormoneve në jetën e bimëve?
8. Çfarë roli ka auksina?
Objektivat
Përcaktimi i kushteve të ushqyerjes së bimëve.
Njohja se nga cila pjesë e bimës përvetësohen elementet ushqyese.
Argumentimi i barazimit të procesit të frymëmarrjes.
Njohja e fazave të frymëmarrjes dhe faktorët e intensitetit të saj.
Shpjegimi se ç’është transpirimi dhe faktorët që e rregullojnë atë.
Ashtu si dhe kafshët, bimët marrin frymë, d.m.th. marrin oksigjen, që hyn në reaksion me
lëndët organike të bimës dhe kështu prodhohet ujë i dyoksid karbonit, dhe çlirohet energji.
Barazimi i përgjithshëm që shpreh frymëmarrjen është:
C6H12O6 + 6CO2 → 6H2O + 6CO2 + energji (ATP)
Oksidimi nuk ndodh pikërisht si në barazimin e mësipërm. Ky barazim paraqet vetëm reaksionin
përfundimtar të frymëmarrjes. Gjatë zbërthimit të glukozës zhvillohen shumë reaksione, tërësia e të
cilave njihet me emrin cikli i Krebsit. Energjia që prodhohet gjatë frymëmarrjes grumbullohet në
molekula të ATP-së (Adenozin trifosfat). Frymëmarrja zhvillohet në mitokondritë e të gjitha
qelizave të bimës. Ajo mund të zhvillohet në prani të oksigjenit (siç u paraqit në reaksionin e
mësipërm) dhe në këtë rast quhet frymëmarrje aerobe.
Zbërthimi i glukozës mund të kryhet edhe në mungesë të oksigjenit. Në këtë rast bëhet fjalë për
frymëmarrjen anaerobike ose siç quhet ndryshe fermentimin. Gjatë frymëmarrjes anaerobike
zbërthimi i glukozës nuk shkon deri në formimin e CO2 dhe H2O, por ndërpritet me formimin e
alkooleve apo të acidit laktik. Në këtë rast energjia që formohet nga zbërthimi i glukozës është më
e vogël se gjatë frymëmarrjes aerobe.
Gjatë frymëmarrjes aerobe, nga një molekulë glukozë formohen 36 molekula të ATP, ndërsa
gjatë frymëmarrjes anaerobike vetëm dy molekula ATP. Intensiteti i frymëmarrjes varet nga
faktorë të caktuar, siç janë:
1. Temperatura. Në qoftë se temperatura rritet mbi 10°C, dyfishohet ritmi i frymëmarrjes. Por
kur temperaturat rriten mbi 25–40°C, ka rritje të menjëhershme të intensitetit të frymëmarrjes.
Temperaturat e ulëta e ngadalësojnë frymëmarrjen. Ky është dhe shkaku i ruajtjes së frutave në
frigorifer për një kohë të gjatë.
2. Oksigjeni dhe dyoksidi i karbonit. Prania e oksigjenit në pjesët nëntokësore të bimës është e
domosdoshme për frymëmarrjen e tyre. Në qoftë se oksigjeni që duhet nuk zëvendësohet lehtë,
atëherë mund të krijohen kushtet anaerobike; për pasojë pakësohet frymëmarrja.
Me këtë term kuptojmë avullimin e ujit nga bimët, që bëhet nëpërmjet gojëzave të gjetheve.
Gojëzat janë hapësirat kryesore të gjetheve të bimëve, nga të cilat largohen avujt e ujit që
formohen në hapësirat ndërmjet qelizave. Hapja dhe mbyllja e gojëzave rregullohet nga tre
faktorë kryesorë:
1. Nga drita. Shumica e bimëve i hapin gojëzat menjëherë sa ekspozohen në dritë dhe i
mbyllin kur perëndon dielli.
2. Nga temperatura. Në temperatura të ulëta gojëzat janë pothuajse të mbyllura, por me rritjen
e saj ato hapen. Kur temperaturat rriten shpejt, gojëzat mbeten të hapura dhe ndihmojnë në
uljen e temperaturës së gjetheve nëpërmjet transpirimit të vazhdueshëm dhe të vrullshëm.
3. Nga prania e ujit në hapësirat ndërmjet qelizave. Në periudha me thatësi të zgjatur dhe erë
të vrullshme, gjethet humbasin sasi të mëdha uji. Në këtë rast gojëzat mbyllen që të ruajnë
lagështirën në bimë; po kështu edhe në ditët e nxehta e të thata. Këto humbje të lagështirës
shkaktojnë prishjen e turgorit të qelizave të bimës duke shkaktuar vyshkjen e gjetheve.
Rëndësia e transpirimit është e dyfishtë: kur ai është i vrullshëm, rrit intensitetin e thithjes së
kripërave nga rrënjët dhe shpejton dërgimin e tyre në ato pjesë ku edhe është e nevojshme.
Bimët nuk mund t’i marrin elementet minerale në formë të papërpunuar. Po të thahej një bimë
në termostat në temperaturë 105°C dhe t’i bënim analizën e lëndës së thatë, do të gjenim aty
gjithsej 60 elemente kimike. Nga këto vetëm 17 janë të domosdoshme për ushqimin e bimës.
Këto elemente ushqyese bima i merr kryesisht nga rrënjët, por edhe nga gjethet e saj. Karbonin
dhe oksigjenin bima e merr në trajtën e CO2 nëpërmjet gojëzave të gjetheve, kurse uji thithet
edhe nga rrënjët, edhe nga gojëzat e gjetheve. Elementet e tjera ushqyese bimët i gjejnë në
tretësirën tokësore, i marrin nëpërmjet qimeve thithëse ose qelizave të epidermës së rrënjëve.
Elementet ushqyese të bimëve i ndajmë në dy grupe:
1. Makroelementet, të cilat bima i do në sasi të mëdha, gram për kilogram tokë, ku më
kryesoret janë N, P, K, S, Ca, C, Fe etj.;
2. Mikroelementet, të cilat bima i do në sasi të vogla, miligram për kilogram tokë, por që
janë shumë të domosdoshme për jetën e bimëve, ku më kryesoret janë B, Mo, Mn, Cu.
Për thithjen e elementeve minerale nga bimët ndikojnë mjaft faktorë si:
a) Temperatura: rritja e temperaturës nga 0–40°C shpejton thithjen, por më i përshtatshëm
është intervali 26–34°C.
b) Drita: në dritëzim normal bimët thithin elementet minerale me intensitet më të lartë.
c) Ph: vlerat e ulëta të ph-it e ulin thithjen e kationeve, por shtojnë thithjen e anioneve.
Pyetje dhe detyra
1. Si ushqehen bimët?
2. Cilat janë elementet kryesore të bimës?
3. Si i klasifikojmë elementet minerale?
4. Cilët janë faktorët që ndikojnë në të ushqyerit e bimës?
5. Shkruani formulën e frymëmarrjes dhe argumentojeni atë.
6. Çfarë kuptoni me transpirim?
7. Nga se varet intensiteti i frymëmarrjes (faktorët)?
8. Cilët janë faktorët që rregullojnë hapjen dhe mbylljen e gojëzave?
Objektivat
Përcaktimi i mënyrave të shtimit joseksual.
Përshkrimi i shtimit seksual të bimës.
Përshkrimi i avantazheve të shtimit vegjetativ (joseksual).
Me anë të shumëzimit njerëzit kanë rritur numrin e bimëve të ndryshme, duke ruajtur cilësitë
më të mira të tyre. Shumëzimi i bimëve bëhet në dy mënyra: me farë, që quhet edhe shumëzim
seksual, dhe me pjesë të vetë bimës, që quhet joseksual.
Me këtë mënyrë shumëzimi, nga pjesë të një bime të caktuar krijohen bimë të reja me
karakteristika të njëjta me bimën mëmë. Shumëzimi joseksual është mënyra e vetme për të
prodhuar bimë pa fara. Shumëzimi vegjetativ mund të jetë natyror ose artificial. Bimë si ulliri,
luleshtrydhja etj. në natyrë shpesh shumëzohen nëpërmjet shumëzimit vegjetativ.
Shumëzimi vegjetativ artificial bëhet nga njeriu nëpërmjet dy mënyrave kryesore:
1. Shumëzimi me copa dhe 2. shumëzimi me shartim.
Ai përbën një praktikë të zakonshme në shumëzimin e drufrutorëve.
Shumëzimi me copa realizohet në praktikë me metoda të ndryshme ku mund të përmendim:
a) me copa të drunjëzuara, b) me copa të gjelbra, c) me copa rrënjore, d) me gunga, e) me përpaja,
f) me kamza ose fundakë etj.
Figura 1.13. Shartimi
a) Shartim me afrim; b) Shartim me copë; c) Shartim me syth
Copat që përdoren për këtë qëllim mund të jenë kërcell, rrënjë, gjethe, duke i mbjellë në tokë,
në kushte të përshtatshme temperature dhe lagështire. Në qoftë se copat janë të pjekura, pra
janë në fund të vegjetacionit, quhen copa dimërore ose me dru të fortë; në qoftë se priten nga
pjesë të një kërcelli të një dege të papjekur, copat quhen verore.
Suksesi i këtij lloj shumëzimi varet nga aftësia rrënjëzuese e copave, ku ndikojnë këta faktorë:
a) Lagështira: Uji është i domosdoshëm në zhvillimin e rrënjëve të copave. Në mungesë të ujit
copat humbasin freskinë dhe nuk rrënjëzojnë. Për këtë ato duhet që nga momenti i marrjes së
copave deri në momentin e përgatitjes së fidanit t’u plotësohen nevojat për lagështi.
b) Ajrimi: Edhe teprica e tij, që do të thotë mungesë ajri në tokë, shkakton dëme në zhvillimin
e fidanëve të rinj. Toka ku do të mbillen copat duhet të jetë e kulluar, në mënyrë që të
mundësohet ajrimi i tokës derisa copëzat të rrënjëzohen (1–3 muaj). Oksigjeni është i
domosdoshëm në rrënjëzimin e copave, sepse metabolizmi i indeve meristematike është i
vrullshëm. Për këtë arsye rrënjëzimi i copave nuk duhet bërë në toka të rënda.
c) Temperatura: Temperaturat e larta (15–20°C) në zonën e rrënjëzimit janë të domosdoshme,
kurse për pjesën mbitokësore rritja e temperaturave mbi 20–25°C ndikon në rritjen e
intensitetit të frymëmarrjes, që pakëson rezervat ushqyese të copës që do të rrënjëzohet, duke
pakësuar mundësinë e mbijetesës së saj.
d) Auksinat: Auksina e brendshme, që prodhon vetë bima, grumbullohet në bazë të copës dhe
forcon rrënjëzimin. Te bimët që rrënjëzojnë me vështirësi mund të përdoren auksina sintetike
për nxitjen e rrënjëzimit.
Shtimi me përpaja përcaktohet kur kemi të bëjmë me lloje e kultivarë që, gjatë shtimit me copa
të thjeshta, kanë aftësi të ulët rrënjëzuese (lajthia, disa lloje nënshartesa hardhish, gështenja,
molla xhuxhe etj.). Në qoftë se copa që merret nga pjesa mbitokësore e bimës ndodhet në
kushte të përshtatshme, ajo rrënjëzon.
Ana e mirë e kësaj mënyre është se copat marrin vazhdimisht një lëndë ushqyese nga bima
mëmë, prej së cilës shkëputen pasi rrënjëzon.
Llojet kryesore të përpajave janë këto:
Përpaja e thjeshtë (fig.1.14), e cila zbatohet kryesisht në rreshta me bimë që figurojnë
degëza të gjata. Këto të fundit përkulen dhe groposen brenda në tokë, kur maja ju
lihet mbi tokë.
Përpaja e shumëfishtë zbatohet te molla, ftoi, ulliri, fiku, lajthia etj.
Përpaja skajore përdoret në kultivarë të caktuar si te mandarina dhe hardhia. Pjesët
skajore të degëzuara groposen në tokë, ku sythi i skajit jep filiz të ri.
Përpaja ajrore përdoret në disa kaçube zbukuruese, që rrënjëzojnë me vështirësi.
Figura 1.14. Shtimi me përpajë
Në këtë rast bima e re del nga mbirja e embrionit të farës, e cila formohet si rrjedhojë e bashkimit të
qelizave seksuale mëmë (vezëzat) me kokrrat e pjalmit, gjatë procesit të pllenimit. Të pemët
frutore, agrumet, ulliri etj., në praktikë, shtimi me farë bëhet në fidanishtet frutore për prodhimin e
filizave të nënshartesës. Bimët i kemi klasifikuar në njëvjeçare dhe shumëvjeçare.
Figura 1.15. Shumëzimi seksual i bimëve
Veçanërisht te bimët një- dhe dyvjeçare cikli kohor fillon që nga shkundja e farës dhe shkon
deri në prodhimin e farës së re. Kurse te bimët shumëvjeçare ai nis që nga fillimi i zhvillimit
vegjetativ dhe mbyllet me prodhimin e farës. Te bimët dyvjeçare rrënjët, gjethet dhe kërcelli
formohen vitin e parë të jetës. Rrënjët dhe kërcelli jetojnë gjatë dimrit. Në pranverë bimët
rigjenerohen duke formuar lulet e duke prodhuar farën. Bimët njëvjeçare vdesin çdo vit, kurse
riprodhimin i tyre e sigurojnë me anë të farës.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë mënyrat e shtimit joseksual të bimës?
2. Si bëhet shtimi me copa?
3. Si bëhet shtimi me përpaja (llojet)?
4. Si realizohet shtimi seksual te bimët?
5. Ku ndryshojnë bimët njëvjeçare nga ato dyvjeçare?
6. Gjeni copa, përpaja, kamëza; i emërtoni sipas bimës përkatëse dhe i sillni ato në klasë.
Objektivat
Përshkrimi i pjesëve të farës.
Njohja e kushteve të mbirjes së farës.
Përcaktimi i proceseve gjatë mbirjes së farës.
Fara është bimëza e ardhshme dhe përbëhet nga këto pjesë kryesore:
a) embrioni (bimëza e re),
b) lënda rezervë,
c) cipa mbështjellëse, që ka funksion mbrojtës për dy pjesët e para.
Lënda rezervë në farat e bimëve tek angiospermat formon zakonisht endospermën. Ajo
grumbullohet edhe brenda embrionit, edhe jashtë tij. Në bimët njëkotiledone endosperma është
jashtë embrionit, ndërsa në bimët dykotiledone endosperma grumbullohet në të dy kotiledonet
së bashku me embrionin.
Kur në mjedisin e mbjellë krijohen kushte optimale, fara që ndodhet në gjendje qetësie fillon të
zhvillohet. Ky ndryshim i gjendjes së saj përbën atë që ne e quajmë vegjetim të farës ose
mbirje. Por që të ndodhë mbirja e farës, duhet të krijohen kushtet e domosdoshme:
a) temperaturë optimale,
b) prania e lagështisë së nevojshme,
c) ajrimi,
d) prania e oksigjenit në tokë.
Që të mbijë, fara, së pari, duhet të këtë kaluar periudhën e qetësisë, domethënë atë periudhë që
embrioni është në gjendje joaktive, pra nuk mund të mbijë. Periudha e qetësisë zgjat nga disa
ditë deri në disa muaj, sipas llojit të bimës.
Shkaqet që farat kalojnë periudhën e qetësisë janë të ndryshme. Këtu mund të përmendim
mbështjelljen e fortë të tyre, pjekjen jo të plotë të embrionit në çastin e çarjes së farës dhe
mosgrumbullimin e disa enzimave që ndikojnë në fillimin e proceseve të mbirjes. Fara e
mbjellë fillon të mbijë sapo të krijohen kushtet e duhura. Në fillim ajo thith ujin nga toka,
bymehet dhe zmadhon vëllimin e saj. Me thithjen e ujit fillojnë të aktivizohen enzimat, të cilat
e zbërthejnë amidonin në sheqerna. Këto të fundit treten lehtë në ujë, duke krijuar kështu
lëndën e parë ushqyese për embrionin. Në qoftë se në tokë nuk ka lagështi të përshtatshme, nuk
ndodh shndërrimi i amidonit në sheqerna. Kështu, fara nuk është në gjendje të mbijë. Fara e
merr ujin nga toka nëpërmjet sipërfaqes së kontaktit që ajo ka me tokën. Për këtë arsye, sa më
e madhe të jetë sipërfaqja e kontaktit të farës më tokën, aq më e madhe është mundësia që fara
të marrë ujë. Tokat e shkrifëruara mirë sigurojnë kontakt të mirë me farën; nga ana tjetër, kur
toka është shumë e shkrifët, mund të shfaqet nevoja e ngjeshjes për të rritur kontaktin e
grimcave të farës me tokën.
Kur lagështia e tokës është e madhe, kur ka mungesë ajri dhe oksigjeni, mbirja vonohet.
Mbjelljet e thella dhe krijimi i kores së tokës nga reshjet e rëna pas mbjelljes krijojnë vështirësi
në mbirje. Në qoftë se toka është e pasur me lëndë organike dhe kushtet për mineralizimin e saj
janë optimale, atëherë dyoksidi i karbonit, që çlirohet, pengon mbirjen e farave. Temperatura
përbën një faktor shumë të rëndësishëm në mbirjen e farave. Bimë të ndryshme kanë kërkesa të
ndryshme ndaj temperaturës në fazën e mbirjes së farave. Disa lloje bimësh duan temperatura
të larta, kurse disa të tjera temperatura të ulëta. Kështu, në krahasim me misrin, thekra mbin në
temperatura shumë të ulëta. Siç e theksuam edhe më lart, duke thithur ujin fara bymehet. Ky
bymim së bashku me rritjen e embrionit ushtrojnë trysni mbi mbështjelljen e farës, deri në
çarjen e perispermës (brenda 2–4 ditësh).
Kështu, nga fara del bimëza e re, e cila ushqehet me lëndën rezervë të farës, që është e
domosdoshme për vazhdimin e rritjes. Bimëza e re fillon e formon rrënjët, që drejtohen poshtë,
kurse në pjesën e sipërme zhvillon filizin embrional, që drejtohet drejt sipërfaqes së tokës. Kur
këto bimëza të reja dalin mbi sipërfaqen e tokës, procesi i mbirjes ka përfunduar. Bimët nuk
mbijnë të gjitha njëlloj. Më poshtë do të shohim disa mënyra mbirjeje, por më parë do të
njohim tri pjesë kryesore të bimës, të cilat ekzistojnë që në embrionin e bimëzës së re, madje
gjatë gjithë jetës së saj.
Figura 1.16. Fazat e mbirjes së misrit
A – lymimi i farës (thithja e ujit), B – rrënjëza e
parë embrionale, C – mezokotili (2), koleoptili
(1) zhvillohen në drejtimin lart derisa koleptili
çan sipërfaqen e tokës. Rrënjëza e parë
(4) vazhdon të rritet në drejtimin poshtë dhe
rrënjët e dyta (3) dalin nga nyja e parë. Rrënjët
në këtë fazë formojnë sistemin rrënjor të parë
(embrional) ose të përkohshëm, Ç – gjethe
(1) të mbetura të koleoptilit (2), rrënjë të
përhershme (3), mezokotili (4), sistemi rrënjor i
përkohshëm (5) dhe (6).
Koleohriza dhe koleoptili mbështjellin respektivisht rrënjën embrionale dhe kërcellin embrional.
Ato janë të parat që çajnë mbulesën e farës dhe shfaqen gjatë mbirjes së saj. Pjesa tjetër e bimës,
d.m.th. ajo që fillon nga nyja e thelpinjve dhe shtrihet në drejtimin lart, quhet epikotili ose
kërcelli. Në figurën e mësipërme jepet diagrami që tregon pjesët e bimëve tipike njëthelbore dhe
dythelbore në fazën embrionale. Rrënjëza embrionale është pjesa e parë e embrionit që fillon të
rritet. Kjo ndodh për 20 orë, që në çastin kur fillon të thithë ujin. Rrënjëza del nga fara me
drejtimin poshtë dhe para kërcellit embrional, i cili fillon të zhvillohet disa orë më vonë. Kërcelli
i mbrojtur nga mbështjellja e tij çan tokën dhe del mbi sipërfaqen e saj.
Misri është bimë njëthelbore me karakteristika të rritjes të njëjta me bimët e tjera gramore. Pak pas
aktivizimit të farës, rrënjëza embrionale, e mbështjellë nga koleohriza, fillon të zhvillohet. Ato
fryhen deri në atë masë sa koleohriza çan cipën e farës së misrit. Pastaj koleohriza ndërpret rritjen e
saj, çahet dhe kështu lejon rrënjëzën të dalë. Rrënjëza rritet në drejtimin poshtë, duke formuar
sistemin rrënjor të parë (rrënja embrionale), që e fikson bimën në tokë. Disa orë pas daljes së
rrënjës, kërcelli embrional i misrit del nga fara, me ndihmën e një mbështjellje (koleoptili). Pjesa
skajore e koleoptilit çan tokën në drejtimin lart, krahas rritjes së kërcellit. Ndërkohë zgjatet
mezokotili dhe formohet ndërhyrja e parë e tij. Te bimët njëthelbore, hipokotili nuk zgjatet, prandaj
në këtë rast quhet hipokotili joaktiv. Në figurën 4.4 jepen fazat e mbirjes se misrit. Në disa bimë
gramore, si: gruri, elbi, thekra, disa herë dhe tërshëra, mezokotili zgjat fare pak ose nuk zgjatet fare
dhe në vend të tij zgjatet koleoptili, i cili shtyn pjesën skajore të bimës mbi sipërfaqen e tokës.
Gjatë periudhës kur mezokotili zgjatet, nga fara dalin disa rrënjë të tjera, zakonisht 3–5, që quhen
rrënjë embrionale. Këto rrënjë së bashku me rrënjëzën që del në fillim përbëjnë sistemin rrënjor
embrional ose rrënjën e parë. Gjatë kohës kur koleoptili del mbi sipërfaqen e tokës, fillon të
formohet një sistem i dytë rrënjor ose rrënja e vërtetë, me shfaqen e tyre pak më lart se baza e
koleoptilit. Rrënja embrionale, në pjesën më të madhe të bimëve, funksionon gjatë gjithë
vegjetacionit të bimës, por rolin kryesor e ka në furnizimin e bimëve me ujë dhe lëndë ushqyese e
deri në daljen e rrënjëve të vërteta. Në bimët njëkotiledone filizi embrional del drejt mbi sipërfaqen
e tokës.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë pjesët e farës?
2. Pse nevojitet periudha e qetësisë?
3. Cilët janë faktorët që ndikojnë në mbirjen e farës?
4. Cilat janë proceset që ndikojnë në mbirjen e farës?
5. Cilat janë tre pjesët kryesore të bimës së drithërave?
6. Përshkruani fazat e filizit dhe mbirjen e bimëve njëthelbore.
Objektivat
Përcaktimi i bimëve dythelbore.
Dallimi i ndërtimit të bimës njëthelbore nga ajo dythelbore.
Njohja e kushteve për mbirjen e bimëve dythelbore.
Fasulja është bimë dythelbore dhe do të studiohet si përfaqësuese e shumicës së bimëve të
kësaj familjeje. Procesi i mbirjes së fasules është i njëjtë me atë të misrit. Fara thith ujë dhe
rrënjëza embrionale zhvillohet e para. Ajo çan cipën mbështjellëse të farës dhe futet menjëherë
në tokë; që nga ky çast procesi i mbirjes ndryshon nga ai i misrit. Hipokotili në këtë kohë fillon
zgjatjen, duke formuar kështu boshtin e tij, dhe ushtron trysni ndaj sipërfaqes së tokës, duke e
çarë atë (fig. 1.17). Thelpinjtë që dolën në nyjën e parë të hipokotilit, drejtohen për në
sipërfaqen e tokës, duke e çarë atë. Bimët që mbijnë në këtë mënyrë quhen bimë me hipokotil
aktiv.
Figura 1.17
Nëse mbirja do të bëhej me thelpinj, bimët, duke u drejtuar lart, do të thyheshin dhe dy gjethet
e para do të shkatërroheshin. Bimët me hipokotil aktiv janë të gjitha bishtajoret foragjere,
pambuku, luledielli, liri, karota, rrepa, panxhari dhe të gjitha kungulloret. Hipokotili, sapo del
mbi tokë, i nënshtrohet veprimit të dritës, e cila, kur ka intensitet të lartë, zvogëlon rritjen e
boshtit të hipokotilit dhe kur intensiteti është i ulët, qelizat qëndrojnë në pjesën e poshtme të
bushtit, rriten me shpejtësi. Kështu bëhet dhe shtytja e thelpinjve drejt sipërfaqes së tokës. Ata
sapo dalin mbi tokë, hapen menjëherë, marrin ngjyrë të gjelbër dhe fillojnë të krijojnë lëndë
ushqyese. Mbështjellja e farës mund të mbetet brenda në tokë ose mund të dalë bashkë me
thelbin në tokë, kur formohen gjethet e para të vërteta; thelpinjtë zakonisht zverdhen, thahen
dhe shkëputen.
Çdo bimë ka kërkesa të caktuara për temperaturën e mbirjes: minimalet, optimalet dhe
maksimalet, siç tregon edhe tabela e mëposhtme. Kur temperatura është e lartë, mbirja është
shumë e shpejtë. E kundërta ndodh kur temperatura është e ulët, pra mbirja e bimës, në këtë
rast bëhet me ritëm të ulët. Në rastin e temperaturave të ulëta bima e re qëndron për një kohë të
gjatë brenda në tokë, kështu që edhe rreziku i dëmtimit të saj nga dëmtuesit është më i lartë.
Më me rrezik është kur bima është duke filluar të mbijë dhe temperaturat papritur ulen shumë.
Lloji i bimës Temp. min. Temp. opt. Temp. maks.
Misri 8–10 32–35 40–44 Orizi 10–12 30–37 40–42 Gruri 3–5 15–31 30–43 Elbi 3–5 19–27 30–40 Thekra 3–5 25–31 30–40 Tërshëra 3–5 25–31 30–40 Pambuku 14 33–34 40 Jonxha 3–4 15–25 – Duhani 10 24 30
Që të ndodhë mbirja e bimës, është e domosdoshme që krahas temperaturës, të sigurohet një
lagështi e përshtatshme. Siç pamë dhe më lart, uji është i domosdoshëm. Kur lagështira brenda
në tokë është më e ulët se ajo optimale, fara nuk fillon të mbijë. Por kur rritet pak lagështira,
fara fillon të mbijë, megjithëse ajo ndërpritet se nuk gjen lagështirën e mjaftueshme. Edhe në
këtë rast bima e re shkatërrohet.
Kur lagështira në tokë rritet shumë, nga poret e saj largohet ajri dhe bashkë me të edhe
oksigjeni, aq i domosdoshëm për frymëmarrjen e embrionit. Mungesa e ajrit në tokë shkakton
asfiksim dhe shkatërron bimët e reja. Kështu, gjatë përgatitjes së shtratit dhe mbjelljes,
sigurohet një raport sa më i drejtë ajër – ujë për poret e tokës.
Pyetje dhe detyra
1. Si ndodh dalja e filizit dhe mbirja te bimët dythelbore?
2. Tregoni fazat që kalon bima e fasules gjatë mbirjes.
3. Si ndikon temperatura e tokës në mbirjen e farës?
4. Si ndikon temperatura e tokës në mbirjen e bimëve?
5. Tregoni temperaturat e mbirjes për disa bimë kryesore.
6. Si ndikon lagështira e tokës në mbirjen e bimëve?
Objektivat
Përcaktimi se ç’është zhvillimi vegjetativ i bimëve.
Shpjegimi i proceseve që realizojnë zhvillimin vegjetativ të bimëve.
Njohja e faktorëve që ndikojnë në rritjen e bimëve.
Rritja është zmadhimi i masës së një organizmi që shkaktohet si rezultat i shumimit dhe
zmadhimit të qelizave që kanë si pasojë edhe shtimin e peshës së organizmit.
Kur kalojnë 10 ose 15 ditë nga mbirja, bima ka formuar sistemin rrënjor dhe gjethet e saj. Bimët
dimërore e ngadalësojnë ritmin e rritjes së tyre gjatë periudhës së dimrit duke e riaktivizuar në
pranverë. Rritja është një dukuri e matshme, e cila njehsohet me një shtesë të pakthyeshme të
peshës ose të përmasave që çojnë në një zmadhim të pjesëve ekzistuese të bimës.
Faktorët që ndikojnë në rritjen e bimëve ndahen në dy kategori të mëdha:
faktorët e brendshëm dhe
faktorët e jashtëm.
Faktorët e brendshëm. Në këtë grup bëjnë pjesë kryesisht hormonet e rritjes, që
kontrollojnë zhvillimin e pjesëve të ndryshme të bimës. Ndër hormonet më të rëndësishme
mund të përmendim: auksinat, giberlinat dhe citokinat. Përveç hormoneve ka edhe rregullatorë
të tjerë të rritjes që nuk prodhohen në rrugë natyrore të bimëve, por janë të njohur nga
botanistët, agronomët dhe në përgjithësi nga biologët.
Faktorët e jashtëm. Më kryesorët nga këta faktorë janë:
1. Temperatura. Është nga faktorët kryesorë që rregullon rritjen e bimëve, veçanërisht në
fazat e para të saj. Temperaturat optimale nxitin rritjen e shpejtë të trupit të bimës, kurse
temperaturat e ulëta apo të larta e ngadalësojnë ose e presin plotësisht zhvillimin e bimës.
2. Lagështira. Uji përbën një element të domosdoshëm për jetën e bimëve. Si mungesa,
ashtu edhe teprica e ujit në tokë ngadalësojnë ndjeshëm rritjen e bimëve.
3. Drita. Është burimi i energjisë për bimët, me anën e së cilës kryhet procesi i
fotosintezës. Kërkesat e bimëve për dritë ndryshojnë nga lloji i bimës.
4. Elementet ushqyese. Këtu përfshihen kripërat minerale të tokës, të cilat së bashku me
ujin dhe dyoksidin e karbonit të atmosferës përbëjnë lëndën e parë me anë të së cilës
bima krijon të gjitha kompozimet biokimike të domosdoshme për rritjen e saj.
5. Faktorët biotikë. Këtu futen barërat e këqija, sëmundjet, dëmtuesit dhe konkurrenca midis
bimëve.
Pyetje
1. Si bëhet rritja e bimëve?
2. Cilat janë proceset që realizojnë rritjen e bimëve?
3. Ku ndryshon rritja te bimët e vjeshtës nga ato të pranverës?
4. Ç’është rritja vegjetative dhe riprodhuese te bimët?
5. Cilët janë faktorët e brendshëm që ndikojnë në rritjen e bimëve?
6. Cilët janë faktorët e jashtëm që ndikojnë në rritjen e bimëve?
7. Cilat janë masat agroteknike për një rritje normale të bimëve?
Objektivat
Pasja e njohurive se kur piqet një bimë.
Njohja e llojeve të pjekjeve.
Përshkrimi i faktorëve klimatikë e tokësorë që rregullojnë dhe realizojnë pjekjen e
bimëve.
Pas rritjes vegjetative bima kalon në rritje riprodhuese (në fazën e riprodhimit), gjatë së cilës
meristemat e pjesës mbitokësore do të japin organet e riprodhimit (frutifikimit). Të dyja fazat e
zhvillimit (zhvillimi vegjetativ dhe ai riprodhues) te disa bimë mund të mbivendosen mbi
njëra–tjetrën. Në këtë rast kemi formim të organeve riprodhuese dhe njëkohësisht rritje të
bimës në lartësi. Kjo ndodh te bimët me zhvillim të pakufizuar, ndërsa te bimët me zhvillim të
kufizuar meristemat e majës, që japin kërcej e gjethe, pasi të kalojnë disa faza fiziologjike do
të japin lule dhe fruta, duke përfunduar zgjatjen e bimës.
Themi se një bimë ka arritur në fazën e riprodhimit kur ka nxjerrë lulet dhe ka filluar lidhjen e
frutave. Në to grumbullohen elementet ushqyese të cilat merren nga rrënjët e bimëve si dhe
transferohen nga organet e tjera të bimës para tharjes së tyre. Kështu p.sh., një pjesë e mirë e
proteinave apo sheqernave që ndodhen në gjethet e bimëve, para tharjes së tyre hidrolizohen
dhe transportohen në fruta, duke rritur në këtë mënyrë peshën dhe madhësinë e tyre.
Transportimi i lëndëve ushqyese mund të ndodhë edhe në organe të tjera të bimës, që shërbejnë
si organe të grumbullimit të lëndëve rezervë siç janë rrënjët, zhardhokët. Disa bimë quhen të
pjekura, kur prodhimet e tyre kanë siguruar treguesit që kërkon tregu dhe konsumatori. Të tilla
janë kryesisht perimet, lulet dhe ato bimë te të cilat përdoren kërcejtë, rizomat, druri, lëngu etj.
Arritja e fazës së pjekjes të bimëve varet nga ndikimi i faktorëve të ndryshëm klimatikë,
tokësorë, gjenetikë etj. Faktori i parë dhe kryesor është ai gjenetik, d.m.th. trashëgimia e bimës.
Ka specie bimore që piqen herët e ka të tjera që piqen vonë. Edhe brenda një specieje bimore,
ka kultivarë apo hibride që piqen herët dhe kultivarë apo hibride që piqen më vonë.
Pas faktorëve gjenetikë, një grup faktorësh të mjedisit klimatik dhe tokësor përcaktojnë në
mënyrë vendimtare kohën e pjekjes se bimëve. Në këtë grup mund të përmendim: llojin e
tokës, lagështirën e tokës, temperaturën e mjedisit rrethues, përqendrimin e tretësirës tokësore,
dendësinë e bimëve, dritëzimin etj. Në kategorinë e tretë përfshihet veprimtaria e njeriut
(prashitjet, ujitjet, spërkatjet kundër sëmundjeve e dëmtuesve, përdorimi i hormoneve etj.).
Pjekja e hershme e bimëve, e cila shoqërohet edhe me prodhim të hershëm të frutave dhe
pjesëve të tjera bimore që konsumohen, ka rëndësi të madhe bujqësore. Është i njohur dhe
interesi ekonomik i kultivarëve të hershëm të kulturave të ndryshme bujqësore, p.sh., frutat e
para që shkojnë në treg shiten më shtrenjtë. Përveç të tjerave, prodhimet e hershme, në disa
raste, kanë cilësi më të larta, sepse piqen në kushte më të përshtatshme; gjithashtu specie të
veçanta kur mbillen dhe piqen më herët i shmangen dëmtimit nga dëmtuesit, të cilët në
breznitë e fundit kanë shkallë përhapjeje të madhe. Kultivarët apo hibridet e hershme mund t’i
shmangen thatësisë së zgjatur në rastet e bimëve pranverore.
Kultivarët e vonshëm, në qoftë se kanë periudhe vegjetative të gjatë, janë të ekspozuar për një
kohë më të gjatë ndaj veprimit të dëmtuesve, sëmundjeve, thatësirës etj. Kur pjekja e
prodhimeve bëhet në kushtet e një mjedisi më pak të përshtatshëm, sjell uljen e cilësisë së tyre.
Anë e mirë e kulturave të hershme është se ato arrijnë të piqen edhe në zona me vegjetacion më
të shkurtër; ato mund të kultivohen edhe në zonat me veriore. Janë këto arsye që i kanë bërë
seleksionuesit e bimëve të përpiqen prej vitesh për të krijuar kultivarë të hershëm të kulturave
bujqësore.
Pyetje
1. Kur është e pjekur një bimë?
2. Ç’është pjekja e bimës nga pikëpamja anatomike?
3. Kur janë të pjekura bimët perimore dhe lulore?
4. Cilët janë faktorët gjenetikë, tokësorë dhe klimatikë që rregullojnë pjekjen e bimëve?
Përmirësimi gjenetik i bimëve përbën një degë të gjenetikës së zbatuar. Ai bazohet në një sërë
metodash, duke filluar nga zgjedhja, heterozisi, poliploidia, mutacionet etj. e deri te metodat
komplekse, në të cilat ndërthuren një sërë metodash të thjeshta. Objektivi kryesor i metodave
të përmirësimit gjenetik është krijimi i kultivarëve ose hibrideve të rinj me cilësi dhe aftësi
prodhuese më të mira se ato ekzistuese.
Objektivat
Kuptimi i objektivit të përmirësimit gjenetik të bimëve.
Përcaktimi i vlerës fenotipike.
Dallimi i ndryshimit ndërmjet transmetimit të tipareve sasiore dhe atyre cilësore.
Studimet e kryera për kontributin e gjenotipit dhe atë të mjedisit mbi prodhimin e bimëve, këto 50
vjetët e fundit kanë treguar se rreth 50% e rritjes së këtij prodhimi i kushtohet punës përmirësuese
gjenetike. Në këndvështrimin e përmirësimit gjenetik, fenotipi mund të përcaktohet si produkt i
bashkëveprimit midis gjenotipit dhe mjedisit në të cilin rriten bimët.
Përmirësimi gjenetik, si pjesë e gjenetikës, studion ndryshueshmërinë e tipareve të caktuara për
të përcaktuar atë pjesë të ndryshueshmërisë që trashëgohet.
Në qoftë se një tipar i dhënë për një popullatë nuk do të kishte ndryshueshmëri të trashëgueshme,
atëherë ai nuk do të kishte interes për punën përmirësuese gjenetike, sepse nuk do të kishte çfarë të
zgjidhej për t’u përmirësuar nga kjo popullatë. Ndryshueshmëria fenotipike (F) përcaktohet në
formën:
F = GJ + M + GJ.M
ku:
GJ- përfaqëson efektin e gjenotipit;
M- përfaqëson efektin e mjedisit;
GJ.M- përfaqëson efektin e bashkëveprimit midis tyre.
Arritjet në shtimin e prodhimit bujqësor në vende të ndryshme të botës dhe në vendin tonë i
japin shkencës së përmirësimit gjenetik të bimëve rol të dorës së parë. Rëndësia e tij buron nga
objektivat e shumtë që arrin dhe nga perspektivat e mëdha që hap për të ardhmen.
Disa nga objektivat më të rëndësishëm që arrihen me krijimin e hibrideve dhe kultivarëve të
rinj janë: rritja e prodhimit, përmirësimi i cilësisë, rritja e qëndrueshmërisë ndaj të ftohtit, ndaj
thatësirës, rrëzimit, sëmundjeve, dëmtuesve, rritja e hershmërisë, përshtatja ndaj mekanizimit
kompleks dhe teknologjive të reja etj.
Rritja e prodhimit të bimëve është synimi kryesor i përmirësimit gjenetik. Është llogaritur se
rreth gjysma e shtimit të prodhimit të bimëve sigurohet nëpërmjet futjes në prodhim të
hibrideve dhe kultivarëve të rinj. Në kushtet e zhvillimit dhe intensifikimit të bujqësisë po merr
rëndësi të madhe përmirësimi i cilësisë të prodhimeve bujqësore. Ky tregues përfshin disa
drejtime, siç janë:
Rritja e përmbajtjes të lëndëve të dëshirueshme në bimë, si: përqindja e vajit te luledielli, te
soja e te ulliri; rritja e sheqerit te panxharsheqeri, te rrushi e frutat etj.; rritja e përmbajtjes së
proteinave te gruri, e amidonit te patatja, e vitaminave, e lëndëve minerale dhe aminoacideve te
frutat, perimet etj.
Ulja e përmbajtjes së lëndëve të padëshirueshme siç janë: lëndët acide për rrushin, proteinat
për elbin e birrës, e sheqernave dhe proteinave te duhani etj.
Përmirësimi i shijes, i formës, i ngjyrës, i aromës, i konsistencës etj. te frutet e perimeve dhe
pemëve, si: domatja, speci, bostanet, patatja, molla, rrushi, dardha, pjeshka etj.
Rritja e përshtatshmërisë së bimëve ndaj: kushteve të papërshtatshme të klimës (temperatura të
ulëta e shumë të larta, thatësira) dhe tokës (pH i lartë apo i ulët, kripëzimi etj., mekanizimit të
punimeve gjatë vegjetacionit, korrjes, ujitjes, si dhe për t’u përpunuar më mirë për bukë
(drithërat), për konservim (frutat dhe perimet) etj.
Rritja e qëndrueshmërisë së bimëve ndaj sëmundjeve dhe dëmtuesve është një tjetër synim i
përmirësimit gjenetik të bimëve. Janë krijuar hibride dhe kultivarë duhani të qëndrueshëm ndaj
vrugut, lloje gruri të qëndrueshëm ndaj ndryshkut, patate të qëndrueshme ndaj fitoftorës etj.
Mjedisi vepron mbi fenotipin nëpërmjet një sërë faktorësh, si: klima, toka, kundrejtimi,
gjerësia gjeografike etj., por pa e ndryshuar gjenotipin. Vlerat fenotipike të bimëve ndryshojnë
jo vetëm nga ndikimi i mjedisit dhe i gjenotipit, por edhe nga bashkëveprimi gjenotip-mjedis.
Për shkak të këtij bashkëveprimi vlerat fenotipike do të jenë të ndryshme nga shuma e pritshme
e efekteve të veçanta të gjenotipit dhe të mjedisit. Bashkëveprimi gjenotip-mjedis ka vlerë
sidomos në vlerësimin e përhapjes në prodhim të kultivarëve të rinj. Nga madhësia e këtij
bashkëveprimi varet shkalla e përshtatshmërisë së kultivarëve ndaj kushteve të mjedisit.
Pyetje dhe detyra
1. Cili është objektivi kryesor i përmirësimit gjenetik të bimëve?
2. Ç’kuptoni me vlerë fenotipike dhe nga cilat efekte përcaktohet ajo?
3. Ku qëndron ndryshimi ndërmjet transmetimit të tipareve sasiore dhe atyre cilësore?
4. Përcaktoni tiparet sasiore dhe ato cilësore.
Objektivat
Njohja e metodave të përmirësimit gjenetik të bimëve.
Përcaktimi i kritereve të zgjedhjes së prindërve për kryqëzim.
Dallimi i zgjedhjes individuale nga zgjedhja masive.
Metodat e përmirësimit gjenetik kanë të bëjnë me zgjedhjen e prindërve, kryqëzimin e tyre dhe
skemat e përzgjedhjes së pasardhësve. Për përmirësimin gjenetik të bimëve përdoren shumë
metoda. Më kryesoret janë: metoda e zgjedhjes, metoda pedigre, e rikryqëzimeve, metoda e
heterozisit, hibridizimi i largët, poliploidia etj. Metoda e zgjedhjes është ndër më të lashtat dhe
më e përhapura. Nëpërmjet kësaj metode bëhet vrojtimi, veçimi, vlerësimi dhe shumimi i
bimëve më të mira që janë zgjedhur brenda një popullate.
Prindërit që përdoren në programet e përmirësimit gjenetik mund të klasifikohen në dy
kategori: njëri nga prindërit në kryqëzim duhet të ketë përshtatshmëri lokale për kushtet e
mjedisit, kurse prindi tjetër zgjidhet për një karakteristikë të veçantë. Prindërit e kategorisë së
parë janë më të shumtë dhe më të rëndësishëm. Zgjedhja e tyre duhet të bëhet duke pasur
parasysh elementet e prodhimit. P.sh., për grurin, elementet kryesore që përcaktojnë prodhimin
janë: numri i vëllezërve prodhues, numri i kokrrave në kalli, pesha e kokrrave.
Elementet prodhuese duhet të jenë të shprehura në nivel të lartë te prindërit, në mënyrë që të
mund të transmetohen te pasardhësit. Prindërit e kategorisë së dytë, meqenëse kanë
përshtatshmëri dhe prodhimtari më të ulët, përdoren për të futur te pasardhësit një tipar të
veçantë, si p.sh. qëndrueshmërinë ndaj sëmundjeve, hershmërinë e prodhimit etj. Kriteret e
zgjedhjes së prindërve janë të lidhura me objektivat e programeve të përmirësimit gjenetik.
P.sh., në qoftë se kërkohet të krijohen hibride misri me përmbajtje të lartë proteinash, duhet që
njëri nga prindërit ta ketë këtë tipar me vlerë mjaft të lartë.
Sa më shumë të ndryshojnë prindërit, aq më e madhe do të jetë ndryshueshmëria që do të vihet
re te pasardhësit. Kështu, para kryqëzimeve, zgjidhet një numër prindërish që të zotërojnë një
sasi të madhe ndryshueshmërie fenotipike.
Materiali gjenetik që rrjedh nga kryqëzimi i dy prindërve i nënshtrohet skemave të caktuara të
përzgjedhjes. Ka disa mënyra të metodës së zgjedhjes, siç janë: zgjedhja individuale, zgjedhja
masive, zgjedhja klonale etj.
Zgjedhja sipas kësaj metode bazohet në veçimin, vlerësimin dhe shumimin e bimëve të veçanta
për disa vjet me radhë. Kjo metodë zbatohet si për bimët vetëpllenuese, ashtu dhe për bimët me
pllenim të kryqëzuar. Zgjedhja sipas kësaj metode zgjat 5 deri në 7 vjet.
Gjatë vitit të parë, në fushën ku është mbjellë materiali fillestar, bëhet zgjedhja e bimëve më të
mira (që në skemë paraqitet në formën e katërkëndëshit), ku pikat përfaqësojnë bimët mbi
bazën e vrojtimit me sy. Si kritere për zgjedhjen shërbejnë: prodhimtaria, cilësia e prodhimit,
zhvillimi dhe gjendja shëndetësore e bimëve. Bimët e zgjedhura, shkulen dhe dërgohen në
laborator ku bëhen matjet biometrike dhe peshimet. Të gjitha matjet, peshimet, vlerësimet për
çdo bimë që bëhen në laborator regjistrohen në fletore të veçantë. Kështu p.sh., për grurin,
matet lartësia e kërcellit, madhësia e kallirit, numërohen vëllezërit prodhues dhe kokrrat në
kallirin kryesor, kontrollohet gjendja shëndetësore e farës etj.
Pas këtyre analizave bëhet vlerësimi përfundimtar i bimëve. Bimët që kanë treguesit më të
lartë mbahen për t’u mbjellë në vitin pasardhës, kurse gjithë bimët e tjera mënjanohen.
Në vitin e dytë fara e marrë nga çdo bimë mbillet më vete (në skemë paraqiten me katrorë).
Kur zhvillimi i bimëve ka përfunduar bëhet vlerësimi me sy i linjave ose i familjeve. Gjatë
vlerësimit hiqen linjat ose familjet që janë më të dobëta (në figurë janë shënuar me dy vija të
kryqëzuara). Në linjat ose familjet që mbeten bëhet përsëri zgjedhja individuale e bimëve sipas
kritereve që u zbatuan në vitin e parë. Bimët e zgjedhura shkulen dhe analizohen në laborator.
Bimët e vlerësuara pozitivisht mbillen në fushën e krahasimit të vitit të tretë, duke formuar
sërish nga çdo bimë një linjë ose një familje të veçantë.
Figura 2.1
1. Materiali fillestar
2. Kultivari më i përhapur i zonës
3. Linjë (familje) e zgjedhur
Në vitin e tretë, të katërt e më pas ndiqet e njëjta rrugë përzgjedhëse si në vitin e dytë. Me
kalimin e viteve, bimët e së njëjtës linjë ose familje bëhen më të njëtrajtshme dhe mundësia për
të zgjedhur bimët bëhet më e vështirë. Prandaj në vitin e pestë ose më pas zgjedhja ndërpritet.
Pas ndërprerjes së zgjedhjes linjat ose familjet që mbeten si më të mirat krahasohen për
prodhimtari midis tyre dhe me një deri në dy dëshmues. Si dëshmues shërben materiali fillestar
nga filloi zgjedhja dhe një prej kultivarëve më të përhapur në zonën përkatëse.
Ajo linjë ose familje që në provën krahasuese del me rezultate më të larta shumohet për t’u
përhapur në prodhim. Zgjedhja masive bëhet duke veçuar bimët më të mira të një popullate të
dhënë dhe duke e përzier farën e tyre për të marrë brezninë pasardhëse. Zgjedhja mund të përsëritet
për disa vjet. Në ndryshim nga zgjedhja individuale, zgjedhja në masë çon në krijimin e linjave jo
të njëtrajtshme. Për disa bimë kjo lloj jo njëtrajtshmërie është e domosdoshme për të arritur një
prodhimtari dhe përshtatshmëri të mirë, si p.sh. në pambuk, rrepë etj.
Pyetje
1. Cilat janë metodat e përmirësimit gjenetik të bimëve?
2. Pse njëri nga prindërit që zgjidhen për kryqëzim duhet të këtë prodhimtari të lartë dhe
përshtatshmëri të mirë ndaj kushteve të mjedisit ku bëhet përzgjedhja?
3. Si bëhet zgjedhja e bimëve më të mira në fushën ku është mbjellë materiali fillestar?
4. Si bëhet vlerësimi përfundimtar i bimëve?
5. Ku ndryshon zgjedhja individuale nga zgjedhja masive?
Objektivat
Kuptimi i metodës Pedigre dhe i bazës së saj gjenetike.
Shpjegimi se çfarë ndodh në brezninë e parë hibride.
Shpjegimi pse zgjedhja maksimale bëhet në brezninë e dytë hibride.
Metoda Pedigre është metoda më e përhapur për krijimin e kultivarëve të rinj në bimët
vetëpllenuese. Megjithëse ka rreth 100 vjet që përdoret, ajo mbetet e pazëvendësueshme. Edhe
në vendin tonë metoda Pedigre është metoda kryesore për përmirësimin gjenetik të grurit, elbit,
tërshërës, si dhe për një sërë kulturash perimore e foragjere që vetëpllenohen. Me këtë metodë,
në vendin tonë janë krijuar kultivarët e grurit “Dajti”, “Kamza 9” etj.
Metoda Pedigre përbëhet nga 3 hallka kryesore:
1. Kryqëzimi i bimëve prindërore;
2. Zgjedhja individuale e pasardhësve hibridë;
3. Zgjedhja e linjave fikse dhe prova krahasuese e tyre.
Kryqëzimi i prindërve.
Zgjedhja e bimëve dhe e linjave.
Provat krahasuese të linjave fikse.
Përhapja në prodhim e kultivarit të ri. Figura 2.2
Për të krijuar një kultivar të ri me metodën Pedigre, duhen 10–12 vjet; duhet 1 vit për
kryqëzimin; duhen 5–7 vjet për zgjedhjen individuale të bimëve dhe rreth 5 vjet për provën
krahasuese të linjave fikse. Zgjedhja e bimëve bëhet duke pasur parasysh të dhënat dhe
prejardhjen e çdo bimë. Nga kjo ka marrë emrin edhe vetë metoda Pedigre, që anglisht do të
thotë prejardhje.
Baza gjenetike e kësaj metode qëndron në mbajtjen parasysh të rregullave gjenetike të
mbizotërimit, zbërthimit dhe kalimit nga gjendja heterozigote në homozigote të breznive
hibride të bimëve që vetëpllenohen. Në brezninë e parë hibride, gjithë bimët kanë të njëjtat
tipare, si pasojë e veprimit të rregullit të mbizotërimit. Si rrjedhim, nuk ka mundësi praktike
për të zgjedhur bimët.
Në brezninë e dytë hibride ndodh zbërthimi i tipareve dhe, si pasojë e gjenotipave të ndryshëm,
shfaqen fenotipa me karakteristika të diferencuara nga njëri–tjetri. Në këtë brezni fillon
zgjedhja individuale e bimëve që mbartin tipare pozitive. Bimët, në linjat e përzgjedhura, duke
kaluar nga breznia e dytë hibride deri tek e pesta ose e gjashta, si rezultat i vetëpllenimit të
tyre, bëhen gjithnjë e më të ngjashme me njëra–tjetrën. Si pasojë vjen një gjendje kur zgjedhja
e gjenotipave vështirësohet dhe ne e ndërpresim atë. Kjo shpjegohet me ndryshimin gjenetik që
pësojnë gjenotipat e breznive të ndryshme, të cilët shkojnë duke rritur gjendjen e tyre
homozigote.
Në brezninë hibride F2 (breznia e dytë) kemi mundësinë maksimale për të zgjedhur. Në këtë
brezni 50% e individëve janë në gjendje heterozigote, 25% janë mbizotërues të dëshirueshëm
dhe 25% tipa të fshehtë të padëshirueshëm.
Në F3 bimët heterozigote pakësohen deri në 25%, kurse ato homozigote shtohen në 75%.
Në F4 bimët heterozigote pakësohen më shumë duke zbritur në 13%. Si pasojë në bimët e
kësaj breznie rritet shkalla e njëtrajtshmërisë dhe pakësohen dallimet midis tyre.
Në F5 pjesa e bimëve homozigote (ose të njëtrajtshme) arrin në 93–94% dhe vazhdon më tej.
Kështu, në këto brezni mundësia e zgjedhjes vështirësohet shumë; zgjedhja e bimëve ndërpritet
nga breznia e 5-të ose e 7-të hibride dhe kalohet në zgjedhjen e linjave fikse.
Linjat që kanë arritur njëtrajtshmërinë quhen linja fikse.
Pyetje
1. Ç’është metoda Pedigre dhe pse përdoret?
2. Cila është baza gjenetike e metodës Pedigre?
3. Pse zgjedhja maksimale bëhet në brezninë e dytë hibride?
Objektivat
Dallimi i popullatave ose kultivarëve sintetikë nga hibridet.
Përshkrimi i krijimit të popullatave sintetike.
Kuptimi i aftësisë kombinuese.
Përmirësimi gjenetik i bimëve me pllenim të kryqëzuar, si: misri, thekra, panxharsheqeri,
bimët foragjere e bishtajore, bazohet kryesisht në ndryshimin e frekuencave gjenetike të
popullatave të këtyre bimëve për të arritur në fiksimin e gjeneve të dobishme. Në ndryshim me
linjat fikse, në popullatat që rrjedhin nga hibridet në bimët me pllenim të lirë nuk është e
mundur që të arrihet njëtrajtshmëria.
Ka dy mënyra të përmirësimit të bimëve me pllenim të lirë:
E para, bazohet në zgjedhjen masive të popullatave të këtyre bimëve. Popullata e
përmirësuar në këtë mënyrë shtohet me pllenim të lirë brenda saj.
E dyta, është ajo e popullatave sintetike të cilat krijohen në mënyrë të ngjashme me
mënyrën e parë, por nuk mund të shtohen me pllenim të lirë. Ato duhet të krijohen
vazhdimisht rishtazi nga linjat prindërore. P.sh., në misër krijohen incuktlinjat, të cilat
pastaj pllenohen në mënyrë të lirë me njëra–tjetrën dhe japin farën e popullatës
sintetike. Zgjedhja masive është më e thjeshta dhe historikisht më e përdorshmja për
përmirësimin e popullatave.
Nga popullata fillestare zgjidhen linjat të cilat do t’i nënshtrohen incuktimit (vetëpjalmimit të
detyruar). Linjat që do të marrin pjesë në krijimin e hibridit sintetik krahasohen në kryqëzime
me njëra–tjetrën apo me një linjë të caktuar e cila shërben si dëshmues. Këto kryqëzime quhen
edhe kryqëzime provë. Nga këto kryqëzime veçohen linjat më të mira.
Fara e linjave më të mira përdoret për dy qëllime:
Së pari, për të prodhuar linjat të cilat lihen të kryqëzohen lirisht për të përftuar farën e
popullatës sintetike.
Së dyti, për të riprodhuar linjat e zgjedhura, në mënyrë që fara e hibridit sintetik të
prodhohet çdo vit.
Fara e hibridit sintetik të prodhuar mund të dërgohet drejtpërdrejt te përdoruesit ose mund të
shtohet për 1 ose 2 vjet dhe pastaj të shpërndahet.
Figura 2.3. Skema e krijimit të kultivarëve sintetikë
Pyetje
1. Ku ndryshojnë popullatat ose kultivarët sintetikë nga hibridet?
2. Si krijohen popullatat sintetike?
3. Ç’kuptoni me aftësi kombinuese?
Objektivat
Kuptimi i veçorive të hibrideve.
Dallimi i incuktimin nga heterozi ose fuqia hibride.
Përshkrimi i fazës së krijimit të linjave të pastra.
Përshkrimi i fazës së kryqëzimit të linjave të pastra.
Dallimi i hibrideve të thjeshta, 3-linjëshë dhe të dyfishta (4-linjëshe).
Krijimi i hibrideve bazuar në dukurinë e heterozisit përbën një nga drejtimet kryesore të punës
përmirësuese gjenetike. Rekomandimet e para për përfitimin e hibrideve me fuqi heteroze i ka
dhënë Shull (1909), i cili vazhdoi studimet e Darvinit mbi inbridingun (incuktimin) dhe
heterozisin. Në vendin tonë farat hibride u futën në prodhim të gjerë në fillim të viteve ’70.
Farat hibride mbillen vetëm 1 vit. Në rast se nga prodhimi i vitit të parë merret farë për t’u
mbjellë përsëri, aftësia prodhuese e kësaj fare është shumë më e vogël.
Inbridingu ose incuktimi dhe heterozi janë dy dukuri biologjike që ndeshen gjatë hibridizimit
seksual. Inbridingu ose incukti ndodh në ato raste kur bëhet bashkimi seksual i individëve që
kanë afërsi, d.m.th. janë brenda gjakut.
Te bimët incuktimi ndodh gjatë vetëpllenimit të atyre bimëve që në kushte natyrore janë me
pllenim të kryqëzuar. Kjo shoqërohet me uljen e fuqisë jetësore të organizmit, me lindjen e
individëve jonormale. Heterozi ose fuqia hibride është procesi i kundërt i inbridingut dhe
shoqërohet me rritjen e fuqisë jetësore dhe të prodhimit, që është mbi mesataren e të dy
prindërve.
Heterozi shfaqet gjatë kryqëzimit të linjave të incuktuara. Prodhimi i farës hibride të misrit
kalon në dy faza:
1. Prodhimi dhe shumimi i linjave të incuktuara (të pastra)
Linjat e incuktuara krijohen nga vetëpllenimi i detyruar. Vetëpllenimi kalon nëpërmjet këtyre
operacioneve:
Izoloimi. Organet e riprodhimit (xhufka dhe kalliri) izolohen që të mos pjalmohen nga
pjalmi i bimëve të tjera.
Vetëpllenimi. Ky proces kryhet kur pjalmi i xhufkës është pjekur dhe mustaqet e
kallirit kanë gjatësinë 2-3 cm. Për këtë këputet xhufka dhe e shkundim mbi mustaqet
e kallirit dhe kalliri izolohet përsëri.
Fara që formohet kur mbillet jep brezninë e parë të incuktuar. Për prodhimin e linjave të
incuktuara (linjat e pastra) është e domosdoshme të përsëritet vetëpllenimi i detyruar për 5–6
vjet. Linjat e incuktuara nuk përdoren për prodhim të gjerë, por duke u kryqëzuar me njëra-
tjetrën japin hibride me aftësi të lartë prodhuese.
2. Kryqëzimi i linjave të incuktuara
Linjat e incuktuara kur kryqëzohen me njëra–tjetrën shfaqin efekt heteroz ose fuqi hibride.
Konkretisht, nga kryqëzimi i dy linjave të misrit, linja A që është në rolin e prindit mëmë dhe
linja B që është në rolin e prindit babë, japin secila rreth 20 kv/ha. Nga kryqëzimi i tyre del
hibridi me prodhim 100–120 kv/ha kokërr. Efekti heteroz i breznisë së parë shprehet jo vetëm
në rendimentin e lartë, por edhe me shpejtësinë e rritjes, qëndrueshmërinë ndaj sëmundjeve,
thatësirës, nxehtësisë etj.
Parcela ku do të mbillen linjat e incuktuara duhet të jetë 200–500 m larg parcelave me misër.
Linjat mbillen në rreshta të veçantë, zakonisht mbillen 2-3 rreshta të linjës mëmë (A) dhe një
rresht i linjës babë (B). Gjatë gjithë fazës së xhufkimit hiqen xhufkat e linjës mëmë. Pjalmimi
ndodh vetëm me pjalmin e linjave babë. Vjelja bëhet në kohën e pjekjes së plotë. Fillimisht
largohen nga ngastra bimët babë që çohen për konsum në blegtori. Pastaj bëhet vjelja e
kallinjve të linjës mëmë, kokrrat e të cilave do të shërbejnë për farë.
Hibridet te misri mund të jenë:
1. Hibride të thjeshta, kur kryqëzohen 2 linja të incuktuara.
2. Hibride tre linjash, kur kryqëzohet një hibrid i thjeshtë me një linjë të incuktuar.
3. Hibride të dyfishta ose 4-linjëshe, kur kryqëzohen dy hibride të thjeshta.
Pyetje dhe detyra
1. Çfarë veçorish kanë hibridet?
2. Çfarë ndryshimi ka fenomeni i incuktimit nga heterozi?
3. Cilat janë fazat që kalohen për prodhimin e hibrideve në misër?
4. Dalloni hibridet e thjeshta nga ato 3-linjëshe dhe të dyfishta.
Objektivat
Shpjegimi se ç’janë klonet dhe për çfarë qëllimi përdoret zgjedhja klonale.
Dallimi i përmirësimit gjenetik të bimëve që bazohen në klonet nga ai i bimëve që
shtohen me farë.
Krahasimi i zgjedhjes masive nga ajo individuale e kloneve.
Zgjedhja e kloneve është karakteristikë për bimët që shtohen në rrugë vegjetative. Ajo përdoret
me sukses te hardhia (vreshtat), mollët, kumbullat, pjeshkët, agrumet, ulliri, patatja, hudhra, te
bimët zbukuruese etj. Klonet janë pjesë vegjetative të afta të riprodhojnë ekzaktësisht bimën
nga janë marrë pa ndryshime të bazës së saj gjenetike. Gjatë zgjedhjes së kloneve mund të
pastrohen kultivarët ekzistues nga përzierjet e ndryshme, të zgjidhen individët më të mirë dhe
të merret një kultivar i përmirësuar. Zgjedhja e kloneve përdoret në dy mënyra:
1. zgjedhja në masë,
2. zgjedhja individuale.
1. Zgjedhja e kloneve në masë mund të jetë pozitive ose negative.
a) Zgjedhja pozitive e kloneve bëhet në ato raste kur kultivari ku do të bëhet përzgjedhja paraqet
mungesë të theksuar uniformiteti. Nga kjo përzierje zgjidhen individët me karakteristika pozitive
më të dallueshme. Prej tyre merren copa ose kalema që mbillen, rrënjëzohen dhe shtohen më tej si
kultivarë të pastër.
b) Zgjedhja negative në masë zbatohet në ato raste kur përzierjet në një kultivar janë të pakta
dhe bimët janë pak a shumë uniforme. Në këtë rast mënjanohen bimët e padëshirueshme të
cilat kanë shenja negative, prandaj kjo metodë quhet zgjedhja e kloneve negative në masë. Si
rregull, në të dyja rastet zgjedhja e bimëve kryhet në kohën e pjekjes së prodhimit.
2. Zgjedhja individuale e kloneve bazohet në zgjedhjen, shtimin dhe vlerësimin e hibrideve të
veçanta. Kriteri bazë i zgjedhjes së bimëve është sasia dhe cilësia e prodhimit. Përzgjedhja
individuale e kloneve kryhet në këtë mënyrë:
Vitin e parë bimët vrojtohen në fushë. Atyre më të mirave u vihet etiketë. Kur vilet
prodhimi, ai analizohet dhe vlerësohet. Më pas caktohen bimët më të mira që do të
shtohen më tej.
Vitin e dytë nga bimët e zgjedhura merren copa, kalema ose zhardhokë dhe mbillen në
fidanishte për të marrë fidanët. Fidanët mund të mbillen në pemëtore ose veshtë pas
1–3 vjetësh.
Në vitet pasardhëse, me krijimin e pemëtoreve ose vreshtave, klonet pasi hyjnë në
prodhim krahasohen midis tyre. Pas krahasimit 2–3-vjeçar, kloni me treguesit më të
mirë caktohet për t’u shumuar e për t’u përhapur në prodhim të gjerë.
Zgjedhjen e kloneve bujku shqiptar e ka zbatuar në mënyrë empirike brez pas brezi. Duke
kombinuar zgjedhjen masive të kloneve me atë individuale, në vendin tonë është kryer me
sukses përzgjedhja e rrushit të vendit “Kallmet” (zona e Shkodrës). Pas një pune disavjeçare
nga “Kallmeti” u arrit të veçohen disa klone rrushi me rendiment të lartë mbi 200 kv/ha dhe me
përmbajtje sheqeri në kokërr mbi 20%.
Pyetje
1. Për çfarë qëllimesh përdoret zgjedhja klonale?
2. Kur dallon zgjedhja pozitive në masë nga ajo negative?
3. Ç’është zgjedhja masive dhe ajo individuale e kloneve?
Objektivat
Dallimi i hibrideve seksuale të largëta.
Përshkrimi i përparësive të hibrideve seksuale të largëta.
Përcaktimi i vështirësive kryesore që hasen në kryqëzimet e largëta.
Kuptimi i thelbit të metodave invitro.
Hibridet e largëta krijohen nga kryqëzimi i bimëve që bëjnë pjesë në lloje ose gjini të
ndryshme. Nëpërmjet hibridizimit të largët arrihet të fitohen bimë me tipare të tilla që nuk
mund të merren nga hibridizimi brenda llojit. Kështu p.sh., pasardhësit e kryqëzimeve të
largëta dallohen për bujshmërinë e rritjes, madhësinë e frutës, qëndrueshmërinë ndaj kushteve
të mjedisit dhe veçanërisht për qëndrueshmërinë ndaj sëmundjeve dhe dëmtuesve.
Hibridizimi seksual i largët mund të bëhet vetvetiu në natyrë në kushte të caktuara. Në këtë
rast kemi të bëjmë me hibridizim natyror. Por numri më i madh i hibrideve është krijuar
artificialisht nën ndikimin e njeriut. Për realizimin e kryqëzimeve të largëta duhen kapërcyer
një sërë vështirësish.
Vështirësitë në kryerjen e kryqëzimeve të largëta mund të jenë:
Të natyrës ekologjike: lloje të ndryshme kërkojnë kushte të ndryshme klime dhe toke,
kanë kohë të ndryshme lulëzimi etj.
Të natyrës morfologjike: organet riprodhuese dhe ndërtimi i ndryshëm morfologjik,
gjenetik i llojeve të ndryshme janë shkaku kryesor i vështirësive për realizimin e
kryqëzimeve të largëta.
Çdo lloj bime përmban një numër pak a shumë të qëndrueshëm kromozomesh. Qelizat trupore
(rrënjë, kërcell, gjethe) përmbajnë numër diploid që shënohet me “2n”, d.m.th. çdo tip
kromozomi përsëritet 2 herë për çdo qelizë, kurse qelizat seksuale përmbajnë numër haploid që
shënohet me “n”, ku çdo tip kromozomi përfaqësohet vetëm 1 herë. P.sh., misri në qelizat
trupore ka 10 çifte, d.m.th. ka gjithsej 20 kromozome, kurse qelizat seksuale në qelizat vezë
dhe në kokrrizat e pjalmit kanë 10 kromozome, d.m.th. një numër të përgjysmuar.
Në natyrë, pavarësisht nga rregulli i përgjithshëm, vihen re modifikime që lidhen me ndryshimin e
numrit të kromozomeve. Këto ndahen në 3 grupe:
Haploidë janë ata individë që kanë numër të përgjysmuar kromozomesh (n).
Poliploidë janë ata individë që në qelizat trupore çdo tip kromozomi nuk ka një
homolog si në rastin e diploidëve, por 2, 3, 4 ose më shumë homologë.
Heteroploidë janë ata individë qelizat e të cilëve kanë shmangie nga numri normal,
d.m.th. kanë një ose disa kromozome të veçanta më shumë ose më pak. Nga këto 3
grupe rëndësi më të madhe ka poliploidia. Shkaqet që çojnë në dukurinë e
poliploidisë janë kryesisht çrregullime që ndodhin gjatë mitozës (ndarjes së qelizës),
si p.sh. mungesa e anafazës mitotike. Në këtë rast nuk formohet boshti mitotik dhe
kromozomet e dyfishuara nuk ndahen, kështu që formohen pasardhës qelizat e të
cilëve kanë numër të dyfishuar kromozomesh.
Bimët poliploide ndryshojnë nga ato diploide, sepse përgjithësisht kanë zhvillim më të fuqishëm.
Kështu, kërcelli i tyre është më i trashë, gjethet janë më të gjera, ngjyra është më e errët, lulet, frutat
dhe farat janë më të mëdha, por më të rralla, që ndonjëherë paraqesin shterpësi të theksuar.
Megjithëse format poliploide karakterizohen nga një shterpësi e theksuar, ato gjejnë përdorim edhe
në praktikë. Kështu, thekra tetraploide me 28 kromozome jo vetëm që jep prodhim më të madh se
thekra diploide me 14 kromozome, por ka edhe proteina në përqindje më të lartë dhe
qëndrueshmëri ndaj kushteve të vështira. Po kështu janë krijuar forma tetraploide te tërfili i kuq, i
cili jep masë vegjetative të fuqishme, si dhe shalqiri dhe panxhari triploid.
Pyetje
1. Ku dallojnë qelizat trupore nga ato seksuale?
2. Si ndryshon numri i kromozomeve gjatë poliploidisë?
3. Cili është faktori kryesor që shkakton poliploidinë?
4. Cili është ndryshimi që kanë bimët poliploide nga ato diploide?
Linjat më të mira, kultivarët dhe hibridet e reja para se t’i jepen përdoruesit duhet të kalojnë
nëpër një sistem provash krahasuese. Provat e vlerësimit të materialeve gjenetike ndahen në 3
grupe të mëdha:
1. Prova paraeliminatore,
2. Prova krahasuese,
3. Prova demonstrative.
1. Provat paraeliminatore kanë për qëllim mënjanimin paraprak të materialit fillestar, në
mënyrë që të zvogëlohet vëllimi i punës në provat e tjera. Në provat paraeliminatore bëjnë
pjesë: provat e kontrollit dhe provat paraprake.
Në provat e kontrollit saktësia e vlerësimit është më e ulët se ajo në provat e tjera. Në këtë rast
linjat, hibridet etj. mbillen në 1 ose 2 rreshta dhe krahasohen me linjën ose hibridin që është më
i përhapur dhe që quhet varianti dëshmues.
Ato linja hibride që e kalojnë prodhimin e dëshmuesit me mbi 10% kalojnë për vlerësim në
provat e tjera.
Provat paraprake bëjnë një vlerësim të shpejtë të materialit. Në to mbillen variantet më të mira
të provave të kontrollit. Variantet që rezultojnë më të mira nga provat paraprake kalojnë për t’u
vlerësuar në provat krahasuese.
2. Provat krahasuese ngrihen në disa vende ose pika ekologjike dhe formojnë atë që quhet
rrjet i provave zonale. Vlerësimi në provat zonale ndihmon për të parë shkallën e përshtatjes së
hibrideve në zona të ndryshme.
3. Hibridet e reja, që dalin më të mira, duhet të njihen nga prodhuesit. Prandaj ngrihen provat
demonstrative. Këto prova kanë për qëllim demonstrimin e aftësive prodhuese të 2–3
kultivarëve apo hibrideve të reja për një zonë të caktuar ekologjike. Kjo provë bëhet në një
sipërfaqe më të madhe 0,5–1 ha ose më shumë.
Pyetje
1. Pse duhet të kalojë në provat e vlerësimit materiali gjenetik i përzgjedhur?
2. Përse shërbejnë provat paraeliminatore?
3. Ku dallojnë prova e kontrollit nga prova paraprake?
4. Ç’është varianti dëshmues?
5. Ç’kuptoni me prova zonale dhe për çfarë qëllimi ngrihen ato?
6. Cili është qëllimi i ngritjes së provave demonstrative?
Objektivi kryesor i metodave të përmirësimit gjenetik të bimëve është krijimi i kultivarëve ose
i hibrideve të reja me cilësi dhe aftësi më të mira se ato ekzistuese. Përmirësimi gjenetik studion
ndryshueshmërinë e tipareve të caktuara, për të përcaktuar atë pjesë të ndryshueshmërisë që
trashëgohet. Prindërit që përdoren në programet e përmirësimit gjenetik duhet të zgjidhen sipas
objektivave të programeve, p.sh., njëri nga prindërit zgjidhet për një karakteristikë tjetër.
Baza gjenetike e metodës Pedigre qëndron në mbajtjen parasysh të rregullave gjenetike të
mbizotërimit, të zbërthimit dhe të kalimit nga gjendja heterozigotë në homozigotë të bimëve
vetëpllenuese. Inbridingu dhe heterozi janë dy dukuri biologjike që ndeshen gjatë hibridizimit
seksual.
Inbridingu ose incukti ndodh në ato raste kur bëhet bashkimi seksual i individëve që kanë
afërsi (brenda gjakut).
Te bimët, incukti ndodh gjatë vetëpllenimit të atyre bimëve që në kushte natyrore janë me
pllenim të kryqëzuar. Kjo shoqërohet me uljen e prodhimit, me lindjen e individëve jonormalë.
Heterozi ose fuqia hibride shoqërohet me rritjen e fuqisë jetësore dhe të prodhimit mbi
mesataren e 2 prindërve. Heterozi shfaqet gjatë kryqëzimit të dy linjave të incuktuara.
Klonet janë pjesë vegjetative të afta të riprodhojnë ekzaktësisht bimën nga janë marrë pa
ndryshime të bazës së saj gjenetike. Hibridet e largëta krijohen nga kryqëzimi i bimëve që
bëjnë pjesë në lloje ose gjini të ndryshme.
Metodat invitro përfshijnë një sërë teknikash që kanë të bëjnë me rritjen e embrioneve të
pamaturuara, të meristemave dhe indeve ose qelizave.
Poliploidet janë ata individë që në qelizat e trupave çdo tip kromozomi nuk ka një homolog si
në rastin e diploidëve, por 2, 3, 4 ose më shumë homologë.
Objektivat
Përshkrimi i ndikimit të faktorëve të formimit të tokës bujqësore.
Përshkrimi i ndërtimit të profilit të tokës dhe horizontet e saj.
Dallimi i strukturës së tokës nga përbërja grimcametrike e saj.
Analizimi i rolit të humusit në tokë.
Analizimi i rolit të makro- dhe mikroelementeve në bimë.
Përkufizimi i gërryerjes dhe faktorëve që e shkaktojnë atë.
Përcaktimi i masave për mbrojtjen e tokës nga gërryerja.
Toka është vendi ku qëndrojnë dhe jetojnë bimët bujqësore. Ajo u siguron bimëve elementet e
ushqimit dhe ujin e domosdoshëm për jetën e tyre. Toka, si objekt i punës dhe mjet i prodhimit
bujqësor, përfaqëson një trup natyror që zhvillohet vazhdimisht nën ndikimin e shoqërisë
njerëzore.
Toka është vendburimi kryesor i ushqimit të bimëve, njerëzve dhe kafshëve, prandaj ruajtja e
tokës dhe rritja e pjellorisë së saj është detyrë e përhershme e njerëzve.
Toka gjithashtu është dhe vendburimi i bimëve, sepse në të ato fiksojnë rrënjët. Që për bimët të
sigurohen kushtet më të përshtatshme të zhvillimit, duhet ditur, para së gjithash, çfarë është
toka, si është formuar ajo dhe si duhet ta përdorim.
Toka është shtresa e sipërme e kores së rruzullit tokësor me origjinë shkëmbore e formuar
nën veprimin e faktorëve fizikë, kimikë dhe biologjikë dhe që është e aftë të japë prodhim
bimor.
Toka është formuar nga alterimi i shtresave sipërfaqësore të shkëmbinjve të rruzullit tokësor
nën veprimin e faktorëve të caktuar si:
faktorët fizikë, që janë: luhatjet e vazhdueshme të temperaturës, reshjet, erërat, ngrirja
dhe shkrirja, forca e rëndesës dhe sistemi rrënjor i bimëve;
faktorët kimikë, që janë: hidroliza, hidratimi, oksidimi dhe tretja;
faktorët biologjikë, që janë: veprimtaria e bimëve, kafshëve, mikrogjallesave dhe faktori
njeri.
Pra, toka është produkt i veprimit të kombinuar të pesë faktorëve natyrorë, si: klima, materiali
parësor, organizmat, relievi dhe mosha. Të gjithë këta faktorë në procesin unik të formimit të
tokës janë të barasvlershëm dhe të pazëvendësueshëm.
Me pjellori të tokës kuptojmë aftësinë e saj për t’u siguruar bimëve njëkohësisht dhe pa
ndërprerje, gjatë gjithë periudhës së zhvillimit të tyre, sasinë e ujit dhe të elementeve ushqyese
për të cilat ato kanë nevojë.
Kushtet e tjera të rritjes, si drita dhe ngrohtësia, vijnë te bima nga dielli nëpërmjet
atmosferës (ngrohtësia në rrënjët e bimëve vjen edhe nëpërmjet tokës).
Niveli i pjellorisë së tokës me prodhimin që ajo jep.
Pjelloria e tokës është e lidhur ngushtë me veprimtarinë prodhuese të njeriut.
Duke siguruar të gjitha kushtet për marrjen e prodhimeve të larta dhe të qëndrueshme,
ne krijojmë njëkohësisht kushte më të mira për përmirësimin e vazhdueshëm të
cilësive të tokës dhe për shtimin e vazhdueshëm të pjellorisë së saj.
Për të studiuar tokën bëhet prerja tërthore e saj në thellësi disa metra. Pamja e një prerjeje
vertikale të tokës quhet profil i tokës. Kjo tregon se toka është e ndarë në disa shtresa të
ndryshme që i quajmë horizonte. Numri i tyre zakonisht është tre dhe emërtohen me shkronjat
A, B dhe C.
Horizonti i parë (A) është në sipërfaqe të tokës dhe quhet horizonti humusor ose
aktiv.
Ai ka ngjyrë më të errët, është i pasur me lëndë organike dhe ka një trashësi 20–40 cm.
Horizonti i dytë është horizonti (B) dhe quhet horizonti tranzitor ose joaktiv, në të
cilin grumbullohen kripërat e shpëlara nga horizonti i parë. Ka ngjyrë më të çelët,
përmban më pak humus dhe ka një trashësi 60–120 cm.
Horizonti i fundit (C) është horizonti tokëformues, në të cilin ngjyra ndryshon
gradualisht. Nga ky horizont është formuar toka.
Trashësia e horizonteve ndryshon nga lloji i tokës dhe relievi. Horizonti A+B përbëjnë tokën,
ndërsa horizonti C është nëntoka.
Figura 3.1. Tri horizontet e tokës në një profil
Pyetje
1. Çfarë kuptoni me termin tokë?
2. Cila është rëndësia e tokës për bimët?
3. Si është formuar toka bujqësore?
4. Çfarë është profili i tokës?
5. Çfarë kuptoni me termin horizont i tokës? Cilat janë horizontet e saj?
Toka është një trup trefazor i përbërë nga faza e ngurtë, faza e lëngët dhe faza e gaztë.
Faza e ngurtë është e përbërë nga lënda minerale, lënda organike (humusi). Faza e lëngët dhe
e gaztë përbëhet respektivisht nga uji dhe ajri i tokës të cilat mbushin poret e saj. Lënda
minerale rrjedh nga alkerimi i shkëmbinjve dhe mineraleve përbërëse të tyre. Përmbajtja e tyre
ndryshon nga një tokë në tjetrën dhe mund të arrijë në 50–60% të vëllimit. Lënda minerale
përbëhet nga grimca me madhësi të ndryshme, si: argjilë, lym dhe rërë. Këto grimca quhen
elemente mekanike të tokës.
Përmbajtja e këtyre elementeve të shprehura në përqindje quhet përbërje grimcametrike
(mekanike) e tokës. Këto elemente sipas madhësisë së tyre ndahen si vijon:
Argjilë < 0,002 mm
Lym 0,002 – 0,02 mm
Rërë 0,02 – 2,0 mm
Zhavorr > 2,0 mm
Përpjesëtimet e grimcave përcaktohen në kushte laboratorike ose në fushë nëpërmjet një
procedure të quajtur “vlerësimi me dorë” (rëra jep gërvishtje, lymi ndihet si i lëmuar dhe i
mëndafshtë dhe argjili është ngjitës).
Në bazë të përbërësve, të cilët ndodhen në përqindje më të madhe, bëhet klasifikimi i tokave:
Toka argjilore shumë të rënda janë ato që përmbajnë 80% pjesë argjilë, me madhësi
më të vogël se 0,002 mm.
Toka argjilore të rënda, që përmbajnë 50–80% argjilë.
Toka argjilore - ranore (ose e mesme), që përmbajnë 20–50% argjilë.
Toka ranore - argjilore (të lehta), që përmbajnë 10–20% argjilë.
Toka ranore, që përmbajnë nën 10% argjilë.
Përbërja grimcametrike ndikon në ujëmbajtjen dhe ajërmbajtjen, aftësinë infiltruese, regjimin
ujor dhe termik, shpejtësinë e tharjes, rezervën ushqyese dhe prodhimtarinë e bimëve.
Struktura e tokës ka të bëjë me bashkimin e grimcave të tokës në njësi ose agregate tokësore.
Pra, elementet grimcametrike të tokës, nën veprimin e faktorëve fizikë, kimikë dhe biologjikë,
bashkohen dhe formojnë agregate strukturore me forma dhe madhësi të ndryshme.
Gjendja strukturore e tokës lidhet me përmbajtjen e humusit, argjilës dhe kalciumit që shërbejnë si
çimentues të elementeve grimcametrike.
Dallohen këto struktura:
1. Strukturë plisore kur agregatet kanë madhësi mbi 30 mm;
2. Strukturë arore kur agregatet kanë madhësi 10–30 mm;
3. Strukturë granulore kur agregatet kanë madhësi 3–10 mm;
4. Strukturë kokrrizore kur agregatet kanë madhësi 0,25–3 mm;
5. Strukturë pluhurore kur agregatet kanë madhësi më të vogël se 0,25 mm.
Struktura më e mirë është granulore–kokrrizore. Lënda organike e tokës ose humusi. Humusi i
tokës është një komponent shumë i rëndësishëm që ka rëndësi themelore për pjellorinë e tokës.
Humusi është një masë homogjene me ngjyrë kafe të errët në të zezë, që vjen si rrjedhim i
zbërthimit të mbeturinave të ndryshme organike në tokë në kushte të përshtatshme, ku rolin
kryesor e luajnë mikroorganizmat. Në masën e humusit nuk dallohen më format e lëndëve të
para prej nga ai është formuar. Lënda organike përmbahet në rreth 2–5% të tokës, por
përgjithësisht ndryshon nga 0,5–20%.
Humusi luan një sërë rolesh:
merr pjesë në formimin e vetë tokës,
shërben si burim ushqimi për bimët,
rregullon vetitë fizike ujore dhe strukturën e tokës,
rregullon veprimtarinë mikrobiologjike,
shërben si nxitës duke shpejtuar proceset e mbirjes së farave dhe rrënjëzimin e
fidanëve.
Lënda organike në tokë mund të shtohet me anë të kultivimit të bimëve që japin biomasë të
madhe, e cila përmbyset në tokë, si dhe nga mbeturinat bimore (rrënjët dhe kërcejtë) të
kulturave të ndryshme.
Plehërimi me plehra organike, kompostot, janë një nga mënyrat e shtimit të lëndës organike në
tokë.
Pyetje dhe detyra
1. Cilët janë përbërësit kryesorë fizikë të tokës?
2. Ç’kuptoni me përbërje grimcametrike të tokës?
3. Cilat janë funksionet e elementeve grimcametrike?
4. Si klasifikohen tokat në bazë të të dhënave të analizës grimcametrike?
5. Ç’është struktura e tokës? Cilat janë format e strukturës së tokës?
6. Cilat janë ndryshimet midis tokave argjilore dhe atyre ranore?
7. Ç’është humusi dhe ç’rëndësi ka ai për bujqësinë?
8. Si mund të shtohen lëndët organike të tokës?
9. Sillni në klasë kampione tokash të ndryshme dhe përcaktoni me anën e gishtave përbërjen
grimcametrike të tyre.
Faza e ngurtë zë 40–60% të vëllimit të tokës. Pjesa tjetër e vëllimit përbëhet nga poret që kanë
forma dhe madhësi të ndryshme. Ato grupohen në dy grupe: poret kapilare dhe poret jokapilare.
Këto pore përbëjnë porozitetin e përgjithshëm të tokës. Në poret e tokës vendoset faza e lëngët
dhe faza e gaztë. Në kushte të një lagështie normale në tokë, poret kapilare mbushen me ujë
dhe poret kapilare janë të mbushura me ajër. Uji dhe ajri në tokë janë në lëvizje të
vazhdueshme dhe zëvendësojnë shpesh njëri - tjetrin. Kështu, kur toka vihet në kontakt me një
burim ujor, uji zhvendos ajrin dhe zë gjithë porozitetin e tokës. Kur uji largohet nga toka duke
u tërhequr nga forcat e rëndesës, poret e boshatisura mbushen me ajër. Duhet theksuar se jo i
gjithë uji i vendosur në poret kapilare shfrytëzohet nga bimët. Një pjesë e tij është e lidhur
shumë fort me tokën dhe nuk mund të thithet nga bimët. Duke parë marrëdhëniet ndërmjet
tokës, ujit dhe forcave që veprojnë mbi të, ujin tokësor e klasifikojmë në këto forma:
uji i rëndesës,
uji kapilar,
uji higroskopik.
Uji i rëndesës është ajo pjesë e ujit tokësor që lëviz nën veprimin e forcave të rëndesës
nga lart - poshtë. Ky ujë vendoset në poret jokapilare të tokës dhe, duke zhvendosur ajrin nga
toka, krijon kushte të papërshtatshme për veprimtarinë e sistemit rrënjor të bimëve. Ky ujë
grumbullohet në nivelin e ujërave nëntokësore dhe rrit vazhdimisht nivelin e tyre.
Uji kapilar është uji që vendoset në poret kapilare të tokës dhe lëviz nën veprimin e
forcave kapilare nga poshtë-lart. Ky ujë ruhet në tokë dhe shfrytëzohet nga bimët. Por jo e
gjithë sasia e ujit kapilar shfrytëzohet. Uji që ndodhet në poret shumë të vogla kapilare tërhiqet
me forca shumë të mëdha nga toka dhe bimët nuk mund ta thithin.
Uji higroskopik është ajo pjesë e ujit tokësor që rrethon grimcat e tokës dhe mbahet nga
forcat e erozionit. Kjo sasi uji është e pashfrytëzueshme nga bimët dhe mund të largohet nga
toka vetëm në kushte temperature 105ºC për një kohë prej 5–6 orë.
– Ajri i tokës. Rrënjët e bimëve dhe gjallesat e ndryshme që gjenden në tokë, për të kryer
frymëmarrjen, kanë nevojë për oksigjen. Tretësira tokësore shumë e përqendruar çon në
grumbullimin e kripërave të tepërta të cilat shkaktojnë çrregullime te bimët, si; zhvillim të
dobët, prodhim të paktë, tharje të gjetheve deri dhe shkatërrim të përgjithshëm të bimëve.
– Mikrogjallesat e tokës. Në 1 gram tokë gjenden miliona mikrogjallesa të ndryshme,
shumica e të cilave përfshihen në këto kategori:
1. Bakteret zhvillohen normalisht në toka të pasura me lëndë organike, të ngrohta
(temperature optimale 20–40ºC), me lagështirë dhe ajrim të mjaftueshëm dhe me
pH = 6–8. Ato janë gjallesa njëqelizore, që mund të dallohen vetëm në mikroskop.
Shumica e tyre ushqehen me lëndën organike që e shpërbëjnë vetë. Bakteret e marrin
energjinë nga sheqernat, amidoni, celuloza etj. duke çliruar dyoksid karboni. Disa
lloje bakteresh tërheqin azotin e lirë atmosferik (veçori e disa baktereve që jetojnë në
simbiozë me rrënjët e bimëve bishtajore) dhe e fiksojnë në tokë.
2. Kërpudhat përbëjnë grupin dominant të mikroorganizmave në tokat acide. Janë bimë
të thjeshta që ushqehen duke shpërbërë lëndë organike. Këto gjallesa shpërbëjnë indet
drunore. Në tokat bujqësore mund të gjenden edhe kërpudha patogjene që shkaktojnë
sëmundje të ndryshme te bimët e kultivuara.
3. Aktinomicetet janë gjallesa që qëndrojnë midis baktereve dhe kërpudhave. Për t’u
zhvilluar, ato përdorin azotin; kërkojnë toka më të thata dhe më të nxehta. Disa lloje
aktinomicetesh shkaktojnë sëmundje te bimët e kultivuara.
4. Algat janë gjallesa të thjeshta, të vogla, me klorofil. Kryesisht ato blu-të gjelbra kanë
cilësi azotofiksuese. Algat prodhojnë lëndë ushqyese duke shfrytëzuar për këtë azotin
e tokës dhe dyoksidin e karbonit të atmosferës. Kërkojnë më shumë toka të punuara,
me lagështirë dhe që rrihen nga rrezet e diellit. Veprimtaria e mikrogjallesave në tokë
është shumë e gjerë dhe e ndërlikuar, por një gjë është e qartë: ato ndikojnë
drejtpërdrejt mbi nivelin e pjellorisë së tokës.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’është poroziteti i tokës?
2. Cilat janë format e ujit në tokë? Dallojini ato.
3. Cila nga format e ujit shfrytëzohet nga bimët?
4. Pse është i domosdoshëm për jetën e bimëve ajrimi i tokës?
5. Si mund të ndryshojë poroziteti i tokës?
6. Cilat janë mikrogjallesat kryesore të tokës?
7. Ç’janë bakteret dhe cili është roli i tyre në tokë?
8. Çfarë rëndësie bujqësore kanë kërpudhat e tokës?
9. Cili është roli i mikrogjallesave në tokë?
Veçoritë fizike të tokës janë përcaktuese për pjellorinë e saj. Ato përfshijnë një varg vetish që
kanë të bëjnë me ndërhyrjen e njeriut në tokë, duke filluar nga punimi, plehërimi, sistemimi,
kultivimi dhe ujitja. Në veçoritë fizike të tokës përfshihen: veçoritë e përgjithshme fizike,
veçoritë fizike – grimcametrike, veçoritë ujore, ajrore dhe termike.
Në veçoritë e përgjithshme fizike hyjnë: pesha specifike, pesha vëllimore dhe poroziteti.
Pesha specifike e tokës është pesha në gram e 1 cm3
tokë të ngjeshur (pa pore) dhe
shprehet në g/cm3. Kjo varet nga përbërja grimcametrike, përmbajtja e lëndës
organike e minerale.
Pesha vëllimore e tokës është pesha e një njësie toke të thatë në gjendjen e saj
natyrore, d.m.th. pa u ngjeshur.
Poroziteti përbën tërësinë e të gjitha poreve të tokës kundrejt vëllimit të saj të
shprehur në përqindje. Kjo varet nga struktura, përmbajtja e lëndës organike dhe
shkalla e shkrifërimit të tokës.
Në veçoritë fizike-grimcametrike të tokës hyjnë: bymimi, tkurrja, lidhshmëria, ngjitshmëria
dhe plasticiteti.
Bymimi i tokës. Tokat që përmbajnë thërrmija të imëta të argjilës dhe lymit thithin
dhe mbajnë shumë ujë. Kjo bën që në periudhat me lagështi të vitit tokat të bymehen
shumë.
Tkurrja e tokës është procesi i kundërt me bymimin. Gjatë tkurrjes tokat pësojnë të
çara të mëdha deri në thellësi.
Ngjitshmëria e tokës është aftësia që kanë tokat për t’u ngjitur pas mjeteve të
punimit. Kjo varet nga përbërja grimcametrike, natyra e kompleksit koloidal dhe
shkalla e lagështisë.
Lidhshmëria është aftësia e tokës për të mbajtur thërrmijat e saj të bashkuara gjatë
ndërhyrjeve mekanike, goditjeve, thërrmimit ose veprimit të ujit. Lënda organike dhe
kalciumi, duke pasur aftësinë të mbështjellin thërrmijat e tokës, i bëjnë ato më pak të
ngjitshme me njëra-tjetrën dhe i japin tokës strukturë të mirë.
Plasticiteti është vetia e tokës për të ndryshuar formën nën veprimin e forcave të
jashtme, por pa e prishur tërësinë e saj. Kjo lidhet me lagështinë. Toka shumë e lagur
dhe shumë e thatë nuk është plastike.
Cilësitë kimike të tokës. pH-i i tokës
Gjendja kimike e tokës shprehet me një tregues që quhet pH, i cili përcakton aciditetin ose
alkalitetin e tokës. Ph-i tregon përqendrimin e joneve hidrogjen (H+) në tretësirën tokësore.
Vlerat e pH-it lëvizin nga 0–14. Kur jonet H+
janë më shumë se jonet OH-
në tretësirën
tokësore pH-i është acid, d.m.th. më i vogël se 7. Kur jonet H+ = OH
-, ph-i është asnjanës,
d.m.th. i barabartë me 7. Kur jonet H+ janë më pak se OH
- në tretësirën tokësore pH-i është më
i madh se 7 dhe reaksioni i tokës është bazik.
Faktorët që ndikojnë në pH-in e tokës
Elementet inorganike të tokës si dhe substancat organike që gjenden në formë koloidale mbajnë
katione të kalciumit Ca2+
, të magnezit Mg2+
, të kaliumit K+, të natriumit Na
+ etj. Nga shpëlarja
largohen kationet dhe vendin e tyre e zënë jonet e H+, duke rritur aciditetin e tretësirës tokësore.
Njëkohësisht në tokat acide vërehet një rritje e ndjeshme e joneve Al3+
.
Është vërejtur se kur sasia e reshjeve vjetore është më e madhe se 750 mm, tokat janë acide,
kurse kur reshjet bien më pak se 650 mm, tokat janë bazike. Përveç reshjeve, në vlerat e pH-it
ndikon dhe lloji i bimës së kultivuar. Pemët gjethegjera ndikojnë në rritjen e alkalitetit, kurse
bimët halore dhe gështenja ndikojnë në rritjen e aciditetit. Në faktorët që ndikojnë në pH-in e
tokave përmendim dhe plehrat që përdoren në bujqësi, p.sh.: nitrati i amonit, karbonati i
natriumit, nitrati i natriumit dhe plehu i stallës janë bazike.
Përmirësimi i pH-it të tokës
Kur toka është shumë acide dhe kërkohet të rriten vlerat e pH-it të saj, bëhet gëlqerimi i saj duke
shpërndarë në të lëndë gëlqerore, si: gur gëlqeror, pluhur gëlqereje dhe gëlqere të shuar. Kur pH-i i
tokës është shumë i lartë, në tokë shtojmë lëndë acide, si sulfat hekuri ose squfuri etj.
Temperatura e tokës
Temperatura e tokës ka ndikim të fuqishëm te bimët. Ajo ndikon në mbirjen e farave, në bimët
e reja, në rritjen, zhvillimin dhe pjekjen e tyre. Temperaturat e ulëta shkaktojnë zverdhjen ose
skuqjen e gjetheve dhe në fund kufizojnë rritjen e saj. Temperaturat e larta, por nën kufirin
maksimal, shpejtojnë kalimin e bimës në fazën e riprodhimit, shkurtojnë vegjetacionin dhe
ndikojnë në pjekjen e hershme. Toka e merr temperaturën nga energjia diellore dhe niveli i saj
varet nga sasia e kësaj energjie, nga mbulesa vegjetative, përbërja fizike dhe struktura e saj,
ngjyra e tokës, ajrimi e të tjerë faktorë.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’është pesha specifike dhe pesha vëllimore e tokës.
2. Ç’tregon poroziteti i tokës? Cilat toka janë më poroze?
3. Ç’është bymimi dhe tkurrja e tokës?
4. Dalloni ngjitshmërinë nga lidhshmëria e tokës.
5. Ç’është plasticiteti i tokës?
6. Ç’është pH-i i tokës dhe ç’vlera merr ai?
7. Shpjegoni faktorët që ndikojnë në pH-in e tokës.
8. Si mund ta përmirësojmë pH-in e tokës?
9. Si ndikon temperatura e tokës në zhvillimin e bimëve?
Elementet ushqyese më të domosdoshme për bimët janë 17 dhe ndahen në dy kategori
kryesore:
a) Makroelementet: Janë ato elemente që bimët i shfrytëzojnë në sasi të mëdha. Të tilla
janë N, P, K, S, Ca, Mg, H2O, C.
b) Mikroelementet: Janë ato elemente që bimët i marrin në sasi të vogla, por janë shumë
të domosdoshme. Në këtë grup përfshihen: hekuri (Fe), mangani (Mn), bori (B), bakri
(Cu), zinku (Zn), molibdeni (Mo), klori (Cl) dhe kobalti (Co).
Tre makroelementet C, H, O bimët i sigurojnë nga ajri dhe uji, kurse 14 të tjerat i marrin nga toka.
Azoti, fosfori dhe kaliumi janë tre elementet kryesore që u jepen bimëve nëpërmjet plehërimit.
Azotin (N), në formë të gaztë, toka e merr nga atmosfera gjatë shkarkimeve të rrufeve dhe
reshjeve ose nëpërmjet fiksimit të tij në bakteret azotofiksuese që jetojnë të lira ose në
simbiozë me rrënjët e bimëve. Azoti është ndër ushqyesit më të kërkuar nga bimët dhe me
ndikim esencial në sintezën e proteinave dhe klorofilit, në strukturën dhe funksionimin e
qelizave të gjalla dhe në përgjithësi në rritjen e bimëve. Format më të zakonshme të gjendjes së
N në tokë janë nitratet dhe jonet e amonit, të cilat mund të asimilohen nga bimët ose të
largohen nëpërmjet shpëlarjes dhe denitrifikimit. Teprica e azotit në tokë shkakton rritjen e
tepërt të bimëve që shpeshherë dëmton organet e riprodhimit. Mungesa e azotit shkakton
humbjen e ngjyrës, pakësimin e prodhimit të proteinës, zverdhjen graduale dhe frenimin e
rritjes. Mungesat ose deficitet në azot, që mund të ndodhin në të gjitha tokat, janë lehtësisht të
korrigjueshme nëpërmjet përdorimit të plehrave. Sidoqoftë plehërimi i tepërt duhet shmangur,
pasi sasitë e mëdha të azotit shkaktojnë ndotje të mjedisit.
Fosfori (P) është përbërës i çdo qelize të gjallë. Në sasi të konsiderueshme gjendet në
protoplazmën e qelizave, ndërsa përqendrimin më të lartë e ka në fara, duke rritur prodhimin e tyre.
Lidhjet e tretshme të fosforit e kanë prejardhjen nga substancat inorganike të tokës. Fosfori është i
domosdoshëm për fotosintezën e bimëve, frymëmarrjen e tyre dhe për ndarjen e qelizave. Ai
ndikon edhe në formimin e një sistemi rrënjor të bollshëm. Kur kanë mungesë fosfori, bimët janë të
dobëta, preken lehtë nga sëmundjet, kurse gjethet marrin ngjyrë të kuqërremtë. Teprica e fosforit
ndikon në hershmërinë e padëshirueshme të pjekjes dhe në peshën e prodhimit.
Kaliumi (K) është një element me ndikim esencial në të gjitha proceset metabolike të qelizës.
Ai ka lidhje me gjendjen shëndetësore të bimëve, i bën bimët më të qëndrueshme ndaj sëmundjeve
dhe ngricave, zgjat periudhën vegjetative të tyre dhe përmirëson cilësinë e prodhimit. Mungesa e
kaliumit shkakton pjekjen e parakohshme, nekrozën e gjetheve dhe të kërcellit.
Squfuri (S) shfrytëzohet nga bimët për formimin e aminoacideve dhe vitaminave, për
aktivizimin e enzimave dhe veprimtari të tjera të qelizës. Në mungesë të squfurit, gjethet e
bimëve marrin ngjyrë të verdhë.
Kalciumi (Ca) merr pjesë në formimin e strukturës së murit qelizor dhe membranave, si
dhe është i domosdoshëm për rritjen e meristemës. Mungesa e kalciumit pengon zhvillimin e
sythave të majës.
Magnezi (Mg) merr pjesë në formimin e klorofilit, prandaj mungesa e tij shkakton kloroza
në gjethe si dhe në rastin e kalciumit.
Mikroelementet si Fe, Mn, B, Mo, Cl, Zn, Cu etj. Roli i tyre qëndron kryesisht në
aktivizimin e enzimave brenda qelizave të bimës. Mungesa e hekurit te pjeshka apo agrumet,
p.sh., shkakton zverdhjen e gjetheve në pjesët ndërmjet nervaturave.
Pyetje
1. Ç’janë makro- dhe mikroelementet?
2. Cili është roli i N, P, K në bimë?
3. Cilat janë shenjat kryesore të mungesës së tyre?
4. Si ndikon teprica e N dhe P në bimë?
5. Cili është roli i squfurit, kalciumit dhe magnezit në bimë?
Uji i reshjeve që bie në tokë dhe nuk arrin të thithet nga shtresat sipërfaqësore, lëviz në drejtim
të pikave më të ulëta të terrenit duke krijuar rrjedhë sipërfaqësore. Gjatë kësaj rrjedhjeje, uji
merr nga sipërfaqja e tokës grimca dheu, pra e gërryen atë.
Me gërryerje të tokës kuptojmë ndarjen, veçimin ose shkëputjen e grimcave të tokës, si dhe
transportimin e tyre nga një kuotë më e lartë në një kuotë më të ulët, nën veprimin e forcës
goditëse dhe transportuese të ujit. Nga ky përkufizim kuptohet që gërryerja e tokës zhvillohet
në dy faza: në ndarjen e grimcave të tokës prej njëra-tjetrës dhe transportimin e tyre. Pasojat e
gërryerjes në tokë janë shkatërrimtare, sepse largohet shtresa sipërfaqësore, që ka treguesit më
të mirë fizikë e kimikë, dhe bashkë me të edhe elementet ushqyese sidomos kalciumi, kaliumi
dhe magnezi. Sipas veprimit të ujërave mbi tokë, dallohen disa forma gërryerje, siç janë:
gërryerja sipërfaqësore, me brazda ose gjatësore. Përveç këtyre formave, nga veprimi i ujit
shkaktohen shembje, rrëshqitje, mbushje dhe përmbytje. Faktorët që përcaktojnë gërryerjen e
tokës janë: faktorët klimatikë, relievi, toka dhe bima.
Karakteristikat e shiut. Këtu përfshihen: sasia, intensiteti dhe madhësia e pikës së shiut. Sa
më e madhe të jetë sasia e reshjeve, aq më shumë do të rrjedhë ujë në sipërfaqe. Në qoftë se
sasia e reshjeve shpërndahet njëtrajtësisht gjatë një periudhe të caktuar kohe, atëherë,
megjithëse ajo mund të jetë e lartë, nuk shkakton rrjedhje, sepse toka mund të jetë e aftë ta
thithë atë. Prandaj, në gërryerjen e tokës ndikon më shumë intensiteti i shiut. Intensiteti i shiut
përcakton numrin e goditjeve të pikave të shiut mbi sipërfaqen e tokës në njësinë e kohës.
Kështu, gërryerja do të jetë më e madhe atje ku intensiteti i shiut do të jetë më i lartë.
Relievi (pjerrësia). Shkalla e pjerrësisë dhe gjatësia e saj ndikojnë në madhësinë dhe
shpejtësinë e rrjedhës së ujit në sipërfaqen e tokës. Me rritjen e pjerrësisë dhe gjatësisë së saj,
rritet shpejtësia dhe masa e ujit që rrjedh e për pasojë rritet energjia kinetike që zotëron kjo
masë uji. Kështu rritet mundësia e gërryerjes së tokës.
Toka është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në gërryerje. Përshkueshmëria, tipi
grimcametrik dhe struktura e tokës janë veçoritë më të rëndësishme me të cilat toka ndikon në
madhësinë e gërryerjes. Përshkueshmëria e tokës përcakton nëse do të këtë ose nuk do të këtë
rrjedhë sipërfaqësore, pra do të këtë apo jo gërryerje. Tipi grimcametrik i tokës (tokë e lehtë, e
mesme etj.) si dhe struktura e saj përcaktojnë rezistencën që toka do t’i paraqesë veprimit
ndarës të pikës së shiut dhe energjisë së rrjedhës së ujit. Toka e rëndë dhe me strukturë ka
gjithmonë grimca më të lidhura me njëra-tjetrën se toka e lehtë, prandaj i qëndron më shumë
gërryerjes.
Bimësia është një ekran mbrojtës për tokën, sepse me mbulesën e saj vegjetative pengon
rënien e drejtpërdrejtë të shiut në tokë, pra, ul energjinë e rënies së tij. Gjithashtu bimësia është
një nga faktorët kryesorë të formimit të strukturës së tokës dhe të lidhjes së grimcave të saj me
njëra-tjetrën. Bimësia pengon jo vetëm rënien e shiut në tokë, por edhe pakëson shpejtësinë e
rrjedhës së ujit në sipërfaqe. Bimët livadhore janë më të dendura, zhvillojnë sistem rrënjor më
të fuqishëm dhe qëndrojnë për një kohë më të gjatë në tokë se bimët e tjera. Për të ulur sa më
shumë efektin e erozionit dhe për të mbrojtur tokën bujqësore, duhet të merren disa masa
parandaluese:
Rëndësi duhet t’u kushtohet punimeve për sistemimin e tokave. Punimet në tokat e pjerrëta
duhet të bëhen tërthor pjerrësisë së kodrës. Mbulimi i tokës me bimësi sidomos gjatë periudhës
së reshjeve të dendura është një masë e efektshme, sepse kjo bimësi është njëkohësisht edhe
burim i humusit. Në tokat e pjerrëta krijohen vija kundër gërryerjes dhe një rrjet kullues i
përshtatshëm brenda ngastrës. Plugimi i tokave të pjerrëta bëhet sipas izoipseve për të zbutur
rrjedhën sipërfaqësore të ujit brenda ngastrës.
Pyetje
1. Ç’kuptoni me gërryerje të tokës? Në sa faza zhvillohet ajo?
2. Cilët janë faktorët që shkaktojnë gërryerjen e tokës?
3. Ç’ndryshim ka në masën e gërryerjes midis sasisë dhe intensitetit të shiut?
4. Si ndikon madhësia e pikës së shiut në gërryerje?
5. Cilat janë karakteristikat e relievit që ndikojnë në gërryerje?
6. Cilat toka gërryen më shumë, duke pasur parasysh tipin e tokës?
7. Cilat janë bimët që e mbrojnë më mirë tokën nga gërryerja?
8. Çfarë masash duhet të marrim për të mbrojtur tokat nga gërryerja?
Tokë bujqësore do të quhet shtresa e sipërme e kores së rruzullit tokësor me origjinë
shkëmbore, e formuar nën veprimin e faktorëve fizikë, kimikë, biologjikë dhe të njeriut
dhe që është e aftë të japë prodhim bimor.
Profil i tokës quhet prerja vertikale e tokës, në të cilën dallohen disa shtresa.
Horizonte të tokës quhen shtresat që dallohen në një profil toke.
Humusi është një masë homogjene me ngjyrë kafe të errët në të zezë e formuar nga
shpërbërja e mbeturinave organike, më shumë bimore e më pak shtazore, ku rolin kryesor
e luajnë mikrogjallesat.
Format e ujit në tokë janë: uji kapilar, uji i rëndesës dhe uji higroskopik.
Uji kapilar është uji që lëviz në poret kapilare të tokës me drejtim nga poshtë-lart nën
veprimin e forcës kapilare. Ky ujë shfrytëzohet nga bimët.
Uji higroskopik ose cipor është uji që mbështjell grimcat e tokës me një cipë ujore nën
veprimin e forcave të adezionit. Ky ujë nuk shfrytëzohet nga bimët.
Toka përbëhet nga thërrmija me madhësi të ndryshme që quhen elemente. Përmbajtja e
këtyre thërrmijave në tokë, e shprehur në përqindje, quhet përbërje grimcametrike.
Bashkimi i elementeve grimcametrike të tokës nën veprimin e faktorëve fizikë, kimikë e
biologjikë në agregate me forma e madhësi të ndryshme quhet strukturë e tokës.
Me gërryerje kuptojmë ndarjen, veçimin dhe transportimin e grimcave të tokës nga një
kuotë më e lartë në një kuotë më të ulët, nën veprimin e forcës goditëse dhe transportuese
të ujit.
Makroelementet janë elementet kimike që bima i kërkon në sasi të mëdha. Këto janë: N,
P, K, Ca, Mg, S, H, O.
Mikroelementet janë elementet kimike që bima i kërkon në sasi të vogla, por që janë të
domosdoshme. Këto janë: Cl, Mn, Fe, Cu, Al, Co, Zn etj.
Objektivat
Përshkrimi i elementeve të klimës.
Dallimi i temperaturave maksimale, minimale, optimale.
Dallimi i klimës nga moti.
Dallimi i lagështisë absolute nga lagështia relative e ajrit.
Analizimi i ndikimeve pozitive dhe dëmprurëse të reshjeve te bimët.
Përcaktimi i masave që duhen marrë për të kufizuar veprimet negative të erës, ngricave etj.
Faktorët kryesorë që përcaktojnë prodhimtarinë e bimëve janë: aftësia prodhuese e kultivarit të
bimës, pjelloria e tokës, treguesit e klimës dhe shërbimet agroteknike. Klima përfshin gjithë
dukuritë meteorologjike që karakterizojnë gjendjen mesatare të atmosferës në një pikë të
caktuar të rruzullit tokësor. Moti paraqet gjendjen fizike të atmosferës në një territor të caktuar
dhe në një kohë të dhënë. Pra, klima karakterizohet nga regjimi shumëvjeçar i motit.
Avullimi që ndodh në dete, oqeane, liqene e lumenj e pasuron atmosferën me avuj uji. Sasia në
gram e avujve të ujit që ndodhen në një metër kub ajër përbën lagështirën absolute të
ajrit.
Ajri i një vëllimi të caktuar ngopet me avuj uji deri në një kufi lartësie i cili quhet kufiri
i sipërm. Mbi këtë kufi avujt kthehen në reshje.
Sasia e avujve të ujit në atmosferë është afërsisht 1013 dhe mbetet pak a shumë e pandryshueshme,
sepse sasia e avujve që humbet atmosfera nëpërmjet reshjeve, kthehet përsëri tek ajo nëpërmjet
transpirimit. Sasia e avujve të ujit që mund të mbajë një vëllim ajri, varet nga temperatura e tij. Sa
më e lartë të jetë temperatura, aq më e madhe është edhe sasia e ujit që mund të mbajë ajri.
Lagështia relative e ajrit shpreh shkallën e thatësirës ose të ngopjes së ajrit me avuj uji.
Kjo madhësi përcaktohet nga raporti ndërmjet sasisë së avullit që ndodhet në 1 m3 ajër, me
sasinë e avullit që do të nevojitet për të ngopur këtë vëllim ajri në temperaturën e dhënë.
Lagështirë relative 100% do të thotë që për temperaturën e dhënë avujt e ujit kanë arritur
ngopjen maksimale. Sa më e vogël të jetë lagështia relative, aq më i thatë është ajri dhe aq më
shumë avuj uji nevojiten për ngopjen e tij.
Shiu është burimi kryesor i ujit për bujqësinë. Kur shirat bien të qeta, në të gjitha rastet ato
ndikojnë për mirë. Kur bien me vrull dhe zgjatin shumë, shkaktojnë dëme. Shirat e vrullshme
gërryejnë tokën, përmbytin ngastrat e mbjella, shkatërrojnë bimët e porsambjella, rrëzojnë lulet në
drurët frutorë, shpëlajnë dezinfektuesit e ndryshëm me të cilët mund të jenë spërkatur bimët etj.
Bora. Kur bora bie në sasi të mëdha, shkakton dëmtime mekanike te bimët, por njëkohësisht i
mbron nga ngricat dhe temperaturat shumë të ulëta. Bora është një rezervë e madhe ujore,
sepse ajo furnizon rregullisht burimet, lumenjtë dhe shtresat nëntokësore me ujë.
Breshëri. Shkakton dëme sasiore dhe cilësore që varen nga madhësia e kokrrës së breshrit,
dendësia, shpejtësia e rënies dhe sipërfaqja që përfshin. Veç këtyre, varet edhe nga lloji i
bimëve të kultivuara dhe faza e zhvillimit të tyre.
Vesa te bimët ka më shumë ndikime negative sesa pozitive. Vesa ndihmon në zhvillimin e
kërpudhave patogjene që shkaktojnë sëmundje në bimë. Ajo ul gjithashtu vlerën e bimëve
foragjere, të cilat janë kositur dhe lënë në arë për t’u tharë.
Ajri dhe era. Bimët sigurojnë nga ajri oksigjenin, dyoksidin e karbonit dhe një pjesë të azotit,
elemente këto të pazëvendësueshme për jetën e tyre. Oksigjeni është i domosdoshëm për
frymëmarrjen e bimëve, kurse dyoksidi i karbonit për fotosintezën. Sasia e dyoksidit të
karbonit në atmosferë është 0,03%, kurse përqendrimi më i mirë për fotosintezën është 0,12%.
Përqendrimi 1% i dyoksidit të karbonit në atmosferë është helmues për bimët. Po kështu edhe
ndotja e atmosferës nga lëndë të ndryshme të industrisë si dhe nga faktorë të tjerë mund të kenë
ndikim dëmtues te bimët.
Vetëm në raste shumë të rralla ajri është në gjendje qetësie. Zakonisht ai zhvendoset si në
drejtim horizontal, ashtu edhe në atë vertikal. Lëvizja e ajrit në drejtim horizontal quhet erë.
Ajo përbën një element të rëndësishëm meteorologjik dhe faktor të ndjeshëm ekologjik.
Shkaku kryesor i formimit të erës është shpërndarja jo e njëtrajtshme e trysnisë së ajrit në
sipërfaqen e tokës si rrjedhim i ndryshimit të temperaturës. Pra, kur trysnia është e ndryshme,
ajri zhvendoset horizontalisht nga vendet me trysni më të madhe drejt vendeve me trysni më të
vogël. Erërat, sidomos kur kanë shpejtësi të madhe, shkaktojnë dëmtime mekanike dhe tharje
të tokës dhe të bimëve. Me avullimin që shkakton, ajo than shtresat e sipërme të sipërfaqes së
tokës. Ndikimi i kësaj tharjeje varet nga stina dhe gjendja e lagështirës në tokë. Tharja disi e
tokave shumë të lagëta lehtëson përgatitjen e tyre. Shumë herë bujqit presin të fryjnë erërat e
forta e të thata që të mund të përgatitin tokën për mbjellje.
Ndikimi tharës i erërave te bimët është i ndryshëm. Në qoftë se gjatë periudhës së pjekjes së
drithërave të vjeshtës fryjnë erëra të nxehta e të thata, kokrrat e drithërave rrudhen dhe
pakësohet pesha e tyre, pra ulet rendimenti dhe cilësia e prodhimit. Por mund të ndodhë edhe e
kundërta, kështu, te pambuku dhe misri erërat shpejtojnë pjekjen dhe hapjen e boçeve; te misri,
në rast se nuk shoqërohen me temperatura të larta dhe thatësirë, ndihmojnë në tharjen e shpejtë
të kokrrave. Ndikimet negative të erës gjithmonë janë dëmprurëse. Ajo çan gjethet, thyen degët
e vogla e të mëdha, rrëzon lulet, shkul bimët, rrëzon frutat etj. Këto dëme varen nga periudha
kur fryn dhe forca e erës, por edhe nga madhësia e bimës dhe shkalla e fiksimit të saj në tokë.
Mënjanimi i veprimit të erërave është mjaft i vështirë. Kryesisht duhen synuar kultivarë me
sistem rrënjor të zhvilluar, të qëndrueshëm ndaj rrëzimit, thatësirës dhe me frute të lidhura fort
pas tyre. Efekti tharës i erërave zakonisht shmanget me ujitje të shpeshta. Në zona me erëra të
forta, në anë të parcelave, mbillen rreshta me pemë të larta të cilat ulin shpejtësinë e erërave e
për pasojë edhe të dëmeve që këto shkaktojnë në bimët e kultivuara.
Pyetje
1. Cilët faktorë klimatikë përcaktojnë prodhimtarinë e bimëve?
2. Ç’është lagështia absolute dhe lagështia relative e ajrit?
3. Çfarë dallimi ka moti nga klima?
4. Cilat janë ndikimet pozitive dhe dëmprurëse të reshjeve mbi bimët?
5. Çfarë rëndësie ka bora për bimët?
6. Ç’është era dhe si krijohet ajo?
7. Cilat janë veprimet pozitive dhe dëmprurëse të erës?
8. Si mund të kufizojë bujku veprimet negative të erës?
Nxehtësia e ajrit atmosferik e ka burimin në rrezatimin diellor. Temperatura e një vendi
paraqet dy lloje luhatjesh: një ditore dhe një vjetore.
Gjatë luhatjeve ditore vërehet një minimale pak pas lindjes së diellit dhe një
maksimale pak pas mesditës. Ndryshimi midis këtyre dy kufijve është më i madh në
ekuator.
Gjatë luhatjeve vjetore vërehet një maksimale në verë dhe një minimale në dimër.
Ndryshimi i këtyre dy kufijve është më i madh në gjerësitë më të mëdha gjeografike
në lartësi të mëdha. Luhatjet lokale të temperaturës varen nga lartësia mbi nivelin e
detit, kundrejtimi dhe pjerrësia e vendit. Në varësi të lartësisë mbi nivelin e detit
ndryshon edhe temperatura. P.sh., për rritje të lartësisë rreth 100 m mbi nivelin e
detit, kemi ulje të temperaturës prej 0,5ºC.
Kundrejtimi i faqeve të pjerrëta të tokës ndikon në sasinë e rrezatimit që thithet. Matjet e bëra
tregojnë se vendet me kundrejtim jugor kanë temperaturën 1ºC më të lartë se vendet me
kundrejtim verior.
Pjerrësia e një vendi ndikon shumë në krijimin e ngricave. Kur ajri ftohet, bëhet më i rëndë.
Ai zbret përgjatë pjerrësisë së terrenit duke zhvendosur ajrin e nxehtë lart. Kështu, gjatë natës,
ajri i ftohtë grumbullohet në pjesët më të ulëta të sipërfaqes tokësore, ku formohet akulli
(folikula të ngricave), kurse vendet më të larta mbeten të lira nga akulli.
Përveç rëndësisë që ka temperatura si faktor që lejon kultivimin ekonomik të një bime në një
zonë të caktuar, temperatura përbën gjithashtu dhe faktorin vendimtar që rregullon ritmin e
rritjes së bimës në të gjitha fazat e zhvillimit dhe ecurinë e periudhës së riprodhimit dhe të
pjekjes së frutave. Temperaturat e përshtatshme në fazën e parë të zhvillimit të bimëve
ndikojnë në rritjen e bimëve të shëndetshme, me biomasë të zhvilluar, e cila do të mbështesë
më vonë një frutifikim të bollshëm.
Në vazhdimësi dhe përderisa temperatura do të luhatet brenda kufijve të përshtatshëm, proceset
fiziologjike që kryhen për formimin e luleve, frutave dhe për pjekjen e tyre zhvillohen me
ritme të shpejta. Në qoftë se dhe faktorët e tjerë të domosdoshëm për prodhimin (lagështira,
drita, kultivari) janë të përshtatshëm, do të arrihet të merret prodhim i bollshëm dhe me cilësi
të lartë.
Pyetje
1. Ç’është luhatja ditore dhe vjetore e temperaturës së një vendi?
2. Si ndikon lartësia mbi nivelin e detit dhe pjerrësia në temperaturën e një vendi?
3. Ç’janë folikulat e ngricave dhe si krijohen?
4. Çfarë rëndësie ka temperatura në prodhimin e bimëve?
Temperaturë të ulët do të quajmë atë temperaturë që është nën minimumin biologjik që mund
të durojë një bimë. Ajo ndikon në mënyra të ndryshme dhe varet nga disa faktorë:
Prejardhja e bimëve. Qëndrueshmëri më të madhe shfaqin bimët me prejardhje nga
zonat me klimë të ftohtë dhe më të ulët, ato me prejardhje nga zonat tropikale dhe
subtropikale.
Fazat e zhvillimit të bimëve. Qëndrueshmëri më të madhe bima ka në fazën e farës,
por qëndrueshmëri të tillë ajo shfaq edhe gjatë mbirjes.
Mënyra se si vjen i ftohtit. Kur të ftohtit vjen në mënyrë graduale, bima është më e
qëndrueshme, ndërsa kur i ftohti vjen menjëherë, ai shkakton çrregullim të strukturës
dhe mund të çojë deri në vdekjen e bimës.
Përmbajtja e sheqernave dhe e ujit në indet e bimëve. Sa më shumë sheqerna dhe
sa më pak ujë të kenë indet e bimëve, aq më të qëndrueshme janë ndaj temperaturave
të ulëta.
Dëmtimi i bimës nga të ftohtit shoqërohet me humbjen e shumicës së gjetheve dhe ndryshimin
e ngjyrës së tyre nga shkatërrimi i klorofilit. Shkaku është se proceset e shkatërrimit
mbizotërojnë mbi ato të sintezës. Grumbullohen lëndët helmuese dhe prishet struktura e
citoplazmës.
Disa herë temperatura e ulët ka ndikim pozitiv. Kështu, lloje të ndryshme farash nuk mbijnë,
në qoftë se më parë nuk i nënshtrohen veprimit të temperaturave të ulëta. Kurse disa bimë nuk
arrijnë fazën e riprodhimit. Kjo dukuri quhet pranverizim. Kur temperatura e ajrit dhe e tokës
zbret nën 0ºC, ndodh ngrirja e ujit. Kur ngrin, uji që ndodhet në indet e bimëve ose brenda në
tokë bymehet. Kështu, indet e bimëve dhe rrënjët pësojnë dëmtime mekanike. Bima e ngrirë
nuk mund të thithë ujin. Këto dëme sjellin shpeshherë tharjen e bimëve.
Ngricat përballohen me mënyra praktike. Për pemët frutore ndërtohen breza pyjorë për t’i
mbrojtur nga erërat e ftohta, bëhet ujitja me shihedhje para dhe gjatë fillimit të ngricave,
organizohet ngrohja e zonave të mbjella me to etj. Për perimet dhe duhanin ndërtohen farishte,
për lulet dhe perimet ndërtohen serra. Në bimët e arave përdoren kultivarë të qëndrueshëm
ndaj ngricave.
Duhet thënë se ngricat në disa raste kanë ndikim pozitiv. Ato zhdukin dëmtuesit e shumtë,
mikrogjallesat patogjene dhe ulin shkallën e infeksionit të barërave të këqija shumëvjeçare.
Ndihmojnë gjithashtu në shkrifërimin e plisave në tokat e punuara në vjeshtë, duke
përmirësuar strukturën e tokës.
Pyetje
1. Çfarë kuptoni me temperaturë të ulët?
2. Nga cilët faktorë varet qëndrueshmëria e bimëve ndaj temperaturave të ulëta?
3. Çfarë kuptoni me pranverizim të bimëve?
4. Si i dëmtojnë ngricat bimët?
5. Çfarë masash merren për të kufizuar ose për të parandaluar ndikimet dëmprurëse të
ngricave?
6. Cilat janë ndikimet pozitive të ngricave te bimët?
Temperaturat e larta, d.m.th. ato mbi maksimumin biologjik të rritjes, përbëjnë një faktor
kufizues të prodhimit të shumë bimëve në zonat e thata e gjysmë të thata, sidomos në vite të
veçanta. Studimi i efektit të temperaturave të larta është shumë i vështirë, sepse gërshetohet
edhe me mungesën e ujit. Megjithatë, edhe vetë temperatura e lartë sjell çrregullime të madh
midis fotosintezës e frymëmarrjes dhe mund të çojë deri në mpiksjen e protoplazmës.
Në varësi të qëndrueshmërisë ndaj temperaturave të larta bimët ndahen në tri grupe kryesore:
Bimë jo të qëndrueshme ndaj të nxehtit, të cilat ulin temperaturën e vet nëpërmjet
transpirimit të fuqishëm. Këtu bëjnë pjesë kryesisht bimët me gjethe të buta.
Bimët që durojnë të nxehtin, siç janë ato të vendbanimeve të thata, të cilat mund t’u
qëndrojnë ndonjëherë edhe temperaturave rreth 60ºC, sigurisht për një kohë të
shkurtër.
Bimë të qëndrueshme ndaj të nxehtit, ku futen kryesisht bakteret termofile dhe algat
blu e të gjelbra.
Temperaturat e larta rritin shumë frymëmarrjen e bimëve, ulin intensitetin e fotosintezës,
shkaktojnë djegien dhe tharjen e bimës. Në kushtet e vendit tonë, temperaturat 32–35ºC, që
shoqërohen me lagështirë relative të ulët, ndikojnë ndjeshëm në uljen e prodhimit të bimëve
pranverore.
Pyetje
1. Cili është ndikimi i temperaturave të larta dhe si reagojnë ato?
2. Pse bimët e zonave të nxehta i kanë gjethet e ngushta?
3. Si i klasifikojmë bimët sipas qëndrueshmërisë ndaj temperaturave të larta?
Burimi i gjithë energjisë për proceset fizike e biologjike janë valët elektromagnetike të
rrezatimit diellor. Gjatësia e këtyre valëve përcakton ngjyrën e dritës dhe nivelin e energjisë.
Sa më e vogël të jetë gjatësia e valëve që bëjnë pjesë në seksionin blu të spektrit, aq më e lartë
është energjia që mbartin ato. Sa më e madhe të jetë gjatësia e valëve që bëjnë pjesë në
seksionin e kuq të spektrit, aq më e ulët është energjia që mbartin. Drita e diellit duket e
bardhë, sepse është një përzierje valësh. Karakteristikat e dritës që kanë lidhje me prodhimin
bujqësor janë tre: cilësia, sasia (intensiteti) dhe kohëzgjatja (vazhdimësia). Cilësia e dritës
përcaktohet nga lidhja e gjatësive të valës, d.m.th. të ngjyrave që përfshihen në ndriçimin
diellor. Cilësia varet nga stina, pozicioni gjeografik dhe përbërja e atmosferës që rrethon Tokën.
Figura 4.1. Kërcelli drejtohet nga dielli
Kur drita drejtohet në njërën anë të kërcellit ose të bimës, sjell grumbullim të
auksinës më shumë në anën e hijezuar. Atëherë qelizat e anës së hijezuar zgjaten
më shumë se qelizat e anës së ndriçuar. Kërcelli ose bima drejtohet nga drita.
Nga ndriçimi diellor që arrin në atmosferën e sipërme, vjen në Tokë vetëm rreth gjysma e tij.
Pjesa tjetër ose thithet nga përbërësit e ndryshëm të atmosferës, ose kthehet mbrapsht
nëpërmjet reflektimit. Vazhdimësia matet me orët gjatë të cilave ka dritë diellore në harkun e
24 orëve. Kohëzgjatja është e njëvlershme me gjatësinë e dritës dhe varet nga gjerësia
gjeografike dhe stinët. Në ekuator dita është e barabartë me natën. Në Polin e Veriut, gjatë
dimrit, nata është 24 orë, kurse dita në verë është 24 orë. E anasjella ndodh në Polin e Jugut.
Në vendin tonë dita është e barabartë me natën në 21 mars; dita është më e gjatë se nata në
22 qershor; dita është e barabartë me natën në 23 shtator; dita është më e shkurtër se nata në 22
dhjetor.
Cilësia e dritës ka ndikim të madh mbi fotosintezën. Valët me gjatësi të vogël ose të madhe
thithen nga kloroplastet. Është vërejtur se ekspozimi i bimëve në dritën e kuqe ndikon në
shkurtimin e kërcellit te tërshëra, elbi, fasulja e bizelja. Nëse bima ekspozohet ndaj rrezeve
infra të kuqe, kërcelli zgjatet. Veprimi i sasisë (intensitetit) së dritës ndikon në radhë të parë në
intensitetin e fotosintezës.
Figura 4.2. Ecuria e rrezatimit diellor drejt Tokës
Rritja e intensitetit të dritës (brenda disa kufijve të caktuar) ndikon në rritjen e sasisë së
glukozës që sintetizohet në njësinë e kohës. Intensitetet e ulëta të ndriçimit shkaktojnë edhe
ndikime të veçanta te bimët, p.sh., bimët që zhvillohen në errësirë ose dritë të zbehtë formojnë
kërcej të gjatë, me ndërnyje të gjata dhe gjethe më të mëdha se ato që zhvillohen në dritëzim të
fuqishëm. Bimët foragjere kultivohen më mirë në dritë shpërhapëse.
Një dukuri tjetër është fototropizmi. Zakonisht, në sera, bimët drejtohen për nga dritaret, andej
nga vjen më shumë dritë. Në këtë rast qelizat e pjesëve të hijezuara të kërcellit zgjaten më
shumë duke u drejtuar nga drita. Kjo përbën edhe një reagim të bimës ndaj mungesës së
ndriçimit. Prandaj, bujqit, për të krijuar një dritëzim të mirë të bimëve, i mbjellin ato në largësi
të caktuar, duke krijuar kushte për një dritëzim optimal.
Kohëzgjatja e ndriçimit ndikon në lulëzimin e bimëve. Bimët i ndajmë në tre kategori bazë:
në bimë të ditës së shkurtër,
bimë të ditës së gjatë dhe
bimë asnjanëse.
Bimët e ditës së shkurtër shpejtojnë kalimin nga faza vegjetative në atë të riprodhimit me
shkurtimin e ndriçimit (soja, orizi, luleshtrydhja etj.).
Bimët e ditës së gjatë shpejtojnë kalimin nga faza vegjetative në atë të riprodhimit me
zgjatjen e ndriçimit (të lashtat, panxhari, sallata, patatja etj.).
Bimët asnjanëse nuk reagojnë ndaj zgjatjes së fotoperiudhës (domatja, kastraveci,
pambuku, fasulja etj.).
Pyetje dhe detyra
1. Çfarë është cilësia, sasia dhe kohëzgjatja e dritës?
2. Çfarë dini për ndikimin e gjatësisë së valës së dritës mbi veprimtaritë e ndryshme të
bimëve?
3. Çfarë karakteristike morfologjike shfaqin bimët që zhvillohen në errësirë ose në dritë
shpërhapëse?
4. Tregoni disa bimë me fotoperiudhë të shkurtër dhe disa bimë me fotoperiudhë të gjatë.
5. Si mund ta bëjmë një bimë të lulëzojë ose të mos lulëzojë asnjëherë me anën e dritëzimit
artificial?
Klima përfshin gjithë dukuritë meteorologjike që karakterizojnë gjendjen mesatare të
atmosferës në një pikë të caktuar të rruzullit tokësor.
Moti paraqet gjendjen fizike të atmosferës në një territor të caktuar dhe në një kohë të
dhënë.
Sasia në gram e avujve të ujit që ndodhen në një metër kub ajër, përbën lagështinë
absolute të ajrit.
Lagështia relative e ajrit shpreh shkallën e thatësirës ose të ngopjes së ajrit me avuj uji.
Kjo madhësi përcaktohet nga raporti ndërmjet sasisë së avullit që ndodhet në një metër
kub ajër, në sasinë e avullit që do të nevojitet për të ngopur këtë vëllim ajri në
temperaturën e dhënë?
Lëvizja e ajrit në drejtim horizontal quhet erë.
Me temperaturë të ulët kuptojmë kufirin minimal biologjik të temperaturës që mund të
durojë një bimë.
Me temperaturë të lartë kuptojmë temperaturën mbi maksimumin biologjik të
temperaturës që mund të durojë një bimë për zhvillim normal.
Cilësia e dritës ndryshon sipas stinës, pozicionit gjeografik dhe përbërjes së atmosferës që
rrethon Tokën. Ajo ka ndikim të madh mbi fotosintezën.
Sasia (intensiteti) e dritës shpreh sasinë e ndriçimit në njësinë e kohës. Ajo shkakton
ndryshime në grumbullimin dhe lëvizjen e auksinës.
Kohëzgjatja (fotoperiudha) e dritës është zgjatja e dritës me ndriçim. Ajo ka ndikim të
veçantë në lulëzimin e bimëve.
Objektivat
Shpjegimi i mënyrave të përgatitjes së tokës dhe përcaktimi i mjeteve me të cilat
realizohet kjo përgatitje.
Renditja e proceseve teknologjike që kryhen në tokë gjatë plugimit, diskimit, frezimit,
lesimit, rulimit.
Përcaktimi i kohës, thellësisë dhe mënyrës së plugimit të tokës.
Përcaktimi i kohës kur duhet të bëhet lesimi, rulimi dhe branimi.
Përcaktimi i karakteristikave të një shtrati të përkohshëm për mbjellje.
Përshkrimi i rrugës sipas së cilës përgatitet shtrati i mbjelljes për bimët e vjeshtës dhe
ato të pranverës.
Renditja e radhës së përdorimit të mjeteve sipas parabimës, llojit të tokës dhe kulturës
që do të mbillet.
Krahasimi i mënyrave të ujitjes sipërfaqësore, në formë shiu dhe me pika.
Përcaktimi i nevojave të tokës për kullim.
Hartimi i një rrjeti kanalesh kulluese.
Interpretimi i domosdoshmërisë së sistemit të tokave bujqësore.
Përshkrimi i rëndësisë së plehërimit të bimëve.
Shpjegimi i ligjeve të përcaktimit të dozave të plehërimit.
Interpretimi i plehërimit bazë, shoqërues dhe atij plotësues.
Përcaktimi i llojeve të plehrave që përdoren për çdo tip plehërimi.
Dallimi i plehrave azotike, fosforike dhe potasike.
Përcaktimi i kohës dhe i mënyrës së përdorimit të plehrave.
Dallimi i efekteve negative të mungesës ose të tepricës së elementeve N, P, K te
bimët.
Përcaktimi i afateve më të përshtatshme për mbjelljet e vjeshtës dhe të pranverës.
Përcaktimi i masave që i mënjanojnë ato.
Renditja e faktorëve që merren parasysh në përcaktimin e normës së farës, kohës,
mënyrës dhe thellësisë së mbjelljes.
Përgatitja e një farishteje për fidanët e perimeve.
Përcaktimi i normën së farës për mbjellje.
Llogaritja e numrit të bimëve për hektar.
Zbatimi i teknikës së mbjelljes të fidanëve në pemëtore.
Përshkrimi i dëmit që shkaktojnë barërat e këqija në kulturat bujqësore.
Shpjegimi i mënyrave të shumimit të tyre.
Përcaktimi i metodave kryesore të luftimit të barërave të këqija.
Përcaktimi i mënyrës së përdorimit të herbicideve kryesore.
Renditja e barërave të këqija më të përhapura në kulturat bujqësore.
Përcaktimi i masave agroteknike për luftimin e barërave të këqija.
Përcaktimi i herbicide kryesore për luftimin e tyre.
Përshkrimi i kuptimit të qarkullimeve bujqësore.
Analizimi i faktorëve që duhen mbajtur parasysh në hartimin e një sistemi qarkullimi.
Thënia e parimeve të përgjithshme për të hartuar një sistem qarkullimi.
Hartimi i një sistemi qarkullimi bujqësor për zonën ku banoni.
Që të kemi përfundime të mira në një kulturë bujqësore, në radhë të parë duhet të sigurojmë
mbirjen e duhur. Në vazhdimësi shërbimet që kryhen, duhet të plotësojnë kërkesat biologjike të
bimëve. Zhvillimi i shpejtë i bimëve kërkon kujdes të veçantë në kultivimin e tokës. Kultivimi
i tokës përfshin 2 periudha:
E para, përfshin përgatitjen e tokës për mbjellje.
E dyta, përfshin gjithë periudhën që nga mbirja deri në vjeljen e prodhimit.
Përgatitja e tokës për mbjellje dhe kultivimi i saj pas mbirjes kanë për qëllim të krijojnë një
mjedis të përshtatshëm për bimët. Nëpërmjet tyre sigurohen ajrimi dhe përshkueshmëria e
tokës, rritet aftësia ujëmbajtëse e tokës, përmirësohet gjendja teknike, ngadalësohen proceset e
avullimit të ujit, gjallërohet jeta e mikrogjallesave, luftohen barërat e këqija, rritet efekti i
plehrave organike e kimike etj.
Punimet për përgatitjen e tokës për mbjellje synojnë këta objektiva kryesorë:
Gjatë përgatitjes së shtratit të mbjelljes duhet të sigurohet një kontakt sa më i mirë i farës me
tokën, në mënyrë që të sigurohet marrja sa më e shpejtë e ujit nga ana e farës. Për mbjelljet e
pranverës duhet një shtrat i përgatitur mirë, kurse ato të vjeshtës nuk janë aq kërkuese, sepse
edhe kushtet e mbirjes së tyre janë më të përshtatshme. Në vjeshtë, në përgjithësi, ka reshje të
dendura që sigurojnë lagështirën e duhur dhe mundësojnë një shkrifërim të plisave të tokës. Në
të kundërt, në pranverë moti vjen duke u tharë dhe temperaturat duke u rritur. Për pasojë
lagështira e tokës largohet më shpejt, duke vështirësuar mbirjen e farave. Ndryshime ka edhe
ndërmjet bimëve një- dhe dykotiledone. Njëkotiledonet dalin drejt në sipërfaqen e tokës dhe
filizi i tyre mbështillet dhe ruhet nga koleohriza. Në të kundërt dykotiledonet dalin të përthyera
në sipërfaqen e tokës dhe për këtë arsye kërkojnë një shkrifërim më të mirë se njëkotiledonet.
Shtrati i mbjelljes krijohet me plugim, diskim, frezim, lesim etj., në varësi të kulturës që do të
mbillet (bimë vjeshtore apo pranverore) dhe gjendjes së tokës. Duhet të synojmë që shtrati i
mbjelljes të krijohet me sa më pak ndërhyrje në tokë, që të mos dëmtohet struktura e saj.
Një tokë e përgatitur mirë krijon kushte të përshtatshme për mbirjen e shpejtë dhe të
njëtrajtshme të farave. Shtrati duhet të jetë me kushte të mira fizike deri në atë thellësi ku do të
zhvillohet sistemi rrënjor i bimëve. Sipas llojit të tokës duhet të bëhen edhe punimet dhe të
zgjidhen edhe mjetet e duhura. Kur përdoren mjete të rënda, toka ngjishet dhe shpeshherë
krijohet një shtresë e fortë e padepërtueshme nga uji dhe rrënjët e bimëve. Në këto raste bëhen
plugime të thella. Për të mënjanuar kalimet e tepërta të mjeteve në parcelë përdoren agregate të
kombinuara, d.m.th. që me një kalim të mjetit të kryen disa procese teknologjike.
Barërat e këqija njëvjeçare janë shumë të dobëta pas mbirjes. Kështu, punimet e lehta
sipërfaqësore (zakonisht lesimi) i shkulin ato para se të frutifikojnë ose të përmbysen për të
plehëruar tokën me plugim 20–25 cm të thellë. Barërat e këqija shumëvjeçare që shtohen me
rizoma, shkatërrohen me punime të thella në verë, që pjesët e tyre nëntokësore të dala mbi
sipërfaqe të thahen nga dielli, kurse në dimër të thahen nga ngricat.
Sigurimi i lagështirës tokësore gjatë periudhës së përgatitjes së tokës për mbjellje bëhet me
këto mënyra:
Me shkatërrimin e barërave të këqija të cilat konsumojnë sasi të mëdha lagështire.
Me shkrifërimin e shtresës sipërfaqësore të tokës deri në plisa me diametër 5 mm,
prishen kapilarët dhe pengohet avullimi i ujërave nëntokësore.
Plugimet nuk duhet të kryhen asnjëherë në mot të nxehtë dhe me erë të thatë.
Për kulturat që do të mbillen në vjeshtë bëhet zakonisht një plugim me thellësi mesatare
menjëherë pas shiut të parë të vjeshtës dhe një shkrifërim me disk ose frezë. Mbjelljet e
pranverës kërkojnë kujdes më të madh, sepse reshjet e dimrit e ngjeshin tokën dhe ndihmojnë
zhvillimin e barërave të këqija. Për këtë toka plugohet thellë që në vjeshtë. Ky plugim ka disa
përparësi: në dimër plisat thërrmohen gjatë ngrirjes e shkrirjes, grumbullohen rezerva ujore në
tokë, përmbysen plehrat organike të cilat do të kalben, përmbysen barërat e këqija e dëmtuesit,
përmirësohet struktura e shtresës së poshtme të tokës. Herët në pranverë bëhet një plugim i
zakonshëm ose i cekët, frezim ose diskim, lesim ose branim dhe toka është e gatshme për
mbjellje.
Pyetje
1. Cilat janë synimet në përgatitjen e tokës për mbjellje?
2. Cilat janë karakteristikat e një shtrati të përshtatshëm për mbjellje?
3. Në ç’mënyrë e përgatitim shtratin e mbjelljes për bimët e vjeshtës dhe pse?
4. Në ç’mënyrë e përgatitim shtratin e mbjelljes për bimët e pranverës dhe pse?
5. Çfarë përparësish kanë plugimet e vjeshtës?
Në përgatitjen e tokës për mbjellje shfrytëzohen mjete të ndryshme bujqësore, si: plugu, disku,
freza, lesa, brana etj., përdorimi i të cilave varet nga gjendja e tokës, parabima, bima që do të
kultivohet etj.
Qëllimi i plugimit është kthimi (përmbysja), përzierja dhe shkrifërimi i shtresës së sipërme të
tokës. Gjithashtu me plugim përmbysen barërat e këqija, mbeturinat bimore dhe bimët e
plehërimit të gjelbër. Plugimi krijon kushte të mira fiziko-ujore në tokë, ndihmon zhvillimin e
mirë të proceseve mikrobiologjike dhe krijon kushte të përshtatshme për rritjen dhe zhvillimin
e bimëve. Mjeti kryesor për plugimin e tokës është plugu. Me plug bëhet prerja vertikale dhe
horizontale e shtresës së tokës, kthimi, shkrifërimi dhe përzierja e saj.
Plugu përbëhet prej thikës, plorit dhe veshit. Në plug vendoset gjithashtu dhe paraplori dhe
tokëthelluesi.
Figura 5.1. Organet punuese të plugut
Thika e pret tokën vertikalisht para se të kalojë trupi punues, me qëllim që të formohet një mur
i drejtë. Thika mund të jetë në formë disku ose gjatësore (shillestër).
Plori e pret tokën në drejtim horizontal, e ngre atë lart dhe ia kalon me rrëshqitje veshit. Ploret
mund të jenë në formë trapezi ose dalte.
Veshi është organi kryesor i plugut. Toka e prerë nga thika dhe plori kalon te veshi, i cili e ngre
lart, e kthen ngadalë, e shkrifëron dhe e përmbys.
Paraplori pret shtresën e sipërme në thellësi 10 cm dhe e vendos në fund të brazdës. Në këtë
rast barërat e këqija vendosen në fund të brazdës dhe nuk dalin mbi tokë.
Tokëthelluesi shkrifëron shtresat e ngjeshura të tokës, por pa i nxjerrë sipër. Ka formën e
këmbës së patës. Me anë të tij rritet gradualisht shtresa aktive e tokës.
Thellësia e plugimit varet nga lloji i tokës, koha dhe qëllimi për të cilin bëhet, sipas rastit dhe
nevojës. Në një sistem të caktuar mund të zbatojmë thellësi të ndryshme plugimi. Sipas
thellësisë, plugimet i grupojmë:
Plugime të cekëta 15–20 cm Plugime të zakonshme 20–30 cm
Plugime të thella 30–45 cm Qilizmë mbi 45 cm
Koha e plugimit varet në radhë të parë nga bima që do të kultivohet, si dhe nga kushtet
tokësore dhe klimatike. Për mbjelljet e vjeshtës, plugimi i tokës duhet bërë para se të fillojnë
reshjet e shumta, kurse për mbjelljet e pranverës ai duhet të fillojë në vjeshtë dhe të përfundojë
herët në pranverë.
Plugimi i pranverës duhet të jetë thjesht një plotësim i plugimit të vjeshtës. Kur nuk është bërë
plugimi në vjeshtë dhe gjatë dimrit ka pasur reshje të shumta, në pranverë toka është shumë e
ngjeshur dhe me barëra të këqija të zhvilluara. Kështu, është shumë e vështirë ose e pamundur
përgatitja e saj.
Plugimet e verës, veç domosdoshmërisë së tyre për luftimin e barërave të këqija me sistem
rrënjor të thellë, kanë vetëm anë negative, si:
1. Janë shumë të kushtueshme, sepse toka është e thatë dhe do fuqi të mëdha tërheqëse.
2. Lënda organike që përmbyset nuk shpërbëhet, sepse mungon lagështira.
3. Prishin strukturën e tokës.
Diskimi është mënyrë punimi që përdoret për të përgatitur tokën pas plugimit. Me diskim
bëhet shkrifërimi, përzierja dhe pjesërisht kthimi i tokës. Pas plugimit, në sipërfaqen e shtresës
së punuar mbeten plisa që kanë nevojë për shkrifërim të mëtejshëm. Ky shkrifërim bëhet me
disk. Nganjëherë, diskimi zëvendëson punimet e dyta me plug dhe përdoret për përzierjen e
tokës, pa qenë nevoja të bëhet plugimi. Diskimi nuk duhet bërë në toka të lehta (ranore), të
lagura si dhe në toka shumë të infektuara me barëra të këqija shumëvjeçare. Disku i rëndë
përbëhet nga katër seksione. Çdo seksion ka pesë disqe me dhëmbë të mprehtë. Thellësia
maksimale e këtyre disqeve arrin 20–25 cm. Në tokë mund të bëhen 1–2 diskime. Për tokat e
rënda përdoren frezat, të cilat i kanë organet e punës aktive, d.m.th. vihen në lëvizje nga boshti
i marrjes së fuqisë së traktorit. Pas frezimit toka është shumë e shkrifët, prandaj duhet të bëhet
ngjeshja e saj me rul ose branë druri.
Figura 5.2. Disqet e rënda
Rulimi bëhet me anë të ruleve. Me anë të rulimit sigurohet:
a) thërrmimi i plisave të vegjël,
b) nivelohet sipërfaqja tokësore,
c) ngjeshet shtresa sipërfaqësore në thellësinë 5–7 cm, duke shtuar lagështinë tokësore,
sepse rrit vëllimin e poreve kapilare dhe pakëson, nëpërmjet ngjeshjes, sipërfaqen e
kontaktit të tokës me ajrin duke pakësuar avullimin.
Rulimi përdoret në mbjelljet e pranverës dhe rrallë në mbjelljet e vjeshtës, sepse toka do të
ngjishet shumë nga reshjet e vjeshtës.
Figura 5.3. Tipa të ndryshëm rulesh
Lesimi zbatohet si gjatë përgatitjes së tokës për mbjellje, ashtu edhe pas mbjelljes së saj. Përdoret
për thërrmimin e plisave dhe përgatit një shtrat të përshtatshëm për mbjellje. Lesimi prish koren që
formohet në tokat e punuara ose të mbjella pas rënies së shirave, lufton barërat e këqija, mbulon
cekët plehrat minerale dhe në raste të veçanta mbulon farën. Lesimi bëhet me anë të lesave.
Figura 5.4. Tipa të ndryshëm lesash
Pyetje dhe detyra
1. Shpjegoni në përgjithësi mënyrat dhe mjetet e përgatitjes së tokës.
2. Renditni proceset teknologjike që ndodhin në tokë gjatë plugimit.
3. Përshkruani organet e punës së plugut dhe rolin që luan secili në tokë.
4. Nga se përcaktohet thellësia e plugimit dhe si i grupojmë ato?
5. Çfarë përparësish kanë plugimet e vjeshtës?
6. Çfarë veçorish kanë plugimet e pranverës?
7. Pse nuk janë shumë të përshtatshme plugimet e verës?
8. Cili është qëllimi i diskimit?
9. Çfarë ndryshimi ka disku nga freza?
10. Pse kryhet rulimi dhe me çfarë kryhet ai?
11. Çfarë është lesimi dhe kur zbatohet ai?
Me ujitjen sipërfaqësore uji shpërndahet me një sistem kanalesh në ngastrat e mbjella dhe futet
në thellësi të tokës nëpërmjet infiltrimit. Njihen tre mënyra të ujitjes sipërfaqësore: me brazda,
me rrëshqitje, me përmbysje.
Ujitja me brazda është më e përhapura dhe më e përdorshmja nga ujitjet sipërfaqësore.
Përdoret në kulturat prashitëse, si: misri, pambuku, panxhari i sheqerit, luledielli, perimet si
dhe në drufrutorët.
Elementet më të rëndësishme teknike të ujitjeve me brazda janë:
largësia midis brazdave,
gjatësia e brazdave,
prurja e ujit në brazdë,
koha e qëndrimit të ujit në brazdë.
Largësia midis brazdave përcaktohet nga përbërja grimcametrike e tokës. Në tokat e
rënda brazdat bëhen më larg (në çdo dy ose tre rreshta të bimëve), kurse në tokat e lehta
më afër.
Gjatësia e brazdës përcaktohet nga përbërja grimcametrike e tokës, pjerrësia e tokës,
gjendja e sistemimit etj. Në tokat e rënda brazdat bëhen më të gjata se në tokat e lehta. Në
tokat e lehta ritmi i lartë i infiltrimit rrit humbjet e ujit në thellësi dhe gjerësi. Gjithashtu
pjerrësia e tokës ndikon në gjatësinë e brazdës. Në tokat e pjerrëta uji shkon më shpejt në
fund të brazdës si dhe mund të shkaktojë gërryerje.
Prurja e ujit në brazdë është sasia e rrymës që do të përdoret për mbushjen e brazdës me
ujë. Zakonisht kemi: një rrymë fillestare, që përdoret për të lagur brazdën sa më shpejt në
fund të saj, dhe një rrymë furnizuese, që shërben për të mbajtur të pandryshuar nivelin e
ujit në brazdë. Rryma fillestare është më e madhe se rryma furnizuese.
Koha e përdorimit të ujit në brazdë varet nga përbërja grimcametrike e tokës, norma e
ujitjes që do të përdoret, gjatësia dhe gjerësia e brazdës. Sa më e madhe të jetë norma e
ujitjes dhe gjatësia e brazdës, aq më e madhe duhet të jetë koha e qëndrimit të ujit në
brazdë, pra koha e ujitjes.
Zbatimi praktik i ujitjes me brazda
Në ujitjen me brazda uji kalon nga kanali i tretë ujitës në një kryebrazdë, që hapet paralel me
kanalin e tretë ujitës, e më pas në brazdat ndihmëse, që furnizojnë me ujë brazdat e vërteta
ujitëse (figura 5.5).
Figura 5.5. Mënyra e ujitjes me brazda në tokat e sistemuara “kurriz”
Në tokën e sistemuar rrafsh depërtimi i brazdave varet nga drejtimi i mbjelljes së bimëve.
Figura 5.6. Mënyra e ujitjes me brazda në tokat e sistemuara “rrafsh”
Zbatohet në livadhe dhe në të gjitha kulturat që mbillen në largësi të vogla (jonxha, të lashtat etj.).
Ujitja me rrëshqitje kërkon sistemimin e tokës dhe mirëmbajtjen e saj dhe, në përgjithësi, kërkon
prurje të mëdha uji. Anë pozitive e kësaj ujitjeje është shfrytëzimi i ujit në masën 40–60%, kosto e
ulët për shpërndarjen e ujit dhe shpejtësia në ujitje. Kjo ujitje duhet të përdoret në toka me pjerrësi
të vogël nën 20%. Uji lëshohet mbi sipërfaqen e tokës derisa të arrijë lartësinë 2–4 cm.
Është ujitje tipike që përdoret në orizoret. Në këtë ujitje uji duhet të qëndrojë mbi sipërfaqen e
tokës për një kohë të caktuar. Për të zbatuar ujitjen me përmbytje, toka ndahet në disa njësi që
quhen “oxhakë”. Oxhakët ndërtohen me ledhe me lartësi 25–30 cm. Në këtë mënyrë ngastra
ndodhet në oxhakë në formë katërkëndëshi.
Furnizimi me ujë i oxhakëve bëhet në këtë mënyrë: uji merret nga kanali III i ujitjes dhe futet
në kryebrazdë. Nga kryebrazda, nëpërmjet gojëzave, uji futet në oxhak. Oxhakët lidhen me
njëri-tjetrin nëpërmjet gojëzave, të cilat nuk hapen në një drejtim, për të penguar krijimin e
rrymave ujore. Në ujitjen me përmbytje përdoren norma të mëdha uji 8000–10000 m3/ha.
Figura 5.7. Ujitja me përmbytje në orizore
Pyetje
1. Cilat janë mënyrat e ujitjes sipërfaqësore?
2. Çfarë është ujitja me brazda dhe ku bazohet kjo teknikë?
3. Cilat janë elementet më të rëndësishme teknike të ujitjes me brazda?
4. Cilët faktorë përcaktojnë largësinë midis brazdave?
5. Çfarë kuptoni me prurje të ujit?
6. Si kryhet ujitja me brazda në tokat e sistemuara “rrafsh” e “kurriz”?
7. Ç’është ujitja me rrëshqitje dhe si zbatohet ajo?
8. Ç’është ujitja me përmbytje dhe si zbatohet ajo?
Ujitja në formë shiu është një nga ujitjet më të përsosura, sepse:
Harxhon më pak ujë, mënjanon humbjet që mund të vijnë nga filtrimet ose rrjedhjet e
ujit në sipërfaqe.
Ujitet në çdo orë të ditës edhe kur përdoret uji i ftohtë, pa shkaktuar çrregullime në bimë.
Kryhet në çdo lloj sistemimi dhe tipi toke.
Nuk është e nevojshme hapja e vijave ujitëse dhe kursehet jo vetëm fuqi punëtore, por
edhe tokë.
Shkakton më pak gërryerje në tokë.
Kërkon norma të vogla ujitjeje (100–200 m3/ha).
Krahas anëve pozitive, ujitja me shihedhës ka edhe disa anë negative:
Ndihmon përhapjen e sëmundjeve kërpudhore në bimë të ndryshme bujqësore.
Kur fryn erë uji nuk shpërndahet njëtrajtësisht.
Impianti i sistemit të ujitjes me shihedhje përbëhet nga këto elemente kryesore (fig. 5.8):
1. Pompa që thith ujin, që mund të jetë traktopompë, motopompë, elektropompë;
2. Tubacionet shpërndarëse, që mund të jenë: metalike, plastike, beze e gomuar;
3. Krahët lëvizës, ku montohen sprucatorët që nxjerrin ujin me trysni dhe e shpërndajnë
në formë rrethore.
Figura 5.8. Impiant për sistemin e ujitjes me shihedhje
Ujitja me pika ka filluar të përdoret në botë rreth viteve 1950, kurse në vendin tonë në vitin
1982. Rezultatet kanë treguar se kur përdoret ujitja me pika, bimët kanë rritje dhe zhvillim më
të mirë, sesa kur përdoren ujitjet e tjera. Ujitja me pika ka disa epërsi në krahasim me ujitjet e
tjera:
Harxhon një sasi shumë më të vogël uji.
Ky kursim uji ndodh sepse, me ujitjen me
pika, ujitet vetëm pjesa rrotull bimës dhe jo
e gjithë sipërfaqja. Gjithashtu njomja e
shtresave të tokës në thellësi bëhet në
kufirin e sistemit rrënjor, sepse deri aty i
nevojitet bimës. Gjithashtu, avullimi në këtë
lloj ujitje është i minimizuar.
Ujitja me pika është më e mirë se ujitjet
e tjera, sepse bashkë me ujitjen i jepen
bimës edhe plehrat organike dhe kimike të
tretshme në ujë, si dhe herbicidet dhe
insekticidet e tjera. Këto lëndë bima mund
t’i marrë edhe me ujitjet e tjera, por në to
harxhohet shumë ujë, sepse një pjesë të
madhe e merr toka përreth bimës.
Kjo lloj ujitjeje është më efektive në
zonat me klimë të nxehtë dhe që kanë
shumë pak reshje, kur avullimi është
maksimal dhe temperaturat janë të larta.
Gjithashtu kjo metodë është më efektive në tokat e lehta dhe shumë të lehta ku
përshkueshmëria është e madhe dhe ujitjet me metodat e tjera japin humbje të mëdha.
Kjo lloj ujitjeje përdoret kryesisht në tokat e mbjella me rreshta, si në perime, në pemëtari
dhe në zonat kodrinore.
Skemat e vendosjes së ujitjes me pika në parim janë të njëjta me ato të ujitjes në formë
shiu, d.m.th. kemi tubin kryesor, të dytin dhe të tretin.
Pyetje dhe detyra
1. Pse ujitja me shihedhës është një nga mënyrat më të përsosura të ujitjes?
2. Cilat janë elementet kryesore të një impianti ujitjeje me shihedhje?
3. Ç’është ujitja me pika dhe cilat janë epërsitë e saj?
4. Në cilat raste ujitja me pika paraqet efektivitet më të lartë?
Figura 5.9. Paraqitje skematike e profilit
të lagur gjatë ujitjes me pika
Rritja dhe zhvillimi i normal bimëve bujqësore bëhet vetëm kur ato gjejnë në tokë kushte të
mira të regjimit ujor dhe ajror. Teprica ose mungesa e lagështirës në tokë, si rrjedhim dhe e
ajrit, kushtëzohen nga shumë faktorë, ku ndër më të rëndësishmit janë:
1. Kushtet klimatike,
2. Kushtet tokësore.
1. Kushtet klimatike përbëjnë një grup faktorësh nga më të rëndësishmit për lagështirën e
tokës. Burimi më i madh i furnizimit të tokës me ujë janë reshjet. Mesatarja vjetore e reshjeve
në vendin tonë lëviz nga 600 mm në Korçë, 1000 mm në Myzeqe në 2500 mm në Shkodër dhe
Gjirokastër. Shpërndarja e reshjeve është tipike mesdhetare, d.m.th. përqendrohen më tepër në
periudhën tetor–prill dhe janë më të pakta e të çrregullta gjatë verës.
2. Kushtet tokësore përbëjnë një grup tjetër faktorësh që ndikojnë në regjimin ujor të tokës.
Përbërja grimcametrike (e rëndë, e mesme, e lartë) ndikon në përshkueshmërinë e tokës. Tokat
e rënda kanë përshkueshmëri të vogël ujore. Kështu, gjatë periudhës me reshje intensive, uji
depërton pak nën sipërfaqe dhe largohet me rrjedhje sipërfaqësore për në zona të tjera.
Edhe thellësia e vendosjes së shtresave të papërshkueshme në tokë ndikon në regjimin ujor të
tokës. Kështu, kur këto shtresa janë të vendosura cekët, edhe shtresa e ujërave nëntokësore është e
cekët. Për një raport optimal ujë–ajër në tokë është e nevojshme të ruhet me ndërhyrje agronomike.
Ndërhyrja për rregullimin e raportit ujë-ajër, kur kemi ujë të tepërt në tokë, quhet kullim i
tokës. Kjo arrihet duke ndarë sipërfaqen e tokës me kanale ose vija kulluese. Kanalet kulluese
mbledhin ujin e rëndesës dhe të rrjedhës sipërfaqësore dhe e transportojnë atë në vende të tjera.
Përparësitë e tokave të kulluara mund të përmblidhen si më poshtë:
1. Proceset e mineralizimit të lëndëve organike në këto toka janë burim i rëndësishëm
për ushqimin e bimëve.
2. Sistemi rrënjor i bimëve zhvendoset më fuqishëm në thellësi e gjerësi.
3. Kanë cilësi më të mira fizike e fiziko-grimcametrike, si rrjedhim dhe strukturë më të
mirë. Këto cilësi lehtësojnë punimin, mbjelljen dhe gjithë shërbimet agroteknike.
4. Kanë cilësi më të mira kimike. Në këto toka shmangen lidhjet toksike të hekurit,
aluminit dhe manganit, kufizohet denitrifikimi dhe intensifikohet nitrifikimi.
5. Kufizohet përhapja e sëmundjeve, dëmtuesve e barërave të këqija.
Rrjeti i kanaleve kulluese shërben për të larguar nga toka, brenda një kohe të caktuar (24 orë),
sasinë e ujit që vjen nga reshjet në një siguri të dhënë. Në figurë paraqitet sistemi i kanaleve që
përbëjnë rrjetin e kullimit.
Kanali kryesor kullues (KIK) shërben për të mbledhur ujin e tepërt të fushës dhe për ta
transportuar atë drejt vendderdhjes. Si rregull, këto kanale vendosen në pjesët më të ulëta të
territorit dhe kanë thellësi 2,5–5 m.
Kanalet e dyta kulluese (KIIK) vendosen në largësi 600–800 m nga njëri-tjetri. Këto shërbejnë
për të mbledhur ujërat e një pjese të fushës që quhet bllok. Këto kanale kanë thellësi 1,6–3 m.
Kanalet e treta kulluese (KIIIK) vendosen në largësi 200 m larg njëri-tjetrit dhe pingul me
(KIIK). Këto shërbejnë për kullimin e ujërave të një ngastre. Ujërat e mbledhura nga ky kanal
transportohen me vetërrjedhje për në (KIIIK). Këto kanale kanë thellësi 1,2–2 m. Përveç këtyre
kanaleve, element i rëndësishëm i rrjetit të kullimit janë edhe vijat kulluese. Këto mbledhin
rrjedhën sipërfaqësore të disa pjesëve të ngastrës dhe e derdhin në (KIIIK).
Figura 5.10. Rrjeti i kanaleve kulluese
Pyetje
1. Cilët janë faktorët që përcaktojnë nevojat për kullim?
2. Cilat janë përparësitë që krijohen në tokat e kulluara?
3. Ç’janë kanalet e para, të dyta dhe të treta të kullimit dhe si funksionojnë ato?
4. Çfarë kushtesh duhet të plotësojnë rrjeti i kanaleve kulluese për funksionimin normal të
sistemit?
Me përcaktimin e ngastrës nuk përfundon sistemimi i tokës fushore. Lind nevoja e sistemimit të
vetë ngastrës, gjë që ka marrë emrin sistemim sipërfaqësor i ngastrës. Sistemimi sipërfaqësor i
ngastrës përfshin përcaktimin e leheve dhe rregullimin e relievit të tyre. Lehu është pjesë e
sipërfaqes së ngastrës e kufizuar nga vijat kulluese dhe nga zona e kthesës. Ndarja e ngastrës në
lehe është karakteristikë e sistemimit të tokave fushore në vendin tonë. Përmasa më e rëndësishme
e lehut është gjerësia e tij, sepse ajo lidhet drejtpërdrejt me kullimin dhe ujitjen e mirë të ngastrës.
Në kushtet e regjimit të reshjeve në vendin tonë, të cilat i kemi të çrregullta dhe me sasi e
intensitet të lartë, është e pamundur të largohet uji për një kohë të shkurtër nga ngastra, sepse
ajo ka sipërfaqe të madhe. Prandaj brenga ngastrës hapen vija kulluese në largësi 20–30 m nga
njëra-tjetra. Kështu uji i tepërt derdhet në vijat kulluese dhe nëpërmjet tyre në kanalin e tretë
kullues. Rregullimi i relievit të leheve është pjesë e sistemimit sipërfaqësor të ngastrës. Ai
kryhet në formën kurriz ose rrafsh.
Me formën kurriz të sistemimit sipërfaqësor kuptojmë rregullimin e relievit të lehes në atë
mënyrë që ai të jetë i ngritur në mesin e tij dhe të vijë duke u ulur gradualisht nga të dyja anët
drejt vijave kulluese. Me këtë formë të sistemimit sipërfaqësor në çdo lehe formohen dy faqe të
pjerrëta me kulm në mesin e lehut.
Figura 5.11. Ngastër me lehe të sistemuara në formë kurrizi
Në vendin tonë gjerësia e leheve zbatohet 23 m për tokat e rënda, 27 m për tokat e mesme dhe
31 m për tokat e lehta. Pjerrësia në sistemimin kurriz luhatet 1–3 për qind. Tokave të lehta u
jepet pjerrësi më e vogël, kurse tokave të rënda pjerrësi më e madhe.
Qëllimi i sistemimit kurriz të ngastrës është kullimi më i shpejtë i ujërave të tepërta. Gjithashtu
mungesa e kanaleve të mbyllura nëntokësore (drenave) i ka dhënë përparësi sistemimit kurriz
të tokave. Mangësia kryesore e sistemimit sipërfaqësor në formë kurrizi është se ai nuk siguron
regjim ujor të njëjtë në çdo pikë të lehut. Largimi i ujit nga mesi i lehut bëhet më shpejt sesa
pranë vijës kulluese, d.m.th. toka pranë kreshtës është më e ajrosur se pranë vijës kulluese.
Me sistemim sipërfaqësor të ngastrës në formë të rrafshët do të kuptojmë krijimin e një
sipërfaqeje afërsisht të rrafshët së lehut në drejtim tërthor, duke ruajtur pjerrësinë gjatësore të
lehut, për të krijuar një regjim ujor afërsisht të njëjtë në çdo pikë. Me këtë mënyrë sistemimi
edhe qarkullimi i makinave bujqësore është më i lehtë. Për të larguar në mënyrë sa më të
shpejtë ujin e tepërt nga lehu, sistemimi rrafsh kombinohet me drenazhimin e tokës.
Sistemimi në formë të rrafshët mund të zbatohet me vija kulluese dhe ujitëse të përhershme ose
të përkohshme.
Në rastin e parë, lehet vendosen pingul me kanalet e treta, të ndara me vija kulluese
dhe ujitëse të përhershme, që ruajnë vazhdimisht përmasat e duhura. Punimet dhe
mbjelljet kryhen po në këtë drejtim.
Në rastin e dytë, vijat kulluese dhe ujitëse të përkohshme prishen dhe hapen sa herë
që punohet e mbillet toka. Punimet dhe mbjellja kryhen paralel me kanalet e treta. Pas
mbylljes hapen vijat kulluese dhe ujitëse pingul me kanalet e treta. Kjo formë
sistemimi u përket tokave të lehta e të përshkueshme nga uji.
Pyetje dhe detyra
1. Çfarë kuptoni me sistemim sipërfaqësor të ngastrës?
2. Ç’është lehja dhe pse lind nevoja e ndarjes së ngastrës në lehe?
3. Çfarë kuptoni me sistemim sipërfaqësor në formë “kurrizi”? Flisni për anët pozitive dhe
negative të tij.
4. Çfarë kuptoni me sistemim sipërfaqësor në formë “rrafshi” dhe si zbatohet ai?
Në sistemimin e tokës bujqësore, përveç rregullimit të raportit ujë-ajër në tokë, ka rëndësi dhe
mbrojtja e saj nga gërryerja. Të sistemosh tokat e pjerrëta, do të thotë t’i mbrosh ato nga
gërryerja. Sistemimi i tokave të pjerrëta ka si objektiv shkurtimin e gjatësisë së pjerrësisë dhe
zvogëlimin e pjerrësisë së tokës. Kjo është mënyra e vetme për të drejtuar rrjedhën e ujërave në
këto toka, për të luftuar gërryerjen. Në sistemimin e tokave të pjerrëta synohet jo vetëm në
shkurtimin e gjatësisë së faqes së pjerrët të kodrës, por edhe në zbutjen e vetë pjerrësisë së
tokës. Kjo arrihet duke ndërtuar brezare.
Brezaret janë sheshe të rrafshëta me një pjerrësi të lehtë, të vendosura mbi njëra-tjetrën gjatë
gjithë faqes së pjerrët. Kjo formë bën që ajo t’i afrohet sa më shumë fushës ku gërryerjet e
tokës minimizohen.
Në tokat e pjerrëta brezaret janë sheshe horizontale që vendosen në faqen e kodrës dhe që u
ngjajnë shkallëve. Formimi i shkallëve bëhet duke zhvendosur dheun e sipërfaqes së kodrës
nga lart-poshtë. Pra, sheshi i brezares, në gjysmën e pjerrësisë së tij, përbëhet nga dhe i
gërmuar dhe, në gjysmën tjetër, nga dhe i hedhur mbi sipërfaqen e tokës.
Paraqitja skematike e një segmenti brezareje jepet në figurën e mëposhtme.
Figura 5.12. Disa elemente të brezares
Elementet e brezares janë:
Lartësia e ledhit (l) është largësia vertikale midis dy shesheve të njëpasnjëshme në brezaret.
Kjo formulohet nga gërmimi dhe mbushja e brezares. Pra, l = 2 h (h-thellësia e gërmimit të
tokës gjatë formimit të brezareve).
Gjerësia teorike e sheshit (Gjt) është plani horizontal i sheshit të brezares. Llogaritet me
formulën: Gjt = l/p
ku: Gjt - gjerësia teorike e sheshit në metra,
l - lartësia e ledhit në metra,
p - pjerrësia e terrenit në përqindje
Shpatina e brezares është sipërfaqja e tokës që lidh dy brezare të njëpasnjëshme. Pjerrësia e
shpatinës (s) varet nga tipi grimcametrik i tokës. Kështu, në tokat e rënda bëhet më e pjerrët,
sepse këto janë toka më të lidhura dhe më të mbrojtura nga shembjet. Në tokat e lehta shpatina
bëhet më pak e pjerrët, sepse këto janë toka më të shkrifëta dhe shemben më shpejt.
Pra: S = l/b
ku: l - lartësia e ledhit në metra,
b - këmba e shpatinës në metra.
Gjerësia praktike e sheshit (Gjp) është gjerësia e brezares e cila shfrytëzohet në bujqësi.
Gjp = Gjk – b
ku: Gjp - gjerësia praktike në metra,
Gjt - pjerrësia teorike në metra,
b - këmba e shpatinës në metra.
Pjerrësia gjatësore e brezares (Pgj) është pjerrësia që i jepet brezares në aksin gjatësor të saj.
Kjo shërben për lëvizjen e ujërave në një kah të caktuar dhe luhatet në kufijtë 1–3 për qind.
Pjerrësia tërthore e brezares (Pt) është pjerrësia që i jepet sheshit të brezares në drejtim të
gjerësisë së tij, nga brenda ose nga jashtë sheshit. Edhe kjo pjerrësi merret 1–3 për qind.
Gjatësia e brezares (Gjb) është gjatësia e sheshit të brezares. Kufijtë maksimalë janë
300–350 m. Për sheshe më të gjata do të vështirësohej shumë kullimi dhe ujitja.
Nga sa thamë më sipër, për përcaktimin e elementeve të brezares duhet të njohim: thellësinë e
tokës, përbërjen grimcametrike, pjerrësinë e terrenit dhe reshjet.
Thellësinë e tokës (Th) e matim duke hapur profile në kodrën që do të brezojmë.
Përbërja grimcametrike përcaktohet nga analizat e tokës në laborator, duke i ndarë tokat
në tre grupe kryesore: të rënda, të mesme, të lehta.
Pjerrësia e terrenit përcaktohet në disa pjesë të faqeve të kodrave me instrumente matëse
dhe jepet në përqindje.
Kanalet kulluese hapen për çdo brezare për të mbledhur ujërat e tepërta gjatë reshjeve.
Pyetje
1. Çfarë kuptoni me brezare?
2. Cilat janë elementet e brezares?
3. Si llogariten elementet e brezares?
4. Pse brezaret ndërtohen me pjerrësi gjatësore tërthore dhe si përcaktohen kufijtë e tyre?
5. Çfarë treguesish duhet të analizojmë për të përcaktuar elementet e brezares?
Në qoftë se në veprimtarinë e tij praktike njeriu vetëm shkurton gjatësinë e pjerrësisë dhe nuk
ndërhyn në zvogëlimin e pjerrësisë së tokës, atëherë ai e sistemon tokën në mënyrë ekstensive.
Gjatësia e pjerrësisë së tokës, në praktikë, shkurtohet duke ndërtuar kanale kundër gërryerjes.
Këto kanale vendosen pingul me pjerrësinë kryesore të sipërfaqes së pjerrët dhe paralel me
njëri-tjetrin. Rrjedha e ujit që formohet në sipërfaqen e pjerrët të pjesës së tokës midis dy
kanaleve të njëpasnjëshme, ndërpritet nga kanali përkatës kundërgërryes dhe transportohet prej
tij jashtë masivit të sistemuar.
Format më të përhapura të sistemimeve ekstensive janë: sistemimi sipas pjerrësisë, sistemimi
me kapërdim të vendit, sistemimi rrotull vendit dhe sistemimi sipas horizontaleve.
Sistemimi sipas pjerrësisë është forma më e vjetër e sistemimit ekstensiv të tokës së
pjerrët, që është zbatuar në toka me pjerrësi rreth 10 për qind. Në këtë lloj sistemimi,
mbjellja dhe punimet bëhen sipas pjerrësisë kryesore dhe në të dyja anët përfundojnë në
gropa ujëmbledhëse me vëllim prej 1 m3. Këto gropa komunikojnë ndërmjet tyre me vija
lidhëse që shkrihen nga lart-poshtë dhe shërbejnë për përcjelljen e ujërave nga njëra gropë
te tjetra deri në largimin e plotë të tyre.
Figura 5.13. Sistemi sipas pjerrësisë
Sistemimi me kapërdim të vendit. Vijat kulluese duhet të ndërtohen afërsisht pingul me
drejtimin e pjerrësisë. Në sistemimin me kapërdim të vendit, plugimi, mbjellja etj. kryhen
në drejtim pingul me pjerrësinë kryesore, gjë që ndihmon mbrojtjen e tokës nga gërryerja.
Sistemimi rrotull vendit zbatohet në kodra të vetmuara ose edhe në një faqe të veçantë
kodre. Kanali kundërgërryes, që mbledh ujërat e rrjedhjes në sipërfaqen e kodrës,
ndërtohet në formë spiraleje nga lart-poshtë me pjerrësi deri në 3 për qind. Në këtë mënyrë
ai e qarkon kodrën e vetmuar. Ky lloj sistemimi zbatohet me pjerrësi jo më të madhe se 35
për qind, në toka të mbjella me bimë arash njëvjeçare. Në sistemimin rrotull vendit,
punimi i tokës dhe mbjellja bëhen pingul me pjerrësinë e kodrës.
Figura 5.14. Sistemi rrotull vendit
Sistemimi me horizontale zbatohet në faqe kodrash me pjerrësi të njëtrajtshme, ku vijat
rrushkulluese gjenden pothuajse paralel midis tyre. Kështu, edhe kanalet kundërgërryese
që ndërtohen sipas vijave rrushkulluese shkojnë paralel me njëri-tjetrin rreth 20 m, prandaj
ky sistemim quhet me horizontale. Kjo formë është e përparuar, sepse rripat e tokës të
formuar midis kanaleve kundërgërryese janë me pjerrësi pothuajse të barabartë, me
pjerrësi të njëtrajtshme dhe punimi e mbjellja e tyre bëhen pingul me pjerrësinë kryesore.
Figura 5.15. Sistemi me horizontale
Pyetje
1. Si ndërhyn njeriu me veprimtarinë e tij praktike në sistemimin ekstensiv të tokës së
pjerrët?
2. Çfarë kuptoni me sistemim sipas pjerrësisë?
3. Çfarë kuptoni me sistemim rrotull vendit?
4. Çfarë kuptoni me sistemim me horizontale?
5. Cila nga këto mënyra sistemimi është më e mirë dhe pse?
Bimët, për rritjen dhe zhvillimin e tyre, përdorin elementet ushqyese të tokës. Më kryesoret
prej tyre janë: azoti, fosfori dhe kaliumi. Në sasi të mëdha ato përdorin edhe kalciumin,
squfurin dhe magnezin, kurse në sasi të vogla përdorin hekurin, bakrin, manganin, borin,
molbidenin dhe klorin. Nga toka bimët marrin edhe ujin, kurse nga atmosfera oksigjenin dhe
dyoksidin e karbonit. Këto elemente bimët i përdorin për të formuar biomasën dhe frytet e tyre.
Gjatë rritjes dhe zhvillimit bimët tërheqin nga toka një sasi të caktuar të elementeve ushqyese.
P.sh., për një rendiment prej 30 kv/dynym grurë, tërheqin 10 kg azot, 18 kg kalium dhe 4,5 kg
fosfor, kurse panxhari, për një rendiment 40 kv/dynym, tërheq 7,1 kg N, 4 kg P dhe 7,8 kg K.
Pra, siç shihet, nga viti në vit, si rrjedhim i kultivimit të bimëve, lëndët ushqyese në tokë
pakësohen. Prandaj tokës i duhen kthyer sasitë e elementeve ushqyese që largohen gjatë kultivimit
të saj. Ky kthim i elementeve ushqyese në tokë me anë të plehrave kimike dhe organike quhet
plehërim.
Azoti (N) gjendet në tokë kryesisht në formë organike dhe vetëm në sasinë 5–10 për qind të
lëndës inorganike siç janë ose .
Lëndët organike të tokës që përmbajnë N, shpërbëhen nga bakteret dhe kërpudhat, duke e
shndërruar azotin organik në lidhje të thjeshta amoniakale. Procesi që ndodh quhet amonifikim.
Pastaj me ndihmën e baktereve nitrosomonas bëhet oksidimi i amoniakut në nitrite. Këto të fundit
oksidohen me ndihmën e baktereve të tipit nitrobakter në jone nitrati. Procesi i fundit quhet
nitrifikim.
Kur kushtet janë anaerobe (në toka shumë të lagëta), atëherë azoti në formën e shpërbëhet
në oksid të azotit (NO, N2O) dhe në fund në azot të lirë që çlirohet në atmosferë. Ky proces
quhet denitrifikim.
Bima e merr azotin ose në formën e joneve (NH4, NO3 që prodhohen gjatë amonifikimit dhe
nitrifikimit), ose me veprimtarinë e mikrogjallesave që fiksojnë azotin atmosferik. Për shtimin
e azotit në tokë përdoren plehrat azotike, si: nitrat amoni, ure, sulfat amoni, dinamon fosfati etj.
Një metodë tjetër për të pasuruar tokën me azot organik është plehërimi i gjelbër, me
përmbysjen e biomasës në tokë, që shndërrohet në substancë organike.
Fosfori (P) gjendet në tokë në formë organike dhe inorganike. Sasia e përgjithshme e fosforit
në tokë mund të arrijë deri në 2,5 ton për 1 dynym. Pjesa më e madhe e tij gjendet në formë të
patretshme. Vetëm sasia prej 0,15–0,25 kg për një dynym gjendet zakonisht në tretësirën
tokësore e gatshme për t’u marrë nga bimët.
Bima merr fosforin nga tretësira tokësore në formën dhe . Në përgjithësi
fosfori, nga pikëpamja e përvetimit të tij nga bimët, gjendet në tokë në tri forma:
Fosfor që përvetohet drejtpërdrejt, i cili përbën rreth 1 për qind të fosforit të
përgjithshëm në tokë.
Fosfor që përvetohet me ritëm të ngadalshëm dhe që përbën 10–20 për qind të sasisë
së përgjithshme.
Fosfor që përvetohet me shumë vështirësi dhe që përbën 80–90 për qind të sasisë së
përgjithshme të fosforit në tokë.
Të tria këto forma gjenden në njëfarë ekuilibri midis tyre.
Fosfori bllokohet nga koloidet e tokës dhe kalon në formë të patretshme. Kështu, një pjesë e
fosforit që hedhim në tokë me plehrat fosforike bllokohet dhe nuk përvetohet nga bimët.
Plehërimi me doza të larta të plehrave fosforike shton jonet dhe në tretësirën
tokësore dhe kështu bima mund t’i marrë ato me lehtësi.
Kaliumi (K) gjendet në tokë në sasi të mëdha në krahasim me fosforin. Ai gjendet në tokë në
dy forma: i papërvetueshëm (minerale parësore dhe dytësore) dhe drejtpërdrejt i përvetueshëm
në formë kripërash ose jonesh të këmbyera (K+), të cilat nganjëherë përbëjnë 1–2 për qind të
sasisë së përgjithshme të kaliumit të tokës.
Jonet K+ bima i thith menjëherë nga tretësira tokësore, kurse jonet K
+ të këmbyeshme i merr
me anë të qimeve thithëse me metodën e këmbimit.
Pyetje
1. Pse plehërohen bimët?
2. Çfarë ndodh po të kultivohet një sipërfaqe toke vazhdimisht e paplehëruar?
3. Çfarë kuptoni me plehërim të tokës?
4. Në ç’trajtë ndodhet azoti në tokë dhe si transformohet në forma të përvetueshme?
5. Çfarë është çnitrifikimi?
6. Në sa forma të përvetueshme gjendet fosfori në tokë?
7. Cili është roli i N, P, K në bimë?
8. Çfarë ndodh te bimët kur mungon N, P dhe K?
9. Në sa forma ndodhet kaliumi në tokë?
Qëllimi i plehërimit të kulturave është në radhë të parë rritja e prodhimit për njësi të sipërfaqes,
përmirësimi i cilësisë së tij dhe për rrjedhim rritja e fitimit.
Që plehërimi të këtë efektivitet ekonomik, duhet të përcaktohet më parë doza e saktë që do të
përdoret për çdo kulturë. Për këtë bëhet studimi agrokimik i tokave, nëpërmjet të cilit përcaktohet
përmbajtja në tokë e N, P, K dhe humusit. Nëpërmjet analizave të tokës përcaktojmë se cilat
elemente ushqyese mungojnë dhe cilat janë me tepricë. Kështu, nëpërmjet plehërimit shtojmë ato
që mungojnë, duke shmangur ndikimet negative të atyre që janë me tepricë.
Si përfundim, mund të theksojmë se për të përcaktuar dozën më optimale të plehërimit
ekonomik duhet të mbështetemi në këto të dhëna:
Në kërkesat e bimës, pra në nevojat biologjike për njësi prodhimi.
Në sasinë e elementeve ushqyese që ndodhen në tokë. Këtë e përcaktojmë me analizat
e tokës.
Në koeficientet e shfrytëzimit të elementeve ushqyese të tokës dhe të plehrave nga
bimët.
Në rendimentin që planifikojmë të marrim.
Jo gjithmonë analizat e tokës mund të japin të dhëna të mjaftueshme për mundësinë e bimës
për të marrë elemente të ndryshme ushqyese nga toka. Mund të ndodhë që një element të
ndodhet në tokë në sasi të bollshme, por për arsye të ndryshme (pH, lagështia në tokë, gjendja
e zhvillimit të rrënjëve, temperatura etj.) të mos mund të merret nga rrënjët e bimës. Për të
plotësuar këtë mungesë informacioni përdoret diagnostikimi gjethor.
Diagnostikimi gjethor bazohet mbi përqendrimin e elementeve të ndryshme ushqyese në
gjethet e bimëve. Për këtë, në faza të caktuara të zhvillimit të bimëve, merren mostra gjethesh
në lartësi dhe pozicione të caktuara të bimës dhe analizohen për elemente të ndryshme
ushqyese. Rezultatet e analizave krahasohen me të dhëna të literaturës ose me të dhëna
eksperimentale mbi përqendrimet optimale të këtyre elementeve ushqyese në gjethe, për
nivelin e prodhimit që pretendohet të arrihet. Në rast se paraqiten diferenca të theksuara,
ndërhyhet me plehërime për plotësimin e nevojave të bimëve. Kjo metodë jep një informacion
shtesë krahasuar me analizimin e tokave, por nuk mund ta zëvendësojë këtë të fundit.
Diagnostikimi gjethor ka gjetur përdorim më të gjerë në perimet dhe sidomos te drurët frutorë.
Pyetje
1. Pse bëhen analizat e tokës?
2. Cili është qëllimi i plehërimit?
3. Çfarë marrim parasysh në përcaktimin e dozës optimale të plehërimit?
4. Cili është qëllimi i diagnostikimit gjethor?
Faktorët që ndikojnë në plehërim i ndajmë në 3 grupe:
Faktorët gjenetikë;
Faktorët klimatikë dhe tokësorë;
Faktorët biotikë (me jetë).
Ndryshimet gjenetike midis bimëve, që shprehen edhe në kultivarë dhe hibride të ndryshme,
kërkojnë edhe përdorim të ndryshëm plehrash. Kjo është vërtetuar me eksperimentet e
plehërimit, gjatë të cilave është vënë re reagimi jo i njëjtë i kultivarëve të ndryshëm ndaj
plehërimit, të zbatuar në kushte të njëjta kultivimi.
Për të marrë prodhime të shumta nuk mjafton vetëm që bimët të plehërohen, por ato duhet të
shfrytëzojnë të gjitha elementet ushqyese. Ky proces ndikohet edhe nga faktorët klimatikë dhe
tokësorë, siç është temperatura, lagështia etj.
Temperatura ndikon në thithjen e ujit e të lëndëve ushqyese, si dhe në asimilimin e tyre. Është
vërejtur se në kushtet e një moti të ftohtë bimët nuk i marrin në mënyrë të mjaftueshme lëndët
ushqyese që gjenden në tokë.
Edhe lagështia e tokës është tepër e domosdoshme për tretjen dhe marrjen e elementeve
ushqyese. Në praktikën e prodhimit, si rregull, plehërimi bëhet para ujitjes ose gjatë ditëve kur
bien reshje.
Edhe energjia diellore, përbërja e atmosferës, struktura e tokës etj. ndikojnë në mënyrë jo të
drejtpërdrejtë në aftësinë e bimës për të shfrytëzuar lëndët ushqyese, duke rregulluar
veprimtarinë bazë të saj.
Mikrogjallesat e tokës, sëmundjet, dëmtuesit, barërat e këqija, parabima etj. luajnë rol të veçantë në
shfrytëzimin e plehrave. Mikrogjallesat bëjnë zbërthimin e lëndëve organike në tokë, duke u
ushqyer me to; kur ato ngordhin, trupi i tyre kthehet në lëndë minerale për t’u shfrytëzuar nga
bima.
Dëmtuesit dhe sëmundjet, duke ndikuar në veprimtaritë bazë fiziologjike të bimës, shkaktojnë
çrregullime në thithjen, transportimin dhe përdorimin e elementeve ushqyese.
Barërat e këqija gjithashtu i shfrytëzojnë me intensitet më të lartë lëndët ushqyese të tretësirës
së tokës, sesa bimët e kultivuara. Prandaj përdorimi i plehrave në ngastrat shumë të prekura
nuk është ekonomik.
Qarkullimi i kulturave në mënyrë sistematike ndikon në nivelin e përdorimit të elementeve
ushqyese.
Së fundi, ndërhyrja e njeriut përbën një faktor biologjik që përcakton sasinë e plehut, kohën e
përdorimit, llojin e plehut, ujitjen dhe masa të tjera, për të siguruar një koeficient të lartë të
përdorimit të tyre.
Pyetje dhe detyra
1. Si ndikon faktori gjenetik në plehërimin e bimëve?
2. Shpjegoni si ndikon temperatura në plehërim.
3. Shpjegoni ndikimin e lagështisë së tokës në plehërimin e bimëve.
4. Ç’janë faktorët biotikë dhe si ndikojnë ato në plehërim?
Sasia e plehrave kimike që përdoren në kulturat bujqësore përcaktohet në bazë të sasisë së çdo
elementi që ndodhet në tokë dhe kërkesave të bimës për të. Për përcaktimin e dozave të
plehërimit bazohemi në disa metoda që janë:
Sipas kësaj metode, plotësohet me plehra kimike sasia e elementeve që janë pakësuar nga toka,
nga prodhimi i mëparshëm. P.sh., për një prodhim 30 kv/ha grurë, largohen nga toka 11 kg N,
3 kg P dhe 3 kg K. Këto sasi duhet t’i kthehen tokës me anë të plehrave kimike.
Në bazë të kësaj metode, prodhimtaria e një toke përcaktohet nga elementi që gjendet në sasinë
minimale. P.sh., në qoftë se një tokë është e pasur me P dhe K, por e varfër me N, atëherë prodhimi
i bimëve do të jetë i ulët, sepse mungon N. Kjo mund të krahasohet me një fuçi prej dërrase ku
sasia e ujit që mund të marrë fuçia, përcaktohet nga dërrasa me lartësinë më të vogël (fig. 5.16).
Figura 5.16. Ligji i minimumit
Fuçia mban aq ujë sa lejon gjatësia e dërrasës
së Fe. Në të njëjtën mënyrë, edhe prodhimtaria
e një toke që i mungon Fe, nuk mund të rritet
me shtimin e azotit ose të kaliumit.
Prodhimtaria e kulturave është e njëjtë me sasinë e elementeve ushqyese inorganike, të cilat
shpërndahen me plehërim, kur sigurisht faktorët e tjerë (klima, lloji, kultivari etj.) janë të
njëjtë. Por kjo nuk do të thotë se duke shtuar pa kufizim sasinë e plehrave, do të shtohet edhe
prodhimi. Kur një element ushqyes gjendet në sasi të konsiderueshme në tokë tregon se ajo
është plehëruar pa kriter.
E zëmë se duke shtuar 2 kg N në një dynym, prodhimi i grurit rritet rreth 10 kg. Duke shtuar sasinë
e azotit nga 2 kg në 4 kg prodhimi duhet të rritet nga 10 kg në 20 kg. Por kjo nuk ndodh dhe
prodhimi rritet, p.sh., 8 kg. Duke shtuar përsëri azotin edhe 2 kg, vihet re një shtesë prodhimi më e
pakët se 8 kg, e zëmë 5 kg.
Kjo tregon se shtesa e një faktori (në rastin tonë N) në mënyrë të vazhdueshme nuk çon në
rritjen e prodhimit pambarimisht, por ka një kufi të caktuar; më pas rritja e faktorit çon në uljen
e prodhimit. Pra, shtesa përkatëse e prodhimit bëhet gjithnjë e më e vogël për çdo dozë të re.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë metodat e përcaktimit të dozave të plehërimit?
2. Jepni shembuj të ngjashëm nga bujqësia ose blegtoria ku të shpjegoni metodën e minimumit.
3. Jepni shembuj të ngjashëm nga bujqësia ose blegtoria ku të shpjegoni metodën e
rendimentit jopërpjesëtimor.
Plehrat më të përdorura kimike përmbajnë të tre elementet kryesore ushqyese, si: N, P, K.
Squfuri gjendet në plehrat kimike që përdoren gjerësisht siç është sulfati i amonit (NH4)SO4.
Elementet e tjera mund të gjenden në plehrat e përziera.
Sipas elementit kimik që përmbajnë, plehrat kimike i emërtojmë:
plehra azotike (që përmbajnë N);
plehra fosforike (që përmbajnë P);
plehra potasike (që përmbajnë K);
plehra komplekse (që përmbajnë më shumë se 2 elemente kimike);
mikroplehra (që përmbajnë mikroelemente).
Plehrat azotike janë: Nitrati i amonit (NH4NO3), i cili përmban 33–35% N. Është pleh në
formë kokrrizash me ngjyrë të bardhë, është i tretshëm dhe higroskopik. Ruhet në vende të
thata dhe në qese plastmasi. Urea përmban 46% N. Është në formë kokrrizash të vogla, të
rregullta, me ngjyrë të bardhë. Tretet lehtë në tokë dhe është higroskopik. Sulfati i amonit
(NH4)2 SO4 përmban 21% N; nitrati i natriumit NaNO3 me 16% N; karbonati i natriumit Na2
CO3 me 15,5% N.
Plehrat fosforike janë të tipave të ndryshëm. Përdorim më të gjerë në bujqësi kanë
superfosfati i thjeshtë dhe ai kokrrizor. Superfosfati është pleh me ngjyrë hiri, përmban P në
masën 18–20%. Në qoftë se thith lagështi bëhet si çimento; tretet me vështirësi në tokë,
prandaj nuk shpëlahet nga sasitë e tepërta të ujit.
Plehrat potasike janë disa llojesh: KCl, KNO3, K2SO4. Përmbajnë K në masën 50–60%.
KCl është me ngjyrë të bardhë, tretet me vështirësi. Ndikon mjaft te perimet dhe frutat, në
cilësinë e tyre.
Plehrat komplekse përmbajnë mbi 2 elemente ushqyese si dhe sasi shumë të vogla
mikroelementesh. I tillë është DAP.
Sasia dhe lloji i plehrave që do të përdoren, varet nga disa faktorë:
lloji i kulturës,
prodhimi që planifikohet të merret,
përmbajtja e elementeve ushqyese në tokë (pjelloria e tokës),
tipi i tokës dhe përbërja grimcametrike e saj,
kushtet e motit.
Kur kërkohet të përcaktojmë llojin e plehut dhe sasinë që do të përdoret për bimën që do të
kultivohet, duhet të merren parasysh të dhënat eksperimentale të bëra për atë zonë dhe përvoja
e viteve të mëparshme.
Dallojmë 3 lloje plehërimesh:
1. plehërimi bazë,
2. plehërimi shoqërues,
3. plehërimi plotësues.
1. Plehërimi bazë bëhet para plugimit ose diskimit të tokës. Këtu përdoren plehrat organike
dhe plehrat kimike, që treten me vështirësi, siç janë superfosfati dhe plehrat e kaliumit.
2. Plehërimi shoqërues bëhet gjatë mbjelljes së farës. Makinat mbjellëse krahas arkës së
farës kanë edhe arkën e plehut kimik, i cili hidhet në brazdë bashkë me farën. Në plehërimin
shoqërues përdoren plehrat azotike, fosforike dhe potasike.
3. Plehërimi plotësues bëhet gjatë fazave të zhvillimit të bimëve për t’u plotësuar atyre
nevojat me lëndë ushqyese. Në këtë plehërim përdoren plehrat azotike.
Rëndësi ka përdorimi i gërshetuar i tre llojeve të plehrave, sepse përdorimi i njëanshëm ndikon
te bimët negativisht.
Pyetje
1. Cilat janë llojet e plehrave azotike dhe çfarë veçorish kanë ato?
2. Cilat janë veçoritë e plehrave fosforike dhe çfarë veçorish kanë ato?
3. Cilat janë veçoritë e plehrave potasike dhe çfarë veçorish kanë ato?
4. Ç’janë plehrat komplekse?
5. Nga se varet lloji dhe sasia e plehrave që do të përdorim në një kulturë?
6. Ç’është plehërimi bazë, plehërimi shoqërues dhe ai plotësues?
7. Pse plehrat azotike nuk përdoren në plehërimin bazë?
Objektivat
Njohja e mënyrave të përdorimit të plehrave.
Përcaktimi i dozave optimale të plehrave.
Njohja e kohës optimale të përdorimit të plehrave.
Sasia dhe lloji i plehrave që do të përdoren varet nga shumë faktorë, por më kryesorët janë:
lloji i kulturës (bimës),
prodhimi që kërkohet të merret (frutet ose masa bimore),
qëllimi i kultivimit,
gjatësia e periudhës bimore,
tipi i tokës dhe përbërja grimcametrike e saj,
kushtet e motit.
Ka shumë rëndësi hartimi i tabelave për llojin dhe sasinë e plehrave që do të përdoren për çdo
bimë dhe për çdo zonë, duke u bazuar në të dhënat eksperimentale të instituteve kërkimore.
Kur kërkohet të përcaktojmë llojin e plehut dhe dozën që do përdoret për bimën e cila do të
kultivohet, duhet të merren parasysh të dhënat eksperimentale të bëra për atë zonë dhe përvoja
e viteve të mëparshme.
Koha e plehërimit varet nga kultura, lloji i plehut dhe kushtet klimatike të zonës:
a) Koha e përdorimit të plehrave azotike. Plehrat azotike janë shumë të tretshme në ujë dhe
mund të shpëlahen nga ujërat e tepërta në tokë. Për këtë arsye ato përdoren si para
mbjelljes, ashtu edhe gjatë vegjetacionit. Plehrat azotike përdoren për plehërim bazë para
dhe gjatë mbjelljes së bimëve, në thellësinë 15 cm, ose në sipërfaqen e tokës gjatë
periudhës së vegjetacionit si plehërim plotësues. Në kulturat e vjeshtës, siç janë drithërat,
plehërimi bazë bëhet gjatë vjeshtës në formë amoniakore (ureja), ku plehu përmbyset me
anë të diskimit, frezimit ose në punimin e fundit para mbjelljes. Plehërimi sipërfaqësor
bëhet në pranverë, kryesisht në formë nitrati, kur bimët kanë kërkesa më të mëdha, pasi
kanë rritjen më të vrullshme. Në kulturat pranverore plehërimi bazë bëhet gjatë mbjelljes,
kurse plehërimi sipërfaqësor në fazën e rritjes së vrullshme të bimëve në formë nitrati. Kur
kultivohen bimë gramore shumëvjeçare, plehërimi bazë bëhet gjatë mbjelljes, kurse
plehërimi sipërfaqësor sa herë është e nevojshme. Bimët bishtajore nuk kanë nevojë për
plehra azotike; ato përdoren vetëm në ato raste kur kultivohen në toka shumë të varfra.
b) Koha e përdorimit të plehrave fosforike. Siç pamë edhe me lart, fosfori është i
domosdoshëm për zhvillimin e sistemit rrënjor të bimëve, prandaj duhet të përdoret
kryesisht para dhe gjatë mbjelljes si plehërim bazë. Në bimët shumëvjeçare, përveç
plehërimit fosforik bazë, mund të bëhet edhe plehërimi sipërfaqësor, por me sasi të
kufizuara, sepse fosfori nuk është i lëvizshëm në tokë.
c) Koha e përdorimit të plehrave të kaliumit. Kaliumi nuk shpëlahet lehtë si azoti dhe nuk
lidhet me koloidet e tokës si fosfori. Te bimët njëvjeçare hidhet gjatë punimit të tokës si
plehërim bazë, ndërsa te bimët shumëvjeçare dhe kullotat mund të përdoret kur paraqitet
nevoja. Në plehërimin sipërfaqësor mjafton të shoqërohet me reshje ose ujitje.
Plehrat shpërndahen në tokë në disa mënyra:
a) Shpërndarja me dorë është mënyra më e hershme që ka përdorur bujku. Por, për ta bërë
shpërndarjen sa më të njëtrajtshme, ajo kërkon një teknikë të lartë. Sot ka makineri të
posaçme për shpërndarjen e plehrave kimike.
b) Shpërndarja së bashku me farën. Plehu në këtë rast shpërndahet njëkohësisht me farën,
gjatë mbjelljes. Fara bie nga një ripuntatore, kurse nga tjetra pranë bie plehu. Plehu
shpërndahet pranë farës, por pak më thellë. Në disa raste fara dhe plehu shpërndahen në të
njëjtin rresht ose mund të përzihet para mbjelljes.
c) Plehërimi gjethor. Në këtë metodë plehu tretet më parë në ujë dhe me tretësirën e krijuar
spërkaten gjethet.
d) Shpërndarja nëpërmjet ajrit. Plehu në këto raste shpërndahet në sipërfaqe shumë të
mëdha me helikopter ose aeroplan. Plehrat mund të jenë të ngurta ose të lëngëta. Forma e
ngurtë mund të jetë ose në trajtë pluhuri, ose në kokrriza. Në formë kokrrizore zakonisht
janë plehrat komplekse dhe ato fosforike. Duke qenë në trajtë kokrrizore, plehrat nuk
bllokohen nga koloidet e tokës dhe në këtë mënyrë bimët gjejnë fosforin e nevojshëm. Në
qoftë se plehu është edhe në trajtë pluhuri, edhe kokrrizore, gjatë shpërndarjes nuk arrihet
njëtrajtshmëri, prandaj plehrat komplekse duhet të jenë në trajtë kokrrizore.
Pyetje
1. Çfarë kriteresh mbahen parasysh për përdorimin e plehrave?
2. Ku qëndron rëndësia e përdorimit të tabelave të plehrave?
3. Cila është koha optimale për përdorimin e plehrave azotike, fosforike dhe potasike?
4. Çfarë kuptoni me plehërim bazë, plehërim shoqërues dhe plehërim plotësues?
5. Cilat janë mënyrat e përdorimit të plehrave dhe në sa forma mund të prodhohen plehrat
kimike?
Objektivat
Përcaktimi i rëndësisë së farës.
Përshkrimi i karakteristikave të farës dhe pjesëve të saj.
Njohja e kritereve se si zgjidhet një farë.
Përdorimi i farërave është një ndër veprimtaritë më të rëndësishme të bujqësisë intensive.
Rendimentet e larta që janë marrë dhe merren në kultura të ndryshme të vendit tonë e në botë
janë edhe rezultat i përdorimit të farërave të zgjedhura dhe me aftësi të lartë prodhuese.
Pjesët kryesore të farës janë: embrioni (bimëza e re), lënda rezervë dhe perisperma. Nga mbirja
e farës dalin koloriza, hipokotili (rrënjëza) dhe epikotili (kërcelli). Pasi studiohen faktorët
klimatikë të një zone, përcaktohet lloji i bimësisë që do të kultivohet në të. Çdo lloj bime ka
shumë kultivarë ose hibride, që ndryshojnë midis tyre lidhur me karakteristikat bujqësore
(prodhimtaria, përshtatshmëria, cilësia e prodhimit, qëndrueshmëria ndaj sëmundjeve etj.). Pra,
përcaktohet kultivari që përshtatet më mirë në kushtet e zonës dhe që plotëson më mirë
karakteristikat e mëposhtme:
a) Prodhimtaria. Kultivarët e një lloji kanë ndryshime të mëdha prodhuese, që shkaktohen
nga ekzistenca nga më të ndryshmet, sipas gjenotipit të tyre. Për të përcaktuar
prodhimtarinë e kultivarëve, bëhen eksperimente krahasuese, duke mbjellë disa kultivarë
në kushte klimatike e tokësore të njëjta. Të tilla eksperimente kryhen për shumë vite me
radhë dhe për çdo zonë bujqësore të vendit. Në këto eksperimente futen vazhdimisht
kultivarët e rinj që krijohen nga institucionet tona, si dhe ata që merren nga vendet e tjera.
Mbi bazën e të dhënave të këtyre eksperimenteve si dhe të analizës që kryhet, zgjidhen
kultivarët më të përshtatshëm për kushtet konkrete klimatike.
b) Përshtatshmëria. Ndodh shpesh që një kultivar të japë prodhime të larta në një zonë,
ndërsa në një tjetër jo. Ndodh gjithashtu shpesh që një kultivar në kushtet e një zone nuk
jep rezultate të njëjta nga një vit në tjetrin, sepse gjenotipat e kultivarëve të ndryshëm kanë
kërkesa të ndryshme për kushte klimatike dhe tokësore. Disa kultivarë, p.sh., pëlqejnë më
shumë toka të lehta, kurse disa të tjerë toka të rënda. Ndryshime kërkesash ka edhe për sa i
përket pH-it të tokës, aftësisë kulluese etj., po kështu edhe ndaj dritës, fotoperiudhës,
periudhës bimore, erërave dhe luhatjeve të lagështirës ajrore. Pra, edhe veprimtaria e
kultivarëve do të ndryshojë nga një zonë në tjetrën dhe nga viti në vit. Sa më i
qëndrueshëm të jetë kultivari nga ana e prodhimtarisë, aq më i përhapur është ai në zonën
përkatëse. Qëndrueshmëria e kultivarit dhe përshtatshmëria e tij dalin nëpërmjet
eksperimenteve që kryhen me anë të provave krahasuese.
c) Cilësia e prodhimit. Për të përcaktuar kultivarin që do të mbillet, nuk mjafton vetëm që ai
të këtë prodhimtari të lartë dhe përshtatshmëri të mirë, por është e domosdoshme që
prodhimi i tij të jetë i cilësisë së lartë. Nuk është mirë, p.sh., të prodhohen sasi të mëdha
duhani kur ai ka aromë, shije e djegshmëri të ulët; panxhar me përqindje të ulët sheqeri;
pambuk me cilësi jo të mirë.
ç) Qëndrueshmëria ndaj sëmundjeve. Disa herë kultivarët janë me prodhimtari të mirë dhe
me cilësi të lartë prodhimi, por preken lehtë nga dëmtuesit dhe sëmundjet. Për rrjedhim
pësojnë dëmtime të mëdha si nga ana sasiore, ashtu edhe nga ajo cilësore. Pra, kultivarët
që do të mbillen duhet të kenë edhe një qëndrueshmëri të mirë ndaj sëmundjeve dhe
dëmtuesve. Në institucionet kërkimore e shkencore ka programe të veçanta edhe për
rritjen e qëndrueshmërisë së kultivarëve më të mirë.
d) Pastërtia varietore. Kultivari që do të zgjidhet për t’u mbjellë duhet të jetë i pastër,
d.m.th. të mos këtë fara të kultivarëve të tjerë, sepse prania e tyre ul cilësinë e prodhimit.
Prandaj ndërmarrjet e specializuara të prodhimit të farërave analizojnë me kujdes edhe
pastërtinë e farërave që merren në ngastrat e posaçme.
Pyetje
1. Nga varet prodhimi i bimëve?
2. Cilat janë kriteret për të përcaktuar një kultivar që do të mbillet në një zonë?
3. Si ndikon prodhimtaria e kultivarit?
4. Si ndikon përshtatshmëria e një kultivari?
5. Ç’kuptoni me cilësi prodhimi të kultivarit?
6. Pse një kultivar duhet të jetë i pastër dhe i qëndrueshëm ndaj sëmundjeve dhe dëmtuesve?
Objektivat
Njohja e cilësive të farës.
Përshkrimi i aftësive mbirëse të farës.
Përcaktimi i njëtrajtshmërisë së farave.
Në bazë të karakteristikave të mësipërme zgjidhet kultivari më i përshtatshëm për kushtet e
caktuara klimatike e tokësore. Pas kësaj zgjedhjeje, fara e të njëjtit kultivar analizohet për të
parë nëse është e përshtatshme për mbjellje, pra, të këtë aftësi të lartë mbirëse, të jetë e pjekur
plotësisht, të jetë e shëndetshme dhe të këtë zhvillim të mirë, të jetë e njëtrajtshme dhe të mos
jetë e prekur nga sëmundjet, dëmtuesit dhe barërat e këqija.
a) Aftësia mbirëse. Shumë herë ndodh që ngastra të jetë mbjellë me një normë fare të
përshtatshme, por nuk kemi mbirje të rregullt, pra, disa fara nuk kanë mbirë, kurse disa të
tjera japin bimë shumë të dobëta që nuk arrijnë të dalin mbi sipërfaqen e tokës. Atëherë
themi se aftësia mbirëse ose fuqia e farës është e vogël. Me përkufizimin aftësi mbirëse
kuptojmë sasinë e farave që mbijnë në 100 fara.
Aftësia mbirëse është cilësi me vlerë shumë të madhe. Një defekt në mbirje kushton shumë
për prodhuesin, sepse i duhet të përgatisë përsëri ngastrën dhe të bëjë rimbjellje. Edhe në rastin
më të mirë, kur mbirja nuk është shumë e rrallë, mund të bëjmë zëvendësimin e farave të
pambira.
Për të pasur siguri për aftësinë mbirëse të farës, është mirë që çdo prodhues para mbjelljes,
në rast se mbjell fara të cilave nuk u njeh aftësitë mbirëse, të bëjë një analizë të thjeshtë.
Të vendosë 100 fara midis dy letrave prej filtri të lagur ose në pambuk të lagur në një
mjedis të ngrohtë. Pas disa ditësh, në varësi të llojit të farës, të numërojë sa fara kanë
mbirë. Në ndërmarrjet e specializuara kjo analizë bëhet në laborator së bashku me analizat
e tjera. Kështu, për çdo farë që prodhohet nga ndërmarrjet, shënohen në etiketë rezultatet e
analizave të bëra. Mbi bazën e këtyre treguesve përllogaritet norma e farës për çdo hektar.
Që fara të këtë aftësi mbirëse të lartë, ajo duhet të jetë e pjekur plotësisht para se të vilet
dhe të ruhet në depo të thata e të freskëta. Farat me lagështirë të lartë, që ruhen në mjedise
të ngrohta, humbasin shumë shpejt fuqinë mbirëse. E njëjta gjë ndodh edhe me farërat e
prekura nga sëmundjet dhe dëmtuesit.
b) Pjekuria dhe zhvillimi. Fara duhet të jetë e zhvilluar mirë dhe e shëndetshme. Fara e
dobët dhe e pazhvilluar përmban sasi të vogla të elementeve ushqyese rezervë, të cilat
mjaftojnë për mbirjen e saj, por nuk mjaftojnë të ushqejnë bimën e re derisa të dalë mbi
sipërfaqen e tokës dhe të fillojë jetën e pavarur. Pra, është e domosdoshme që të mos
përdoren për mbjellje fara të pazhvilluara mirë dhe me madhësi të vogël. Nga pikëpamja
gjenetike, të gjitha farat, pavarësisht nga madhësia e tyre, janë të njëjta. Ndryshimi
qëndron në atë se nga farat me tregues të lartë rriten bimë të shëndetshme, me zhvillim të
shpejtë dhe merren prodhime të mira.
c) Njëtrajtshmëria. Kur mbjellim fara që nuk kanë madhësi të njëjtë, mbirja mund të mos
jetë e njëkohshme, sidomos në kushte optimale mbirjeje. Për rrjedhim bimët që do të
mbijnë nuk do të kenë zhvillim të njëjtë dhe midis tyre fillon konkurrenca. Ndryshimi në
zhvillimin e bimëve do të bëjë që në të njëjtën kohë do të këtë bimë me faza të ndryshme
zhvillimi dhe me kërkesa jo të njëjta për ujë, lëndë ushqyese etj. Gjithashtu pjekja nuk do
të jetë e njëkohshme. Farat me madhësi jo të njëjtë krijojnë probleme dhe në përcaktimin e
sasisë së farës për njësinë e sipërfaqes. Pra, sigurimi i farave të njëtrajtshme për mbjellje
është synimi kryesor i prodhuesve.
d) Pastërtia mekanike. Fara duhet të jetë e pastër jo vetëm nga farat e tjera të kultivuara, por
edhe nga farat e barërave të këqija që infektojnë ngastrën.
e) Gjendja shëndetësore. Shpeshherë farat që përdoren për mbjellje janë të prekura nga
sëmundje dhe dëmtues të ndryshëm. Që prodhuesi të jetë i sigurt për cilësinë e farës që do
të mbjellë, ai duhet të furnizohet, nga qendrat shëndetësore të prodhimit, me farë të
shoqëruar me certifikatën përkatëse, në të cilën të shënohen treguesit sasiorë e cilësorë të
saj.
Në cilësitë e farës që lidhen me mbirjen bëjnë pjesë:
aftësia,
energjia mbirëse dhe
fuqia.
Me aftësi mbirëse do të kuptojmë aftësinë që ka fara për të mbirë brenda një kohe të
caktuar dhe në kushte të caktuara optimale për mbirje. Ajo përcaktohet në kushte laboratorike
dhe shprehet në përqindje midis farërave që mbijnë dhe numrit të përgjithshëm të farërave që
vihen për mbirje. Aftësia mbirëse e farës nevojitet për të llogaritur normën e farës.
Energjia ose shpejtësia. Me energji mbirëse do të kuptojmë aftësinë e farave për të mbirë
shpejt ose brenda një kohe të shkurtër. Ajo shprehet në përqindje dhe tregon sasinë e farave që
janë në gjendje të mbijnë brenda një afati minimal kohe, p.sh., për grurin është 8 ditë, për
misrin 10 ditë, për fasulen 14 ditë.
Fuqia mbirëse. Kur mbjellim fara në tokë në kushte natyrore, jo të gjitha mbijnë, sepse jo
të gjitha janë në gjendje të përballojnë vështirësitë që mund të krijohen në tokë pas mbjelljes.
Këto vështirësi mund të jenë: ulja e temperaturës, lagështira ose thatësira e tepërt, toka e
ngjeshur etj. Fuqia mbirëse varet nga tipi, prejardhja dhe gjendja shëndetësore e farës. Pra,
fuqia mbirëse e farave ndikohet edhe nga faktorët mjedisorë, të cilët bëjnë që ajo të jetë më e
ulët se aftësia mbirëse në kushte laboratorike.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’kuptoni me cilësi të farës?
2. Pse duhet t’i njohim cilësitë e farës?
3. Ku është ndryshimi midis aftësisë dhe energjisë mbirëse të farës?
4. Përshkruani cilësitë e farës që lidhen me mbirjen.
5. Grumbulloni fara të bimëve të ndryshme dhe emërtojini ato.
Objektivat
Përshkrimi i mbjelljes.
Përcaktimi i kohës së mbjelljes.
Përshkrimi i avantazheve të mbjelljeve të hershme dhe disavantazheve të mbjelljeve të
vona.
Me mbjellje do të kuptojmë procesin e shpërndarjes së farave në tokë në mënyrë uniforme si
horizontalisht, ashtu edhe vertikalisht. Mbjellja fillon me përgatitjen e farës. Fara përzgjidhet,
dezinfektohet për të luftuar sëmundjet dhe dëmtuesit, kalibrohet për të pasur njëtrajtshmëri
mbirjeje. Mbjellja e farës mund të bëhet me rreshta, me makina mbjellëse, dhe me rreshta, me
shpërndarje me fuqi punëtore. Mbjellja e farës konsiderohet e përfunduar atëherë kur ajo është
mbuluar me një trashësi dheu të caktuar, p.sh. për të lashtat 2–3 cm thellësi, për të vonat
(misri) 5–6 cm thellësi, për bishtajoret 6–8 cm thellësi, për bimët industriale 4–6 cm thellësi
dhe për jonxhën në veçanti 1–3 cm thellësi. Që pas mbjelljeve të kemi mbirje uniforme të
bimëve, duhet të përgatisim një shtrat të përshtatshëm toke, i cili të përmbajë kushte të
caktuara lagështie, temperature dhe ajrimi.
Në vendin tonë dallojmë dy periudha kryesore mbjelljeje: mbjelljet e vjeshtës dhe ato të pranverës.
Në vjeshtë mbillen bimë që janë të qëndrueshme ndaj të ftohtit (të lashtat, perimet
dimërore etj.). Përcaktimi i saktë i kohës së mbjelljes ka rëndësi të veçantë për gjithë ecurinë e
mëtejshme të kulturave bujqësore. Në qoftë se mbjelljet do të bëhen herët, p.sh. në shtator, ka
mundësi që toka të mos këtë lagështirën e mjaftueshme për mbirje. Edhe kur sigurohet mbirja,
bimët rriten shpejt dhe futen në dimër me një zhvillim më të përparuar, që rrezikon të
dëmtohen nga ngricat e dimrit dhe të rrëzohen.
Në qoftë se mbjelljet bëhen vonë në vjeshtë ose në fillim të dimrit, siç ndodh disa herë që
mbillet në dhjetor, madje edhe më vonë, bima do të këtë këto pasoja:
1. Procesi i mbirjes zgjat shumë, sepse temperaturat jenë shumë të ulëta. Një pjesë e
farave mund të mos mbijnë, kurse një pjesë tjetër dëmtohet nga mikroorganizmat dhe
dëmtuesit e tokës.
2. Bimët rriten ngadalë e të dobëta, kështu që ngricat e para të dimrit i gjejnë në fazën e
parë të zhvillimit dhe i dëmtojnë shumë.
3. Nga mbirja e sipërfaqes së tokës, rrënjët e bimëve të vogla këputen lehtë.
4. Bimët vëllazërojnë shumë pak dhe pjekja vonohet shumë.
Pra, periudha më e përshtatshme për mbjelljen e të lashtave është ajo në të cilën bimët mbijnë,
formojnë sistem rrënjor të zhvilluar mirë dhe arrijnë fazën më të qëndrueshme ndaj ngricave para
fillimit të dimrit. Kjo periudhë e përshtatshme, që shpesh e quajnë afati optimal, nuk është e
njëjtë për të gjitha zonat e vendit tonë dhe varet nga temperatura dhe reshjet në atë zonë.
Në pranverë mbillen kultura që durojnë temperatura të ftohta në dimër, si: pambuku,
misri, orizi, duhani etj. Synimi i bujkut në pranverë është që të mbjellë sa më herët, sepse
mbjelljet e hershme kanë këto përparësi:
1. Mbirjet ndodhin në momente kur aktiviteti i dëmtuesve të tokës është shumë i ulët,
për pasojë farat dhe bimët e reja dëmtohen më pak.
2. Zgjatet periudha vegjetative dhe u jepet mundësi bimëve të plotësojnë ciklin e tyre
biologjik në kushte më të përshtatshme klimatike.
3. Korrja e prodhimit bëhet para reshjeve të para të vjeshtës, duke siguruar edhe cilësi të
lartë të tij.
4. Bimët e mbjella herët shfrytëzojnë më mirë rezervat ujore të tokës.
5. Bimët e mbjella herët shfrytëzojnë më me efektivitet plehrat, ujitjen, veçanërisht kur
janë përdorur kultura përmirësuese.
Mbjelljet e vonshme në pranverë kanë si përparësi mbirjen e shpejtë në saje të temperaturave
të larta, megjithatë mbirja mund të rrezikohet nga mungesa e lagështirës. Në përgjithësi mund
të themi se duhet të mbjellim menjëherë deri në thellësinë 5 cm (thellësia e mbjelljes), sapo
temperatura e tokës të stabilizohet në kufijtë optimalë (sipas kërkesave të çdo bime).
Për të caktuar kohën më optimale të mbjelljes së bimëve, në përgjithësi duhet të kemi parasysh
të përputhim kërkesën e species apo varietetit që do të mbjellim me temperaturën në thellësinë
e mbjelljes. Kjo e fundit ndryshon sipas faktorëve të mëposhtëm:
a) zonës klimatike,
b) lartësisë mbi nivelin e detit,
c) përbërjes grimcametrike të tokës,
ç) kundrejtimit (për tokat e pjerrëta).
Duke marrë për bazë zonën klimatike, mbjellja e bimëve të vjeshtës fillon më parë në zonën e
ftohtë dhe më vonë në zonën e ngrohtë, kurse për bimët e pranverës mbjellja fillon më parë në
zonat e ngrohta dhe pastaj në zonat e ftohta.
Për drithërat e vjeshtës mbjellja fillon në lartësinë 1000 m – 1300 m mbi nivelin e detit në fund
të gushtit dhe përfundon brenda muajit nëntor në zonat e ulëta dhe bregdetare. Për bimët e
pranverës, në përgjithësi veprohet në të kundërt. Përveç faktorëve klimatike, në kohën e
mbjelljes ndikojnë dhe faktorët tokësore. P.sh., në tokat që mbillen në vjeshtë mbjellja fillon
më herët në tokat e rënda, kurse në pranverë është e kundërta.
Temperatura në thellësinë e mbjelljes ka lidhje me të gjithë faktorët që përmendëm më lart.
Kërkesat e bimëve për temperaturën në thellësinë e mbjelljes janë të ndryshme, jo vetëm midis
grupimeve të mëdha, por edhe brenda grupimit bimor. P.sh., drithërat e vjeshtës mbillen kur
temperatura në thellësitë e mbjelljes është 10–120C, pambuku në 12–140C, kikiriku dhe bimët
e tjera që kërkojnë ngrohtësi mbillen kur kjo temperaturë është 13–350C.
Pyetje
1. Ç’kuptoni me mbjellje?
2. Nga fillon mbjellja?
3. Kur themi se kemi mbjelle?
4. Cila është thellësia optimale e mbjelljes?
5. Cila është koha më optimale e mbjelljes?
6. Cilët janë faktorët që merren parasysh në përcaktimin e afatit të mbjelljes?
7. Cilat janë epërsitë e mbjelljes së hershme në pranverë?
Objektivat
Përcaktimi i normës së farës.
Njohja e thellësisë së mbjelljes së farës.
Njohja e mënyrave dhe e mjeteve të mbjelljes së farës.
Për të marrë rendimente të larta nga një kulturë duhet siguruar dendësia e nevojshme e bimëve
për njësi të sipërfaqes. Përllogaritja e dendësisë së bimëve për metër katror ose për dynym
bazohet në rendimentin që kërkohet të merret, në tipin e tokës, sipërfaqen gjethore të kultivarit
ose hibridit, kohën e mbjelljes, kushtet klimatike, aftësinë vëllazëruese (për të lashtat, orizin etj.).
Dendësia e përshtatshme e bimëve, para së gjithash, ndryshon sipas ndërtimit morfologjik të
masës mbitokësore të specieve bimore dhe kultivarëve apo hibrideve. Për kushtet e vendit tonë,
nga studimet e bëra dhe nga praktika e prodhimit është gjetur, p.sh., se numri optimal i bimëve
për metër katror për të lashtat është 350–550 mijë bimë për dynym, për misrin 6–8 mijë bimë për
dynym, për panxharin 10–12 mijë bimë për dynym, për lule diellin 6–7 mijë për dynym etj.
Vlerat e dhëna më sipër janë orientuese, sepse edhe brenda një specieje ka ndryshime, që vijnë
nga cilësitë e veçanta të kultivarëve dhe nga kushtet e kultivimit. Dendësia e bimëve ndryshon
edhe sipas kushteve të kultivimit dhe destinacionit të prodhimit. Në zona me lagështi të madhe
ajrore, dendësia e bimëve duhet të jetë pak më e ulët, me synim që të pengohet zhvillimi i
sëmundjeve. Në zona të thata dhe pa mundësi ujitjeje gjithashtu dendësia e bimëve duhet të
jetë rreth 10% më e ulët se në zona me reshje apo me ujitje të plotë, me synim që të pakësohen
humbjet e ujit nëpërmjet transpirimit. Kur bimët mbillen me destinacion për masë foragjere, në
përgjithësi dendësia e bimëve rritet me rreth 10% në krahasim me rastin kur të njëjtët kultivarë
apo hibride mbillen me destinacion për prodhimin kokërr.
Në bazë të dendësisë (numrit) së bimëve që kërkohen të sigurohen në një dynym, duke pasur
parasysh edhe treguesit e farës, llogaritet sasia e farës që duhet përdorur. Në këtë sasi shtohen
edhe humbjet e mundshme nga dëmtuesit, sëmundjet etj. Llogaritja e normës së farës nxjerr dy
probleme kryesore:
Planifikimi i numrit të dëshiruar të bimëve për njësi të sipërfaqes (m2 dynym ose
hektar) dhe
Korrigjimi i normës së farës për shkak të kushteve të mbjelljes.
Faktorët kryesorë që mbahen parasysh në përcaktimin e normës së farës janë këta: numri i
bimëve të planifikuara për njësi sipërfaqeje, pesha e 1000 kokrrave, aftësia mbirëse, pastërtia
analitike dhe kushtet e mbjelljes (gjendja e përgatitjes së tokës, shkalla e prekjes nga
sëmundjet e dëmtuesit etj.). Duke njohur kushtet e mësipërme, një nga formulat që përdoret për
llogaritjen e normës së farës është kjo:
N = D x P / Amb x Pan x 100
ku:
N - norma e farës në kg/ha
D - dendësia e bimëve për m2
P - pesha e 1000 kokrrave
Amb - aftësia mbirëse
Pan - pastërtia analitike
Kur për rrethana të ndryshme mbjelljet bëhen në kushte jo të përshtatshme klimatike e
tokësore, zakonisht përdoren norma më të larta fare. E njëjta gjë zbatohet edhe kur pesha e
1000 kokrrave është më e lartë ose fuqia mbirëse e tyre është krahasimisht e ulët.
Që një farë të mbijë, ajo duhet të marrë lagështi të mjaftueshme nga toka. Lagështirën nga toka
fara e merr nëpërmjet sipërfaqes së kontaktit që ajo ka me të. Kjo do të thotë se fara duhet të
këtë në radhë të parë një kontakt të mirë me tokën. Një gjë e tillë nuk mund të sigurohet në rast
se fara gjatë mbjelljes lihet mbi sipërfaqen e tokës. Kështu, mbjellja e farave bëhet duke i
vendosur ato nën sipërfaqen e tokës. Thellësia e vendosjes së farës nën sipërfaqen e tokës varet
nga disa faktorë.
Faktori kryesor që ndikon në thellësinë e mbjelljes së farave është vetë madhësia e farës.
Farat më të mëdha janë në gjendje të zhvillojnë një embrion më të fuqishëm se farat e
vogla apo të imëta. Për këtë arsye ato mund të mbillen në thellësi më të madhe se këto
të fundit, pasi janë në gjendje të zhvillojnë një embrion më të gjatë.
Farat e vogla, nga ana e tyre (jonxha, tërfili etj.), mund të zhvillojnë një embrion të
shkurtër dhe në rast se mbillen në thellësi të mëdha nuk arrijnë të dalin mbi
sipërfaqen e tokës, pra, mbirja dështon.
Brenda disa kufijve të ngushtë (1–2 cm) thellësia e mbjelljes së farave mund të luhatet edhe në
bazë të kushteve konkrete të lagështirës apo të temperaturës. Kështu, kur në thellësinë optimale
të mbjelljes së farave lagështira nuk siguron mbirje të mirë të tyre, ato mund të mbillen 1–2 cm
më thellë, me synim që t’u plotësohen kërkesat për lagështirë.
Në mbjelljet e vjeshtës, kur kemi vonesë në mbjellje, temperatura është zakonisht më
e ulët. Për këtë arsye mbirja mund të vonohet, duke bërë që farat të jenë nën ndikimin
e dëmtuesve të tokës për një periudhë më të gjatë. Kjo shkakton dëmtimin e tyre. Në
këtë rast, nëse lagështira e tokës është e mjaftueshme, mbjellja mund të bëhet 1–2 cm
më cekët, duke ndihmuar filizat që të dalin më lehtë mbi sipërfaqen e tokës.
E kundërta ndodh në mbjelljet e pranverës. Kur mbillet herët, fara hidhet në thellësi
më të vogël, pasi lagështira është e bollshme dhe temperaturat e ulëta. Por sa më vonë
të bëhet mbjellja, aq më shumë pakësohet lagështira. Kështu që detyrimisht mbjellja
duhet bërë më thellë.
Dikur mbjellja zgjaste me muaj të tërë, sepse kryhej me dorë, kurse sot, në përgjithësi, mbjellja
bëhet me mjete mekanike (makina bujqësore) dhe zgjat vetëm pak javë. Me dorë, krahas
mjeteve të mekanizuara, mbillen kryesisht bimët me fidanë. Për bimët e tjera mbjellja me dorë
është kufizuar dhe kryhet në ato zona dhe toka ku nuk mund të futen mjetet e mekanizuara.
Mbjellja bëhet në tri mënyra:
me shpërndarje,
me rreshta dhe
me gropa.
Në mbjelljen me shpërndarje fara shpërndahet mbi sipërfaqe dhe pastaj mbulohet me një
plugim të cekët apo lesim. Por mbirja e farave në këtë rast nuk është e njëtrajtshme dhe me
shumë mungesa, sepse farat nuk bien në thellësi të njëjtë. Një pjesë e tyre qëndron në sipërfaqe
dhe dëmtohet nga agjentë të ndryshëm, kurse një pjesë tjetër hyn thellë në tokë dhe nuk ka
mundësi të mbijë.
Mbjellja në rreshta bëhet me makina që e shpërndajnë farën në largësi të caktuara. Fara në
rresht ose mund të vendoset zinxhir, ose në largësi të caktuar. P.sh, në drithërat e vjeshtës farat
në rresht hidhen zinxhir. Të bimët e pranverës mund të përdoren që të dyja mënyrat. Më
ekonomike është mbjellja me saktësi. Në këtë mënyrë nuk ka nevojë për rrallim, pra
shpenzimet pakësohen, dhe njëkohësisht kursehet farë. Mënyra e mbjelljes me rreshta krijon
mundësi që shërbimet pas mbjelljes të bëhen në mënyrë të mekanizuar.
Mbjellja me gropa bëhet duke vendosur mbi rreshtat e hapur më parë ose mbi kulmet e
katrorit apo të rombit një numër të caktuar farash (zakonisht 2–5 sipas llojit të bimës). Kjo
mënyrë lejon kultivimin e tokës në një ose më shumë drejtime, por kur mbirjet nuk janë të mira
dhe bimët nuk kanë në dispozicion sipërfaqe të njëjtë për t’u zhvilluar. Për pasojë zhvillimi i
tyre jo gjithmonë është i njëtrajtshëm.
Pyetje dhe detyra
1. Nga se varet dendësia e bimëve?
2. Pse duhet përcaktuar norma e farës?
3. Argumentoni formulën e normës së farës.
4. Ku qëndron rëndësia e thellësisë së mbjelljes së farës?
5. Cilat janë mënyrat e mbjelljes së farës.
6. Cilat janë mjetet e mbjelljes së farës?
Objektivat
Njohja e llojeve të farishteve që kemi.
Përcaktimi i ndryshimeve midis farishteve.
Argumentimi pse nevojitet periudha e qetësisë.
Farat e pemëve frutore, ullirit, perimeve etj. nuk mbillen drejtpërsëdrejti sapo të prodhohen,
pasi ndodhen në periudhën e qetësisë biologjike.
Qetësia biologjike e farave mund të jetë: e jashtme ose e brendshme.
Qetësia e jashtme shkaktohet nga një mbështjellje e fortë e farës (nga një guackë), e
cila pengon marrjen e ujit apo oksigjenit nga fara.
Qetësia e brendshme e farave quhet edhe qetësia embrionale dhe përcaktohet nga
veprimtaria e hormoneve brenda në farë. Farat mund të nxirren nga faza e qetësisë
biologjike me disa mënyra, ku më të përdorurat janë: futja e farave në ujë të nxehtë
70–100 gradë për pesë minuta; trajtimi i farave me tretësirë KOH 5%, H2SO4 5% për
pesë minuta; trajtimi i farave me temperatura të ulëta etj.
Këto farishte përdoren për mbjelljen e farave të imëta (p.sh., duhani), që nuk mund të mbillen
drejtpërsëdrejti në fushë, ose dhe për disa bimë të tjera, të cilat në fazën e parë të rritjes janë të
brishta (perimet) dhe kërkojnë kushte të veçanta.
Bimët në farishte kërkojnë shërbime të veçanta, derisa të jenë në gjendje të përballojnë kushtet
e fushës së hapur, ku do të rimbillen. Farishtet mund të jenë të ftohta, kur për ngrohjen e tyre
shfrytëzohen vetëm rrezet e diellit, ose të nxehta, kur si burime nxehtësie përdoret plehu i
pakalbur, avulli, ngrohja elektrike etj. Farishtet ndahen në të përkohshme dhe të përhershme (të
lëvizshme). Para ngritjes se farishtes duhet të zgjidhet vendi i përshtatshëm, të bëhet
dezinfektimi i farës, i tokës dhe i plehut, mbulimi i farishteve, të merren masa për luftimin e
barërave të këqija, të sëmundjeve dhe dëmtuesve etj.
RIMBJELLJA: Kur fidanët në farishte kanë arritur numrin e gjetheve dhe trashësinë e duhur
(e cila varet nga lloji i bimëve), ato shkulen dhe mbillen në vendin e tyre të përhershëm. Për të
siguruar përqindje të lartë zënieje, është e domosdoshme që fidanët të shkulen ose të mbillen
në fillim me kubikë. Në të gjitha rastet, para ose menjëherë pas mbjelljes në fushë, bëhet një
ujitje, për të siguruar një kontakt sa më të mirë të rrënjëve me grimcat e dheut.
Fidanët në fushë mund të mbillen me dorë ose me makina mbjelljeje të posaçme.
Që të mbijnë, farat e pemëve frutore duhet të shtratifikohen, për të ndërprerë periudhën e
qetësisë së tyre. Shtratifikimi kryhet në arka druri me vrimë në pjesën e poshtme, që siguron
ajrim të mirë. Farat e mëdha të bërthamoreve vendosen shtresa-shtresa në arka, kurse farat e
pemëve farore, që janë të vogla, mbillen të përziera me rërë.
Shtratifikimi bëhet me rërë të trashë lumi ose deti të shpërndarë mirë (të jetë larguar kripa).
Rëra mbahet gjithnjë e lagur me ujitje të vazhdueshme. Në qoftë se dimri nuk është i ftohtë,
arkat ku janë shtratifikuar vendosen në frigoriferë. Shtratifikimi i farave mund të bëhet edhe në
tokë në thellësi 3–4 herë më të madhe se diametri i tyre (në rreshta për bërthamoret) ose të
përziera me rërë (për faroret). Kur fara do të zhvillojë rrënjë në thellësinë 0,5 cm – 1,5 cm dhe
kërcelli 5 cm – 15 cm, çohen në farishte. Farishtet ngrihen në tokë ranore-deltinore, të pasura
me lëndë organike dhe me sistem kullimi të mirë. Para ngritjes së tyre bëhet një plugim i thellë
dhe dezinfektim kundër hematodave dhe mikrogjallesave të tjera patogjene. Në vazhdimësi
hapen vllajat në gjerësi 1.5 m – 1.8 m dhe gjatësi 4 m – 6 m. Bimët e reja qëndrojnë në farishte
një vit, ku bëhet tëharrja e barërave të këqija, prashitja, ujitja dhe spërkatja për mbrojtjen e
filizave.
Figura 5.17. Shtratifikimi i farave të bajameve në arka druri
Pyetje
1. Pse nevojitet periudha e qetësisë?
2. Si i fusim farat në periudhën e qetësisë?
3. Ç’janë farishtet e bimëve barishtore?
4. Si krijohen farishtet në pemët frutore?
5. Pse duhen shtratifikuar farat e pemëve frutore?
Objektivat
Kuptimi se ç’është fidanishtja.
Përcaktimi i kritereve për vendin ku do të ngrihet fidanishtja.
Ngritja e një pemëtoreje.
Fidanishte quhet njësia ekonomike bujqësore që organizon prodhimin e fidanëve të pemëve
frutore, ullirit, agrumeve dhe hardhive sipas të gjitha hallkave të teknologjisë së kohës.
Filizat e rinj nga farishtja kalojnë në fidanishte që të formojnë madhësinë e domosdoshme për
t’u shartuar (fig. 13.2). Para se të mbillen në fidanishte ato krasiten rëndë dhe u këputet maja e
rrënjës kryesore. Lagësitë e mbjelljes së filizave të fidanishteve janë 30–40 cm midis rreshtave
dhe 40–30 cm midis filizave në rresht për pemët frutore qe rrezojnë gjethe ndërsa për ato qe
nuk i rrëzojnë gjethet, largësitë janë 40–50 cm në të dyja drejtimet. Në fidanishte mund të
mbillen drejtpërsëdrejti nga shtratifikimi farat e pjeshkës, kajsisë, arrës, bajames dhe disa herë
të kumbullës. Shërbimet kryesore që kryen në fidanishte janë: prashitjet, harrjet, ujitje dhe
plehërimi. Qëllimi kryesor është mënjanimi i degëzave horizontale, për t’i dhënë mundësi
zhvillimit kryesor, në mënyrë që të lehtësohet procesi i shartimit. Për të arritur këtë, hiqen
degëzime anësore deri në lartësinë 30 cm nga toka dhe pritet maja te degët e tjera, me
përjashtim të qendrës.
Klima e zonës ku vendoset fidanishtja duhet të lejojë zhvillimin e mirë të atyre specieve
drufrutore që kërkohet të përhapen në zonën ose në zonat përreth. Prodhimi i fidanëve të ullirit
dhe të agrumeve duhet të organizohet në zonat e ulëta dhe bregdetare, me klimë të butë gjatë
periudhës dimërore, kurse fidanët farorë mund të prodhohen edhe në zonat e larta të pemëtarisë,
ku dimri është më i ashpër. Tokat që zgjidhen për fidanishte duhet të jenë të sheshta, me tabanë
të thellë, të kulluara, të përshkueshme dhe të mund të ujiten gjatë të gjithë periudhës së
vegjetacionit. Tokat e rënda dhe ato shumë të lehta ranore të thata nuk janë të përshtatshme për
fidanishte frutore. Tokat e rënda pengojnë ajrosjen e rrënjëve, ndërsa ato ranore humbasin shumë
shpejt lagështirën dhe nuk sigurojnë furnizimin e bimëve me ujë. Për fidanët që shkulen me bukë
dheu, si agrumet dhe ulliri, duhet të zgjidhen toka me përbërje pak më të rëndë.
Fidanishtet zakonisht zënë sipërfaqe të vogla toke, por kërkojnë përqendrim të madh pune dhe
mjetesh për një periudhë të gjatë të vitit. Nga 1 ha fidanishte zakonisht prodhohen 30–40 mijë
fidanë frutorë. Kjo do të thotë se nga 1 ha fidanishte mund të krijohen 50–60 ose 100–120 ha
pemëtore të reja. Pavarësisht nga madhësia dhe numri i fidanëve që do të prodhohen çdo vit,
ekonomia e fidanishtes përbëhet nga këta sektorë të rëndësishëm: 1. sektori i pemëtores mëmë
(të nënshartesave dhe mbishartesave), 2. sektori i shtimit, 3. sektori formimit.
1. Sektori i pemëtores mëmë është pjesa e fidanishtes ku mbillen pemët mëma për marrjen e
copave të nënshartesave dhe farat nga llojet e caktuara për nënshartesa.
2. Në sektorin e shtimit prodhohen nënshartesa farore ose vegjetative të rrënjëzuara. Në këtë
sektor prodhohen drejtpërdrejt fidanë të shtuar me copa të rrënjëzuara dhe të përshtatura nga
disa lloje, si: fiku, ulliri, shega, ftoi etj. Sipas mënyrës dhe qëllimit të shtimit, ky sektor
përbëhet nga farishtja dhe copëtorja. Farishte është pjesa e fidanishtes ku mbillen farat dhe
prodhohen filizat e nënshartesave. Zakonisht farishtet ndërtohen në fushë të hapur me shtretër
ose në sera të mbuluara. Zakonisht nga 1 dynym farishte sigurohen rreth 25–30 mijë filiza
farorë, kurse nga 1 m2 sipërfaqe të mbjella me fara ulliri, përftohen rreth 300–500 filiza.
Copëtorja është pjesa e fidanishtes ku mbillen copa të thjeshta për rrënjëzim.
3. Sektori i formimit ose shartesorja është pjesë e fidanishtes ku mbillen nënshartesat dhe
shartohen. Sipas kohës dhe vitit që fidanët mbahen në shartesore për shartimin dhe formimin,
dallojmë shartesore të vitit të parë, të vitit të dytë dhe në shumë raste edhe të vitit të tretë.
Për ngritjen e pemëtores duhen mbajtur parasysh:
a) Vlerësimi tekniko – ekonomik, duke kryer studime për gjendjen e tregut dhe të industrisë
përpunuese. Pemëtorja të ngrihet në ato zona ku nuk bëhen ndërtime urbane dhe industriale;
të ngrihet sa më afër rrugëve të transportit.
b) Zgjedhja e llojit dhe kultivarit. Ata duhet të plotësojnë kërkesat për klimë e tokë; pjekja t’i
përgjigjet tregut dhe industrisë përpunuese. Llojet dhe kultivarët duhet të kenë prodhimtari me
cilësi të lartë. Ato duhet të kenë qëndrueshmëri ndaj transportit, sëmundjeve dhe dëmtuesve.
c) Studimi i klimës. Klima duhet të lejojë kultivimin e të gjitha llojeve të pemëve frutore,
agrumeve për zonën e ngrohta, si dhe të ullirit, mollës, gështenjës për zonën e freskët.
Pemëtorja quhet e ngritur kur është kryer sistemimi sipërfaqësor, sistemi i kullimit, punimi
me qilizmë, plehërimi dhe piketimi i tokës.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’quajmë fidanishte?
2. Cilat janë shërbimet që kryhen në fidanishte?
3. Si zgjidhet vendi për ngritjen e fidanishtes?
4. Cilat janë hallkat kryesore për prodhimin e fidanëve frutorë?
5. Cilët janë sektorët e fidanishtes?
6. Flisni mbi parimet e përgjithshme për ngritjen e pemëtores.
7. Kur quhet një pemëtore e ngritur?
Objektivat
Përcaktimi i termit bar i keq.
Njohja e efekteve dëmprurëse të barërave të këqija në bujqësi dhe blegtori.
Përcaktimi i anës pozitive të barërave të këqija.
Me emërtimin bar i keq do të kuptohet çfarëdolloj bimë që mbin e rritet në një parcelë të mbjellë
me një apo më shumë bimë të tjera. Barërat e këqija, pra, janë bimë të padëshirueshme që mbijnë
vetvetiu dhe dëmtojnë me praninë e tyre si bimët e kultivuara (ulin cilësinë dhe prodhimin e tyre),
ashtu edhe livadhet natyrore. Ato mund të sjellin dëme edhe në shëndetin e blegtorisë apo të
njerëzve.
Efektet dëmprurëse të tyre janë:
1. Ulin prodhimin e bimëve të kultivuara, në shumë raste më shumë sesa dëmtuesit dhe
sëmundjet.
2. Konkurrojnë bimët e kultivuara për elementet minerale dhe ujin, sepse kanë sistem
rrënjor më të zhvilluar.
3. Ulin cilësinë e prodhimit si pasojë e përzierjes së farërave të tyre me ato të prodhimit.
4. Një pjesë e tyre janë mbartëse të sëmundjeve dhe dëmtuesve.
5. Rrisin koston e prodhimit, vështirësojnë korrjen dhe pastrimin e farërave.
6. Një pjesë e tyre, që rriten në livadhet dhe kullotat natyrore, janë helmuese për kafshët.
7. Disa bimë të këqija ju shkaktojnë njerëzve alergji dhe sëmundje.
Barërat e këqija kanë edhe anët e tyre të mira, por dëmet që ato sjellin janë të mëdha.
1. Shtojnë lëndët organike te tokat ku ato rriten.
2. Kufizojnë gërryerjen e tokës.
3. Një pjesë e tyre shërbejnë si ushqim për njerëzit dhe kafshët.
Barërat e këqija më të përhapura në vendin tonë dhe që shkaktojnë dëme të vazhdueshme janë:
grashina e egër, margarita e egër, veronica, trasta e çobanit, ngjitësja, lulëkuqja e arrive, sinapi
i egër, kamomili, grami, tërshëra e egër, egjra, kokëmadhi, laboti, zhabina, rrodhja, kostreva
etj.
Barërat e këqija nuk rriten vetëm në parcelat e mbjella me kultura bujqësore, por edhe në
livadhe e kullota, ku shkaktojnë dëme në shëndetin e blegtorisë. Ato jo vetëm shkaktojnë ulje
të prodhimit të kulturave bujqësore, por edhe dëme në blegtori, pasi një pjesë e tyre janë shumë
helmuese. Këto barëra mund të përcaktohen si dëmtuese të prodhimit blegtoral. Barërat e
këqija më dëmprurëse në kullota dhe livadhe janë: rrodhja (Xanthsium strumarium), jonxha e
vogël e egër (Medikago minima) etj. Disa nga barërat e këqija i japin erë të keqe qumështit,
disa të tjera pakësojnë prodhimin e qumështit, por ka dhe nga ato që shkaktojnë sëmundje të
brendshme te kafshët.
Shkaqet e rritjes dhe përhapjes së barërave dëmtuese në livadhe e kullota janë të shumta, por
më të përhapurat janë nga:
1. shfrytëzimi joracional i livadheve dhe i kullotave,
2. mosluftimi i tyre me masa agroteknike,
3. ruajtja për një kohë të gjatë e aftësisë mbirëse të farave për disa vjet,
4. fakti se kemi mjaft bimë shumëvjeçare që shtohen si me farë, ashtu edhe me rrugë
vegjetative.
Pyetje
1. Ç’quajmë barëra të këqija?
2. Cilat janë efektet negative të barërave të këqija në kulturat bujqësore?
3. Çfarë dëmi sjellin bimët e dëmshme në blegtori?
4. Cilët janë faktorët kryesorë që përhapin shpejt barërat e këqija?
Objektivat
Njohja e mënyrave të shumëzimit të barërave të këqija.
Dallimi i barërave të këqija shumëvjeçare që shtohen me farë nga ato që shtohen me
rrugë vegjetative.
Përcaktimi i mënyrave të përhapjes së barërave të këqija.
Barërat e këqija shumëzohen në dy mënyra: a) seksuale (me farë) dhe b) joseksuale (vegjetative).
Barërat e këqija që shumëzohen me farë, sipas jetëgjatësisë, i kemi: një-, dy- dhe shumëvjeçare.
Ato, duke ruajtur fuqinë mbirëse për një kohë të gjatë, janë të përhapura masivisht në parcelat
që kultivohen në kultura të ndryshme bujqësore, por edhe në pemëtore, vreshta, ullishta,
livadhe dhe kullota. Vetëm një bimë, lulëkuqja, prodhon brenda një vegjetacioni 17 000 fara.
Shtimi joseksual ose vegjetativ kryhet në bimë një-, dy- dhe shumëvjeçare.
Mënyrat e shtimit vegjetativ janë të shumta, por më kryesoret janë:
a) : Janë kërcej nëntokësore që rriten horizontalisht, duke formuar nyja dhe në
secilin prej tyre dalin mbi tokë filiza të rinj, nën tokë rrënjë të reja; përfaqësues – grami.
b) : Stolonët janë kërcej si dhe rizomat, por që zhvillohen mbi dhe nën
sipërfaqen e tokës, por në një thellësi më të vogël sesa rizomat, p.sh. talla, grami etj.
c) Zhardhoku është grumbullimi i amidonit në qelizat e stolonëve.
Zhardhokët kanë formë eliptike ose sferike me madhësi të ndryshme, që përbëhen nga
cipa, tuli dhe sytha. Barërat e këqija që shtohen me anë të zhardhokëve janë patatja e
egër, panxhari i egër, karota e egër etj. Zhardhokët kanë aftësi që në dimër të rrinë në
qetësi dhe në pranverë të zhvillojnë lastare.
Shndërrimi i rrënjëve të disa barërave të këqija quhet metamorfozë. Ndër shndërrimet më
kryesore të rrënjëve të barërave të këqija mund të përmenden:
a) Shtohen rrota e egër, rrepa e egër, panxhari i egër dhe lëpjeta
të ndryshme.
b) Shërbejnë për shtimin vegjetativ të disa
barëra të këqija, si: lulepatatja, selepi i egër etj.
c) Shtohen luleshqiponja e egër, urthi i drurëve.
d) Me këto lloje rrënjësh shumëzohet me rrënjë
vegjetative kuskuta si bar i keq parazitar.
Barërat e këqija përhapen me fara dhe me pjesë vegjetative. Farat apo pjesët vegjetative mund
të transportohen nga një parcelë në tjetrën nëpërmjet njerëzve, kafshëve, ujit dhe erës.
Gjatë transportit të farave të bimëve të kultivuara njeriu ka çuar edhe farat e barërave të këqija
nga një zonë në një tjetër dhe nga një vend në tjetrin. Edhe nëpërmjet mospërpunimit të mirë të
plehrave organike njeriu ka ndikuar në përhapjen e barërave të këqija nga një zonë në tjetrën.
Një pakujdesi tjetër që mund të çojë në përhapjen e barërave të këqija është mospastrimi i
makinave mbjellëse apo edhe kombajnave korrëse e shirëse. Në këtë rast, duke kaluar nga një
parcelë në tjetrën, makineritë bëjnë përhapjen e farave të ndryshme në këto parcela të cilat
mund të mbillen me specie të tjera.
Përveç njeriut, edhe kafshët mund t’i përhapin farërat e barërave të këqija në largësi të mëdha;
kjo sidomos në farat e barërave të këqija të kullotave.
Era gjithashtu përhap veçanërisht ato farëra që kanë ndërtim të tillë trupi, organe të të cilit
shkëputen shpejt nga era. Shumë farëra dhe organe të tjera vegjetative të barërave mund të
përhapen nëpërmjet ujit, gjatë rënies së reshjeve dhe sidomos në kanalet që përdoren për ujitjen e
kulturave të mbjella. Disa farëra mund të përhapen nëpërmjet disa lloje kandrash, të cilat
gjezdisin në lulet e barërave të këqija dhe farërat e tyre ato i transportojnë në vende të ndryshme.
Pyetje dhe detyra
1. Sa lloje të shtimit të barërave të këqija kemi?
2. Cilat bimë sipas jetëgjatësisë shtohen më shumë me farë?
3. Cilat janë mënyrat e shtimit vegjetativ të barërave të këqija?
4. Cilat janë barërat e këqija që shtohen me anë të shndërrimit të rrënjëve?
5. Me anë të kujt bëhet përhapja e barërave të këqija?
6. Gjeni dhe sillni në klasë barëra të këqija që shtohen me farë, me rizome, me stolonë dhe
me zhardhokë.
5.23. KLASIFIKIMI I BARËRAVE TË KËQIJA
Objektivat
Klasifikimi i barërave të këqija sipas jetëgjatësisë, kulturave dhe stinëve.
Klasifikimi i barërave të këqija sipas kërkesës për lagështirë, dritë dhe mënyrës së luftimit.
Njohja e disa prej barërave të këqija më të përhapura në zonë.
Në varësi të jetëgjatësisë, barërat e këqija ndahen në: njëvjeçare, kur jetojnë më pak se një vit;
dyvjeçare, jeta e të cilave zgjat deri në dy vjet; shumëvjeçare, kur jetojnë më shumë se dy vjet.
Barërat njëvjeçare zakonisht ndahen në verore dhe dimërore. Të parat mbijnë në vjeshtë ose në
dimër dhe prodhojnë farëra në pranverë ose në fillim të verës. Si rregull, ato prekin kulturat e
vjeshtës, p.sh. drithërat. Në këtë grup futet tërshëra e egër, rrodhja, kamomili etj. Barërat
verore zakonisht mbijnë në pranverë dhe japin farë në vjeshtë. Zakonisht ato rriten në ngastrat
e mbjella me pambuk, duhan, misër etj.; nga më kryesoret mund të përmendim labotin,
kostrevën, muharin, nenën, tallen, dredhjen e arave.
Barërat e këqija dyvjeçare vitin e parë formojnë rozetën e gjetheve, kurse vitin e dytë lulëzojnë
dhe prodhojnë fare. Në këtë grup bëjnë pjesë një numër i kufizuar bimësh, si: karota e egër,
gjembi etj. megjithëse shumica e barërave shumëvjeçare prodhojnë farë, talla, dredhja e arave
dhe gjembi shumëvjeçar.
Sipas kërkesave që kanë për temperaturë, barërat e këqija ndahen në: dimërore e verore, kurse
sipas lagështirës që duan, ndahen në kserofitë dhe hidrofitë. Një ndarje tjetër e barërave të
këqija bëhet sipas kulturave ku shfaqen. Kështu, ka barëra të këqija që rriten në drithërat e
vjeshtës, si dhe barëra që rriten në misër, pambuk, oriz etj.
Nga barërat më të përhapura në vendin tonë dhe që shkaktojnë dëme të vazhdueshme janë:
tërshëra e egër, egjra, rrodhja, lulëkuqja, kokemalli, sinapi, gjembi etj. Më kryesoret janë:
Grami (cynodondactylon), familja gramore
Pëlqen me shumë zonat e ngrohta. Në vendin tonë është i përhapur në të gjitha zonat bujqësore.
Shtohet kryesisht në mënyrë vegjetative, por edhe me farë. Është i qëndrueshëm ndaj thatësirës,
sepse rizomat e tij zhvillohen deri në thellësinë 30–35 cm. Ngricat e dimrit e shkatërrojnë. Mënyra
më e mirë e luftimit është plugimi gjatë verës deri në thellësinë e rizomave, të cilat, duke dalë në
sipërfaqe, thahen dhe shkatërrohen. Në ngastrat e prekura rëndë duhet të zbatohet një sistem i tillë
qarkullimi bujqësor që gjatë verës të mos ketë bimë të kultivuara.
Tërshëra e egër (Avena fatua) familja gramore
Në vendin tonë është shumë e përhapur në ngastrat e mbjella me të lashta. Zakonisht piqen
para të lashtave, por ka edhe raste kur piqen në të njëjtën kohë dhe përzihen me prodhimin. Në
fazat e para të rritjes është shumë e vështirë të dallohet nga tërshëra e kultivuar. Është
njëvjeçare dhe shumohet me farë. Mbin shpejt, zakonisht bashkë me kulturën, dhe është e
dëmshme; kur kultura bazë është e rrallë, për luftimin e saj përdoren herbicide selortinë, si:
moxan, suffix dhe puma.
Grashina (Vicia spp), familja fluturore
Rëndom prek drithërat e vjeshtës. Lulëzon zakonisht në prill dhe piqet në maj–qershor. Si bimë
kacavjerrëse që është shpesh shkakton rrëzimin e të lashtave; është e ndjeshme ndaj
herbicideve 2,4-d, MCPA dhe herbicideve me bazë squfuri.
Kokëmadhja(Phalarsi spp), familja gramore
Është bar shumë i dëmshëm, që prek kultura të ndryshme në mjaft zona të vendit tonë, sidomos
të lashtat. Pëlqen më shumë toka të rënda e me lagështirë. Luftohet me vështirësi, sepse mbi të
vepron një numër i kufizuar herbicidesh.
Egjra (Lobium spp), familja gramore
Egjra është shumë e përhapur në vendin tonë. Në disa zona ka dendësi shumë të madhe,
sidomos në ngastrat e mbjella me të lashta.
Sinapi (Sinapis arvensis), familja kryqore
Nga ky lloj bari preken kryesisht të lashtat, por edhe bimët prashitëse sidomos ato të sheqerit.
Ai shumë i ndjeshëm ndaj thatësirës; farat e tij ruajnë aftësi mbirëse dhe luftohet me lehtësi.
Lulëkuqja (Papaver rhoeas)
Është e përhapur në drithërat e vjeshtës; ul shumë prodhimin në ato vite e zona kur ngastrat
janë shumë të prekura; është e ndjeshme ndaj herbicideve të ndryshme dhe luftohet lehtë.
Gjembi i bardhë (Cirsinum arvense), familja e kompozitëve
Është bar shumëvjeçar i cili shumohet me lastarë rrënjorë e me fara. Lulëzon në periudhën
maj–qershor dhe frutifikon në korrik–shtator. Gjendet më shumë në zonat mesdhetare
kontinentale, ku dëmton pothuajse të gjitha kulturat bujqësore.
Dredhja e arave (Convolulus avensis)
Kjo është bimë shumëvjeçare e familjes dredhore, që shtohet me fara dhe lastarë rrënjorë.
Bima lulëzon në maj dhe frutifikon në qershor–shtator.
Pyetje
1. Si i klasifikojmë barërat e këqija sipas jetëgjatësisë?
2. Si i klasifikojmë barërat e këqija sipas kërkesës për temperaturë?
3. Si i klasifikojmë barërat e këqija sipas kërkesës për lagështirë?
4. Si i klasifikojmë barërat e këqija sipas kulturave bujqësore ku shfaqen?
5. Cilat janë barërat e këqija më të përhapura?
Objektivat
Njohja e metodave kryesore të luftimit të barërave të këqija.
Klasifikimi i herbicideve sipas barërave që shkatërrojnë dhe vendit ku përdoren.
Dallimi i herbicideve që përdoren para mbirjes dhe pas mbirjes.
Ka shumë metoda të luftimit të barërave të këqija, por më kryesoret janë:
Metoda agroteknike,
Metoda fizike,
Metoda mekanike,
Metoda biologjike,
Metoda kimike.
Metoda agroteknike përmbledh dy hallka: Atë parandaluese, që nënkupton përdorimin e
farave, plehrave organike dhe të çdo materiali tjetër të pastër dhe njëkohësisht pastrimin para
përdorimit të makinerive bujqësore. Këto masa janë të efektshme vetëm kundër barërave që
përhapen nga veprimtaria e njeriut, por nuk kanë asnjë ndikim në barërat që përhapen me anë
të erës, ujit dhe kafshëve. Atë vepruese, që ka të bëjë me qarkullimin bujqësor, përgatitjen e
mirë të shtratit të mbjelljes, përdorimin e farave me tregues sasiorë dhe cilësorë të lartë,
sigurimin e një numri të caktuar bimësh për njësinë e sipërfaqes, si dhe kryerjen e të gjitha
shërbimeve në kohë dhe në cilësi që nga mbirja deri në mbledhjen e prodhimit.
Metoda fizike është nga metodat me të hershme, e cila jep efekte në sipërfaqe të vogla,
sidomos në farishtet e perimeve dhe të duhanit, duke bërë shkuljen e barërave të këqija me dorë.
Metoda mekanike ka të bëjë kryesisht me punimin e tokës me mjete mekanike dhe
njëkohësisht luftimin e barërave të këqija me: freza, lesa, disqe dhe kultivatorë (frezim, lesim,
diskim, kultivim që u kryhen bimëve gjatë vegjetacionit).
Metoda biologjike ka të bëjë kryesisht me armiqtë natyrorë, të cilët dëmtojnë, hanë ose
zhdukin barërat e këqija. Veprimi i dëmtuesve, baktereve, nematodeve, shpendëve ndaj këtyre
barërave të këqija sjell si rezultat uljen e ndjeshme të shkallës së dëmit të kulturave.
Metoda kimike është metoda që përdoret gjerësisht sot dhe konsiston në përdorimin e
disa preparateve kimike helmuese për barërat e këqija, por jo për bimën e kultivuar. Të gjitha
preparatet kimike që përdoren për luftimin e barërave të këqija quhen herbicide dhe janë të
lëngshme.
Herbicidet mund të klasifikohen në bazë të mënyrës së aplikimit, si dhe në bazë të veprimit të
tyre mbi bimën bujqësore dhe barërat e këqija. Ato mund të ndahen në:
1. Herbicide që përdoren mbi bimët e mbira. Bimët e kultivuara kanë qëndrueshmëri
të ndryshme ndaj herbicideve, prandaj kur spërkasim mbi bimë të kultivuara duhet të
jemi shumë të kujdesshëm që të mos i dëmtojmë ato.
2. Herbicide që përdoren në tokë (para mbirjes së bimëve të kultivuara). Spërkatjet
me këto herbicide bëhen para mbirjes së farave, para bimës së kultivuar ose para
mbirjes së të dyjave. Në këto raste, zakonisht spërkatja bëhet njëkohësisht me mbjelljen.
Gjatë përdorimit të këtij grupi herbicidesh duhet të kemi parasysh se barërat janë më të ndjeshme
në fazat e para të zhvillimit të tyre; prandaj dhe herbicidet duhet të përdoren në këtë periudhë.
Në bazë të mënyrës së veprimit të tyre mbi barërat e këqija, herbicidet i ndajmë në:
1. Herbicide kontakti, që dëmtojnë barërat e këqija vetëm në pjesët që bien në kontakt
me herbicidin. Një herbicid kontakti kur bie mbi një bar shumëvjeçare shkatërron
vetëm pjesën mbitokësore, kurse rrënjët nuk i prek; ato vitin e ardhshëm japin filizin
e ri. Ndër herbicidet e kontaktit që përdoren gjerësisht mund të përmendim
DINOSEB, RENTA KLORFENOL (R, C, R), BROMOXINIL etj.
2. Herbicide sistemi. Këto herbicide, pasi bien në sipërfaqen e gjetheve të bimës, futen
në brendësi të qelizave dhe qarkullojnë në të gjithë bimën nëpërmjet gypave përçues
të saj. Në këtë mënyrë ato dëmtojnë gjithë bimën e barërave të këqija, pavarësisht se
cilën pjesë të bimës prekin. Efekti veprues i tyre zgjat 1–4 javë pas spërkatjes. Nga
herbicidet e sistemit mund të përmendim: MCPA, 2,4-D, MCPB, dalapon amino-
triazole dhe barban.
Bazuar mbi efektivitetin ndaj specieve të ndryshme të barërave të këqija, ato mund të
ndahen në:
– Herbicide selektive, që dëmtojnë vetëm disa bimë të këqija, por jo të tjerat.
– Herbicide joselektive, që dëmtojnë edhe barin e keq, edhe bimën e kultivuar.
Në qoftë se menjëherë pas spërkatjes bie shi, herbicidet shpëlahen dhe, për rrjedhim, efekti i
tyre bie. Përdorimi i dozave më të larta të herbicideve është i dëmshëm, sepse rrit koston e
prodhimit, ul selektivitetin e përgatesës, shton rrezikun e mbetjes së një sasie në tokë. Efekti
helmues i herbicideve shtohet në temperaturat e larta. Ndodh disa herë të arrihen përfundime të
mira nga përdorimi i një përzierje herbicidesh.
Barërat e këqija më të përhapura në të lashtat janë ato gjethegjera shumëvjeçare që luftohen me
vështirësi. Për luftimin e tyre përdoret 2,4-D (spichormidi) dy deri katër javë para korrjes.
Efekt pozitiv ai jep edhe për luftimin e barërave njëvjeçare sidomos në fazën e 4–5 gjetheve.
Shqetësim për të lashtat sot është tërshëra e egër, sepse farat e saj qëndrojnë në tokë pa u
dëmtuar për shumë vjet dhe mbijnë sapo u krijohen kushtet e përshtatshme. Për luftimin e
tërshërës së egër përdoren këto herbicide: Avadeksi, Barba, Suffi, Bidisi, Avenge, të cilat
përdoren në fazën e 2–4 gjetheve të para.
Luftimi i barërave të këqija të misrit. Herbicidet më të efektshme për luftimin e barërave të
këqija janë ato të familjes së atrazinës, e cila përfshin majazinën, simazinën dhe që efektin e
japin para mbirjes.
Luftimi i barërave të këqija te patatja. Me shfaqjen e filizave të parë te patatja bëhet një
spërkatje me një nga këto herbicide: denoseb, linuron, monolinuron, terbutrunë, trertazinë.
Luftimi i barërave të këqija te panxhari i sheqerit. Zakonisht për të pastruar barërat e këqija
duhet spërkatur me: enduthal, propham, medinoterb, lenacil, pyrazon.
Pyetje dhe detyra
1. Cilat janë metodat kryesore që luftojnë barërat e këqija?
2. Cilat futen te masat parandaluese?
3. Përshkruani masat agroteknike për luftimin e barërave të këqija.
4. Ku konsiston metoda kimike për të luftuar barërat e këqija?
5. Si klasifikohen herbicidet sipas barërave të këqija që ato shkatërrojnë, vendit ku përdoren
dhe kohës?
6. Cilat janë herbicidet kryesore që luftojnë barërat e këqija në disa kultura bujqësore?
Objektivat
Përcaktimi i termit të qarkullimit bujqësor.
Përcaktimi i epërsisë së mbjelljes së një kulture ndaj mbjelljes së shumë kulturave në
një sipërfaqe toke.
Njohja e përparësive të qarkullimit bujqësor.
Kur kultivojmë në një ngastër të njëjtën bimë për vite me radhë, prodhimi i saj fillon e bie.
Kështu, prodhuesit ndërrojnë në mënyrë të programuar kulturat nga një vit në tjetrin. Me
termin qarkullim bujqësor do të kuptojmë ndërrimin e bimëve të arave në hapësirë dhe në
kohë sipas një plani të caktuar, që ka si qëllim rritjen e vazhdueshme të pjellorisë së tokës, të
rendimentit të bimëve, të bashkërenduar me të gjithë faktorët agronomikë që kushtëzojnë
prodhimin bimor.
Praktika e qarkullimeve bujqësore njihet që në kohë të lashta dhe është e zbatuar në mënyra të
ndryshme, sipas sistemeve të bujqësisë, fazave të zhvillimit të shoqërisë njerëzore, zhvillimit të
forcave prodhuese dhe marrëdhënieve në prodhim.
Sistemet intensive të bujqësisë, për sa i përket shpërndarjes kohore dhe hapësinore të bimësisë,
klasifikohen në:
Sistemi i monokulturës,
Sistemi i qarkullimeve bujqësore.
Sistemi i monokulturës nënkupton mbjelljen e një kulture në të njëjtën sipërfaqe toke për
një periudhë të gjatë vitesh. Ai ka këto përparësi:
a) krijon një specializim të prodhuesit,
b) krijon mundësinë e shfrytëzimit më të mirë të mekanikës bujqësore,
c) thjeshtohet organizimi dhe administrimi i ndërmarrjeve bujqësore.
Nga ana tjetër, nëpërmjet sistemit monokulturë, ndodh një shfrytëzim i njëanshëm i tokës, pasi
duke mbjellë për një kohë të gjatë të njëjtën bimë merren nga toka të njëjtat lëndë ushqyese.
Gjithashtu mundësohet shtimi i barërave të këqija dhe i sëmundjeve dhe dëmtuesve, të cilët
prekin bimët që do të mbjellim. Edhe koeficienti i shfrytëzimit të tokës është më i ulët pasi
kemi një shfrytëzim të tokës vetëm në sezonet ku kultivohet bima që ne mbjellim.
Përparësitë e qarkullimeve bujqësore janë këto:
1. Përmirëson strukturën e tokës. Kur në një ngastër mbjellim vazhdimisht të njëjtën bimë,
të gjitha ndërhyrjet agroteknike në tokë bëhen në të njëjtën mënyrë dhe po në atë thellësi
punimi. Si rrjedhim krijohen shtresa të forta që vështirësojnë lëvizjen e ujit. Në varësi të
kulturës që mbillet, toka plugohet në thellësi të ndryshme. Po kështu edhe rrënjët e bimëve,
duke mos pasur të njëjtën gjatësi, depërtojnë në thellësi të ndryshme, duke bërë ajrim më të
mirë të tokës, duke shtuar lëndën organike dhe aftësinë ujëmbajtëse të saj.
2. Mbrohet toka nga gërryerja. Sipërfaqet e pambuluara (pa mbulesë bimore), sidomos gjatë
periudhës së dimrit, nën veprimin e reshjeve gërryhen. Prandaj sistemet e qarkullimit hartohen
të tilla që ngastrat të jenë vazhdimisht nën kulturë. Kur një ngastër caktohet për një kulturë
pranverore, paraprakisht mbillet në vjeshtë me një bishtajore që korret në pranverë.
3. Rritet sasia e azotit në tokë. Me një sistem të përshtatshëm qarkullimi shmanget shpëlarja
e azotit dhe e lëndëve të tjera ushqyese, sepse ato i thith vetë bima.
4. Luftohen barërat e këqija. Siç e pamë, në çdo lloj bimë të kultivuar shfaqet një numër i
caktuar barërash të këqija, të cilave cikli vegjetativ i përshtatet me ciklin vegjetativ të kulturës që
ne mbjellim. Duke ndërruar kulturat që mbjellim në të njëjtën parcelë, p.sh., duke mbjellë një
kulturë dimërore pas një kulture pranverore, lehtësohet shumë luftimi i barërave të këqija si me
mjete agroteknike, ashtu edhe me mjetë kimike. Disa barëra të këqija (rrodhja) pëlqejnë më
shumë tokat e ujitshme. Kur në këto toka kultivojmë bimë që nuk kërkojnë ujitje, barërat nuk
shfaqen. Gjithashtu në kulturat verore nuk mund të luftohen grami ose talla që shumëzohen me
rizoma dhe rrugë të tjera vegjetative. Këto toka duhet të kultivohen me bimë vjeshtore–dimërore;
gjatë verës të jenë të lira për të bërë punime të thella. Disa bimë, si: luledielli, kërpi, panxhari,
thekra etj., janë mbytëse të barërave të këqija, prandaj ato duhet të futen rregullisht në qarkullim.
5. Luftohen dëmtuesit dhe sëmundjet. Dëmtues të sëmundjeve të ndryshme vetëm me disa
bimë të kultivuara. Mbijetesa e tyre varet nëse gjejnë ose jo bimë të llojit që shërbejnë për
shtegtare. Kur kultura ndërrohet, parazitët nuk gjejnë ushqimin e duhur dhe zhduken.
6. Rritet prodhimi. Shumë të dhëna eksperimentale tregojnë se me zbatimin e qarkullimeve,
prodhimi rritet në mënyrë sistematike në saje të rritjes së pjellorisë së tokës dhe infeksionit më
të ulët nga barërat e këqija dhe sëmundjeve të dëmtuesve.
Pyetje dhe detyra
1. Ç’kuptoni me qarkullim bujqësor?
2. Përkufizoni mbjelljen e një kulture.
3. Cilat janë përparësitë e mbjelljes së një kulture dhe të mbjelljes së shumë kulturave?
4. Jepni shembuj të mbjelljeve bashkëshoqëruese.
5. Përkufizoni mbjelljen e një kulture.
6. Cilat janë përparësitë e mbjelljes së një kulture dhe të mbjelljes së shumë kulturave?
7. Jepni shembuj të mbjelljeve bashkëshoqëruese.
8. Cilat janë përparësitë e qarkullimit bujqësor?
9. Si i lufton qarkullimi bujqësor sëmundjet dhe dëmtuesit?
Objektivat
Njohja e elementeve bazë të qarkullimit bujqësor.
Njohja e faktorëve që kërkojnë bimët në një sistem qarkullimi bujqësor.
Hartimi i disa sistemeve të qarkullimit bujqësor.
Elementet bazë që përbëjnë një qarkullim bujqësor janë:
struktura e kulturave,
renditja e kulturave,
madhësia e fushës,
rotacioni.
Me strukturë kulturash do të kuptojmë numrin dhe përpjesëtimet relative të shprehura në
përqindje të kulturave që marrin pjesë në qarkullim ndaj sipërfaqes totale.
Me renditje të kulturave do të kuptojmë radhën sipas së cilës kulturat mbillen njëra pas tjetrës
në një fushë të qarkullimit bujqësor. Renditja përbën elementin më të rëndësishëm teknik.
Kriteret e përcaktimit të saj lidhen me ndikimin e ndërsjellë ndërmjet bimëve që mbillen. Ajo
vendoset duke u mbështetur në veçoritë biomorfologjike dhe kompleksin agronomik që kërkon
çdo lloj bime, në mënyrë që ato të ndikojnë sa më mirë në rendimentin dhe pjellorinë e tokës.
Kështu, duhen marrë parasysh kërkesat specifike për elementet e ushqimit mineral. Kjo është
veçanërisht e rëndësishme për bimët me konsum të lartë siç janë perimet.
Gjethoret, si: sallata, çikorja, spinaqi, brokoli, lakra, lulelakra, lakra e Brukselit etj.,
kanë më shumë nevojë për azot;
Frutorët, si: pjepri, kungulli, shalqiri, trangulli, domatja, speci, patëllxhani etj., kanë
më shumë nevojë për fosfor;
Rrënjorët, si: qepa, hudhra, preshi, karota, panxhari i kuq, rrepa etj., kanë më shumë
nevojë për potas.
Gjithashtu, bimët e përafërta nuk duhen mbjellë njëra pas tjetrës.
Kungulloret: kastraveci, kungulli, shalqiri etj.;
Lakra: brokoli, lakra, lulelakra, lakra e Brukselit;
Domate: domatja, patëllxhani, speci dhe patatja;
Panxhar: panxhari, spinaqi.
Leguminozet: bizele, fasule, bathe.
Qepet: qepa, hudhra, preshi.
Brenda renditjes së rëndësishme është përcaktimi i vendit që do të zërë hallka përmirësuese, që
janë bimë të cilat me veçoritë e tyre ndikojnë pozitivisht mbi cilësitë fizike, kimike e
biologjike të tokës, duke rritur rendimentin e bimës pasardhëse. Si bimë të tilla mund të
përmendim bishtajoret shumëvjeçare livadhore, bishtajoret njëvjeçare.
Madhësia e fushës, duke qenë element organizativ e teknik, kërkon një përcaktim të kujdesshëm.
Fusha e qarkullimit bujqësor duhet të ketë madhësi optimale të volitshme, me qëllim që të lejojë
një trajtim efektiv të masave agroteknike dhe organizative brenda afateve optimale. Kështu,
punimi, mbjellja, shërbimet e trajtimet gjatë vegjetacionit, ujitja etj. janë faza të zhvillimit të
prodhimit që nuk pranojnë diferencime të ndjeshme në kohë brenda së njëjtës fushë.
Fusha shumë të mëdha mund të çojnë në diferencime për shkak të pamundësisë së zbatimit të
këtyre masave dhe në këtë mënyrë zhvillimi i bimëve brenda fushës do të jetë jouniform.
Fushat shumë të vogla çojnë në shtimin artificial të qarkullimeve ose në zgjatjen e ciklit të tyre.
Fushat e qarkullimit përbëhen nga grupimet e ngastrave fqinje të përafërta agronomike. Për një
qarkullim të dhënë madhësia e fushës përcaktohet nga kultura me sipërfaqe më të vogël në
strukturat e qarkullimit.
Mund të bëjmë edhe grupimin e kulturave, kur kjo sipërfaqe është më e vogël se vlerat
optimale, të tilla si: grurë + elb + tërshërë, fasule + sojë etj.
Rotacioni shpreh periudhën që i duhet një bimë në qarkullim për të përshkuar të gjitha fushat
dhe për t’u rikthyer përsëri në fushën fillestare. Kjo periudhë lidhet me gjatësinë e afatit të
qarkullimit dhe është e barabartë me të. Në rastet kur në qarkullim merr pjesë një fushë me
bimë shumëvjeçare (jonxhë), rotacioni merr një kuptim tjetër. Këtu shfaqen dy rotacione
brenda të njëjtit qarkullim: njëri i bimëve njëvjeçare dhe tjetri i kulturës shumëvjeçare.
Për të hartuar një sistem qarkullimi bujqësor të përshtatshëm, përveç parimeve të mësipërme si
dhe kushteve tokësore, klimatike, mekanike dhe ekonomike, duhet të marrim në konsideratë
edhe bimën që është më e përhapur dhe më e përshtatur në një zonë të caktuar, p.sh. në zona ku
kultivohen më shumë patate dhe perime.
1. patate;
2. bizele, bathë, presh, sallatë;
3. lakër, spinaq;
4. karota, panxhar i kuq, rrepë.
Në zona me përhapje më të madhe të drithërave të vjeshtës.
1. drithëra – panxhar sheqeri – drithëra;
2. grurë, elb, duhan;
3. grurë, elb, misër;
4. grurë, jonxhë, misër;
5. grurë, elb, jonxhë.
Ose
1. tërfil (bishtajore livadhore),
2. grurë (të lashta),
3. misër (prashitëse + pleh organik),
4. grurë (të lashta),
5. misër (prashitëse + pleh organik).
Në zona ku është më i përhapur pambuku:
1. pambuk – pambuk – bishtajore – misër,
2. pambuk – drithëra – bishtajore verore,
3. pambuk – bishtajore – misër.
Për zonat më të përshtatshme për duhanet orientale:
1. duhan – duhan – drithëra,
2. duhan – drithëra,
3. duhan – drithëra – bishtajore dimërore.
Qarkullimi me bimë shumëvjeçare (jonxha):
1. jonxhë (bishtajore livadhore),
2. misër,
3. grurë (të lashta),
4. misër (prashitëse + pleh organik),
5. grurë (të lashta).
Pyetje dhe detyra
1. Cilët janë faktorët për ndërrimin e një kulture?
2. Cilat janë elementet bazë të qarkullimit bujqësor?
3. Cilat futen te kushtet ekonomike, klimatike dhe mekanike për një sistem të qarkullimit
bujqësor?
4. Hartoni një sistem qarkullimi bujqësor, duke pasur parasysh kulturën më të përhapur në
zonën tuaj (drithë, pambuk, duhan).
Top Related