Στους απογόνους της Kαταστροφήςκαι από τις δύο πλευρές του Aιγαίου
laquo∆εν θα microπορέσω ποτέ να βιώσω εκείνο που έζησαν οι πρόγονοί microου δενθα microπορέσω ποτέ να αναπαραγάγω microε απόλυτη ακρίβεια τον ldquoχθεσινό κό-σmicroοrdquo Αυτό microπορεί microόνο να περιγραφεί να ειπωθεί όπως microια microετάφρασηκατά κάποιο τρόπο προδοmicroένο δηλαδή ερmicroηνευmicroένο Και συναντώντας άλλεςκουλτούρες που κυκλοφορούν σήmicroερα στη δική microου πολιτισmicroικογεωγραφικήεποχή όσο ξένες κι αν είναι στην κουλτούρα των προγόνων microου θα εκπλήσ-σοmicroαι πάντα διαπιστώνοντας πόσο ορισmicroένα στοιχεία της απαράβλητηςκουλτούρας microου συναντούν την κουλτούρα των άλλων φτάνοντας στο σηmicroείονα δηmicroιουργούν κοινοτοπία η οικουmicroενικότητα
Έτσι η microετάδοση πάντοτε κουτσουρεmicroένη ξεφεύγοντας από την αυταπά-τη της microοναδικότητας θα είναι κατrsquo εικόνα της microητρικής γλώσσας που κλη-ρονοmicroεί ο καθένας microας microοναδική και συνηθισmicroένη ταυτόχροναraquo
Ζακ Χασούν [Γάλλος ψυχαναλυτής] Tο κοντραmicroπάντο της microνήmicroης
paraƒradicsectradicdegradictrade
laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest
Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-
τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας
ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-
ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη
φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο
λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά
Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-
σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του
Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις
δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο
microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το
χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-
φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη
microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-
πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-
νος από τη χρήση
Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-
λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-
πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-
γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-
ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-
νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που
ανιχνεύει ότι την περιβάλλει
Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-
σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που
για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-
τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη
που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε
φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και
την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα
11
microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε
βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-
σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια
της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-
λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά
το νόηmicroα άπιαστο
Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από
τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-
microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία
κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-
σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις
Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-
ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι
microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-
ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν
συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που
είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το
χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα
το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-
σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo
Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να
ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-
ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-
γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-
χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα
πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της
και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της
εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη
θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο
που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον
microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο
ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-
ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-
κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-
microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια
Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι
απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις
φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-
12
σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-
πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε
να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-
ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του
Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-
κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της
έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε
laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες
άλλα τόσαraquo
Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας
καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια
λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-
σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο
της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-
microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και
βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου
των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται
την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια
microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα
microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας
γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν
Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-
διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει
σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται
σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι
που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και
περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί
Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική
καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα
Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986
για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-
ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ
όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε
το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν
Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-
ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες
τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο
13
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
laquo∆εν θα microπορέσω ποτέ να βιώσω εκείνο που έζησαν οι πρόγονοί microου δενθα microπορέσω ποτέ να αναπαραγάγω microε απόλυτη ακρίβεια τον ldquoχθεσινό κό-σmicroοrdquo Αυτό microπορεί microόνο να περιγραφεί να ειπωθεί όπως microια microετάφρασηκατά κάποιο τρόπο προδοmicroένο δηλαδή ερmicroηνευmicroένο Και συναντώντας άλλεςκουλτούρες που κυκλοφορούν σήmicroερα στη δική microου πολιτισmicroικογεωγραφικήεποχή όσο ξένες κι αν είναι στην κουλτούρα των προγόνων microου θα εκπλήσ-σοmicroαι πάντα διαπιστώνοντας πόσο ορισmicroένα στοιχεία της απαράβλητηςκουλτούρας microου συναντούν την κουλτούρα των άλλων φτάνοντας στο σηmicroείονα δηmicroιουργούν κοινοτοπία η οικουmicroενικότητα
Έτσι η microετάδοση πάντοτε κουτσουρεmicroένη ξεφεύγοντας από την αυταπά-τη της microοναδικότητας θα είναι κατrsquo εικόνα της microητρικής γλώσσας που κλη-ρονοmicroεί ο καθένας microας microοναδική και συνηθισmicroένη ταυτόχροναraquo
Ζακ Χασούν [Γάλλος ψυχαναλυτής] Tο κοντραmicroπάντο της microνήmicroης
paraƒradicsectradicdegradictrade
laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest
Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-
τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας
ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-
ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη
φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο
λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά
Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-
σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του
Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις
δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο
microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το
χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-
φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη
microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-
πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-
νος από τη χρήση
Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-
λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-
πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-
γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-
ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-
νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που
ανιχνεύει ότι την περιβάλλει
Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-
σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που
για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-
τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη
που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε
φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και
την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα
11
microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε
βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-
σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια
της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-
λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά
το νόηmicroα άπιαστο
Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από
τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-
microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία
κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-
σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις
Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-
ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι
microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-
ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν
συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που
είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το
χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα
το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-
σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo
Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να
ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-
ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-
γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-
χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα
πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της
και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της
εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη
θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο
που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον
microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο
ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-
ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-
κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-
microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια
Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι
απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις
φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-
12
σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-
πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε
να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-
ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του
Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-
κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της
έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε
laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες
άλλα τόσαraquo
Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας
καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια
λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-
σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο
της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-
microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και
βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου
των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται
την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια
microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα
microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας
γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν
Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-
διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει
σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται
σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι
που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και
περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί
Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική
καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα
Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986
για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-
ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ
όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε
το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν
Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-
ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες
τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο
13
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
paraƒradicsectradicdegradictrade
laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest
Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-
τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας
ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-
ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη
φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο
λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά
Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-
σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του
Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις
δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο
microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το
χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-
φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη
microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-
πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-
νος από τη χρήση
Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-
λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-
πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-
γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-
ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-
νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που
ανιχνεύει ότι την περιβάλλει
Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-
σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που
για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-
τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη
που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε
φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και
την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα
11
microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε
βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-
σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια
της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-
λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά
το νόηmicroα άπιαστο
Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από
τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-
microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία
κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-
σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις
Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-
ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι
microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-
ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν
συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που
είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το
χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα
το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-
σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo
Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να
ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-
ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-
γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-
χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα
πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της
και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της
εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη
θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο
που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον
microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο
ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-
ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-
κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-
microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια
Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι
απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις
φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-
12
σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-
πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε
να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-
ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του
Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-
κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της
έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε
laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες
άλλα τόσαraquo
Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας
καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια
λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-
σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο
της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-
microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και
βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου
των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται
την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια
microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα
microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας
γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν
Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-
διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει
σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται
σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι
που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και
περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί
Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική
καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα
Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986
για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-
ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ
όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε
το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν
Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-
ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες
τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο
13
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε
βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-
σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια
της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-
λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά
το νόηmicroα άπιαστο
Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από
τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-
microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία
κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-
σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις
Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-
ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι
microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-
ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν
συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που
είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το
χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα
το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-
σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo
Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να
ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-
ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-
γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-
χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα
πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της
και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της
εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη
θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο
που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον
microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο
ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-
ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-
κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-
microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια
Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι
απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις
φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-
12
σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-
πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε
να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-
ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του
Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-
κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της
έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε
laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες
άλλα τόσαraquo
Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας
καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια
λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-
σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο
της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-
microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και
βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου
των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται
την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια
microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα
microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας
γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν
Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-
διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει
σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται
σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι
που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και
περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί
Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική
καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα
Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986
για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-
ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ
όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε
το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν
Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-
ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες
τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο
13
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-
πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε
να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-
ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του
Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-
κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της
έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε
laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες
άλλα τόσαraquo
Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας
καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια
λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-
σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο
της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-
microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και
βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου
των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται
την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια
microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα
microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας
γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν
Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-
διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει
σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται
σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι
που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και
περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί
Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική
καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα
Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986
για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-
ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ
όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε
το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν
Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-
ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες
τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο
13
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-
κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-
σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-
ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας
Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη
στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς
τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-
ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να
αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα
τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό
κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί
στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-
microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά
Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα
ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες
ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά
που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-
νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της
laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα
σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το
εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της
Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε
κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo
laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo
laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo
Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-
ρικής της πάλης
Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου
που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη
Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο
άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-
νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών
Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να
πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-
φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo
Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς
φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον
πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να
14
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-
πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και
της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-
κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση
και δράση ζωής γιrsquo αυτήν
Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-
ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-
χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη
χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση
να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-
σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και
microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-
ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε
Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-
ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-
ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια
συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-
θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-
κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-
ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει
Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-
ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος
που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την
εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική
του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-
νει microια νέα αρχή3
Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)
απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο
που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η
microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-
ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται
συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται
αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ
Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου
από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί
ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν
laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι
λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν
15
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε
την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-
ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-
ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια
ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-
βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo
Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει
τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος
της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της
εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου
γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί
για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει
ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-
microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της
Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου
Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-
τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που
τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-
δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-
σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να
microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της
οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-
κή οικογένεια
Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη
ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην
πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι
του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-
χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε
πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον
Κοπεγχάγη 2014
16
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
17
Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)
Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι
του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
18
Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
partπtradeinfindegoslashdegprod
infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜
Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-
microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-
στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται
κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς
τα πίσωraquo1
Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε
δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση
της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως
ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-
σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς
πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-
νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε
αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-
θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα
άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-
ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-
στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-
σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-
νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από
∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ
ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι
ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-
χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-
κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-
δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα
ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς
δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες
Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-
ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-
κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της
19
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το
Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν
ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση
ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να
τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών
ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία
Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-
ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-
microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-
microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν
για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία
microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-
βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί
της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και
δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα
microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της
Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα
Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το
απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι
ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες
microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική
καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές
από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2
Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω
να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-
microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-
τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος
ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-
βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι
microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-
πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην
καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-
τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ
Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα
σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-
νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-
ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια
20
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή
η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης
Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να
βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει
τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει
διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η
απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να
εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην
κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-
χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην
καινούργια γη
Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-
κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-
γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-
καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-
microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η
microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-
λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή
εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει
τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν
χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί
κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια
πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα
βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία
της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-
κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του
χωριού που διασώθηκαν
Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι
Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη
Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-
σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-
ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου
Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-
λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από
τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα
στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-
νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για
γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού
21
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου
ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον
δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε
φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου
Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-
λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα
Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι
εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο
παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά
Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή
τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-
ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου
λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-
ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-
microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι
διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-
κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας
Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία
Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-
ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-
πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το
πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-
ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα
όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα
microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-
πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-
τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της
τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή
οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-
σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του
αγαπηmicroένου αδελφού
Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της
είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922
όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα
σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-
κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη
Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo
όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και
22
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-
σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της
microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-
καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή
της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον
τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι
απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα
ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε
τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές
και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι
∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική
Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές
εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας
Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-
θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών
δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες
να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως
άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη
microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-
γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές
συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί
όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-
φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-
σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη
φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-
σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και
ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου
Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα
ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές
microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου
κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα
εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος
και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της
αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-
σαν ποτέ στις διηγήσεις της
Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω
συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-
σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω
23
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε
στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια
Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-
microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε
για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-
τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία
ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo
ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε
Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την
ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα
τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την
επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-
κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το
1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-
πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933
Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή
ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία
Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα
βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-
ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να
microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-
πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι
πέντε ετών
Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει
microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-
διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-
τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο
των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-
νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου
ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε
αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία
χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο
λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση
Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-
νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη
Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που
συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη
Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-
24
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-
microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo
στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί
στη νέα πατρίδα
∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘
Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή
της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι
σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που
ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι
του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-
ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη
αυτού του έργου
Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-
λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι
οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας
microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-
λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-
πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης
microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-
microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-
τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα
της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα
ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού
γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-
τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους
λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-
κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός
έθνους
Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-
νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-
κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-
ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά
συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-
νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-
ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη
25
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-
στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-
τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του
διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό
χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-
λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-
κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή
της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα
microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-
ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-
ρώθηκε microπροστά microου
Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα
τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο
και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης
ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη
και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την
ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και
ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ
Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-
τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο
είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη
Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου
έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-
ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-
ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα
παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα
της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-
σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία
που microου ασκούσε
Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-
ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-
microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα
παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι
ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους
και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η
microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι
που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες
εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της
26
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα
έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω
paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc
prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923
ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την
προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-
νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι
ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά
το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-
γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς
επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία
Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-
γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει
το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-
σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-
ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4
Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο
από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από
τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-
νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-
σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην
πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα
σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-
τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά
προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά
δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-
νιάς
Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις
εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη
στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον
αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα
microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι
αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και
27
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-
γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-
τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε
συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων
Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-
φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-
τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν
στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-
κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη
της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς
αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών
είναι σχεδόν ανύπαρκτες
Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά
στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική
θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο
σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος
και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-
φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-
microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των
Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή
που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-
σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα
και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την
Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-
γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις
γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο
της βιογραφίας
Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που
υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την
περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή
εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-
τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι
microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-
microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν
ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν
δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-
ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά
αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα
28
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο
κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου
Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-
γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή
δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο
αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας
έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά
συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το
σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή
των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-
σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους
microε διαφορετικούς όρους
Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική
διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική
βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του
εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά
την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-
σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-
τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-
τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και
κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της
επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου
συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-
κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το
άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-
φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-
ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα
βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά
την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-
νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος
Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-
microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-
φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο
όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες
περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-
χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος
τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του
Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-
29
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων
του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των
βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν
διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση
microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική
microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική
ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη
microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-
τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο
ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της
τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-
σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους
τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων
καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν
τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-
βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής
Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική
ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία
επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων
αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική
έρευνα
Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως
να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-
τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-
κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη
microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του
Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-
θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και
απώλεια
Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-
ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-
σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί
τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-
γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-
κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν
στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-
σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-
30
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα
ανταλλάξιmicroα
Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των
εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-
σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-
πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν
ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν
εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-
νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-
πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα
βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-
microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-
τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται
διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές
Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η
τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα
Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο
σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-
νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος
στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-
σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία
ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-
κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo
Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-
ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και
της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως
πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι
microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-
πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά
και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους
πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-
κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για
microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7
Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή
εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα
(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και
εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του
31
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά
Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις
των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες
γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά
∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση
Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-
ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές
λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών
τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-
σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-
microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το
συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία
για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-
φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-
νιά προσφύγων
Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-
γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-
νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι
στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος
που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων
που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το
επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω
στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-
πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο
θέmicroα
∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-
νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση
συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια
αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν
καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που
απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-
microανών χριστιανών
Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-
ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της
32
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-
σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους
και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-
γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-
γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-
γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που
αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-
ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι
ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει
ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει
πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-
βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα
microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια
Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-
ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-
νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα
είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις
στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία
της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που
εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο
εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και
των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού
Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις
στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες
αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα
που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να
αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-
γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-
θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη
γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για
διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του
και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει
πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες
τέχνηςraquo8
Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-
γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-
λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο
33
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-
πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια
δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την
επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι
ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-
ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών
Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των
γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά
στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-
τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12
Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-
πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-
microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-
τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι
έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του
δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο
δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-
νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω
όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-
κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική
Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία
Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-
στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται
Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές
microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε
τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-
γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς
αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-
τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-
κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-
νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα
Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια
πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω
και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της
αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος
της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-
γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-
34
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-
τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική
οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-
microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-
κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη
microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα
της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς
το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη
επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται
το τραύmicroα
Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-
ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-
γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα
microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα
στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-
καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-
κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-
σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων
γενικά στον laquoξένοraquo τόπο
Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη
από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-
ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών
προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης
(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια
προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-
σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον
άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του
τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση
είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο
που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-
γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-
χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε
την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-
σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό
Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-
τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας
35
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-
κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-
κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι
απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά
τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-
ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες
της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της
Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-
κρασιατική ταυτότητα
Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-
νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η
απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-
νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση
του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-
νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο
θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-
πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές
Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-
να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη
γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά
τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-
νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο
ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη
Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-
κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-
νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο
επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της
Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά
στην άλλη
Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον
στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-
ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-
κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το
Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της
διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16
Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι
πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ
36
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των
παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-
ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου
να εκφραστούν
Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-
ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια
έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω
τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-
γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας
Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το
Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-
microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η
συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα
της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-
καιωmicroάτων
Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα
πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση
microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για
να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη
σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-
ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε
κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα
σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-
νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη
βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να
διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις
Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-
χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς
και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-
τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί
κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν
αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη
microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-
να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον
η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές
αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου
έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-
πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-
37
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη
Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την
αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να
microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-
ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να
θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα
είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία
και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-
ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η
συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την
ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-
νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-
σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη
όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει
για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-
κειmicroενικότητας
Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το
θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε
σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα
που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-
τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-
microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από
το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν
προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε
τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια
που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα
αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια
laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-
σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-
microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει
partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘
Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα
να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι
απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη
οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της
38
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-
ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-
χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-
ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη
όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της
στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για
πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την
άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο
και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα
microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω
για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash
laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου
Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και
του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-
ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-
λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη
δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που
υπάρχουν στην πρώτη γενιά
Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-
στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-
ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να
τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-
microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-
νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει
Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε
εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-
microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος
microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-
λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα
συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη
ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε
έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-
νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-
ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης
οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-
ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)
άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε
σκοπό την προστασία του Εγώ
39
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει
Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός
οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές
θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-
ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo
αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν
θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου
ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)
Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής
όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-
ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-
σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-
νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-
δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-
τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το
πρωτογενές τραύmicroα
Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος
Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-
νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια
του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-
κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-
κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-
σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το
οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων
συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που
έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε
ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-
τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-
κής Αmicroερικής
Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-
σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός
ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα
εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα
σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα
από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-
σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή
microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και
έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν
40
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή
γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση
παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια
ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-
βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-
γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-
τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από
microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα
παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-
τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια
Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι
ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν
microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν
διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-
ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου
όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν
Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου
τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-
microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη
ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν
ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-
γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-
τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό
ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα
άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων
microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-
microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ
Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η
microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να
ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως
κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-
δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει
ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19
και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του
πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-
ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-
κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι
εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-
41
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι
ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το
τραύmicroα
Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω
της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-
στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν
είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-
χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να
αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους
στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει
τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο
τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια
τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά
του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-
ρωθούν
Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-
τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη
χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις
ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο
ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα
όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-
ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το
χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-
σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι
αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο
και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-
microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η
ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της
Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας
διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-
κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε
τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι
από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε
βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της
microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω
ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία
περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια
αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας
42
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη
περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως
το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και
βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή
microε την περιοχή microέχρι το 2003
Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-
σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα
στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-
ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το
1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-
διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-
ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η
γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους
Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του
που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον
να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην
πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-
ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-
τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα
microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-
θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να
γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να
προσαρmicroοστούν στο γεγονός
Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-
νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash
την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν
αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά
από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-
microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-
σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να
ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-
ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM
(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-
σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-
γική και υλική περίθαλψη
∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για
τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη
θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική
43
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο
έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω
άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-
κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-
κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους
διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων
microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-
κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation
Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash
microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική
δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες
Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-
νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό
να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί
Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα
αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή
44
Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας
στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας
Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι
οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες
από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω
Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την
ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-
σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-
τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι
γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-
κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι
microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-
στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-
γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας
microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό
∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων
και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-
σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-
θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-
φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας
να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα
απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-
ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε
τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-
χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-
σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως
το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα
λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον
παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει
πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία
Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία
Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ
Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-
στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει
κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε
όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως
έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-
γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-
λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-
ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς
45
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό
επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-
στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες
Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα
την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-
να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-
διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν
στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω
πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash
πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα
κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι
γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo
∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave
Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-
κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η
συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες
του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο
Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το
2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην
πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις
κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-
λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα
να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-
τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-
κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον
τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και
microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-
τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ
Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην
Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί
δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε
έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το
παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-
στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα
46
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν
ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941
το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η
χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-
δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο
ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν
κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21
Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο
βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους
Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-
πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος
στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-
κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-
ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε
πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν
έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι
τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και
στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-
πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών
που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον
άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe
heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-
microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά
τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή
των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών
microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή
να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-
τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo
θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου
δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην
Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-
ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί
Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών
στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους
φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη
στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι
εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-
ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια
47
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί
ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι
δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-
σανraquo τα όπλα22
Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-
σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον
θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει
microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν
στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the
witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent
event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-
ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της
αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το
βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως
που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-
microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-
τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη
Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-
τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου
∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave
Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-
θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-
κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-
θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-
microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια
αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-
βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά
Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω
τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-
κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-
γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής
αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου
Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-
σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-
γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας
48
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν
πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός
της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-
σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια
καινούργια πραγmicroατικότητα
Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-
ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη
αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-
σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-
γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της
Καταστροφής
Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-
ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-
νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα
τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής
κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-
γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η
επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-
πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-
ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-
ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-
τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις
Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα
microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική
καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η
microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο
φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να
νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-
βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα
έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-
στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-
κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι
πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-
ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα
ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash
έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24
Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-
πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον
49
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-
σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-
δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω
πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-
λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-
ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια
της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που
έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και
κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και
τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική
ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα
που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-
ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς
και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-
στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-
καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ
τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα
τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση
στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια
Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη
microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε
τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι
ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε
τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και
τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-
νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-
λασσα
50
Top Related