Masarykova univerzita

Filozofická fakulta

Ústav slavistiky

Magisterská diplomová práce

2008 Kateřina Kúdeľková

Masarykova univerzita

Filozofická fakulta

Ústav slavistiky

Polský jazyk a literatura

Kateřina Kúdeľková

Jednostki frazeologiczne w czasopismach

dla dzieci i młodzieży o tematyce biblijnej

i mitologicznej

Magisterská diplomová práce

Vedoucí práce: Mgr. Roman Madecki, Ph. D.

2008

Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury.

3

……………………………………………..

PodziękowaniaChciałabym serdecznie podziękować

Panu mgr Romanowi Madeckiemu, Ph. D.za konsultacje i udzielanie cennych rad podczas pisania pracy

magisterskiej.4

Składam również podziękowania rodzicom, którzy wspierali mnie podczas studiów.

Spis treści:

Wprowadzenie............................................................................................................6

1 Związki frazeologiczne – zagadnienia ogólne.......................................................10

1.1 Znaczenie związku frazeologicznego...........................................................10

1.2 Klasyfikacja frazeologizmów.......................................................................15

1.3 Źródła frazeologii polskiej............................................................................24

2 Biblia jako źródło frazeologizmów........................................................................31

2.1 Polskie tłumaczenia Biblii............................................................................37

2.2 Biblia w literaturze polskiej..........................................................................40

2.3 Związki frazeologiczne biblijne....................................................................44

3 Mitologia jako źródło frazeologizmów..................................................................50

3.1 Czym jest mit?..............................................................................................50

3.2 Mitologia grecka Jana Parandowskiego........................................................59

3.3 Mitologia nie tylko w literaturze polskiej.....................................................62

3.4 Związki frazeologiczne z mitologii..............................................................64

4 Związki frazeologiczne z tematyką biblijną i mitologiczną w czasopismach dla

dzieci i młodzieży..................................................................................................67

4.1 Frazeologizmy z tematyką biblijną występujące w czasopismach dla dzieci i

młodzieży......................................................................................................69

4.2 Frazeologizmy z tematyką mitologiczną występujące w czasopismach dla

dzieci i młodzieży.........................................................................................98

Zakończenie............................................................................................................113

Resumé....................................................................................................................118

Załącznik.................................................................................................................122

Bibliografia.............................................................................................................124

5

Wprowadzenie

Celem mojej pracy jest zbadanie tego, jakie polskie frazeologizmy o tematyce biblijnej i mitologicznej są w dzisiejszych czasach używane w czasopismach dla dzieci i młodzieży.

W codziennej rozmowie używamy setek wyrażeń i zwrotów charakterystycznych dla danego języka. Te wyrażenia i zwroty tworzą frazeologię języka i dla każdego uczącego się języka obcego człowieka stanowią prawdziwą zagadkę. Frazeologizmy są bardzo częstym zjawiskiem w językach, nie tylko w językach słowiańskich, choć tutaj, jak można zauważyć, są najczęściej używane. Są częstym przedmiotem badań, toteż istnieje sporo prac takich językoznawców, jakimi są: S. Skorupka1, A. M. Lewicki2, S. Bąba3, P. Müldner-Nieckowski i inni, którzy zajmują się tą właśnie problematyką. Frazeologia jest względnie młodą dziedziną językoznawczą, więc występują w niej liczne niedociągnięcia, jak na przykład: brak jedności w rozważaniach poszczególnych badaczy, czy też niezgodność w określeniu podstawowych pojęć frazeologicznych.

Zanim zajmę się samą problematyką frazeologizmów występujących w czasopismach dla dzieci i młodzieży, spróbuję przybliżyć problematykę frazeologii, omówię podstawowe zjawiska frazeologiczne, ich rozwój i znaczenie w języku.

Nie ulega wątpliwości, że język polski może się chwalić obfitością związków frazeologicznych. Frazeologizmy są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów. Nie podlegają one żadnym regułom gramatycznym. Frazeologizmem albo też związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników. Niektórych używamy w codziennej komunikacji, bez konieczności wyjaśniania ich znaczenia. Te utarte połączenia wyrazowe są utrwalone przez zwyczaj 1 Skorupka, S.: Frazeologia a stylistyka, Poradnik językowy, Warszawa 1960.2 Lewicki, A. M.: Studia z teorii frazeologii, Łask 2003.3 Bąba, S.: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989. Bąba, S.: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej, Poznań 1986.

6

językowy. Istotny jest fakt, że zrozumienie związków frazeologicznych nie wynika bezpośrednio z rozumienia treści ich składników. Znaczenie całego frazeologizmu nie jest sumą znaczeń wszystkich wyrazów wchodzących w jego skład. Znaczenia każdego związku frazeologicznego trzeba się nauczyć. Autentyczny język wymaga oprócz znajomości słownictwa i umiejętności posługiwania się w praktyce komunikacyjnej regułami gramatycznymi także znajomości frazeologizmów, gdyż stanowią one istotną część składową języka (zwłaszcza w sytuacjach nieformalnych). Jak mówi Elżbieta Rybicka, są „kolorową” częścią języka i wprowadzają swobodną i nieformalną atmosferę.4

Znaczenia związków frazeologicznych są niejednoznaczne, co pozwala nam operować nimi w wielu kontekstach. W polskiej literaturze naukowej frazeologia jest ciągle stosunkowo słabo opracowana, co odnosi się tak do terminologii, podstaw teoretycznych, jak i naszej wiedzy o frazeologizmach w języku ogólnopolskim. Największe osiągnięcia na tym polu łączą się dotychczas z nazwiskiem S. Skorupki (1906-88), autora wielu prac z tej dziedziny, w tym między innymi dwutomowego Słownika frazeologicznego języka polskiego, zawierającego ok. 80 tys. haseł gniazdowych (w nich ponad 200 tys. jednostek), adresowanego do literatów, dziennikarzy, tłumaczy, nauczycieli Sformułował on także zastosowane w tym słowniku dwie klasyfikacje jednostek frazeologicznych, mianowicie formalną i semantyczną. Dopiero ostatnie lata przynoszą w dziedzinie frazeologii sporo nowego. Można to udokumentować licznymi pracami ogólnoteoretycznymi autorstwa D. Buttler, E. Kozarzewskiej i A. M. Lewickiego. Również trzeba wspomnieć nazwisko Piotra Müldnera-Nieckowskiego, który także przyczynił się do badań nad polskimi frazeologizmami i jest autorem najnowszego i największego dotychczas słownika frazeologicznego języka polskiego.5 Wszechstronniej po 1945 r. tę sferę języka przebadali językoznawcy radzieccy, którzy jednak nie stworzyli jeszcze dużego

4 Rybicka, E.: Nie taki diabeł straszny… Podręcznik frazeologii dla obcokrajowców, Kraków 1994, s. 12.5 Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.

7

słownika frazeologicznego języka rosyjskiego czy słowników przekładowych. Oni też w ostatnich latach intensywniej badają frazeologię dialektalną, prace te jednak pozostają przeważnie na etapie zbierackim, choć ogólna praca W. M. Mokijenki (Słowiańska frazeologia, Moskwa 1980) dowodzi ogromnego zainteresowania tą frazeologią.

Przybliżę klasyfikacje jednostek frazeologicznych, oparte na trzech różnych ujęciach jednostki frazeologicznej i jej właściwości. Chodzi o klasyfikację typologiczną A. M. Lewickiego z podziałem na pięć typów składniowych frazeologizmów i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń, klasyfikację funkcjonalną P. Müldnera-Nieckowskiego z podziałem na trzy typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych i trzecią, zwaną klasyczną, choć nieco przestarzałą, S. Skorupki z podziałem na trzy typy budowy frazeologizmów i trzy stopnie łączliwości wyrazów. W polskich opracowaniach jest przyjmowana właśnie klasyfikacja Stanisława Skorupki, więc ją bliżej omówię.

Zajrzę również do źródeł, z których frazeologia czerpie, i przytoczę kilka przykładów. Frazeologizmy języka polskiego mogą się wywodzić z Biblii, mitologii, historii, literatury, ludowych przysłów, z języka potocznego. Oto kilka powszechnie znanych i często używanych struktur frazeologicznych:

zakazany owoc (Biblia) coś zakazanego, zabronionego, sięgnięcie po to jest miłe, ale grożą poważne konsekwencje,

Hiobowe wieści (Biblia) – złe, tragiczne wieści, które najczęściej dotyczą osoby informowanej,

Salomonowa mądrość (Biblia) – jest to bardzo bogata wiedza z różnych dziedzin,

pięta Achillesa (mitologia) – słaba strona , czuły punkt, pocałunek Judasza (Biblia) – oznacza w przenośni fałszywą, obłudną

uprzejmość, czułość.W następnym punkcie zajmę się frazeologizmami biblijnymi i

mitologicznymi. Chodzi o związki frazeologiczne mające swoje korzenie w Biblii i mitologii. Opiszę również Biblię i mitologię jako źródła frazeologizmów. Biblia jest Świętą Księgą – zbiorem prawd objawionych i

8

przykazań, które uczą, jak żyć. Jest najważniejszą księgą mądrości. Ukazuje ona plan Boga w stosunku do świata. Jednak nie oznacza to, że wszystko, co przedstawia Biblia, jest zawsze budujące i godne naśladowania. Biblia opisuje bowiem również kłamstwa, okrucieństwa i zbrodnie. Była największym autorytetem w sprawach wiary i moralności. Stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw, anegdot, fabuł, wątków i motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

W końcu, w części praktycznej pracy, zajmę się badaniem związków frazeologicznych, którymi posługują się autorzy czasopism dla dzieci i młodzieży. Przegląd rozpocznę od analizy związków frazeologicznych w języku polskim, mających źródło w mitologii i Biblii, według 3 klasyfikacji – A. M. Lewickiego, P. Müldnera-Nieckowskiego i S. Skorupki. Później podam czeskie, angielskie i niemieckie ekwiwalenty fazeologizmów wyszukanychw poniżej wypisanych czasopismach, o ile były one dostępne w zgromadzonych przeze mnie materiałach. Moje badania mają również określić stosunek dzieci i młodzieży do frazeologii biblijnej i mitologicznej, ich znajomość tych właśnie frazeologizmów i umiejętność posługiwania się nimi.

Podstawowymi źródłami, z których czerpałam, były prace językoznawcze takich badaczy, jak S. Skorupka, P. Müldner-Nieckowski, A. M. Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel. Użyłam słowników frazeologicznych, lingwistycznych, encyklopedii i miałam do dyspozycji czasopisma dla dzieci: Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Świerszczyk, i dla młodzieży: Perspektywy, Ogniwo, Popcorn, Bravo, Victor i Cogito.

9

1 Związki frazeologiczne – zagadnienia ogólne

1.1 Znaczenie związku frazeologicznego

Zanim zajmę się omawianiem problematyki związku frazeologicznego, powinnam wytłumaczyć termin frazeologia.

Pojęcie frazeologia pochodzi z języka greckiego.6 Stanowi ona jeden z najbardziej specyficznych działów każdego języka. Każdy, kto chce dobrze opanować język ojczysty (dotyczy to także znajomości języków obcych), powinien się wykazywać dobrą znajomością frazeologii danej mowy.

Frazeologia jako dziedzina leksykologii ma dosyć krótką historię. Jej badania zapoczątkowane przez Charlesa Bally’ego rozpoczęły się dopiero po drugiej wojnie światowej i zajmowano się nią zwłaszcza w Związku Radzieckim. W Polsce zainteresowanie frazeologią wzrosło dopiero w siedemdziesiątych latach XX wieku.7 Nie znaczy to jednak, że frazeologia nie miała miejsca już wcześniej. Termin frazeologia bowiem po raz pierwszy pojawił się już w XVI wieku w tytule słownika greko-łacińskiego M. Neandra. W języku polskim zajmuje się frazeologią sporo badaczy, którzy przyczynili się do rozwoju tej dziedziny. Należałoby wymienić takich autorów, jak S. Skorupka, A. M. Lewicki, S. Bąba, M. Basaj, E. Kozarzewska, D. Rytel czy W. Chlebda.

Jak wiadomo, frazeologia jest nauką stosunkowo młodą, więc w opracowaniach językoznawczych istnieją pewne rozbieżności terminologiczne i w wielu zagadnieniach nie panuje jednomyślność. Jest to spowodowane tym, że do tej pory nie określono granic frazeologii. Dotyczy to także definicji jednostki frazeologicznej.

6 Znaczenie frazeologii: gr phrásis = mówienie + lógos = słowo, nauka.7 Zob.: Basaj, M., Rytel, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, Słowo wstępne, Wrocław 1982. s. 7.

10

W dzisiejszych czasach ma termin frazeologia w językoznawstwie dwa znaczenia. Nazywamy tak dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest badanie wyrażeń i zwrotów występujących w danym języku lub charakterystycznych dla danego języka. Jest to także zasób wyrażeń i zwrotów właściwych danemu językowi8, np. językowi polskiemu. W języku potocznym termin ten bywa używany dla pogardliwego, ironicznego określenia ozdobnych wyrażeń i zwrotów nie mających głębszej treści lub pokrycia w rzeczywistości.9 Potocznie powiedziane, są to wyrażenia i zwroty bez głębszej myśli i treści. Są to związki wyrazowe mające w danym języku stałe zastosowanie jako utarty zwrot (np. wystawny obiad, pyszne ciastka, zdolny leń, pić na umór, świetna zabawa). Jak mówi Encyklopedia szkolna, frazeologizmy są powstałymi na gruncie danego języka przenośniami, które weszły do powszechnego użycia i w wyniku częstego powtarzania, nieraz przekazywane z pokolenia na pokolenie, stały się samodzielnymi jednostkami słownictwa, zwykle o charakterze idiomatycznym10 (idiom – związek wyrazowy właściwy tylko danemu językowi, którego nie można przetłumaczaczyć dosłownie na inny język11).

Można tu też wspomnieć pojęcie frazeologizacja. Chodzi o łączenie się wyrazów w związki frazeologiczne, powstawanie związków frazeologicznych z luźnych połączeń wyrazowych (np. zboża ciągnęły się, zboża rozpościerały się).12 Ponieważ frazeologizmy funkcjonują w języku na bardzo podobnych zasadach jak pojedyncze wyrazy słownikowe, powinny być zasadniczo rejestrowane w słownikach jako odrębne hasła. Dzieje się tak coraz częściej, np. w Słowniku mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego13 czy Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją B. Dunaja.14

8 Lotko, E.: Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 1998, tłumaczenie własne.9 Malczewski, J.: Słownik szkolny. Nauka o języku, Warszawa 1990.10 Literatura. Wiedza o kulturze. Encyklopedia szkolna WsiP, Warszawa 2006, s. 198.11 Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 221.12 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 51.13 Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003.14 Dunaj, B.(red.): Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996.

11

Związek frazeologiczny – to określenie może się nam wydawać bardzo skomplikowane i niezrozumiałe. Spróbuję więc przytoczyć tu kilka przykładów i zaraz będzie się wydawało, że nie taki diabeł straszny, jak go malują...

Pięta AchillesaNa pewno często używany zwrot. Każdy człowiek ma jakąś słabą stronę, wrażliwy punkt. Nikt z nas nie jest doskonałym osobnikiem.Geneza tego wypowiedzenia wiąże się z historią o Achillesowi. Najdzielniejszy bohater wojny trojańskiej był synem Peleusa i Tetydy – nimfy morskiej. Matka, chcąc ustrzec syna przed śmiercią, zanurzyła jego ciało w wodzie Styksu. Dzięki temu ciało jego (prócz pięty, za którą trzymała go matka podczas kąpieli) stało się odporne na wszelkie ciosy. Jak wiadomo, Achilles zginął trafiony przez Parysa w ten właśnie czuły punkt – w nieobmytą piętę.15

Paniczny strachTo strach budzący w nas panikę, lęk, popłoch, przerażenie.Wyraz „panika” pochodzi od imienia prastarego boga arkadyjskiego z czasów, kiedy bogowie posiadali jeszcze więcej cech zwierzęcych niż ludzkich. Pan – to mitologiczny bożek lasów i łąk, mający postać fauna – półczłowieka, półkozła. Był dziwacznym stworzeniem – miał wygląd człowieka o kozich nogach, uszach i rogach. Opiekował się kozami i owcami, był bogiem pasterzy i myśliwych. Z reguły był łagodny, ale czasem potrafił budzić lęk i strach poprzez nagłe, przeraźliwe krzyki, kiedy wszyscy spali, zwłaszcza gdy nadchodziła pora sjesty, która jest zwyczajową porą południowego odpoczynku w strefie śródziemnomorskiej. Wówczas ludzie zrywali się ze snu przerażeni wrzaskiem.16

Syzyfowa pracaPraca wymagająca ustawicznego i często bezskutecznego wysiłku.

15 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 184.16 Tamże: s. 93.

12

Syzyf, założyciel i król miasta Eryfy, słynący ze sprytu, został ukarany przez bogów za swe zuchwałe sprawki. Zdradził bowiem bogu Azopowi, że Zeus porwał mu córkę Eginę, a gdy Zeus kazał Hadesowi sprowadzić Syzyfa w kajdanach za zdradę boskich tajemnic, Syzyf zakuł Hadesa w kajdany i uwięził go. W związku z tym nikt w świecie śmiertelników nie mógł umrzeć. Dopiero Ares uwolnił boga podziemi i tym przywrócił ład na Ziemi. Gdy Syzyf odchodził, nakazał żonie, by nie pochowała jego zwłok. Przybywszy do pałacu Hadesa, poprosił jego żonę Persefonę, by mu pozwoliła wrócić na trzy dni na Ziemię, by mógł ukarać tych, którzy zaniedbali mu oddania ostatniej przysługi. Uzyskawszy zgodę, wrócił do domu i żył sobie spokojnie dalej. W końcu Hermes, posłannik bogów, sprowadził go siłą w krainę cieni. Od tej pory miał za zadanie pchać ogromny głaz pod górę, a kiedy był już na szczycie, głaz spadał w dół, a Syzyf od nowa musiał toczyć go pod górę. Czynność tę powtarzał nieustannie, bo za każdym razem głaz staczał się z góry.17

Wzrok bazyliszkaTak określane jest spojrzenie zabójcze, nieżyczliwe i nienawistne.Bazyliszek to stworzenie oparte na fikcji literackiej, wierzeniach i legendach. Według polskiego podania istniał niegdyś smok Bazyliszek (przedziwne monstrum o tułowiu węża oraz głowie, nogach i skrzydłach koguta), który znajdował się w podziemiach krakowskich Krzysztoforów i w piwnicy jednego z warszawskich domów staromiejskich, gdzie ludzie schodzący do piwnicy nieoczekiwanie ginęli od jego wzroku. Ten olbrzymi wąż potrafi zabić każdego, kto spojrzy mu w oczy. Mówi się, że jego mordercze spojrzenie jest tak okropne, że ludzie umierają z przerażenia. Zabito go dopiero przy pomocy zwierciadła, w którym smok znalazł śmierć od własnego spojrzenia.

17 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 154.

13

W zasobie słownikowym języka wyróżniamy dwa różne typy jednostek: – wyrazy – stanowią najmniejszą względnie samodzielną jednostkę językową służącą porozumieniu,18

– frazeologizmy – są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów. Frazeologizmem albo związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników. Frazeologizmy są więc niekiedy nazywane „wielowyrazowymi słowami”. Nieraz są to całe zdania, np. „uczepił się jak rzep psiego ogona”. Spośród przysłów za frazeologizmy uważa się te, które są używane jako fragmenty zdań (zwykle złożonych):

„Przecież mówiłem: uderz w stół, a nożyce się odezwą.” „Zabieram się do tej roboty jak pies do jeża.“„Ludzie wstydzą się przyznać, że muszą spać od 22.00 do 6.00, żeby nie wstać „lewą nogą”. To raczej babska przywara. Przedsiębiorca, człowiek czynu przykłada tylko na krótko głowę do poduszki.“19

Każdy frazeologizm ma swoje utrwalone znaczenie właściwe mu jako całości i nie można go pojmować jako sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład (np. kupić kota w worku oznacza wydanie pieniędzy za coś bardzo głupiego, niepotrzebnego, a co gorsza, zupełnie nie odpowiadającego zdjęciu w ofercie, a nie kota w worku, którego kupiliśmy). Ta właśnie cecha frazeologizmów jest czasami nazywana nieregularnością semantyczną (znaczeniową). Ze względu na to w strukturze frazeologizmu nie można dokonywać żadnych zmian, czyli wymieniać składniki i przestawiać ich. Prowadzi to do przekształcenia go w połączenie wyrazowe o zupełnie innej treści. Jednak znaczenia związków frazeologicznych są niejednoznaczne, co pozwala nam operować nimi w wielu kontekstach.

18 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 42.19 Tygodnik Tina, 59, 1999, s. 9.

14

Do frazeologizmów nie możemy zaliczać połączeń wyrazów, które nie są utrwalone i powstają tylko w trakcie tworzenia wypowiedzi (np. mądry uczeń, niespodziewane zdarzenie, błękitne niebo, wesoła zabawa, zakochać się w dziewczynie, oddać pieniądze itd.). Rówież do frazeologizmów nie zaliczamy przysłów i powiedzeń, ale tylko tych, których nie da się wbudować do zdania (choćby złożonego):np. "Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie" – nie jest frazeologizmem, bowiem funkcjonuje osobno. Ale "Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło" – tutaj chodzi o frazeologizm, ponieważ bardzo często jest jednym z niezbędnych zdań składowych zdania złożonego („Sprzedałem świetny samochód i mam teraz stary, ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, bo mniej wydaję na benzynę.“).

Jeżelii mamy problem z zastosowaniem lub znaczeniem związku frazeologicznego, szukamy pomocy w słowniku frazeologicznym.20

20 Multimedialny słownik frazeologiczny PWN. Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1967. Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka

polskiego, Warszawa 1998. Bąba, S., Liberek, J.: Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, PWN,

Warszawa 2001. Dobrowolski, M.: Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Videograf II, 2005. Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

15

1.2 Klasyfikacja frazeologizmów

W języku polskim istnieją aż trzy klasyfikacje związków frazeologicznych. Ujmują one zagadnienie frazeologii z trzech odrębnych stanowisk. Po pierwsze chodzi o klasyfikację typologiczną Andrzeja Marii Lewickiego, który podzielił frazeologizmy na pięć typów składniowych i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń. Przedstawia składniowe zależności słów w związkach wyrazowych, czyli podkreśla zarówno syntaksę wewnętrzną, jak i zewnętrzną frazeologizmów.21

Ze względu na funkcje składniowe frazeologizmy Lewicki podzelił na:

Frazy – jednostki frazeologiczne zawierające podmiot i orzeczenie. Mogą być używane jako kompletne zdania i do pełnienia takiej funkcji nie wymagają żadnych uzupełnień. Mogą także wchodzić w skład dłuższego tekstu albo stanowić replikę w dialogu, np. Zegar bije., Czas ucieka., Wyszło szydło z worka., Ręce opadają., Na dwoje babka wróżyła. Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania utarte, ogólnie przyjęte, często powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej formie.22

Zwroty – związki frazeologiczne, w których członem podstawowym jest czasownik, czyli pełnią funkcję czasowników, np. Ktoś trzęsie się jak galareta., Ktoś śpi jak suseł., Akcje idą w górę. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, jednak pełnią funkcję czasownikową, np. ktoś w krzyk; ktoś w płacz.

Wyrażenia rzeczownikowe – pełnią funkcję rzeczowników, np. biały kruk; twardy orzech do zgryzienia; ni to, ni sio; kula u nogi; kukułcze jajo; pies ogrodnika.

21 Przedmowa [w:] Słownik frazeologiczny, Warszawa 2007, s. 3.22 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 50.

16

Wyrażenia określające – określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki, np. jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i kości, z duszą na ramieniu, krótko i węzłowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasiał, jak z krzyża zdjęty.

Wskaźniki frazeologiczne – elementy, które pełnią funkcje pomocnicze (np. w związku

z czymś; w ramach czegoś). Mogą występować w postaci przyimków, (np. albo..., albo...;

o tyle..., o ile...), spójników i partykuł (np. że też; też mi coś; rzecz jasna; otóż to).

17

Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na:

Idiomy – frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których znaczenie jest inne niż znaczenie poszczególnych składników albo sens pochodzi z sumy tych znaczeń, np. parszywa owca, łacina kuchenna, zimny prysznic, trącić myszką.

Frazemy, połączenia frazeologiczne – utrwalone połączenia, których sens wynika z jednego ze składników (chodzi o wyraz nadrzędny), np. gniew ogarnia, palma pierszeństwa, dokonywać włamania.

Według klasyfikacji Lewickiego do frazeologizmów nie należą przysłowia, będące odrębnymi, gotowymi tekstami. Na pograniczu frazeologii znajdują się zaś zestawienia, czyli terminy o bardzo dokładnym znaczeniu, które są odtwarzalne i przeznaczone do używania w ściśle określonych sytuacjach i, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki owsiane, oraz publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza państwowa.23

Następna klasyfikacja jest znana jako funkcjonalna. Chodzi o klasyfikację najnowszą. Jej autorem jest Piotr Müldner-Nieckowski i przedstawia ona sposoby tworzenia się ostatecznej postaci związków frazeologicznych w czasie powstawania wypowiedzi. Zakłada, że budowanie zdań i ich składników jest procesem doraźnym, indywidualnym i twórczym. Objaśnia udział osoby piszącej albo mówiącej w budowaniu i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach i tekstach. Z punktu widzenia językoznawczego klasyfikacja ta, oparta głównie na semantyce, jest kognitywną nadbudową typologii Lewickiego i tworzy z nią spójną całość. Müldner-Nieckowski dzieli frazeologizmy według trzech sposobów tworzenia się ostatecznej postaci związków

23 Lewicki, A. M.: Składnia związków frazeologicznych, Biul. Pol. Tow. Językozn., t. 40, 1983, s. 75–83.

18

frazeologicznych. Objaśnia on udział osoby piszącej lub mówiącej w budowie i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach. Traktuje frazeologizmy jako surowiec form, które zostaną użyte w wypowiedziach. Jego podział jest pragmatyczny, użytkowy, m.in. umożliwiający korzystanie ze słownika, który pomaga nam stwierdzić znaczenie, składnię zewnętrzną i warianty budowy frazeologizmów. Opiera się na badaniu semantyki, składni i odmian setek tysięcy związków frazeologicznych w trakcie powstawania zdań.

Ze względu na sposób powstawania związków wyrazowych frazeologizmy dzielimy na:

Otwarte - wszystkie zespoły wyrazów, do których niezbędne są dodatkowe informacje o budowie, składnikach i zakresie znaczeniowym. Przyjmują ostateczną postać na podstawie wzorców słownikowych. Wśród nich wyróżniamy:

- frazeologizmy odtworzone – powstają za pomocą podstawienia składników wskaźnikowych do wzorca. Np.: «ktoś, coś» wali do «czegoś» lub «gdzieś» powstają: ludzie walą do kina na Ursynowie - na ulicy woda wali do kanału - zamknij okno, bo mróz wali do środka.

- frazeologizmy przekształcone – powstają przez zastąpienie składnika wymiennego innym wyrazem. Np. ze wzorca akcja (powieści, utworu, filmu itp.) rozwija się powstają: akcja opowiadania się rozwija - akcja książki rozwija się albo akcja powieści rozwija się - akcja utworu rozwija się - akcja filmu się rozwija.

- frazeologizmy złożone – to połączenie cech frazeologizmów odtworzonych i przekształconych. Np. («czyjeś», «czegoś») akcje idą w górę, rosną.

19

Zamknięte - zespoły wyrazów, które są kompletnymi „wieloczęściowymi“ odpowiednikami wyrazów. nie mają elementów otwartych i nie są produktami języka, lecz jednostkami słownikowymi, zwykle chodzi o idiomy lub wyrażenia i zwroty przyimkowe.

Istnieja związki wyrazowe, które Müldner-Nieckowski zalicza do pogranicza otwartych i zamkniętych. Chodzi o:

- frazeologizmy środowiskowe – związki wyrazowe, które spotykamy w języku stosunkowo małych grup społecznych, zawodowych, miejskich itp. Takim przykładem mogą nam posłużyć frazeologizmy sportowe, np.: gol do własnej bramki, krótka piłka. 

- slogany – krótkie hasła, powiedzenia reklamowe, polityczne, agitacyjne, propagujące pewien pogląd, zasadę lub reklamujące towar. Są tworzone z rozmysłem w celu zwrócenia uwagi dużej liczby ludzi, np. żeby przekonać ich do produktu, poglądu, idei albo wymusić określony typ zachowania. Chodzi zwykle o gre słów, np. Coca Cola to jest to, dwa w jednym, z pewną nieśmiałością, teraz Polska.

Formalne -  krótkie, wielowyrazowe wypowiedzenia, które mają i muszą mieć tylko jedno znaczenie i tylko jedną, nienaruszalną postać ze względu na szczególną funkcję. Wchodzą w skład językowych systemów porozumiewania się tam, gdzie nie można sobie pozwolić na żadną dowolność interpretacyjną, np. w wojsku, ratownictwie, medycynie. Są używane w komunikatach niezawisłych, odbieranych zawsze w ten sam sposób. Na ten temat powstają specjalizowane słowniki takich wyrażeń i zwrotów (ang. exact phraseology, EP). Tu można wyróżnić:

- komendy i komunikaty dyrektywne

Komendy – rozkazy, które odbiorca powinien wykonać. Np. na lewo patrz! (komenda wojskowa)

20

Komunikaty dyrektywne – powiadomienia, na podstawie których odbiorca samodzielnie podejmuje decyzję o rodzaju działania, jakie ma wykonać. Np. droga wolna.

- terminy – wyrazy albo połączenia wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu naukowym lub technicznym, używane w określonych dziedzinach działalności zawodowej albo społecznej i umożliwiające dokładne porozumiewanie się bez konieczności szczegółowego opisywania, o co chodzi. Są tworzone przez komisje językowe – są więc sztuczne.24 Np. mięsień czworogłowy uda, moment pędu, ruch jednostajnie przyspieszony, liczebnik porządkowy, wyprowadzanie funkcji, penetracja.25

Trzecia z rzędu, w polskich opracowaniach najbardziej popularna, jest klasyfikacja klasyczna z podziałem na trzy typy budowy frazeologizmów i trzy stopnie łączliwości wyrazów, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Choć już jest nieco przestarzała, wciąż jeszcze jednak jest stosowana w nauce języka polskiego w szkołach. Na tej klasyfikacji opierano się przez dłuższy czas w badaniach leksykograficznych. Kładzie ona nacisk na opisanie rodzajów połączeń wyrazowych, według przynależności składników do odpowiednich części mowy i ich wpływu na powstanie znaczeń wynikowych.26

Klasyfikacja Skorupki opiera się na dwóch kryteriach: formalnym semantycznym

Z punktu widzenia gramatycznego (czyli formalnego) Skorupka wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych:

24 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 159.25 Zob.: Wstęp [w:] Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003, s. 16–18.26 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 186.

21

wyrażenie – związek frazeologiczny mający charakter nominalny (imienny). Ośrodkiem wyrażenia jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, niekiedy przysłówek, np. szum wody, fala upałów, niezwykle piękny, kochać się na zabój, czarna rozpacz, głupi jak but z lewej nogi.27

Należą tu takie wyrażenia, jak: czerwone i czarne, ogniem i mieczem, krótko i węzłowato. Takie wyrażenia są znane pod nazwą wyrażenia szeregowe.28

W zależności od tego, z jakim określeniem wyraz, który stanowi ośrodek związku, zostaje połączony, powstaje albo grupa składniowa, albo wyrażenie przenośne (np. zaorane pole i pole działania). Inny typ stanowią wyrażenia porównawcze, gdzie przedmioty lub zjawiska oznaczane przez podstawowy składnik związku, zostają określone za pomocą zestawienia z innym przedmiotem lub zjawiskiem (np. silny jak koń czy biały jak śnieg, suchy jak pieprz). Dobierając odpowiednie określenie wyrazów stanowiących podstawę wyrażenia, należy pamiętać o tym, by uzupełniały one znaczenia określanych słów, ale nie powtarzały go. Jeżeli nie przestrzegamy tej zasady, to powstają wyrażenia zwane beztreściowymi, pleonastycznymi (np. potencjalna możliwość, wzajemna współpraca, podróżujący pasażer czy też pełny komplet).W języku potocznym pojęcie wyrażenie oznacza w zasadzie każdą konstrukcję składniową, a nawet każdy pojedynczy wyraz (tekstowy). Można je też zauważyć w niektórych tekstach językoznawczych, gdzie traktowane jest jako synonim wyrazu zwrot.

fraza – różni się od zwrotu czy wyrażenia tym, że ma postać zdania, a więc zawiera podmiot i orzeczenie, np. czas ucieka, wpadł w rozpacz, wziął nogi za pas, zegar bije, serce się kraje; Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało.

27 Malczewski, J.: Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 171.28 Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa 1984, s. 209.

22

Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania utarte, ogólnie przyjęte, często powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej formie. Do fraz należą też przysłowia, maksymy życiowe, sentencje, aforyzmy, powiedzonka itp., czyli zdania o ustalonym charakterze, np. Bez pracy nie ma kołaczy., Mądry Polak po szkodzie., Kropla drąży skałę.29

Tutaj występują też, jak w wyrażeniach, frazy porównawcze, np. haruje jak dziki osioł, mgła wisiała nad ziemią jak strzecha ze słomy nad ubogą Litwina chatką.

zwrot – związek frazeologiczny, w którym członem podstawowym jest czasownik, np. krzyczeć wniebogłosy, krótko mówiąc, wpaść w gniew, spać jak suseł, szybko biegnąć.30 Zamiast czasownika może występować tu imiesłów nieodmienny, np. biorąc pod uwagę, prawdę mówiąc, wziąwszy pod uwagę. W zależności od rodzaju określeń czasownika wyróżnia się zwroty o charakterze dosłownym lub zwroty

przenośne (np. wpaść do studni – zwrot dosłowny; wpaść w czarną rozpacz – zwrot przenośny). Ze względu na strukturę danego zwrotu wyodrębnia się tu także zwroty porównawcze, zawierające wskaźniki porównania: jak, niby itp. (np. wpaść jak burza, strzec jak oka w głowie, wyglądać jak strach na wróble).

Klasyfikacja pod względem formalnym została jeszcze uzupełniona dalszym typem, i to wyrażeniami i zwrotami rymowanymi, czyli tzw. rymowankami. Wyrażenia rymowane to np.: stary, ale jary; chłopek roztropek; cielę na wesele itp. Do zwrotów rymowanych należą takie, jak: chluśniem, bo uśniem; wypić bombkę w piątkę itp.

Związki frazeologiczne szczególnie wyraziste upowszechniają się w języku i stają się związkami utartymi, czyli potocznymi. Niektóre z nich są tak często powtarzane, że dostają cechy charakterystyczne dla zwrotów

29 Kania, S.,Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 50.30 Tamże, s. 188.

23

przysłowiowych (np. masz babo placek, ruszyć jak martwe cielę ogonem, rodzić się na kamieniu).

Tworząc związki wyrazowe z czasownikiem, trzeba pamiętać o tym, by użyte określenia wzbogacały jego treść, i starać się unikać zwrotów pustych, beztreściowych, pleonastycznych (np. poprawić się na lepsze, wracać z powrotem).

Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego (czyli ze stanowiska semantycznego) związki frazeologiczne dzielą się na:

luźne – chodzi o połączenie tworzone każdorazowo, doraźnie. Każdy człon w związku frazeologicznym zachowuje swoje znaczenie. Są to połączenia wyrazowe, na których znaczenie składa się suma znaczeń ich składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści , jaką chcemy za ich pomocą wyrazić, np. drewniany dom, pogodny dzień, droga przez wieś, droga przez pola.

stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, czyli nie można ich zmienić ani zmodyfikować, bo inaczej zmieni się ich treść, np. drzeć z kimś koty, patrzeć przez różowe okulary, anielskie włosy (ozdoba choinkowa), zbijać bąki, chodząca kronika, prosto z mostu, wpaść z deszczu pod rynnę itp.Związki stałe należy dobrze zapamiętać w całości. Nie wolno także zamieniać elementów takich połączeń, ponieważ znaczenia tych związków nie są sumą znaczeń ich składników, np. Wpaść z deszczu (nie: z dachu) pod rynnę, twardy (nie: ciężki) orzech do zgryzienia.

łączliwe – takie połączenia wyrazowe, których składniki są w dużym stopniu powiązane znaczeniowo. Są to połączenia bardziej utarte niż luźne, ale jeszcze niezawierające składników o zatartym znaczeniu. O łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników niż w związkach luźnych. Tutaj jest dopuszczalna wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej grupy

24

wyrazów, zwykle synonimicznych, np. wziąć się w garść, w kluby, w ryzy (ale nie np. w rękę); żywić nadzieję, pogardę, obawę (ale nie: zazdrość, miłość, złość, strach) itp.

Choć wydaje się, że klasyfikacja Lewickiego i klasyfikacja prof. Skorupki są do siebie nieco podobne, chodzi o błędne wrażenie. Klasyfikacja Skorupki zawiera kilka błędów metodologicznych (np. nie bada leksyki frazeologicznej funkcjonalnie, lecz formalnie – według przynależności składników do odpowiednich części mowy). Skorupka twierdził, że jeśli w skład frazeologizmu wchodzi czasownik, jest to automatycznie fraza albo zwrot. Lewicki znów zwrócił uwagę na to, że każdy frazeologizm występuje jako pewna całość, a jego właściwości syntaktyczne pochodzą nie zawsze z właściwości składników. Na przykład wyrażenie w nogi nie zawiera żadnego czasownika, jednak pełni ono funkcję czasownika, jest zwrotem.

Skorupka wszystkie formy, które nie są frazami i zwrotami, zaliczył do wyrażeń i tak stracił ich funkcję w zdaniu. Zatem Lewicki te formy nienależące ani do fraz, ani do zwrotów podzielił na trzy typy.

Skorupka ma niejasną klasyfikację, Lewicki wszak zrozumiałą typologię, którą można stosować w badaniach i w praktyce.

Dalszą różnicą jest to, iż istnieją co najmniej dwa rodzaje łączliwości frazeologizmów – semantyczna i syntaktyczna, a tego właśnie Skorupka w ogóle nie porusza.

Lewicki twierdzi, że związki frazeologiczne dzielą się (jeżeli chodzi o semantykę) na idiomy (stały związek dwóch lub kilku wyrazów, którego znaczenie nie jest sumą wyrazów składowych; idiom właściwy danemu językowi nie daje się też dosłownie przetłumaczyć na inny język31), frazemy (utrwalone połączenia wyrazów, których sens mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego) i zestawienia (połączenie słowotwórcze dwóch lub kilku wyrazów samodzielnych, stanowiące znaczeniowo jedną całość, może się ono składać z członów

31 Malczewski, J.: Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 64.

25

nierównorzędnych znaczeniowo32). Skorupka był znów innego zdania na temat podziału frazeologizmów.

Klasyfikacja Stanisława Skorupki to już od 20 lat historia. Swoje miejsce w programach szkolnych powinna mieć, moim zdaniem, nie klasyfikacja klasyczna Skorupki, lecz klasyfikacja typologiczna Andrzeja Marii Lewickiego, oparta na semiotyce logicznej. Określa bowiem, jakie połączenie wyrazów jest frazeologizmem i z jaką postacią gramatyczną frazeologizmu mamy do czynienia. Porządkuje typy frazeologizmów i umożliwia poprawną analizę zdania.

Jak już powyżej napisałam, frazeologizmy podzielone są na dwie grupy ze względu na funkcję znaczeniową: idiomy i frazemy, oraz pięć form składniowych: frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające, wskaźniki frazeologiczne.

Na pograniczu frazeologii znajdują się terminy i rzeczowniki wielowyrazowe.Przysłowia do niej nie należą, chyba że mogłyby być wbudowywane do zdań. Przysłowiami zajmuje się raczej odrębna dyscyplina – paremiologia. Dokładny opis klasyfikacji Lewickiego znajduje się powyżej (s. 16).Jak mówi sam Lewicki: „Frazeologizmy są, podobnie jak wyrazy, składnikami wypowiedzeń i tekstów. Same jednak, poza szczególnymi sytuacjami, tekstami nie są. To różni frazeologizmy od przysłów (niekiedy zwanych przysłowiami właściwymi), które są minimalnymi tekstami utrwalonymi w społecznym zasobie tekstów i formuł tekstowych.“ 33 Lewicki nigdy nie zaliczał przysłów do związków frazeologicznych, ale uważa, że frazeologia powinna się nimi zajmować, istnieje bowiem mnóstwo zbieżności między paremiologią i frazeologią. Np. niektóre frazeologizmy stały się komponentami przysłów i odwrotnie – z niektórych przysłów zostały wydzielone frazeologizmy.

32 Tamże, s. 183.33 Lewicki, A. M., Pajdzińska, A.: Frazeologia [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 315.

26

1.3 Źródła frazeologii polskiej

Źródeł, z których frazeologia czerpie, jest sporo. Duża część frazeologizmów to związki bardzo stare, często o charakterze przenośnym, odwołujące się do zapomnianych już przedmiotów i działań, do dawnej obyczajowości. Aż do średniowiecza sięgają korzeniami wyrażenia, zwroty i powiedzenia, w których pobrzmiewają echa obyczaju rycerskiego, szlacheckiego, np. składać hołd, być lennikiem, rzucić wyzwanie, pić strzemiennego, smalić cholewki.

Współczesna frazeologia stanowi niejednokrotnie swoistą kronikę życia naszych przodków, ich zwyczajów i poglądów na świat. Ale oprócz związków tradycyjnych, staropolskich istnieją też frazeologiczne neologizmy. Są to nowe ustabilizowane połączenia słowne, które powstają w toku codziennych kontaktów. Wywodzą się głównie z gwar różnych środowisk (np. aktorskie: Co jest grane?; szoferskie: Hamuj na zakrętach!; albo budowlane: Nie szklij bez kitu!). Dzięki swojej wyrazistości i zabawnej obrazowości związki te szybko torują sobie drogę do powszechnego obiegu. Wiele frazeologizmów pojawia się właśnie w stylu potocznym. Zwraca nam tu uwagę bogata synonimika związków frazeologicznych, np. przenieść się na łono Abrahama – wyciągnąć kopyta – przenieść się na tamten świat; otworzyć szeroko oczy – wybałuszyć ślepia – wytrzeszczyć gały.

Związki frazeologiczne mogą mieć charakter naturalny lub konwencjonalny. Podstawę powstawania frazeologizmów tworzą właśnie zjawiska natury, czyli obserwacja przyrody, cechy zwierzęce, ludzkie – tak fizyczne, jak i psychiczne.34

Najczęściej rozpowszechnione i używane są frazeologizmy zawierające nazwy części ciała. Nazywane są inaczej somatyzmami (pochodzenie z jęz. greckiego: soma = ciało). Występują bardzo często we

34 Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213.

27

wszystkich językach i dlatego też stanowią materiał do porównania zasobu frazeologicznego języków obcych (np. M. Ostaszewska porównuje język angielski z polskim35, J. Prus znów rosyjski z polskim36).

Można wyróżnić takie somatyzmy, które oznaczają przestrzeń. Z przestrzenią kojarzy się głowa, nogi, stopy. Takie wyrażenia jak od stóp do głów, od głowy do nóg itp. oznaczają „całkowicie”. Potrafimy też wyrazić intensywność uczucia – zakochany po same uszy, czy też fakt , że coś znajduje się w pozycji przeciwnej do naturalnej, na opak, w odwrotnym porządku wyrażeniem przewrócić, wywrócić się do góry nogami. Somatyzmy oznaczają też miarę, która jest zależna od odległości od podłoża do pewnego punktu na ciele, np. mieć kogo, czego po kolana, po pas, po boki, po kark, po dziurki w nosie, po uszy, nad głowę – czyli oznacza to, że ktoś ma kogoś lub czegoś dość i jest z tego niezadowolony.

Pojawiają się też przednie i tylne części ciała. Przednie służą do oznaczenia bezpośredniego, bliskiego kontaktu dwóch osób: przyjść oko w oko, stanąć z kimś czoło w czoło. Z tylnymi częściami ciała kojarzą się takie zwroty, jak pokazać plecy, rzyć, pięty (oddalić się, uciec), obrócić się plecami, grzbietem, zadkiem (odwrócić się tyłem, przestać się interesować czymś, kimś), deptać komuś po piętach (gonić, śledzić, nie dać spokoju) lub coś jest za plecami, za pasem, na karku (coś nastąpi niebawem).

Boczne części ciała określają kierunek: na prawe, lewe ucho; na prawą, lewą rękę. Ramię w ramię, bok w bok mówi zaś o bezpośrednim zetknięciu się dwóch osób bocznymi częściami ciała.

Inne somatyzmy ujawniające wnętrze ciała, środek, oznaczają „całkowicie, zupełnie, dogłębnie”: zmarznąć do flak, do kości, do szpiku kości.

Inne somatyzmy wykorzystują cechy fizyczne człowieka. W konstrukcjach o znaczeniu niewielkiego rozmiaru (mało, mały, nic) służą takie części ciała, jak palec, oko, pięść, ząb, włos, wąs, ponieważ są same w sobie małe. Najczęściej występują w porównaniach: mały jak pięść, palec; ani do oka schować; ktoś da tyle, co za paznokciem; nie dać ani 35 Ostaszewska, M.: Z zagadnień frazeologii porównawczej. Por. Jez., Warszwawa 1967.36 Prus, J.: Wybrane związki frazeologiczne w języku polskim i rosyjskim, 1974.

28

ząb; nie skrzywić komuś ani włoska; komuś włos z głowy nie spadnie; o mały włos itp.

Włosy oznaczają dużą ilość: mieć więcej długów jak włosów na głowie, palce zaś mówią nam, że chodzi o małą ilość: można na palcach policzyć. W porównaniach wszak włos i palec oznaczają cienkość: coś (np. życie) wisi na włosku.

Częściami ciała można też wyrazić kolor: czerwony jak krew, siny jak wątroba.

Najliczniejszą grupę stanowią somatyzmy, których znaczenie wynika z funkcji pełnionej przez poszczególne części ciała. Można je podzielić na następujące grupy:

1. Frazeologizmy zawierające część ciała skojarzone z głosem: płuca, krtań, gardło, język, usta, zęby.

2. Związki frazeologiczne zawierające części ciała, które związane są z procesem trawienia: usta, zęby, język, gardło, żołądek, brzuch, wątroba, kiszki.

3. Jednostki frazeologiczne zawierające takie organy, jak oko (narząd wzroku), nogę (narząd do chodzenia, stania, biegania), serce i duszę (decydują o uczuciach) i ucho (narząd słuchu).Znaczenie frazeologizmu wynika z funkcji, jaką pełni dana część

ciała. Np. mieć buzię, gębę, jadaczkę, pysk, dziób – człowiek z taką cechą jest wygadany, kłótliwy, albo jeżeli ktoś ma głowę, oznacza to, że jest zdolny, inteligentny, mądry, bo głowa służy do myślenia. Dalszymi przykładami mogą być: mieć nos (dobra orientacja), mieć oko (dobry wzrok), mieć nerwy (być pobudliwym, niespokojnym).

Frazeologizmy sygnalizujące brak jakiejś części ciała wywołują znów odwrotny efekt, np. nie mieć głowy (być niezdolnym, głupim), nie mieć oczu (źle widzieć), nie mieć nerwów (być spokojnym).

Warto przytoczyć tu dalsze związki związane z cechami fizycznymi człowieka: otwarta głowa, mieć olej w głowie, ręce komuś opadają, pozostawić komuś wolną rękę, nie zmrużyć oka, zadzierać nosa i inne.

29

Są również związki frazeologiczne związane z pracą i zajęciami człowieka: porwać się z motyką na Słońce, spalić mosty za sobą, odsłonić przyłbicę.37

Następne źródło frazeologizmów stanowi historia i literatura starożytna.

Frazeologizmami  historycznymi są np. pójść do Canossy (warto się czasem upokorzyć, aby coś zyskać; iść z przeprosinami), podać komuś czarną polewkę (odmówić ręki konkurentowi), rzucić rękawicę (sprowokować kogoś do walki, otwarcie wystąpić przeciw komuś lub czemuś), podnieść rękawicę (przyjąć wyzwanie na pojedynek, zdecydować się na polemikę z  kimś wrogo lub krytycznie nastawionym), Wyszedł na tym jak Zabłocki na mydle. (ktoś, kto dołożył do swojego interesu lub stracił na nim). Zwrot odkryć Amerykę przywołuje historyczne fakty, chociaż posługujemy się nim współcześnie w znaczeniu przenośnym. Średniowieczny rodowód ma wyrażenie benedyktyńska praca – określenie czynności żmudnych, czasochłonnych, wymagających cierpliwości i precyzji (jak niegdyś przepisywanie ksiąg przez mnichów z zakonu św. Benedyktyna).

W języku polskim występują też związki frazeologiczne wywodzące się z europejskiej literatury klasycznej. Jest ich niewiele, są jednak dosyć często używane. Chodzi o takie połączenia, jak np. lwia część (większa część czegoś niż ktoś miałby otrzymać), wiek balzakowski (wiek kobiety – od trzydziestu do czterdziestu lat – por. powieść Balzaka Kobieta trzydziestoletnia, r. 1831), dantejskie sceny (zachowanie się tłumu ludzi ogarniętych strachem, rozpaczą albo paniką, w warunkach chaosu, zamieszania, w sytuacji trudnej, dramatycznej, katastrofalnej),

37 Zob.: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, Wrocław 1982: Krawczyk, A.: Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeologicznych, s. 27. Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej IV, Wrocław 1988: Czurak, M.: Frazeologia określająca cechy charakteru człowieka, s. 15. Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213.

30

szukać ze świecą (o kimś lub czymś niezmiernie rzadkim, wyjątkowo dobrym, niespotykanym, niezwykłym), walczyć z wiatrakami (beznadziejna walka z czymś, czego nie da się pokonać), martwe dusze (fikcyjne osoby umieszczane na listach płac).38

Można wymienić też kilka frazeologizmów z literatury polskiej: Miłe złego początki, lecz koniec żałosny; ideał sięgnął bruku; mów do mnie jeszcze; upłynął wiek złoty; serce nie sługa, nie zna, co to pany; nie czas żałować róż, gdy płoną lasy; gadu, gadu, stary dziadu.

Frazeologizmy mitologiczne: Nosić sowy do Aten, węzeł gordyjski, Olimpijski spokój, Ikaryjskie loty, Prometejski czyn, męki Tantala.39

Frazeologizmy  biblijne: plagi egipskie, Alfa i Omega, przenieść się na łono Abrahama, Kainowe znamię, syn marnotrawny.40

Frazeologizmy potoczne: siedzieć z założonymi rękoma (nic nie robić); wpaść z deszczu pod rynnę (znaleźć się w sytuacji jeszcze gorszej od poprzedniej); mieć nóż na gardle (być w ciężkiej sytuacji, zmuszającej do podjęcia szybkiej decyzji, zwykle niekorzystnej dla siebie); słomiany zapał (entuzjazm, zapał nagle powstający i szybko przemijający; również krótkotrwałe uczucie); wpuścić kogoś w maliny (celowo wprowadzić kogoś w błąd, narażając go na kłopoty); na maksa (z największą siłą, intensywnością, energią lub całkowicie, zupełnie); zamknąć, trzymać gębę, dziób, pysk, mordę na kłótkę (przestać mówić, milczeć); przybić piątkę (uderzyć dłonią o czyjąś dłoń na znak zgody, radości z czegoś).41

Frazeologizmy świadomie tworzone i upowszechniane przez rynek reklam i filmów: nie ze mną takie numery; a łyżka na to; świstak zawija sreberka; cukier krzepi; dwa w jednym; Coca Cola to jest to i inne.

Również subkultury i środowiska zawodowe wprowadzają do języka ogólnonarodowego zwroty frazeologiczne, jak: hamuj na zakrętach (kręgi szoferskie), co jest grane? (kręgi aktorskie).

38 Korzystałam z: Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1968.39 Więcej: 3. Mitologia jako źródło frazeologizmów, s. 50.40 Więcej: 2. Biblia jako źródło frazeologizmów, s. 31.41 Korzystałam z: Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

31

Ludowe obrzędy również leżą u podłoża takich zabawnych frazeologizmów, jak : lelum-polelum, fiksum- dyrdum, figle-migle, albo zwrotów typu masz babo placek, patrzeć jak sroka w gnat, iść spać z kurami.

Tradycję myśliwską przypominają: odbywające się również dzisiaj polowanie na grubego zwierza, leżeć pokotem, zbić z tropu, oraz pojedyncze wyrazy: nagonka, zasadzka, szczuć.

Przetrwały w związkach frazeologicznych również echa życia politycznego i społecznego, nawiązujące do dawnego prawa i obyczaju kultury i przypominające o autentycznych wydarzeniach, np. Za króla Olbrachta wyginęła szlachta; Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma; Musi to na Rusi, a w Polsce, jak kto chce.

Dalszym źródłem, z którego frazeologia korzysta, są zwierzęta i ich cechy. Chodzi o takie struktury, jak np.:Boże cielę – człowiek bez energiiKońska dawka – intensywna, mocnaLew salonowy – mężczyzna adorujący, uwodzący kobietyNi pies, ni wydra – ni to, ni owoOsie gniazdo – środowisko ludzi złych, nieżyczliwych, podstępnych, knujących i intrygującychKocie łby – nierówny brukGęsia skórka – ludzka skóra o porach ściągniętych pod wpływem zimnaNiedźwiedzia przysługa – przysługa przynosząca szkodę zamiast pożytkuPierwsze koty za płoty – początkowe kłopoty, trudności były pokonanePtasi mózg – umysł ciasny, ograniczony, płytki, pozbawiony szerokich horyzontówŻabie oczy – wyłupiaste, wypukłe

Jeśli chodzi o zwierzęce zwroty, to należy wymienić takie przykłady, jak:Chodzić za kimś jak cielę za krową – krok w krok, nie odstępować kogośBawić się, grać w kotka i myszkę – zwlekać, droczyć się z kimś, zwodzić kogoś, wyzyskując swoją przewagę

32

Biegać jak kot w marcu – ironicznie być podnieconym, zdenerwowanym, zachowywać się niecierpliwieOdwracać, wykręcać kota ogonem – wykrętnie przedstawiać sprawę, przeinaczać coś, przekręcać znaczenie, sens czegośPotrzebny jak kozioł w kapuście – wcale niepotrzebnyRobić z kozła barana – przekręcać, przeinaczać sens czegośRyć się pod kimś jak kret, toczyć pod kimś ziemię jak kret – działać podstępnie na czyjąś niekorzyść, szkodzić komuś potajemniePisać jak kura pazurem – pisać brzydko, koślawo, niezgrabnie, niewyraźnieOsa kogoś ukąsiła, siadła komuś na nos – ktoś miał jakąś przykrość i z tego powodu jest zły, nadąsanyRuszać się jak słoń w składzie porcelany – ruszać się bardzo powoliPracować jak dziki osioł – pracować bardzo ciężkoWywinąć orła – przewrócić sięWyglądać jak szczur z mąki – wyglądać bardzo bladoDbać o coś jak pies o piątą nogę – zupełnie nie dbać o cośChwycić byka za rogi – przystąpić od razu do sedna sprawy, zacząć od najważniejszegoPływać jak żaba – na piersiach, tzw. żabką; pływać doskonale 42

Mogą pojawić się także źródła sportowe:Wyrażenia:As – mistrz, znakomitośćCios sierpowy, podbródkowy, prosty – rodzaj uderzenia w boksieZwroty:Domierzać mety – zbliżać się do końca, dobiegać kresu, końcaKłaść metę – zakończyć, usunąć coś, nie dopuścić do istnienia lub trwania czegośStanąć u mety – osiągnąć celuByć piłką – być biernym obiektem czyjegoś działania

42 Zob.:Mrhačová, E.: Zvířata v české a polské frazeologii, Ostrava 2003. Buttler, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980.

33

Akcja rozgrywa się, toczy się – chodzi o jakieś działanieNiektóre związki frazeologiczne zawierają również archaizmy lub innowacje fleksyjne:Mądrej głowie dość dwie słowie – mądremu człowiekowi wystarczy aluzjaDać dęba – uciećByć z kimś za pan brat – mieć z kimś stosunki familiarneCzekaj tatka latka, aż kobyłę wilcy zjedzą! – wyrażenie zawodu, rozczarowania kimś, kto się bardzo opóźnia. 43

43 Więcej: Buttler, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980, s. 34. Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213–215.

34

2 Biblia jako źródło frazeologizmów

„Zabłąkana owca krążyła po egipskich ciemnościach, szukając dobrego pasterza”. W takim zdaniu odnajdujemy aż trzy związki frazeologiczne wywodzące się z Pisma Świętego. Wiele biblijnych określeń przeniknęło do języka potocznego i zadomowiło się w nim w formie stałych związków frazeologicznych.

Myślę, że wśród "biblizmów" nie powinno zabraknąć samego terminu Biblia, który czasem ma znaczenie przenośne, oznacza zbiór jakichś świętych prawideł, literacki archetyp, do jakiego ktoś się odwołuje, literacką, a nawet naukową podstawę ruchu, światopoglądu jakiejś grupy ludzi.

Słowo Biblia pochodzi z języka greckiego.44 Jest inaczej znana jako Pismo Święte i chodzi o zbiór ksiąg, zwany kanonem, uznany za święty przez judaizm i chrześcijaństwo. Należy do ksiąg świętych, tak jak m.in. Wedy w hinduizmie lub Koran w islamie.

Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej, jak w sferze inspiracji artystycznych (tak w starożytności, jak również średniowieczu i w czasach nowożytnych). Dla ludzi wierzących Biblia jest świętą księgą - zbiorem prawd objawionych i przykazań, które uczą, jak żyć. Przez Kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw; fabuł, anegdot i wątków, motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

Biblia obejmuje Stary Testament, uważany za księgę świętą przez żydów i chrześcijan, oraz Nowy Testament, uważany za księgę świętą tylko przez chrześcijan. Księgi Starego Testamentu powstawały między XII i I wiekiem przed naszą erą na niewielkim terytorium w Grece hellenistycznej. Ulegały one licznym przeróbkom i przeredagowaniom.

44 z j. gr. Biblíon - zwój papirosu, książka, pismo.

35

Teksty oryginałów (autografów) zaginęły. Wersje istniejące opierają się głównie na Septuagincie i Masorze (z j. hebrajskiego masoreth – zbiór komentarzy o charakterze statystycznym, gramatycznym i semantycznym do hebr. tekstu Biblii, pierwotnie przekazywanych ustnie, a między VI i X wiekiem spisanych przez uczonych żydów zwanych masoretami45). Liczba ksiąg Starego Testamentu, które są uznawane za kanoniczne, jest różna. Kanon żydowski, inaczej zbiór ksiąg świętych przyjęty przez żydów i niektóre wyznania chrześcijańskie (poza rzymskim katolicyzmem), obejmuje 39 ksiąg; kanon katolicki zaś 46 ksiąg. Według tradycyjnego podziału żydowskiego, odpowiadającego w zasadzie chronologii powstania ksiąg, kanon żydowski obejmuje te części: Prawo (herb. Tora, gr. Pentateuch), inaczej Pięcioksiąg (zawiera

5 ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa), którego autorstwo przypisuje się Mojżeszowi,

Prorocy (hebr. Newiim – 21 ksiąg: Jozuego, Sędziów, 1. i 2. Samuela, 1. i 2. Królewska – tzw. proroków większych oraz Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Oreasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachasza – tzw. proroków mniejszych),

Pisma (hebr. Ketuwim – 13 ksiąg: Psalmów, Przysłów, Hioba, Pieśń nad pieśniami, Rut, Lamentacji, Koheleta – inaczej Eklezjastesa, Estery, Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza, 1. i 2. Kronik).

Katolicki kanon Starego Testamentu obejmuje 7 ksiąg tzw. deuterokanonicznych, nienależących do kanonu żydowskiego, uważanych przez innych za apokryfy46: Tobiasza, Judyty, Barucha, 1. i 2. Machabejska, Mądrości, Mądrości Syracha. W kanonie katolickim podział Starego Testamentu jest oparty na treści poszczególnych ksiąg, które dzielą się na: historyczne (21 ksiąg), dydaktyczne (9 ksiąg),

45 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 739.46 Apokryfy – księgi biblijne niekanoniczne, nie uznane za „nadchnione“, włączone do greckiej (Septuaginta) i łacińskiej (Wulgata) wersji Biblii.

36

prorockie (16 ksiąg).47

Księgi Starego Testamentu zostały napisane w języku hebrajskim, aramejskim oraz greckim. Najstarszy grecki przekład nosi imię Septuaginta, czyli tłumaczenie „siedemdziesięciu“. Z  biegiem czasu stwierdzono, że księgi te mają różne tło historyczne, występują w nich różnice językowe, stylistyczne i kompozycyjne, wskazujące na wykorzystywanie różnych źródeł, odmienny czas powstania i różnych autorów. Takimi zagadnieniami w odniesieniu z do tekstów ksiąg biblijnych zajmuje się nauka zwana krytyką biblijną, która jest częścią biblistyki.48

Księgi Nowego Testamentu powstały między drugą połową I wieku i drugą połową II wieku (około 51 roku spisana została pierwsza księga – Pierwszy List do Tesaloniczan, a około roku 100–106 ostatnia – Apokalipsa św. Jana). Obejmuje 27 ksiąg, w tym: księgi historyczne: cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Marka, św.

Łukasza i św. Jana) i Dzieje Apostolskie, za których autora uważa się ewangelistę Łukasza,

księgi dydaktyczne: Listy Apostolskie (14 listów św. Pawła i 7 listów powszechnych),

księgę prorocką: Apokalipsa św. Jana (inaczej Objawienie św. Jana).49

Nowy Testament został napisany w języku greckim i aramejskim, lecz zachował się tylko w języku greckim. Pierwotne teksty zaginęły, a najwcześniejsze manuskrypty pochodzą z III i IV wieku. Treścią Nowego Testamentu jest życie Jezusa Chrystusa – opisane głównie w Ewangeliach, powstanie pierwszych gmin, wyjaśnienie nauki Chrystusa, a także zasady dotyczące moralności, kultu i życia społecznego. Jest on świadectwem bolesnej męki, ale też chwalebnego zmartwychwstania i wniebowstąpienia Chrystusa, tzn. triumfu nad śmiercią i ludzkim złem. Nowy Testament jest również świadectwem wiary w odpuszczenie grzechów, obecność Boga wśród ludzi, w możliwość zjednocenia się z Nim

47 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13.48 Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 57.49 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13.

37

w eucharystii (z języka greckiego, znaczenie: dziękczynienie lub komunia) i osiągnięcia życia wiecznego. Żydzi nie uznają Nowego Testamentu, oczekują bowiem wciąż przyjścia Mesjasza, którego nadejście było zapowiadane w Starym Testamencie. W ich przekonaniu Mesjasz powinien być ziemskim władcą Izraela.

Biblia została przetłumaczona na niemal wszystkie języki świata. Najstarsze przekłady to:Septuaginta – najstarsze tłumaczenie Starego Testamentu z języka hebrajskiego i aramejskiego na język grecki, które powstało w pierwszej połowie III i II wieku p. n. e. w środowisku aleksandryjskim na użytek Żydów w Egipcie (których jedynym językiem była greka), a jednocześnie szerzenia Biblii wśród pogan. Według legendy dokładnie takiego samego tłumaczenia dokonało niezależnie od siebie siedemdziesięciu lub siedemdziesięciu dwóch żydowskich uczonych w ciągu 72 dni na wyspie Faros. Stąd pochodzi nazwa Septuaginta, która oznacza dosłownie siedemdziesiąt. Chrześcijaństwo starożytne używało Starego Testamentu do VII wieku przede wszystkim w wersji Septuaginty. Była ona także podstawą dalszych przekładów, między innymi Wulgaty.50

Wulgata - to przekład Biblii z j. hebrajskiego i greckiego na łacinę dokonany pod koniec IV wieku na zlecenie papieża Damazego I przez świętego Hieronima. W części to oryginalny przekład ksiąg biblijnych z języka hebrajskiego, w części poprawiona wersja wcześniejszych przekładów. Chodzi tu o tłumaczenie swobodne o dużej wartości literackiej. Od VII do VIII wieku Wulgata była najczęściej używaną wersją Biblii w liturgii kościoła zachodniego. W 1546 roku sobór trydencki uznał ją za przekład obowiązujący w kościele rzymsko-katolickim. Była podstawą tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Od 1979 roku w liturgii łacińskiej kościoła rzymsko-ka-tolickiego powszechnie używa się poprawionej wersji Wulgaty, zwanej Neowulgatą. Nazwa pochodzi od łacińskiego editio vulgata – wydanie popularne, ludowe (od vulgus – lud, pospólstwo).51

50 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 1174.51 Zob.: Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13.

38

Na język polski Biblia była przetłumaczona w XV wieku.52 Ponadto jej treść w średniowieczu przedstawiano w obrazach, na freskach kościelnych lub witrażach. Pojawiła się również w księgach obrazkowych (Biblia pauperum). Jest najważniejszą księgą mądrości. Ukazuje ona plan Boga w stosunku do świata. Chodzi o plan ocalenia człowieka i całej ludzkiej rodziny, obejmujący całe jej dzieje. To historia „ludu bożego”, czyli historia związku religijnego ludzi z Bogiem. Jednak nie oznacza to, że wszystko, co przedstawia Biblia, jest zawsze budujące i godne naśladowania. Opisuje bowiem również kłamstwa, okrucieństwa i zbrodnie. Biblia jest święta dlatego, że w niej przemawia i działa sam Bóg, który podnosi ludzkość ku sobie. Była największym autorytetem w sprawach wiary i moralności. Do okresu oświecenia tworzyła podstawę nauki w świecie chrześcijańskim. Czasem prowadziło to do potępienia nowych teorii naukowych (np. heliocentryzmu lub ewolucjonizmu).Biblia, składająca się z dużej liczby różnych ksiąg i utworów, jest dziełem o dużych walorach literackich, które wynikają z bogactwa treści i form wypowiedzi, nasyconych wieloznaczną symboliką. Nie patrząc na niedokładności, jest ona najważniejszym źródłem historii i religii starożytnego Izraela, jak również początków chrześcijaństwa.53

52 Zob.: 2.1. Polskie tłumaczenia Biblii, s. 37.53 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 12.

39

Spis Ksiąg Biblii

Stary Testament:I Księga MojżeszowaII Księga MojżeszowaIII Księga MojżeszowaIV Księga MojżeszowaV Księga MojżeszowaKsięga JozuegoKsięga SędziówKsięga RutI Księga SamuelaII Księga SamuelaI Księga KrólewskaII Księga KrólewskaI Księga KronikII Księga KronikKsięga EzdraszaKsięga NehemiaszaKsięga EsteryKsięga JobaKsięga PsalmówPrzypowieści SalomonaKsięga Kaznodziei SalomonaPieśń nad PieśniamiKsięga IzajaszaKsięga JeremiaszaTrenyKsięga EzechielaKsięga DanielaKsięga OzeaszaKsięga JoelaKsięga AmosaKsięga AbdiaszaKsięga JonaszaKsięga MicheaszaKsięga NahumaKsięga HabakukaKsięga Sofoniasza

Nowy Testament:Ewangelia MateuszaEwangelia MarkaEwangelia ŁukaszaEwangelia JanaDzieje ApostolskieList św. Pawła do RzymianI list św. Pawła do KoryntianII list św. Pawła do KoryntianList św. Pawła do GalicjanList św. Pawła do EfezjanList św. Pawła do FilipianList św. Pawła do KolosanI list św. Pawła do TesaloniczanII list św. Pawła do TesaloniczanI list św. Pawła do TymoteuszaII list św. Pawła do TymoteuszaList św. Pawła do TytusaList św. Pawła do FilemonaList do HebrajczykówList św. JakubaI list św. PiotraII list św. PiotraI list św. JanaII list św. JanaIII list św. JanaList św. JudyObjawienie św. Jana

40

Księga AggeuszaKsięga ZachariaszaKsięga Malachiasza

2.1 Polskie tłumaczenia Biblii

Psałterz floriański – najstarszy polski przekład psalmów napisany przez trzech autorów pochodzi z przełomu XIV i XV wieku. Ten obszerny rękopiśmienny kodeks pergaminowy, bogato i pięknie iluminowany, zawiera teksty psalmów po łacinie z przekładem niemieckim i polskim. Przekładu polskiego dokonano z łaciny, opierając się na tłumaczeniu czeskim. Stanowi on modlitewnik i księgę liturgiczną. Powstał w Krakowie dzięki staraniom zakonników przybyłych z klasztoru Kanoników Regularnych w Kłodzku. Jest praktycznie najstarszym zabytkiem języka polskiego zachowanym w całości. Jego nazwa pochodzi od opactwa Sankt-Florian pod Linzem w Austrii, gdzie w XIX wieku został znaleziony. Od 1931 roku jest własnością Biblioteki Narodowej w Warszawie.54

Psałterz puławski - zawiera drugie staropolskie tłumaczenie psalmów. Rękopis, odpisany z nieznanego dziś oryginału, pochodzi prawdopodobnie z końca XV wieku lub z początku wieku XVI (oryginał powstał co najmniej pół wieku wcześniej). Ma niewielki format codziennego modlitewnika i jest ciekawie (choć skromnie) ilustrowany. Tłumacz korzystał prawdopodobnie z wersji czeskiej i nawiązywał do Psałterza floriańskiego. Ma duże walory artystyczne. Nazwa pochodzi od Puław, gdzie rękopis był przechowywany w wieku XIX jako własność rodziny Czartoryskich. Obecnie znajduje się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.55

Wcześniej, około roku 1455, powstała Biblia królowej Zofii albo Biblia szaroszpatacka. Inicjatorką powstania tego rękopisu była 54 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 20. 55 Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 686.

41

czwarta żona Władysława Jagiełły, Zofia. Chodzi o przekład oparty na czeskiej wersji Biblii dokonany przez kilku tłumaczy (m.in. kapelana Jędrzeja z Jaszowic) na zlecenie królowej – wtedy już wdowy. Dziś znany jest niecały tom pierwszy, zawierający znaczną część Starego Testamentu. Tom drugi, z wyjątkiem kilku kart, zaginął. Tekst jest stylistycznie niejednolity i prawie niewolniczy stosunek tłumaczy do pierwowzoru wpłynął niekorzystnie na artystyczną wartość pierwszej polskiej Biblii. Nazwy przekładu nawiązują bądź do imienia ostatniej żony Władysława Jagiełły, dla której prawdopodobnie Biblię przetłumaczono, bądź do miejscowości Sárospatak na Węgrzech, gdzie w wieku XIX została odnaleziona w bibliotece gimnazjum kalwińskiego.56

Następnym tłumaczeniem Biblii był Psałterz krakowski albo Wietorowski (od nazwiska drukarza) z roku 1532. Był to pierwszy drukowany tekst biblijny. Chodzi o zmodernizowaną wersję przekładu. Pierwsze wydanie tej książki (Kraków 1532, Hieronim Wietor) zachowało się w jedynym egzemplarzu w Bibliotece Jagiellońskiej. Zabytek ten jest niezwykle ważny dla dziejów kultury, literatury i języka polskiego. Staje bowiem w jednym szeregu z Psałterzem floriańskim i Psałterzem puławskim jako trzecie średniowieczne tłumaczenie psałterza na język polski. Rękopis Psałterza krakowskiego, w przeciwieństwie do dwóch pozostałych, jednak nie dochował się do naszych czasów.57

W 1539 roku pojawił się następny przekład psałterza – Żołtarz Dawidów na rzecz polską wyłożony W. Wróbla z bogatym komentarzem A. Glabera. Tekst pokazuje, że autor dysponował dużą wiedzą teologiczną.

Ciekawy jest również Psałterz Dawidów z 1546 roku autorstwa Mikołaja Reja, dedykowany Zygmuntowi I Staremu. Miał on pełnić funkcję podręcznika etyki chrześcijańskiej. Język autora jest żywy i barwny. Ma wiele uroku. Jest dosyć ważnym dziełem w kulturze polskiej.58

Pierwszym wierszowanym tłumaczeniem całego psałterza był Psałterz Dawida Jana Lubelczyka (1558). Jednak Psałterz Dawidów J. 56 Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 85–86. Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987, s. 142.57 Tamże: s. 144. 58 Tamże: s. 222–235.

42

Kochanowskiego (Kraków 1579) jest arcydziełem, które sam poeta uznał za swoje szczytowe osiągnięcie poetyckie (melodie do psalmów Kochanowskiego skomponował M. Gomółka w 1580 roku).59

Pojawiły się też reformacyjne przekłady Biblii, np. w Królewcu, dzięki staraniom wydawcy i księgarza J. Seklucjana, ukazał się Testament Nowy ( 1551–52), który był przetłumaczony z greki przez S. Murzynowskiego. Tekst ma dużą wartość artystyczną. Chodzi o zupełnie pierwszy drukowany przekład Nowego Testamentu.

Pierwszym pełnym wydaniem przekładu Biblii przeznaczonego dla katolików była Biblia Leopolity (Kraków 1561). Jest ona drukiem naukowo-bibliofilskim, zawierającym 54 stronice m.in. z 25 reprodukcjami drzeworytów i tekstu Biblii, wydanym w nakładzie 550 egzemplarzy. Tłumacz, bądź tłumacze, nie są znani, nazwa zaś pochodzi od głównego redaktora przekładu – Jana Leopolity, profesora Akademii Krakowskiej. Ponieważ wkrótce po wydrukowaniu tej wersji Biblii sobór trydencki nakazał przy tłumaczeniu Pisma Świętego na języki narodowe trzymać się ściśle łacińskiego tekstu Wulgaty, dość wolny przekład Biblii Leopolity nie uzyskał aprobaty kościelnej i został zapomniany.60

Wspaniałym dziełem była również Biblia brzeska, inaczej też Radziwiłłowska (Brześć 1563). Chodzi o pierwszy reformacyjny przekład całej Biblii. Powstała w środowisku kalwińskim dzięki staraniom Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. Pracował nad nią zespół tłumaczy i zawiera ona obszerne i znakomicie wypracowane komentarze oraz jasny, obrazowy i rytmiczny język. Za niewierność wobec oryginału krytycznie ją oceniał Szymon Budny, który później wydał Biblię nieświeską (Nieśwież 1572).

Biblia Jakuba Wujka - to katolicki przekład całej Biblii na język polski, opublikowany w 1599 roku. Najpopularniejszy przez wieki aż do wydania tzw. Biblii Tysiąclecia.61

Epoka baroku wydała znacznie mniej przekładów. W Gdańsku 1632 roku pojawiła się Biblia gdańska, stylistycznie bardzo wartościowa, która

59 Kryda, B.: Krajobraz poezji polskiej.Antologia, Warszawa 1989, s. 86.60 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 21.61 Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 86.

43

stała się tekstem kanonicznym polskich protestantów. Jest to ostatni przekład całej Biblii w okresie staropolskim.

Nowe tłumaczenia Biblii zaczęły się ukazywać dopiero w XX wieku. W roku 1917 pokazał się przekład Szczepańskiego, a po II wojnie światowej (dokładnie w 1948 r.) przekład Dąbrowskiego. Najnowszymi wydaniami Biblii są zaś: Biblia Tysiąclecia – wydana w roku 1965 jako pełny przekład Pisma Świętego, dokonany pod redakcją benedyktynów tynieckich, oraz Biblia poznańska, wydana przez Księgarnię Św. Wojciecha w latach 1974–75.

Najbardziej znanym polskim tłumaczem tekstów biblijnych XX wieku jest Czesław Miłosz (przetłumaczył Księgi Rut, Księgi Estery, Księgi Hioba, Księgi Psalmów, Księgi Koheleta, Pieśni nad Pieśniami, Lamentacji, Ewangelii św. Marka i Apokalipsy św. Jana).62

62 Więcej: Kossowska, M.: Biblia w języku polskim, t. 1-2, Poznań 1968-69, s. 43–58. http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/psalterze.htm. Bukowski, K.: Biblia i literatura polska: "Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską" , Warszawa 1990, s. 8–179.

44

2.2 Biblia w literaturze polskiej

Biblia wywarła niesamowity wpływ na niemal całą twórczość artystyczną, która opiera swą tematykę na motywach biblijnych nie tylko w okresie średniowiecza i renesansu. Twórczość ta stanowi trwały dorobek światowej kultury. Wiele wątków i motywów biblijnych pojawia się w nowożytnej literaturze, jak również w obrazach, rzeźbach czy kompozycjach muzycznych.

Właśnie w literaturze (nie tylko polskiej) Biblia jest wdzięcznym źródłem tematów, gatunków literackich, topiki poetyckiej, czy też symboliki, fabuł, postaci literackich i sytuacji. Gatunki literackie wywodzące się z Biblii to przede wszystkim treny (Jan Kochanowski, Karol Wojtyła), przypowieści, teksty prorockie (Piotr Skarga, Andrzej Frycz Modrzewski lub Władysław Broniewski), psalmy (Mikołaj Rej, Tadeusz Nowak) czy apokalipsa (Krzysztof Kamil Baczyński, Ernest Bryll). Następnie wyróżniamy jeszcze podanie, dialog, aforyzm, pieśń, kazanie, modlitwę, list, sagę rodu czy poemat.63

Duże znaczenie w literaturze mają również symbole religijne (np. krzyż – znak męki i hańby, który stał się symbolem zmartwychwstania i zbawienia. Można tego dostrzec w dziele Cypriana Norwida Krzyż i dziecko).

Biblia jest także głębokim źródłem stylizacji. Chodzi o zapożyczanie idei i obrazów biblijnych, przejmowanie metafor, alegorii, porównań biblijnych, czy też przyjmowanie biblijnej formy językowej, słownictwa, wyrażeń lub imion osobowych. Właśnie taka stylizacja nadaje tekstowi walor wysokiej autorytatywności. W średniowieczu był widoczny dosyć ścisły związek literatury z Biblią. Pojawiły się wtedy tłumaczenia Księgi Psalmów: Psałterz floriański i Psałterz puławski 64, jak również przekład całej Biblii: tzw. Biblia szaroszpatacka.65 Właśnie najstarsze zabytki literatury polskiej powstały na podstawie Biblii (np. Kazania świętokrzyskie). Głównym motywem

63 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 9. 64 Więcej: 2.1. Polskie tłumaczenia Biblii, s. 37.65 Tamże.

45

twórczości XIV–XV wieku było zwłaszcza życie Chrystusa i Maryi, o czym możemy się doczytać głównie w apokryfach (wtedy tak bardzo popularnych). Najbardziej znanym apokryfem tego okresu jest Żywot Pana Jezu Krysta B. Opecia z roku 1522.66

W czasach odrodzenia zaczął się pojawiać w religii język ojczysty. Dużą popularność uzyskały sobie wtedy psalmy. Powstało wiele polskich poetyckich tłumaczeń Psałterza Dawidowego (np. M. Rej, W. Wróbel, J. Kochanowski, J. Wujek). Najsłynniejszy jest właśnie Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego, nad którym poeta pracował prawie dziesięć lat.67

Przekłady te w znacznej mierze przyczyniły się do rozwoju języka polskiego. W XVI wieku funkcję rozrywkową i również religijną pełniło tzw. Misterium – gatunek dramatu średniowiecznego (łac. misterium=wiedza tajemna, tajemnica, kult religijny), widowisko teatralnie znamienne dla kultury europejskiej; dobrze znane były greckie

66 Štěpán, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005, s. 19–20.67 Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987, s. 255.

46

misteria eleuzyńskie i orfickie.68 Najbardziej popularnym misterium tych czasów była Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka.69

Do biblijnych proroków przyrównywali się kaznodzieje czy pisarze napominający poczyny narodu (np. Piotr Skarga). W czasach baroku były również popularne psalmy – najcenniejszym dziełem XVII wieku stała się Psalmodia polska W. Kochowskiego z ideą wybraństwa Bożego Polski (mesjanizm polski).70 W tym okresie twórcy inspirowali się też kobiecymi postaciami Biblii, jakimi były np. Zuzanna, Judyta, Estera.

Idee racjonalistyczne okresu oświecenia zupełnie zmieniły pogląd na Biblię, którą interpretowano w duchu deizmu (z franc. déisme, pogląd filozoficzny, popularny szczególnie w epoce oświecenia, zgodnie z którym Bóg wprawdzie istnieje, ale nie wtrąca się w sprawy świata, gdyż ograniczył się jedynie do jego stworzenia71). Uczeni traktowali Biblię na równi z mitologią grecką, jako dziedzictwo kulturowe, a nie jako księgę świętą. Wtedy literatura opierała się na wizerunkach bohaterów – stąd też wiele przekładów tragedii i oper (Wojciech Bogusławski, Julian Ursyn Niemcewicz itd.). Sentymentalizm znów patrzył na Biblię jako na księgę pokazującą mentalność człowieka, który jest jeszcze nieskażony cywilizacją, i religijno-moralne zasady życia ludzkiego. Było tu również widoczne przywiązanie do wiary i obrzędów kościelnych.

W okresie romantyzmu (po utracie niepodległości) Biblia nabrała dużego znaczenia. Zwłaszcza dotyczyło to mesjanizmu (wiara w pojawienie się mesjasza, który zbawi świat) Idea mesjanizmu pojawia się pierwotnie w Biblii w Starym Testamencie, gdzie Mesjaszasem nazwano przyszłego króla Izraela. Upadek powstania listopadowego spowodował, iż ludzie zaczęli czuć podobieństwo między izraelskim a polskim narodem, który oczekuje od Boga wybawienia z niewoli. Pojawia się tu motyw wieszcza (Mojżesz, Dawid). Tematyka biblijna była bardzo popularna w

68 Zob.: Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 537.69 Štěpán, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005, s. 35.70 Patrz: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcjojęzycznych, Warszawa 1994.71 Zob.: Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 133.

47

poetyce religijnej, hymnach, psalmach, czy też w narracyjnych lub dramatyczno-lirycznych obrazach pokazujących postacie biblijne (np. A. Gorecki, T. Lenartowicz, J. B. Zaleski, K. Ujejski, J. Szujski). Trzeba zwrócić tu uwagę szczególnie na Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza, czy też Anhellego Juliusza Słowackiego. Największy wpływ wywarła Biblia na twórczość C. K. Norwida, którego dzieła wyróżniają się obfitością cytatów i aluzji zaczerpniętych z Biblii.

Pozytywizm pod wpływem racjonalizmu, utylitaryzmu i scjentyzmu nieco oddalił się od Biblii, jednak nie zerwał z nią całkowicie. Przykładowo można wspomnieć twórczość Marii Konopnickiej, Jana Kasprowicza czy Felicjana Faleńskiego.

W modernizmie motywy biblijne spełniały rolę religijną, areligijną, czy nawet antyreligijną. W okresie Młodej Polski autorzy czerpali zwłaszcza z masy postaci negatywnych (np. Ewa, Salome, Maria Magdalena, Kain i Judasz, Lucyfer). Pojawiają się również tematy apokaliptycznej wizji końca świata (Kasprowicz, Rydel). Tematy erotyczne w poematach prozaicznych Stanisława Przybyszewskiego są zaś zabarwione biblijną stylizacją, co nadaje erotyzmowi niezmierną siłę (np. „na początku była chuć”72).

W literaturze XX wieku możemy dostrzec różnego rodzaju odwoływania się do Biblii. Czy już chodzi o utwory prozaiczne lub wiersze na motywy Starego Testamentu (Antoni Słonimski, Józef Wittlin, Jarosław Marek Rymkiewicz, Leopold Staff), lub też opowiadania i powieści dotyczące Nowego Testamentu (Dobraczyński, Brandstaetter). Wybitni poeci tłumaczą psalmy lub inne księgi Biblii (Miłosz, Staff, Bąk). Najbardziej przeniknięta atmosferą Biblii jest twórczość Hanny Malewskiej, Anny Kamieńskiej, Józefa Czapskiego, Antoniego Gołubiewa i Jana Dobraczyńskiego.73

72 Patrz: Przybyszewski, S.: Requiem aeternam, Poznań 1990.73 Więcej: Bukowski, K.: Biblia i literatura polska: "Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską", Warszawa 1990, s. 8–179.

48

49

2.3 Związki frazeologiczne biblijne

Często bardzo trudno dokładnie określić źródło danego związku, ponieważ to samo wyrażenie może występować zarazem w kilku miejscach Pisma Świętego. Największą grupę frazeologizmów pochodzących z Biblii tworzą wyrażenia. Przytaczam tu kilka przykładów:

Krzyż – chodzi o główny symbol chrześcijaństwa; pojawia się w wielu frazeologizmach. Występuje także jako pojedyncze słowo w znaczeniu przenośnym i oznacza cierpienie. To mój krzyż – mówimy, gdy chcemy opowiedzieć komuś o nałożonych nam przez los na barki ciężkich doświadczeniach. Jednocześnie można dodać, że staramy się ów „krzyż“ nieść z pokorą, a jego niesienie jest długie i uciążliwe. W dodatku, mówiąc "to mój krzyż", wyrażamy to, że nasze cierpienia czy dolegliwości, są związane z jakimś wyrokiem losu.Z krzyża zdjęty – mówimy tak o wyglądzie osoby naprawdę mocno wycieńczonej, słabej, wyglądającej, jakby umierała.

Judasz – to jedna z najbradziej zakorzenionych językowo postaci, archetypów, symboli. Sam Judasz na skutek opisanej w Ewangeliach zdrady stał się na wieki symbolem zdrajcy. Jednocześnie niektórzy interpretatorzy Pisma Świętego podkreślają tragiczną stronę tej postaci, jej głębokie rozdarcie, świadomość przypisanej roli i ból wynikający z jej podjęcia się. To chyba jednak zbyt daleko idące interpretacje. Judasz – człowiek fałszywy, podstępny, zdrajcaJudaszowe srebrniki (dokładnie trzydzieści) – symbol zapłaty za zdradę. W Nowym Testamencie w Ewangelii św. Mateusza czytamy: Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów  i rzekł: «Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam». A oni wyznaczyli mu

50

trzydzieści srebrników. Odtąd szukał sposobności, żeby Go wydać.74

Judasz przecież nie wytrzymuje presji, te pieniądze go „palą“ jak wyrzuty sumienia. W końcu Judasz rzuca pieniądze starszym i arcykapłanom i mówi: „zgrzeszylem, gdyż wydałem krew niewinną“. Nie mogąc znieść wyrzutów sumienia, Judasz w końcu wiesza się. Zatem i srebrniki judaszowe zyskują jakby dodatkowe znaczenie.– Są nie tylko zapłatą za zdradę, lecz stają się zapłatą, która ciąży i od której nie można się uwolnić.

Wieża Babel – to wyrażenie oznacza zamęt, chaos, bałagan, zamieszanie, stanowi symbol niemożliwości porozumienia się, prowadzącej do zniweczenia jakiegoś przedsięwzięcia.Stary Testament opisuje historię wieży Babel w Księdze Rodzaju w ten sposób:Mieszkańcy całej ziemi mieli jedną mowę, czyli jednakowe słowa. A gdy wędrowali ze wschodu, napotkali równinę w kraju Szinear i tam zamieszkali. I mówili jeden do drugiego: «Chodźcie, wyrabiajmy cegłę i wypalmy ją w ogniu». A gdy już mieli cegłę zamiast kamieni i smołę zamiast zaprawy murarskiej,  rzekli: «Chodźcie, zbudujemy sobie miasto i wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, i w ten sposób uczynimy sobie znak, abyśmy się nie rozproszyli po całej ziemi». A Pan zstąpił z nieba, by zobaczyć to miasto i wieżę, które budowali ludzie,  i rzekł: «Są oni jednym ludem i wszyscy mają jedną mowę, i to jest przyczyną, że zaczęli budować. A zatem w przyszłości nic nie będzie dla nich niemożliwe, cokolwiek zamierzą uczynić.  Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie rozumiał drugiego!» W ten sposób Pan rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi, i tak nie dokończyli budowy tego miasta.  Dlatego to nazwano je Babel, tam bowiem Pan pomieszał mowę mieszkańców całej ziemi. Stamtąd też Pan rozproszył ich po całej powierzchni ziemi.75

74 Ewangelia św. Mateusza [w:] Biblia, tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 775.75 Zob.: Księga rodzaju [w:] Biblia, tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu,

51

Jak widać, boska interwencja tym razem pokrzyżowała ludziom plany. Otóż ludzkość po potopie oddala się coraz bardziej od Boga, dążąc do przekroczenia zakreślonych dla niej granic. Gigantyczna budowla jest więc ucieleśnieniem niezdrowych dążeń, którym Bóg się przeciwstawia.

Alfa i omega – w Biblii określenie Boga; przenośnie: chodzi o osobę wszechwiedzącą, kogoś o olbrzymiej wiedzy, synonim niepodważalnego autorytetu, omnibusa lub wyrażenie używane jako zastępcze wobec: „początek i koniec“.Dwie litery greckiego alfabetu (Α i Ω), jako symbol wszechmocy i wszechwiedzy zostały użyte przez Św. Jana w Apokalipsie:„Jam jest Alfa i Omega, początek i koniec, mówi Pan, który jest, i który był, i który przyjść ma, on Wszechmogący.“76

To ciekawe odwołanie do liter alfabetu jako symbolu początku i końca. Alfabetu jako zapisu świata. Można też powiedzieć, że Biblia zamyka się klamrą odwołujacą się do SŁOWA. Słowo było u początku wszystkiego. Można zwrócić uwagę na fakt, że w Księdze Genesis cały opis stwarzania świata przez Boga jest związany z nadawaniem przez niego imion, nazw stwarzanym rzeczom: „I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą.“ [...] „I nazwał Bóg rozpostarcie niebem.“ [...] „I nazwał Bóg suche miejsce ziemią, a zebranie wód nazwał morzem.“ [...]77

Hiobowa wieść – zła, tragiczna, przerażająca wiadomość o wielkim nieszczęściu, która zupełnie zmienia istniejącą sytuację, spada jak grom z jasnego nieba.Hiob był szczęściarzem, miał majątek, cudowną rodzinę i w ogóle wiodło mu się pomyślnie. W Biblii o nim czytamy:

Warszawa 1954, s. 468.

76 Zob.: Apokalipsa św. Jana Teologa [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 970.77 Tamże: Pierwsze Księgi Mojżeszowe. Genesis, s. 1.

52

„Żył w ziemi człowiek imieniem Hiob. Był to mąż sprawiedliwy, prawy, bogobojny i unikający zła. Miał siedmiu synów i trzy córki. Majętność jego stanowiło siedem tysięcy owiec, trzy tysiące wielbłądów, pięćset jarzm wołów, pięćset oślic oraz wielka liczba służby. Był najwybitniejszym człowiekiem spośród wszystkich ludzi Wschodu.“78

Pewnego dnia Bóg postanowił doświadczyć Hioba. Chcąc sprawdzic jego wiarę, zabrał mu wszystko oprócz żony. Słudzy donieśli Hiobowi, że stracił cały swój pokaźny majątek i liczną rodzinę, ale Hiob nie zwątpił w Boga i przetrwał nędzę. Oto biblijna relacja o tym wydarzeniu: „Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu najstarszego brata, przyszedł posłaniec do Hioba i rzekł: «Woły orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem napadli Sabejczycy, porwali je, a sługi mieczem pozabijali,  ja sam uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: «Ogień Boży spadł z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sług i pochłonął ich. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: «Chaldejczycy zstąpili z trzema oddziałami, napadli na wielbłądy, a sługi ostrzem miecza zabili. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: «Twoi synowie i córki jedli i pili wino w domu najstarszego brata. Wtem powiał szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu, zawalił go na dzieci, tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść».  Hiob wstał, rozdarł swe szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł: «Nagi wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie imię Pańskie błogosławione!»W tym wszystkim Hiob nie zgrzeszył i nie przypisał Bogu nieprawości.“79

Wyrażenie „hiobowe wieści“ w dzisiejszym języku potocznym nie oznacza wiadomości nagłej, lecz raczej wiadomość przytłaczającą, okropną, nie do zniesienia dla normalnego człowieka.

Arka Przymierza – symbol porozumienia, braterstwa, bożej opieki

78 Zob.: Księga Hioba [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 343.

79 Zob.: Księga Hioba [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 343.

53

Arka przymierza jest pozłacaną skrzynią z drewna akacjowego, ozdobiona dwoma złotymi cherubami. Miała symbolizować obecność boską i zawierała kamienne tablice 10 przykazań. Izraelici mieli ją nosić ze sobą we swych wędrówkach. Została złożona w jerozolimskiej świątyni Salomona w miejscu zwanym „święte świętych“. Zaginęła po upadku Jerozolimy w 586 p. n. e.. Biblia pisze o jej powstaniu tak:

„Uczynią też skrzynią z drzewa sytym; półtrzecia łokcia będzie długość jej,  a półtora łokcia szerokość jej, a półtora łokcia wysokość jej. I powleczesz ją złotem czyste; z wierzchu i wewnątrz powleczesz ją, a uczynisz nad nią koronę złotą w około. Ulejesz też do niej cztery kolce złote, które przyprawisz do czterech węgłów jej; dwa kolce do jednego jej boku, i dwa kolce do drugiego jej boku. I uczynisz drążki z drzewa sytym, i powleczesz je złotem. I przewleczesz drążki przez kolce na bokach skrzyni, aby na nich skrzynię noszono. W kolcach u skrzyni będą te drążki; nie będą ich odejmować od niej. A włożysz w tę skrzynie świadectwo, któreć dam. Uczynisz też ubłagalnią ze złota czystego; półtrzecia łokcia będzie długość jej, a półtora łokcia szerokość jej. I uczynisz dwa Cheruby złote; z ciągnionego złota uczynisz je na obu końcach ubłagalni. A uczynisz Cheruba jednego na jednym końcu, a Cheruba drugiego na drugim końcu; na ubłagalni uczynicie Cheruby na obu końcach jej. A będą mieć Cherubowie skrzydła rozciągnione z wierzchu, zakrywając skrzydłami swemi ubłagalnią; a twarze ich będą obrócone jednego ku drugiemu; ku ubłagalni będą twarze Cherubów. I włożysz ubłagalnię na wierzch skrzyni, a do skrzyni włożysz świadectwo, które dam. Tam się z tobą schodzić będę, i z tobą rozmawiać z ubłagalni, z pośrodku dwu Cherubów, którzy będą nad skrzynią świadectwa, o wszystkiem, co rozkażę synom Izraelskim. [...] Patrzajże, abyś uczynił wszystko według podobieństwa tego, któreć ukazano na górze.“80

Niewierny Tomasz – ktoś nieufny, sceptyczny, niedowierzający nikomu ani niczemu, dopóki sam się nie przekona i nie sprawdzi osobiście. 80 Zob.: Drugie Księgi Mojżeszowe [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 68.

54

Niedowiarkiem okazał się apostoł Tomasz. Gdy powiedziano mu, że Jezus zmartwychwstał, nie uwierzył w to. W Biblii czytamy następująco:Ale Tomasz, jeden ze Dwunastu, którego zowią Didymus, nie był z nimi, gdy był przyszedł Jezus. I rzekli mu drudzy uczniowie: «Widzieliśmy Pana!» Ale im on rzekł: «Jeźli nie ujrzę w ręku jego znaków gwoździ, a nie włożę palca mego w znaki gwoździ, a nie włożę ręki mojej w bok jego, nie uwierzę.» A po ośmiu dniach byli zasię uczniowie jego w domu, i Tomasz z nimi. I przyszedł Jezus, gdy były drzwi zamknięte, a stanął w pośrodku nich, i rzekł: «Pokój wam!» Potem rzekł Tomaszowi: «Włóż sam palec twój, a oglądaj ręce moje, i ściągnij rękę twoję, i włóż ją w bok mój, a nie bądź niewiernym, ale wiernym.» Tedy odpowiedział Tomasz i rzekł: «Panie mój, i Boże mój!» Rzekł mu Jezus: «Żeś mię ujrzał, Tomaszu, uwierzyłeś; błogosławieni, którzy nie widzieli, ale uwierzyli.»81

Salomonowy wyrok – mądry i sprawiedliwy wyrok (chociaż o zaskakującej formule rozstrzygnięcia).Salomon, król Izraela i następca króla Dawida, słynął ze swojej mądrości. Bóg dał Salomonowi mądrość i rozsądek nadzwyczajny: Bóg więc mu powiedział: «Ponieważ poprosiłeś o to, a nie poprosiłeś dla siebie o długie życie ani też o bogactwa, i nie poprosiłeś o zgubę twoich nieprzyjaciół, ale poprosiłeś dla siebie o umiejętność rozstrzygania spraw sądowych, więc spełniam twoje pragnienie i daję ci serce mądre i rozsądne, takie, że podobnego tobie przed tobą nie było i po tobie nie będzie.  I choć nie prosiłeś, daję ci ponadto bogactwo i sławę, tak iż za twoich dni podobnego tobie nie będzie wśród królów. Dwie nierządnice miały po jednym niemowlęciu, jedno z nich umarło, każda twierdziła, że jej dziecko żyje. Salomon stwierdza, że należy dziecko rozciąć na dwie połowy, aby każda kobieta otrzymała po połowie. Wtedy przeciwko wyrokowi protestuje prawdziwa matka, która woli oddać je rywalce, która zgadza się na wyrok. Król postanawia oddać dziecko tej, która zaprotestowała:

81 Zob.: Ewangelia wg św. Jana [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 852.

55

Potem dwie nierządnice przyszły do króla i stanęły przed nim. Jedna z kobiet powiedziała: «Litości, panie mój! Ja i ta kobieta mieszkamy w jednym domu. Ja porodziłam, kiedy ona była w domu. A trzeciego dnia po moim porodzie ta kobieta również porodziła. Byłyśmy razem. Nikogo innego z nami w domu nie było, tylko my obydwie. Syn tej kobiety zmarł w nocy, bo położyła się na nim. Wtedy pośród nocy wstała i zabrała mojego syna od mego boku, kiedy twoja służebnica spała, i przyłożyła go do swoich piersi, położywszy przy mnie swego syna zmarłego. Kiedy rano wstałam, aby nakarmić mojego syna, patrzę, a oto on martwy! Gdy mu się przyjrzałam przy świetle, rozpoznałam, że to nie był mój syn, którego urodziłam». Na to odparła druga kobieta: «Wcale nie, bo mój syn żyje, a twój syn zmarł». Tamta zaś mówi: «Właśnie że nie, bo twój syn zmarł, a mój syn żyje». I tak wykrzykiwały wobec króla. Wówczas król powiedział: «Ta mówi: To mój syn żyje, a twój syn zmarł; tamta zaś mówi: Nie, bo twój syn zmarł, a mój syn żyje». Następnie król rzekł: «Przynieście mi miecz!» Niebawem przyniesiono miecz królowi. A wtedy król rozkazał: «Rozetnijcie to żywe dziecko na dwoje i dajcie połowę jednej i połowę drugiej!» Wówczas kobietę, której syn był żywy, zdjęła litość nad swoim synem i zawołała: «Litości, panie mój! Niech dadzą jej dziecko żywe, abyście tylko go nie zabijali!» Tamta zaś mówiła: «Niech nie będzie ani moje, ani twoje! Rozetnijcie!» Na to król zabrał głos i powiedział: «Dajcie tamtej to żywe dziecko i nie zabijajcie go! Ona jest jego matką». Kiedy o tym wyroku sądowym króla dowiedział się cały Izrael, czcił króla, bo przekonał się, że jest obdarzony mądrością Bożą do sprawowania sądów.82

82 Zob.: 1. Księga królewska [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 212 .

56

3 Mitologia jako źródło frazeologizmów

3.1 Czym jest mit?

Zanim będzie omówiona Mitologia, trzeba rozpocznąć od samej podstawy, którą jest pojęcie mit. Termin ten pochodzi z języka greckiego (mýthos = mowa, legenda, słowo, opowieść, powiedzenie, rada, rozkaz) i ma znaczenie bajecznego podania o powstaniu świata, bogach i legendarnych bohaterach nieznanego pochodzenia; opowieści sakralnej uzasadniającej i kodyfikującej wierzenie religijne jakiejś społeczności związane z magią, kultem i rytuałem.83 Jest uważany przez tę społeczność za prawdziwy, łączący elementy realistyczne z fantasycznymi.

Są to opowieści bardzo stare, znane już wtedy, gdy pismo nie było jeszcze używane, nawet znane. Mit to opowieść próbująca pośrednio (np. alegorycznie, symbolicznie) wyjaśniać okoliczności narodzin oraz pochodzenia bogów, świata, ludzi. Mity funkcjonują jakby poza czasem, są ahistoryczne, nie można ich przypisać do określonej epoki. Z reguły mają charakter poetyczny, są pełne dramatycznych napięć, personifikują przedstawiony świat. Traktowane jako święte opowieści, upamiętniały to, co dokonało się w legendarnym czasie początku świata, pełniły funkcję dziejotwórczą, zaprowadzały ład w sferze niepokoju. Pokazywały, w jaki sposób, dzięki czynom istot nadnaturalnych, powstała nasza rzeczywistość. Opisywały różnorodne i czasami dramatyczne wtargnięcia sfery sacrum (dziedzina spraw religijnych; od łac. słowa sacer = rzecz święta84) lub nadnaturalności w obręb świata. Posługiwały się symbolami i przedstawiały jedność przeciwieństw, takich jak dobro – zło, wina – zasługa. Początkowo mity były przekazywane tylko ustnie, ulegały zatem licznym przemianom, wciąż je modyfikowano, dopełniano. Dopiero później 83 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 334.84 Tamże: s. 447.

57

zostały zapisane. Zbiory zapisanych mitów tworzyły właśnie mitologie (np. mitologia grecka, rzymska, mitologia afrykańska, chińska, indyjska, hebrajska, słowiańska i innne).

Mity można podzielić na kilka rodzajów:- kosmogoniczne – zawierały koncepcję powstawania świata i

wyobrażenia o jego ładzie- kosmologiczne – opowiadające o strukturze świata i kosmosu- teogoniczne – mówiły o narodzinach bogów i związkach między nimi- antropogoniczne – opisywały narodziny człowieka i objaśniały

zachowania, charakter ludzi i ich związki z bogami- soteriologiczne – o zbawieniu człowieka- eschatologiczne – o życiu pośmiertnym- genealogiczne – przekazujące informację o pochodzeniu człowieka i

rozwoju rodzaju ludzkiego (rodów, plemion itd.)- kalendarzowe – o podziale roku- historyczne i historiozoficzne – przekazujące wiadomości o ważnych

dla ludzkości lub też dla jakiegoś ludu wydarzeniach, dociekające przyczyn i skutków tych wydarzeń.85

Świat mitów zamieszkiwali bogowie, herosi, tytani, demony i ludzie. Pochodzenie mitów jest często nieznane (autorstwo jest nieokreślone). Mit oznacza coś, co wieczne, ponadczasowe. Jest źródłem archetypów, czyli praobrazów, wzorców postaw i ich zachowań utrwalonych kulturowo i toposów – powtarzających się, ponadczasowyh motywów utrwalonych w kulturze. Mit jako taki jest zmienny, poddawany bywa manipulacji, staje się narzędziem reklamowej perswazji oraz politycznej propagandy. Mit z jednej strony posługuje się metaforą i językiem symbolicznym, co sprawia, że jest interprecyjnie otwarty, z drugiej strony jest powtarzałną strukturą prowadzącą do alegoryzacji przedstawień, które mogą być źródłem uproszczeń i stereotypów. W mitach zawarte jest to, co nieskończone, wieczne i to, co teraźniejsze. 85 Zob.: Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 539. Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 8.

58

Studium mitologii zajmowali się oprócz klasycznych filologów (np. U. Wilamowitz-Moellendorf) również antropolodzy zajmujący się kulturą (C. Lévi-Strauss, B. Malinowski), psycholodzy (C. G. Jung, S. Freud), religioniści (M. Eliade) i inni.

Mitologii, czyli zbiorów mitów, jest na świecie sporo. Np. można tu wymienić mitologię grecką, rzymską, słowiańską, orientalną, judeo-chrześcijańską lub afrykańską. Istnieją również mitologie sztuczne, powstałe dla potrzeb utworów literackich (szczególnie w literaturze fantasy). Twórcami takiej mitologii jest np. J. R. R. Tolkien, który zasłynął jako autor utworów literackich o charakterze baśniowym. W swych utworach (Hobbit, czyli Tam i z powrotem86 czy Władca pierścieni87) tworzyl mitologię Śródziemia. Chodzi o fikcyjną pradawną krainę. Jak autor pisze, świat Śródziemia był pierwotnie płaski, wszak pod koniec Drugiej Ery za sprawą boskiej interwencji Eru Ilúvatara, Stwórcy, stał się kulą).

We wszystkich tradycjach mitologicznych odnajdujemy postacie herosów, których zadaniem było dokonywanie nadzwyczajnych wyczynów w czasach, gdy kładziono fundamenty rodu ludzkiego. Bohater jest najczęściej mężczyzną i posiada nadnaturalne lub boskie cechy. Takim bohaterom często przypisuje się odkrywanie lub ustanawianie ważnych zasad społecznych, takich jak zasady polowania, czy podziału żywności. Również powstanie obrzędów religijnych przypisuje się takim postaciom albo też kradzież ognia przez bohatera jest powszechnie postrzegana jako kluczowe wydarzenie w rozwoju społeczności ludzkiej. Na przykład w greckim micie Prometeusz wykradł bogom ogień, aby przekazać go ludziom.88 Według niektórych mitologii plemiennych Ameryki Południowej młody bohater kulturowy wykradł ogień jaguarowi. Na Wyspach Gilberta na zachodnim Pacyfiku źródłem ognia było Słońce, złapane w sidła przez bohatera kulturowego Bue po to, aby uzyskać ogień dla rodzaju ludzkiego. Czasami bohaterowie, podobnie jak pierwsze bóstwa stwórcze, 86 Tolkien, J. R. R.: Hobbit, czyli Tam i z powrotem, 1937.87 Tolkien, J. R. R.: Władca pierścieni: t. 1 Wyprawa, 1954. Tolkien, J. R. R.: Władca pierścieni: t. 2 Dwie wieże, 1954.88 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 34–36.

59

często przedstawiani są jako zwierzęta lub przyjmują postać ludzką i zazwyczaj są wielkimi bojownikami i zdobywcami.

W mitologii pojawia się także Bóg. Jest ponadziemską istotą (osobą lub personifikacją sił kosmicznych), będąca racją istnienia i funkcjonowania świata i człowieka. Bóg jest najwyższą wartością religijną (sacrum, sanctum) oraz głównym przedmiotem wierzeń i kultu w większości religii. Źródłem wiedzy o Bogu są dane pochodzące z objawienia, doświadczeń religijnych i rozumu, usystematyzowane w teologii, mistyce i filozofii. W religii Bóg jest głównym panem i zbawcą człowieka, natomiast w filozofii jest utożsamiany z Absolutem, bytem samoistnym nie mającym przyczyny i będącym przyczyną sprawczą wszelkich innych bytów. W religiach naturalnych koncepcje Boga zostały wyrażone w mitach, hymnach religijnych, modlitwach, obrzędach i sztuce sakralnej. Bóg jako istota najwyższa objawiał się ludziom w różnych zjawiskach (np. w niebie, Słońcu, tęczy, grzmocie) oraz w historii (poprzez władców). W niemal wszystkich religiach pierwotnych i starożytnych wiara w Boga będącego stwórcą Wszechświata i ludzi nie wykluczała wiary w innych bogów (politeizm, henoteizm) oraz w różnego rodzaju siły nadnaturalne (duchy, fetysz, manna). Najbardziej rozwinięte koncepcje Boga ukształtowały się w wielkich religiach monoteistycznych jak judaizm, chrześcijaństwo, islam oraz w hinduizmie. Koncepcje te wyrosły z religijności uformowanej przez pisma święte (Stary Testament, Nowy Testament, Koran, Wedy), wzbogaconej przez tradycję myśli filozoficznej (filozofia grecka, chrześcijańska, indyjska). W hinduizmie, który w ciągu tysiącleci ewoluował od politeizmu, poprzez henoteizm, do teizmu bliskiego religiom monoteistycznym, dwie koncepcje Boga odegrały szczególnie ważną rolę: pojęcie Boga osobowego (Iśwara) w systemie teistycznym Ramanudźi oraz pojęcie Boga jako Absolutu w monoistycznej filozofii Śankary.89 W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie Bóg jest osobą, jest „jeden i jedyny“. Określenia „jeden i jedyny” oznaczają, że Bóg jest jedynym panem i sędzią człowieka, co wyklucza

89 Zob.: Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 249.

60

istnienie jakiejkolwiek innej mocy nadnaturalnej nie pochodzącej od niego (a zwłaszcza istnienie innych bóstw).W starożytnych mitologiach istniały bóstwa chtoniczne. Były to bóstwa świata podziemnego: zmarłych, jak na przykład: greckie bóstwa: Hades, Persefona, Tanatos, Hypnos, Kery, Erynie i bóstwa rzymskie: Pluton i Prozerpina. Bóstwami chtonicznymi określane były również bóstwa wegetacji roślinnej, np. grecka Demeter, czy rzymscy Liber i Ceres.90

Tu miały miejsce również bóstwa telluryczne – są to bóstwa Ziemi i całej sfery ziemskiej. Są najstarsze, obok bóstw uranicznych. W mitach o stworzeniu występuje częsty motyw boskiej pary stwórców: Nieba i Ziemi. Źródłem sakralnej waloryzacji Ziemi, prowadzącej do jej uświęcenia i deifikacji, było najbardziej pierwotne doświadczenie Ziemi jako niezbędnego dla życia środowiska naturalnego, następnie, w miarę rozwoju gospodarki rolnej, przede wszystkim jako żywicielki ludzi. W religioznawstwie bóstwa telluryczne klasyfikuje się w kilku odrębnych grupach:1. Bóstwa Ziemi jako całości (na przykład Gaja),2. Bóstwa różnych ukształtowań Ziemi (bóstwa gór),3. Bóstwa akwatyczne (Okeanos, Posejdon, Neptun),4. Bóstwa roślinności (kult drzew).

Bóstwa uraniczne – są to bóstwa Nieba i całej sfery niebieskiej. Obok bóstw tellurycznych chodzi o najstarsze bóstwa ludów prahistorycznych, zajmujące centralne miejsce w mitologiach i kulcie. Wyobrażane były jako stwórcy wszechświata (często łącznie z bóstwami Ziemi lub Oceanu) oraz jako Istoty Najwyższe, wszechwładne, ale bierne, nadzorujące działalność innych bóstw. Bóstwa uraniczne ewoluowały w różnych kierunkach: niektóre kumulowały funkcje bóstw atmosferycznych (grzmotu, burzy, deszczu), przekształcając się w bóstwa życiodajne, inne ustępowały miejsca bóstwom Słońca, jeszcze inne utwierdzały swoją suwerenność w panteonach jako najwyżsi władcy i prawodawcy, będący wzorcem dla władców ziemskich (np. grecki Zeus, rzymski Jupiter). Czasami pod

90 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 11.

61

pojęciem „bóstw uranicznych“ rozumie się wszelkie bóstwa związane ze sferą niebieską, klasyfikowane w 4 odrębnych grupach:1. Bóstwa Nieba jako całości (np. Uranos),2. Bóstwa Słońca (np. Helios),3. Bóstwa Księżyca (np. Selene),4. Bóstwa gwiazd (astrolatria).91

W Mitologii greckiej zostały przedstawione:Narodziny świata,Bogowie olimpijscy (zamieszkujący górę Olimp. Sprawowali wszelką władzę nad ludźmi i decydowali o ich istnieniu, życiu lub śmierci. Należeli do nich: Zeus, Hera, Apollo, Artemis, Hermes, Hefajstos, Afrodyta, Eros, Charyty i Ares),Bogowie światła i powietrza (Helios – Bóg Słońca, Selene – bogini Księżyca, Iris - bogini tęczy, Wiatry: Boreasz – Wiatr północny, Notos – Wiatr południowy, Zefir – Wiatr wschodni, Euros – Wiatr zachodni),Bogowie ziemscy (Demeter – bogini życia, urodzaju, patronka rolników, Persefona – bogini śmierci, Dionizos – Bóg życia i winnej latorośli, Asklepios (Eskulap) – Bóg-lekarz, Westa – bogini-opiekunka ogniska domowego),Królestwo morza (Posejdon, Proteusz, Nereidy, Tetyda – Matka Achillesa),Królestwo piekieł (Hades – władca piekieł, Erynie),Bóstwa doli i spraw ludzkich (Eirene – bogini pokoju, Hymen – opiekun małżeństw, Hypnos – opiekun snu, Mojry – boginie przeznaczenia, Nike – bogini zwycięstwa, Tanatos – Bóg śmierci, Temida – bogini sprawiedliwości, Fortuna – bogini szczęścia),Bohaterowie (np. Herakles, Perseusz i Bellerofont, Atalanta oraz Tezeusz)Historia wojny trojańskiej.92

91 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 17.92 Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, Spis treści.

62

Mitologia ta jest zbiorem przekazywanych przez starożytną grecką tradycję opowieści, wyjaśniających miejsce człowieka w świecie oraz samo funkcjonowanie świata, jego stworzenie i historię. Z mitologii czerpano wiedzę na temat świata i rozwijano na tej podstawie normy etyczne wyznaczające miejsce człowieka w ustalonym porządku świata. Odzwierciedla ona również relacje zachodzące między człowiekiem i bogami. Mity służyły głównie do określenia granic, których śmiertelnikom nie było wolno przekraczać. Są niezwykle zróżnicowane i urozmaicone. Opisano tu historie od potwornych morderstw wczesnych bogów, krwawej wojny tebańskiej i trojańskiej, poprzez młodzieńcze wybryki Hermesa, aż do poruszającego żalu Demeter po stracie Persefony. Niezliczony jest również zastęp bogów, bóstw, herosów, potworów, demonów, nimf, satyrów i centaurów zasiedlających świat mitów.

Obrazek: Bogowie olimpijscy.

63

Grecy posiadali panteon bogów i bóstw, z których każdy odpowiadał za konkretną część świata, rzeczywistości, np.:

Zeus (w mitologii rzymskiej: Jowisz) – syn Kronosa i Rei, najwyższy bóg Greków, ojciec i władca bogów, ludzi, był panem nieba, światła i wszelkich zjawisk atmosferycznych. Określano go jako gromowładny, ponieważ potrafił ciskać piorunami. Poza tym był panem przyrody i całego porządku świata. Jego siedzibą była góra Olimp w Tesalii. Poświęcony mu był dąb i orzeł. Miał dużo żon (Metis, Temida, Dione, Mnemozyna, Ezrynome, Demeter, Leto), ale jedyną żoną, jaką powszechnie uznano za legalną małżonkę Zeusa, była jego siostra Hera. Miał prawie niepoliczalną ilość dzieci: Hefajstos, Atena, hory, mojry, hesperydy, nimfy, muzy i charyty, Hekate, Persefona, Apollo, Artemida, Hebe, Ares i Minos. Z kobietami śmiertelnymi spłodził licznych bohaterów – eponimów.93

Posejdon był władcą mórz i oceanów, bratem Zeusa i Hadesa. Przedstawiany jest jako poważny mąż o bujnym, mokrym zaroście, pełnym wodorostów i ślimaków, ze swoim trójzębem, którym rozdzierał skały, wzburzał i uspokajał fale morskie, na rydwanie ciągniętym przez trytony, w towarzystwie nereid. Mieszkał w pałacu na dnie Morza Egejskiego. Jego rzymskim odpowiednikiem jest Neptun. Pierwotnie był prawdopodobnie bogiem podziemnych źródeł życiodajnych rzek i strumieni – stąd jego związek ze światem podziemnym.94

Afrodyta była boginią piękności, wiosny, kwiatów, miłości i pożądania, opiekunką żeglarzy, ucieleśnieniem piękna kobiecego. Podróżowała w rydwanie zaprzężonym w gołębie. Była żoną Hefajstosa, którego zdradzała z Aresem, i matką Erosa. Pewnego razu mąż jej przyłapał ich na gorącym uczynku. Przykrył ich metalową siecią i wystawił na śmiech bogów. W mitologii rzymskiej odpowiedniczką Afrodyty była Wenus. Jej atrybutami były mirt, róża, jabłko, jaskółka, gołąb, bażant, łabędź, wróbel, zając, kozioł i delfin.

93 Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 1480.94 Encyklopedia popularna, Warszawa 1962, s. 857.

64

Ares był bogiem dzikiej i okrutnej wojny, utożsamiany z rzymskim bogiem Marsem. Był brutalny, wrogi i gardził prawem. Mordował chętnie i obficie, zwłaszcza słabszych. Wraz ze swoją siostrą Eris rzucał się w wir najgorętszej walki po jednej lub po drugiej stronie. Posługiwał się raczej siłą i przemocą niż rozumem. Był to najmniej lubiany bóg na Olimpie. Zawsze chmurny, gniewny i nienawidzony przez ludzi, a nawet przez swego ojca, Zeusa. W dłoniach trzymał miecz i włócznię. Był bratem Hefajstosa i Ateny.95

Hades – bóg śmierci (władca Podziemia – państwa zmarłych), posępny bóg mrocznego świata podziemi, brat Zeusa. Jego rzymskim odpowiednikiem był Pluton. Był straszny, ale sprawiedliwy. Dla ludzi nie był jednak niebezpieczny. Jego królewstwo było oddzielone od świata żywych rzeką Styksem, przez którą przewożono zmarłych łodzią. Niektóre bóstwa, jak Apollo (bóg słońca i śmierci, zabijający młodzieńców i mężczyzn strzałą ze srebrnego łuku, bóg mądrości, poezji i muzyki, przewodnik muz i opiekun wszelkich rzemiosł, atrybuty: lira, łuk i wieniec laurowy), czy Dionizos (rzymski Bachus, bóg płodnych sił natury, religijnej ekstazy i wina, mający ponadto związek z życiem pozagrobowym) pełniły różnego rodzaju funkcje. Istniały również bóstwa przypisane do miejsc (bogowie rzek, nimfy opiekujące się źródłami i jaskiniami, a także bóstwa troszczące się o groby zmarłych herosów). Najpotężniejsi według Greków bogowie przypisywani byli do największych części świata.

Oprócz tego istniały setki innych bytów, których nie można było zaliczyć do grona bogów ani herosów. Wielkie miejsca kultu, tzw. świątynie, były poświęcane jedynie grupie najważniejszych bogów i na nich przede wszystkim skupiały się wierzenia świata helleńskiego. Jednakże wiele regionów i mniejszych miejscowości posiadało własne miejsca kultu lokalnych bóstw, nimf czy herosów.96

95 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 69–70.96 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 10.

65

3.2 Mitologia grecka Jana Parandowskiego

Najbardziej popularnym polskim autorem opowiadań o tematyce mitologicznej był powieściopisarz, eseista, historyk i tłumacz, Jan Parandowski. Wielotni prezes polskiej organizacji pisarzy Pen Club studiował filologię klasyczną i archeologię we Lwowie. Po studiach odbył liczne podróże naukowo-badawcze do Francji, Grecji i Włoch. Jest autorem opowiadań o tematyce mitologicznej Eros na Olimpie (1924), wielokrotnie wznawianego opracowania wierzeń i podań Greków i Rzymian Mitologia (1924), adaptacji eposów Homera Wojna trojańska (1927) i Przygody Odyseusza (1935), powieści Dysk olimpijski (1933), Niebo w płomieniach (1936) i Powrót do życia (1961). Jest świetnym znawcą antycznej kultury i swymi książkami potrafił ją bardzo dobrze przybliżyć współczesnemu czytelnikowi. Dobrze spisał się również jako tłumacz (Odyseja Homera czy Dzieła wybrane Cezara).97

W Mitologii Jana Parandowskiego poznajemy tajemniczy świat wierzeń starożytnych Greków. Przedstawione są w niej rozmaite bóstwa (dobre i złe) oraz stosunki między nimi i ludźmi.

Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Jak pisze sam Parandowski: „chodziło o jedną z pierwotnych religii, polegającą na oddawaniu czci boskiej przedmiotom martwym, uważanym za siedzibę jakiegoś ducha dobrego lub złego“98 (np. kamienie, głazy, ogromne pnie drzew lub meteoryty, które, spadając z nieba, były czymś niezwykłym i przypisywano im siłę boską). Następny etap rozwoju religii greckiej stanowił antropomorfizm (przypisywanie przyrodzie żywej i martwej ludzkich cech i motywów postępowania; wyobrażanie sobie bogów na podobieństwo człowieka99), a więc bogowie przybierali postacie ludzkie. Byli niezwykle piękni. Zdarzały się oczywiście wyjątki. Przykładem tego był Hefajstos, kaleki bóg ognia i kunsztu kowalskiego.

97 Więcej: Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 375.98 Zob.: Prandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, op. cit., s. 7.99 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994.

66

Byłoby błędem sądzić, że Bogowie greccy, podobnie jak Bóg chrześcijański, są dobrzy, łaskawi i mądrzy. Społeczność niebiańska dzieliła się bowiem na klasy wyższe i niższe, a w każdej z nich toczyła się walka o władzę. Stosowane były rozmaite podstępy i zawiązywały się spiski.

Stosunki między bogami i ludźmi były różne. Każda wioska i miasto miało swoje główne bóstwo, któremu składało szczególną cześć. Właśnie to było powodem licznych sporów między bogami, którzy mścili się na ludziach. Na wioski sprowadzano choroby, kataklizmy i głód. Niekiedy sami Bogowie przybierali postać zwierząt i porywali lub zabijali ludzi. Byli oczywiście i tacy, którzy pomagali zabłąkanym podróżnym w odnalezieniu drogi. Należał do nich Hermes - opiekun złodziei i kupców. Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt, a czasami ludzie byli zapraszani na uczty olimpijskie, gdzie rozkoszowali się ambrozją dającą wieczną młodość oraz innymi niebiańskimi potrawami. Zdarzało się, że usłyszeli tam sprawy poufne, które nie powinny wyjść poza bramy Olimpu, a więc bywalcy tych uczt obiecywali nie powtarzać niczego po powrocie do domu, bo inaczej czekała ich bezlitosna kara. Jednak nie każdy miał tak silną wolę, by powstrzymać się od plotkowania (np. Król Syzyf, który przez całą wieczność musi wtaczać na stromą górę olbrzymi głaz zawsze wyślizgujący mu się z rąk tuż przed wierzchołkiem).

Najbardziej popularnym typem opowiadań i również niezwykłym faktem było to, iż Bogowie olimpijscy udawali się na ziemię, aby uwieść śmiertelne kobiety i zaznać rozkoszy z nimi. Ze związków takich rodzili się zwykle rośli, potężni i przerastający siłą zwykłych ludzi bohaterowie (herosi), którzy jednak umierali bardzo młodo - uśmierceni przez zazdrosne żony bogów (jednym z nich był Herakles, syn Zeusa i królowej Alkmeny, któremu się udało przy pomocy innych bogów uniknąć śmierci z ręki Hery, żony władcy Olimpu. Wszak całe jego życie składało się z ciężkiej pracy i walki, aby w końcu po śmierci mógł stać się bywalcem świętej góry).

67

Obrazek: Herakles był popularnym motywem w sztuce starożytnej Grecji.

Mitologia pisuje też okoliczności przyswojenia lub odkrycia ważnych zjawisk lub przedmiotów związanych z kulturą starożytnych Greków, np.: - wykradzenie bogom ognia (Prometeusz) - nauczenie ludzi rolnictwa (Demeter)- wykradzienie bogom ambrozji i nektaru i obdarowywanie nim swoich

poddanych oraz ujawnienie boskich tajemnic (Tantal)- zapoczątkowanie składania ofiar bogom- zapoczątkowanie misteriów- wynalezienie aulosuJeszcze inne mity odnoszą się do Dionizosa – boga, którego kult przywędrował do Grecji z zewnątrz.

Końcowy etap mitologii to wojna trojańska. Stanowi punkt zwrotny, oznaczała ona bowiem przejście z epoki herosów (czasów mitycznych) do czasów, które Grecy uważali już za okres historyczny.

Mitologia grecka, poprzez mitologię rzymską, która z niej wiele zaczerpnęła, weszła do dziedzictwa kultury europejskiej i jest w dalszym ciągu obecna w różnych przejawach życia społecznego. Czerpią z niej na przykład New Age, astrologia, horoskopy, kult i współczesne religijne ruchy rekonstrukcjonistyczne.

68

3.3 Mitologia nie tylko w literaturze polskiej

Mity, pierwotnie przekazywane ustnie, a następnie zapisywane, przechodziły z czasem w formę opowieści, stając się materiałem literackim. W ten sposób przyczyniły się do powstania i rozwoju rodzajów i gatunków literackich. Symboliczne przedstawienie świata zbliża mitologię do literatury pięknej. Elementy mitologiczne są obecne zwłaszcza we współczesnej literaturze popularnej (np. Władca pierścieni J. R. R. Tolkiena). Często pokazywana jest magiczna siła głównego bohatera (np. Supermana, Spidermana, Conana), który samotnie walczy ze złem i niesprawiedliwością. Trzeba pamiętać, że również mit archaiczny stanowił i wciąż stanowi inspirację dla kultury, począwszy od sztuki antycznej – tragedie Ajschylosa (Prometeusz w okowach), Sofoklesa (Antygona, Król Edyp) czy Eurypidesa (Elektra, Medea, Orestes), nie omijając również malowideł na wazach i nagrobkach.

Ojcem greckiej mitologii był Homer, którego dwie wielkie epopeje, Iliada i Odyseja, stanowią artystyczne opracowanie znanych mitów oraz kodyfikują atrybuty i cechy poszczególnych bogów. W ten sposób mity, jako forma zbiorowej świadomości, niestanowiące żadnego określonego gatunku literackiego, przyczyniły się do powstania i rozwoju eposu, będącego zapisem mitu, oraz liryki i tragedii, która swoje tematy czerpała z mitologii. W początkowej fazie rozwoju związana była ściśle z obrzędami religijnymi. Z czasem mity, tracąc swoje funkcje sakralne, weszły do literatury w charakterze wątków baśniowych i fantastycznych. Niektóre wątki i motywy mitologiczne za pośrednictwem baśni i fantastyki weszły w obręb kultury ludowej, a stąd przedostały się do kultur europejskich. Opracowane na przestrzeni wieków, nabierają nowego charakteru, służą wyrażaniu nowych idei, a często występują jedynie jako konwencjonalne chwyty, czego przykładem może być typowy apel podmiotu lirycznego do bóstwa, będący prośbą o natchnienie.100

100 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 8.

69

W okresie renesansu w literaturze polskiej nawiązuje do mitologii np. Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich. Motywy mitologiczne są również widoczne w jego trenach, fraszkach i pieśniach.101

Współczesne odwołania do mitologii obejmują także zabiegi demitologizacyjne (np. w Trans-Atlantyku Gombrowicza102 albo w twórczości A. Bobkowskiego, W. Odojewskiego, J. Makiewicza) i mitotwórcze (np. człowieka z marginesu w utworach Marka Hłaski). Wyraźnymi cechami mitycznych postaci wykazują się bohaterowie powieści Henryka Sienkiewicza. Nawiązania do mitów, a także tworzenie mitów indywidualnych odnaleźć możemy w twórczości Bolesława Leśmiana, Jarosława Iwaszkiewicza, Zbigniewa Herberta, Tadeusza Nowaka, Mieczysława Jastruna czy Czesława Miłosza. Do najbardziej kulturotwórczych należą mity o: - Prometeuszu – np. romantyczny prometeizm w scenie „Improwizacji”

III części Dziadów Adama Mickiewicza, Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego, Promethidion Cypriana Norwida

- Syzyfie – np. Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego- Dedalu i Ikarze – opowiadanie Ikar Jarosława Iwaszkiewicza, wiersze

Tadeusza Różewicza i Ernesta Brylla lub Stanisława Grochowiaka utwór liryczny Ikar

- Adamie- Edypie- Gilgameszu czy Narcyzie

Nawiązania do mitologii widoczne są również w sferze językowej, o czym świadczy temat tej pracy – związki frazeologiczne.103

101 Literatura. Starożytność – oświecenie, Warszawa 1987, s. 236.102 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 283.103 Zob.: 3.4. Związki frazeologiczne z mitologii, s. 64.

70

3.4 Związki frazeologiczne z mitologii

Jak już wspomniałam na końcu powyższego rozdziału, dotyczącego mitologii w literaturze, znaczenie mitów ma miejsce również w frazeologii. Właśnie teraz chciałabym poświęcić uwagę frazeologizmom o rodowodzie starożytnym. Przytoczę tu kilka przykładów i wytłumaczę ich znaczenie.

Lary i penaty – dom rodzinny, sprzęty domowe, rzeczy osobisteW Rzymie Lary i Penaty były bóstwami opiekuńczymi domu i rodziny i podobnie jak paleolityczne Wenus były lokowane w pobliżu paleniska. Lary (łac. Lares) to czczone w Rzymie duchy opiekuńcze domu i szczęścia domowego, chroniące od nieszczęść. Były to dusze zmarłych przodków opiekujące się krewnymi. Na początku posiłku należało składać im ofiarę z jedzenia, a przy wyjeździe czy przyjeździe modlić się. Penaty (łac. Penates) znów są bóstwa italskie, opiekujące się spiżarnią (penus) i całym domem.104

Pyrrusowe zwycięstwo – w przenośni zwycięstwo pozorne, osiągnięte nadmiernym kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat. Pyrrus był jednym z najwybitniejszych taktyków wojskowych swojej epoki, był zręcznym, ale awanturniczym politykiem. Pobił wojska rzymskie pod Herakleą (280 p.n.e.) i pod Ausculum (279 p.n.e.), ale poniósł ogromne

104 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 206–207.

71

straty. Po zwycięstwie nad Rzymianami Pyrrus wypowiedział słynne słowa: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni.“

Nić, kłębek Ariadny – nieoczekiwana pomoc, sposób wybrnięcia z zawiłej sytuacji, rozwiązanie trudnego problemu. W mitologii greckiej Ariadna podarowała Tezeuszowi kłębek nici, aby mógł wydostać się z labiryntu po zabiciu Minotaura. Kłębek nici, który rozwijał, chodząc po Labiryncie, ułatwił mu znalezienie drogi powrotnej.

Syzyfowa praca (robota) – praca niedająca żadnych wyników, zadanie niewykonalne. Przebiegły plotkarz zdradzał tajemnice bogów, za co został wtrącony do Tartaru, skąd uciekł podstępem. Wtedy został ukarany wieczną i bezużyteczną pracą. Miał za zadanie wtoczyć na górę głaz, który jednak przed wierzchołkiem zawsze wymykał mu się z rąk i staczał w dół.105

Puszka Pandory – w przenośni źródło niekończących się nieszczęść, kłopotów, smutków, utrapień. Gdy Prometeusz, wbrew woli Zeusa, skradł niebu ogień i nauczył ludzi się nim posługiwać, Zeus zemścił się. Kazał Hefajstosowi ulepić z gliny kobietę, którą nazwano Pandora. Każdy z bogów dał jej jakiś sposób unieszczęśliwiania ludzi. Zeus ofiarował jej puszkę, którą miała dać w posagu temu, który ją poślubi. Prometeusz nie ufał Zeusowi i nie chciał od niego darów, ale jego brat, Epimeteusz, ożenił się z Pandorą i otworzył puszkę. Wyfrunęły z niej na świat wszystkie nieszczęścia, jakie od tej pory trapią ludzi, z wyjątkiem Nadziei, przywartej mocno do dna puszki.

Koń trojański1. O czymś pozornie wyglądającym na przyjacielski podarunek, w rzeczywistości będącym niebezpieczeństwem; ukryte niebezpieczeństwo; spisek, podstęp zmierzający do pokonania przeciwnika od wewnątrz, zaszkodzenia mu.

105 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 154.

72

2. Współcześnie chodzi również o pojęcie z informatyki: program na pozór wykonujący istotne funkcje, mający jednak ukryte w swym kodzie instrukcje powodujące zniszczenia w systemie, w którym został zainstalowany.

Wojownicy greccy, podczas zdobywania Troi, schowali się do wielkiego, drewnianego konia. Obrońcy Troi wciągnęli konia do miasta, myśląc, że jest to pokojowy dar od Greków. Jednak w nocy wojownicy greccy wyszli z konia i zajęli miasto.106

Syreny – w mitologii greckiej półkobiety, półptaki obdarzone urzekającym głosem, zamieszkałe w niebiańskich sferach albo w podziemiu. Niebiańskie syreny były pokrewne muzom, śpiewały i grały na instrumentach; podziemne troszczyły się o dusze zmarłych i opłakiwały je. W Odysei Homera mieszkają na wyspie położonej między wyspą Scyllą i Charybdą, siedzą na łące i śpiewają. Na wybrzeżu pełno jest kości tych, którzy ten cudowny śpiew usłyszeli, zapomnieli o całym świecie, wyszli na ląd i zginęli. Odyseusz, przepływając statkiem w pobliżu, za radą Kirke zalepił uszy woskiem swym towarzyszom podróży, sam zaś kazał się przywiązać do masztu, aby z przyjemnością posłuchać pieśni, a mimo to ocaleć. Orfeusz zaś uratował Argonautów, zagłuszywszy śpiew syren własną pieśnią i grą na lirze. W obu przypadkach pokonane syreny rzuciły się do morza i zamieniły się w rafy.

Na tle mitologii greckiej jest paradoksem to, że syreną nazwano sygnalizator akustyczny, przeznaczony do celów alarmowych albo nawigacyjnych, z którego wydobywają się przeraźliwe i monotonne dźwięki.107

Krokodyle łzy – łzy obłudnika, hipokryty; nieszczery, udawany płacz, fałszywe współczucie. Chodzi o wydzielinę specjalnego gruczołu solnego, występującego u niektórych krokodyli. Wydzielina pomaga w pozbyciu się nadmiaru soli z organizmu zwierzęcia i usuwana jest przez kanaliki położone w pobliżu oczu, szczególnie po posiłku. Zjawisko to 106 Tamże: s. 184.107 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 191, 196.

73

spowodowało powstanie mitu o krokodylu (gad czczony w starożytnym Egipcie jako symbol bóstwa) płaczącym z żalu nad tym, iż pozbawił swą ofiarę życia. Jest synonimem fałszywego żalu. Porównanie takich oszukańczych intencji do krokodylich łez zakorzeniło się w całej cywilizacji europejskiej i znajduje swój odpowiednik w najważniejszych językach (ang. crocodile tears, niem. Krokodilstränen, franc. larmes de crocodile, hiszp. llorar por un ojo, ros. крокодиловы слёзы). Czasami sformułowanie "krokodyle łzy" lub "krokodyli płacz" bywa błędnie utożsamiane (w polszczyźnie) z płaczem obfitym, nie dającym się pohamować, i to na skutek braku wiedzy o rzeczywistym źródle pochodzenia tego związku frazeologicznego.

4 Związki frazeologiczne z tematyką biblijną i mitologiczną w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Czytając czasopisma dla dzieci i młodzieży, stwierdziłam, że w pismach przeznaczonych dla dzieci występuje mniej jednostek frazeologicznych (nie tylko o tematyce biblijnej czy mitologicznej), aniżeli w czasopismach dla młodzieży. Jest to widoczne również na przykładach, które podałam poniżej w słowniczku. W czasopismach dla młodzieży występują frazeologizmy trudniejsze do zrozumienia, co spowodowane jest niewątpliwie tym, że dzieci nie mają dostatecznej wiedzy językowej, takiej jak młodzież, która ma większy zasób słów, przyswaja frazeologizmy poprzez czytanie książek (tu konkretnie Biblii i mitologii),

74

czasopism, zdobywanie wiedzy zarówno z historii, jak i kultury. Młodzież zajmuje się frazeologizmami także na lekcjach języka polskiego.

W związku z tym przeprowadziłam również badania w formie ankiety, wypełnionej przez uczniów klas ósmych i dziewiątych 2 szkół podstawowych  w Czeskim Cieszynie i Trzyńcu. Chodzi o młodzież w wieku 13 do 15 lat (konkretnie 49 dziewczyn i 47 chłopców). Stwierdziłam między innymi, że uczniowie dzielą frazeologizmy według nieco przestarzałej klasyfikacji Skorupki, czyli sprawdził się fakt, iż w szkołach jest nauczana klasyfikacja klasyczna. Jednak uczniom jest znana tylko klasyfikacja z punktu widzenia gramatycznego (formalnego). Nie dzielą jednak frazeologizmów na trzy typy, ale jedynie na dwa – zwroty i wyrażenia. Klasyfikacja semantyczna Skorupki jest im zupełnie obca. Dalej stwierdziłam (przygotowując dziesięć frazeologizmów biblijnych i dziesięć mitologicznych do wytłumaczenia), że uczniowie znają bardziej frazeologię mitologiczną niż biblijną. Uważam, że wpływa na to nieznajomość Biblii, którą czytało tylko 49 % uczniów. Mitologia cieszy się większą popularnością – 63,5 % odpowiadających na pytania przeczytało coś z tej dziedziny.

dziewczyny (49) chłopcy (47) razem (96)

Znajomość pojęcia frazeologii w % (liczba uczniów) 53 % (26) 19 % (9) 36,5 % (35)Znajomość podziału frazeologizmów w % (liczba

uczniów) 69 % (34) 44,5 % (21) 57 % (55)Znajomość Biblii w % (liczba uczniów) 61 % (30) 36 % (17) 49 % (47)

Znajomość mitologii w % (liczba uczniów) 75,5 % (37) 53 % (25) 63,5 % (61)

Wybrałam 150 jednostek frazeologicznych (95 frazeologizmów związanych z Biblią i 55 związków frazeologicznych związanych z mitologią) z czasopism dziecięcych i młodzieżowych. Miałam do dyspozycji różne polskie czasopisma tak dla dzieci, jak i dla młodzieży. Korzystałam z dziecięcych czasopism, jakimi są: Świerszczyk, Jutrzenka, Kumpel, Płomyczek, a z młodzieżowych: Ogniwo, Popcorn, Bravo, Cogito, Victor, Perspektywy.

75

Niestety, jak można zauważyć w słowniczku, udało mi się znaleźć w czasopismach dla dzieci bardzo mało frazeologizmów biblijnych i mitologicznych. Przyczyną tego jest fakt, że dzieci nie znają mitologii i Biblii w takim stopniu, by mogły się swobodnie posługiwać taką frazeologią. Dane związki frazeologiczne zebrane w słowniczku opracowałam według poszczególnych typologii (Lewickiego, Müldnera- Nieckowskiego i Skorupki), które opisałam w części poświęconej klasyfikacji frazeologizmów108, i dodałam odpowiedni czeski, angielski i niemiecki ekwiwalent. Odpowiednie ekwiwalenty wyszukiwałam w słownikach frazeologicznych pod redakcją Františka Čermáka109, w czesko-angielskim słowniku frazeologicznym110, czesko-niemieckim słowniku frazeologicznym111, a również w internetowym słowniku polsko-angielskim.112 Do objaśnienia poszczególnych frazeologizmów użyłam słownika S. Skorupki113, S. Bąby114, M. Basaja115 i Słownika frazeologicznego pod redakcją Anny Kłosińskiej.116

108 Zob.: 1.2. Klasyfikacja frazeologizmów , s. 15. 109 Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.110 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999.111 Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999.112 http://www.dict.pl/.113 Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i 2, Warszawa 1968.114 Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999.115 Basaj, M., Rytel, D. (red.: Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981.116 Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.

76

4.1 Frazeologizmy z tematyką biblijną występujące w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Alfa i omega (Cogito, 21, styczeń 2003, s. 42)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o człowieku, który bardzo dużo wie i jest niekwestionowanym autorytetem w jakichś sprawachczeski ekwiwalent: alfa a omegaangielski ekwiwalent: Alpha and Omeganiemiecki ekwiwalent: das A und O der Sache

Ani na jotę (Ogniwo, 10, czerwiec 2005, s. 13) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: ani trochę, w ogóle nieczeski ekwiwalent: ani za nicangielski ekwiwalent: not one jot or tittleniemiecki ekwiwalent: um keinen Preis

Anielska cierpliwość (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 2)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: bezbrzeżna, wielka, niewyczerpana cierpliwość

77

czeski ekwiwalent: andělská trpělivostangielski ekwiwalent: have the patience of a saintniemiecki ekwiwalent: eine Engelsgeduld haben

Aniołek z różkami (Jutrzenka, 6, luty 2006, s. 18)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe znaczenie: urwis, łobuziak o niewinnym wyglądzie

czeski ekwiwalent: anděl s růžky angielski ekwiwalent: angel with horns

niemiecki ekwiwalent: Engel mit B geschrieben

Arka przymierza (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 27)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: to, co łączy przeszłość z teraźniejszością czeski ekwiwalent: archa úmluvyangielski ekwiwalent: Ark of the Covenant tabernacleniemiecki ekwiwalent: die Bundeslade

Beniaminek (Ogniwo, 7, marzec 2005, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: najmłodsze dziecko, ulubieniec, faworytczeski ekwiwalent: beniamínekangielski ekwiwalent: minion valentine

78

niemiecki ekwiwalent: der Einziger

Bóg zapłać! (Jutrzenka, 2, październik 2005, s. 5)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: formuła podziękowania, wyrażająca niemożność wywdzięczenia się lub zapłatyczeski ekwiwalent: Zaplať Pánbůh!angielski ekwiwalent: God bless you thank goodness

niemiecki ekwiwalent: Gott sie Dank!

Boski dar (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 140)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: pożywienie, chlebczeski ekwiwalent: boží darangielski ekwiwalent: God’s giftniemiecki ekwiwalent: die Gottesgabe

Bratnia dusza (Cogito, 8/07, s. 65)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: człowiek bliski komuś pod jakimś względem, podobny do niegoczeski ekwiwalent: spřízněná dušeangielski ekwiwalent: somebody after one's own heart kindred spiritniemiecki ekwiwalent: geistesverwandt

79

Budować zamki z piasku (Wiktor Gimnazjalista, 18, 2002, s. 15) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: robić coś na niepewnej postawie, mieć nadzieje w coś nierealnegoczeski ekwiwalent: budovat (stavět) si větrné (vzdušné) hrady (zámky)angielski ekwiwalent: limn on water build castles in Spainniemiecki ekwiwalent: Luftschlösser bauen

Być (komuś) cierniem w oku (Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 22)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: przeszkadzać, wzbudzać zawiśćczeski ekwiwalent: být někomu trnem v okuangielski ekwiwalent: be eyesore be thorn in somebody's side/fleshniemiecki ekwiwalent: Dorn im Auge sein Balken im Augen sein

Być ulepionym z jednej gliny (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006, s. 5)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: być podobnym, mieć takie same cechy

80

czeski ekwiwalent: být ze stejného/jednoho těstaangielski ekwiwalent: be in the same mouldniemiecki ekwiwalent: von gleichen Schrot und Kirn sein

Być w metuzalowym wieku (Cogito, 9, maj 2003, s. 13)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: być w bardzo podeszłym wieku, być bardzo starymczeski ekwiwalent: být (starý) jako Metuzalém, být v Metuzálemově věkuangielski ekwiwalent: be as old as Methuselahniemiecki ekwiwalent: alt wie Methusalem sein

Być w siódmym niebie (Jutrzenka, 5, styczeń 2006, s. 4)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: czuć się szczęśliwy z jakiegoś powodu, bardzo się cieszyćczeski ekwiwalent: cítit se/být jako v sedmém nebiangielski ekwiwalent: be in seventh heaven be riding high be floating on air it´s like a living in a paradise be on cloud nineniemiecki ekwiwalent: im siebten Himmel sein

Być w wieku Chrystusowym (Victor Gimnazjalista, 4, marzec 2008, s. 41)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot

81

znaczenie: mieć 33 latczeski ekwiwalent: být v Kristovych letechangielski ekwiwalent: be old like Jesusniemiecki ekwiwalent: in den Jesus Jahren sein

Coś woła o pomstę do nieba (Ogniwo, 1, wrzesień 2005, s.11)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: coś jest oburzające, godne potępienia, karyczeski ekwiwalent: něco je do nebe volajícíangielski ekwiwalent: flagrant; egregious; crying; clamant; glaringniemiecki ekwiwalent: himmelschreiend

Cymbał (Cogito, 16, październik 2003, s. 27)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o człowieku głupimczeski ekwiwalent: troubaangielski ekwiwalent: chuckle-head boobyniemiecki ekwiwalent: die Trompete der Dummkopf, die RöhreCzekać do sądnego dnia (Świerszczyk, 7, kwiecień 2007, s. 14)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: bardzo długo, w nieskończoność czeski ekwiwalent: čekat do soudného dne

82

angielski ekwiwalent: waiting for somebody/something till doomstayniemiecki ekwiwalent: bis zum jüngsten Tag warten

Czuć się jak w raju (Jutrzenka, 1, wrzesień 2005, s. 14)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: czuć się świetnie, być szczęśliwyczeski ekwiwalent: cítit se jako v rájiangielski ekwiwalent: feel like on the fat of the land feel like in paradiseniemiecki ekwiwalent: sich wie im Paradies vorkommen

Dni kogoś są policzone (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: ktoś jest umierającyczeski ekwiwalent: dny někoho, něčeho jsou sečtenyangielski ekwiwalent: somebody´s race is nearly over somebody´s days are numberedniemiecki ekwiwalent: er wird sein Brot bald aufgegessen haben

83

Droga cierniowa (Cogito, 9, maj 2003, s.53)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: życie pełne cierpień, udręczeń, sytuacje niosące wiele bolesnych przeżyć, wymagające wyrzeczeń i cierpliwościczeski ekwiwalent: trnitá cestaangielski ekwiwalent: way of the Cross-ways stations of the crossniemiecki ekwiwalent: der Kreuzweg der Passionsweg der Leidens Christi

Droga krzyżowa (Cogito – Dodatek specjalny 2, styczeń 2003, s. 10)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: życie pełne cierpień, udręczeń, sytuacje niosące wiele bolesnych przeżyć, wymagające wyrzeczeń i cierpliwościczeski ekwiwalent: křižová cestaangielski ekwiwalent: way of the Cross-ways stations of the crossniemiecki ekwiwalent: der Kreuzweg der Passionsweg der Leidens Christi

Eden (Ogniwo, 7, marzec 2005, s. 16)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

84

znaczenie: ogród rozkoszy ziemskich, raj utracony, nieboczeski ekwiwalent: eden ráj

angielski ekwiwalent: paradise Eden Elysiumniemiecki ekwiwalent: das Paradies der Garten Eden das Eden

Egipskie ciemności (Cogito, 8/07, s. 14)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieprzeniknione, zupełne ciemnościczeski ekwiwalent: egiptská tmaangielski ekwiwalent: it´s like a black hole in Calcuta in here it´s pitch dark in hereniemiecki ekwiwalent: es ist stockdunkel hier es ist stockdüster hier es ist stockfinster hier

Głos wołającego na pustyni (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2007, s. 48)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: czyjeś słowa, apel o coś, nieznajdujące oddźwięku, zlekceważoneczeski ekwiwalent: hlas volajícího na pouštiangielski ekwiwalent: voice crying in the wilderness

85

niemiecki ekwiwalent: wie der Rufer in der Wüste sein

Chleb powszedni (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 47)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: codzienne jedzenie konieczne, by utrzymać się przy życiulub rzecz codzienna, zwykła, nic nadzwyczajnegoczeski ekwiwalent: každodenní/denní chlebaangielski ekwiwalent: the staff of lifeniemiecki ekwiwalent: tägliches Brot

Chodzić jak błędna owca (Jutrzenka, 5, styczeń 2005, s. 6) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza porównawcza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: chodzić bez celu, zachowywać się nieprzytomnieczeski ekwiwalent: chodit jako bludná ovceangielski ekwiwalent: go round like a lost sheep/soulniemiecki ekwiwalent: herumlaufen wie ein verirrtes Schaf

Chodzić krętymi ścieżkami (Bravo, 01/2008, s. 16)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: wybierać niekoniecznie proste rozwiązania sytuacjiczeski ekwiwalent: jít cestou necestouangielski ekwiwalent: let nothing stand in one´s way go up hill and down daleniemiecki ekwiwalent: über Stock und Stein dahinjagen

86

Chodzić od Annasza do Kajfasza (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 10)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: wędrować od jednego urzędu (człowieka) do drugiego, bezskutecznie usiłując załatwić jakąś sprawęczeski ekwiwalent: chodit od Annáše ke Kaifášovi chodit od čerta k ďáblu chodit od Pontia k Pilátoviangielski ekwiwalent: go from pillar to postniemiecki ekwiwalent: von Pontius zu Pilatus gehen

Ile dusza zapragnie (Świerszczyk, 4, luty 2007, s. 10)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wskaźnik frazeologicznyznaczenie: tyle, ile się zechce; wszystko, czego się chceczeski ekwiwalent: co srdce ráčíangielski ekwiwalent: to one's heart's contentniemiecki ekwiwalent: was das Herz begehrt

Jabłko Adama (Cogito – Dodatek specjalny 1, styczeń 2003, s. 38)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny typologiczna wg Lewickiego – zestawienieznaczenie: chrząstka widoczna na szyi mężczyzny; przenośnie coś dławiącego, przeszkadzającegoczeski ekwiwalent: Adamovo jablko angielski ekwiwalent: Adam's appleniemiecki ekwiwalent: der Adamsapfel

87

Jak Bóg da (Jutrzenka, 3, listopad 2006, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: jeżeli się wszystko dobrze ułożyczeski ekwiwalent: dá-li bůhangielski ekwiwalent: God willingniemiecki ekwiwalent: so Gott‘ will

Jak grom z czystego nieba (Cogito, 18, listopad 2004, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: nagle, zupełnie nieoczekiwanie, silnie, gwałtownieczeski ekwiwalent: jako hrom z čistého nebe

angielski ekwiwalent: like a bolt from the blueniemiecki ekwiwalent: das kam wie der/ein Blitz aus heiterem Himmel

Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie (Cogito, 2/03, s. 23)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: jak czynisz komuś, tak on czyni tobieczeski ekwiwalent: Jak ty mně, tak já toběangielski ekwiwalent: tit for tat measure for measureniemiecki ekwiwalent: Gleiches erzeugt Gleiches

Jeremiada (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

88

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: narzekanie, lamentczeski ekwiwalent: jeremiádaangielski ekwiwalent: jeremiadniemiecki ekwiwalent: der Jammer

Judaszowy pocałunek (Ogniwo, 8, kwiecień 2005, s. 19)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieszczerość maskująca nieżyczliwe, wrogie zamiary wobec kogośczeski ekwiwalent: jidášský polibekangielski ekwiwalent: Judas´s kissniemiecki ekwiwalent: der Judaskuss

Kainowe znamię (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: znamię zbrodniarza, zabójcy brata albo rodakaczeski ekwiwalent: Kainovo znameníangielski ekwiwalent: the brand od Caineniemiecki ekwiwalent: das Kainszeichen

Kozioł ofiarny (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 61)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

89

znaczenie: osoba obarczana winą, oskarżana o złe uczynki, których niekoniecznie się dopuściła w celu ochrony rzeczywiście winnychczeski ekwiwalent: obětní beránekangielski ekwiwalent: sacrificial lamb fall-guy scapegoatniemiecki ekwiwalent: das Opferlamm der Sündenbock der Prügelknabe

Krokodyle łzy (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 17)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieszczery, udawany płacz, falszywe ubolewanie, współczucieczeski ekwiwalent: krokodýlí slzyangielski ekwiwalent: crocodile tearsniemiecki ekwiwalent: dicke Tränen die Krokodilstränen

Kto pod kimś dołek kopie, sam do niego wpada (Ogniwo, 4, grudzień 2004, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: intrygi zwykle obracają się przeciw intrygantowiczeski ekwiwalent: kdo jinému jámu kopá, sám do ní padáangielski ekwiwalent: he who digs a pit for others, falls in himselfniemiecki ekwiwalent: wer anderen eine Grube gräbt, fällt selbst hinein

Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje (Victor Gimnazjalista, 20,

90

październik 2006, s. 60)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: ludziom pracowitym dobrze się wiedzie, bo wszystko im sprzyja, nawet sam Bógczeski ekwiwalent: Kdo časně vstává, tomu Pánbůh dáváangielski ekwiwalent: the early bird catches the worm early to bed, early to rise the morning hour has gold in its mouth

Ktoś chwycił Pana Boga za nogi (Jutrzenka, 1, wrzesień 2004, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: kogoś spotkało wielkie szczęścieczeski ekwiwalent: popadnout/chytit býka za rohyangielski ekwiwalent: seize the bull by the hornsniemiecki ekwiwalent: Stier bei den Hörnern packen

Lata tłuste i chude (Cogito, 16, październik 2003, s. 53)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: czasy powodzenia, dobre obfite, bogate i następujący po nich okres kryzysu, upadkuczeski ekwiwalent: tučná a hubená létaangielski ekwiwalent: lean and fat yearsniemiecki ekwiwalent: fetten jahre und mageren Jahre

91

Łuski spadły komuś z oczu (Victor gimnazjalista, 10, maj 2007, s. 23)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: ktoś przejrzał, zaczął coś właściwie oceniać, orientować się w sytuacjiczeski ekwiwalent: šupiny spadly z očíangielski ekwiwalent: the scales feel (dropped) from somebody’s eyesniemiecki ekwiwalent: die Schuppen fallen ihmvon den Augen

Mamona (Cogito, 7, kwiecień 2004, s. 44)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: bogactwo, złoto, dobra doczesneczeski ekwiwalent: mamonangielski ekwiwalent: mammonniemiecki ekwiwalent: der Mammon

Manna z nieba (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 20)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieoczekiwany dar, zysk, ratunek w trudnej sytuacjiczeski ekwiwalent: manna z nebeangielski ekwiwalent: mannaniemiecki ekwiwalent: das Manna

Mieć czyste ręce (Ogniwo, 1, wrzesień 2005, s. 8)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm

92

otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: być zawsze uczciwymczeski ekwiwalent: mít čisté ruceangielski ekwiwalent: to have clean handsniemiecki ekwiwalent: saubere Hände habenMieć z kimś krzyż Pański (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: cierpieć przez kogoś udręki, kłopotać się z kimśczeski ekwiwalent: mít s někým kříž mít s někým očistecangielski ekwiwalent: he makes life hell for herniemiecki ekwiwalent: mit etwas ein wahres Kreuz haben

Mieć złe oko (Kumpel, 2, luty 2008, s. 4)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: mieć złe spojrzenie, przynoszące nieszczęścieczeski ekwiwalent: dělat zlé očiangielski ekwiwalent: breed resentmentniemiecki ekwiwalent: böses Blut machen Neid erregen

Miłosierny Samarytanin (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006, s. 65)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

93

znaczenie: człowiek bezinteresowny, pomocny, miłosierny, nieobojętnyczeski ekwiwalent: milosrdný Samaritánangielski ekwiwalent: Good Samaritanniemiecki ekwiwalent: Barmherziger Samariter

Mowa jest srebrem, milczenie złotem (Victor Gimnazjalista, 6, marzec 2007, s. 66)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: czasami milczenie bardziej się opłacaczeski ekwiwalent: Mluviti stříbro, mlčeti je zlatoangielski ekwiwalent: speech is silver but silence is goldenniemiecki ekwiwalent: Reden ist Silber, Schweigen ist Gold

Na amen (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 4)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: całkowicie, zupełnie (zwykle o czymś niepożądanym)czeski ekwiwalent: nadobroangielski ekwiwalent: for goodniemiecki ekwiwalent: durch und durch ganz und gar

Na litość boską! (Jutrzenka, 4, grudzień 2006, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: wyrażenie uczuć, np. przestrachu, zgrozy itp.

94

czeski ekwiwalent: Proboha!angielski ekwiwalent: for goodness sake for heaven's sake for Pete's sake my God! What the dickens!niemiecki ekwiwalent: um Himmels willen! mein Gott um Gottes willen!

Na świętego Adama (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 12)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: nigdyczeski ekwiwalent: na svatého Dyndyangielski ekwiwalent: when pigs fly when heel freeze when the shrimps learn to whistle when the Dutch take Hollandniemiecki ekwiwalent: am Nimmerstag am zweiunddreißigsten des Monats

Nadstawić drugi policzek (Popcorn, 1, styczeń 2006, s. 28)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: nie odpowiadać przemocą na przemocczeski ekwiwalent: nastavit druhou stranu tvářeangielski ekwiwalent: turn the other cheekniemiecki ekwiwalent: zweite Gesicht verlängern

95

Nadzieja Hioba (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 9)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: niezawodna nadziejaczeski ekwiwalent: Jobova nadějeangielski ekwiwalent: hope against hopeniemiecki ekwiwalent: die Hiobshoffnung

Nagi jako go Pan Bóg stworzył (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 50)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: nagiczeski ekwiwalent: (nahý) jako Adam, na Adamaangielski ekwiwalent: in one´s birthday suit, as naked as the day one was bornniemiecki ekwiwalent: sein wie Gott ihn schuf im Adams/Eva kostüm seinNic nowego pod słońcem (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 65)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: stara wiadomośćczeski ekwiwalent: nic nového pod sluncemangielski ekwiwalent: nothing new under the sunniemiecki ekwiwalent: es gibt nichts Neues unter der Sonne

Nie taki diabeł straszny, jak go malują (Wiktor Gimnazjalista, 18,

96

listopad 2002, s. 17)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: nie trzeba się niczego baćczeski ekwiwalent: čert není tak strašný, jak ho malujíangielski ekwiwalent: the bigger they are the harder they fallniemiecki ekwiwalent: der Teufel ist nicht so hässlich, wie er dargestellt wird

Niewierny Tomasz (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 59)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o kimś nieufnym, sceptycznym, niedowierzającym nikomu ani niczemu, dopóki się sam nie przekona i nie sprawdzi osobiścieczeski ekwiwalent: nevěřící Tomášangielski ekwiwalent: a doubting Thomasniemiecki ekwiwalent: ein ungläubiger Thomas

97

Nosić swój krzyż (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 85)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: cierpieć, mieć ciężkie życie, mieć kłopotyczeski ekwiwalent: nést svůj křížangielski ekwiwalent: bear one's crossniemiecki ekwiwalent: sein Kreuz tragen sein Kreuz geduldig tragen

Od Adama i Ewy (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 45)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenieznaczenie: od samego początkuczeski ekwiwalent: od Adamaangielski ekwiwalent: begin at the beginningniemiecki ekwiwalent: bei Adam und Eva anfangen

Oddać coś za miskę soczewicy (Victor Gimnazjalista, 8, kwiecień 2007, s. 47)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: oddać coś niezwykle cennego za bezcenczeski ekwiwalent: dát/prodat něco za mísu čočoviceangielski ekwiwalent: to sell for a mess of pottageniemiecki ekwiwalent: etwas für ein Linsengericht hergeben

Oddzielić ziarno od plew (Ogniwo, 6, luty 2006, s. 13)

98

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: oddzielić to, co dobre, od tego, co złe, odrzucić, co złeczeski ekwiwalent: oddělovat zrno od plevangielski ekwiwalent: separate the men from the boys sort out the men from the boysniemiecki ekwiwalent: die Spreu vom Weizen trennen

Oko Judasza (Victor gimnazjalista, 6, marzec 2007, s. 48)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: otwór wziernika w drzwiach celi więziennejczeski ekwiwalent: špehýrkaangielski ekwiwalent: peep-hole eyeholeniemiecki ekwiwalent: das Spähloch

Oko za oko, ząb za ząb (Kumpel, 2, luty 2008, s. 30)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: jak czynisz komuś, tak on czyni tobieczeski ekwiwalent: oko za oko, zub za zubangielski ekwiwalent: a limb for a limb measure for measure tit for tatniemiecki ekwiwalent: Auge um Auge Zahn um Zahn

99

Palec boży (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 9)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: znak, napomnienie, ostrzeżenieczeski ekwiwalent: prst božíangielski ekwiwalent: finger of Godniemiecki ekwiwalent: ein Wink des Schicksals in etwas

Piękna jak anioł (Ogniwo, 1, wrzesień 2004, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: bardzo pięknaczeski ekwiwalent: krásná jako anděl, andílek, andělíčekangielski ekwiwalent: like an angel angelic like a cherubniemiecki ekwiwalent: schön wie ein Engel

Płakać i zgrzytać zębami (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003, s. 30)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: ewangeliczne określenie przeżywania mąk piekielnych albo ciężka sytuacja, zmartwienie, kłopotczeski ekwiwalent: skřípat zubamaangielski ekwiwalent: grate one's teethniemiecki ekwiwalent: mit den Zähnen knirschen

Przenieść się na łono Abrachama (Perspektywy, 3, marzec 2006, 23)

100

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: umrzećczeski ekwiwalent: odejít/vrátit se v lůno Abrahámovo/do lůna Abrahámovaangielski ekwiwalent: be gathered to one's fathers join the majority return to Abraham´s bosomniemiecki ekwiwalent: in Abrahams Schos eingehen

Raj na ziemi (Wiktor Gimnazjalista, 18, 2002, s. 13) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: coś bardzo dobrego, pięknegoczeski ekwiwalent: ráj na zemi angielski ekwiwalent: living in paradiseniemiecki ekwiwalent: den Himmel auf Erden haben

Rozdzierać szaty nad czymś, kimś (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2003, s. 58)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: lamentować, ubolewać z jakiegoś powoduczeski ekwiwalent: lomit rukama

101

angielski ekwiwalent: wring one's handsniemiecki ekwiwalent: die Hände ringen

Rzeź niewiniątek (Ogniwo, 5, styczeń 2007, s. 11)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: zabijanie niewinnychczeski ekwiwalent: vraždění neviňátek jatkyangielski ekwiwalent: slaughter of innocentsniemiecki ekwiwalent: der bethlemitische Kindermord

Rzucać perły przed wieprze (Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005, s. 45)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: ofiarowywać coś cennego osobie, która nie umie tego docenićczeski ekwiwalent: házet perly svinímangielski ekwiwalent: cast pearls before swineniemiecki ekwiwalent: Perlen vor die Säue werfen

Sądny dzień (Ogniwo, 2, październik 2006, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: popłoch, zamieszanie, lęk wywołane przez nieoczekiwaną kontrolęczeski ekwiwalent: soudný den den posledního souduangielski ekwiwalent: judgment day

102

last day doomsday dies irae domesdayniemiecki ekwiwalent: Jüngste Tag

Salomowy wyrok (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: wyrok mądry, sprawiedliwy, choć o zaskakujacej formule rozstrzygnięciaczeski ekwiwalent: šalamounské rozhodnutíangielski ekwiwalent: Solomon´s sentenceniemiecki ekwiwalent: salomonisches Urteil

Samarytańska przysługa (Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 59)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: życzliwa uprzejmość i uczynnośćczeski ekwiwalent: samaritánská služba/úsluhaangielski ekwiwalent: Samaritan favourniemiecki ekwiwalent: der SamariterdienstSodoma i Gomora (Bravo, 06/2007, s. 14)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: gniazdo rozpusty, siedlisko zła moralnego i zepsucia obyczajów; miejsce przeklęte; hałas i bałaganczeski ekwiwalent: Sodoma a Gomora

103

angielski ekwiwalent: Sodom and Gomorrhaniemiecki ekwiwalent: Sodoma und GomorrhaStanąć jak słup soli (Jutrzenka, 2, październik 2006, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: stać nieruchomo, znieruchomieć, pod wpływem zdumienia, przerażenia, silnego przeżyciaczeski ekwiwalent: zůstat stát jako solný sloupangielski ekwiwalent: stand like Lot´s wife stand like a pillar of saltniemiecki ekwiwalent: dastehen wie eine Salzsäule

zur Salzsäule erstarren

Stary jak świat (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 9) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: bardzo stary, dawnyczeski ekwiwalent: starý jak Metuzalém starý jak (sám) světangielski ekwiwalent: be as ald as the hills/Methuselahniemiecki ekwiwalent: alt wie die Welt (selber)/Methusalem sein

Strzec jak źrenicy oka (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: pilnować, strzec kogoś, czegoś szczególnie gorliwie, troskliwieczeski ekwiwalent: opatrovat/chovat/střežit jako oko v hlavěangielski ekwiwalent: cherish like the apple of one´s eye

104

niemiecki ekwiwalent: wie seinen Augaphel hüten

Syn marnotrawny (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 10)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: człowiek, który zawinił, lecz w porę opamiętał się i nawróciłczeski ekwiwalent: marnotratný synangielski ekwiwalent: spending thriftniemiecki ekwiwalent: der Geldverschwender

Umywać od czegoś ręce (Ogniwo, 1, wrzesień 2006, s. 5)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: nie brać za coś odpowiedzialności, odcinać się od czegośczeski ekwiwalent: mýt si ruce jako Pontský Pilátangielski ekwiwalent: wash one's hands of somethingniemiecki ekwiwalent: sich die Hände in Unschuld Washen

Unikać kogoś jak ognia (Cogito, 18, listopad 2004, s. 3) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: bać się, lękać się bardzo, ogromnie, bezgranicznie; strzec się, unikać czegoś starannie, nadzwyczajnie, ze wszystkich siłczeski ekwiwalent: vyhýbat se někomu jak čert kříži/svěcené voděangielski ekwiwalent: avoid someone like the plague give someone a wide berth someone puts the fear of Christ/God into someoneniemiecki ekwiwalent: jemanden fürchten wie der Teufel Weihwasser

105

vor etwas eine Heidenangst habenW stroju Adamowym (Jutrzenka, 2, październik 2005, s. 17)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: nagoczeski ekwiwalent: na Adama nahý jako Adamangielski ekwiwalent: in one's birthday suit be as naked as the day one was bornniemiecki ekwiwalent: sein wie Gott ihn schuf in Adams-/Evaskostüm sein

Wieża Babel (Ogniwo, 5, styczeń 2007, s. 17)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: zamęt, chaos, bałagan, zamieszanieczeski ekwiwalent: babylonská věžangielski ekwiwalent: tower of Babelniemiecki ekwiwalent: der Turm von Babylon der Turm von Babel

Wilk w owczej skórze (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 67)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: człowiek podstępny, obłudny, udający dobregoczeski ekwiwalent: vlk v beránčím roušeangielski ekwiwalent: a wolf in sheep's clothing

106

niemiecki ekwiwalent: ein Wolf in Schlafpelz

Włos z głowy (komuś) nie spadnie (Cogito, 3, luty 2004, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: nie skrzywdzić kogośczeski ekwiwalent: nezkřivit někomu ani vlásek (na hlavě)angielski ekwiwalent: not harm a hair of someone´s headniemiecki ekwiwalent: jemandem kein Haar/Härchen krümmen

Wyglądać jak z krzyża zdjęty (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 50)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: być obolałym, cierpiećczeski ekwiwalent: vypadat/tvářit se jako umučení božíangielski ekwiwalent: he looks as if he has all the cares of the world on his shouldersniemiecki ekwiwalent: aussehen wie das Leiden Gottes/Christi

Wypić kielich goryczy (Cogito, 18, listopad 2002, s. 61)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrot znaczenie: wytrwać konsekwentnie w przykrym położeniu aż do końcaczeski ekwiwalent: vypít kalich hořkosti/bolesti až do dnaangielski ekwiwalent: drink the bitter cupniemiecki ekwiwalent: den Kelch bis zur Neige leeren

107

Wypłakać sobie oczy (Jutrzenka, 4, grudzień 2006, s. 16)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: ciągle płakać z żalu, ze zmartwieniaczeski ekwiwalent: moct si oči vyplakatangielski ekwiwalent: could cry one´s eyes outniemiecki ekwiwalent: sich die Augen auswienen können

Zabłąkana owieczka (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 10)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego - frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: człowiek bez celu, osoba, która zachowuje się nieprzytomnieczeski ekwiwalent: bludná ovceangielski ekwiwalent: lost sheep stray sheepniemiecki ekwiwalent: ein verrites Schaf

Zakazany owoc (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 81)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: przedmiot z pozoru wartościowy i zachęcający, rzecz niedozwolona i dlatego pociągającaczeski ekwiwalent: zapovězené/zakázané ovoceangielski ekwiwalent: forbidden fruit

108

niemiecki ekwiwalent: verbotene Früchte pflücken

Ziemia obiecana (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005, s. 49)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: przyobiecana nagroda, szczęścieczeski ekwiwalent: zaslíbená zeměangielski ekwiwalent: Promised Land land of promiseniemiecki ekwiwalent: das gelobte Land

Znaleźć łaskę w czyichś oczach (Świerszczyk, 6, marzec 2008, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: zlitować się na kimśczeski ekwiwalent: nalézt/nacházet milost v něčích očích/před zraky někohoangielski ekwiwalent: throw oneself upon somebody's mercy find favour in someone´s eyesniemiecki ekwiwalent: Gnade vor jemandem finden

109

4.2 Frazeologizmy z tematyką mitologiczną występujące w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Argusowe spojrzenie (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2004, s. 23)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: spojrzenie, przed którym nic i nikt się nie ukryje, podejrzliwe, czujne spojrzenieczeski ekwiwalent: být bdělý jako Argusangielski ekwiwalent: have eyes everywhereniemiecki ekwiwalent: auf der Hut sein

Atlas (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: zbiór map geograficznych, astronomicznych, tablic, wykresów itd., również góry w północno-zachodniej Afryce, albo podstawowy krąg szyjny dźwigającyczeski ekwiwalent: atlasangielski ekwiwalent: atlasniemiecki ekwiwalent: der Atlas

Bazyliszkowe spojrzenie (Świerszczyk, 5, marzec 2007, s. 11)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: świdrujące, nieżyczliwe, nienawistne spojrzenieczeski ekwiwalent: baziliškův pohled

110

angielski ekwiwalent: basilisk stareniemiecki ekwiwalent: ein Basiliskenblick

Być Sfinksem (Perspektywy, 3, marzec 2006, s. 47)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: być zagadką, tajemnicą czeski ekwiwalent: tvářit se jako sfingaangielski ekwiwalent: look as the Sphinxniemiecki ekwiwalent: schweigen wie eine Sphinx

Być trafionym strzałą Amora (Cogito, 18, listopad 2003, s. 62)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: być zakochanymczeski ekwiwalent: být zasažen šípem Amorovýmangielski ekwiwalent: be hit by a cupid´s arrowniemiecki ekwiwalent: Amors Pfeil

Być wierna jak Penelopa (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2003, s. 23)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie:czeski ekwiwalent: být věrný jako pes

111

být věrný až za hrobangielski ekwiwalent: be faithful unto deathniemiecki ekwiwalent: treu wie Gold sein treu wie ein Hund sein

Co do Joty (Cogito, 5, marzec 2003, s. 42)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określająceznaczenie: co do najdrobniejszych szczegółów

czeski ekwiwalent: do písmene do puntíkuangielski ekwiwalent: to a hair to the letterniemiecki ekwiwalent: buchtstäblich

Dojść po nitce do kłębka (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: wyjaśnić jakąś trudną sprawę stopniowo, przez poznanie kolejnych faktówczeski ekwiwalent: krok za krokemangielski ekwiwalent: pace for pace point by point foot by foot step by stepniemiecki ekwiwalent: der Schritt für Schritt der Zug-um-Zug

Drakońskie prawo (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 21)

112

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: prawo surowe, bezwzględne, okrutne i ostreczeski ekwiwalent: drakonické zákonyangielski ekwiwalent: Draconian lawsniemiecki ekwiwalent: das drakonisch Gesetz

Chaos (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 17)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieporządek, bałaganczeski ekwiwalent: chaos

angielski ekwiwalent: chaosniemiecki ekwiwalent: das Chaos

Ikarowe loty (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 50)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: postawa marzycielska, nieprzemyślane przedsięwzięcie, trudno osiągnięte marzenieczeski ekwiwalent: ikarovské plányangielski ekwiwalent: icarian flight

Jabłko niezgody (Jutrzenka, 9, maj 2005, s. 22)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm

113

zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: przyczyna, przedmiot sporu, konfliktuczeski ekwiwalent: jablko sváruangielski ekwiwalent: apple of discord bone of contentionniemiecki ekwiwalent: der Zankapfel Apfel der Zwietracht

Koło fortuny (Ogniwo, 2, październik 2004, s. 8)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: raz jest lepiej, raz gorzej; raz na górze, raz na doleczeski ekwiwalent: kolo osudu vrtkavé štěstíangielski ekwiwalent: wheel of fortuneniemiecki ekwiwalent: das Glücksrad

Koń trojański (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o czymś pozornie wyglądającym na przyjacielski podarunek, w rzeczywistości będącym niebezpieczeństwem; ukryte niebezpieczeństwo; spisek, podstępczeski ekwiwalent: trojský kůňangielski ekwiwalent: troian horseniemiecki ekwiwalent: trojanische Pferd

114

Kości zostały rzucone (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 57)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: stała się rzecz nieodwołalna, zapadła ostateczna decyzjaczeski ekwiwalent: kostky jsou vrženyangielski ekwiwalent: the die is castniemiecki ekwiwalent: die Würfel sind gefallen

Krokodylowe łzy (Ogniwo, 2, październik 2006, s. 6)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieszczery udawany płacz, fałszywe ubolewanie, współczucieczeski ekwiwalent: krokodýlí slzyangielski ekwiwalent: crocodile tearsniemiecki ekwiwalent: dicke Tränen die Krokodilstränen

Labirynt (Bravo, 09/2006, s. 19)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: plątanina, gmatwanina albo zamęt, zawiłość, zamieszanieczeski ekwiwalent: labyrintangielski ekwiwalent: labyrinthniemiecki ekwiwalent: das Labyrinth

Mieć chimeryczny charakter (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005, s. 44)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

115

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: charakter kapryśny, dziwaczny, nieprzewidywalnyczeski ekwiwalent: mít chimérický charakterangielski ekwiwalent: chimerical character

Mieć Janusowe oblicze (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003, s. 63)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: mieć zagadkowe, zmienne, wieloznaczne obliczeczeski ekwiwalent: mít dvojí tvářangielski ekwiwalent: be two-facedniemiecki ekwiwalent: zwei Gesichter haben

Mieć manię (Bravo, 06/2007, s. 11)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: mieć chorobliwy ciąg do czegoś, do pewnych bezużytecznych czynnościczeski ekwiwalent: bláznit být praštěnýangielski ekwiwalent: be off one's rocker be out of head be out of one's headnturesniemiecki ekwiwalent: eine Manie für etwas haben

Narcyz (Ogniwo, 1, wrzesień 2006, s. 5)

116

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: osoba zakochana sama w sobie, nie widząca swoich wadczeski ekwiwalent: narcisangielski ekwiwalent: narcissusniemiecki ekwiwalent: der Narziss

Nie przyszła góra do Mahometa, Mahomet przyszedł do góry (Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: gdy ktoś zwleka z wykonaniem działania, a cierpliwość się kończy, wtedy mówimy tę frazęczeski ekwiwalent: když nemůže hora k Mohamedovi, musí Mohamed k hořeangielski ekwiwalent: if Mohammed will not go to the mountain, the mountain must come to Mohammedniemiecki ekwiwalent: wen der Berg nicht zum Propheten kommt, muss der Prophet zu Breg kommen

Odrodzić się jak Feniks z popiołów (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 22)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: symbol odrodzenia, nieśmiertelnościczeski ekwiwalent: vstát jako Fénix z popela, znovuzrodit seangielski ekwiwalent: (a)rise like a Phoenix from the ashes

117

niemiecki ekwiwalent: wie ein Phönix aus der Ashe steigen

Olimpijski spokój (Cogito, 18, listopad 2003, s. 13)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: spokój nienaruszony, niczym niezachwianyczeski ekwiwalent: olympský klidangielski ekwiwalent: Olympian calmniemiecki ekwiwalent: olympische Ruhe

Ośle uszy (Kumpel, 4, kwiecień 2006, s. 5)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: symbol głupotyczeski ekwiwalent: oslí ušiangielski ekwiwalent: dunce's capniemiecki ekwiwalent: mordsdumm

Palma pierwszeństwa (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 37)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: najwyższa nagroda, pierwsze miejsceczeski ekwiwalent: palma vítězstvíangielski ekwiwalent: palm

victory palmniemiecki ekwiwalent: die Siegespalme

Paniczny strach (Jutrzenka, 7, mazec 2005, s. 3)

118

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: nieopanowany lęk w obliczu groźnej lub nowej sytuacji

czeski ekwiwalent: panický strachangielski ekwiwalent: panic-strickenniemiecki ekwiwalent: eine panische Angst

Pępek świata (Jutrzenka, 8, kwiecień 2005, s. 16)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o kimś uważającym się lub uważanym za bardzo ważnegoczeski ekwiwalent: pupek světa střed světaangielski ekwiwalent: bee's knees cat's whiskers cat's assniemiecki ekwiwalent: der Nabel der Welt

Pięta Achillesa (Płomyczek, 9, r. 1997, s. 14)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: słaba strona kogoś lub czegośczeski ekwiwalent: Achillova pataangielski ekwiwalent: Achilles' heelniemiecki ekwiwalent: die Achillesferse

119

Pleść Androny (Cogito, 9, maj 2003, s. 15)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: mówić głupotyczeski ekwiwalent: plácat nesmysly plácat/plést páté přes devátéangielski ekwiwalent: talk a load of codswallopniemiecki ekwiwalent: von Hölzchen auf Stöckchen kommen

Pole Elizejskie (Ogniwo, 2, październik 2004, s. 4)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: rajczeski ekwiwalent: elysiumangielski ekwiwalent: Elysiumniemiecki ekwiwalent: das Elysium

Poruszać się z gracją (Victor Gimnazjalista, 11, czerwiec 2007, s. 24)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: poruszać się z wdziękiem, lekkością, pięknem, powabem i urokiemczeski ekwiwalent: pohybovat se s gráciíangielski ekwiwalent: be graceful

120

niemiecki ekwiwalent: die Grazie sein

Prometejski czyn (Victor gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 36)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: czyn poświęcony dla dobra wszystkich, dla słusznej sprawyczeski ekwiwalent: prometejský činangielski ekwiwalent: Promethean act

Przeciąć węzeł gordyjski (Cogito, 8, kwiecień 2004, s. 13)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: rozwiązać zagmatwaną sprawęczeski ekwiwalent: rozetnout/přetnout gordický uzelangielski ekwiwalent: cut the Gordian knotniemiecki ekwiwalent: den gordischen Knoten zerschlagen

Przekroczyć Rubikon (Cogito, 9, maj 2003, s. 49)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: zdecydować się na radykalne działanieczeski ekwiwalent: překročit Rubikonangielski ekwiwalent: cross the Rubiconniemiecki ekwiwalent: den Rubikon überschreiten

121

Przeżywać męki Tantala (Cogito, 3, luty 2004, s. 1o)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: przeżywać cierpienia (fizyczne, moralne) wynikłe z niemożności zaspokojenia pragnienia rzeczy nieosiągalnychczeski ekwiwalent: snášet/trpět mukaangielski ekwiwalent: rackniemiecki ekwiwalent: Qualen erdulden Qualen ausstehen

Puścić famę (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 42)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: rozgłosić pogłoskę, plotkę, opinięczeski ekwiwalent: vy(s)pustit fámu roznést fámuangielski ekwiwalent: spread gossipniemiecki ekwiwalent: die Gerüchte verbreiten

Pyrrusowe zwycięstwo (Perspektywy, 3, marzec 2006, s. 40)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: zwycięstwo opatrzone dużymi stratami

czeski ekwiwalent: Pyrrhovo vítězstvíangielski ekwiwalent: Pyrrhic victoryniemiecki ekwiwalent: der Pyrrhussieg

122

Pytyjska odpowiedź (Cogito, 16, październik 2004, s. 21)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: odpowiedź niejasna, wieloznaczna, zagmatwanaczeski ekwiwalent: pýthická odpověďangielski ekwiwalent: Pythian answer

123

Róg obfitości (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: symbol bogactwaczeski ekwiwalent: roh hojnostiangielski ekwiwalent: cornucopia horn of plenty horn of abundanceniemiecki ekwiwalent: das Füllhorn

Ślepa sprawiedliwość (Ogniwo, 4, grudzień 2004, s. 11)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: sprawiedliwość dla wszystkich taka samaczeski ekwiwalent: slepá spravedlnostangielski ekwiwalent: blind justiceniemiecki ekwiwalent: blinde Gerechtlichkeit

Spartańskie wychowanie (Cogito, 5, marzec 2003, s. 59)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: dyscyplinaczeski ekwiwalent: spartánská výchovaangielski ekwiwalent: Spartan trainingniemiecki ekwiwalent: spartanische Erziehung

124

Spocząć na laurach (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 6)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: zaprzestać jakiejś działalności, zadowoliwszy się pierwszymi osiągnięciamiczeski ekwiwalent: usnout/spát na vavřínechangielski ekwiwalent: rest on one's laurelsniemiecki ekwiwalent: auf seinen Lorbeeren ausruhen

Stajnia Augiasza (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: wielki bałagan, brud, nieporządekczeski ekwiwalent: Augiášův chlévangielski ekwiwalent: Augean stablesniemiecki ekwiwalent: der Augiasstall

Strzała Erosa (Ogniwo, 5, styczeń 2005, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: symbol miłościczeski ekwiwalent: Kupidův šíp Amorova střela

angielski ekwiwalent: cupid´s arrowniemiecki ekwiwalent: Amors Pfeil

Syzyfowa praca (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 11)

125

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: praca nieprzynosząca żadnych rezultatów mimo wielkich wysiłkówczeski ekwiwalent: Sisyfova/Sisyfovská práce angielski ekwiwalent: a Sisyphean task an uphill struggle/taskniemiecki ekwiwalent: Sisyphusarbeit

Tytan pracy (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 25)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: pracowity człowiekczeski ekwiwalent: těžce pracující, titánská práceangielski ekwiwalent: heavy workerniemiecki ekwiwalent: der Schwerarbeiter

Udać się w objęcia Morfeusza (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 12)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: zasnąćczeski ekwiwalent: být v limbuangielski ekwiwalent: go to the Land of Nodniemiecki ekwiwalent: in Morpheus Armen sein

Veni, vidi, vici (Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005, s. 58)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm

126

zamknięty typologiczna wg Lewickiego – frazaznaczenie: przybyłem, zobaczyłem i zwyciężyłemczeski ekwiwalent: přišel jsem, uviděl jsem, zvítězil jsemangielski ekwiwalent: I came, I saw, I conqueredniemiecki ekwiwalent: veni, vidi, vici

Wisieć nad kimś jak miecz Darmoklesa (Cogito, 8, kwiecień 2004, s. 16)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: wyrok losu, kara nieubłagalnie wisząca nad człowiekiemczeski ekwiwalent: viset nad někým jako Damoklův mečangielski ekwiwalent: sword of Damoclesniemiecki ekwiwalent: das Damoklesschwer sitzt ihm im Nacken

Wpaść w furię (Cogito, 2, luty 2003, s. 41)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty typologiczna wg Lewickiego – zwrotznaczenie: wpaść w szał, być nieobliczalnym, wściekłymczeski ekwiwalent: řádit jako fúrieangielski ekwiwalent: carry on like a furryniemiecki ekwiwalent: toben wie ein Verrückter

Złota rączka (Świerszczyk, 22, 1997, s. 7)Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikoweznaczenie: o kimś, kto umie coś świetnie zrobić, radzić sobie doskonale z

127

każdą pracączeski ekwiwalent: všeuměl, zlaté ručičkyangielski ekwiwalent: good hands odd-job man odd-jobber jack of all trades

niemiecki ekwiwalent: der Tausendkünstler

Zakończenie

Celem mojej pracy pod tytułem Jednostki frazeologiczne w czasopismach dla dzieci i młodzieży o tematyce biblijnej i mitologicznej jest zbadanie tego, jak często używane są takiego typu związki frazeologiczne w czasopismach dla dzieci i młodzieży i jakimi frazeologizmami biblijnymi i mitologicznymi młodzież posługuje się. Jednocześnie wychodzę z faktu, że każdy, kto chce dobrze opanować język ojczysty, powinien się wykazywać także dobrą znajomością frazeologii. Więc także w przypadku dzieci zakładam pewny stopień wiedzy frazeologicznej.

W pierwszej części – zagadnienia ogólne – starałam się opisać, czym się frazeologia zajmuje, nakreślić zarys historyczny i stan badań frazeologii w Polsce. Ta dziedzina leksykologii ma krótką historię, jej zapoczątkowane przez Charlesa Bally’ego badania rozpoczęły się bowiem dopiero po drugiej wojnie światowej. Frazeologią początkowo zajmowano się zwłaszcza w Związku Radzieckim. W Polsce zainteresowanie frazeologią wzrosło dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku. Nie znaczy to jednak, że frazeologią nie zajmowano się wcześniej. W tym kontekście przytaczam nazwiska najbardziej znanych polskich naukowców, badających w obrębie tego działu językoznawstwa (S. Skorupka, A. M. Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel).

Każdy język ma własną frazeologię, własne zwroty językowe, których nie da się przetłumaczyć na inny język. Frazeologizmy

128

wzbogacają język, umożliwiają tworzenie interesujących komunikatów językowych, są inspiracją wielu badań językoznawczych. Każdy frazeologizm ma swoje utrwalone znaczenie, właściwe mu jako całości, którego nie można pojmować jako sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład.

Starałam się też wytłumaczyć terminologię frazeologiczną i sprzeczności pomiędzy badaczami w zakresie terminologii, klasyfikacji lub ujęcia istoty związku frazeologicznego.

Następnie poświęciłam uwagę źródłom, z których frazeologia czerpie. Źródeł tych jest sporo. Podstawę tworzenia się frazeologizmów przedstawiają np. zjawiska natury, czyli obserwacja przyrody, cechy zwierzęce, ludzkie. Występują tu również frazeologizmy związane z częściami ciała (zwane somatyzmami), zwierzętami, historią, mitologią, Biblią, literaturą, sportem itp.

Poruszyłam również temat klasyfikacji związków, gdyż nie tylko w terminologii są rozbieżności, lecz także w klasyfikacji. Bardziej szczegółowo omówiłam klasyfikację jednostek frazeologicznych. Chodzi o klasyfikację typologiczną Andrzeja Marii Lewickiego, który podzielił frazeologizmy na pięć typów składniowych (frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające i wskaźniki frazeologiczne) i określił dwa typy funkcjonowania ich znaczeń (idiomy i frazemy). Następną klasyfikacją jest typologia funkcjonalna Müldnera-Nieckowskiego, która dzieli związki według trzech sposobów tworzenia się ostatecznej postaci związku frazeologicznego (frazeologizmy otwarte, zamknięte i formalne). Piotr Müldner-Nieckowski twierdzi, że proces budowania zdań i ich składników jest procesem indywidualnym, twórczym. Ostatnia klasyfikacja – klasyfikacja klasyczna S. Skorupki z podziałem na trzy typy budowy frazeologizmów (wyrażenie, zwrot, fraza) i trzy stopnie łączliwości wyrazów (luźne, stałe, łączliwe), jest jednak zbyt ogólnikowa i nieprecyzyjna.

Następnie zajmowałam się Biblią jako źródłem polskiej frazeologii. Krótko analizuję Biblię jako dzieło literackie i przytaczam tłumaczenia Biblii na język polski. Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł kultury

129

europejskiej i uważana jest za Słowo Boże. Chodzi o zbiór prawd objawionych i przykazań, które uczą człowieka, jak żyć. Stała się źródłem nie tylko frazeologii, ale również motywów dla rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw, fabuł i wątków, motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki. Biblia została przetłumaczona na język polski w XV wieku. Pojawiły się wtedy tłumaczenia Księgi Psalmów: Psałterz floriański i Psałterz puławski. Do tej pory jej treść w średniowieczu przedstawiano w obrazach, na freskach kościelnych lub witrażach. Najstarsze zabytki literatury polskiej powstały właśnie na jej podstawie. Biblia, składająca się z dużej liczby różnych ksiąg i utworów, jest dziełem o dużych walorach literackich, które wynikają z bogactwa treści i form wypowiedzi, nasyconych wieloznaczną symboliką. Najbardziej znanym tłumaczem tekstów biblijnych XX wieku jest Czesław Miłosz. Przetłumaczył on np. Księgi Rut, Księgi Hioba, Księgi Psalmów, Księgi Estery, Księgi Koheleta, Pieśń nad Pieśniami, Lamentacje, Ewangelię św. Marka i Apokalipsę św. Jana.

Następnie opisuję pochodzenie niektórych związków frazeologicznych, opartych na źródłach biblijnych.

W pracy zajmuję się również mitologią jako kolejnym źródłem związków frazeologicznych. Przykładowo analizuję też kilka mitologicznych zwrotów i wyrażeń. Zanim jednak zajęłam się mitologią, spróbowałam opisać, czym jest mit. Ma on znaczenie bajecznego podania o powstaniu świata, bogach i legendarnych bohaterach nieznanego pochodzenia, które łączy elementy realistyczne z fantasycznymi. Pełnił funkcję poznawczą, światopoglądową i sakralną. Początkowo mity były przekazywane tylko ustnie, dopiero później zostały zapisane. Zbiory zapisanych mitów tworzyły właśnie mitologię. Zbiorów mitów jest na świecie sporo (mitologia grecka, rzymska, orientalna itp.). Z biegiem czasu mity, tracąc swoje funkcje sakralne, weszły do literatury w postaci baśniowych i fantastycznych wątków. Niektóre wątki i motywy mitologiczne za pośrednictwem baśni i fantastyki weszły w obręb kultury ludowej, a stąd przedostały się do kultur europejskich i służą wyrażaniu nowych idei. Dokładniej zajmuję się mitologią grecką, gdzie zostały

130

przedstawione narodziny świata, bogowie olimpijscy, bogowie ziemscy, królestwo morza i piekieł, bóstwa doli i spraw ludzkich, bohaterowie oraz historia wojny trojańskiej. Najbardziej popularnym polskim autorem opowiadań mitologicznych był Jan Parandowski. Jego najważniejszym dziełem jest Mitologia opisująca wierzenia i podania Greków i Rzymian. Mitologia grecka, poprzez mitologię rzymską, która z niej wiele zaczerpnęła, weszła do dziedzictwa kultury europejskiej i jest nadal obecna w życiu społecznym. Czerpią z niej na przykład New Age, astrologia, horoskopy, kult i współczesne religijne ruchy rekonstrukcjonistyczne. W literaturze polskiej nawiązuje do mitologii np. Kochanowski (Odprawa posłów greckich, treny, fraszki i pieśni), Gombrowicz (Trans-Atlantyk). Cechy postaci mitologicznych są widoczne u bohaterów powieści Henryka Sienkiewicza, a nawiązanie do mitów można dostrzec w twórczości Bolesława Leśmiana, Jarosława Iwaszkiewicza, Zbigniewa Herberta, Tadeusza Nowaka, Mieczysława Jastruna lub Czesława Miłosza. Nawiązania do mitologii widoczne są również w dziedzinie językoznawstwa, np. w frazeologii.

Następny rozdział stanowi część praktyczną pracy, w której opracowałam słowniczek frazeologizmów o tematyce bilbijnej i mitologicznej, występujących w polskich czasopismach dla dzieci i młodzieży. Składa się z 150 związków frazeologicznych, z czego 95 frazeologizmów pochodzi z Biblii, 55 frazeologizmów z mitologii.

W czasie pisania pracy przeprowadziłam również ankietę na temat frazeologii i związków frazeologicznych o tematyce biblijnej i mitologicznej w Szkołach Podstawowych z Polskim Językiem Nauczania w Trzyńcu i Czeskim Cieszynie. Stwierdziłam, że młodzież uczy się klasyfikacji klasycznej Stanisława Skorupki, choć jest ona nieco przestarzała. Jednak uczniowie znają tylko klasyfikację pod względem formalnym, czyli gramatycznym, która dzieli związki frazeologiczne na zwroty, wyrażenia i frazy. Znają jednak tylko 2 typy: zwroty i wyrażenia. Swoje miejsce w programach szkolnych powinna mieć, moim zdaniem, nie klasyfikacja klasyczna Skorupki, lecz klasyfikacja typologiczna

131

Andrzeja Marii Lewickiego. Określa bowiem, jakie połączenie wyrazów jest frazeologizmem i z jaką postacią gramatyczną frazeologizmu mamy do czynienia.

W pierwszej części słowniczka analizowałam jednostki frazeologiczne o tematyce biblijnej, które wyszukałam w czasopismach przeznaczonych dla dzieci i młodzieży (Świerszczyk, Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Cogito, Ogniwo, Perspektywy, Bravo, Popcorn, Victor Gimnazjalista). W drugiej części opisuję frazeologizmy o tematyce mitologicznej, występujące również w powyżej wypisanych pismach dla dzieci i młodzieży. Wyszukane biblijne i mitologiczne frazeologizmy opracowałam według poszczególnych typologii (Lewickiego, Müldnera-Nieckowskiego i Skorupki), które opisałam w części Klasyfikacja frazeologizmów. Przytaczam również czeskie, angielskie i niemieckie ekwiwalenty poszczególnych zwrotów, fraz i wyrażeń. Obcojęzyczne odpowiedniki pochodzą z obcojęzycznych słowników frazeologicznych. Jednak nie udało mi się odnaleźć wszystkich, ponieważ, jak wiadomo, niektórych związków frazeologicznych nie da się przetłumaczyć, lub nie były zawarte w słowniku.

Pisząc pracę, szczególnie część praktyczną, czerpałam z różnych słowników frazeologicznych. Jednak najczęściej sięgałam po słowniki S. Skorupki117, M. Basaja118, S. Bąby119 i po Słownik frazeologiczny pod redakcją Anny Kłosińskiej.120

117 Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i II, Warszawa 1968.118 Basaj, M., Rytel, D. (red.: Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981.119 Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999. Bąba, S., Liberek, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Warszawa 1992.120 Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.

132

Wyszukując czeskie ekwiwalenty, korzystałam ze słowników pod redakcją Františka Čermáka, Jiřího Hronka i Jaroslava Machače121. Angielskie i niemieckie odpowiedniki tłumaczyłam za pomocą czesko-angielskiego i polsko-angielskiego słownika frazeologicznego122 i czesko-niemieckiego słownika frazeologicznego123, jak również internetowego słownika polsko-angielskiego.124

121 Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.122 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Jaworska, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002. Wolfram-Romowska, D., Kaszubski, P., Parker, M.: Idiomy polsko-angielskie, Warszawa 2002.123 Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Czochralski, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976.124 http://www.dict.pl.

133

Resumé

Cílem mé práce na téma Frazeologické jednotky v časopisech pro děti a mládež s biblickou a mytologickou tématikou bylo prozkoumání toho, jak často se frazeologismy tohoto typu vyskytují v časopisech pro děti a mládež a které z nich jsou používány v mluveném a psaném slově. Vycházím z předpokladu, že každý, kdo chce dobře ovládat jazyk (nejen svůj mateřský), se musí důkladně obeznámit také s jeho frazeologií. I u dětí tedy předpokládám jistý stupeň znalosti frazeologie mateřského jazyka.

V první části, obecné, jsem se snažila vymezit, čím se frazeologie zabývá. Nastínila jsem dějiny a význam této poměrně mladé vědy, která ještě stále trpí mnohými nedostatky, jako například tím, že dosud nebyl vymezen jednotný přístup a metody zkoumání frazeologických jednotek a nebyly sjednoceny ani definice základních pojmů.. Tato oblast lexikologie je poměrně mladá. Teprve po druhé světové válce ji začal zkoumat Charles Bally, avšak šíře se jí zabývali zejména v Sovětském svazu. V Polsku zájem o frazeologii vzrostl teprve v sedmdesátých letech 20. století. Neznamená to však, že do té doby se tímto tématem nikdo nezabýval. V této části práce uvádím jména známých polských jazykovědců, kteří napsali mnoho studií o polské frazeologii. Byli a jsou jimi např. S. Skorupka, S. Bąba, A. M. Lewicki, B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel a další.

Každý jazyk má svou vlastní frazeologii, kterou nelze vždy přeložit do jiných jazyků. Frazeologismy obohacují jazyk a inspirují nesčetné množství jazykových výzkumů. Každý frazeologismus má svůj vlastní význam, který je chápán jako celek a nemůže být pojímán jako součet významů všech jeho složek (slov).

V teoretické části se snažím vysvětlit definice základních frazeologických pojmů, i když, jak už jsem podotkla, existují v této oblasti mezi badateli spory, týkající se nejen definice frazeologismu, ale rovněž klasifikace těchto jednotek.

134

Následně se zmíňuji o jednotlivých zdrojích, ze kterých frazeologie vychází, a pro ilustraci jsem uvedla i příklady. Takových zdrojů je nepřeberné množství. V polštině se často vyskytují biblické fráze, avšak je nutno rovněž upozornit na zdroje mytologické, historické či frazeologismy objevující se v oblasti sportu a reklamy, nebo na ty, jež jsou spjaty s různými částmi těla (somatismy).

Dále jsem uvedla a podrobila analýze trojí klasifikaci frazeologismů, která se používá v polské lingvistice. Jedná se o typologickou klasifikaci A. M. Lewického, funkční klasifikaci podle P. Müldnera-Nieckowského a klasickou klasifikaci S. Skorupky. V polské frazeologii je většinou používána právě poslední z výše uvedených, čili Skorupkova klasifikace, i když je dosti zastaralá.

V práci se zabývám také Biblí jakožto jedním z hlavních zdrojů polské frazeologie. Zmiňuji se o jejích polských překladech a následně provádím rozbor některých biblických frazeologismů. Bible je jedním z nejdůležitějších zdrojů literatury a kultury. Je pokládána za Slovo Boží. Jde o soubor pravd a přikázání, které mají provázet člověka životem a učit ho, jak správně žít. Stala se zdrojem nejen frazeologie, ale i inspirací pro sochaře, malíře, spisovatele, básníky a hudební skladatele. Je to obrovská pokladnice postav, charakterů, dějů, motivů, symboliky, alegorií, frazeologie a stylistiky. Ve středověku bylo viditelné úzké spojení mezi literaturou a Biblí. V 15. století byla poprvé přeložena do polštiny. Tehdy se objevily překlady Knihy žalmů: Floriánský žáltář a Pulavský žaltář. Do té doby byly biblické příběhy představovány hlavně na obrazech, kostelních freskách a vitrážích. Nejstarší literární památky vznikly právě na základě Bible. Nejznámějším překladatelem biblických textů 20. století je beze sporu Czesław Miłosz. Bible je dílem literárně mimořádně hodnotným, což vyplývá i z bohatého obsahu s mnohoznačnou symbolikou.

V další části práce se zmiňuji o mytologii, která je také jedním ze základních zdrojů polské frazeologie. Ani zde nechybí analýza mytologických frází. Na úvod se věnuji definici mýtu. Jde o bájné vyprávění o vzniku světa, bozích, polobozích a legendárních hrdinech

135

neznámého původu, které slučuje prvky reálné s fantastickými. Zpočátku byly mýty šířeny pouze ústní formou, až později se začaly sestavovat do sbírek. Tyto sbírky jsou nazývány mytologiemi. Takových mytologií je na světě nepřeberné množství (např. římská, řecká, slovanská, africká atd.). Blíže se zabývám mytologií řeckou, ve které jsou představeny mj. vznik světa, olympští bohové, pozemští bohové, království moří a pekel, bájní hrdinové a příběh trojské války. Nejznámějším polským autorem příběhů vycházejících z řecké mytologie byl Jan Parandowski. Řecké mýty jsou stále aktuální i v dnešní době. Čerpají z nich např. New Age, astrologie, horoskopy, kulty a různá současná náboženská hnutí. V polské literatuře jsou vlivy mytologie viditelné kromě jiných v tvorbě Jana Kochanowského (Odprawa posłów greckich, žalozpěvy) nebo Gombrowicze (Trans-Atlantyk). Na mýty navazoval rovněž Bolesław Leśmian, Jarosław Iwaszkiewicz, Zbigniew Herbert, Tadeusz Nowak, Mieczysław Jastrun nebo Czesław Miłosz. Nejen literatura čerpala z těchto bájných vyprávění. Důkazem toho je právě frazeologie.

V následující části, praktické, jsem se věnovala zkoumání frazeologismů s biblickou a mytologickou tématikou, jež používají autoři článků v časopisech pro děti a mládež. Analýze jsem podrobila 150 frazeologismů. V první části jsem popsala 95 biblických freazeologismů z polských časopisů určených dětem a mládeži a v druhé následujících 55 mytologických frazeologismů z časopisů téhož určení.

V rámci své diplomové práce jsem rovněž provedla na základních školách s polským vyučovacím jazykem v Třinci a Českém Těšíně průzkum, zaměřený na frazeologii a frazeologismy s biblickou a mytologickou tématikou. Díky této anketě jsem zjistila, jak už jsem výše uvedla, že mládež používá zastaralou klasickou klasifikaci Stanisława Skorupky. Žáci znají pouze klasifikaci z hlediska formálního, jinak řečeno gramatického, podle níž frazeologismy řadíme do tří skupin: zwroty, wyrażenia, frazy. Nicméně žáci osmých a devátých tříd znají pouze dva druhy, a to: zwroty a wyrażenia.

Při vytváření slovníčku biblických a mytologických frazeologismů jsem čerpala z takových časopisů pro děti a mládež, jakými jsou:

136

Świerszczyk, Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Cogito, Ogniwo, Perspektywy, Bravo, Popcorn, Victor Gimnazjalista. Zkoumala jsem frazeologismy podle všech 3 typologií (Lewického, Müldnera-Nieckowského i Skorupky). Ke každé analyzované frázi jsem se snažila také najít české, anglické a německé ekvivalenty, které jsem vyhledala v cizojazyčných frazeologických slovnících125. Občas se mi však nepodařilo vyhledat odpovídající český, anglický nebo německý ekvivalent, protože, jak známo, některé fráze nemají překlad do cizího jazyka, nebo jsem je bohužel nenašla ve slovnících, které jsem měla k dispozici.

Základními zdroji, které jsem ke své práci použila, jsou jazykové studie takových badatelů, jako S. Skorupka, A.M.Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel. Při psaní praktické části jsem použila frazeologické slovníky Stanisława Skorupky, Mieczysława Basaje a Danuty Rytel, Stanisława Bąby a jiné126. Při vyhledávání českých ekvivalentů jsem použila Slovník české frazeologie a idiomatiky Františka Čermáka, Jiřího Hronka a Jaroslava Machače127.

125 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Jaworska, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002. Wolfram-Romowska, D., Kaszubski, P., Parker, M.: Idiomy polsko-angielskie, Warszawa 2002. Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Czochralski, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976. 126 S. Skorupka – Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i II, Warszawa 1968. Basaj, M., Rytel, D. (red.): Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981. Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999. Bąba, S., Liberek, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Warszawa 1992. Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.127 Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.

137

Załącznik

Ankieta – frazeologia biblijna i mitologiczna

Dziewczyna – chłopiec

Wiek:

Klasa:

Co wiesz na temat frazeologii?

138

Jak dzielimy frazeologizmy?

Czytałeś/aś Biblię?

Wymień frazeologizmy biblijne (z tematyką biblijną), które znasz:

Czytałeś mitologię?

Wymień frazeologizmy mitologiczne (z tematyką mitologiczną), które znasz:

Co według ciebie oznaczają takie frazeologizmy, jak:

Syzyfowa praca –

Olimpijski spokój –

Ikaryjskie loty –

Przenieść się na łono Abrahama –

Nitka Ariadny –

Koń trojański –

Pięta Achillesa –

Stajnia Augiasza –

139

Strzała Amora –

Paniczny strach –

Alfa i Omega –

Arka Noego –

Chleb powszedni –

Ciemności egipskie –

Dom zbudowany z piasku –

Hiobowe wieści –

Kainowe znamię –

Kozioł ofiarny –

Miłosierny Samarytanin –

Syn marnotrawny –

Palec boży –

Przechodzić Gehennę –

140

Bibliografia

Literatura sekundarna:

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej IV , Wrocław 1988.

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I , Wrocław 1982.

BĄBA, S.: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989.

BĄBA, S.: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej, Poznań 1986.

Biblia to jest całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954.

BUKOWSKI, K.: Biblia i literatura polska, Warszawa 1990.

BUTTLER, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980.

BUTTLER, D.: Język i my 2, Warszawa 1988.

GAJDA, S.: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole 2001.

GRAVES, R.: Řecké mýty, přel. J. Hanuš, Levné knihy Kma, Praha 2004.

141

KANIA, S., TOKARSKI, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984.

KLEBANOWSKA, B., KOCHAŃSKI, W., MARKOWSKI, A.: O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1985.

KOCHMAN, S.: Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską, Warszawa 2005.

KOSSOWSKA, M.: Biblia w języku polskim, tom 1-2, Poznań 1968-69.

KRYDA, B.: Krajobraz poezji polskiej.Antologia, Warszawa 1989

KURKOWSKA, H., SKORUPKA, S.: Stylistyka polska. Zarys. Warszawa 1959.

LEWICKI, A. M.: Teoria zwrotu frazeologicznego, Katowice 1976.

LEWICKI, A. M.: Studia z teorii frazeologii, Łask 2003.

LEWICKI, A. M., PAJDZIŃSKA, A., REJAKOWA, B.: Z zagadnień frazeologii, Warszawa 1987.

Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987

MIKO, F.: Frazeologia v škole, Bratislava 1920.

MLACEK, J.: Slovenská frazeológia, Bratislava 1984.

MRHÁČOVÁ, E.: Zvířata v české a polské frazeologii, Ostrava 2003.

Nauka o języku, Warszawa 1990.

142

PARANDOWSKI, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989.

REJAKOWA, B.: Związki frazeologiczne o identycznej lub podobnej budowie morfologicznej w języku słowackim i polskim , Wrocław 1986.

Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996RYBICKA, E.: Nie taki diabeł straszny. Podręcznik frazeologii polskiej dla obcokrajowców, Kraków 1993.

SKORUPKA, S.: Dobór wyrazowy a dobór frazeologiczny. Por. Jęz. 1, Warszawa 1951.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a semantyka. Por. Jęz. 7, 8, Warszawa 1952.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a składnia. Biul. Pol. Towarzystwa Językoznawczego Zesz. XVII, Wrocław-Kraków 1958.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a stylistyka. Por. Jęz. 3, Warszawa 1960.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a stylistyka. Poradnik językowy, Warszawa 1960.

SKORUPKA, S.: Język polski: wiadomości i ćwiczenia z zakresu słownictwa, frazeologii i stylistyki, Warszawa 1964.

SKORUPKA, S.: Kompozycja grup frazeologicznych. Por. Jęz. 4, Warszawa 1950.

SKORUPKA S.: Typy połączeń frazeologicznych. Por. Jęz. 5, 6, Warszawa 1952.

143

SKORUPKA, S.: Z zagadnień frazeologii porównawczej. Prace Filologiczne Tom XVIII, cz. 4, Warszawa 1965.

ŠTĚPÁN, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005.

TOMKOWSKI, J.: Literatura polska, Warszawa 1994.

144

Źródła elektroniczne:

http://www.biblia.info.pl.http://www.biblia.net.pl.http://www.dict.pl.http://www.frazeologia.pl.http://www.literatura.zapis.net.pl.http://www.online.biblia.pl.http://www.pantheon.org.http://www.staropolska.pl.

Źródła obrazków:

http://pl.wikipedia.org.http://theoi.com.

145

Czasopisma:

Czasopisma dla dzieci: Jutrzenka, 1, wrzesień 2004 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 1, wrzesień 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 10, czerwiec 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 2, październik 2004 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 2, październik 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 2, październik 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 3, listopad 2004 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 3, listopad 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 4, grudień 2006 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 4, grudzień 2004 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 4, grudzień 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 5, styczeń 2006 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 5, styczeń 2007 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 6, luty 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 6, luty 2006 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 7, mazec 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 8, kwiecień 2005 (red. Barbara Glac).Jutrzenka, 9, maj 2005 (red. Barbara Glac).Kumpel, 2, luty 2008 (red. Bogna Bizoń).Kumpel, 4, kwiecień 2006 (red. Bogna Bizoń).Płomyczek, 10, 1997 (red. Janusz Sapa).Płomyczek, 9, 1997 (red. Janusz Sapa).Świerszczyk, 21, 1997 (red. Grzegorz Kasdepke).Świerszczyk, 22, 1997 (red. Grzegorz Kasdepke).Świerszczyk, 4, luty 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).Świerszczyk, 5, marzec 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).Świerszczyk, 6, kwiecień 2008 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).Świerszczyk, 7, kwiecień 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).

146

Czasopisma dla młodzieży:Bravo, 01/2008 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata Pędziwiatr, Monika Szfrańska).Bravo, 02/2008 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata Pędziwiatr, Monika Szfrańska).Bravo, 04/2007 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata Pędziwiatr, Monika Szfrańska).Bravo, 06/2007 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata Pędziwiatr, Monika Szfrańska).Bravo, 09/2006 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata Pędziwiatr, Monika Szfrańska).Cogito – Dodatek specjalny 1, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito – Dodatek specjalny 2, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 10, czerwiec 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 16, październik 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 16, październik 2004 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 18, listopad 2002 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 18, listopad 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 2, luty 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 21, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 3, luty 2004 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 5, marzec 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 5, marzec 2008 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 7, kwiecień 2003 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 7, kwiecień 2004 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 8, kwiecień 2004 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 8, kwiecień 2007 (red. Katarzyna Droga).Cogito, 9, maj 2003 (red. Katarzyna Droga).Ogniwo, 1, wrzesień 2004 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 1, wrzesień 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 1, wrzesień 2006 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 10, czerwiec 2005 (red. Grażyna Zubek).

147

Ogniwo, 2, październik 2004 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 2, październik 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 2, październik 2006 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 3, listopad 2004 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 3, listopad 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 3, listopad 2006 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 4, grudzień 2004 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 4, grudzień 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 4, grudzień 2006 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 5, styczeń 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 5, styczeń 2007 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 6, luty 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 6, luty 2006 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 7, marzec 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 8, kwiecień 2005 (red. Grażyna Zubek).Ogniwo, 9, maj 2005 (red. Grażyna Zubek).Perspektywy, 1, styczeń 2006 (red. Bianka Siwińska).Perspektywy, 3, marzec 2006 (red. Bianka Siwińska).Popcorn, 1, styczeń 2006.Tygodnik Tina, 59, 1999.Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 10, maj 2007 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 11, czerwiec 2007 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2007 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002 (red. Katarzyna Droga).Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2004 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 20, październik 2003 (red. Katarzyna Droga).Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 4, marzec 2008 (red. Bogna Bizoń).

148

Victor Gimnazjalista, 5, marzec 2004 (red. Katarzyna Droga).Victor Gimnazjalista, 6, marzec 2007 (red. Renata Jarecka).Victor Gimnazjalista, 8, kwiecień 2007 (red. Renata Jarecka).

Słowniki:

BĄBA, S., DZIAMSKA, G., LIBEREK, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999.

BĄBA, S., LIBEREK, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Warszawa 1992.

BAJER, K.: Polsko-czeski, czesko-polski obustronny słownik, Český Těšín 1999.

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.) – Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.

CZOCHRALSKI, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976.

149

Encyklopedia nowej generacji E 2.0, Warszawa 2008.

Encyklopedia popularna, Warszawa 1962.

Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1981.

Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006.

Frazeologický a idiomatický česko-anglický slovník, Olomouc 1999.

Frazeologický a idiomatický česko-německý slovník, Olomouc 1999.

JAWORSKA, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2003.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik przypomnień, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.

LATOŃ, D., SEDAN, I.: Nowy słownik ortograficzny, Kraków 2004.

LOTKO, E.: Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 1998.

MALCZEWSKI, J.: Słownik szkolny. Nauka o języku, Warszawa 1990.

MÜLDNER-NIECKOWSKI, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.

150

Nowy słownik ortograficzny, (pod. red. Arkadiusza Latuska), Kraków 2004.

OLINKIEWICZ, E., RADZYMIŃSKA, K., STYŚ, H.: Słownik encyklopedyczny - Język polski, Warszawa 1999.

OLIVA, K.: Polsko-český slovník I/A-O, Praha 1995.

OLIVA, K.: Polsko-český slovník II/P-Ž, Praha 1995.POPŁAWSKA, A., KUPIEC, W.: Słownik synonimów i antonimów, Kraków 2006.

SKORUPKA, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1, Warszawa 1968.

SKORUPKA, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 2, Warszawa 1968.

Slovník polských spisovatelů, Praha 2000.

Słownik frazeologiczny, Warszawa 2007.

SMIEŠKOVÁ, E.: Malý frazeologický slovník, Bratislava 1977.

TOKARSKI, J.(red.): Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980.

WOLFRAM-ROMOWSKA, D., KASZUBSKI, P., PARKER, M.: Idiomy polsko-angielskie, Warszawa 2002.

151