1

Zouaven van Roermond e.o. Open Monumentendag 2002 te Roermond Open Monumentendag 2002 stond in het teken van “Koopmansgeest”. Ook Roermond nam traditiegetrouw weer deel aan dit landelijk evenement en een onderdeel van de vele bezienswaardigheden tijdens deze dag was natuurlijk een rondleiding over De Algemene Begraafplaats Nabij De Kapel In ’t Zand, voor Roermondenaren in het dialect D’n Aje Kirkhaof. De Stichting Oude Kerkhof, waar ik destijds secretaris was, organiseerde twee rondleidingen die druk bezocht werden. Dat de koopmansgeest in Roermond al vroeg aanwezig was blijkt wel uit het feit dat er op deze begraafplaats vele koopgraven met eeuwig durende grafrechten liggen, waaronder, en dat is uniek, 47 grafkelders. Tijdens de rondleidingen die wij als Stichting Oude Kerkhof organiseren passeren wij steevast een zandgraf waar het op een sokkel geplaatste beeld te zien is van een krijgshaftige Zouaaf, wijzend met zijn rechter arm naar het zuiden en die ter rechter zijde wordt geflankeerd door een vrouw welke geknield zit met een rozenkrans in haar linkerhand. In de zandsteen staat de tekst gebeiteld “La vraie force est la”, (Daar ligt de ware kracht) De granieten plaat vermeldt de tekst: Joh. Jac. Küppers *14-2-1848 4-5-1916 Cath. Joh. Kirchner *29-4-1854 3-4-1931

2

Stilstaand bij dit graf wordt altijd het verhaal verteld van Küppers die dienst nam in het leger van de Paus, de Zouaven, om te vechten tegen de zwarthemden van Garibaldi en bij terugkomst in Nederland zijn staatsburgerschap verloor omdat hij dienst had genomen in een vreemde krijgsmacht. Aldus geschiedde ook tijdens deze rondleidingen en terwijl we bij dit graf stonden vroeg ik mij af of er nog meer Zouaven uit Roermond gediend hadden in het leger van de Paus. In mijn achterhoofd hing nog steeds het verhaal van mijn ouders dat mijn overgrootvader Jac. Cillekens ook Zouaaf geweest was en begraven ligt in de grafkelder van onze familie Cillekens op het Oude Kerkhof.

Net als vele ouderen onder ons kon ik mij uit de geschiedenislessen het verhaal herinneren van de Zouaven en hun heldendaden en het verhaal van de boomlange Pieter de Jong uit Lutjebroek die sneuvelde op 18 oktober 1867 nadat hij, verstoken van munitie, zijn geweer als knuppel gebruikend, 14 tegenstanders doodgeslagen had bij de slag om Monte Libretti. Ook de processies in Roermond waar vroeger de Zouaven een vast onderdeel uitmaakte van deze bonte stoet naast herdertjes en maagden met palmtakken kwamen in mijn herinnering terug. Een speurtocht naar het verleden Mijn interesse was gewekt en was het begin van mijn speurtocht naar het verleden van de Zouaven en haar relatie tot Roermond en het Oude

3

Kerkhof. Ik kon op dat moment niet bevroeden dat deze speurtocht meer zou opleveren met betrekking tot Roermond en het Oude Kerkhof dan ik had durven hopen. In diverse publicaties vond ik een schat aan informatie over de geschiedenis van het ontstaan van Italië in zijn huidige vorm en oorsprong van de Zouaven. De geschiedenis van het ontstaan van Italië in zijn huidige vorm Het bestaan van een wereldlijke staat waar de paus heerser van was dateerde van 754 na Christus. Pepijn de Korte had diverse gebieden, in het midden van wat nu Italië is, veroverd op de Longobarden en ze vervolgens geschonken aan de toenmalige paus. De tegenprestatie, de macht van de paus om het keizerschap te verlenen, berustte, naar achteraf is gebleken, op een in de achtste eeuw vervalst document, de Donatio Constantina uit het jaar 325 na Christus. De paus had sindsdien naast geestelijke ook wereldlijke macht. Afhankelijk van de persoon hebben de meeste pausen zich eeuwenlang meer bekommerd om hun wereldlijk dan om hun geestelijk leiderschap. Het Congres van Wenen (1815) dat de nieuwe verhoudingen in Europa moest vaststellen na de Napoleontische oorlogen, bevestigde de verdeling van Italië in diverse staatjes, waarvan de kerkelijke staat, het Patrimonium Petri, er een was. Die omvatte toen het hele centrale deel van Italië van Rome tot de Adriatische Zee. Verdeeld Italië Rond 1850 ontstond er een beweging die streefde naar het tot stand komen van een verenigd Italië. Grote voorvechters van deze beweging waren Giuseppe Garibaldi en koning Victor Emanuel II van het koninkrijk Sardinië. De in 1846 tot paus Pius IX gekroonde kerkvorst peinsde er echter niet over om ook maar een stukje van zijn land af te staan. Hij kon rekenen op militaire steun van de Franse keizer Napoleon III. In 1860 werd het meest noordelijke deel van het pauselijk gebied door koning Victor Emanuel II ingelijfd en bedreigden de nationalistische troepen van Garibaldi met steun van Sicilië en Zuid Italië het middendeel, de Marken en Umbrië.

4

De paus in zijn rol als een van de Italiaanse heersers wees elk voorstel over een diplomatieke oplossing van de hand. In 1864 sloot Napoleon III een verdrag met Victor Emanuel II, de zogenaamde ”septemberconventie”, een complex stukje diplomatiek werk waarbij de indruk gehandhaafd bleef dat Frankrijk Rome zou beschermen, terwijl Victor Emanuel II ondertussen toch als koning van Italië werd erkend. Oprichting Regiment der Pauselijke Zouaven De paus besefte echter dat hij daardoor niet meer opgewassen was tegen zijn tegenstanders en deed een beroep op de katholieke jongeren van Europa om hem militair te helpen door dienst de nemen in zijn leger de Zouaven. Onder leiding van de Franse generaal Lamoricière werd het 'Regiment der Pauselijke Zouaven opgericht, waarin vrijwilligers uit diverse landen dienst namen. Zouaven waren oorspronkelijk soldaten van de Kabylenstammen in Algerije, de Zouana, die de lijfwacht van de Berbervorsten in Noord-Afrika vormden. Zij werden in dienst van het Franse leger genomen en vormden daarin een keurkorps. Hun klederdracht was geheel afwijkend van de overige soldaten.

Nederlandse Zouaven Pauselijke Zouaven waren aanvankelijk Franse en Belgische vrijwilligers, die bij Castel Fidardo in 1860 werden verslagen. De eerste oproep van de Paus in 1860 vond weinig gehoor in Nederland maar na een herhaalde oproep in 1865, de wervingscampagnes van

5

rondtrekkende priesters en een artikel in de Hollandse courant “De Tijd” stroomden de Nederlandse vrijwilligers toe. Uit een kroniek van de Fraters van Tilburg uit 1866 stamt het volgende bericht: ”Er is een smartenkreet vernomen uitgaande van het Vaticaan waar een weerloos grijsaard het moet aanzien hoe een naburig koning, voortgestuwd door de revolutie en de geheime genootschappen, de rovershand uitsteekt naar het erfgoed van St. Petrus en een voor een de provinciën aan den H. Stoel toebehorende overweldigt.” Meer dan 3000 Nederlandse vrijwilligers meldden zich aan. Nederland leverde hiermee de meeste Zouaven.

Oudenbosch In het Noord-Brabantse Oudenbosch had een zekere pastoor Hellemons hiertoe een Zouaven opvangcentrum opgericht. De vrijwilligers gingen van hieruit door naar Brussel waar zij medisch gekeurd werden. Na goedkeuring tekenden zij een tweejarig dienstverband. Vanuit Brussel ging het dan per trein via Parijs naar Marseille en vandaar per schip naar Rome.

6

Veldslagen Bekend zijn vooral de veldslag van oktober 1867 bij Monte Libretti, (Pieter de Jong uit Lutjebroek) en de veldslag van november 1867 bij Mentana waar 5000 Zouaven een verpletterende nederlaag toebrachten aan 15000 Garibaldisten. Na deze veldslagen zijn er geen verdere gevechten geweest buiten schermutselingen met rondtrekkende struikroversbendes. Slag om Rome In juli 1870 werden de laatste Franse militairen teruggetrokken. Dit betekende het einde van de kerkelijke staat. In september 1870 was de slag om Rome. De paus begreep dat 5000 Zouaven het niet konden opnemen tegen 60.000 tegenstanders. Toen de Garibaldisten door de muren van Rome gebroken waren, capituleerde hij om verder bloedvergieten te voorkomen. De Zouaven werden krijgsgevangen gemaakt en binnen een week op de trein naar huis gezet. In oktober 1870 keerden de Zouaven in hun woonplaatsen terug en werden door de bevolking en de Kerk als helden ingehaald. Hedendaags Vaticaanstad Pas in 1929 werd er vrede gesloten tussen de paus en het koninkrijk Italië. Toen ontstond Vaticaanstad zoals wij dat heden ten dage nog kennen. De geschiedenis zoals hierboven beschreven is slechts een beknopte weergave. Speurtocht naar het verleden De gevonden informatie gaf echter geen duidelijkheid of er ook Zouaven uit Roermond hadden gediend. Wel vond ik informatie over de “Basiliek van de H.H. Agatha en Barbara” en het Zouavenmuseum in Oudenbosch dat beschikte over een uitgebreid archief. Goede raad was niet duur en samen met mijn zoon David toog ik naar Oudenbosch voor nader onderzoek. Het Zouavenmuseum is van 14.00 uur tot 17.00 uur geopend maar aangezien wij reeds om 12.30 uur ter plaatse waren besloten wij eerst de Basiliek aan een nader onderzoek te onderwerpen.

7

Basiliek van de H.H. Agatha en Barbara te Oudenbosch Het initiatief tot het bouwen van deze Basiliek werd genomen door pastoor Willem Hellemons. Ja, dat was dezelfde pastoor die het opvangcentrum voor de Zouaven had opgericht en in functie was als pastoor van 1842-1884. Hij had een grote voorliefde voor de Paus en de stad Rome waar hij jarenlang gewoond had vanwege zijn studie. De St. Pieter kende hij dan ook zeer goed en de St. Jan van Lateranen had ook een bijzonder plaatsje in zijn hart. De Roermondse architect Pierre Cuypers ontwierp een kerkgebouw dat een kopie was van de St. Pieter in Rome (schaal 1:3), terwijl voor de voorgevel, (ontworpen door Prof. G.J. van Swaaij), als model genomen werd het front van de St. Jan van Lateranen te Rome. Men is met de bouw begonnen in 1865 en hij is voltooid in 1892.

8

Zouavenmuseum te Oudenbosch Klokslag twee uur betraden wij het Zouavenmuseum en bij binnenkomst viel ons direct een schilderij op dat in de gang aan de linker muur hing. Dit schilderij leek verdacht veel op de beeltenis van het graf Küppers, alleen de vrouw met de rozenkrans ontbrak maar het schilderij vermeldde wel dezelfde tekst ”La vraie force est la”. Het olieverfschilderij was niet gesigneerd en ook waren er geen verdere aanwijzingen te vinden. Navraag bij de conservator van het museum bracht ons niet verder, men wist niet hoe het schilderij in hun bezit was gekomen en wie de persoon moest voorstellen.

9

Zouaven van Roermond e.o. Graven in het archief leverde waardevolle informatie op met betrekking tot de historie van de Zouaven en Roermond. Zoeken op plaatsnaam leverde zeven personen op die geboren waren in Roermond en gediend hebben als Zouaaf. Aan de hand van het Belgische en Italiaanse inschrijfnummer kregen we een indicatie aangaande de volgorde en tijd waarin men gediend had. In Italië staan in de periode vanaf de oprichting in 1860 totaal 11.036 Zouaven geregistreerd. In de periode van 1 januari 1861 t/m 20 september 1870 werden er volgens de matricule lijsten 9.927 Zouaven geregistreerd. Hieronder volgt een opsomming van de landen en de geleverde vrijwilligers: Nederland - 3181; Frankrijk - 2964; België - 1634; Italië - 744; Canada - 498; Duitsland - 249; Ierland - 184; Engeland - 125; Spanje - 94; Zwitserland - 45; Polen - 33; Oostenrijk - 28; Schotland - 25; Luxemburg - 20; Portugal - 19; Verenigde Staten - 17; Nederlandse Antillen - 14; Zuid Amerika - 9; Rusland - 5; China - 1; Nationaliteit onbekend – 38. De zeven Zouaven die geboren zijn in Roermond vindt u op volgorde van inschrijving hieronder vermeld met hun geboortedatum, Italiaans inschrijfnummer en Belgisch inschrijfnummer: Jonkergouw, P.J.A. (Piet): 11-04-1844 It.nr. 2329 - B.nr. 847. Graaf, H.G.H. (Hendrik Kaspar Hubert) 06-01-1839 It.nr. ? - B.nr. 3607. Haan, J.H. (Jan Hubert) 29-10-1850 It.nr. 8023 - B.nr. 3871. Weijenberg, M.H. van den 25-05-1848 It.nr. 8217 - B.nr. 3909. Venne, J.H. van de (Jozeph Hubert) 03-05-1840 It.nr. 9689 - B.nr. 4662.

10

Geerlings, H.A. (Herman André) 06-01-1848 It.nr. 7909 - B.nr. 4684 ( ? ) Nusselein, J.B. (Jan Baptiste) 23-03-1832 It.nr.10623- B.nr. 5156. Küppers en Cillekens troffen we op plaatsnaam niet aan terwijl we zeker wisten dat zij beiden Zouaaf waren geweest en op het Oude Kerkhof begraven liggen. Van de andere zeven weten we niet zeker of ze begraven liggen op het Oude Kerkhof. Zoeken op naam bracht uitkomst en zo vonden we: Cillekens, J.N. (Jacobus Nico.) Heythuysen 02-07-1837 It.nr. 5121 - B.nr. 2492. Domicilie houdend te Roermond. Küppers, J.J. (Jan Jac) Gladbach 15-02-1848 It.nr. 9615 - B.nr. 4636. Domicilie houdend te Roermond. Bij verder onderzoek in het archief troffen we de officiële uitschrijvingsbewijzen en diverse foto’s van Küppers en Cillekens aan.

11

Mysterie van het schilderij Eén foto van Küppers bleek exact hetzelfde te zijn als het schilderij in de gang. Het gezicht op de foto was hetzelfde als op het schilderij. Ook het uniform was exact hetzelfde met drie medailles op de linkerborst. Het mysterie van het schilderij was daarmee opgelost, het was Küppers. Waarschijnlijk is dit schilderij na zijn dood gebruikt om het beeldhouwwerk op zijn graf te maken. Küppers Het uitschrijvingsbewijs van Küppers vermeldt, buiten de reeds vermelde gegevens: -Beroep: pelieur – boekbinder -Zoon van: Jozeph Küppers x Anne Marie Berger. (Vader Jozeph was Pauselijk drukker in Roermond) -Pauselijk Zouaaf 15-12-1869 -Beleg van Rome 20-09-1870 -Ridder in de orde van Sint Gregorius de Grote (4-armig kruis) -Onderscheiding: Medaille Bene Merenti. (Grieks kruis met medaillon in het midden) (De derde medaille is waarschijnlijk aan de vorm te zien de herinneringsmedaille ”Pro Ecclesia et Pontifice” die na 1870 is uitgereikt.) Onderscheidingen I De orde van Sint Gregorius de Grote is ingesteld op 1 september 1831 door Paus Gregorius XVI als eerbetoon aan Sint Gregorius. Deze orde was bestemd om Romeinse burgers (burgerlijke orde) en militairen (militaire orde) die hun trouwe en bestendige hulp hadden aangeboden, zelfs in de meest beproefde omstandigheden en die de Paus en de H. Stoel hebben verdedigd te onderscheiden. Deze orde is het meest verleend. Er waren vier klassen; ridder, commandeur, commandeur met ster en grootkruis. Küppers staat op de foto’s die ik gevonden heb afgebeeld met de burgerlijke orde die voorzien was van een kroon van olijfbladeren. (De militaire orde was voorzien van antieke wapens).

12

De onderscheiding ”Bene Merenti” van Pius IX werd ingesteld bij Pauselijk schrijven op 18 november 1867 om de overwinning bij Mentana te herdenken en de militairen die aan de gevechten deelnamen te belonen. Jacobus (Jacques) Cillekens Het uitschrijvingsbewijs van Jacques Cillekens vermeldt buiten de reeds vermelde gegevens: -Beroep: handelaar -Zoon van: Hendrik Cillekens x Elisabeth Kneppenberg. -Pauselijk Zouaaf 17-11-1867 -Korporaal 21-11-1868 -Sergeant 11-02-1870 -Eervol ontslagen 19-05-1870 Bijzonderheden: heeft in ’t Hollandse leger gediend bij het 1e regiment Artillerie. Eervol ontslagen als kanonnier. Hij ontving de medaille ”Pro Petri Sede” De onderscheiding ”Bene Merenti” van Pius IX De onderscheiding ”Bene Merenti” van Leo XIII De herinneringsmedaille ”Pro Ecclesia Et Pontifice”

13

Onderscheidingen II De medaille voor veldtochten ”Pro Petri Sede” werd ingesteld door Paus Pius IX op 12 november 1860 om de overlevenden van de gevechten bij Castelfidardi en de veldtocht Maritima e Campana te onderscheiden. Er waren weinig overlevenden vandaar de zeldzaamheid van deze medaille. De onderscheiding ”Bene Merenti” van Pius IX is reeds bij Küppers beschreven. De onderscheiding ”Bene Merenti” van Paus Leo XIII is veel later verleend. Leo XIII was Paus van 1878-1903 en de opvolger van Pius IX.

Aflaat van de Paus Niet onvermeld mag blijven dat de familie tussen de stukken uit de nalatenschap van Jacques een aflaat aantrof die hij bij zijn eervol ontslag op 19 mei 1870 als Zouaaf heeft ontvangen. De aflaat is getekend 10 mei 1870 door Paus Pius IX. In de aflaat staat dat de “Très Saint-Père” (zeer heilige vader), Jacques en zijn familie tot in de derde generatie beschermd en niemand een onnatuurlijke dood zal sterven!

14

Geluk of wonder? Uit de overlevering in mijn familie ken ik het verhaal dat een van onze familieleden van de tweede generatie als piloot in de Koreaanse Oorlog (1950 – 1953) boven Noord Korea werd neergeschoten. Hij lande met zijn parachute achter de vijandelijke linies, wist op eigen kracht terug te keren en heeft dit avontuur op een wonderbaarlijke manier overleefd. Mijn oudste broer Frans had in de jaren ’50 een hersenvliesontsteking opgelopen. Omdat men hem in het ziekenhuis van Roermond niet adequaat kon behandelen, werd hij naar het Universiteitsziekenhuis van Nijmegen overgebracht alwaar hij behandeld werd door hoogleraar professor Prick. Deze had toen ook geen medicijnen ter beschikking om de infectie te bestrijden. De koorts liep zo hoog op dat mijn broer verpakt werd in lakens met ijs. Professor Prick vreesde dan ook voor zijn leven. Wonder boven wonder genas mijn broer. Mijn eigen ervaringen zijn niet minder wonderbaarlijk. Als instructeur parachutespringen heb ik veel sprongen gemaakt en ging het niet altijd goed. Tot vijfmaal toe ging mijn parachute niet goed open en moest ik mij redden met mijn reserveparachute. Ook drie noodlandingen met een vliegtuig heb ik overleefd. De meest indringende ervaring was toch wel een zwaar auto-ongeluk in de winter van 1970. Rond 22.30 uur op

15

niemandsland, tussen Nederland en Duitsland, t.g.v. ijsvorming geslipt en met de auto een meter of dertig van de weg af in het bos tegen een boom tot stilstand kwam waarbij ik door de voorruit vloog. Het was die avond ongeveer 14 graden onder nul. Het is een wonder dat men mij na een uur gevonden heeft. In het ziekenhuis bleek dat mijn nek gebroken was. (densfractuur). Van Roermond naar Heerlen gebracht alwaar ik uiteindelijk na drie maanden geopereerd werd door neurochirurg prof. dr. Slooff. Er traden na de operatie complicaties op waarna ik ongeveer veertien dagen in coma lag en zweefde tussen hemel en aarde. In die comatijd er ook tweemaal geweest, maar ik moest terug. Uiteindelijk ben ik volledig genezen en sprong daarna ook weer gewoon met mijn parachute uit vliegtuigen. Wellicht is er meer tussen hemel en aarde dan wij bevroeden kunnen. Gegevens Nederlandse Zouaven Van de 3181 Nederlandse Zouaven die naar Rome gingen stierven er circa 200 in de hospitalen aan onder andere cholera en tyfus. 22 sneuvelden er tijdens gevechten. Het Nederlandse contingent Zouaven leverde aan kader: 5 officieren (hoogste rang kapitein) 1 sergeant-majoor 20 sergeanten 2 sergeanten-fouriers 39 korporaals. Waren de Nederlanders inderdaad een groep die speciaal aanzien genoten bij de paus of werden ze, zoals het gebrek aan Nederlandse officieren doet vermoeden, als voetvolk beschouwd waarmee de Franse adel goede sier kon maken? Nederlands Staatsburgerschap Rest als laatste nog de vraag hoe het nou zat met het staatsburgerschap. In het museum vonden we hierop het antwoord. De Nederlandse wet bepaalde toen dat ”Nederlanders die dienst nemen in vreemde krijgsdienst verliezen het Nederlanderschap”.

16

Dit gold dus ook voor de Zouaven. Sommige vrijwilligers hebben toestemming gevraagd aan Koning Willem III om dienst te mogen nemen in het leger van de Paus en hebben deze toestemming ook gekregen. De meeste Nederlandse jongens zijn echter zonder toestemming naar Italië vertrokken en hebben hierdoor het staatsburgerschap verloren, zo ook Küppers. Bij thuiskomst kregen zij wel toestemming zich te vestigen op Nederlandse bodem en ook kregen zij toestemming de onderscheidingen verdiend in de Zouaventijd aan te nemen en te dragen. Mannen die het zich financieel konden veroorloven lieten zich naturaliseren. De meeste Nederlandse Zouaven konden zich de hieraan verbonden kosten zijnde Fl. 69,00 niet permitteren. Echt Nederlands was het besluit van de regering om in 1947 de Zouaven het Nederlanderschap terug te geven nadat de laatste Zouaaf, Petrus Verbeek uit Rosmalen, op 27 september 1946 overleden was. Vaandel der Zouaven Tijden onze speurtocht door het museum ontdekten wij een prachtig vaandel. Dit vaandel is door de Nederlandse Katholieke vrouwen geschonken aan de Zouaven ter herinnering aan de geleverde veldslagen. Dit vaandel bleek ontworpen te zijn door de Roermondse architect Pierre Cuypers. De originele eerste ontwerptekening hangt ook in het museum en de tekst vermeldt dat deze tekening op de Wereldtentoonstelling in

1895 te Amsterdam de hoogste onderscheiding kreeg, het erekruis van de vaandelwedstrijd.

17

Grafkelder familie Cillekens Jacques is overleden op 17 juli 1925 en was de eerste die begraven werd in zijn eigen grafkelder waarvoor hij op 15-06-1883 een bouwvergunning kreeg van de gemeente Roermond

Auteur: V.A.B.M. (Victor) Cillekens Titel: Zouaven van Roermond e.o. Roermond, December 2002 Geredigeerd: 24 december 2014 Bronnen: Zouaven museum en het archief te Oudenbosch. Pauselijke Zouaven uit de Liemers van Wim Hollander Zouaven tussen Vecht en Eem van uitgeverij De Boer Laren Tilburgse Zouaven van Henk Doremalen Bussemse Zouaven van Koos Ruyzendaal Pauselijke Zouaven 1860-1870 van Patric’s Webpage encyclopedie Internet diverse publicaties