Njihet kjo faqe e Portretit të artistit, ku Stefeniparaqet para mikut të vet Linçit teorinë ,e vet" tëtri formave themelore estetike : „forma lirike, ku arti-sti paraqet figurën e vet në raport të drejtpërdrejtëme vetveten ; forma epike, ku ai paraqet figurën evst në raport ndërmjetësues në mes ve ,tes dhe të tje-rëve; forma dramatike, ku ai paraqet figurën e vetnë raport të drejtpërdrejtë me të tjerët" 1 iKjo tripar-tisi në vete nuk ka gjë origjinale, dhe Xhojsi nuk emohon aspak, -dwke shtuar ironikisht në versiionin eparë të këisaj epizode që Stefeni shprehej "me një pa-mje të padjallëzuar të njeriut që zbulon diçka të re",derisa ,në esencë estetika e tij ishte aplikim i idevetë Shën Tomait" 2

Nuk e di nëse kishte arritur Shën Tomai të pro-pozonte një ndarje të këbillë - e po ashtu nëse ështëmirë ikjo që Xhojsi e sugjeron •dwke e përkujtuar kë-tu - por, po hetoj që sa kohë, aty këtu t'i atribuohetAristotelit, shih madje Platoniit . Në stwdimin e vetmbi historinë e ndarjes së gjinive,3 Irenë Berensi ngresërish një shembull nga penda e Ernest Bovesë: ,Ari-stoteli duke pasë dalluar gjinitë lirike, epike e dra-

1 Dedalus . 1913, përk . f r ., Gallimard, f. 213 .a Stephen le heros. 1904, përk. fr ., Gallimard, f. ?6 .3 Die Lehre von der Einteilung der Dichtkunst, Halle,

1940 .

matike . . ."' dhe e rrëzon atypëraty këtë atribuim, tëcilin e shpall si tepër të përhapur . Por, siç do të s.ho-him, ky insistim nuk i pengoi recidivet ; pa dyshim, postjerash, sepse gabimi, ose më imirë iluzioni retros-pektiv për të cilin bëhet fjalë, i ka rrënjët e thellanë vetëdijen apo ndërdijen tonë letrare . Në fund, vetëinsistimd nuk ishte i liruar nga igjdthë liidhja me tra-ditën, të cilën e mohon, •mbasi Irenë Berensi pyet fortseriozisht si bëhet që tripartisia tradicionale të xnosjetë te Aristoteli, e për këtë gjen një arsye të mund-shme në të dhënën që limizmi grek ishte fort i lidhurme muzikën për të dalë nga poetika. Por e,dhe tragje-dia ishte aq e lidhur me të, dhe mungesa e lirikës nëPoetikën e Aristotelit e ka një shkak shumë më të the

ë, dhe e tillë që po u hetua, çështja vetë humb çdopeshë .

Mirëpo me sa duket jo ,edhe :krejtraison .d'ëtre-in :nuk higet dorë lehtë nga projektimi mbi tekstin bazëtë poetik.ës kla.sike i një artikulimi themelor të poeti-kës „moderne" - në fakt, si shpesh e siç do të shi-het, me tepër romantike; e ndoshta jo pa konsekue-nca teoriike të papranueshme, seps:e duke uzurpuarkëtë bijëri të la.rgët, teoria relativdsht e re ,tri gjinivethemelore" nuk përvetëson vetëm një vjetërsi, e pranjë gj.asë apo sypozim të përjetësisë, e prej këndej tëdaljes në pah: ajo profiton nga këto tri instanca gje-nerike një bazë natyrale, të cilën Ari toteli, e para tijPlatoni, e kishin konfirmuar, ndoshtia me më shurnëligjëisi, për diçka krejt tjetër. hshtë kjo nyje, përgjatëdisa shekujsh në zemrën e poetikës oksidentale, nyjee konfuzioneve e ngarkesave dhe e zëvendësimeve, qëdëshiroj të mundohem ta zgjidh pak .

Po, së pari, jo për kënaqësi të imtë të cenzurojdisa shpirtëra shembullorë, por për të ilustruar m.eshembujt e tyre difuzionin e këtij lectio facilior, ja tri

Lyrisme, Ëpopë, Drame, paris. Colin, 1911, f . 12 .

114

katër raste më të reja: te Ostin Voreni : ,Klasikët ta:në të teorisë së gjinive janë Aristoteli e Horaci . Janëata, të cilëve u detyrojmë ddenë se tragjedia dhe epo-peja janë dy kategori karakteristike - e madje edhemë të rëndësishmet . Mirëpo Aristoteli, së paku, ka iie-tuar dallime të tjera më esencdale në mes itë pjesëssë teatrit, epopesë e poezisë lirike . . . Qysh Platoni eAristoteli dallonin tri gjiinitë !themelore simbas „më-nyrës së imitimit" të vet (ose ,pasgyrimit") : poezialirike është vetë persona e poetit; në ,poezinë epike(ose inë roman) poeti flet në emër të vet, si narrator,por, po ashtu i bën të flasin edfhe personazhet e ti jnë stilin direkt (tregimi i përzier) ; në teatër poëti hu-mbet mbrapa distribuimit të pjesës . . . Poetika e Ari-stotelit, i cili në esencë, me epopenë, teatrin e poezinëlirike (,,melike") bën varietetet themelore të poezi-së . . s Nortrop Fraji, më i mjegullt apo më i matur :,,N.e kemi tre terma për dallimin e gjinive, të trashë-guar nga autorët grekë : dramën, epopenë e veprën li-rike","> edhe më i matur apo më ;bishtnues, Filip Lë-zhëni sypozon që pikënisja e kësaj teorie është ,ndiar-ja e itrisishme e të vjetërve ndërrnjet epikës, dramat-i-kës e lirikës",' por jo Robert Shols, ii cili precizon qësistemi i Frajit ,Nis me pranimin e ndarjes fundame .ntale që i detyroh.e t Aristotelit ndëirmjet formës liri-ke, epike e dramatiike", ° e edhe më pak Elenë Siksu, qëduke komentuar diskursin e Dedalusit, e lokalizon kë-shtu burimnin: „triparti!sia mjaft klasike e huarzuar ngaPoetika e Aristotelit (1447 a, b, 1456 deri 1462 a dhe

Kapitulli ,Les genres littëraires" në R. Vellek, O. Va-rren, La ihëorie littëraire, 1948, përk. fr. Seuil, f . 320 dhe327

Anatomie de la critique, 1977 ; përk. fr. Gallimard,f. 299 .

Le pacte autobiografique, Seuil, 1975, f. 330 .

_Structuralism in Literature, Yale, 1947, f . 124. Në të

gjitha 'këto citime unë vetë i nënvizoj atribuimet .

a ,: 115

b), 9 sa i përket Cvetan Todorovit, ai e ngre tr.i dërrderi te Platord, e sistematizimin e saj definitiv deri teDiorneda: ,Që nga P1;atoni :deri te Emil Shtajgeri, du-ke kaluar nëpërmjet Gëtes e Jakobsonit, është d'ëshi-ruar të shihen në k;ëto tri kategori, format themelore,apo ,natyrale" të letërislsë . . . Diomedi, në shekullinIV duke e sistematizuar Platonin, i propozon përkufi-zimet iqë vijojnë: lirika = veprat ku flet vetë auto-ri; dramatika = ku flasin vetë personazhet ; epikaveprat ku autori dhe personazhet e kanë të drejtën ebarabartë të flasin" 1 0 Pa e pasë formuluar në iriënyrëtë saktë fushën e veprimit që na preokupon, MihailBahtini shtoi më 1938 se teoria e gjinive ,deni në di-tët tona nuk ka rrnundur të shtojë gjë substanciale nëatë që është bërë nga Aristoteli . Poetika ë tij inbetetbazë e pandryshueshme e teorisë së gjinive, sado qënganjëherë kjo bazë të jetë thellësisht e fshehur satë mos shquhet" "

Duket sheshi't se Bahtini nuk vë re heshtjen ma-sive të Poetikës rreth gjinive lirike, e kjo pakujdesiilustron iparadaksalisht harrimin themelor qqë besontese po i nxirte në shesh; sepse këtu është esencial, siçdo të shohim, iluzioni retrospekitiv, nëpërmes të cilitpoetikat moderne (preromantike, romantike e mbas-r omantike) i projektojnë verbnisht te Aristoteli, os&Platoni, kontributet e veta personale !dhe , fshehin" kë .shtu diferenoat e veta personale - modernitetin e vet .

Ky problem kaq i përhapur sot, nuk është shpi-kje e shekullit XX . Ndeshet qysh në shekullin XVIIIte fabati Bate në një kapitull shtesë të eseut të tijLes Beaux-Arts rëduits a un mëme principe (Artet e •

9 L'Ëxil de James Joyce, Grasset, 1968, f . 707 .10 O. Ducrot dhe T . Todorov, Dictionnaire ëncyclopedia

que des scienses du langage, iSeuil, 1972, f . 198 .11 Ësthëtique et thëorie du roman, përk. fr., Gallimard,f. 445 .

1 16

bukura të reduktuara në një parim !të vetëm) . Titu-lli i këiij kapitulli është gati i papritur : ,Që kjo ;doktrinë është enjëjtëme atë të Aristotelit" 12Thënë

shkurt, kemi të bëjmë ;me doktrinën gjenerale të Ba-teut rnbi ,imitimin e natyrës së bukur" si ,princip"unik të arteve të bukura, 'ku përfshihet edhe poezia .Mi,rëpo, ky kap'itull esencialisht i kushtohet provës qëAristoteli dallonte në artin poetik tri gjini, :ose, thotëBate, me një term të huazuar ruga Horaci, tri ngj?rathemelore. ,Këto tri ngjyra janë, ajo e ,ditxrambit oseo poezisë lirike. ajo e epopesë ose e poezisë së tregi-mit, në fund ajo e dramës ose e tragjediisë dhe e ko-medisë". Abati c!iton vetë një pasazh të Poetikës, nëtë cilin bazohet dhe oitimi meriton të rimnerret me ve-të përkthimin që i bën Bateu: ,Fjalët e përbëra prejshumë fjalësh u pëlqejnë posaçërisht ditiraamfbeve, fja-lët e p!arëndomta epopeve, e tropet dramave". Ështëky fundi i kapitullit XXII, që u kushtohet çështjeve tëlexis-it, - do të thotë, stllit. Siç po shihet këtu kemitë bëjmë me raportin e ,pëlgimit në mes të gjinisë dheprosedeut stili3tik - edhe pse Bateu i nxjerr ngapaknë këtë kuptim terrnat e Aristotelit duke përkthyerme ,epope" ta hëroika (vargje heroike), e me ,dra-rnë" ta iambeia (vargje jambike, e padyshim posaçë-risht trimetrat e dialogut tragjik apo kornik) . Se tëmos e përfillirn këtë theksim të lehtë : Aristoteli dukett'i ketë ndarë këtu tri tipare të stilit në tri gjini oiseforma: ditirambi, epopeja, dialogu i teattrit. Mbetetpër t'u vlerësuar ekuivalenca në mes të ditirambit dhepoezisë lirike e shtruar nga Bateu. Ditirambi është sotnjë formë e njohur fort pak, pra nwk na ka mbetur

12 Ky kapitull doli më 1764 në ribotimin e Beaux-Artsreduits . . . (bot . I . 1746) në vëllimin I të Principes de Littë-rature (Principet e letërsisë), që s'është tjetër pos fundi injë kapitulli të shtuar mbi ,La poësie des vers" (poezia evargjeve) . Ky fund është nxjerrë në kapitull të veçantë nëbotimin posthum të vitit 1834, me titullin e vet të huazuar;nga njejti tekst shtesë i vitit 1764 .

117

uN1

gati asnjë,shembull, por që përshkirwhet përgjithësishtsi një )këngë korale për nder të Dionisit", dhe që ra-dhitet, pra, vullnetarisht në mes të „formave lirike",'pa arritur deri aty sa të thuhet si Bateu ,se ,asgjë nuki përgjigjet më mirë poezisë sonë lirike", gjë që bëntë zhvleftësohen ta ,zëmë odat e Pindarit apo të Safos .Por, për këtë formë, me sa duket, Aristoteli nuk tho-të gjë tjietër në Poetikë, nëse ,këtë,s'e bën 14 për ta për-kufizuar si paraardhëse -të tragjedisë . Në Problëmeshomeriques 15 (Probleme homerike) ai precizon që katë bëjë me një formë origjinarisht narrative, e bërënë vijim "mimetike", do të thotë dramatnke . NdërsaPlatoni, citon ditirambin si një tip par exellence tëpoezisë . . . narrative të pastër . 16

Asgjë nga kjo, pra - po e kundërta - që të jepdorë për -paragitjen e ditiraxrilbit për ilustrim të ,gjini-së" lirike te Aristoteli (ose Platoni), ndërkaq ky pa-sazh është i vetmi në Poetikë, që Bateu do të ketë mu-ndur ta evokonte për t'i dhënë garancën e Aristate-lit për ilustrimin e triadës . Distorsioni është flagrant,dhe p'ilka në të cilën provohet është sinjifikative . Për

13 J. de Romilly, La tragëdie grecque, PUF, 1970, f . 12 .14 1449 a.ls XIX, 918 b - 919 .ls La Rëpublique 349 c, ,Duket se në fillim të shekuliit

V kënga lirike për nder të Dionisit do të ketë trajtuarsubjekte hyjnore apo heroike më shumë a më pak të li-dhura me zotin, kështu simbas fragmenteve të ruajtura tëPindarit, ditirambi del si copë e narracionit heroik, i kën-duar nga një kor, pa dialog, e duke u hapur me një për-kushtim Dionisit, nganjëherë po ashtu edhe hyjnive të tje-ra. Platoni më parë do të ketë bërë aluzion në këtë tip tëkompozicionit sesa në ditirambin e shekullit IV, të modl-fikuar rrënjësisht nëpërmes përzierjes së pjesëve muziko-re dhe të hyrjes solo lirike" (R . Dupot-Roc, ,Mirriesis etenonciation" Ëcriture et Thëorie poëtique, Presses d'7Ëco1enormale superieure, 1976) . Cf. A. W. Picard Cambridge,Dithyramb, Tragedy und Comedu . 1927 .

1 18

r

ta vlerësuar më mirë këtë sinjifikacion, është e nevoj-shme të kthehemi edhe njëherë te burimi, do të thotëte sistemi i gjinive i propozuar nga Platoni e i eksplo-atuar nga Aristoteli. Po them „sistem i gjinive", du-ke i bërë koncesion vulgatës, sepse do të shohim sëshpejti se termi është i papastër, dhe se kemi të bëj-më me diçka krejt tjetër .

II

Në librin III të Republikës, Platoni e motivan vp-ndimin e vet të njohur për t'i përjashtuar poetët ngaQyteti për dy seri arsyesh. E para ka të bëjë me për-mbajtjen (logos) e veprave, e cila duhet të jetë (etepër shpesh nuk është) esencialisht moralizuese : po-eti nuk duhet t'i paraqes të metat, sidomos jo te hyj-

nitë -dhe heronjt, e aq më pak t'i trimërojë duke pa-

raqitur virtytiet fatkege apo veset triumfuese . E dytaka të bëjë me ,formën°' (lexis), 1 do të thotë në faktme mënyrën e (pasqyrimit) reprezentimit . Çdo vjer-shë është tregim (diëgësis) i ngjarjeve të 'kaluara, tëtashme apo të ardhshme; ky tregim në kuptirn të gjërë mund të marrë tri forma: ose të pastër narrative(Haplë diëgësis), ose mirrietike (dia mimësëos), do tëthotë si në teatër, nëpërmjet dialogëve në mes të per-sonazheve, ose ,mikste", në fakt e alternuar, herë tre-gim herë -dialog, si te Homeri . Nuk po ndalem në

1 Kuptohet se termat Logos dhe Lexis nuk e kanë apriori këtë vlerë antitetike : jasht kontekstit, përkthimetmë besnike do të ishin ,diskurs" e .,diksion" . Vetë PIato-ni (392 c) që konstruktoi opozicionin dhe glosën ha lelctean(,,ajo që duhet të thuhet") dhe hos lekteon (,,si duhet tëthuhet ajo") . Në vijim, dihet, retorika e rrudh lexis-in nëkuptimin e ,stilit" .

119

detajin e demonstrimit2 as në devadorizimin e mirë-njohur të mënyrave mimetike e mikste, që është një-ra nga bazat e dënimit të poetëve, e tjetri natyrishtimoraliteti i syzheve të tyre . Vetëm po përkujtoj setë tri mënyrët e Zexis-it të idalluara nga Platoni, ko-rrespondojnë në planin e asaj që do të quhet më vonë,,gjini" _poetike, për tragjedinë e komedinë, mimeti .kae pastër, për epapenë e përziera, e ,sidomos" (malistapou) për ditirambin (pa ilustrim tjetër), për narra-tivin e pastër. Në këtë reduktohet gjithë ,sistemi" :duket sheshit se Platoni këtu nuk vështron tjetër posfoimave të poezisë ,narrative" në kuptim të gjerë ---tradita e mëtejsihme, mbas Aristotelit, do të thotë msdëshirë duke ndryshuar terrnat, ,mimetike" ose pas-pyruese : ajo që ,raporton" ngj ,arjet, reale apo fiktive .Ai le vendosmërisht jasht fushës gjithë poezinë jiore-prezentative, e pra mbi të gjitha, atë që ne e quajmëpoezi lirike dhe a fortiori gjithë formën tjetër itë 1e-tërsisë (ku përfshihet gjithë ,repnezentimi" eventualnë prozë, si romarvi ynë, apo teatri ynë modern) . Për-jashtim, jo vetëm nga e bëra, por edhe nga principi,mbasi që, pa përkujtoj, reprezentimi i ngjarjeve ështëkëtu vetë dPfini ,cioni i poezisë:, nuk ka poezi që s'ështënepreze-ntuese. Platoni, pa dyshim, nuk e injaromaepoezinë lirike, por e ndaloi këtu nie një përkttfizimvendosmërsht restriktiv. Restrikcion, ndoshta, ad hoc,mbasii që +ky e lehtëson varfësimin e poetëve (pëmposlirikëve?), x>or restriksion i cili do të bëhet, via Ari-stoteli e për shekuj më vonë, artikull fundarnental ipoetikës klasike .

Në fakt, faqja e parë e Poetikës e përkufizon qar-të poezinë si art të imitimit në vargje (më saktësisht :nëlpërrmjet ;ritmit, gjuhës e melodisë) dwke përjash-tuar haptas iunitimin në prozë (mimes të Sofronit, di-alagë sokratikë) dh,e vargu jaimitues as pa e për-mendur madje prozën joimituese, siç është elokuenca,

2 Shih . Figures II, f. 50-56 dhe Figures III, f. 184-190 .

120

të cilës i është kushtuar Retorika . Si ilustrim për var-gun joimitues zgjidhet vepra e Empedoklit, e më gje-rë veprat ,që paraqesin përmes metrave. . . (për she-mbull) një syzhe të medicinës ose të fizikës", thënëndryshe poezia didaktike, që Aristoteli e nxjerr idrejte kundër asaj që e përkufizon si një mendim të për-bashkët (,,është zakon të quhen poetë") . Për të, cli-het, edhe pse përdor të njëjtin metër si Homeri,„është më e pë-rshtaitshme që Empedakli të quhet na-tyralist sesa ipoet" . Kurse poezitë që ne i quajmë li-rike (për sheanbull ato të Safos apo të Pindarit), nukpërmend as këtu e as tjetërkund në Poetikë . ato ja;

në sheshit jasht fushës së tij, siç ishin për Platonin .Nënndarjet e mëtejshme, nuk do të ushtrohen, pra,pos në domenin e përshkruar irigorozisht si të poezi-së pasqyruese .

Pninoipi i tyre është një krygëzim i kategorive ilidhur direkt rne vetë pasqyrimin: objekti i imituar(pyetja çka?) dhe mënyra e imitimit (pyetja, si?) .Objekti i 'imituar - restriksion i ,ri - konsiston vetëmnë veprimet njerëzore, oase më saktë në qeniet njerë-zore që veprojnë, të dilat mund të ;paragiten ose sitë larta (beltionas), ose si të barabarta (kat hemas),ose si të ulëta (kheironas) në raport me ,ne", do tëthotë me shumicën e vdektarëve 3 Klasa e dytë nukgjen kurrfarë vendosjeje në sistem, dhe kriiteri i për-

e Përkthimi, pra edhe intrepretimi i këtyre termavekërkon pa dyshim gjithë interpretimin e këtij bartësi tëPoetikës . Kuptimi i tyre i zakonshëm është i rendit thjeshtmoral, 'e konteksti i rastit të tyxP të parë në këtë kapitullështë po i këtillë, që dallon karakteret në hazë të veseve(kakia) e të virtyteve (ariëtë) ; përkthimi klasik i pastajmëanon tnë shumë kah një ir_terpretim i tipit social, tragje-dia (dhe epopeja) reprezenton personazhe të kushteve tPlarta, komedia të kushteve vulgare, e është e vërtetë qëteoria aristoteliane e heroit tragjik, që do ta shohim, vësh-tirë akordohet me një definicion thjesht moral të përkryerjes së vet. „I lartë" /„i ulët" është një kompromis i ma-

121

mbajtjes reduktohet në hero i lartë vs hero i ulët .Kurse çështja e irrnitimi!t konsistan ose në të rrëfyer(kjo është haplë diëgësis e Platonit), oise ,në të para-gitunit e personazheve në veprim, do të thotë t'i veshnë skenë, duke vepruar e duke folur : ikjo është

mime-sis-i platonian, thënë ndryshe pasgyni'mi dramatik.Këtu madje po shihet, hwmbet një klasë ndë,rmjetësu-ese, së paku si princip taksinomik: ajo e përzierjesplatoniane. Pos këjsaj humbjejie, ajo që Aristoteli equante ,mënyrë e imitlimit" ika të njëjtën vlerë pikëpër pikë rne atë lqë Platoni e emërtonte lexis : nuk ke-mi arritur ende te <një sis'tem i gjinive ; termi më isaktë për të përshkruar këtë kategiori, është mu ai ipërdorur në përkthimin e Hardiit, raode (formë, mëny-

rë),nuk ka të bëjë me ,;formën" në kupt,irnin tradi-cional, si në Ikundërvënien në mes të variguit e pro-zës, ose në mes të tipeve të ndryshme të vargjeve,kemi të bëjnnë me situatat e të thënit; iqë të f1•asi,mme vetë texmat e Platonit, në formën narrative, poetiflet në emrin e tij, në formën dnannatike, janë vetëpersanazhet, ose më saktë poeti i shndërruar në aqpensanazhe .

Pairimisht në kapitullin e parë Ariisto'teli dallon,tri tipe të ,diferencimit në mesin e arteve të imi imit :simbas abjekti't të imituar dhe mënyrës së imitimit(këtu shtrohet çështja e të dyve) por gj,ithashtu si-rnbas ,,mënyrave" (pënkth. Hardy; fjalë për fjjalë, ështëçështja ,"me çka?" në kuptimnin që themi )me gjeste"ose ,me fjalë", , gregisht", ,shgip", ,në prozë" ose„në vargje", ,në hoksametra" apo ,në trimetra", ebj .) ;ë,shtë ky niveli i fundit që më .së m ri i ,përgjigjet asajqë tradita jonë e quan formë . Por nuk do të ketë asfa-rë vendosjeje të vërtetë në Poetikë, sistemi i gjinive itë cilës pranon vetëm objektet dhe mënyrët .

tur, ndoshta tepër i matur, por ngurrojmë të rendisim pasAristotelit një Edip apo një Mede në mesin e heronjve më„të mirë" më parë se të rnesëmvei .

Të dy kategoritë e objelptit të gërshetuara me d ;kategora të mënyrës do të përcaktojnë një rrjietë pre,katër klasësh të imitimit, me të cilat koirrespondojnipikërisht ato që tradita klasike i quan gjini . Poetrnund të tregojë ose t'i vërë në skenë aksionet e pers-anazheve të larta, t'i tregojë apo ti verë në skenëaksionet e personazheve të ulëta 4 Dramaltikja e lartidefinon tragjedinë, narrativja e lartë epopenë ; dramatikës së ulët i konrespondon komedia, narrabives siulët, një gjini edhe më palk e përcaktuar, të cilën Aristo'teli nuk e ernërton, e që e ilustron herë me ,,parodi ,, (parodiai), sot të hurnbura, të Hegemonit e ttNiikohari!t, herë me një Magritës që ia detyron Home .rit, për të ci'lë'n deklaron shpnehimi,sht ose për kome

^ Është e qartë, Aristoteli nuk bën asnjë dallim në metë nivelit të dinjitetit (ose të moralitetit) të personazhevdhe atij të aksionit, duke i konsideruar të lidhur panda .shëm, dhe në fakt duke i trajtuar vetëm si bartës të veprimit. Duket se Korneii ishte i pari që prishie këtë lidhjeduke shpikur më 1650 për Don Sançën e Aragonës (aksionjotragjik në një mes fisnik), nëngjininë e përzier të ,komedisë heroike" (të cilën do ta ilustrojnë edhe Pulcheriemë 1671 dhe Tite et Bërënice më 1672) dhe duke e justifikuar këtë shkëputje në Disccurs du poeme dramatique(1660) me një kritikë eksplicite të Aristotelit : ,Poezia dramatike, simbas tij, është një imitim i aksioneve, dhe ai nda .let këtu (në fillim të Poetikës) në rrethanën e personazhave, pa thënë cilat duhet të jenë aksionet e tyre . Çfar Mcqë të jetë ky definicion kishte raport në përdorimin ekohës së vet, ku në komedi flitej vetëm për persona nërrethana fort mediokre ; por ajo nuk është njësoj e ar •syeshme për rrethanat tona ku mund të futen edhe mbre •tërit kur aksionet e tyre nuk janë përmbi fatin . Përderisavihet në skenë një intrigë e thjeshtë e dashurisë në me :mbretërve, e që të mos kenë asnjë rrezik, as për jetën etyre e as për shtetin, edhe pse personat janë të shtresëssë lartë' nuk besoj se është i mjaftueshëm aksioni. për tangritur në tragjedi (Oeuvres ed. Marty Laveaux, 1 . Y . f23 24) . Shkëputja iverse, (aksioni tragjik në mesin vulgar) do të sjellë në shekullin vijues., dramën borgjeze .

dinë është ajo që Iliada e Odiseja janë për tragjedinë 5Kjo kuti është pa dyshim ajo e narracionit komiik, icdli duhet të ketë qenë në origjinë esencialisht i ilu-struar, çkado që duhet kuptuar prej iandej, nëpërmjetparodive të epopeve, te të cilat heroi kiomik Batra-chomyom.achie mund të na sjellë njëfarë ideje të dre-jtë ose jo. Si-stemi aristotelian i gji-nive, pra mund tëparaqitet kështu :

OSJF,KTIMËNYRA DRAMATIKJA NARRATIVJA

I LARTË

tragjedia

epopeja

I ULË I'

komedia

parodia

Siç ddhet, vazhdimi i veprës do të nxjerrë në këtëkryqëzim një seri braktisjesh ose zhvlerësimesh vra-sëse: Çështja e narratives së ulët nuk do të shtrohetmë, e komedisë edhe më hiç : të dy gjinitë fisnike dotë mbeten vetëm në një ballafagim të pabarabartë,mbasd që njëherë i shtruar ky kuadër taksdnomik epër dmsa fage, Poetika, ose së paku ajo që na ka mbe-tur, në esencë reduktohet në një teori të tragjedisë .Ky qëEdm nuk na tërheq vetë për veten. Të observo-jmë së paku që ky triumf i tragjedisë nuk është ve-tëm çështje e të papërsosures apo e gjymtinni . Ai re-zulton nga valorizacione ekspiicite dhe të motivuara :superior+iteti, u muar vesh i formës dramatike mbiatë narrative (kjo është përmbysja e mirënjohur e që-

ndrimit platanian), i prokiamuar me rastin e Hame-rit, një nga meritat e të cilit është të dntervenojë samë pak në poemën e vet si narrator, dhe të bëhet

5 1447 a, 48 b, 49 a.

gjithashtu , )imitues" (do të thotë dramaturg) siçmund të jetë një poet epik duke ua lënë sa më shumëqë të jetë e mundur fjalën ,personazheve të vet' -lavdatë që çon në pasazhin që Aristoteli, edhe pse eka suprimuar kategorinë ashtu si dhe Platoni nuk einjoron karakterin ,mikst" të narracionit homerik ; dotë kthehem te konsekuencat e këtij fakti . Superiori-tet formal i vari-eteteve të metrave, dhe i prezencës sëmuzikës e të spektaklit, superioritet intelektual i ,qar-tësdsë së gjallë edhe në të lexwar edhe në reprezen-tim", superi!oritet estetik i dendësisë dhe unitetit, 7 porgjithashtu, në mënyrë edbe më të habitshme, superi-oritet tematik i objektit tragj'ik .

Edhe më habitshëm, sepse në princip, siç e kemiparë, faqet e para u atribuojnë dy gjiinive objekte jovetëm të barabarta por identike : saktësisht reprezen-timin e heroit të lartë . Kjo barabarësi është prokla-muar edhe, herën e fundit, në 1449 b : ,epopeja ështënë të njëjtën shkallë (ekoloutesen) me 'tragjedimë sinjë imitim, me ndihmën e metrit dhe njerëzve mevlera të larta mo.rale" ; vijon përkujtimi i diferenca-ve të formës (trajtës) (metri uniform i epopesë Vs

1462 a, b .7 1460 a, në 1448 b, Aristoteli arrin deri te emërimi i

epopeve homerike ,Imitime dramatike" (mimesëis drama-iilcas), dhe përdor me rastin e Margites shprehjen ,pasgw-rim dramatik i gesharakes" (to geloion dramatopoiesas) .Këto kualifikime shumë të forta nuk e pengojnë megjith-atë t'i mbajë këto vepra në kategorinë gienerale të narra-tives (mimeishai apangellonta, 1448 a) . E të mos harroj-më se nuk i aplikon në epope përgjithësisht, por vetëxn teHomeri (monos, në 1448 b si në 1448 a) . Për një analizëmë të bazuar nga motivet e këtij elozhi të Homerit, demë përgjithësisht, për diferencën në mes të definimit tëPlatonit e të Aristotelit që i bëjmë mimesisit homerik, tëshihet J. Lallot, ,Mim. .esisi simbas Aristotelit dhe përso-suria e Homerit", në Ëcriture et Theorie poëtique, vep, cit .Nga pikëshikimi që na intereson këtu, këto diferenca mundtë neutralizohen pa kokëçarje .

metri i ndryshueshërn i tragjedisë), i diferencës sëtrajtës dhe i diferencës së ,shtrirjes" (aksioni i tra-gjedisë, i përmbyllur në unitetin famoz të kohës gja-të një rrotullimi të diellit) ; në fund përgënjeshtrimitinzar i baraziisë së objektit të akorduar ligjë,sisht :,,sa u përket elementeve konstituive, disa janë të një-jtë, të tjerët i përkasin vetëm tragjedisë. Fo ashtu aiqë di ta dallojë tragjedinë e mirë nga tragjedia e ke-qe, din ta bëjë këtë dalliim edhe për epopenë ; sepseelementet që përmbyllen në epope janë në tragjedi,por ata të tragjedisë nuk janë në epope" . Valorizimi,në kuptim të ngushtë, bie në sy mbasi që iky teikst iatribuon, ,nëse jo poetit tragjik, isë paku njohësit tëtragjedisë, një superioritet automatik në bazë të prin-cipit kush mundet më shumë mundet më pak . Motivii këtij superioriteti mund të dulket iende i errët dheabstrakt: tragjedia do të përmbajë pa asfarë dhurimitë anasjelltë ,elemente klanstituive" (mërë), që nuk ipërmban epopeja . Çka do të thotë kjo?

Tekstualisht, pa dyshim, që, në mesin e gjashtë,,elementeve" të tragjedisë (fabula, karakteret, eloku-cioni, mendimi, spektakli dhe kënga), dy të fundit ja-në specifikë e saj . For, përtej këtyre konsiderataveteknike, paralelja le ~të pgandihet që përkufizimi ni-stor i përbashkët i objektit të dy gjinive nuk do tëmjaftojë krejtësisht - kjo është më së paku ~që mundtë thuhet -- për të përkufizuar objektin e tragjedisë :ky përcaktim konfirmohet disa rradhë më tutje, në-përmjet këtij përkufizimi të dytë i cili u bë me auto-ritet shekuj me radhë : ,Tragjedia është imitim i ve-primit të një karalkteri të lartë e ikomplet, me rjështrirje, me një gjuhë të lartë, të formuar me shijetë llojit të veçantë duke përcjellë pjesë të nidryshme,imitim që bëhet nëpërmj ,et të persoiiazheve në veprime jo me 'tregiim, e që, ;du'ke nxitur mëshirë e frikë,bën spastrimin e .pasioneve" .

S'ic e dinë të gjithë, teoria e catharsis-it tragjik eshprehur me klauzulën finale të këtij përkufizimi nuk

është shumë e gartë, dhe errësia e saj ka krijuar valëinterepretimesh ndoshta të kota . Për ne gjithsesi, mëe rëndësishmja nuk qëndron në këtë efekt, psikologjikose moral, të dy,emoci-oneve 'tragjilke : e tiLlë është ve-të prezenca e këtyre emocioneve në definimin e gjini-së dhe tërësia e trajtimeve specifike të pënshlkruaranga Aristoteli si të damosdoshme për prodhimi :n e ty-re, pra edhe për ekzistencën e një tragjedie që dot'ishte në pajtim me këtë definicion : lidhja e habit-

shme(para ten doxan)dhe e mrekullueshme(thau-maston) e ndodhive, sikur rasti do të veprojë ,megëllim", ,peripetia" ose , ikthesa e papritur" e vepri-mit, siikur një rrugë mbërrin në fund, në t'ë kundër-tën e rezultatit të pritur ; „rinjohja" e personazheve,identiiteti i të cilëve deri atëherë kishte qenë i injo-ruar ose i maskuar ; fatkegësia e duruair nfga një heroas krejt i pafaj e as krejt fajtor, për shkak, jo të kri-mi:t të vërtetë, po të gabimit fatzi (kobzi) (harmatia);akisioni violent i kryer (apo më misë të themi nëkryerje e sipër), par i evituar in extremis nëp :ërmjetrinjohjes ndërmjet genieve të dashura, më së,shpeishtdtë bashkuara me lidhje gjaku, po që injorojnë naty-rën e lidhjeve :të tyre . . s Të gjitha këto kritere, qëpërshkrwajnë veprimet e Edipit mbret e të Kresfontit,si veprime`t më të përsosura tragjike dhe Euripidinsi autorin më të përsosur tragjiik, ose tragjijk në ni-velin më të lartë (tragikotatos), 9 konstituojnë një de-finicion të ri të tragj ,edisë, i cili nuk ,mund të shtro-hiet thje,sht duke e quajtur më pak ekstensiv e më tëkuptueshëm se i pari, sepse disa papajtueshmëri ështiip,ak si vështirë të kalohen: kësh'tu ideja e një lieroi

s Kap. IX deri XIV ; pak më tutje, (1459 b), iishtii cvërtetë, Aristoteli rimëkëmb pak ekuilibrin clulce i ;i nl`jitnrepopesë të njëjtat .,pjesë" (elemente konstitaciv( , ) si I .ë Ln,-gjedisë ,pos këngës dhe spektaklit", ku pi rls1Hhcu „~ lu,ri-petia, rinjohja dhe fatkeqë~sia)" . Por motivi f lusuclcir itragjikes - terrori dhe mëshira - i mheten t.ë huaja .

1452 a, 53 b, 54 a .

tragjik ,as krejt i mirë as krejt i kieq" (simbas glosësbesnike të Rasinit në parathënien e Andromakës), poresencialisht i gabueshëm (,,larg asaj ;që të jetë i pëx-sosur", e përplotëson gjithmnonë besnikërisht, për kup-timin tim, parathënia e Britanikus-it, ~duhet gjithmo-në të ketë ~disa imperfeksione Gmungesa)"), ose jomjaft mendjemprehtë, ose, si Edipi, e kjo shpie në tënjëjtin rezultat, tepër mendjemprehtë, 10 kjo është fa-mozja dhe gjenialja ,oeil en trop" e Hëlderlinit përt'i evituar kiurthait e fatit, akordohet keq me :statusinfillestar të një humaniteti superior ndaj rresatares, sëpaku për ta privuar këtë superioritet nga të gjitha:dimensi,onet morale e intelektuale, pajtohet vështirësiç u pa, me kuptimin e zakonsihëm të mbiemrit bel-tion; kështu Aristoteli kërkon me ngulmll që vepri•nitë ketë mundësi të nxisë frikën dhe mëshirën në mu-ngesë të gjithë reprezentimit skenik dhe në thëniene thjeshtë të të ndodhurave, duket të pranohet, ngakjo, që syzheu tragjik mund të jetë i ndarë nga trajtadramatike dhe t'i besohet narracionit të thjeshtë, pau bërë me këtë syzhe epik .

Do të thoitë, tragjikja ekziston edhe jasht tragje-disë, siç ka, pa dyshim, tragjiedi pa tragjikë, ose së pa-ku më pak tragjike se të tjerat . Robortello në Komen-timin e vet të vitit 1548, thotë se kushte't e shtruaranë Poetikë, nuk gjenden të realizuara tj:etërkund, poste Edipi mbret dhe e shndërron këtë vështirësi ddo!ktri-nale duke përkrahur mendimin që disa nga kushtete saj nuk janë të domasdoshme për kualitetin e një

1° Në të vërtetë, tepër i informuar (prej orakullit) . Pra,në çdo mënyrë, tepër largpamës e tepër i matur : është te-ma kapitalë, këtu tragjike, mbasi që shkohet nga vdekja(L'ëcole des femmes, Le Barbier de Seville) madje komi-ke mbasi shkon nga zhgënjimi i një baroni, nga prekauci-oni „i panevojshëm", po i dëmshëm, ose, për të thënë mëmirë në kontekstin tragjik, funest ose fatal .

11 1453 b .

tragjedie, po vetëm për prefeksionimin e saj . 12 Ky dall.im jezuirtik mbase do ta kënaqte Aristotelin, sepsepërmban unitetin aparent të konceptit të tragjedis€përmes gjeom:etrisë variabile të definicioneve të vata .Në të vërtetë, me siguri këtu ekzistojnë dy realitete tëndryshme: njëri në të njëjtën kohë modal dhe tematik, që e paragesin faqet e para të Poetikës, e që ështëdrama fisnike, ose sii në kundërvenie mie tregimi,n fisnik (epopenë) dhe dramën e ulët ose gaztorE(komedinë), ky realitet gjeneri'k, që përfshin njëso ;mirë Persët dhe Edipin mbret, tradic analisht ështfquajtur tragjedi, idhe, pa dyshim Aristoteli as nulëndërron ta kontestojë këtë_Lomë'rtim . Realiteti tjetërështë i pastër tematik Ldhe i një rendi më ,parë antropologjik sesa poetik : është tragjikja, përkatësishtndjenja e ironisë së fatit, ose e e,gërsisë së hyjnivekëtë e nënvizojnë si qenësore kiapitujt VI dhe XIXKëto dy realitete janë rnë relacion të interseksionit Eterreni ku mbulohen është ai i tragjedisë, në kuptimin e ngushtë (të AristotePilt), ose tragjedia par exellence, iduke kënaqur të gjitha kushtet (koincidencën

12 I përmendur nga Korneji në punimin e tij Discoursde la tragëdie (1660, bot. i përmendur, f . 59), i cili më tutje (F. 66) e aplikon këtë dallim në dy kërkesa aristoteiia-ne: gjysmë-fajsinë e heroit dhe ekzistencën e lidhjeve in .time ndërmjet antagonistëve . ,Kur them, shton ai, se këtody kushte vlejnë vetëm për tragjedinë e përsosur, nuk themse ato ku këto kushte nuk takohen fare, të jenë të papërsosura: kjo do të thoshte të ktheheshin në një domosdoshmëri absolute, e kështu do të kundërshtoja vetveten . Por, mEfja.lën tragjedi kuptoj ato të zhanrit më sublime dhe më ti :prekshme, në kuptimin që ato të cilave u mungon njëri apctjetri nga kushtet, apo te dytë përnjëherë, nuk mund tjenë të përsosura në zhanrin e vet, sado që mbeten në ni .vel më të ulët dhe nuk ofrojnë bukurinë e shkëlqimin e tiparave . . . ." Shembull i mirë i dredhive foljore nëpërrr jettë të cilave ,kënaget" (fjala është e vet Kornejit, f . 60Jpërkohësisht me një ortodoksi, që tashmë ishte hedhur, nËfakt, por jo edhe me fjalë .

kthesën e papritur, rvnjohjen, etj .) e pradhdmit tëtmerrit e të mëshirës që provokon në teatër manife-stimi i ~egër i fatit .

flrama tisnike

trag.ledln

trao.fikta

Me terma të sistemit të gjinive, pra, tragjediaështë një specifikaci,on tematiik i dramës fisnike, siçështë për ne vodvili një speciifikacion tematik i ko-medisë, ose romani policor një sp ,ecifikacion tematiki romanit. Distinksion i gartë për itë gjithë mbas Di-dërosë, hesingut, e Shlegelit, por që e ka maskuar gja-të shekujvle një -gabi ;m terminologjik në mes të klup-timit të gjerë e kuptimit të ngushtë të fjalës tragjedi .AristoteTi i përvetëson suk,sesivisht herë :njënin e herëtjetrin pa u kujdesur shumë për dallimet e tyre, e padyshuar, shpresoj, për konfuzitetin teorik ku, pakuj-d'esia e tij, do it'i hedhë, shumë shekuj më vonë, disapoeticienë të kurtJhuar në këtë kionfuzion, dhe naivishttë zënë ta aplikojnë dhe ta bëjnë aplikirin e norma-ve që ai i kishte nxjerrë nga një 11oj i itij, në tërësinë egjin'isë .

III

Po të kthehemi te sistemi fillestar, që iky digresioni mbajtur mend mbi tragjikën vërshan me sa iduket pae hedhur pashtë atë : u pa se nëpërmjet ~definicioniinuk krijonte dhe nwk mund të krijonte asfarë vendipër vjershën lirike. U pa gjithashtu, që ai harronteapo dukej se harronte në pasazh dins'tinksionin pla-tonian në mes të mënyrës narrative të pastër, të ilus-

truar me ditirambin, dhe mënyrës rnikste të ilustruarme epopenë. Ose më saktësisht, po e përkujtoj për he-rë të fundit, Aristoteli njeh shkëlgyeshëm - e valori-zon - karakterin mikst të formës epiik!e : ajo që hum-bet te ai është statusi i diti~rambiit, e në të njëjtën ko-hë edhe nevoja për dinstinksionin në mes të narrati-ves së pastër dhe narratives së papastër. Prej atëherë,• nëse mund të jetë e duhet të jietë, epopejia do të ran-gohet në mesin e gjinive narrative : pos tjerash, këtumjafton një fjalë hyrëse marrë nga poeti, megjithësekrejt vazhdimi duhet të jetë në dialiog - kuështu që dotë mjaftojë nja 25 sheku,j më vonë një nvungesë e hyr-jes së tillë për kanstituimin e ,monologut të mbrend-shëm", prosede i vjetër gaiti sa itregimi, në ,,farmë"ramaneske. Shkurt, nëse për Platonin epopeja ngrihejnga mënyra mikste për Aristotelin ajo ngrihet ngamënyna narrative, ndonëse esencialisht e përzier ose epastër, gjë që sinjifikon sheshdt se kriteri i pas,tërtisënuk ka anë vlerë .

Ndodh aty, midis Platonit dhe Aristotelit, diçka,që e kemi vështirë ta vlerësojmë, pos tjerash përshkalk se korpusi diitirambik na nxjerr mungesa të më-dha. Po dëmi i shekujve nuk është i vetmi përgjegjëspër ikëtë: Aristoteli flet për këtë gjina si në të kalua-rën, dhe ai ka padyshim disa arsye që e lë pas doresado që narrative, dhe jo vetëm për qëndrimin mime-tist, sepse pastërtisht narrative . E ne kemi mJaft eks-periencë që narrativja e pastër (telling pa showing meterma të kritikës amerikane) është një pastri (kuilinr)• mumdshme gati e zhveshur nga investimi në nivelin• një ve{pre të tërë, dhe a fortiori të një gjInie: vësh-tirë do të ciitohet një novelë pa idialiogë, e për epopenëdhe romanin puna vete edhe më vështirë. Nëse ditira-m bi është një gjini fantom, narrativja e pastër ështënjë trajtë fnktive, ose së paku thjeshtë ,,teorike", hu-mbja e saj është gjithashtu te Aristoteli n,jë shfaqje ekarakterizuar me empirizëm .

Mbetet megjithatë, nëse k;rahasohet sistemi i traj-tave simbas Platonit e Aristotelit, që një kuti e tabe •lës është,shprazur (me hwmbje të përnjëhershme) gja-të rruuës. Në triadën e Platondt:

narrativja

mikstia

dr;;.matlk .ja

është vendosur çifti aristotelian :

narrativia

dramatik,1a

dhe kjo, jo për shpenzimin e mikstes: është narrativ-ja e pastër që humbet, sepse nuk ekziston, e mikstjafronësohet .si narrative, si e vetmja narrative ekzistue-se .

Lexuesi mendjehollë do të thotë se ka :këtu njëvend për të marrë, e vazhdimi dallohet lehtë, sidomos,kur po dihet fundi . Po, të mos ngutemi si tepër .

IV

Gjatë shumë shekujsh,x ireduktimi platoniano-aris-tatelian i pioetikles në reprezentativen do të peshojë mbiteorinë e gjinive dhe do ta vendosë mbi të ligësinë osekonfuzianin . Nocioni i poezisë lirike sigurisht nnxkështë injaruiar nga kritika aleksandrine, po nuk ëishtëvënë në paradigmë me atë të poezisë epike e drama-

1 Indikacionet historike që pasojnë, në një pjesë tëmadhe janë të huazuara nga: E. Fëral, Les Arts poëtiquesde moyen age, Champion, 1924 I . Behrens, op. cit ; A Varren, 'op . cit. M. H. Abrams, The Mirror and the Lamp Ox-ford, 1953 ; M. Fubini, ,Genesi e storia dei generi littera-ri" (1951) Critica e poesia, Bari, 1966; R. Vellek, ,GenreTheory, the Lyric, and Erlebins" (19b7), në Discriminati--

tike, dhe përkufizimi i saj është encla thjesht teknik(vjershë e shogëruar me lirë) dhe i rwdhur : Aristarku.,në shekujt III - II para Krishtit krijon një tabelë tënëntë poetëve lirikë (nga të cilët Alseu, Safoja, Ana-kreoni dhe Pindari), e cila do të mbetet gjatë ikohëkananike dhe e cila e përja'shtan, ta zëmë, jaimbin dhedistikun elegjiak . Te Horaci, edhe pse ai vetë lirik dhesatirik, Arti poetik reduktohet, sa u përket gjinive,në një lavdërim për Homerin dhe .në një ekspoze tërregullave të poennës dramatike . Lista e lekturës gre-ke e latine e këshilluar nga Kuintiliani për oratorin eardhshëm përmend, pois historisë, filozofisë e natyrishtelokuencës, shtatë gjini poetike : epopenë (e cila rrum-bullakson kë'tu të gjitha llojet e poemave narrative, des-kriptive ose dida'ktive, prej të cilave ato të Hesiodit, tëTeokritit, të Lukrecit), tragjedlnë, komedinë, elegjinë(Kalimakun, elegjistët latinë) jambin (Arilokun, Hora-cin), satirën ,tota nostra": Lucilin e Horacin) dhe poe-mën lirike, të ilustruar, në mes tjerash, me Pindarin,Alseun e Horacin; thënë ndryshe, liriike këtu s'është gjëtjetër pos një gjini janaxratlive e jadram,atike në mestjerash, dhe në të vërtetë reduktohet në një formë, qëështë ada .

Po, lista e Kuintilianit pa dyshim nuk është një artpoetik, mbasi përmban vepra në prozë . Përpjekjet emëvonshme të sistematizimit, në fund të Antikitetit enë Mesjetë, mund•ohen ta integrajnë poezinë lirike nësistemin e Platonit ose të Aristotelit, pa i modifikuarkategoritë e tyre . Kështu Diamedi (fundi i s'h . IV) ri-pagëzon igjini" (genera) tri format platoniane, e kë-tu i ndan pakashumë , llojet" (species), që ne do t'iquajmë gjini : genus imitativum (dranatika), ku fla-

vns, Yale, 1970 ; P . Szondi, ,La thëorie des genres poeti-ques chez F . Schegel" (1968), në Poësie et Poëtique de l'idë-alisme allem.and, Minait, 1975; W V. Ruttkovski, Di litera-rischen Gattundgen, Francke, Berne, 1968 ; C. Guillen, ,Li-terature as System" (1970) në Literature as System, Prin-ceton, 1971 .

sin vetë personazhet, përfshin llojet tragjike, komike,satirike (dramën satirike të teatrologjive të vjetra.greke Platoni dhe Aristoteli nuk e përmendin fare) ;genus ennarativum (narrativ), ku flet vetëm poeti.përfshin llojet thj ,eshtë narrative, sentencioze (gnomi-ke?) dhe didaktike ; genus commune (mikste), ku fla-sin alternativisht njëri e të tjerët, llojet heroike (epo-peja) dhe . . . lirika (Arkilaku e Haraoi) . Proklusi (sh ..V) e supriimon, si Aristoteli, kategorinë rn'iikste, dhe erendon bashkë me epopenë në gjininë narrative, jam-bin, elegjinë dhe melosin (lirizmin) . Zhan ~dë Garlan-dë (fundi i sh. XI - fillimi d sh . XII) rikthehet te sis-temi i Diomedit .

Artet poetike të sheakullit XVI mohojnë përgjithë-sisht ,gjithë si'stemin dhe kënaqen ~duke radhitur llo-jet. Kështu Pelëtie idy Mans (1555) : epigrami, soneti,oda, epitri, elegjia, satira, komedia, tragjedia, „vepraheroike'; apo Vokëlen dë La Fresne (1605) : apo,pe j a,elegjia, sone'ti, jamfbi, shansona, oda, komedia, tragje-dia, satira, idila, pasfaral,ja. etj . ose Filip Sidnej (AnApologie for Poetrie, 1583) : heroi:ka, lirika, tragjika,komika, jambika, elegjiakja, pastorala, etj . Poetikat emëdha të klasicizmilt, niga Vida te Rapeni, janë, siç di-het, në thelb komentime të Aristotelit, ku përjetësohetdebati i palodhshëm mbi meritat e krahasuara të tra-gjedisë e të ~epopesë, para se në shekullin XVI, ,para-gitja e gjiinive të reja, si poema historike-iramaneske,romani pastoral, pastoralja dramatike, ose tragjiko-media, tepër lehtë të reduktueshme në format narra-tive ose idramratike, të arrijnë vërtet ta modifikojnë ta-belën. Njohja de faeto e formave të ndryshme jorep-rezentuese dhe ruajtja e ortodoksisë aristoteliane paj-tohen pak a shumë në vulgatën klasike në një dallirnkomoid ndërmjet , ;gjinive të mëdha" dhe të tjerave,gjë që dëshmon ~saktë (sado që në mënyrë implicite)dispozicioni i Artit poetik të Bualoit (1674) : Këga mIItrajton tnagjiedinë, opopenë e komedinë : këinga e dytëradihit, pa asnjë kiatezorizim të bërbashkët si te ra.-

raardhësit e shekullit XVI, idilën, elegjinë, odën, snetin, epiigramin, rondonë, madrigalin, baladën, sarën, vodvilin, dhe shansonën 2 Fo në atë vit, Rapeni tmatizon dhe thekson këtë ndarje : ,Poetika !e përgjitshme mund të jetë e ndarë në tri Iloje të ndryshme 1

Poemës së përsosur, në Epope, Tra.gjedi, e Komedi,këto Iloje mund të reduktohen vetëm në dy, nga të clat njëra konsiston në aksion, e tjetra në narracioTë gjitha llojet e tjera të cilat i përmend Aristotcmund të reduktohen në këto dyja që i përmendërKomedia në iFoemë dramatike, Satira në Komedi, Od,e Ekloga në Poemë homerike. iSoneti, Madrigali, Eggrami, Rondoja dhe Balada s'janë igjë tjetër, pos 110 ;të Poemës së papërsosur" 3 Shkurt, gjinitë joreprezetuese nuk kanë zgjidhje tj'etër pos m,idis aneksimit vlorizues (satira në komedi., pra në poemë dramatiliodja dhe ekloga në epope) dhe hedhjes në errësiratjashtme, ose nëse preferohet, në limbin e ,papërscmëri ë". Pa dyshim asgjë nuk e komenton më mt .këtëë evolucion të dallueshëm, se pajtimi dekurajuesRëne Brajit, kur, mbasi të ketë studiuar teoritë klVke të ,;gjinive të mëdha", pastaj të ketë tentuarmbledhë disa indikacione mbi poezinë bulk ;olike, eleg,në. oden, epigramin e satirën, ai ndalet përnjëher,,Po, të pushojmë të mbledhim trohat e kësaj doktritkaq të varfër. Teorikët e kanë përbuzur gjithë atë c

z Të përkujtojmë që këngët I e IV u janë kushtu<gëllimeve transgjenerike . Dhe, duke kaluar, disa keqkutime, për të mos thënë kundërshtrme, mbi ,doktrinën klsike" bëjnë një gjeneralizim abuziv „të rregullave specifilqë kalojnë në proverbe larg kontekstit, pra edhe jasht vlrësisë : kështu, gjithkush e di që ,një çrregullim i mi :është një efekt në art", por ja një aleksandxin me dhjekëmbë, që të kompletohet vullnetarisht me një „Suoventa.q apokrife sa evazive . Fillimi i vërtetë është : ,Te ajcTe kush? Përgjegja, kënga II, v. 68-'12 .

s Rëflëctions sur la Poëtique, 1674, pjesa II, kap . I .

nuk është gjini e madhe . Tragjedia, poema heroike, jaçka e ka tërhequr vemend j en e tyre""

Pranë, apo më shumë nën gjinitë e mëdha ~drama-tiike e narrative, është një pluhur i form:ave të vogëla,-inEerioriitetd ose mungesa e statusit poetik i të cil, uvebazohet pak në ngush'tësinë reaile të dimensioneve tëtyre, dhe supozohet nga objekti i tyre, e mjaft në ,eks-kluzivitetin shekullor të gjuajtur mbi gjithë atë që nukështë „irentim i njerëzve veprueis". Odeja, elegjia, sone-ti etj . nuk ,,Imitajnë" asfarë !aksioni, sepse në principato vetëm shprehin si një diskurs a si një lutje, .ide-të apo ndjenjat, reale apo fiiktave, të autorit të tyre .Pra, ka vetëm dy mënyra për jt'i promovuar në dinji-tetin poetik : e para e përkrah, duke e zgjeruias ngapak,dagmën klasike të Mimesisit dhe mundohet të tregojëqë ky tip i shprehjes është ende në mënyrën e vet një

e dy'ta konsiston sh:umë më radikalisht, nëshkëputjen nga norma dhe në proklamimin e dinjite-tit të barabartë poetik 'të një ishprehjeje ijoreprezentue-se. Këto idy gjeste na duken sot antitetike dhe lo •g ji-kiisht të papajitueshme . Në të vërtetë ato do të ndigiene degëzohen pa tranditje, i pari duke përgatitur embuluar të dytin, siç ndodh me reformat që ia ,bë;jnë,,shtratin" revolucionit .

V

ldeja për bashkimin e të gjitha llojeve të vjer-shës jomin7etike për të konstituar njlë lloj tjetër me

emër të përbashkët të poezisë lirike, nuk është kr,ejte panj~ohur në elpiokën klasike: ajo është atje vetëmmargjinale e të 'themi heterodokse . Rasti i parë i ngri-tur nga Irenë Berens gjindet te italiani Minturno, për

4 Fnrm.ntsnn rZP 9n rlnrtrinn

(1997) NivAt 19666

të cilin ,poezia ndahet në tri pjesë, prej të cilave një-ra quhet skenike, tjetra lirike •dhe e treta epike"r Ser-vantesi në kapitullin 47 të Kishotit, i jep famulltaritnjë ndareje katërshe, ku poiezia skenike është përnda-rë në dysh: ,Shkrimi i shprishur (i romaneve kalor-siake) i jep vend një autori që të mund të bëhet apik,li.rik, tragjik, komik". Miltoni beson të ketë gjetur teAristoteli, te Horaci dhe në ,kamentet italiane të Kas-telvetros, Tasos, Manconit e itë tjerëve" rreguliat „e njëpoeme të vërtetë epike, dramatike ose lirike" : shena-bull i parë, sa di unë, i fushëveprimit tonë shpërdo-rues 2 Drajdeni dallon tri ,mënyrë" (ways) : dramati-ke, epike, lirike 3 Gravina një kapitull të veprës sëvet Ragion poetica (1708) ua kushton epikës e drama-tikës, duke i përcjellë me lirikën . Udar dë la Mot, qëështë një ,modern" në 'kuptimin e lëvizjes Querelle, ivë në paralele të tri kategoritë dhe kualifikohet vetësi ,poet epik, dramatik e lirik, përnj ëherësh" 4 Më nëfund, Baugmarteni, në një tekst të vitit 1735, i ciliskicon ose prefiguron Estetikën e tij, p:ërkujton ,liri-kën, epikën, dramatikën dhe nënndarjet e tyre gjene-riko" s Dhe ky numrim nuk pretendon të jetë shte-rrues .

Por, asnjëraa nga këito parashtrime nuk është mo-tivuar dhe tearetizuar vërtetë . Përpjekja më e vjetërnë këtë kuptim duket të ketë qenë puna e spa:njollitFransisko Kaskales, në veprat e tij Tablas poeticas(1.617) dhe Cartas philologicas (1634) : lirika, thotëKaskales, me rastin e sone'tiit, ka për „fabulë", jo njëveprim, si epika e dramatika, por një mendim (Con-

' De poeta, 1559 ; e njëjta ndarje në Arte poetica, ita-lisht, 1563 .

a Treatise of Education, 1644 .a Parathënie për Essay of Dramatic Poetry, 1668 .4 Reflëxions sur la critique, 1716, f . 166 .s Lyricum, epicum, dramaticum cum subdivis geszeri-

bus (117editationes philosophicae de nnonnullis ad poemapertinentibus, 1735, f . 106)

cepto) . Distorsioni i shtrirë këtu për ortodaksinë ësh-të sinjifikativ : termi .i fabulës (fabula) ë,shtë aristote-lian, ai i mendimiit do të korrespondonte me termin .,po ashtu aristotelian, dianoia. Por .iideja që një mendimtë mund t'i shërbejë fabulës (si fabulë) gjithsesi, sido që të jetë është totali:sht i huaj për shpirtin (fry-mën) e Poetilcës, e ciila fabulën (muthos) e definontekstualisht si ,bashlkim 'të veprimeve",6 dhe ku dia-noia („ajo që personazhet flasin për të treguar diçkaose për të shpallur se çka vendosin") nuk mbulon gjëtjetër pios argumentimin e personazheve 'të përmendu-ra; pra Aristoteli studimin e vet e shppie fort lagjikiaht,,në traj ,timet kushtuar retorikës"' Megjithëse do tëzhvillohet, si te Nortrop Fraji,° defvnicioni i mendi-mit të vetë poetit, është evidente ise e gjithë kjo nukdo të dijë të konstituojë një fabulë në kuptimin aris-totelian. Kaskalesi, edhe ai, mbulon me një fjalarortodoks një ide, që ë!shtë po ashtu pak e mundshme,duke ditur që një poemë, si një diskurs ose një letër,mund të ketë për subjakt një mendim ose një ndjen-jë, të cilën vetëm e paraqet iase e ekspozon . Kjo ide,që sat na duket më se banale, ka mbetur gjatë she-kujve, jo vetëm pa dyshim e pamenduar (asnjë poe-ticien nuk do të mund të injorante korpusin e madhqë mbulon ajo), por gati sistematikisht e hedhur, mba-si edhe e pamundur të integrohet në sisternin e njëpoetike të bazuar mbi dogmën e ,,imitimit" .

Përpjekja e Bateut - përpjekja e fundiit e poeti-kës klasike p:ër të mbetur gjallë, duke u hapur ndajasaj, të cilën nuk ka mundur kurrë as ta injorojë asta pranojë - pra, do të konsistojë të provojë këtëpamundësi, duke mbajtur irnitimin si princip unik përgjithë poezinë, si për gjithë artet, po duke e shtrirë

s 1450 a; par . 51 b : ,Poeti duhet të jetë para mjeshtëri fabulës sesa mjeshtër i vargut, të shihet se është poetpër shkak të imitimit dhe që imiton veprimet" .

7 1456 a .Anatomie, f. 70-71 .

këtë princip edhe në poezinë lirike vetë . Kjo ështobjekt i kapitullit të tij 13, ,Mbi poezinë lirike" . Biteu pranon më parë se do të bëjë shgyrtime -sipërfzqësore ,sie ajo duket të jetë më pak e përshtatshmtie sllojet itj-era për pri-ncipin gjeneral i cili të gjithashpie në imitim" . Kësh'tu, thuhiet, Psalmet e Davidiodat e Pindarit e të Horacit janë ,zjarr, ndjenjë, dthje . . . këngë që inspiron gëzimin, adhurimin, mirënjchjen . . . klithje e zemrës, vrull ku natyra i bën të gj :tha, e arti asnjë". Pra, këtu poeti -shpreh ndjenjatveta e nuk imitom gjë. ,Kështu, dy gjëra janë të vërteta: ie para që poezitë Qirike janë poema të vërteta ; e dyta, që këto poezi nuk kanë asnjë fije karakteri lm .tues". Në të vërtetë, përgjigjet B .ateu, kjo shprehjepastër, kjo poezi e vërtetë, pa imitim, nuk gj .indet tjctërkund pois në ,kantikat e shenjta . Është vetë Zoti qi diktonbe e Zoti „nuk ka nevojë të imitojë, ai krijon'Në të kundërtëm, poetët, që janë vetëm njerëz ,nulkanë sigurim tjetër pos atij të gjeniwt të vet natyra :pos një 'imagjinate të ndezur nga arti, pos një entuziazmi me porosi . Kur kanë një ndjenjë reale të gëzimit, kanë pse të këndojnë, por një kuplet apo vetëndy. Nëse dëshirohet shtrirje më e madhe, i përket aitiit që veprës t'i thurë ndjenja të reja të cilat u ngjajnë të parave. Ani iqë natyra e ndez zjarrin ; duhet artisë paku, ta ushgejië e tia mbajë të ndezur . Kështu shembulli i profetëve që këndonin pa imituar, nuk munctë nxjerrë konsekuenca kundër poetëve imitues'' . Prandjenjat e shprehura nga poetët, janë, së paku në njipjesë, ndjenja 'të shtirura përmes artit, e kjo p-jes ;përmban të gjitha, mie që kallxon që është e mundustë shprehen ndjenja fiktive, siiç e provonte, përveç kësaj prej gjithherë praktika e dramës dhe e epopesë,,Aq sa aksioni ecën poezia është epike ose dramatike; kur ai ndalet dhe e pikturon vetëm situatën e shpirtit, ndjenjëm e pastër ,që ai ç provon ajo është lirike ;vetëm duhet t'i jipet forma që i konvenon për t'u vënë në këngëtim . Monologjet e Poliektit, Kamijës, Hi

-menës janë copa lirike; e nëse është kështu, pse ndje-nja, që është subjekt i ixnitimit në një dramë, të mosjetë ashtu në një ode? Pse mund të imitohet pasioninë një skenë, e të mos mund të imitohet në një kën-gë? Nuk ka, pra, pikë përjashtimi . Të gjithë poetët ekanë të njejtin objekt, që të .imitojnë natyrën, dhe tëgjithë kanë të ndjekin të njejtën rrugë për ta imitu-ar". Poezia lirike është, pra, gjithashtu, imitim: ajoimiton ndjenjat. Ajo , do të irnund të shikohej si zjëlloj menjanë, pa e cenuar principin ku,redwktohen tëtjerat . Po nuk është nevoja që të ndahen: ajo hynnatyrshëm e po ashtu ~domosdoshëm, në imitim, me tëvetmen diferencë iqë e karakterizon, e që është objek-ti i saj i veçantë. Llojet e tjera të poezisë ikanë përobjekt kryesor veprimet ; paezia lirike u kushtohetkrejtësisht ndjenjave : kjo është materia e saj, objektii saj thelbësor"

Ja, pra, poezia lirike e integruar në poetikën kla-sike. Po, siç ka mundur të shihet, ky integrim nukka shkuar pa dy distorsione shumë të ndieshme nëtë dy anët: nga një anë, është dashur të kalohet, pae thënë, nga një mundësi e thjeshtë e shprehjes fikti-ve në një fiktivitet thelbësor të ndjenjave të shpre-hura, të bartet gjithë poema lirilke në modelin e sigu-ruar të monologut tragji'k, për ta futwr në zemrën egjithë krijimit lirik këtë perde të fiksionit, pa të ci-lën nuk do të mund të aplikohej kë'tu ideja e imiti-mit; dhe i dyti, është dashur, siç bënte qysh Kaska-lesi, të kalohet nga termi ortodoks ,imitim i veprime .ve", në një t:erm më të gjerë : im'itim i shkurtër . Si tho-shte Bateu vetë, ,në poezinë epike e ~dramatike imi-tohen veprimet dhe zakonet ; në 1irikë këndohen ndje-njat dhe pasionet e imituara" 9 Dislmetria mbetet evi-

9 Kapitulli ,Sur la poësie lirique", in fine . Plotësimisht,kalimi (përmbi heshtjen klasike) prej conceptio të Kaska-lesit te ndjenjat e Bateut mat distancën ndërmjet intelek-tualizmit barok e sentimentalizmit preromantik .

dente, e me të mashtrimi tinzar i Aristotelit. Do tëthotë, një (pre) garancë suplementare do të jetë ngakjo anë mjaft e nevojshme, dhe këndej drejtahet shte-sa e kapitullit ,Që kjo ~doktrinë është e njëjtë meatë të Aristotelit" .

Principi i operimit është i thjeshtë, dhe ne tash-më e njohim : ky konsiston, të nxirret nga -një vërej-tje stilistike mjaft margjinale një tripartisi e gjinivepoetike, në ditiramb, iepope e dramë, gjë iqë e kthenAris'totelin në ,piikiën e nisjes platoniane, pastaj të inte:rpretahet ditirambi si një :shembull i poezis!ë liriike,gjë që lejon t'i atribuohet Poetikës një triadë për tëcilën nuk kishin ëndërruar kurrë as Platoni, as Aristoteli. Por, duhet të shtohet gjithashtu se ky përvetësim gjenerik nuk është argumient në planin modal :të përkntjtajmë se definici.ani fillestar i formës narra-tive të p.astër ishte, që poeti aty konstituon të vetminsubjekt të shprehjes, dwke ruajtur monopolin e dis-kursiit pa :ia dhënë kurrë asnjërit nga pe,rsonazhet .Po kjo ndodh në princip në poiernën lirike, me tëvetmen idiferencë, iqë diskursi i përmendur nuk ështëesencialisht narrativ . Nëse lihet anash kjo Iklauzulëpër definimin e tri formave plato.niane në terma tëpastra të shprehjes, fitohet kjo tripartisi :

shprehja

shprehjae rezervuar

shprehja

e rezervuarpër poetin

e alternuar

për persoxaazhet

Kështu situata e parë mund të jetë se idefinon gji-thashtu mjaft pastër narrativen, ose ,ekspresiven" epastë'r, ose i përzien në njëfarë proporcioni, të dy fu .nksionet. Në rnungesë, tashmë të njahur, të një gji-nie vërtet të pastër narrative, ajo është e wijëzuar përtë pranuar tërë llajin e gjinisë kushtuar në mënyrëdominarLte ekspresionit, të sinqertë apo jo, të ideveapo të ndjenjave, ngucje krejt negative (çdo gjë dë- .

nuk është as narrative as dnamatike 10 ), që kualif iki-mi i lirikës do ta mbulojë me hegjemoninë dhe pre-

::stlgjin e vet . Prej andej edhe tabela e pritur :

Lirika

I

epika

I

dramatika

Do të kundërshtohet saktësxsht një jkënagësi' ekëtillë, që ky definicion modal i lirikës nuk mund tëaplikohet në monalogjet e quajtura ,~lirike" të teatrit,stili ~i Stancave të Roidrigos, te të cilat mbëishtetet Ba-teu për arsyet që u planë, dhe ku subjekti i shprehjesnuk është poeti. Poashtu, a duhet të përkujitojmë, qëkjo nuk është punë e Bateut, i c'ili nuk loidhet shumëpër mënyrët, jo madje m.ë shumë se pasardhësit e tijromantikë. Ky Ikompromis (tarans)histarilk, deri atëhe-rë ,zvarritës", u shpall vetëm në sheklullin XX, kur si-tuata e të ahprehurit erdhi deri përpara iskenës për ar-sye rnë të përgjithshme se që dihen. Ndërkohë rasti de-likat ii „monolagut lirik" kishte kaluar në plan të dy-të. Kuptohet, ai mbetet i plotë dhe demonstron sëpaku që idefinicionet modale e gjenerike nuk koincido-jnë gjibhherë: modalisht është Rodrigo që flet gjith herë,;qoftë për të kënduar dashurinë -e vet, qoftë përtë provokuar Don Gormasin : gjenerikisht, kjo e dytaështë dramatike, e ajo e para (me ase pa markinrninformal të metrit e/ose të stnofës) është , ;Iirike" dhedinstinksioni, iedhe njëherë, ësh'të (pjesërsht) ii rendit

tematik: gjithë monologu nuk pranahet si lirik (nuk

10 Mario Fubini (op. cit) citon këtë frazë zbulimtare tënjë adaptimi italian të Leçons de Rhëtorique et des BellesLettres të Blerit (1783) ; Compendiate dal P . Saove, Parma,1835, f . 211) : „Dallohen zakonisht tri gjini të poezisë : epike, dramatike e lirike, duke kuptuar në të mbramën gjithëqë nuk u përket dy të parave" . Pos gabim, ky reduktimnuk është kurrkund te Bleri, i cil.i si më i afërt ortodok-sisë klasike, dallonte poezi dramatike, epike, lirike, pasto •rale, didaktike, deskriptive . . . hebraike .

do të konsiderohet si i tillë ai i Ogystit në iaktin V tëÇinës, sado që integrimi i tij dramatik nuk është nrëi lartë se i Stancave të Rodrigos, si njëri si tjetrishpien kah një vendim), dhe anasjelltas një dialogi dashurisë („O mrekulli dashurie/ O kulm mjeri-rrli") do të bëhet me gjithë qejf .

VT

Pra, sistemi i ri zëvendësoi të vjetrin nëpërmjetnjë loje subtile të rrëshqitjes, të zëvendësirneve dhetë riinterpretimeve të pavetëdijshme ose të papohua-ra, i cili sistem lejon ta paraqesim, jo pa shpërdasim,por pa :skandal, si ,jtë njëjtë" me doktrinën klasike :shembulil ~tipik i veprirnit të kapërcimit, ose si thuhetngaherë, i ,,revizianit" apo i ,ndërrimit të kontinuite-tit" Nga etapa pasuese, e cila do të mungojë braktis-jen e vërtetë (dhe rne sa duket definitive) të arto'dok-sisë klasikie, ne gjejmë një dëshmd në gjurmët e vetëBateut, në vërejtjet që i bën isvstemit të tij piërkthyesii tij gjerman Johan Adolf Shlegeli, 1 i cili është edhe- takim fatlum - baba i dy teorikëve itë mëdhenjtë ramantizmit . Ja me çfarë termash Bateu vetë irezymon e mandej i rrëzon këto kundënshtime : ,Z .Shlegeli pretendon se principi i imitimit nuk ështëuniversal në poezi . . . Ja në pak fjalë rezonirni i Z .Shlegelit. Imitirni i natyrës nuk ~është, vërtet, principunik i poezisë, nëse vetë natyra mund të jetë, pa imi-tim, objëkt i poezisë. Ndërkaq natyra, etj . . . Pra"Dhe më tutje: ,Z. Shlegeli nuk mund ,të kuptojë se siodeja ose pioetiia lirakle mund të lidhet (sic) me prin-cipin universail të imitimit : kjo ~është vërejtja e tij

1 Einxchrdnkung der schonen Kunste auf einen einzi-gen Grundstaz. 1751 . Përgjegja e Bateut është në ribotimine vitit 1764, në shënimet e kapitullit ,Sur la poësie lirique" .

kryesore . Ai do që në raste pa mbarim poeti më pa-rë të këndojë ndjenjat e veta reale se sa ndjenjat eimituara. Kjo mund të ndodhë, unë e them në kapi-tullin që ai e sulmon . Këtu do të duhej të provojavetëm •dy gjëra: e para, që ndje•njat mund të tëshpikura si dhe aksionet ; që duke qenë pjesë të na-tyrës, ato mund të jenë të imituara, si të tjerat . Be- soj që Z. Shlegel.i do të pranojë se kjo është e vër-

tetë. E dyta, që të gjitha ndjenjat e shprehura në li-rikë, të shpi,ktma apo të vërteta, duhet t'u shtrohenrregullave të imitimit poetik, do të thotë që duhet tëjenë të vërteta, të zgjedhura., të përkrahura, po,aqtë përsosura sa mund të jenë në gjininë e tyre,dhe në fund të bartura me gjithë bukurinë dhegjithë farcën e ekspresionit poetik. Ky është kuptimi iprincipit të imitimit, ky është shpirti" .

Siç po shihet, kjo këputje thelbësore ushtrohetkëtu në një zhvendosje të gjymët ,të ekuilibrit: Ba-teu dhe Shlegeli pajtohen në mënyrë manifestive(dhe nga domasdoja) për të pranuar që ndjenjat eshprehura në një poezi lirike mund të jenë ose tëshpikura ose autentike ; për Bateun mjaftan që këtondjenja të mund të jenë të shpikura në mënyrë qëtërëisiia e gjiri)isë lirike të mbetet e përfshirë në .pr!rrcipin e imitimit (sepse për të si për gjithë traditënklasike, ta përkujtojmë në kalim, imitim'i . nuik është

reprodukim, por fiksion : me imitue do të thotë me

ba ngjashmëri) ; për Shlegelin mjaftoin që të mund të

jenë autentike, në mënyrë që tërësia e gjinisë liriket'i ikë këtij principi, i cili kështu pra humb rolin e,,principit unik" . Kështu lëkundet një poetikë e tërëdhe një estetikë e tërë .

Triiada e famshme do të dominojë gjithë teorinëletrare të romantizmit gjerman - e edhe mëtej -por jo pa futur në trupin e vet ~disa reinterpretixnedhe mutacione të brendshme . Fridrih Shlegeli, që hapzjarrin, me sa duket, konservon ose rizbulon rindax-jen platoniane, por duke i dhënë një domethënie të

re: „forma" lirike, shkruan ai rreth vitit 1797 (pokthehem për një çast në përmbajtjen precize të atijshënimi) është subjektive, dramatiikja ë'shtë objektive,epikja është subjektive-objektive . Këta janë terma tëndarjes ,platoniane (të thënit nga poeti, nga perso na-zhet, nga njëri e nga tjetri), por zgjedhja e mbiemra-ve e zhveivdois kriterin e planit në principin e pastërteknik të situatës së të thënit kah një plan më parëpsikologjik ose ekzistencial . Nga ana tjetër ndarjaklasike nuk përmbante asfarë dimnsiomi diakronik :asnjë nga mënyrët as për Platonin e ais për Aristote-lin, nuk dilnin, si e drejtë as si e dhënë, historikishtmë e vjetër se tjetra, nuk mbante në vete indikacionvalorizues: në princip asnjë nga mënyrët nuk ishtesuperiore ndaj të tjerave, dhe në fakt, siç dihet më,gëndrimet e marra të Platonit e të Aristotelit ishin,mbi të njëjtim sistem, diametrali.sht të kundërvëna,Kjo nuk del as te Shlegeli, për të cilin së pari ,,forma."mikste, në çdo rast, është mamifestuesh:ëm pasuese edy të tjerave : ,Poiezia përnga natyra është ose subje-ktive ose iobjektive, ndërsa kjo përzierje nuk ështëende e mundshme për njeriun në gjendje natyrale" :pra, nuk mund të flitet për një gjendje sink :retikeorigjinalle 2 prej nga do të jenë hedhur më vonë for-

z Siç supozonte, p . sh. Bleri (vep . cit ., përk. fr. 1845,v . 11, f . 110), për të cilin,,në fëmijninë e artit gjinitë e ndry-shme të poezisë ishin të konfonduara, dhe duke ndjekurkapricën ose entuziazmin e poetit, ndodheshin të përzieranë të njëjtin kompozicion . Vetëm me përparimin e shoqë .risë e të shkencave marrin suksesivisht forma më të rre-gullta e u jipen emra nëpërmjet të të cilëve i dallojmësot" (gjë që nuk pengon të avansojnë ashtu që ,kompozicionet e para patën pa dyshim formën (lirike) të odavëe të hymneve"), Dihet që Gëteja do të gjejë në baladëUr-Ei-in gjenerik, matricën mospërfillëse të të gjitha gji-nive të mëvonshme, dhe simbas tij edhe në „tragjedinë evjetër greke, i gjejmë të tri gjinitë të bashkuara, vetëmnë fund të një intervali të kohës ndahen" (shënimi përWest-ostlicher Diwan, të shihet mP i;vitia na f xea )

mat më tië thjeshta e më të pastra ; përkundrazi, gje-ndja mikste është valorizuar në mënyrë eksplicite sie këtiAlë: ,Ekzistan një formë epike, një formë lirike,një formë dramatike, pa frymën e gjinive të vjetrapaetike që kanë mbajtur këta emra, ipor të ndaramidis :tyre nëpërmes një diference të determinuar etë përhershme . - Si formë, epika e mban atë në më-nyrë rnanifestive . Ajo është subjektive - objektive .foorma Zirike është vetëm subjektive, forma aramafi-ke vetërn objektive" .' Një shënim ;tjetër i vitit - 1800,do të konfirmojë : ,Epapeja .= subjektive

objekti-ve, drama = objektive, lirizm:i = .subjaktiv" 4 Por,Shlegeli duhet të ketë ngurruar mbi k .ëtë rindarje,sepse një shënim i tretë, i vitit 1799 ta atribuontedramës gj.endjen mikste: ,Epopeja = poezi objekti-ve, lirizmi = poezi subjektive, draxna = polezi subje-ktive-objektive" 5 :Simbas Peter Sondit ngurrimi ndo,dhngase Shlegeli ballafagon herë një diakroni të rru-dhur, atë të evolucionit të poezisë greke, që kulminorinë tragjedinë antike, herë një diakroni më të gjerë .atë të evolucionit të poezisë së perëndimit, që kulmi-non në një ,,lep,iikë" të shtrirë, si romani (romantih)`'

Valorizimi domin-ant duket qartësisht i këtillë teShlegel!i, e nuk do të të habisë aspak . Por me të nuk

s Kristische F . S. Ausgabe, bot. E. Betiker Padrerborn--1Wlunich-Vienne, 1958, frag. 322; datimii është simbas R. Ve-lekut .

Literary Notebooks 1797-1801, bot. H. Eichner, Toro-nto-Londres, 1957, nr . 2065 .

Ibid ., nr. 1750.P. Szondi, v . cit ., f . 131-133 . Qysh Shlegeli fut sërish

rribrenda, së paku një herë në mbrendinë e gjinisë romanes-ke e simbas një strukture të thellë që do të gjejmë te tëtjerët, tripartisinë fundamentale, duke dalluar ,mbrendaromanit një gjini lirike, një gjini epike e një gjini drama•tike" (Lit. Not ., nr. 1063, cituar nga Szondi f. 261) pa mu.ndur të nxirret nga ky rend një skemë e re diakronike, ecila do të anticiponte me këtë rast (të shihet më poshtë)atë që do të propozojë Shelingu e që do ta mbajë vulga .ta .

pajtahet Helderlind në fragmentet që ia kushion, ga-ti në të njejtën kohë,' çështjes së gjinive: „Poema li-rike s,hënon ai, ideale përkah dukja, është naive për-kah domethënia. Është metaforë e vazhdua.r .e njëndjenje uni'ke . Poema epike, naive simbas dukjes,është heroike përnga domethënia . Është metaforë evullneteve të mëdha. Poema tragjike, heroike simbasdukjes, është ideale sinvbas domethënies . Është me-taforë e •intuicionit mntelektual" a Edhe këtu, rendi ipërvetësuar do të dukej sikur indikon një gradacion,rrethanë favorizuese pë!r dramatiikën (,,pooemën tragji-ke"), por konteksti helderlinian më parë sygjeron,kuptohet, atë të J.irikës, të indikuar në mënyrë ekspli-cite që nga viti 1790, me llojin e oodës pindarike, sibashkim të ekspozicionit iepik dhe të pasionit tra-gjik,9 dhe një tjetër fragment i epokës së Hamburguthedh poshtë gjithë kierarkinë dhe suksesionin diukevënë në mes të tri gjinive një zinxhir pa fwnd të për-dredhur apo spimal, të kapërciineve reciproke : .,,Poe-ti tragjik fiton me stwdianin e poetit lirik, poezi lirikme studinin e paetit epik, poeti epik me studianin epoetit tragjik . Sepse në tragjikë rri mbarimi i epi-kës, në lirikë mbarimi i tragjikës, në epikë mbarirui lirilkës".'o

Në të vërtetë, pasardhësit e Shlegelit e të Helder ••linit, pajtohen të gjithë që në dramë të gjejnë for-mën e përzier, ose më parë - fillon të imponohetfjala - sintetike, pra paevitueshëm superiore .

Duke filluar nga Augwst Vilhem Shlegeli, i cili nënjë shënim përafërsisht të vitit 1801 shkroi : ,Ndarjaplatoniane e gjinive nuk është e vlefshrne, ska asfa-

fsjatë qëndrimit të vetë në Hamburg, në mes të shta-torit të vitit 1798 dhe qershorit të vitit 1800 .

Il Samtliche Werke, bot . Beissner, Stuttgart, 1943, IV,2216 . cituar simbas Szondi, f . 248 .

u SW, IV, 202; Szondi, f. 269 ." SW. IV. 273, Szondi. f_ 266 .

rë principi të vërtetë poetik në atë ndarje . Epika, li-rika, dramatika: teza, antiteza, sinteza. Dendësi e leh-të, thjeshtësi ~energjike, tataliitet harmonik . . . Epika,abjekitiviteti i pastër në ,shpirtin human, Lirika ---swbjektiviteti i pastër . Dramatika - interpretimi i tëdyjave 1 1 Skema ,,dialekti.ke" tash është në vend dheluan në dobi të dramës, gjë që ringjall, fatkegësishtdhe nëpërmes një rruge të papritur, valorizimin ari-statelian ; suksesioni që mbetej pjesërisht i dyshimtëte Fridrih Shlegeli, tashti është eksplicnt : •epika-lirika--dramatika. Por, Shelingu -do të përmbysë rendin edy termave itë parë : arti fillan me subjektivitetin lirik,pastaj ngrnhet në objektivitetin epik dhe arrin. nëfund në sintezën ose , ;identifikimin" dramatirk1 2 He-geli rikthehet te skema e August Vilhelmit : së paripoezia epiike, shprehja e parë e ,vetëdijes naive të i.jëpopulli", pastaj, ,në të kundërtën", „kur uni indivi-dual është ndarë nga çdo gjë substanciale e kombit",poezi.a lirike, më në fund poezia dramatike, e cila „ibashkom dy të parat për të farmuar një totalitet të ri,

11 Kritische Schriften und Briefe, bot. E. Lahner,Stutt-gard, 1963, 11, f.305-306 (do të duhej të dihej më shumëhaptas për ankesën që i adresohet ,ndarjes platoniane") .Eshtë gjithashtu ky dispozicion, të cilin e përvetëson mëshpesh Novalisi në një interpretim m •anifestueshëm sinteti-zant të termit dramatik : frag . 186: epika, lirika, dramati-ka = skulptura, muzika, poezia (kjo është më Estetika eHegelit in nuce) ; frag. 204 = flegmatike, iniciative, përzie-rje e shëndoshë; frag. 277 = trup, shpirt, shpirt ; i njëjtirend në frag. 261, vetëm i 148-ti e jep rendin (shelingian,pastaj ygoian, pastaj kanonik) lirik-epik-dramati .k (Oeuv-res completes, për A . Guerne, Gallimard, 1975, v. IT, pj . etretë) .

za Philosophie de l'art, 1802-1805, bot . posthume 1859 . Kë-shtu: „Lirizmi = formacioni i të pakufishmes e kufizuar= e përditshmja. Eposi = prezentim nga kufizim1 në pa-kufi universalja. Drama = sinteza e të përditshxnes dheuniversales" (përk . në Philipe Lacoue - Labarthe dhe Jean--Luc Mansy, L'absolu littëraire, thëorie de la littërature duromantisme allemand, Seuil, 1978, f .405) .

që përfshin një zhvillim objektiv dhe na bën të ma-rrim pjesë në të njëjtën kohë në gufirnin e ngjarjevetë mbrendësisë indivi .duale" 13

Megjithatë, në shekujt XIX re XX do të impono-het radha e propozuar nga Shelingu: kështu për Ygo-në, të vendosur në një diakroni të gjerë më tepëirantropologjike se sa poetike, liirizmi është shprehje ekohës primitive, ku „njeriu zgjohet në një botë qësapo lindet", epika (që rrumbullakson madje edhetragje'dinë greke) atë të kohërave antike, ku ,çdo gjëndalet dhe fiksohet", e drama, kohërave moderne, tëmarkuara nga ikrishtenizmi dhe copëtimi ndërmjetshpintit dhe !trupit14 Për Xhajsin, tashmë të takuar,,,forma lirike është veshja më e thjeshtë verbale enj•ë çasti të emocionit, një klithmë ritmike e ngja-shme mie ,ato iqë idikur shprehte njeriu duke hequr lo-patën apo idwke rr'otulluar gurin kah lartësia e njëshpati . . . Farma epike më e thjeshtë del nga letërsialirike, kur poeti ndalet në veten si mbi një qendër tënjë ndadhie epike . . . Arrihet forma dramatike, kur vi-taliteti që ka mashtruar e shakulluar rreth persona-zheve, e mbush secil-in nga këto personazhe me njëforcë të tillë që burri në fjalë ose gruaja të marrë njëjetë estetike të pastër e të paprekshme. Fers!onalitetii autorit i përkthyer më vonë përmes një klithme, njëkadence, një impresioni, pastaj nga një tregim fluide i përcipët subtilizohet në fund deriisa ta hurnbë~kzistencën e vet dhe, thënë ndryshe, të impersonali-zohet . . . Artisti, si Zot i krijimit, nvbetet në mbrendë

sy Estëtique, VIII (La poësie) per. f r. Anier, f. 129 . cf .ibid, f. 151 dhe VI, f . 27-28, 40 . Triada romantike kontrollongjithë arkitekturën e hapur të .,Poetikës" së Hegelit, por jovazhdimin e saj të vërtetë, i cili kristalizohet në fenome-nologjinë e disa gjinive specifike : epopeja homerike, roma-ni, odja, tragjedia greke, komedia e vjetër, tragjedia mo-derne, këto të aplikuara nga disa vepra e autorë paradig-ma : Iliada, Vilhem Majsteri, Pindari, Gëteja, Antigona, Ari-stofani, Shekspiri .

14 Prëface de Crowell, 1927 .

si, ose prapa, ose përtej, ose përmbi veprën e vet, ipadukshëm, i subtilizuar, jashtë ekzistencës, inldife-rent, duke i pastruar thonjtës 15 Të vërejmë k,alimthi,që skema evolutive e ka humbur këtu krejt ecjen ,,di-alektike": nga klithja lirike ideri te impersonalite,tihyjnor nuk ka tjetër pos një progresioni 1'inear dhe •të saktë kah objektivitcti pa asnjië shkallë të një ,;për-mbysjeje nga për në kundëlr" . Po iashtu te Shtajgeri,për të cilin kalimi nga ,hutimi" (Ergrif fenheit) liriknë ,panorama" (Uberschau) epike, e mandej te ,,ten-sioni" (Spannung) drarnatik markon një proces tëvazhdueshëm të objektivizmit ose të ndarjes progre-sive të ,,subjektit"dhe ,,objektit" 18

Do t'ishte lehtë, e ngapak e kotë, të ironizohetmbi këtë kaleidoskop taksinom'ik, ku .skema fort nga-shnjyese e triadësl' nuk ipaushonz :të metamorfizohetpër të gjalluar forma e pranueshne në çdo kuptim,nga +dëshira e hamendjeve të rastësishme Gakush nuke di me siguri cila gjini u ka paraprirë hvstorikisht, tëtjerave, nëse shtrohet një çështje e këtillë) dhe e fu-,shëveprimeve ndërshëndrruese : e shtruar pa habi te`madhe, që lirika është mënyrë më ,;subjektive; duhett'i caktohet" objektiviteti ,njërës nga dy të tjerat,dhe nëpërxnes forcës termi i mesëm për të tretën qëmbetet: por, mbasi këtu asnjë evidencë nuk irnpono-het, zgjedhja e fundit mbetet esencialisht e determi-nuar nga një valarizim 'i'mplicit - apo eksp!licit -në iprogresin" linear apo dialektik . Historia e teorisësë gjinive e tëra është e mar'kuar nga këto skerna fas-cinante, të cilat informojnë e defornnojnë realitetinshpesh heteroklit të fushës letrare idhe pretendojnë tëzbulojnë një „sistem" natyral,' atje ku konstrwktojnënjë simetri të rreme me ndihmën e madhe të dritare-ve të rrejshrne .

15 Dedalus, f.213-214 .Ilf E. Staiger, Grundbegri ff e der Poetilc, Zurich, 1946 . .1'! Mbi këtë mashtrim, cf. C. Guillen, vep. cit..

Këto konfiguracione të formuara nuk janë gjith .monë të papërdorshme, përkundrazi : si të gjithaa kla-sfikimet provizore, dhe me kusht që të jenë të pra-nuara si të tilla, kanë një funksion zbulues në mëny-rë të pakontestueshme. Dritarja e rrejshme një rastmund të hapet në një dritë të vërtetë dhe të ngrejërëndë!simë e një termi të panjohur ; ~katrori i zbrazëtose i krijuar me mund mund të gjejë më vonë njëokwpant legjitim: kur Aristoteli duke vërejtur ekziste-ncën e një tregimi fisnik, të një drame fisnike dhe tëdramës së ulët, nga urrejtja e zbrazëtisë dhe shija përekuilibër, nxj,err përfundimin për e zistencën e njëtregimi të ulët të cilin e identifikon provinorisht meepopenë parodike, ai nuk dyshon që t'ia iketë rezer

vuar këtë vend romanit realist. Kurse Fraji, një rnjeshtër tjetër i madh i fearful symmetries dukke oibservuar ekzistencën e tri tipeve të ,,fiksianit" : personal-interovert (ramaniroma!nesk),personal-ekstravert (romarxi realist) dhe intelektual-introvert (autobiografia), e përvetëson atë të një :gjinie të fiksionit intelek-tual-ekstravert, që e pagëzon anatomi, dhe i cili bash-kon e paralajmëron rgj-ah për llagari të rreme të na-rracioniit fantazist~alegorik, të til •1ë si Lysieni, Varroni,Petroni, Apuleu, Rableja, Burtoni, Svifti dhe Shter-ni, pa dyshim do të mund ta kontestanin pracedurënpor jo edhe rezultatin .l 8 Kur Rober Sholesi, duke ri-punuar teorinë e Frajit të pesë , ;mënyrave" (miti, ro-manca, imitimi i lartë, imitimi i ulët, iron'ia) për tëfutur në klasifikim pak më shumë rend, na propo-zon tablonë e vet të çwditshme të nëngjinive të fik-sioni-t dhe të ~evolucionit të tyre 'bë domosdoshëm,j' padyshim ,se është vështirë të merret fare fjalë për fja-lë, por edhe më vështirë të mos gjendet në të asfarëinspirimi. Po kj •o vlen edhe për triadën e papërdor-

18 Anatomie, eseu i katërt (Thëorie des genres) p . f . f.368-382 .

19 Vep. eit., f .129-138 ; përk. f r ., Poëtique, 32 . f. 507-513 .

shme por penguese, prej së cilës këtu i përkujtova ve-tëm disa nga shfaqjet e shumta të saj . Njëra nga mëkurxeshtaret, ndoshta, konsiston në përpjekjet e ndry-shme për ta bërë çift me një trio tjetër të nderua.r,atë të instancave kohore : e kaluara, e tashmja, e ardh-xrja. Ato kanë qenë të shumta, e unë do të kënaqeshatë ofroj një duzinë shemihujsh të cituar nga OstinVoreni e Rene Veleku2° Për një lexim më sintetik, poe paraqes këtë konfrontim me formën e dy tabloveme nga dy hyrje. E para e nxjerr kohën që i atribu-ohet secilës ,gjini" nga secili autor :

gjinia

Ilirika

epika

dramatikaautorët

Hlmibolti

I

I e kaluara

e tashmja

Shelingu

I e tashmja

f e kaluara •

Zhan Poli l e tashmja l e kaluara le

ardhshmja

Hegeli

I e tashmja

e kaluara

Dallasi

l e ardhshmja l e kaluara

l e tashmja

Visheri

l e •tashmja l e kalrzaraa

e ardhshmja

Erskini

e tashmja

e ardhshmja. l e kaluara

Jakobsoni

I e 'tashrnja

e kaluara .

Shtajgeri

e kaluara

r e tashmja

e ardhshmja

LO Vep. cit dhe art . cit . Tekstet e referencës janë : Hum-bolclt, Uber Goethes Herman und Dorothea, 1799 ; Sche-llzng, Philosophir de l'art ; Jean Paul, Vorschule der Asthe-tik, 1813, Hegel, Esthëstique (VIII, f . 228), rreth 1820; E. S .Tlalrac An~fSnn 1R~,2 • F T Vicrhor dcihoiolr oallimi V 1R57 •

E dyta (që s'është tjetër, pos një paraqitje tjetëre të parës) nxjerr emrin, pra numrin e autorëve qëilustrojnë çdonjërën nga këto përcaktime :

KOHAe kaluar

e tashxne

e a~.caishmerJIrIIT>~

ShelinguZhan Poli

LIRIKA

Shtajgeri

HegeliVisheri

DallasiErskiniJakobsoni

HuniboltiShelinguZhan Poli

EPIKA

Hegeli

Shta jgerl

Erskini.Dallasi

I

VisheriJakobsont

Zhan PoliDRAMATIKA Erskini

HumboltiDallasi

VisheriI Shtajgeri

Si për të famshmen ,ngjyrë e zanoreve", do t'ish-te me një vlerë p:ak të shkurtë pio të vërejmë thjeshtëse u janë atribuar suksesivisht të gjitha kohët çdo-njërës nga tri gjinitë 2 1 Janë dy manifeste dominante :afiniteti i provuar në mes të epikës dhe të së kalua-rës, dhe ai i lirikës me të tashmen ; dramiatika, pa dy-

J. Erskine, The Kinds of Poetry, 1920 ; Roman Jakobson,Rëmarques sur la prose de Pasternak, 1935 ; E. Staiger,Grundbergrit fe der Poeiik, 1943 .

~~ Vërehet se disa lista janë të mangëta, gjë që, duiu3dhënë përpjekjen e sistemit, janë më parë meritore . lluncbolti vë n'opozicion më precizisht epikën (e kalcrnrl nwtragjikën (e tashmja), në mbrendinë e një kateliiorlr , r++++ lc'gjerë që ai e quan plastikë, dhe të cilën e vë glolu+llnhl ciltopozicion me lirikën, do t'ishte pak kavalier ttl n N i r'rl,o r rltemër të vet ekuivalcnciin llriko -- i, nrdhshmjn, o LH Iton+pletonte gjithashtu ndnrjel . r 'Ilcrp;c+111• cllu, tl+ Jnknl+r+unil .

shim, e tashme" përnga forma (reprezentimi) dhe(tradicionalisht) „e kaluar" përnga objiakti i saj, n1be-tej më e vështirë ti gjindej çifti . Urtia do t'ishte ndo-shta t'i caktohej termi mnkst ose sintetik, e/ose tëmbetej atje . Fati i keq deshi që ekzistoi një kohë etretë, e me të edhe përpjekja e pareztistueshm,e t'iatribuohej një gjinie, prej ku dkuivalenca ngapak so-fistike në rnes të dramës dhe të së ardhmes, dhe dy atri fantazi të fabriku•ara. Nuk mund të fitohet në tëgjitha llojet, 22 e nëse duhet ndonjë arsyetim për këtopërpjekje hazarduese, do ta gjeja, përkundrazi, në pa-kënaqësinë që na le një numërim i padjallëzuar si aii nëntë formave të thjeshta të Jollesit, që me sigurinuk është i vetmi gabim e as e vetmja meritë. Nëntëforma të thjeshta? Shihe! 22 Si nëntë muzat . Sepse triherë tri? Mbasi është harruar një? Etj . Siç na ështëvështirë të pranojmë që Jallesi, thjeshtë i ka gjeturnëntë, ias më shumë as më pak, dhe ka përçmuar kë

naqësinë e lehtë, dua të them që kushton pak, ta justifi-kojë atë nitmër . Empirizmi i vërtetë prek gjithrnonësi gjë e pavend .

VII

Të gjiitha teoritë e përmendura deri këtu - ngaBateu deri te Shta,jgeri . - konstituoni-n poaq siste-

22 Një tjetër ekuivalencë, ndërmjet gjinive dhe persona-ve gramatikorë ka qenë propozuar së paku nga Dallasi eJakobsoni, (sado që divergjojnë rreth kohëve) për të pra-nuar itë parën e njëjësitt për lirikën dhe të tretën për epi-kën. Dallasi shton këtu, simbas gjithë logjikës, dramatika= e dyta e njëjësit . Kjo ndarje është mjaft ngashnjyese ; poçka të bëjmë me shumësin?

2s Për ushtrimet e ndreqjeve të bëra në listën e Jollesit,të shikohet ,Shënimi i botuesit" në përkthimin freng tëFormes simples, Seuil, 1972, f. 8-9, dhe Todorov, Dictionna-ire, f . 201 .

me të përfshira e kierarkike, si ai i Aristotelit, në kuptiirnin që gjinitë e ndryshme poetike ndaheshin në

ta pa mbetje në rnes tri kategovive themelore, sipo kaq nënklasë : nën epikë, epopeja, ramani, novelaetj .; nën dramaltilkë, tragjedia, komedia, drama bor-gjeze, etj ; nën lirilkë, odeja, himni, epigrami, etj. Por,një klasifikim i tilllë mbetet edhe mëtej mjaft ele-mentar, meqë në mbrendësi të seailiit nga terrnat etripartisisë së motivuar gjinitë e veçanta gjenden së-xish në vend të ,prishur, ose së paku organizohen --sërish si ite Axisbo;teii - sintibas një principi tjetër tëdiferertciiniit, heterogjen për atë që e m itivon vetëtripartisinë : epopeja heraike vs romanit sentimentalose ,prozaik", romani i gjatë vs novelës së shkurtë,tragjedia e lartë vs komedisë familjare, eltj . Pra, nga-rtjëherë ndjehet nevoja e një taksinomie më të ngje

shur, e cila rregullon simbas të njëjtiit principderiedhe ndarjen e çdo 1lo ji .

iVlënyra e përdorur më së shpeshti konsiston thje-shtë në faktin se futet trisia mbrenda çdonjërit ngakëta terma. Kështu foin Hartmanil propozon të dallo-het një lirikë e pastër, një lirikë-epike, një lirikë-dra-matike; një epikë e pastër, një epikë-lirike, një epikëdramaiike - me ç'rast secil a nga nëntë klasët e de-termimuara kështu përcaktohet nga një cilësi dominante idhe një e dytë, pa çka termat e përzier të ku-ndërt (si epikë-lirike dhe lirikë-epike) do të kishin tënjejitërz vlerë dhe sistemi do të reduktohej në gjashtëterma, tre të pastër e tre të përzier . Alber Guerar2 eaplikon këtë prirlcip duke ilustrtuar secilin terrn me-nj.ë a më ishumë shembwj : për lirik'ën e pa'stër Wande-rers Nahtlieder të Gëtes; për lirikën dramatike RobertBranningu ; për lirikën,epikën, balada (në kujptimimgjermanik) ; për epikën e pastër, I-Iomeri ; për ep.ikër;-

.Philosophie des Schonen, Grundriss der Asthetilc, 1924,f . 235-259 ; cf, Ruttkovski, vep, cit. f. 37-38.2 Preface to Wored Literature, New York, 1940, kap . II

,,The Theory of li_terary Genres", cf . Ruttkovski, f. 38 .

-,lirike The Fairie Queene; për epikën dramatike, Ferri,ose Notre Dame de Paris; për dramatikën e pastër,Molieri; për dramatikën lirike, Ëndrra e një nate ve-re; për dramatikën-epike Eskili ose Tëte d'or.?

Mnrëpo, këto rregullime të triadave jo vetëm edyfishojnë diku në thellësi ndarjen themelore : po manifestojnë padashtas ekzistencën e gjendjevendërmje-

tësuese ndërmjet tipieve të pastra, duke mbledhur të-rësinë mbi veten në trekëndësh apo në rreth . Këtë idetë një spektri të gjinive të ndryshme, të wazhdueshmee ciklikke, e kishte propozuar Gëteja : „Mund të ko-mbinohen këto tri elemente (lirika, epika, dramatika)e të bëhen variante deri në pakufi të gjinive poetike ;

prandaj është kqaq vështirë të gjendet një rregull si-mbas të cilës do të mund të kdasoheishin pranë e pra

në ase njëra pas tjetrës. Do të mund, madje, t'i diteJmbanë, duke i venë në një rreth njërën për!biallë tje-trës tri elementet kryesore dhe duke kër!kauar vepratmodele, ku secili element predominon veçmas . Të ba-shkohen pastaj shembujt që do të anojnë në një apokuptim tjetër derisa tëë manifestohet bashkimi i të

treve :dhe rrethi të jetë plotësisht i -mbyllur 1 Kjo kaqenë rlmarrë në shekullin XX nga es,tieti gjernian Ju-liuis Petersen,5 sistemi gjenerik i të cilit mbëlshtetet

Indikacioni, më pak sistematik i këtij principi gjen-det rnë doracakun e W . Kayserit, Das Sprachliche Kunstwerk,Berne, 1948, ku të tri ,gëndrimet themelore

(,,Grundhaltungen)mund të nënndahen në udhën e tyre në lirikë të pa-stër, lirikë-epikë, etj ., ose (për lirikën) simbas formës sëshprehjes ose të ,reprezentimit" (aussere Darbientungs-torm), ose (për epikën e dramatikën) simbas përmbajtjesantropologjike, kti haset herë-herë triada-në-triadë dhe am-biguiteti i principit të tij modal e/ose tematik .

4 Shënimi në West-oslicher Diwan, 1819, përk. Lichten-berger, Aubiex-1Vlontaigne, f .s78. Të shihet më tutje, f . 67 .

„Zur Lehre von der Dihtungs gattungen", FestchrifA. Sauer, Stutgard, 1925, f .72-116; sistemi dhe skema e ri-rnarrë dhe e perfeksionuar në Wissenschaft von der Dich-tung, Berlin, 1939, Erster Band, f .119-126 ; cf. Fubini, vep.cit . f. 261-269.

mbi një grup definicionesh, me sa duket, mjaft heteragjene: eposi është narracion (Bericht) i rnonologë-zuar i një aksioni (Handlung); drama reprezentim •(Darstelung) i dialogëzuar i një aksioni; lirika, repre-zentim i moniologëzuar i një aksioni (Zustand). Këto •relacione •sigurohen pikësëpari në një trekëndësh, nëtë cilin çdo gjini theanelore, e caktuar nga trajtimi ivet specifik, zë një pikë, çdonjëra nga brinjat figu-ron trajtën e përbashkët të dy tipeve që i bash'kon ;në nnes lirikës e dramës reprezentirni, :do të thotëshprehja direkte e mendimeve dhe e ncljenjave, goftë'nga poieti, qoftë nga personarzhet, ndërmjet lirizvrnite eposit, monologu, ndërmjet eposit e dramës aksiani

DpIgIOW

Ç

=

csxazrvnn

ctoN

monolapU

eIIuato

Kjo ske!më e nxjerr në shesh një josimetri trubullu-ese, e ndoshta të paevitueshme (ajo ishte edhe te Gë-teja ku e rigj1ej :më ende) : do të thotë përkundër epo-sit e dramës, silësimi i të cilave ësh!të formal (narra- •cioni, dialogu), lirizmi definohet këtu nëpërmjet cilë-simit tematik : është i vetmi që trajton jo një aksionpo një situatë ; e nga kjo e dhënë, traj'timi ,i përbashkët i dramës dhe eposit është trajtim ternatik (aksio-ni) pra lirizmi ndan me këta dy fqinj dy traj'ti -meformale (monologun e reprezentimin) . Por, ky trekëndësh çalaman, është vetëm pikënisje e një sisternishumë më kompleks, që don, nga një anë, të indikojënë secilin krah vendin e disa gjinive të përziieera ose •ndërmjetësuese, siç janë drama liriike, idila ose ro-mani i dialogëzuar, e nga ana tj'etër, jtyp 11ol,,iri pcr

evalucionin e forrnave nga një Ur-Dichtung primitivpo ashiuu i trashëguar nga Gëtej'a, deri te „formrat e

përpunwara", të evoluuara më së shumtn . Përnjëherëtrekëndëshi, simbas sugjestiowit të Gëtes, bëhet, njërrotë, në të cilën Ur-Dichtungu e zë qendrën, tri gji-nitë themelore, tri rajonet, e format ndëranjetësuese,tri kuartet e mbetura, të ndarë me segmente të kuro-rave sirn.etrike, ku evolucioni i formave vendoset duke nisur nga qendra e duke shlkuar nga periferia:

Festcpioln

`On̂~̀ '~~

A` I YC?,

d,?

rt,~Qg ,

G~e ,a

0

o a .U

a7~ Tor "~

~ ~~

~

~

b

`41

ç0a

,j ei gi

pa& h 1 8"

~~ c8.

2~oro~ a

g G

S

e

Ucdichtvng

Licurs nss

~~e

ut1&

~

n;ienlie f

Po i lë në këtë skenë termat gj .enerike gjermanetë përdorur nga Peterseni, shpesh ,pa shembuj, refe-mencat dhe ekuivalencat e të cilëve në frengjishte nukjanë gjithherë evidente . Do të dëshiroja të përkthe-hej Ur-Dichtung . Për të tjerët, duke filluar nga eposi,nga rasti, në kurorën e parë dalin: balaida, txeimi,vajtimi funebër, mina, kënga korale e alternuar, hirn-ni, kënga për vallëzim, madrigali, kënga e punës, lu-tja, këndimi magjik, kënga eptke : në të dytën : rrëfi-mi në vetën e parë, tregimi a ench+assement, rosnanime letra, romani i dialagëzuar, tabloja drasntike, dra-ma lirike, idila e dialogëzuar, dialagu lir,ik, m-onodra-rna (ihenifbull, Ruso, Pigmalioni) : Rollenlied është po-emë lirike që i kwshtohet një pensonazhi historik osenutolagjik (Beranzhe), Les Adieux de Matie Stuartose Gëte, Oda e Prometheut ; cikli lirik (Gëte, Flegjiromane), epiltri, vizioni (Komedia hyjnore), idila na-rrative, rornamil lirik (pjesa e parë e Verterit, e dytadel shnbas Fetersenit, nga Icherzahlung) ; në të fu-ndit : kronika në vargje, paema didalktwke, dialogu fi-lazofiik, festdvale, dialogu i të vdekurve . sat.ira, epigra-mi, poerna gno_mike, tregimi alegorik, përralla.

Siç po shihet, rrethi i parë, dwke u nisur nga qen-dra +është i zënë nga gjinitë, në parirn, më :spontane emë polaullore, të afërme me „fornnat e thjeshta" tëJalle it, të cilave Petersëni u referohet madje në më

nyrë të shtruar; i dyti është ai 1 formave kan,onike; iPundit u përkelt formave „të arplikuara" ku ligjëratapoetike vihet në shërbim të një mesazhi moral . filo-zodik a[po të një itjetri. Në seciliin nga këla rrathë gji-nirië ;raclihiten siguraisht simbas shkallës së tyre të afi niteitiit apo tëbijë¢'isë me tri tipelt themelore. Duk-

shëën i inënaqur me skemën e vet, Peterseni na sigu-ron që ajo munxi të shërbejë )si një busollë për t'uarien'twar në drejitime të rdryshane të sisterriiit të gji-

nive"; nië i irezervuar, Fubini preferon që këtë konstruksion ta krahasojë me ,ato veloret e mbyllura me

tap'ë në një ishishe, q'ë idekorojnë disa shtëpi të Ligu-risë", bukuria e të cilave admirohet, pa ia perceptuarfumksionin. Busollë e vërltetë apo anije e rrejshme,trëndafili i gjinive të Feltersenit, s'është, ndoshta, askaq preciioz, as Ikaq i padobishërn. Përveç kësaj, e për-kundër pretendimeve të shpallura, ai nuk mbulon as-pak itotalitetim e gj'inive ekizis'tueise : sistemi i reprezen-tirnit të përvetësuar nuk u lë ,asnjë vend 'mjaft të de-terminuar gjinive „të pastra", më kanonike, si odeja,epopeja, tragjed'iia ; dhe !këto kri'tere esencialiisht fo,rma-le nnxk i Iej,ojnë asfarë dallimi 'tematik, si ata që e ku-mdërvenë tragjedinë me komedinë ose romancin (ro-man heroilk oise -sentimental) tne novelën (roman rea-list i zakoneve) . Ndashta këtu -do të duhej një kom-pas tjetër, madje Injë dimension i tretë, ie padyshim,do të jetë vështirë të sillen njëri te tjetri si parmakëtë ndryshëm rivalë, e jo ;gjithherë të pajtueshëm, prejtë,cilëive formohe't ,sils .temi" i Niorthrop Ftirajit . Për xnëtepër, forca e swgjestionit e !kapërcen la.rg aftësimës'hpjeguese, maidje thjeshtë përshikruese. Vetëm mundtë ëndërrohet për këtë . . . Kësaj i shër!bejnë, pa idyshim,anijet dhe shiishet, c nganjëherë edhe busollat e vjet-ra .

Po, nuk do ta braktisim regjionin e kuriozitetevepa ia hedhur një !sy sistemit të fwndit, të pastër ,his-tarik", të bazuar në tripartisinë romant'ike : ky ështësistemi i Eiest Bovesë, personazh 'sat mjaft .i harru-ar, por i cili, siç pamë, nwk i kishte shpëtuar kujdesittë Lrenë Bierens'it . Vepra e tij, e biotuar më 1911, kasaktësi,sht këtë titu'll Lyrisme, epopee, drame : une loide l'evobution littëraire ëxpliquee par l'evolution . gëne-rale . Pikënisja e tij është Parathënia e Kromuelit, kuvetë Ygoi rpropozan iqë iigji i suksesivibetit lirikë-epikë--dramatikë, edhe këtu si në humnerë, mund të ab/iko-het në çdo fazë t,ë evolucionat të çdo letërsie kornbë-tare: kështu për Biblën, Gjeneza-Mbreti-Jobi ; për poe-

zinë greke, Orfeu-Homeri-Es'kili ; për lindjen e klasi-cizmit frëng, Ndalerbi-Shapëleni-difoueji . Për Bovenë, sipër Ygonë e Romaint'ikët gjermanë, tri ,,gjini'të e më-dha" nulk janë forma .të thjeshta (më forrnalisti Pe-terseni do të iketë genë), por ,tri trajta themelore përta parafytyruar jetën dhe universin" që u përgjigjentri kohëve të evolucionit, ontogjenetik si filogjeraetik,dhe i ciT,i funks'ionon në cilindo niveil të unitetit . She-mbulli i zgjedhur është ai i letërsisë frënge,s i ndarëkëtna në tri epoka të rnëdha, siecila prej të cilave nda-het në tri perioda : pra, absesioni trinii ar është në ze-nit. Por, nëpërmjet një ndrydhjeje të sistemit të vet :Boveja nwk është përpjekur që pariirnin e vet evoiutivta projektojë mbi, epokat, po vetëm mbi periodat . Epo-ka e iparë feudale dhe katolike (nga origjina deri rrethvitit 1520) njeh një periodë të parë qenësisht lirike,nga origjina deri në fi'llim të shekullit XII, sigurishtkerni të biëjmë me një lirizëm gojor e popullor, gjur-mat e itë cilit sot gati janë zhdukur ; pasitaj një erëesenciallsht epike, nga viti 1100 deri rreth vitit 1328 :Chansons de Geste, romanet kalarsiakë ; lirizmi hyn nëdekadencë, drama është ende embrionale ; ajo li lëzonnë periodën e tretë (1328-1520) me Misteriet dhe Pa-thelin, përderisa epopieja jdegjeneron në prozë e Piriz-mi, Vijoni i përjashtuar duke konfirmuar rregullën,në Retorikë të Madhe. Epoka e dytë nga viti 1520 derite Revolucioni, është e pushtetit mbretëror absolut ;peri,od,a lirike: 1520-1610, e ilustruar nga Ralbleja, Ple-jada, me tragjeditë, në fakt, lirike të Z'hodelit e tëMonkiretienit ; epopetë e Ronsarit e të Du Bartasit ,ja-në të dështuuara a të munguara, D'Gbinje është lirike ;perioda epike: 1610-1715, jo nëpërmes epopesë zyrtare(Shapëleni) që nuk vlen gjë, por përmes romanit, icili dominon në gjithë këtë epokë dhe ilustrahet . . . te

" Evolucioni i letërsisë italiane, i dështuar për munge-së të unitetit nacional, shërben për kundërshembull . Asgjëpër letërsitë tjera .

Korneji; Rasini, gjeniu i të cilit nuk është romanesk,bën gjithashtu parjashtilm e madje vepra e tij u pritkeq; Molieri shpall lulëzimin e dramës, karakteristikëtë periodës së tretë, 1715-1789, dramatike përmjet T--caret, Figaro, Le Neveu de Rameau; Rusoii paralajmë-ron periodën vijuese, periodiën lirike të epoikës së tre-të, nga 1789 deri në ditët tona, të dominuar deri kahviti 1840 nga lirizrni rorantilk ; Stendali piaralajmëxon periodë'n epiike, 1840-1885, të dominuar nga roirnani rea-list e natyrali!st, ku po!ezia parnasiane ka humbur da •mariin e vet lirik idhe ku Dymai i biri e Anri Be!kungashnjejnë iulëzimin e mrekuiilueshëm dramatik tëperiodiës së 'tretë, duke filluar më 1885, e mar!kuarkrejt e ipëirgj:ithmonë nga iteatiri i Dod!esë, e ,natyrishti Lavë'danit, Bernshbajnit dhe ;mjeshtërve të tjerë tësken1s; poezia lirike, ndërkaq, fundoset në idekadencënsimboliste, shikojeni Malarmenë 7

VIII

Reinterpretini romantik i sistemit të mënyrave nësistemin e igj'inive nulk është as rne të vërtetë e as metë drejtë epilog i kësaj historie të gjatë . Kështu KëteHamburger, në njëfarë mënyre duke pasur njoftirin.mbi pamundësinë e ndarjes ndërnxnjetitri gjinive të çi-ftit antitetiik subjiektivitet / objektivitet, vendo,si, ka savite, ta reduktojë triadën në dy terma, lirikë (, .gjinia

lirike" e vjetër; e shtuar me farrna të itjeraa të shp.reh-

7 Ernest Bove mbante mësime në Universitetin e Cyri-hut. Libri i tij u kushtohet mësuesve të tij Anri Morf dheZhozef Bedie. Ai deklarohet me plot përgjegjësi intelektua-le antipozitivist rne Bergsonin, Foslerin, e (përkundër ku-ndërshtimit mbi vlerësinë e nocionit të gjinisë) Kroçen . Aimbrohet sikur s'ka lexuar as një rrjesht të Hegelit e a for-tiori mund të supozohet të Shelingut ; sikur karikaturamund ,të injorojë modelin e vet .

jes personale, si autobiorgrafia e po ashtu romani nëvetën e parë), e fkarakberiizuar nëpërmes 7ch-C3rigo tëtë thënit të vet idhe fiksioni (që bashkon gjiinitë e vje-tra epikën e drama'tikën dhe diisa forma itë poezisë na-rrative, si balada) i definuar me një ,shprehje pa gjur•-mët e oarigjinës ë vet.1 Siç po shiheet, piëirja:shtimimadh i Poetikës, merr tash, revansh i mirë, igjysmëue fushës: është :e vërtetë që kjo fushë nuk është :mmë enjëj'ta, mbasi përfshin që sot e tutje gjiithë letërsinë,edhe prozën kuptahet . Por, në fakt, çka kuptojmë nesot 'do të thoitë edhe një herë më shumë, nga roman-tizmi e këndej, - mie poezi? Shpesh, kujtoj, atë qëpreromantiikët kuptonin me ilirizmin

. Farmula e Uordsuorthit, 2 i cili e defvnon gjiithë poezinë igati siçedefinonte përkihyesi i Bateut vetëm poezinë li , rilke, Idu-ket pak kompromitwese përmes besimilt që i bën afeli-tiviitetit e sponbanitetit ; por jio, sigurisht, ajo e StjuartMillit, për të ciilin poezia lirike është ,more eminentlyand peculiarly than any other" ,në mëinyrë më eminen-te idhe të veçantë më poetilke se içdo lloj tjetër", dukepërjasihtuar çdo narracion, çdo përshkrim, çdo thëniedidaktikie isi antipoetiike dhe duke dekretuar në kalimqë krejit poezia epike, ,in so far as it is epik . . . is nopoetry at all" „për aq sa është epilke . . . nuk është poe-

1 Die Logik de Dichtung, 19,57, është një dypartisim ikrahasueshëm që propozonte Anri Bone : „Janë dy gjin?..Dhe janë vetëm dy, mbasi çdo gjë që është reale mund tëshihet qoftë nga pika e shikimit subjektiv, qoftë nga pikae shikimit objektiv . . . Këto dy gjini janë të bazuara në na-tyrën e gjërave . Ne po ju japim emrat e poezisë e të ro-manit" (Roman et Poësie, Essai sur Z'ësthëtique des genres,Nizet, 1951, f. 139-140) . E për Rober Dyranin, dy gjinitëthemelore, të bazuara në dy ,regjime", të ditës e të natës,të imagjinacionit, janë epika e lirika, ose mistika, romane-skja nuk është tjetër pos një ,momenti" që markon kali-min e të parës në të dytën (Le Dëcor mythique de la Char-tereuse de Parme, Corti. 1961) .

2 ,Poetry is the spontaneous overflow of powerful fee,lings", parathënie e Lyrical Ballads, 1800),

zi fare". Kjo de, e rimarrë dhe e trajtuar nga EdgarPoe, për të cilin ,paema e gjlatë nuk ekziston", do tëorkestrohet nga Bodëleri në Shënimet e tij për Poen .`usiiç dihet me dënimin absolut të poemës epike ose di-d'aktike, si pasojë eklsplioite dhe kështu do të kalojë

në vulgaten tonë simbolmste dhe ,,moderne" nën sloganin, sot ngapak të urrejtur, po gjithnjë aktiv, të,;po-ezisë së pastër" . Në masën ku gjithë dallimi ndërmjetgjinive, madje ndërmjet poezisë e prozës, nuk ështëfshirë ende, koncepti ynë implicit i poezisë përzihetbukur rnirë (kjo pikë padyshim .do të kontestohet osekeqkuptohet për shkak të konotacioneve të vj'etërua-ra e të ngatërruara të lidhura për termin, por simbasmendimit tim, vetë praktika e shkrimit e edhe më te-për leximit poetik bashkëikohor e qet në shesh) mekonceptin e vjetër të poezisë lirike . Thënë ndryshe : kamë shumë se një shekull ne e konsiderojmë si ,moreeminentrly and peculiarly poetry" . . . pikërisht tipin epoezisië, që Aristoiteli e përjashtonte nga Poetika e vet a

Një përrnbysje kaq :absolute, a nuk është ndo'shtashenjë e një emancipimii të vërtetë .

TX

Jam parpjekur të tregoj pse dhe si ësh'të arritur,së pari të ngjizet, pastaj edhe ti ves'het plotësisht Pla

tonit dhe Aristotelit një ndarje e ,gjinive letrare", qërefuzon çdo ,poetikë e tyre e shënuar" . Do itë dullejpatjetër të precizohet, për ta kapur sa më mirë reali-tetin historik, që ndarja ka njohur dy ,periada e dy

3 Stuart Mill, What is Poetry? e The Two Kinds of Poe-try, 1833 ; Edgar Poe, The poetic Principle, bot. post . 1850 ;Baudelaire, Notices sur Edgar Poe, 1856 e 1857 .

4 Të shihet shembulli më i ri, Jean Cohen, Le Haut La-ngage, Flammarion, 1979 .

motive mjaft të ndryshme: në fund itë klasicizmit ajovepronte përnjëherësh me një respekt ende të gjallëdhe një nevojë për sigruum nga ana e ortodaksisë ; nëshekullin njëzet, ajo eklsplikahe't më shumë, nëpsr-mjet iluzionit retrospektiv, vulgata është vendasurka.qmirë, sagë mund të imagjinohej keq se ajo nuk kaekzistuar kurrë), e po ashtu (është manifestuar, teFraji, për shembulll nga një përtëritje legjitirne e in-teresit për nj-ë reinterpretim modal - do të thotë në-përmjet vendosjes të të thënit - të të dhënave të 'gji-nisë; në mes të dyve, .perioda romnantike e polstraman-tiike, nuk është mërzi'tur fort që ta përziejë Platonindhe Aristotelin në gjithë këtë . Por, te1eskopazhi aktuali këtyre gëndri:meve ,të ndryshme - e dhëna, për :she-rnbulli, e :reklamilm.it të njëkohësi'shëm tëAiristotelit, Ba-teut, Shleage'lit, (ose, do të shohim, të Gëtes), ,të Jako-bsonit, itë Bemvënistit dhe të filozofisë analitike ianglo-amerikane - keqëson kokëçarjet iteorike ltë Ikëtij ve-primi të gabuar, ose - për të 'definuar në terma teo-rike - 'të këtij konfuzio .ni ndërmjet mënyrave e gji-nive .

Te Platoni, e edhe te Aristoteli, e pamzë, ndarja fu-ndamentale e kishte një status të determinuar mirë,megë bazohej shtruar mbi mënyrën e të thënit të te-ksteve. Në masën ku iishin marrë në vështrirn (tepërpak te Flatoni e më shumë te Ariistoteli) gjinitë e ash-tuquajtura të pastra ndaheshin ndëmnjet mënyraveashtu isi krijoheshin nga ky apo ai gëndrim i të thë-n'ilt : ditirambi, nga narracioni i p'as'tër, epop'eja, nlrsrnarracioni i përzier, tragjedia e kamedia, nga imitiniidramatiQi. Mirëpo, ky relacion i përfshirjes morlk e lwnugonte kriterin gjenerilk e kriterin modal të .jrin~ rrl mnlnatikisht heteragjenë, e me statut rrënjësCshl, Ur nK'li ;vshëm: secila gjini definohej thelbtiwishl mi~lrtln , n~~Jt+I . irjtiveçantie të përnnbaj'tjes që nulk pt71ylil :n Erjti inii dr3tii1l

clonin e m:ënyrës, prej të ciili 5 rrKrth++J . PLll iarMniuntike dhe postramantike, !piiricundru i,11, i I ru rl t, .rn,r l +~, 111 , 1kën, epitkën e dramrutl,ktim jo vot,Attr nl niiyrivi+r4 141 r10t,

shta të të thëinit, po si gjixii të vërteta, definicioni i tëcilave tashmë përrnban patjetër një eiement tematik,sado i pagartë të jetë ai. Shihet rnirë, në mes tjerashte Hegeli, për të cilin e2ziston një Botë epike, e deii-nuar nga një tip i de'terminuar prej agregacionit social,dhe prej raporteve njerëzore, një përmbajtje ,lirike(,,subjekti individual" ), një m.es dramatiik „i bërë prejkonfliktesh e përpjekjesh", ose te Ygoja, për të cilin,për ishembull, il e vërt,etë është e pandashme ngaamil i krishterë (ndarja e shpirtit dlhe e trupit) ;ishihet edhe te Vietiori, për,të cilin :tri gjiini ë e imëidhashprehin tri ,gëndrime themelore", 1 liri,ka, ndjenjën,epika dijen, dramatika, vullnetin dhe veprimin, gjë ctëringjall par duke e ishtirë me një perxnutacil ndër-mjet epikës e draxnatikës, rindarjen që Ikmsh rreziku,, .rta bënte Helderlini, në fundd të shekullit XVIII .

Kalimi nga një status në tjetrin ilustrohet qartë,nëse jo vullnetarisht, rne një tekst të njohur të Gë

tes,2që e takuaml deri tash idisa herë tërthorazi e që

1 ,Die Geschichte literarischer Gattungen" (1931), përk .f r ., Poëtique 32, f.490-506 . I njëjti term (Grundhaltung),është parë te Kajzeri, dhe i njëjti nocion te Boveja, që fli-ste për ,mënyrët themelore për të parafytyruar jetën euniversin" .

2 Kemi të bëjmë me dy shënime të lidhura (Dichtartendhe Naturformen der Dichtung) në Divan të vitit 1819 . Lis-ta e Dichtarten, e sjellë vullnetarisht në rendin alfabetik,është- alegoria, balada, kantata, drama, elegjia, epigrami,epitri, epopeja, tregimi (Erzahlung), përralla, heroida, idi-la, poerna didaktike, odeja, parodia, romani, romanca, sati-ra. Përkthimi i klar erzahlende dhe i personlich handelndeështë më i matur e më bishtnues (,,që tregon haptas" dhe,,që vepron personaIisht") në botimin dygjuhësh të Divanittë bërë (pa tekstin e Shënimeve gjermanisht) nga Lichten-berger, Aubier, f. 377-378 ; po më duket që interpretimi mo-dal është konfirmuar në të njëjtin :shënim nëpërmjet dyindikacioneve të tjera: ,Në tragjedinë frenge, ekspozicioniështë epik, pjesa e mesme dramatike" dhe nga kriteri rigo-xozi`sht aristotelian : ,Epopeja homerike është pastërtishtepike: rapsodi është gjithnjë në plan të parë për të rrëfyer

tashti duhet të trajtohet në vetvete. Këtu Gëte „for-marve të thjeshta poetike" (Dichtarten), që janë gjinitë veçanta si romani, satira ose ballada, u kundërvëkëto ,,tri forma -natyrale autentilke" (deri echte Natur-formen) të paezisë që janë eposi, i definuar si narra-cion i pastër (klar erzahlende), lirilka, si transportimentuziast (enthusiastisch aufgeregte), dhe drama, sireprezentim i gjallë (personlich handelnde)" . Këto trixnënyra poetike (Dichtweisen), shton ai, mund të ve-projnë ose bashkë ose ndaras" . Opozicioni ndërmjetDichtarten dhe Dichtweisen mbulon sërish me precizi-tet dallimin në mes 'të gjini e dhe rnënyrave, dhe ëshhtëi konfirmuar nga definicioni i pastër :modal i epositdhe i dramës. Fërkundra7i , ai i lirikës është më shu

më temat'ik, i cil'i heq vlerësinë e vet nga terrni Diehtwei-sen e na kthen te nocioni i dyshimtë i Naturform., i ci-li mbulon të gjitha interpretimet, dhe të il - padyshim mu ,për këtë arsye - e kanë marrë më së shpe-shti kornentatorët .

Por e gjithë çështjia është,, isaktësisht, të dihet në-se kualifikimi i „fo'rmave natyrale", mundet ende të je-të ligjësisht i apli'kuar në 'triadëtx lirikë/epilcë/drama-tikë, të ridefinuar në termra gjenerikë . Mënyrët e tëthëni't mundelt, po u desht, të kualitikohen si ,,fommanatyrale", së paku në kuptimin që flitet piër Ogjuhëtnatyrale" : gjithë inten'sioni letrar i vënë në lëvizje, për-doruësi i gjuhës duhet në mënyrë konstante, il edhendërdijshëm., të zgjedhë ;në mes të aëndrimit të loku-cionilt, siç janë ligjërata dhe historia (në knuptimin . eBenvenistit), il letrar dhe stili indirel e'tj . Dalli-mi i statusit ndërmjet gjinuve Idhe rnënyrëve është qe

nësisht aty ; gjiinitë jamë ka'tegori të pastra letrarc;' ilië

të ndodhurat ; askush nuk mund ta hapë lyojën Iru irr luiru°dhënë ai fjalën më parë" ; në të dy rasUol, „r"I~fkr Inru lli~~në il narrative.s Për të qenë më preciz, dulaof, Us r+lihl lntlIlpastërSisht estetike, megë, siç dihut, r+ rtlii tii e „ kzll„lpas isr,l,lite përbashkët për të gjitha artet ; „(r prrroLfir Irvinil I lii ehe

nyrët janë kategori që dalin nga gjuhësia, apo më sa-ktë, nga ajo që sot quhet pragmatikë. ,Forrna natyrale"pra, në kuptimin relativ, dhe në masën ku gjuha dhepërdorimi 'i saj dalin si një e dhënë e natyrës karshielabarimit të vetëdijshëm e me vendasmëri të forrna :ve estetike. Por, triada rornantik'e dhe derivimeit e sajtë mëvons'hme nuk ngrihen mbi këtë terren : lirika,

epi-ka e dramati'ka,,këtu i kundërvihenDiclztarten-it jo simënyra të të thënit verbalëtë përparshëm apo të jash-tam të gjithë definicianiit letrar, pq më parë isi lloje tëarlcigjinive . Arki - sepse çdonjëra prej tyre është e ca-ktuar të ngrihet mbi dhe të vijojë kierarkikisht, njënumër i gjinive empirike, të cilat janë sheshit, ciladotë jetë amplitewda, jetëgjatësia os'ie 'kapaciteti ii rretha-nave (pastrimit) falkte të kulturës e të hms'tari'së ; poende (ase tashmë) - gjini, sepse kriteri i tyre i defini-rnit përmban gjithmonë, siç ie klemi parë, një dlementtematik, i cili i shpëton pë'rshkrimit të pastër formal egjuhësor . Ky statnus i dyfishtë nuk është i vetmi, se-ps'e një ,,gjini" si romani ose kornedia, mund të nën-ndahen në „lloje'l më shunn'ë'të determinurara - romanikalorsialk, ,romani pikaresk, etj ., ,k'arnedia e karakterit,farsa, vodvili, etj ., e asnj,ëri kufi pa qenë ;i fiksuar apriori në këtë seri !të përfshir'jes : gjithkush e di, përshembull, që lloji i romanit policor, në rrugën ie vetmund të jetë i ndarë në varietete të ndryshme (enigmapalicorte, trileri, romani policor ;realis't" a la Simenonetj .), saqë .një mendjehollësi e za(k'onshrne .mund t'ishumëzojë gji'thherë da'llimet ndërmjet llojit e indivi-dit, e që asgjë itë mos mund të caktajë këtu ikufn nëproYiferimlin e 'llojeve: romani i 'spiunazhit, supozoj tëkeJtë qenë i paraparë dukshëm për një paeticven të she-ku1'lit XVIII, e mjaft llaje që do të vijnë, ne solt s'mnxndt'i imagjinojmë . Shkurt gjit'hë gjinia mund të ketë për

të thotë : e pastër në nivelin estetik të letërsisë, që ajo endan me artet e tjera, si opozicion me nivelin e vet gjuhë-sor, që e ndan me tipet e tjera të dlskursit .

rrjedhojë përherë shumë gjini, dhe arkigjinitë e triadësramantike, në këtë pikë nuk dallohen për asfarë privi-legje nga natyra . Madje mund të përshkruhen si të fu-ndit kërkesa-rnë të gjerat - të klasifikimit në përdo-rim, por shembwlli i Këte I-famrrburigerit tregon që njëredukti-m i ri nuk përjashtohet a priori (dhe, përku-ndrazi, nuk ka gjë më të paarsyeshme, se të nxirret njëfuzion, i ikundërt me të saj, ndërmjet lirikës e epi-kës duke e lënë menjanë vetëm dramaitikën, si të vet-men forrnë me të thënë rigorozisht ,;objektiv") ; dheai i V. V. Rutkovskit, 4 që do të mund gjithherë e gji-thashtu arsyeshërn, të propozohet një kërkesë tjetërsupreme, në këtë rast didaktika. E kështu me rradhë .Në klasifikimin e llajeve letrare si te të tjerat, asnjëkërkesë përnga !esenca inruk është më ,natyrale" asn7,ë „ideale" - pos duke zbritur nga vetë krite .ret le-trare, si bënin në mënyrë irrxplicite të vjetr'iit me kër-kesën modale. Nuk ka mivel gjenerik iqë do të mundtë shpallej më ,lteorik", las që do të mund të jetë icenuar nga një :mietodë më „dedwktive" se të tjerat :të gjitha llojet, të gj.vth'a nëngjinitë ose mbigjinitë ja-në klasë empirike, 'të krijuara nëpërmj,et 'të të ;dhënëshistarike, ose në fund, nëpërrnjet ekstrapolaaionit du-ke u nisur nga kjo e dhënë, do të •thotë nëpërmjetnj.ë lëvizje të mbivënë në një lëvizje të parë gjith-herë induktive e amalitike, siç shihat mirë në taabelat(eksplicite ose të mundshme) të Arisbotelit e të Fra-jit, klu ekzistenca e një ikatrori të thatë (tregimi ko-mik, intelektual-ekstrartnert) ndihmon për të abuluarnjë gjini (,,parodinë", ,anatomlnë"), ndryshe të paka-pshme. ,Tipet" e mëdha ideaie, iqë u'kundërvihen kaqshpësh,5 mlbas Gëtes, formave të vagl ,a e gjinive të rncx5

4 Vep. cit. kap. VI. ,Schlussforgerungen ; eino mo(Ilfl-zierte Gattungspoetik".

g Nën këtë term (Lammert, Todorov nii INr lluurrnlrrl,ose simbas tjera çifteve terminologjiko : lrlrrrl/llrrrrr i Wnrren), modelgenre (Scholes), genre llrriorignr x/prnrr • hirrl+r-rique (Todorov në Introduction, h lrr lfllr nifirr -r fantanll

me, s'janë gjë tjetër pas klasë më të gjera e më pak tëspecifikwara, shtrirja kulturore e të cilave ka disa shansa të jetë, për këtë shkak, më e madhe, por principii tië cilave nuk është as ,më pak as më shumë histo

rik: „tipi epik" nuk është as më ideail e as më naty-ral se gjinitë yrloman" dhe ,,epope" që duhet t'i për-fshijë - së paku po nuk definuam si bashkësi të gji-nive esencialisht narrative, gjë që na shpile menjëherë

te ndarja e 'mënyrave : isepse tregimi, si dialogu dra,-matik, është një gëndrim fundamental i të thënit, gjëqë nuk mund të thuhet as për epikën as për dranrra,-ti'kën, ie kuptohet as për Tirikën në kuptimin roman-tik të këtyre termave .

Duke përkujtuar kiëto të dhëna, shpesh të harruara, nuk ,pretendoj aspak t'ua mohoj gjinive çdo lloj

të bazës ,;natyrale" e transhisborike : ipërkundrazi unëe kansi,deroj isi një tjetër të vërtetë (të pagartë) pra-ninë e një qëndrimi ekzistencial; ibë një ;struktureantropologj ke" (Dyran), një ,prirjeje mentale" (Jo-lles), të një ,skeme imagjinative" (Moron), ose siçthuhiet më shpesh, të një ,,ndjenje" të pastër epske,lirike, dramatike - po 'gj'ithashtu tragjike, kamike,

que, Seuil, 1970), qëndrim fundamental/gjini (Viëtor), gji-ni fundamentale, ose tip fundamental/gjini (Petersen) oseedhe më tutje me disa nuanca, formë e thjeshtë/formë ak.-tuale, te Jolles. Qëndrimi aktual i Todorovit është më iafërti me atë që unë mbroj këtu : ,Nëpërmjet të kaluarës,ka mundur të kërkohet të bëhet dallimi, madje të kundër-vihen, format ,natyrale" të poezisë (p,sh., lirika, epika,dramatika) dhe format e tyre kovencionale, si soneti, bala-da ose odeja, Duhet të provohet të shihet në cilin plan eruan një kuptim pohimi i këtillë . Ose, ,lirika, epika etj ., ja-në kategori universale, të diskursit, pra ( . . .) Ose mendo-het për fenomene historike duke përdorur termat e këti-llë, kështu epopeja është ajo që inkarnon Iliada e Homerit .Në këtë rast, kemi të bëjmë me gjinitë por në planin dis-kursiv, këto nuk janë kualitativisht të ndryshme nga njëgjini si soneti - i cili mbështetet po asl-itu në deityrimet te-matike, verbale, etj". (,,L'origine des genres" (1976), Lesgenres du discours, Seuil, 1978, f. 50) .

elegjiake, fantastike, roananeske ,etj ., natyra, origjina,përhershmëri,a dhe relacioni i të cilave me histor .inëmbetet (në mes :tjerash) për t'u studiuar,s isepse, sikoncepte gjenerike, të tri termat ë triadës tradiciona-le nuk meritojnë kurrfarë rangu të pasaçëri kierarklik : epiika,, për shembull nuk përfshin epopenë, roma-nin, novelën, përrallën etj ., pos nëse kuptahet si më-nyrë (=narrative), nëse kuptahet si gjini (= epope )e nëse i jaApet, siç bënte Hegeli, nj,ë përunbajtije tematike specifike, atëherë nuk pprnzban më romanesken,fantastilken, etj ., kthehet në ,të njëjtin nivel ; po ashtupër dramatiken kundrejt tragjikës, kamikes, etj ., dhe-për lirikën kundrejit elegj'isë, s,a`ti .rëiss, etj .7 Unh, weatëm,mahoj që një instancë e fundit gjenerike, dhe vetëmajlo, të definahet me terma ekskluzive të çdo histori-citeti; në çfarëdo niveli të përgjithësirmit që të vendo-set, e dhëna gjenerike përzien në mynyrë të pazbër-thyeshme në mes !tjerash, të dhënën e natyrës e të

s Problerni i relacionit të arketipeve jokohore dhe te-matikës historike shtrohet (nuk po thern : zgjidhet) në ve-tvete në lëmin e veprave si Decor mytique e G. Dyranit,analizë antropologjike e një romaneske me sa duket të lin-dur me Aristatelin, ose Psychocritique du genre comique eSh. Moronit, lexim psikanalitik i një gjinie të lindur meMenandrin dhe komedinë e re - Aristofani dhe komedia evjetër, për shembuli. nuk ngrihen pikërisht nga e njëjta,,skemë imagjinative" .

Terminologjia, në rastin konkret, reflekton e kegësonkonfuzionin teorik : dramës dhe epopesë (të kuptuara sigjini specifike), ne nuk mund t'u kundërvejmë në frengji-shte pos një poemë lirike të flashkët ; epika në kuptirninmodal nuk është vërtetë idiomatike, e askush nuk ankohetpër këtë: kjo është një gjermanizëm që nuk ka asnjë epërsi për të besuar; sa i përket dramatikës, ajo vërtet paraqetedhe fatkeqësisht, të dy konceptet, gjenerik (= drama evërtetë) dhe modal (= vetë dramë) ; aq mirë sa nuk do tëradhitet gjë, në nivelin modal, në paradigmë me narrati-ven (i vetmi barazim) : dramatika mbetet e dykuptimtë, eternli i tretë mungon absolutisht .

dhënën e kulturës . Që praporcionet dhe tipi i vetë relacionit mund të ndërrojnë, është edhe një e vërtetë,por asnjë instancë nuk është e dhënë tataiisht nganatyra apo nga shpirti -- sikurse asnjëra që nuk ështëtotalisht e determinuar nga historia .

Propozohet nganjëherë (si Lëmmert në Baufor-men des Erzahlens) një definicion më empirik, ekrejt relativ, i ,,tipeve" idealë: do të jetë fjala vetëmpër format gjenerike më konstante . Diferencat e tillatë nivelit - për ishembull midis komedisë e vodvilttose ndërrnjet romanit në përgjithësi e romanit gotik

- nuk janë të diskutueshme, e kuptohet vetiu seshtrirja më e madhe historiike i puq f jalët me ishtrirjenmë të madhe kanceptuale. Por, duhet ndërkaq të për-doret me ikujdes argumenti i zgjatjes : jetëgjatësia efarmave klasike (epapeja, tragjedia) nuk është njëindici .e.e ,sigurt e transhistoricitetit, sepse këtu, duhetilogaritur konservativizmin e 'traditës klasike, të aftëpër ,të mbajtur në 'këmbë për gjatë shumë shekujshformat e idobësuara . Përballë përhershmërive të këti-lla, fo:rmat postklasike (ose panaklasike), vuajnë nganjë shkatërrirm historik, i cili është më pak e dhënë etyre së ie një ritmi tjetër historlk . Një kriter më sinji-fikativ do të jetë kapacite'ti i shpërndarjes (inë kultu-ra të ndryshme) dhe përsëritja spontane (pa ndihmëne traditës, të një ringjialljeje ose të një mënyre ,re-itra" ) : ndërkaq, ndoshta, do të mund të konsiderohej,në të kundërtën e rilintLjes së mundimshme të epope

së klasike në,shdkullin XVII, kthimi me sa duket spontan i epakës nëChanson de gestese fillimit. Por

përp,ara swbjekteve të këtilla matet shpejt, pamjaftwe-shmia, jo vetëm e dijës sonë historike, por edhe mëshnumë dhe në mënyrë më të ttheillë e burimeve tonateorike: në çfarë mase, në çfarë mënyre, e në ç'kup

tim, ta zëmë, 1loj.i iChanon de geste,bën pjesë nëgjininë epike? Ose edhe më : si itë definohet epika jasht

të gjitha referencave të modelit dhe traditës hameri-ke?$

Po shihet, pra, ku konsiston kokëçarja teorike enjë atribuimi mashtrues, i cili së pari rnund të pa-raqitej si një lapsus i thjeshtë historik pa rëindësi, në-se jo pa kuptim : problemi është se ai projekton pri-vilegjon e natyraliitetit, që legjitimisht (,,nuk ka dhenuk mund të ketë pos tri mënyrë të reprezentimit tëveprimeve nëpërmjet gj,uhës", etj .) është ai i tri më-nyrave narracion i pastër/narracion i përzier/imitirndramatik në triadën e gjinive, ose të arkigjinive, Zi-rizmi/epopeja/drama: „nuk ka e nuk mund të ketëpos tri gënidrime po!etike ,fundamentale, etj ." Dukeluajtur tinzisht (dhe ndërdijshërn) mb.i dy tabelat edefinicionit modal dhe të defiiniciioinit gjenerik, 9 ajo ikonstituon këto arkigjini në tipe ideale ose natyrale,që nuk j anë e nuk 7nund të j enë: nuk ka ark ilgj ini qëdo it'i ishpëtonin itatalisht hiistorioi'tetit duke lconser

Cf. d. Poirion, „Chanson de geste ou ëpopëe? Rëmar-ques sur la definition d'un genre", në Traveaux de linqui-stique et de Zittërature, Strasbourg, 1972 .

U I vetmi, apo gati i vetmi, poeticien modern që ruan(në mënyrën e vet) dallimin ndërmjet mënyrave dhe gjini-ve, është sa di unë, N . Fraji . Ai ende quan (në anglishte)mënyrë, atë që zakonisht e quajmë gjini (miti, romanca,mimesisi, ironia) e gjini, ato që do të dëshiroja t'i quajamënyrë (dramatika, narrativja orale ose eposi, narrativjae shkruar ose fiksioni, këndimi për veten ose lirizmi) .tshtë kjo ndarja e fundit, që mbështetet te ai - në mëny-rë eksplicite - mbi Aristotelin dhe Platonin e që i jipetpër kriter ,korma e prezentimit", do të thotë e komuniki-mit me publik (të shihet, përk. f r., f. 299-305, e posaçii .rishl;f . 300) . C. Gijeni (vep . cit . f. 386-388) dallorr, tia i lriii kel,ttri lloje të klasave : gjinitë e pastra, forrnsit, rniatt ik~, ctLc(duke iu referuar Frajit me një zëvendësim fal ;Iiuu L,ii Lcermave) ,mënyrët e prezentimit, si narrative dhe cfrarurrlilcc " .Ai shton menjëherë, jo pa arsye, që, përkundër Prajit, nnkbeson ,që këto mënyrë konstil.uojnë princilrin I'iindsuncm-tal !të gjithë diferencimift gjenerik, v që l ;jinil .i+ licdf[ko ti ;jenë forma ose shembuj të këtyre rnilnyriivc+" .

vuar një definicion gjenerilr . 10 Ka mënyra, përshemlbuil:tregimi;kagjini,shembul:'1,romani;rielacioni

i igjiinive me mënyrët është kompleks, dhe, p'a dyshim,a s'është ai, siç sugjeronte Aristoteli, përfshirje e thje-shtë. Gjinitë mund t'i kalojnë m!ënyrët (Edipi i rrëfyermbetet tragjiik), ndoshta si veprat që i kapërcejnë gji-nitë - ndosht'a ndrys'he : por ne e d'imë mirë se njëroman nuk është vetëm një rrëfi+m, e pra, që nuk ështënjë 11oj i rrëfimit . Ne nuk dimë tjetër pos Ikësaj, nëkëtë domen, e padyshim kj ,o është shumë. Poebikaështë një ,shkencë" fort e vjetër e ,fart e re : atë pakqë ajo ,di", nganjëherë, ndoshta, do të ketë interesta harrojë . Në një kuptim, kjo është e gjinhë që dë-shiroja të thosha - e kjo është gjithashtu, sigurisht,shumë,

xKjo që paraprin është, me disa retushime e shte-

sa, teksti i nje artikul'li të botuar në Poëtique, në nën-tor të vitit 1977, me titull ,Gjinitë, 'tipet', mënyr. a t "

(„Genres, 'bipes', modes") . Siç më bëri vërejtje men,jë-herë Fi1ip Lëzheni . konkluzioni në të ishte tepër i

1° Kjo klauzulë e nënvizuar, është padyshim e vetmjapikë mbi të cilën unë ndahem nga kritika e adresuar ngaF. Lëzheni mbi nocionin e ,tipit" (Le pacte autobiografi-aue, 326-334) . Unë mendoj, si Lëzheni, që tipi është ,njëprojektim i idealizuar" (do të ithosha më me dëshirë : „i na

tyraIizuar") i gjinisë. Besoj, megjithatë, si Todorovi që ek-zistojnë forma a priori të shprehjes letrare . Por, këto for-ma a priori, unë i gjej vetëm në mënyrët, të cilat janë ka-tegori linguistik`e dhe preletrare . Pa folur, kuptohet, përpërniba,jtjet e veshura edhe këta gjithashtu, gjerësisht ek-s,tra letrare e transhistorike . Po ithem ,gjerësisht" e jo „to-talisht" : pajtohem pa rezervë me Lëzhenin që autobiogra-fia është, •s i të gjitha gjinitë, një fakt historik, por përmbajdë vendosjet e saj nuk janë të tilla integralisht dhe që ,ve-tëdija borgjeze", nuk i shpjegon të gjitha këtu .

lirë, ose figurativ : nëse duhet (po a duhet?) të flitette±kstualisht, ppaeitika nuk ka t'i ,,harrojë" gabimet eveta të kaluara (apo të !tashme), por me siguri,,t'i njo-hë më mirë, pëir ta evituar mundësinë që të bjerë nëto sërish. Në atë masë sa atribuimi i teorisë së ,trigjinive themelore" që i bëhet Platanit e Aristotelitësht-ë një gabim historik që garanton e valorizon njëkanfuziom teorik rn:endoj që i duhet të lirohet prej tijdhe ta ruajë ,në shpirt njëherësh, si mësim, këtë aksi-dent (tepër) sinjifi!kaitiv të udhës .

Por, nga ana tjetër, ky përfundi!m bishtnues, mas-kante keq dhe pa e njohur mjaft, një pengesë teori-ke, që unë do të përpigem 'tashti ta rinjoh nëpërmjetkëtij detaji : ,pa dyshim, thoisha unë, (relacioni i gji-nive me mënyrët) a nuk është, s'iç e sugjer'on Aristote-li, përfshirje e >thjeshtë, etj ." . ,,S'i'ç e sugjeron Aristote-li", është, ma merr mendjia, me dy Ikuptime: Aristote-li, a sugjeron që ajo është apo që nuk është? Pra, mëdukej se ai thashte që ajo është, por nuk isha, pa dy-shim, tepëT i sigurt, prej nga e matura ,sugjenon" dhekonstruksioni i dykuptimtë . Çka ka këtu'të vërtetë dheçka shoh sot 1'idhur me të .

Që te Aristoteli, dhe në të kundërtën e ,asaj qëngjet te shumica e poeticienëve të mëvonshëm, klasi-kë apo modernië, relacioni ndërrmjet kategorisë së gji-nisë dhe asaj që unë e quaj me emërtim ,,mënyrë" (te-rmi i ,gjimisë", para së gjithash nuk igjindet në Poeti-kë) nuk është përfshirje e thjeshtë, ose më saktësishtnuk është përfshirje e thjeshtë . Ka e .nuk ka përfshir-je, ose më mirë, ka (së paku) përfshirje të dyfislztë,do të thotë prerje . Siç e tregon mirë - për çka m.ëështë mbushur mendja - tabela e pranishme ;këtulsimbas tekstit të Poetikës, katelgoria e gjinisë (de tëjetë tragjedia) është e përfshirë njëkohësusht në atëtë mënyrës (dramatike) e në atë të objekti't - (të lartë),prej të ci•lëve, ngrihet në një titull tjetër, po në të n;jëj-

a F. 19

tën shkallë. Dallimi struk'tural ndërmjet sistemit tëAri,stotelit dhe atyre të teorive romantike e moderne,është se këto të funidit bariten përgjithësisht në një ske-më të përfshirjeve njëkupitimëshe dhe itë kierarkizuara(veprat në 11oje, 1lojet në gjini, ginitë në ,tipe"), për-derisa sistemii aristotelian, sado fillestar (elementar)të jetë, pos kësaj, është në :mënyr:ë impliciite tabe'Lar,supozoin në mënyrë implicite një tabelë me (së paku)dy hyrjie, iku çdo gjini ngrihet njëkohësisht (së paku)nga një kategori moldale dhe nga një kategori temati-ke: për ishernbull tragjedia (në këtë nivel) është defi-nuar përnjëherësh si ai-1lajnreprash-me-subjekt-të bartë--gë;reprezentohen-në-slkenë dhe si ai-lioj-veprash-i-repre-zentua.r në-skienë-subjekti;i të cilëve-është-i lartë, epo-peja përnjëherëish si një veprLm-heroik-i ;treguar dhesii, tregiim-i-një,veprimi-heroik etj . Kategoritë madale etematike nuk kanë në mes tyre asnjë relacion varsh

mërie, mënyra nuk pëirfshin e nuk impliko,n 'temën, te-ma nuk përfshin e nuk irnpliikon mënyrën, dhe duhettë shkoihet niga aj!o që prezentimi hapësinor i tabelëstë mund t'ishte i kundërt mie objektet në aapsise e memënyrët në ardinatë : mirëpo mënyrat dhe temat nëkëtë krygëzim i bashkëpërfshijnë :dhe i determinojnëgjinitë .

Ndërkaq, isot më duket që duke marrë të gjithadhe nëse duhet (a duhet) një sistem, edhe përkundërpërjashtimit të tij sot të papërligjshëm të gjinive jo-reprezentative, ai i Aristatelit (edhe një herë torniarnoalla antico . . .) është në strukturën e vet më superiorGdo të thotë, vërtet, më efikas) se shumica e atyre qëe kanë përcjellë, dhe i cili prish fundamentalisht fi-zionominë e tyre përfshirëse !dhe kierarkike, e cila se-cidën herë e blokon përnjëherësh gjithë Lojën dhe drej tirn'in në udhë pa krye.

E gjej një shembull të ri në vepirën e Klaus Hemp-ferit, Gattungstheorie,z që bën një shqyrtim sintetik

2 Munich, W, Fink, 1973, f . 26-27 .

të teorive kryesore ekzistuese . Nën titullin njëkohësishtmadest e ambicioz të „terminologjisë sis'tematike",Hempferi propozon një sistem në mënyrë implicite tëkierarkizuar, klasët përfshirëse të të cid:it do t'i ishinprej rnë të gjerave deri te më të rrudhurat, „mënyrate shkrimit" (Schreibweisen), të bazuara në ;situatiat etë thënit (këto janë mënyrët ~tona, ,shemtibull : narrativ-ja Vs dramiatikës) ; , ;tipet" (Typen), që janë specifiki-me të rnënyrave: për shembull në gjiun e mënyrës na-rrative, narracioni ,në vetën ie parë" (homodiegetik) ;gjinitë (Gattungen), janë realizirne konkrete histarike(ramani, novela, epopeja etj .) dhe inëngj ,,initë" (Utter-gattungen), iqë janë specifikinie më të ngwshta nëmbrendinë e gjvnive, si romani pikaresk në igjiun e ro m!auliit.

Ky sistem, në shikim të parë është mashtrues (përata që lejojnë të mashtrohen rne këso gjërash), së pa-ri, ngase ai vë në maje të piramidës kategorinë e më-nyrës, për shikim'iin tim universalja rnë e paikontestue-shme që është e bazuar mbi të dhënën, transhistor kee translinguistike, e situatave pragmatiike . Në vijiim,ngase kategoria e Tipit këtu u jep të drejtë legjitimespecifikimeve ,submadale të itilla që stuidn-li i formavenarrattive i ka hedhur ka një shekull : nëse mënyranarrative është një kateigori transgjenerike legjitime,duket e qartë që një teari e bashkës'isë, së gjinive du-het të integrojë specifikimet submodale të marratolo •gjisë, dhe kjo shpie natyrisht nga spc*c'id' .ikirnei, eventua- le:të mënyrës drarnatike. Prcj lciin~lKxjnnlcrrnrtndlii

kontestohet (unë këtë e karn, paax'ë) rl :ë nji- Utn+l .eg;origjenerike si romani 1en Itts rrdahod, nii ;v,l>ec i l illc bn u+ n upalk të shtrira e më të kupiucushn-nc t i ronrarui I~Iilurr •r 'n,rli,sentimental, policor, etj . TtiKtinil ru~1r'y'tilu', 1cu .Lrrlrurinrriëriyrës dhe ajo e gj'imisë :i I;hi9r,rnslr~ në rn{Mnyrii , lis Irrevitueshme, çdonjëra për llo}ria,ni I~ vel ., rriwnautrrr~rvl „veta, dhe me siguri asgjii nr k i Irr1 )l l)t I'I Iruil tll)lrrfrrespektivisht „tipe" os e ,nii ng,j l •n i " t r l l u t I x u+ 14 l r r r I itipit nuk rekomandohet hiç a:s plfr' 1 •c ,jclnlc ;n •I rinri rb~rt+

as për saktësinë paradigmaatike : nën-mënyra do t'ishtenë të njëjtën kohë më e gartë dhe më , ;sistematike",do të thotë në këtë rast simetrike) .

Mirëpo, shihet mirë ku vret samari, përderisa ke-mi të bëjmë me artikullin si përfshirje të ikabegorisë sëgjunisë në a'të bë ,tiipit". Sepse, nëse mënyra narrativee përfshin në një mënyrë, ta zëmë, gjininë e ramanitështë e pamundshrne t'i shtohet romiani një specifiki-mi të veçantë Itë mënyrës_narrative: nëse narrativjandahet në narracion hamodiegjet'ik e heterodiegjetik,është e igartë ,që gjiinia e ramanit nwk mund të hyjë etëra në asnjërin nga këta dy Ltipe megë ekzistojnë ro-mane ,në veJben e parë" dhe 'romane ,në veten e tre-të"3 Shkurt, nëse ,tipi" është një nën-mëënyrë, ,gjinianuk është një nëntip idhe zinxhiri i përfshirjeve këpu-tdt këtu .

Mirëpo kjo systematisch Terminologie krijan edhemë vështirësi në një pilkë tjetër, të cilën e kam evitu-ar ta përmend ideri më tash : kategoxia supreme eSchreibweisen gjlitlnashtu nuk është homogjene (e pa-stër modale) siç e k,am iënë të kupbohet, sepse ajopërmiban të tjera ;kanstante ahistorike" se që mbaj-në mënyrët naxTattve ie dramatike ; Hempfieri, e për-mban vetëm një, po prania e të cilës mjafton për tadezekuililbruar igjibhë klasën : rnënxyra ,satinike", de-,terminimi i të cilës është sigurisht i rendit tematik- më afër kabegoritë aristateliane të .objektmt se satë mënyrës .

Kjio ikritikë, jam i shtytur ta precizoj, nwk synontjetër pas jolkoherencës taksinamike të një klase tëpagëzuar „mënyrë e shkrimit" dhe iku duket, në fakt,është vendosur të ngarkohen pa dallim .'të gjitha ,ko-

3 Të vërejmë kalimthi që këto specifikime „formale",do të ithotë, (5ub) modale, nuk e kanë bashkarisht statu-sin e nën-gjinisë, ose të Ilojit, si romani pikaresk, sentim -ntal, et .j ., të përmendur më lart . Kategoritë e pastra (sub)gjenerike janë me sa duket gjithherë të lidhura me speci-fikime tematike . Por do të duhej t'u qasemi më shumë .

nstantat", të çfardo rendi gofshin . Siç e kam për-mendur më parë, unë pranoj në fakit ekzistencënx sëpaku relat ve, të konstantave ,,ahistarike", ose mëmdrë transhistoriike, jo vetëm nga ana e mënyrës sëtë thënit, por gjithashtu përnga kategoritë e mëdhatematike, si heroikja, semtimentalja, komikja, etj ., re-gjistrimi eventual d të ailaive, nuk do të bënte, nda-shta tjetër pos të ndryshojë e të nuancojë, simbasrnënyrës së ,mënyrëve" të p'rajit, iase ndryshe, opo-zicioni eiementar i shtruar rnga Aristoteli ndërnnjet„abjekteve" superiare, të barabarta dhe itë ulëta, papërzier dornasdoshëm për një moment prinrapin e njëtabele të gjiirniue të bazuara në prerjen e kategomivemodale e tematdke, thjesht në numër më të madh ngatë dy anët që nuk i shihte Aristoteli : tematikat, me si-guri dhe po përkujtoj që esenca e Poetikës i, kushtohetnjë përshkrimi më të specifikuar të subjektit tragjik,që në mënyrë impiicite len të nn(kyahen në këmbë, jashtdefinicionit të saj, format më pak ;emdnentisht tragji-ke" të idnaanës serioze ; modalei, së paku mbasi duhett'd bëhet vendi i vet mënyrës joreprezentative (as na-rrative as dmamatike) itë expresionit direkt,4 e gjithashtu për të ndryshuar mënyrët në nën-gjinitë e tyre, tënjohura nëpërnnjet Hempferit : ka ishumë ,tipe" të tre-,giunit, shumë ,,tipe" të reprezentimtiilt dramatik, etj .

Do të mund të ballafagohej;, pra, një rrjietë e bipitaristotelian, por edhe shumë nnë kompleklse se ajo eAristotelit, ku n klasët tematike të pirera nga p klasëmodals e submodate do të deterrninamin një numër tëkonsiderueshëm (do të 'thoitë np, as më shumë e as mëpak) të gjinive ekzistnuese dhe të rnundshme . Mirëpo,

4 Gjithmonë ka një vështirësi, ose një ngathtësi, që tëfutet në një paradigmë të mënyrave të reprezentimit njëmënyrë joreprezentuese . Kjo është ngapak historia e kësajpengese që e kanë skicuar në gjithë këtë që paraprin dheqë rrezikoj të hap këtu një kapitull të ri . Së paku që më-nyra joreprezentative të mos mund të të hyjë në sistem sishkallë zero?

kurrgjë nwk 1ejbn të kufizahet' a priori në' dy numri ikëtyre iistave të parametrave, për,të ruajtur princlpine tabelës me dydimensione : përderisa Fildingiu, në njëfrymë ende mjaft arlstoteliane, e definoi Xhozef Andre-usin (e, më parë, Tom Xhonsin e disa të tjerë) si ,një,,epope Ikam'ike në prozë", po edh.e sikur të mund tëbartej pa shumë vështirësi termi epope komike inë ka-troriai e katërt anistotelian specifiikacioni ,në ,prozë"fut në mënyrë të paevitueshme një bosht të tretë tëpararnebrave, i cili e vërshon dhe e zhvlerëson mode-lin e rrjetës tabelare, sepse opozicioni në prozë/në va-rgje nuk është thjeshtë i mënyrës narrative (si opo-ziciani Homo - heterodiegjetik, por kalon gjithashtumënyrën dramnat'ike : ekzistojnë isë paku lqë mbas Mo-Lverit, komedi, dhe së paku iqë nga Aksiana e Skyderi-së, tragjedi në prazë . Pra, do të duhej këtu një vëllunme tri dimensione - prej të ciiëve i treti, po përikuj-toj ki;shte qenë paraparë nga Aristoteli, në formën epyetjes ,në çka", që determinon zgjedhjen e ,mjete-ve" farmale (në ciilën gjuhë, në cilin varg, e'tj .) të imi

tirnit. Jam mj,aft i prirur të mendoj iqë ndoshta nëpër-mjet një dobësie fatlume të shp,.iirtit nj,erëzar, parame-trait e mëdhej të mundshëm të isiistemit gjenerik sillenpërsëri te këto tri 11oje të ,konstantave" : tematilke, m •o -dale e formalle, dhe iqë një lloj i kubit të ;tejdukshëm,pa dyshim më pak i përshta'tshëm - dhe më palk gra-cioz - sesa rozeta e Petersenit, do të sjellë isë pakupër një kahë iluzionin t'i bëjië ballë e të bëhet i vetë-

dijshëm për të. Po, për këtë nuk jarm mjaft.i sigurt,dhe gjatëkohë i kaan prekur, qoftë edhe me pinceta,skemat dhe projektirnet e ndxyshme itë paraardhësvets mi mendjehollë për të hyrë në rrugën ti!me në këtëlojë të rrezikshme . Pra, për një moment do të na rnjaf-tojë itë shitrojmë që nj,ë nurrrër i ideterrn'imimeve tema-tike, modale e farmale relativisht konstante e transhi-storike (do .të thotë nve një ritëm të varirantave më tëngadalshme se ato të oilat Historia - ,Ietrare" dhe

,,gjënerale" zakanisht ka për t'i njohur) vizatojnë nënjëfarë mënyre pejzazhiin ku shënohet evolucioni i fu-shës letrare dhe, në një masë ;më të gjerë, determinoj-në diçka isi rezervë të mundësive gjenerike në të cilënky evoluci!on e bën zgjedhjen e vet - nganjëherë jo pahabi, kuptohet, përsëritje, kapriea, mutacione të shpej-ta e krijime të paparapashme .

E di mirë që një vizion i tillë i Historisë mund tëdwket një karikaturë e kege e koshrnarit strukturaiist,duke i zbritur çrnimin asaj që e sjell pasiaktësiish.t Historia e pareduktueshme në këtë Llojtabele, dituria

dykuptimshe e një kupttmsh'me - ie vetmja ie idhënë,për shembull e menaories gjenerike (Jerusalemi i çli-rua'r e kujton Eneidën, e cila e kujton Odisenë, e cilae kujton Iliadën), e cila nuk nxit vetëm inritimim, praëdhe shtangien, po gjit'hashtu dlferencimin - është esigurt se nuk mund të përsëritet ajo që imitohet -pra edhe një minimum i evoluciandt. Por nga një anëtjetër wnë vazhdoj të mendoj që reietivizmi absol tështë një nëndetëse me vela, që histoiricizmi e vret His-torinë, dhe që studimi i transformirneve implikon pro-vim'in, pra dhe marrjen në konsiderim të përhershmë-rive. Udha historik'e me ,siguri nuk është e determinu-ar, por në një masë të madhe është e shenjuar me ta-belën kamb'imnzese: para epokës borgjeze, nuk ka mu-ndësi për dramë borgjeze; mirë'po, e kemi parë, dramaborgjeze lejon mjaft të definohet si simetri iinverise ekomedisë heroike . Dhe po vërej se Filip Lëzheni, qësheh, pa dyshim mjaft saktë, në autoibiografanë, njëgjini relativisht të re, e definon me fjaLë't („tregim re trospektiv në prozë që një pertson krijon nga ekzisten-

ca e vet persomale, meqë ai e vë theksin mbi jetën evet individuale, në veçanti mbi histarinë e piersanali-tetat të vet") ku nuk ndërhynë asnjë determinim his

torik.:autabiagrafia, pa dyshim është e mundur vetëmnë epokën maderne, por definicioni i saj, s!i kombinisni rangut tematiik (shfaqja e një imdividualiteti real),

modal (narracion autodiegjetik retrospektiv) dhe for-ma1 (në prozë) është tipikisht aristotelian dhe rigoro-zisht jokahor 5

XI

- Ndal, do të më thuhet, se edhe ky krahasim ilirë, vetë është i tëri retrospektiv, dhe nëse Lëzhenimund ta përkujtojë Ari+statelin, Aristoteli nuk e paralajmëron Lëzhenin, dhe nuk e ka definuar kurr

.auto-biiagrafinë .

- Pajtohem, mirëpo tashmë kemi vërejtur se, di-sa shekuj para Fildingut, pa e pasë ditur, pas për një,detaj (prozë), e kishte definuar romanin modern, prejSorelit deri te Xhgjsi : „tregim i ulët" - a është gjeturdi,çika më e mirë pastaj?- Shkurt, progresi në poetiikë është shumë i nga-

dalshëm. Ndoshta më mirë do të dëshirohej të mospranohej një mdërmarrje gjithashtu margjinale (nëkuptimin ekonamik) e t'u lihet historianëve të letër-sisë, të cilëve edhe u përket, ,studimi empirik i gjini-ve, apo ndoshta i nëngjinive, si institucione sacio-his-tarike: elegjia romane, këngët kreshnike, romani pl aresk, komedia e va j it, et j .- Do t'ishte një zgjiidhje e mirë, dhe me sa po

duket një punë e mirë për të gjithë, duke shtuar qëtë gjithë amtikujt e cituar nuk janë saktësisht të dorëssë parë. Mirëpo, dyshoj se mundet shumë lehtë ase

5 Historiteti, kuptohet, hyn këtu që kur shtrohet që no-cionet e shfaqjes dhe të individualitetit janë të pamarrame mend para shekullit XVII : mirëpo kjo (hipo) tezë mbe-tet jasht definicionit të pastër - të them të vërtetën, nukjam i sigurt të kem zgjedhur me autobiografinë shembu-llin më të vështirë : do t'ishte padyshim edhe më vështirëtë imagjinohej Aristoteli duke përkufizuar uesternin osespace operan. Disa specifikime tematike në mënyrë të pa.AvttnPaYima ha.rtin ma,rkPn P Earmiruc n. nu.n ti: vetes

me shumë kompetencë të shkruhet historia e një instntum.-oni, qënukështë definuar paraprakisht: nëro-

manin pikaresk ka roman dhe sypozohet që pikaro tëjetë një e dhënë sociale e epakës për të cilën letërsianuik është aspak përgjegjëse (është një sypozim pak sii madh), rnbetet të definohet ky '11oj nëpërmjet gjini

së më të afërme, e vetë gjinianërërmjet diçkaje tje-tër, e ne përsëri, ja në thelbin e poetikës : çështë ro-mani?

- Çështje e kotë. Ajo që është me interes ështëky roman, dhe mos harroni që demonstrativi e përja-shton definicionin. Të merremi me atë që ekziston, dotë thotë me vepra të veçanta. Të bëjrnë kritikë, kriti-ka kalon fort mirë me unlversalitet .

- Ajo kalon andej forit keq, meqë drejbohet pa editur d'he pa i njohur, edhe mu në momentin kur pre-tendon të kalojë andej, ju thamë : ,ky roman" .

- Të themi , ky tekst", e të mos flasim më për të .- Nuk jam i sigurt të keni fituar gjë me ndërri-

min. Në rastin më itë mirë, ju b,ini nga poetika nëfenomenologji : ç'është një te'kst?- Për këtë nuk lodhem fare, unë mund gjithmo-

në të mbyllem whatever it is dhe ta komentoj, si tëdua .- Pra, ju po mbyllekeni në një gjini .- Cilën gjini?

Në komentin e tekstit, për zotin, e njashtu, mësaktësisht, në komentim-e-tekstit-gë-nuk-ladhet-për-gji-ni: kjo është një nëngjixii . Thënë halatas, ligjërata jiuajpo më ii tereson .

- .Iuaja po m'intereson gj'ilthashtu . Do të dëshi-roja të dija, prej ku ju vjen ky zemërirn për të dalë : ngateksti nëpërmjet gjinisë, nga ;gjinia nëpërmjet mëny-rës, nga mënyra . . .

- Nëpërmjet tekstit, nu paraqitët nevoja dhepër të ndërruar, ose, shkalla e dytë, për të dalë ngadalja. Mirëpo është e vërtetë, që për një moment tek-sti (nuk më intereson (pos) për transcendencën tek:-

stuale të tij, të dihen të gjitha që e vënë në relacion,të dukshëm a të fshehtë, me tekste të tjera. Këtë equaj transtekstualitet, e aty përfshij intertekstuaZitetinanë kuptimin strikt (e ,,klasik" mbas Julia Kristevës),do të thotë praninë litera.le i(pak a shumë liiterale, in-tegrale ose jo) të një tëksti në një tjetër: citimi, dotë thotë thirrja eksplicite e një teksti njëkohësisht tëpranfishëni e të distamcuar nëpërmes thonjëzave, ështëshembulli më i dukshëm i +këtij tipi të funksionit qëpërmban edhe të tjerë . Aty përfshij po iashu, nën ter-min, që shtrohet (mbi mo-delin gjuhë/metagjuhë) ; me-ta-tekstualitetin, relacionin tran,stekstual që bashkonnjë koment me tekstin të cilin e komenton : të gjithëkritikët letrarë, ka sa shekuj prodhojnë metatekst,pa e pasë ditur.

- Do ta dijnë që nga nesër : zbulim tronditës,gradim i piaçmueshëm. Ju falënderoj në emër të tyre .

- Kjo s'është gjë, rënie e thjeshtë, e a e dini jusa dua të obligoj me pak shpenzime . For, më lenimua të mbaroj : unë vë ende lloje të tjera relacionesh- në theib, mendoj për imitiimin e transformimin, përtë cilët mund të japin një ide pa,radia e ,pastflishi, osemë parë dy ide, fort itë ndryshme sadoqë shumëahpesh të ngatërruara, apo të ndara pasaktësisht - tëcilat do t'i emërtaja paratekstualitet (mirëpo ky ështëpo ashtu përr mua transtekstualitet i nivelit më të lar-të), me të cilin ndoshta do të merremi një ditë, nësee do rasti e Zoti na ,jep pëlgimin . Aty vë në fund-(paharruar) këtë relacion të përfshirjes, i cili bashkonçdo tekst rne tipe të ndryshme të diskursit pre j të ci-lëve del vetë . Këtu vijnë gjinitë dhe ideterminimet etyre të hetuara kalimithi : tematike, modale, formale,dhe të -tjerat (?) . Ta quajmë këtë, siç kuptohet vetë-vet'iu, arkitekst, dhe arkitekstualitet, ose thjesht arki-teksturë. . .- E keni thjeshtësinë pak ;si të rëndë. Talljet me

fjalën tekst formojnë një gjini që më duket fort e lo-dhur .

- Faj;tohcrrn me jlt . (ilillin ; ;lilu ilii ii' lirulim1oltr ill'kjo këtu të jetë c :Gnmdit .

- Do të iklsha preLiini ir . .

Unë gji >lirtsltln :t., p'it iJleir lrit tliritl, mik hiiltctt tigjitha Idlhe duke rnenduar tllieitl~, tnnfk pxt prcTntoj hj~ .Pra, ta quajmë arkifieksl,n7 rli,l;c1 ; rrlat.cion'tn c d'eks,tit nucark'ntekstin e vet' Kjio elpërsi ('transcendenië) është egjithëpnamsihrne, çkado që të mund të thonë Kroçce të tjerët mibi individualitctin. c pilkëshikimit; gjene rik të letërsisë, e madje; ky kundërshtim, do të mund

të hiqej gafe duke përknzjtuar që një numër veprash,mbas Iliadës, janë vënë vetë në këtë piikë fë shikirnit,që një numër të tjerash, si Komedia hyjnore, më pa-rë i bëjnë bisht kësaj, që i vetmi opozicion i këtyredy grupeve skicon një sistem të gjinive - do të mundtë thuhej edhe më thjeshtë që përzierja dhe mosdurimi i gjinive është një gjini tjetër në mes tjerash -dhe që kjo skicë fort rustike, li ,përfshin të gjitha e .nuk kënaq asgjë: pra ky është gishti në gërshërë .- Fo ju lë ta veni .- Nuk keni të drejtë : janë gërshërët e mia e

është gishti yt. Arkiteksti, është, pra i gjithëprani--shëm, mbl, nën, rreth tekstit dhe nuk e end pëlhurën,pos dnzke e varë, këndej e andej në këtë resor të arki

tekstrurës. Ajo që quhet teori e gjinive osegjenologii(Van Tigarni), teori e mënyrave (unë propozoj modis-tikë; narratikë ose narratologji, tearia e tregi!m'it bënpj,esë aty), teori e figurawe - jo kjo nuk është retarikae diskursit, e cila ngritet mbi të gj .ithat ; figuratika, mëka rnbetur së voni në gjoks ; çka do të thoshit ju për •figurologjinë?

= Termi arkiteksture dhe mbiemri arkitekstual - kanëqenë përdorur nga Mary-Ann Cavs, „le passage du poëme",CAIEF, xnaj 1978, në një kuptim krejt tjetër, të cilin nuke kuptoj (më ikën) .

- Nuk ju bëra të thopni - teori e stileve, ose:stilistikë transcendante. . .

- Pse transcemduese?- Për ta bërë shiik dhe për t'ia kundërvënë kriti-

kës stilistilke a 'la Shpicer, iqë don së ishpeJti të jetëimanente e tekstit ; teori e formavë, oise morfologji(pak e lënë iso!t, por që do të mund të ndërronte ; ajo-përfshin, në mes tjerash, metrikën, të !kuptuar, propo-zon Mazale!jrai, si studim tëpërgjithshëm të formavepoetiike), teori e temave, ose tematikë (kritika e kualiifi

kuar kështu nulk do !t'ishte pos një aplikim në vepra

të veçanta), të gjitha këto discip'lina . . .- Nuk e dua shumë këtë nocion .- Ja, jemi bashkë në një pikë . Mirëpio, një „di-

scipiinë" (Vi vëmë këtu thonjëzat kontestuese) nukështë, së paku nuk duhet të jetë ins'tdtucion, mjet ka-limtar, që iarrin shpejt në fundin e vet, i cili mundtë jetë vetëm një mjet t'jetër (një ,ddsciplinë" itjetër)që në udhën e vet . . . e kështu •me ,radhë: Çështja është

që të avansohet . I kemi përdorur disa që më parë,dhe po jua kursej nekrolagjinë .- Një shërbim e nxjerr tjetrin : nuk e m_ baruat

end.e fjalinë .- Kujtoja të mois e bëja këtë, por asgjë nuk ju

,,shpëton. Pra të gjitha !këbo ,,disciplina" dhe disa tëtjera që mbetet të ngrihen e të takohen në rrugë -të gjitha e formojnë dhe riformojnë poetikën, objektii së cilë!s, ta shtrojmë mbyllur, nuk është teksti porarkiteksti - mund të shërbejnë të vëzhgohet kljo transcendencë arkitekstuale, ose arkiteksturale. lVJ undet

në mënyrë modeste të lundrohët andej . Ose, në mënyrë edhe më modeste të ludrohet andej,' dikund për-

tej tekstit .- Tani ju ka kapur ,modestia aventuriste : me lu-

ndrue mbi një tran•scendencë në krah të një ,,discipline"kiushtuar katrorit (ose refarmës)... Zotni, poeticien, nisjen e keni të gabuar.

- I dashuri Fredrik, mos thashë se po nisesha?