ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE PARA ARBITRAZHIT ...

i

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË

DEPARTAMENTI I SË DREJTËS CIVILE

ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

Kandidati: Udhëheqësi shkencor: Arbr ADEMI Prof. dr. Asllan BILALLI

Tiranë, 2015

ii

Mirënjohje!

Shteti shqiptar dhe Universiteti i Tiranës neve si shqiptarë jashtë kufijve të Shqipërisë na ka mbështetur dhe po na mbështet në vazhdimësi në rrugën për kualifikim të mirëfilltë shkencor dhe profesional, duke pasur parasysh dëshirën dhe nevojën tonë për të studiuar në gjuhën amtare shqipe. Unë, e konsideroj veten me fat që u regjistrova në studimet e doktoratës në Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit të Tiranës, për të cilin universitet që në vegjëli prindërit tanë na kishin folur me admirim se i njëjti përfaqëson qendrën mbarëshqiptare të dijes. Gjithë atë që e kisha pasur në kokë paraprakisht për këtë universitet edhe mu konfirmua me të regjistruar, e këtu në veçanti dua të falënderoj Dekanin e Fakultetit të Drejtësisë Prof. Dr. Altin Sheganin, i cili me një seriozitet dhe respekt të madh për shkencën dhe shkencëtarët e rinj na ka mbështetur dhe inkurajuar maksimalisht për kapërcimin e të gjitha vështirësive me të cilat jemi ballafaquar gjatë punës sonë hulumtuese-kërkimore.

Mirënjohje dhe falënderime pa fund shpreh për udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Asllan Bilalli, i cili me mjaft përkushtim më mbështeti me këshillat, sugjerimet, vërejtjet dhe orientimet mjaft të vlefshme, si rezultat i të cilave punimi fitoi shumë në kualitet. Më duhet të theksoj se përcaktimi për këtë temë ishte propozim i udhëheqësit shkencor, të cilin propozim e pranova me shumë kënaqësi.

Mirënjohje dhe falënderim për të gjithë miqtë dhe kolegët e mi në Fakultetin e Drejtësisë, veçanërisht për Departamentin e së Drejtës Civile dhe shefen e këtij departamenti Prof. Dr. Zhaklina Peto për mirëkuptimin, ndihmën e vazhdueshme dhe sjelljen miqësore që më ka dhënë në çdo rast.

Falënderoj në mënyrë të veçantë më të dashurit e mi, familjen time, që më kanë përkrahur në çdo mënyrë gjatë gjithë këtyre viteve të përgatitjes dhe finalizimit të këtij punimi. Sakrifica e familjes e bërë për mua gjatë gjithë jetës time është aq e madhe, saqë kjo jetë nuk do të mund të më mjaftonte për t’ua kthyer atyre gjithë ato të mira. Andaj, e falënderoj Zotin që kam një familje të shëndoshë dhe e falënderoj për gjithçka tjetër që më ka dhënë.

iii

TABELA E PËRMBAJTJES

Mirënjohje! ................................................................................................................................ ii LISTA E SHKURTIMEVE .................................................................................................... viii METODOLOGJIA ................................................................................................................... ix HYRJE ...................................................................................................................................... xi NJË VËSHTRIM I SHKURTËR MBI PUNIMIN ................................................................. xiv

KREU I

ZHVILLIMI HISTORIK DHE KUPTIMI I ARBITRAZHIT ............................................ 1 1.1. ZHVILLIMI HISTORIK I ARBITRAZHIT ....................................................................... 1 1.2. NOCIONI I ARBITRAZHIT .............................................................................................. 6

1.2.1. Karakteri ndërkombëtar dhe tregtar i arbitrazhit ...................................................... 11 1.3. ARBITRAZHI OSE GJYKATAT NACIONALE: AVANTAZHET DHE

DISAVANTAZHET ............................................................................................................ 13 1.3.1. Avantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar .......................................................... 14 1.3.2. Disavantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar .................................................... 20

1.4. NATYRA JURIDIKE E ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ................... 22 1.4.1. Teoria kontraktuale .................................................................................................... 23 1.4.2. Teoria juridiksionale (procesuale apo gjyqësore) ..................................................... 27 1.4.3. Teoria mikse (hibride) ................................................................................................ 31 1.4.4. Teoria autonome ........................................................................................................ 32

KREU II

BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR .............. 35 2.1. KUPTIMI, KLASIFIKIMI DHE HIERARKIA E BURIMEVE JURIDIKE TË

ARBITRAZHIT TREGATAR NDËRKOMBËTAR ........................................................ 35 2.2. AUTONOMIA E VULLNETIT TË PALËVE .................................................................. 36 2.3. RREGULLAT E ARBITRAZHEVE INSTITUCIONALE .............................................. 37 2.4. BURIMET NDËRKOMBËTARE .................................................................................... 38

2.4.1. Konventat ndërkombëtare multilaterale universale ................................................... 39 2.4.1.1. Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 (Protokolli i

Gjenevës) ............................................................................................................. 39 2.4.1.2. Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927 .............................................................................................................. 41 2.4.1.3. Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të

arbitrazhit e vitit 1958 .......................................................................................... 42 2.4.1.4. Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 .............. 44 2.4.1.5. Konventa e Uashingtonit mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965 ......................................... 46

2.4.2. Konventat multilaterale regjionale ............................................................................ 47 2.4.2.1. Konventa e Moskës e vitit 1972 .......................................................................... 47 2.4.2.2. Konventa e Panamasë e vitit 1975 ....................................................................... 48 2.4.2.3. Konventa e Amanit e vitit 1987........................................................................... 49 2.4.2.4. Konventa e vitit 1993 për themelimin e OHADA-s ............................................ 49

2.4.3. Marrëveshjet bilaterale .............................................................................................. 50 2.4.4. Instrumentet ndërkombëtare opsionale ...................................................................... 52

2.4.4.1. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it ............................................................ 52 2.4.4.2. Model-Ligji i UNCITRAL-it ............................................................................... 54

2.5. LIGJET NACIONALE .................................................................................................... 55 2.5.1. E drejta e arbitrazhit në Francë ................................................................................ 56 2.5.2. E drejta e arbitrazhit në Angli ................................................................................... 57

iv

2.5.3. E drejta e arbitrazhit në SHBA .................................................................................. 58 2.5.4. E drejta e arbitrazhit në Shqipëri .............................................................................. 59

2.6. BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR NË

REPUBLIKËN E MAQEDONISË ................................................................................. 60 2.6.1. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Maqedoni deri në

pavarësimin e saj ....................................................................................................... 60 2.6.2. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në R.M pas pavarësimit e deri më ditët e sotme ............................................................................................... 64 2.6.3. Burimet ndërkombëtare të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e

Maqedonisë ............................................................................................................... 67

KREU III

LLOJET E ARBITRAZHEVE ............................................................................................. 70 3.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME ............................................................................... 70 3.2. ARBITRAZHET TREGTARE DHE CIVILE .................................................................. 70 3.3. ARBITRAZHET E BRENDSHME DHE NDËRKOMBËTARE .................................... 72 3.4. ARBITRAZHET E VENDIT DHE ARBITRAZHET E HUAJA ..................................... 75 3.5. ARBITRAZHET INSTITUCIONALE DHE AD HOC .................................................... 77

3.5.1. Arbitrazhet ad hoc ...................................................................................................... 77 3.5.2. Arbitrazhet institucionale ........................................................................................... 78

3.5.2.1. Institucionet më të njohura të arbitrazhit ............................................................. 80 3.5.2.1.1.Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e Odës Ndërkombëtare të Tregtisë – ICC International Court of Arbitration ............................................. 82 3.5.2.1.2. Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar (London Court of International Arbitration – LCIA) ..................................................................... 84 3.5.2.1.3.Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American Arbitration Asociation- AAA) ................................................................................................................. 84

KREU IV

MARRËVESHJA PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR .................... 90 4.1. RËNDËSIA DHE KUPTIMI I MARRËVESHJES MBI ARBITRAZHIN ...................... 90 4.2. LLOJET E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN ..................................................... 92 4.3. VLEFSHMËRIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT ........................................... 94

4.3.1. Arbitrabiliteti ............................................................................................................. 95 4.3.1.1. Arbitrabiliteti ratione materiae (arbitrabiliteti objektiv) ...................................... 96 4.3.1.2. Arbitrabiliteti ratione personae (arbitrabiliteti subjektiv) .................................... 99 4.3.1.2.1. E drejta e zbatueshme për vlerësimin e aftësisë së personave fizikë për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit ................................................................. 103 4.3.1.2.2. E drejta e zbatueshme për aftësinë e personave juridikë për të lidhur

marrëveshjen e arbitrazhit ............................................................................... 104 4.3.2. Forma e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar ................................. 105

4.3.2.1. Konventat ndërkombëtare lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit ......................................................................................................... 107

4.3.2.2. Të drejtat nacionale lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit ........................................................................................................... 110

4.3.3. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit ................................................................ 112 4.3.3.1. Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit .......................................................... 113 4.3.3.1.1. Klauzolat patologjike të arbitrazhit dhe blanko klauzolat .............................. 114 4.3.3.2. Caktimi i kontestit për të cilin arbitrazhi është kompetent ................................ 118

4.4. AUTONOMIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT ............................................ 119 4.5. COMPETENCE-COMPETENCE ................................................................................... 123 4.6. EFEKTET JURIDIKE TË MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR

NDËRKOMBËTAR ....................................................................................................... 127

v

4.7. SHUARJA E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR ....................................................................................................... 130

4.7.1. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar si rezultat i shuarjes së kontratës kryesore ................................................................................... 131 4.7.2. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit për shkaqe që janë specifike për vetë

marrëveshjen ........................................................................................................... 133

KREU V

TRIBUNALI I ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ................................. 135 5.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME ............................................................................. 135 5.2. KONSTITUIMI I TRIBUNALIT TË ARBITRAZHIT .................................................. 136

5.2.1. Numri i arbitrave ..................................................................................................... 138 5.2.1.1. Arbitri individual (sole arbitrator) ..................................................................... 139 5.2.1.2. Tribunali treanëtarësh ........................................................................................ 140 5.2.1.3. Tribunalet me numër çift të arbitrave ................................................................ 142

5.2.2. Kualifikimet e arbitrave ........................................................................................... 144 5.2.2.1. Kualifikimet profesionale .................................................................................. 145 5.2.2.2. Njohuritë dhe eksperienca ................................................................................. 146 2.2.3. Shtetësia e arbitrave .............................................................................................. 147 5.2.2.4. Zotërimi i gjuhës në të cilën zhvillohet procesi ................................................. 148 5.2.2.5. Disponueshmëria (availability) ......................................................................... 148

5.2.3. Procedura (metoda) e emërimit të arbitrave ........................................................... 148 5.2.3.1. Emërimi i arbitrave sipas marrëveshjes së palëve ............................................. 149 5.2.3.2. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të rregulloreve të institucioneve të

arbitrazhit ........................................................................................................... 152 5.2.3.3. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të legjislacioneve nacionale................... 154 5.2.3.4. Emërimi i arbitrave tek arbitrazhet shumëpalëshe ............................................ 156

5.3. RECEPTUM ARBITRI .................................................................................................... 159 5.4. PAVARËSIA DHE PAANËSIA E ARBITRAVE ......................................................... 161

5.4.1. Nocioni i “pavarësisë” dhe “paanësisë” ................................................................ 162 5.4.2. Detyra e zbardhjes së rrethanave që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrit ............................................. 163

5.4.2.1. Legjislacionet nacionale dhe detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij ................ 164

5.4.2.2. Rregulloret e institucioneve të arbitrazhit dhe detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së tij ........................................................................................... 165

5.4.2.3. Udhëzimet e Dhomës Ndërkombëtare të Avokatëve mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar .............................................................. 166

5.5. PËRJASHTIMI I ARBITRIT ......................................................................................... 168 5.5.1. Shkaqet për përjashtimin e arbitrit .......................................................................... 169 5.5.2. Kërkesa për përjashtim të arbitrit që e ka emëruar vet pala ................................... 170 5.5.3. Procedura për përjashtimin e arbitrit ...................................................................... 171

5.5.3.1. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas LATNRM-së ..................................... 172 5.5.3.2. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas Rregullores së GJZPAOEM ............. 173

5.6. MOSKRYERJA OSE PAMUNDËSIA E KRYERJES SË DETYRËS SË ARBITRIT .. 174 5.7. EMËRIMI I ZËVENDËSARBITRIT ............................................................................. 176

KREU VI

PROCEDURA PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR .................... 181 6.1. SHQYRTIME HYRËSE ................................................................................................. 181 6.2. E DREJTA E ZBATUESHME PËR PROCEDURËN E ARBITRAZHIT ..................... 183

6.2.1. Autonomia e palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës................................ 183 6.2.2. Kufizimet e autonomisë së palëve me rastin e përcaktimin të rregullave të

procedurës ............................................................................................................... 185

vi

6.2.3. Autorizimi i arbitrave për të përcaktuar rregullat e procedurës ............................. 187 6.3. PARIMET E PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ... 190

6.3.1. Parimi i disponibilitetit ............................................................................................ 190 6.3.2. Parimi i kontradiktoritetit ........................................................................................ 191 6.3.3. Parimi i barazisë së palëve ...................................................................................... 191 6.3.4. Parimi i shqyrtimit ................................................................................................... 192 6.3.5. Parimi i zhvillimit të procesit gojarisht dhe procedura me shrim ........................... 193 6.3.6. Parimi i konfidencialitetit (jopublicitetit) ................................................................ 193 6.3.7. Parimi i ekonomisë së gjykimit ................................................................................ 194 6.3.8. Parimi i pandërmjetësisë ......................................................................................... 194

6.4. FILLIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR ....... 195 6.4.1. Koha (dita) e fillimit të procedurës .......................................................................... 195 6.4.2. Aktet me të cilat iniciohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ......... 197

6.4.2.1. Kërkesa për arbitrazh ......................................................................................... 198 6.4.2.2. Padia e arbitrazhit .............................................................................................. 199

6.4.3. Përgjigja në padi dhe kundërpadia .......................................................................... 200 6.4.4. Ndryshimi dhe plotësimi i padisë dhe i përgjigjes në padi ...................................... 202

6.5. ZBATIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT .......................................................... 203 6.5.1. Korniza kohore ......................................................................................................... 203 6.5.2. Korniza procedurale ................................................................................................ 205 6.5.3. Vendi i arbitrazhit .................................................................................................... 207 6.5.4. Gjuha e procedurës së arbitrazhit ........................................................................... 210 6.5.5. Përfaqësimi i palëve ................................................................................................. 213 6.5.6. Dëgjimi i palëve dhe procedura me shkrim ............................................................. 215 6.5.7. Të provuarit ............................................................................................................. 219

6.5.7.1. Barra e të provuarit ............................................................................................ 220 6.5.7.2. Mjetet provuese ................................................................................................. 221 6.5.7.3. Ndihma juridike e gjyqit nacional në nxjerrjen e provave ................................ 228

6.5.8. Masat e përkohshme................................................................................................. 231 6.5.9. Mbyllja e seancës së dëgjimit dhe procedura pasuese ............................................. 234

KREU VII

VENDIMI I ARBITRAZHIT ............................................................................................. 236 7.1. SHQYRTIME HYRËSE ................................................................................................. 236 7.2. PËRFUNDIMI I PROCEDURËS PA VENDIM TË ARBITRAZHIT ........................... 237

7.2.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit (final award) .................................................... 238 7.2.2. Konkluzioni i gjyqit të arbitrazhit për përfundimin e procedurës ............................ 238 7.2.3. Ujdia (pajtimi) ......................................................................................................... 239

7.3. KUPTIMI DHE LLOJET E VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT ................................... 241 7.3.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit .......................................................................... 242 7.3.2. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit .............................................................................. 243 7.3.3. Vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit ....................................................................... 245 7.3.4. Vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë ..................................................................... 246 7.3.5. Vendimi plotësues i arbitrazhit ................................................................................ 247 7.3.5. Vendimi i arbitrazhit në rast të mungesës së palës .................................................. 248

7.4. MARRJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ............................................................... 249 7.4.1. Afati brenda të cilit nxjerret vendimi i arbitrazhit ................................................... 249 7.4.2. Vendimmarrja në tribunalin e arbitrazhit ................................................................ 251 7.4.3. Mendimi i ndarë i arbitrit ........................................................................................ 253 7.4.4. Komunikimi i vendimit të arbitrazhit ....................................................................... 254

7.5. FORMA DHE PËRMBAJTJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ............................... 256 7.5.1. Forma me shkrim e vendimit të arbitrazhit dhe nënshkrimet e arbitrave ................ 257 7.5.2. Data dhe vendi i arbitrazhit ..................................................................................... 259 7.5.3. Arsyetimi i vendimit të arbitrazhit ........................................................................... 260

7.6. E DREJTA E ZBATUESHME MATERIALE ............................................................... 261

vii

7.6.1. Rregullat e zbatueshme materiale të zgjedhura nga palët ....................................... 262 7.6.2. Përcaktimi i të drejtës së zbatueshme materiale nga ana e arbitrave ..................... 268

7.6.2.1. Voie indirecte .................................................................................................... 268 7.6.2.2. Voie directe ....................................................................................................... 271

7.7. PROCEDURA PAS NXJERRJES SË VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ....................... 271 7.7.1. Korrigjimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit ............................................... 272 7.7.2. Vendimi për shpenzimet ........................................................................................... 273

KREU VIII

KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT TREGTAR

NDËRKOMBËTAR (ANULIMI, NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMIT TË

ARBITRAZHIT) ................................................................................................................. 275 8.1. SHQYRTIME HYRËSE MBI KONTROLLIN GJYQËSOR TË VENDIMEVE TË

ARBITRAZHIT .................................................................................................................... 275 8.2. ANULIMI I VENDIMIT TË ARBITRAZHIT ............................................................... 276

8.2.1. Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit ........................................................... 277 8.2.2. Vendimet e arbitrazhit që mund të anulohen ........................................................... 280 8.2.3. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit ........................................................ 282

8.2.3.1. Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit ekzistencën e të cilave duhet ta provoj paditësi ...................................................................................... 284 8.2.3.2. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit të cilat gjykata i vlerëson sipas detyrës zyrtare ......................................................................................... 289

8.2.4. Efektet nga anulimi i vendimit të arbitrazhit............................................................ 292 8.3. NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE TË HUAJA TË ARBITRAZHIT ........ 294

8.3.1. Nocioni i njohjes dhe i ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit ................. 296 8.3.2. Kuptimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit ............................................................. 298 8.3.3. Aplikimi i konventave ndërkombëtare ...................................................................... 300 8.3.4. Supozimet (kushtet) për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit ................................................................................................................ 301 8.3.5. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes .............................................................................................................. 305 8.3.6. Procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në

Republikën e Maqedonisë ........................................................................................ 310 PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME .......................................................................... 314 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................. 329 ABSTRAKT ......................................................................................................................... 354 ABSTRACT ......................................................................................................................... 354

viii

LISTA E SHKURTIMEVE

AAA Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American Association of Arbitration)

ADR Zgjidhja alternative e kontesteve (Alternative dispute resolution)

CEPANI Qendra belge për Arbitrazh dhe Ndërmjetësim (Belgian Centre for Arbitration and Mediation)

CIETAC The China International Economic and Trade Arbitration Commission

CRCICA Qendra Rajonale e Kajros për Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar (The Cairo Regional Centre for International Commercial Arbitration)

DIS Institucioni gjerman i Arbitrazhit (Deutsche Institution für Schiedsgerichtsbarkeit)

ECOSOC Këshilli Ekonomiko-Social i Kombeve të Bashkuara GAFTA Grain and Feed Trade Association GJZPAOEM Gjykata e zgjedhur e përhershme-Arbitrazhi pranë Odës

Ekonomike të Maqedonisë HKIAC Qendra e Arbitrazhit Ndërkombëtar e Hong Kongut IBA International Bar Association ICC ose ONT Oda Ndërkombëtare e Tregtisë (International Chamber of

Commerce ICDR Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Kontesteve, e

themeluar nga AAA-ja (International Center for Dispute Resolution)

ICSID Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Kontesteve Investuese KE ose Konventa Evropiane Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e

vitit 1961 KNY ose Konve. e Nju Jorkut Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e

vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958 Konventa e Gjenevës Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të

arbitrazhit e vitit 1927 Konventa e Uashingtonit Konventa e Uashingtonit mbi zgjidhjen e kontesteve investuese

ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965 KPC Kodi i Procedurës Civile (p.sh. i Francës, Gjermanisë, Italisë) LA Ligji për Arbitrazhin (p.sh. i Kosovës, Kroacisë, Serbisë) LATNRM Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i R. së Maqedonisë LCIA Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar (London Court

of International Arbitration) LDNP Ligji për të drejtën ndërkombëtare private (p.sh. i Maqedonisë,

Zvicrës) LPK Ligji për procedurën kontestimore ML i UNCITRAL-it Model-Ligji i UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar

ndërkombëtar Protokolli i Gjenevës Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 Rregullat e Arbitrazhit Kosovë Rregullat e Tribunalit të Përhershëm të Kosovës, në 2011 fuqi nga 27 qershori 2011 Rregullorja e UNCITRAL-it Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it SCC Instituti i Arbitrazhit i Dhomës së Tregtisë të Stokholmit UNCITRAL Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën

Ndërkombëtare Tregtare VIAC Qendra Ndërkombëtare e Arbitrazhit e Vjenës WIPO Organizata Botërore për Pronësinë Intelektuale

ix

Metodologjia

Për të realizuar qëllimin dhe objektivat e këtij punimi, kam hasur nevojën e përdorimit të disa metodave, me qëllim që vëmendja shkencore të mos drejtohet vetëm në një drejtim apo vetëm në disa aspekte që karakterizojnë zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Thënë ndryshe, me rastin e hulumtimit dhe studimit të temës së disertacionit është ndjekur një qasje shumëdimensionale, duke përdorur metodat tipike të hulumtimeve juridike dhe shoqërore. Konkretisht, në funksion të realizimit të këtij punimi janë përdorur metodat vijuese:

Metoda hulumtuese ka ardhur në shprehje jo vetëm në fazën e parë, por gjatë gjithë punimit. Kjo metodë ka të bëj me rishikimin e literaturës në lidhje me objektin e studimit. Ajo në vetvete përfshin procesin e identifikimit, mbledhjes dhe sistemimit të librave, teksteve, monografive, artikujve dhe studimeve shkencore të autorëve të shumtë në fushën e së drejtës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, në format të shkruar dhe elektronik, si dhe të një morie të madhe të vendimeve nga praktika gjyqësore dhe ajo e arbitrazhit, të cilat janë në funksion të ilustrimit të problematikave të ngritura. Zgjedhja e literaturës mbështetëse të këtij punimi është shtrirë mbi një numër të konsiderueshëm autorësh, të cilët kryesisht janë të huaj dhe mbi një numër relativisht të konsiderueshëm të rasteve kontestuese që janë vendosur (zgjidhur) nga ana e arbitrave të arbitrazheve institucionale dhe atyre ad hoc dhe nga ana e gjyqtarëve të gjykatave nacionale.

Metoda e radhës që është përdorur gjatë hulumtimit të objektit të studimit, është metoda e analizës së legjislacionit. Me qëllim të realizimit sa më të suksesshëm dhe të plotë të objektivave të këtij punimi jemi mbështetur në metodën e analizës dhe sintezës, e cila konsiston në formulimin e problemeve ligjore nëpërmjet analizës së kuadrit normativ që shqyrtohet. Punimi mbështetet në një analizë të thellë normative të akteve të ndryshme ndërkombëtare dhe të atyre nacionale të disa shteteve, si dhe të rregulloreve të institucioneve të ndryshme të arbitrazhit, duke paraqitur, analizuar dhe komentuar zgjidhje të ndryshme që përbëjnë kornizën normative në përputhje me të cilat zgjidhen kontestet tregtare përpara arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Veçanërisht, Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë dhe Rregullorja e GJZPAOEM i janë nënshtruar një analize të thellë ligjore.

Pasi që punimi përfshinë një mori nocionesh që janë karakteristike për të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar (si p.sh. lex loci arbitri, lex arbitri, lex fori, receptum arbitri, competence-competence, lex mercatoria, lex contractus, res iudicata etj) përdorimi i metodës përshkruese ka qenë i domosdoshëm për përkufizimin, shpjegimin dhe sqarimin e çdo nocioni që përfshihet në këtë punim.

Në këtë punim kam përdorur metodën krahasimore, e cila gjen shprehje gjatë gjithë punimit, duke krahasuar zgjidhjet e ndryshme normative që i karakterizojnë legjislacionet e ndryshme nacionale dhe burimet juridike ndërkombëtare. Për më tepër, gjatë trajtimit të çështjeve të ngritura në punim krahasojmë zgjidhjet që përmbahen në rregulloret e ndryshme të institucioneve të arbitrazhit. Veçanërisht, krahasojmë përparësitë e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve. Me synimin për të arritur në përfundime më të drejta, sa i përket dhënies së mendimeve doktrinare lidhur me këtë temë, kam krahasuar zgjidhjet e legjislacionit të Maqedonisë

x

me ato të legjislacioneve të vendeve të tjera, si dhe zgjidhjet e Rregullores së GJZPAOEM-së me Rregullat e Arbitrazhit të institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit në botë.

Metoda e radhës, e cila ka gjetur shprehje në kuadër të këtij disertacioni është edhe metoda historike, nëpërmjet së cilës është vënë në pah evoluimi i arbitrazhit si mekanizëm i zgjidhjes së kontesteve i cili daton që nga kohërat më të hershme të civilizimit tonë.

Me përdorimin e metodave të sipërpërmendura, duke shtuar edhe të dhënat statistikore me të cilat disponojnë institucionet e arbitrazhit të paraqitura në këtë punim, besoj të kem arritur në përfundime të drejta shkencore mbi zgjidhjen e kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare. Trajtimi i çështjeve të ngritura në punim shpresoj se do t’i ndihmoj teorisë bashkëkohore juridike, si dhe praktikës së arbitrazhit dhe praktikës gjyqësore përkatëse.

xi

HYRJE

Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit e mbështetur në akordimin paraprak të vullneteve të palëve është e njohur që moti dhe ka një traditë të gjatë. Kjo mënyrë specifike e zgjidhjes së kontesteve ka mbijetuar gjatë gjithë kësaj kohe të gjatë si rezultat i besimit që kanë treguar palët për të, duke ia paraqitur arbitrazhit për zgjidhje kontestet e tyre. Sot, mekanizmi privat i zgjidhjes së kontesteve i quajtur arbitrazh gëzon njohje në të gjitha rendet juridike të shteteve bashkëkohore dhe është i afirmuar në suaza botërore. Duke parë aktualitetin dhe popullaritetin e kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve, aspak nuk është befasues studimi intensiv që i bëhet zgjidhjes së kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nga ana e teorisë bashkëkohore juridike. Si instrument dominant për zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar dhe si institut juridik në të cilin gërshetohen elemente kontraktuese dhe juridiksionale (gjyqësore), arbitrazhi tregtar ndërkombëtar mund të studiohet në më tepër drejtime: nga prizmi i konventave ndërkombëtare, nga prizmi i legjislacioneve nacionale, nga prizmi i rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit dhe nga prizmi i praktikës së zgjidhjes së kontesteve të ndryshme.

Rregullimi normativ i zgjidhjes së kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në formën e sotme është i kohës së re. Pra, megjithëse rrënjët e këtij institucioni privat (joshtetëror) të zgjidhjes së kontesteve hasen që nga ditët e hershme të civilizimit tonë, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar afirmimin dhe ekspansionin e vet e përjetoi në shekullin XX. Veçanërisht, periudha që përfshinë gjysmën e dytë të shekullit XX karakterizohet me një përkushtim më të madh ndaj arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Rregullimi normativ i zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit është intensifikuar, gjë që ka rezultuar me nxjerrjen e një numri të madh dhe të rëndësishëm të akteve normative si në planin nacional, ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Këtu vlen të përmendet Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961, Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965, si dhe dokumenti ndërkombëtar Model-Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL i vitit 1985 (i amendamentuar më vitin 2006). Edhe në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë burime të shumta juridike, të brendshme dhe ndërkombëtare, që kanë të bëjnë me arbitrazhin. Shteti ynë përpos që është pjesë konventave më të rëndësishme multilaterale të arbitrazhit, ai bën pjesë në grupin e shteteve që ka të miratuar ligj të posaçëm për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, ligj i cili paraqet burimin kryesor nacional me të cilin rregullohet kjo materie. Duhet theksuar se modernizimi i legjislacionit të brendshëm nacional në numrin më të madh të shteteve dhe suksesi i konventave ndërkombëtare, e veçanërisht i Konventës së Nju Jorkut, janë njëri ndër faktorët kyç të progresit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, që vihet në pah gjatë gjithë punimit.

Megjithëse palët për realizimin e të drejtave nga marrëdhënia e tyre reciproke mund t’iu drejtohen gjykatave shtetërore, ato më shumë preferojnë arbitrazhin, duke e konsideruar atë si mjetin më të përshtatshëm të zgjidhjes së kontesteve nga tregtia ndërkombëtare. Autonomia e vullnetit të palëve në aspekt të zgjedhjes së personave të cilët do të vendosin për kontestin e tyre, mundësia e tyre për të zgjedhur të drejtën e zbatueshme materiale dhe procedurale në bazë të së cilës tribunali i arbitrazhit do të procedojë, konfidencialiteti i procedurës, joformaliteti, profesionaliteti, karakteri përfundimtar dhe detyrues i vendimit të arbitrazhit, ekzekutueshmëria pa vështirësi e

xii

vendimeve të arbitrazhit në shtetet e huaja janë vetëm disa nga përparësitë arbitrazhit që e bëjnë atë më atraktiv në sytë e palëve. Mirëpo, edhe përkundër avantazheve të kësaj teknike të zgjidhjes së kontesteve në raport me gjykatat nacionale, arbitrazhi nuk është mënyrë e përsosur e zgjidhjes së kontesteve. Ai ka të metat e tij, të cilat po ashtu janë objekt i trajtimit të këtij punimi, ngase njohja e dobësive të këtij institucioni na ndihmon të kompletojmë fotografinë mbi tërësinë e arbitrazhit dhe u ndihmon palëve që me vetëdije të plotë të përcaktohen për këtë mënyrë të zgjidhjes së kontesteve.

Që të funksionoj ky mekanizëm i zgjidhjes së kontesteve, e domosdoshme është që për të njëjtin të jenë pajtuar palët. Prandaj edhe pika nismëtare me rastin e punimit të disertacionit doktoral ka qenë parimi se arbitrazhi është produkt i marrëveshjes së palëve të përfshira në kontest, të cilat në mënyrë autonome ia besojnë për zgjidhje kontestin e tyre këtij instrumenti juridik, e jo gjykatës shtetërore. Autonomia e palëve si parim që vjen në shprehje në shumë aspekte gjatë zgjidhjes së kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është pasqyruar në mënyrë të detajuar, ngase e njëjta njëherit përfaqëson veçorinë dalluese të këtij mekanizmi kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve.

Interesi për karakterin teorik, e ndoshta edhe më shumë për karakterin praktik ka motivuar juristët që të merren me studimin e problematikave që ngërthen zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Por, në pyetjen se a është studiuar sa duhet arbitrazhi tregtar ndërkombëtar në teorinë juridike shqiptare, më duhet të them se jo. Më konkretisht, duhet të ndajë konstatimin se në teorinë juridike shqiptare tani më një kohë të gjatë vërehet një mungesë serioze për një studim gjithëpërfshirës në këtë plan. Kjo vërehet edhe me mungesën e literaturës adekuate në gjuhën shqipe për nevojat e studentëve për përgatitjen e lëndëve që kanë të bëjnë me të drejtën e arbitrazhit apo edhe me mënyrat alternative të zgjidhjes së kontesteve. Edhe ato pak studime që i kemi hasur në gjuhën shqipe lidhur me këtë materie, u referohen problemeve të caktuara specifike që paraqiten me rastin e zgjidhjes së kontesteve para këtij mekanizmi. Andaj, qëllimi im me rastin e përcaktimit për këtë studim ka qenë dhe është që të ofrojë një studim të plotë dhe gjithëpërfshirës lidhur me zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, duke paraqitur dhe analizuar pikëpamje doktrinare dhe normative, duke mos munguar as paraqitja e praktikës gjyqësore të disa shteteve, si dhe praktika e institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit. Hulumtimi i realizuar dhe analiza shkencore e rezultateve të tij kanë për qëllim që të japin përgjigje pyetjeve të shumta të rëndësisë teorike dhe praktike. Në radhë të parë, gjatë gjithë këtij punimi kemi për qëllim që të japim përgjigje në pyetjen se deri në çfarë mase kuadri normativ nacional dhe ai ndërkombëtar i është përshtatur karakteristikave specifike të kontesteve arbitrabile, si dhe nevojës për përdorim të gjerë të arbitrazhit si mënyrë më e përshtatshme për zgjidhjen e tyre. Për më tepër, në kuadër të këtij punimi japim përgjigje edhe në një sërë pyetjesh, në mesin e të cilave po i veçojmë këto në vijim: Cili është kuadri normativ dhe cilat janë implikimet procesuale me rastin e zgjidhjes së kontesteve të palëve në procedurën e arbitrazhit? Cilat janë avantazhet e arbitrazhit kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve? Cila është natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar? Për çfarë llojesh të arbitrazheve mund të flasim? Cili është kontributi i institucioneve të arbitrazhit në zhvillimin dhe afirmimin e arbitrazhit? Në ç’mënyrë kontraktohet kompetenca e arbitrazhit? Cilat kushte kërkohen për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit? Çfarë problemesh praktike rrjedhin nga dy parimet e njohura “autonomia e marrëveshjes së arbitrazhit” dhe “competence-competence”? Në ç’mënyrë konstituohet tibunali i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar?

xiii

Çfarë kualifikimesh duhet të posedoj arbitri? Cilët elemente karakterizojnë procedurën e arbitrazhit? Kush dhe në ç’mënyrë përcakton të drejtën e zbatueshme procedurale? Si përfundon procedura e arbitrazhit dhe cila është procedura pasuese? Për çfarë llojesh të vendimeve të arbitrazhit mund të flasim dhe cili është efekti i tyre? Pse kërkohet që vendimet e arbitrazhit të nxirren brenda një afati të caktuar kohor? Çfarë kushtesh duhet të plotësoj vendimi i arbitrazhit në aspekt të formës dhe përmbajtjes? Cila e drejtë materiale do të zbatohet nga arbitrazhi me rastin e zgjidhjes së kontestit ndërmjet palëve? Cilat veprime procedurale mund të pasojnë pas nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit? Cilat janë format themelore të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit? Ç’kuptojmë me nocionin e anulimit të vendimit të arbitrazhit? Cila është procedura për anulim të vendimeve të tilla? Cilat janë shkaqet për të cilat mund të anulohen vendimet e arbitrazhit? Çka përfshihet me nocionin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit? Cila është procedura e cila zhvillohet me rastin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të tilla? Cilat janë supozimet që duhet të plotësohen në mënyrë që një vendim i huaj i arbitrazhit të njihet dhe të ekzekutohet në Republikën e Maqedonisë, si dhe në vendet e tjera anëtare të Konventës së Nju Jorkut të vitit 1958?

Të gjitha këtyre pyetjeve dhe shumë të tjerave besojmë se u është dhënë përgjigje profesionale, ligjore dhe praktike në këtë punim. Duke besuar se përgjigjet e dhëna janë të plota dhe të sakta, me këtë punim synojmë të jemi pjesë e doktrinës shqiptare në fushën e zgjidhjes alternative të kontesteve, e cila pothuajse mungon. Urojmë që angazhimi i ynë në këtë punim hulumtues të jep kontribut, sadopak, në ndriçimin e çështjeve të ndryshme që shfaqen te zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe ti vijë në ndihmë jo vetëm profesionistëve të teorisë dhe praktikës, por edhe çdo shfrytëzuesi aktual apo potencial të shërbimeve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, si dhe gjithë atyre të cilët kanë njohuri më të kufizuara në këtë fushë.

xiv

NJË VËSHTRIM I SHKURTËR MBI PUNIMIN

Disertacionin që e kemi përpara, i titulluar “Zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar”, në aspektin strukturor përbëhet nga 8 (tetë) krerë.

Kreu i parë mban titullin “Zhvillimi historik dhe kuptimi i arbitrazhit” dhe për objekt trajtimi ka ecurinë e arbitrazhit ndër periudhat e ndryshme historike; më pastaj jepet përkufizimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar; së treti, paraqitet raporti ndërmjet arbitrazhit dhe gjykatave nacionale (avantazhet dhe disavantazhet); dhe së fundi trajtohet natyra juridike e arbitrazhit. Analiza e zhvillimit historik të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, si mënyrë joshtetërore e zgjidhjes së kontesteve tregtare ndërkombëtare, është parakusht i domosdoshëm për të njohur rrugën e tij të zhvillimit deri më ditët e sotme, andaj edhe ne këtë mekanizëm të zgjidhjes së kontesteve e kemi analizuar në këtë punim në periudha të ndryshme historike. Me rastin e përkufizimit të nocionit të arbitrazhit, do të prezantojmë përkufizime të konsiderueshme që ofron doktrina juridike, duke konstatuar me këtë rast se një përkufizim i shkurtër vështirë se do të mund t’i përfshijë të gjitha elementet e arbitrazhit. Gjithashtu, të domosdoshme e kemi konsideruar që të përkufizojmë dhe të sqarojmë karakterin tregtar dhe atë ndërkombëtar të arbitrazhit, ngase jo çdo arbitrazh mund të ketë cilësinë e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në kuadër të këtij kreu, vëmendje të posaçme do t’i kushtojmë avantazheve dhe disavantazheve të arbitrazhit kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve, me ç’rast në kuadër të vetive praktike dhe racionale të arbitrazhit, përveç të tjerave, kemi trajtuar neutralitetin, fleksibilitetin, joformalitetin, shpejtësinë, konfidencialitetin, profesionalizmin që ofron ky mekanizëm privat i zgjidhjes së kontesteve. Së fundi por jo nga rëndësia, kreu i parë përmbyllet me trajtimin e një çështjeje mjaft të diskutueshme në doktrinën juridike, e ajo është natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Debati për të sqaruar këtë çështje fundamentale vazhdon edhe sot, andaj edhe ne në këtë punim do të mundohemi që t’i japim përgjigje kësaj çështjeje, që ka rëndësi jo vetëm teorike, por edhe praktike.

Kreu i dytë trajton burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në të shtjellohet gjerësisht: kuptimi, klasifikimi dhe hierarkia e burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar; autonomia e vullnetit të palëve; rregullat e institucioneve të arbitrazhit; burimet ndërkombëtare; burimet juridike nacionale dhe në fund ndalemi veçmas në burimet juridike të arbitrazhit në Republikën e Maqedonisë. Një pjesë shumë të rëndësishme në kuadër të këtij kreu, gjejnë burimet ndërkombëtare, me ç’rast fillimisht do të paraqesim konventat ndërkombëtare multilaterale universale, duke trajtuar dhe analizuar secilën prej tyre, përfshirë këtu edhe instrumentin më të rëndësishëm ndërkombëtar në këtë materie – Konventën e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të vitit 1958. Më pas, vëmendje e veçantë do t’i kushtohet edhe konventave multilaterale regjionale, marrëveshjeve bilaterale, si dhe instrumenteve ndërkombëtare opsionale (këtu bëjnë pjesë Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it dhe Model-ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL-it).

Kreu i tretë trajton llojet e arbitrazheve, duke dhënë kriteret për klasifikimin e tyre në lloje. Duke u nisur nga rëndësia e tyre, veçmas do të trajtohen këto lloje të arbitrazheve: arbitrazhet institucionale dhe ad hoc, arbitrazhet e brendshme dhe ndërkombëtare, arbitrazhet e vendit dhe të huaja, arbitrazhet civile dhe tregtare. Në këtë pjesë të punimit do të paraqiten avantazhet dhe disavantazhet e llojeve të përmendura të

xv

arbitrazheve. Megjithëse ekziston një numër i madh i institucioneve të arbitrazhit, ne në këtë punim do të ndalemi vetëm në trajtimin e disa nga institucionet më të njohura dhe më të rëndësishme të arbitrazhit në botë, siç është ICC-ICA, LCIA-ja dhe AAA-ja. Gjithashtu, do të ndalemi në trajtimin e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit që funksionon pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë. Institucionet e arbitrazhit kanë dhënë një kontribut jashtëzakonisht të madh në zhvillimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe popullariteti i tyre është i atyre përmasave, saqë studimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar pa trajtimin e tyre do të konsiderohej si jo i plotë.

Kreu i katërt mban titullin “Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar”. Duke paraqitur bazë të arbitrazhit, marrëveshjes së arbitrazhit i është kushtuar kujdes i madh, siç edhe do të shihet në aspekt të vëllimit që zë në këtë punim, ashtu edhe në aspekt të tezave të trajtuara lidhur me këtë temë esenciale të arbitrazhit. Fillimisht, do të ndalemi në trajtimin e rëndësisë dhe kuptimit të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, duke vënë në pah se ajo përbën bazën juridike të konstituimit dhe të funksionimit të arbitrazhit, pa të cilën nuk ka as arbitrazh. Sa i përket definimit të kësaj marrëveshje, do të shohim se në doktrinën vendore dhe atë të huaj, si dhe në legjislacionet nacionale dhe në aktet ndërkombëtare që i referohen materies së arbitrazhit nuk është insistuar në ndonjë përkufizim rigoroz të marrëveshjes së arbitrazhit. Më tutje, në këtë pjesë të punimit do të trajtojmë edhe llojet e marrëveshjes së arbitrazhit, duke u ndalur në hollësi si te kompromisi, ashtu edhe te klauzola kompromisore (klauzola e arbitrazhit).

Në kreun e katërt vend të rëndësishëm do t’i jepet vlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit, me ç’rast në mënyrë të detajuar do të trajtohen katër kushtet themelore për vlefshmërinë e kësaj marrëveshjeje, të cilat njëherit janë pranuar edhe nga e drejta e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar e Republikës së Maqedonisë. Ato janë: arbitrabiliteti i kontestit, aftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen për arbitrazhin, forma e marrëveshjes dhe përmbajtja e marrëveshjes (kërkesat përmbajtjesore për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit). Gjatë trajtimit të këtyre kushteve, përveç qëndrimeve teorike, do të jepen dhe analizohen edhe dispozita të shumta normative të legjislacioneve nacionale, burimeve ndërkombëtare dhe rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit. Nuk do të mungojnë edhe raste nga praktika gjyqësore dhe ajo e arbitrazhit.

Në këtë pjesë të punimit do të trajtojmë edhe marrëdhënien ndërmjet marrëveshjes së arbitrazhit dhe kontratës kryesore, duke u fokusuar kryesisht në doktrinën e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit, e cila marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin (të lidhur qoftë në trajtën e kompromisit, qoftë në trajtën e klauzolës kompromisore) e konsideron si kontratë të veçantë, të pavarur dhe të dallueshme nga kontrata kryesore. Në këtë rast, interes të veçantë ngjall vënia në pah e çështjes së “të mbijetuarit” të marrëveshjes së arbitrazhit edhe në rastet kur kontrata kryesore “vdes”. Sipas kësaj doktrine, shuarja, anulimi apo pavlefshmëria e kontratës kryesore nuk nënkupton edhe humbjen e efekteve juridike të marrëveshjes së arbitrazhit, duke sanksionuar kështu pavarësinë e kësaj marrëveshjeje nga kontrata kryesore.

Gjithashtu do të japim edhe përgjigje në pyetjen se a mund tribunali i arbitrazhit të vendos lidhur me kompetencën e vet, në rastet kur kjo kompetencë kontestohet nga njëra prej palëve të përfshira në kontest. Njohja e gjerë e doktrinës “competence-competence” në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar u ka dhënë arbitrave autorizim për të vendosur lidhur me kompetencën e tyre, por me këtë nuk përjashtohet në mënyrë absolute mundësia e gjykatave nacionale për të vendosur mbi kompetencën e

xvi

arbitrazhit. Andaj edhe këtu, përveç qëndrimeve teorike dhe zgjidhjeve normative, do të pasqyrohet edhe njohja e gjerë e këtyre parimeve në praktikën gjyqësore dhe atë të arbitrazhit. Objekt i trajtimit tim është edhe çështja e efekteve juridike të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Diskutimet lidhur me këtë çështje përqendrohen në pyetjen: Cilat janë efektet që i prodhon marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar? Me këtë rast trajtohen llojet e ndryshme të efekteve të kësaj marrëveshjeje.

Kreu i katërt përmbyllet me temën e shuarjes së marrëveshjes së arbitrazhit. Këtu, mënyrat e shuarjes së marrëveshjes së arbitrazhit i kemi ndarë në dy grupe, edhe atë: a) grupi i parë ka të bëjë me shuarjen e marrëveshjes së arbitrazhit si rezultat i shuarjes së kontratës kryesore, dhe b) grupi i dytë ka të bëjë me shuarjen e marrëveshjes së arbitrazhit për shkaqe që janë specifike për vetë këtë marrëveshje.

Kreu i pestë mban titullin “Tribunali i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar”. Duke e pasur parasysh faktin se konstituimi i tribunalit të arbitrazhit është hapi i parë i domosdoshëm për t’u siguruar mbrojtja juridike nga ky mekanizëm privat i zgjidhjes së kontesteve, si rrjedhojë kësaj çështjeje në këtë studim i është kushtuar kujdes i madh. Kjo është një çështje e ndjeshme dhe mjaft e rëndësishme, pasi që është pranuar se nga kualiteti dhe aftësia e arbitrave në masë të madhe varet edhe kualiteti i procesit të arbitrazhit.

Në fillim të kësaj pjese të punimit do të përqendrohemi në çështjen e konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, respektivisht në çështjen e emërimit të arbitrave. Këtu do të theksojmë se një nga aspektet më të rëndësishme të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, tek i cili elementi i vullnetit të palëve gjen shprehje të plotë, është mundësia e palëve për të zgjedhur vetë personat që do të zgjidhin kontestin e tyre, të quajtur arbitra. Këtu do të ndalemi në trajtim tejet të detajuar të disa temave që kanë të bëjnë me emërimin e arbitrit apo arbitrave. Konkretisht, do të trajtojmë çështjen e numrit të arbitrave (arbitri individual, tribunali treanëtarësh dhe tribunalet me numër çift të arbitrave), më pastaj çështjen e kualifikimeve të arbitrit (kualifikimet profesionale, njohuritë dhe eksperiencën, shtetësinë e arbitrave, zotërimi i gjuhës në të cilën zhvillohet procesi, disponueshmërinë e tyre për të gjykuar) dhe në fund çështjen e procedurës së emërimit të arbitrave (emërimi sipas marrëveshjes së palëve, sipas rregulloreve të arbitrazheve institucionale, sipas dispozitave të legjislacioneve nacionale). Këtu do të ndalemi edhe në një çështje mjaft komplekse dhe problematike, e që ka të bëjë me emërimin e arbitrave tek arbitrazhet shumëpalëshe, por gjithmonë duke pasur parasysh trajtimin e barabartë të palëve dhe të drejtën e tyre për të emëruar arbitër.

“Receptum arbitri” është një nga temat e radhës që do të trajtohen në këtë pjesë. Këtu do të vejmë në pah se personi i emëruar si arbitër, qoftë nga pala apo qoftë nga autoriteti i emërimit, vullnetarisht pranon funksionin e arbitrit, me ç’rast ai me të dy palët hyn në një marrëdhënie kontraktuese, të quajtur në teori si receptum arbitri.

Në këtë punim vëmendje të posaçme do t’i kushtohet pavarësisë dhe paanësisë së arbitrave. Në të vërtetë, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka arritur të gjejë afirmimin që sot e gëzon falë edhe pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrave. Këtu do të përkufizojmë nocionin e “pavarësisë” dhe të “paanësisë”. Më pas, do të ndalemi tek një obligim i rëndësishëm i arbitrave, e që ka të bëjë me detyrën e zbardhjes së rrethanave që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë. Këtu veçmas do të paraqesim zgjidhjet në legjislacionet e ndryshme nacionale, dispozitat e rregulloreve të

xvii

institucioneve të ndryshme të arbitrazhit, si dhe Udhëzimet e Dhomës Ndërkombëtare të Avokatëve (IBA) mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar.

Një çështje tjetër që është e rëndësisë së veçantë e që do të trajtohet në këtë pjesë të punimit, është çështja e përjashtimit të arbitrit. Veçanërisht do të trajtohen shkaqet për përjashtimin e arbitrit dhe procedura për përjashtim. Me këtë rast, kryesisht do të interpretohen dispozitat e Ligjit për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë, si dhe disa rregullore të institucioneve të arbitrazhit. Një temë tjetër, e cila është ngushtë e lidhur me atë që u theksua paraprakisht, është pushimi i mandatit të arbitrit për shkak të mospërmbushjes apo pamundësisë për të përmbushur detyrën e arbitrit. Edhe këtu kryesisht do të ndalemi në zgjidhjet normative të parapara në LATNRM.

Kreu i pestë përfundon me temën që ka të bëj me emërimin e zëvendësit të arbitrit. Në të vërtetë, në rastet kur mandati i arbitrit përfundon për arsye të përjashtimit të tij, ose për arsye të moskryerjes apo pamundësisë së kryerjes së detyrës së arbitrit, ose për arsye të tërheqjes së tij nga detyra për çfarëdo shkaku tjetër, ose për arsye të revokimit të mandatit të tij në bazë të marrëveshjes së palëve, ose në çfarëdo rasti tjetër të përfundimit të mandatit të tij, do të emërohet zëvendësarbitri, sipas rregullave që kanë qenë në zbatim gjatë emërimit të arbitrit që zëvendësohet

Kreu i gjashtë, trajton çështje të shumta dhe të ndryshme lidhur me procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Që në hyrje të këtij kreu do të jepet përkufizimi i nocionit të procedurës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Gjatë trajtimit të mjaftë problematikave të ngritura në kuadër të këtij kreu do të pasqyrojmë dallimet e mëdha që ekzistojnë në shumë aspekte midis procedurës së zhvilluar para arbitrazhit dhe procedurës së zhvilluar para gjykatave të rregullta nacionale. Në mesin e shumë çështjeve, në kuadër të këtij kreu do të pasqyrohet fleksibiliteti dhe joformaliteti i arbitrazhit, si një nga vetitë kryesore të procedurës së tij, që në fakt të njëjtit përbëjnë edhe një nga avantazhet e këtij mekanizmi privat kundrejt procesit të zhvilluar nga gjykatat nacionale.

Në kudër të këtij kreu do të trajtohet një nga karakteristikat qenësore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, që është e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit. Siç edhe do të shohim, kur bëhet fjalë për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, çështja e të drejtës së zbatueshme procedurale paraqet një çështje të ndërlikuar, për arsye se tek arbitrazhi nuk ekziston ndonjë e drejtë procedurale paraprakisht e caktuar e cila do të zbatohej në çdo kontest që do të shtrohej për zgjidhje para tij. Fillimisht, do të trajtohet parimi i autonomisë së vullnetit të palëve dhe epërsia e tij në përcaktimin e rregullave të procedurës që zhvillohet para arbitrazhit. Përveç kësaj, do të shtjellohen edhe kufizimet e kësaj autonomie të palëve, duke mos lënë pa përmendur edhe qëllimin e ekzistimit të kufizimeve të tilla. Më pas, vëmendje do t’i kushtojmë autorizimit të arbitrave në përcaktimin e rregullave të procedurës, me ç’rast do të vëmë në pah se ky diskrecion i arbitrave vjen në shprehje jo vetëm kur palët nuk parashohin asgjë në aspekt të së drejtës procedurale, por edhe atëherë kur rregullat e zgjedhura prej tyre nuk ofrojnë zgjidhje për të gjitha çështjet procedurale.

Duke u mbështetur në zgjidhjet normative të përmbajtura në konventat më të rëndësishme ndërkombëtare, në legjislacionet e brendshme nacionale (veçanërisht të legjislacionit të Maqedonisë), në rregulloret e institucioneve të ndryshme ë arbitrazhit, si dhe duke u mbështetur në qëndrimet e teorisë bashkëkohore juridike, do të sqarohen

xviii

një mori çështjesh të lidhura për procedurën e arbitrazhit, si: e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, parimet e procedurës, vënia në veprim e procesit, parashtresat për inicimin e procesit, vendi i arbitrazhit, gjuha apo gjuhët në të cilat zhvillohet procesi, korniza kohore, përfaqësimi i palëve, procedura provuese, procedura pas seancës apo seancave dëgjimore, masat e përkohshme, e kështu me radhë.

Në kreun e shtatë, së pari paraqitet dallimi midis vendimeve të arbitrazhit, pasi që jo të gjitha vendimet që nxirren nga arbitrat janë të natyrës meritore, me ç’rast do të përcaktojmë nocionin e vendimit të arbitrazhit. Këtë do ta bëjmë duke u mbështetur në përkufizimin që e ka dhënë Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë. Në kuadër të këtij kreu, konkretisht do të ndalemi në trajtimin e këtyre çështjeve: raporti i vendimit (aktgjykimit) të arbitrazhit me përfundimin e procedurës; kuptimi dhe llojet e vendimeve të arbitrazhit; marrja e vendimit; forma dhe përmbajtja e vendimit; e drejta e zbatueshme materiale; përmirësimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit dhe vendimi për shpenzimet.

Një nga çështjet e rëndësishme dhe specifike të trajtuara në kuadër të këtij kreu është edhe vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë (pajtimit). Siç edhe do të shohim, tribunali i arbitrazhit nxjerr vendim të tillë atëherë kur këtë e kërkojnë palët që e kanë arritur ujdinë, si dhe kur ujdia është e lejueshme në aspekt të rendit publik. Insistimi i palëve për konvertimin e ujdisë së tyre në një vendim të arbitrazhit bëhet me qëllim që ata të përfitojnë nga mekanizmat e njohjes dhe ekzekutimit të parapara në legjislacionet nacionale dhe në konventat ndërkombëtare të ratifikuara gjerësisht.

Me rastin e shtjellimit të çështjes që ka të bëjë me marrjen e vendimit të arbitrazhit, do të ndriçohen mjaftë problematika të lidhura me këtë çështje, si: afati brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit; mënyra e vendosjes, respektivisht votimit të arbitrave me rastin e marrjes së vendimit; mundësia e dhënies së mendimit të ndarë të arbitrit, i cili nuk pajtohet me arbitrat e tjerë që përbëjnë shumicën në tribunal, e kështu me radhë.

Në kushtet kur arbitrazhi tregtar ndërkombëtar nuk ka një lex fori, ashtu siç ka gjykata nacionale, me të drejtë shtrohet pyetja se cilën të drejtë apo cilat rregulla materiale duhet t’i zbatoj arbitrazhi me rastin e zgjidhjes së kontestit të palëve? Kësaj pyetje, e cila është e pashmangshme për t’u trajtuar gjithherë kur flitet për zgjidhjen arbitrale të kontesteve, do t’i jepet përgjigje duke u mbështetur në zgjidhjet që ofrojnë konventat ndërkombëtare, legjislacionet nacionale dhe rregulloret e institucioneve të arbitrazhit.

Në kreun e tetë, në pika të përgjithshme do të trajtojmë një çështje veçanërisht të ndjeshme dhe të rëndësishme, atë të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit. Konkretisht, këtu do të prezantohen dy format themelore të kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit: fillimisht do të trajtojmë anulimin e vendimit të arbitrazhit, e më pas njohjen edhe ekzekutimin e tij, si dy procese gjyqësore të ndryshme në kuadër të fazës post-arbitrale.

Gjatë trajtimit të anulimit të vendimeve të arbitrazhit, së pari do t’i kushtohet vëmendje padisë për anulim të vendimit të arbitrazhit, e cila në parim përbën mjetin e vetëm juridik që mund të paraqitet kundër vendimit të arbitrazhit. Më pas do të përcaktohet se cilat vendime të arbitrazhit kualifikohen si vendime të vendit, ngase prej kësaj çështjeje varet kompetenca e gjykatës shtetërore për të zhvilluar procedurën e

xix

anulimit: mund të anulohen vetëm vendimet e arbitrazhit që konsiderohen si të vendit. Më pas, do të hedhim në dritë atë se cilat vendime të arbitrazhit janë të përshtatshme për anulim, duke pasur parasysh se jo të gjitha llojet e vendimeve që i marrin arbitrat mund të jenë objekt i anulimit. Së fundi, duke pasur parasysh se anulimi i vendimeve të arbitrazhit mund të bëhet vetëm për shkaqe të parapara shprehimisht dhe të numëruara në mënyrë taksative në legjislacionin e shtetit prejardhjen e të cilit ka vendimi i arbitrazhit, trajtimi dhe elaborimi i detajuar i shkaqeve për anulimin e vendimeve të tilla përbën një çështje me interes të madh për ne në këtë punim.

Lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, si institut juridik i veçantë i së drejtës ndërkombëtare private, do të shtrohen një sërë çështjesh për trajtim. Konkretisht, do t’u jepet përgjigje pyetjeve vijuese: 1) çka përfshinë nocioni i njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit; 2) cili vendim konsiderohet si vendim i huaj i arbitrazhit; 3) cilat janë supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit dhe 4) cila është procedura që zhvillohet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Të gjitha këto çështje do të trajtohen dhe analizohen nga prizmi i së drejtës së brendshme të Republikës së Maqedonisë dhe nga prizmi i Konventës së Nju Jorkut, e cila konventë sipas LATNRM-së është paraparë si regjim juridik i brendshëm për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në Republikën e Maqedonisë.

1

KREU I

ZHVILLIMI HISTORIK DHE KUPTIMI I ARBITRAZHIT

1.1. ZHVILLIMI HISTORIK I ARBITRAZHIT

Askush nuk e di saktësisht se kur është paraqitur arbitrazhi, por ky moment historik sigurisht se ndodhet shumë kohë para shekullit XX. Arbitrazhi si mekanizëm i zgjidhjes së kontesteve daton që nga kohërat më të vjetra, ashtu siç theksojnë edhe shumë autorë të njohur. Me të drejtë Francis Kellor thekson se: “Nga të gjitha aventurat e njerëzimit në kërkim të paqes dhe drejtësisë, arbitrazhi është ndër më të hershmet. Shumë para se të vendosej e drejta, ose gjykatat të jenë të organizuara, ose gjyqtarët t’i kenë formuluar parimet e së drejtës, njeriu iu qas arbitrazhit për të zgjidhur mospajtimet, për t’i afruar dallimet dhe për të zgjidhur kontestet”.1 S’ka dyshim se arbitrazhi nuk është fenomen i shekullit XX, sikurse nuk është as shpikje e shteteve të zhvilluara bashkëkohore. Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit është e njohur që moti dhe ka një traditë të gjatë. Ekzistojnë mendime të cilat flasin se arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë,2 se është i lidhur ngushtë me shoqërinë njerëzore dhe se është i vjetër sa edhe vetë ajo. Për nga koha e paraqitjes, “arbitrazhi është më i vjetër se procedurat gjyqësore të cilat paraqiten vetëm në fazën e më vonshme të historisë së zgjidhjes së kontesteve, atëherë kur makineria gjyqësore ishte vendosur.”3 Rrënjët e arbitrazhit mund të gjenden në shoqëritë më të vjetra me rregullim fisnor tek të cilat udhëheqësit e fisit kanë caktuar delegatë të cilët në emër të tyre i kanë zgjidhur konfliktet ndërmjet anëtarëve të fisit.4 Kontrata më e vjetër, e njohur mbi arbitrazhin llogaritet të jetë ajo e lidhur në mileniumin e IV para erës së re ndërmjet qyteteve sumere Lagosha dhe Ume, në bazë të së cilës Mesili, mbreti i Kishas, tërhoqi kufirin ndërmjet tyre.5

Duke i pasur parasysh të dhënat tejet të rëndësishme të cilat flasin për momentin historik të lindjes së arbitrazhit me të drejtë mund të theksojmë se ai, pra arbitrazhi, është krijesë e vetë shoqërisë, i cili ka lindur si rezultat i nevojave të saj, si rezultat i nevojës për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, të cilat si të tilla janë paraqitur me krijimin e vetë shoqërisë njerëzore. Paraqitja e tij nuk ka qenë produkt i shoqërisë njerëzore të organizuar në shtet, por i asaj shoqërie që i parapriu formave të organizimit shtetëror.

Ekzistimi, roli dhe funksioni i arbitrazhit nuk vihet në pikëpyetje edhe atëherë kur krijohen shtetet e para, kur vendosen sistemet e para juridike nacionale, apo kur krijohen institucionet shtetërore, duke përfshirë këtu edhe gjykatat. Megjithatë, koha për

1 F. Kellor, American Arbitration: Its History, Functions and Achievements, New York, 1941, fq. 3. 2 Ch. Jarrosson, La notion d’arbitrage, Paris, 1987, fq. 1. 3 P. Sanders, Arbitration, Internatioanal Encyclopedia of Comparative Law, Volume XVI, Chapter 12,

1996, fq. 3. 4 V. Schottelius J., Die Internationale Schiedsgerichtsbarkeit, Berlin-Köln, 1957, fq. 17. Schönke von

Staff, Das, Schiedsgerichtsverfahren nach den heutigen deutschen Recht, 1954, fq. 9 – cituar sipas M. Pak, Meħyнародно приватно право, Beograd, 1986, fq. 381.

5 B. Krivokapić, Leksikon Međunardnog prava, Beograd, 1998, fq. 25.

2

të cilën flasim është karakterizuar shpeshherë me trajtimin e arbitrazhit si mënyrë të pa pranueshme të zgjidhjes së kontesteve apo si mënyrë e cila është në kundërshtim me sistemin juridik të shtetit, duke i lënë kështu gjykatat si të vetmin autoritet për zgjidhjen e kontesteve. Mirëpo, edhe përkundër kësaj, arbitrazhi haset si i tillë edhe me krijimin e shteteve të para. Ai është shfrytëzuar atëherë kur qytetarët kanë dëshiruar t’u ikin formave rigoroze sakrale për parashtrimin e padisë para gjykatave, ose atëherë kur për zgjidhjen e ndonjë çështjeje të caktuar kontestuese padia e tillë nuk ka qenë e paraparë.6 Që në atë kohë arbitrazhi është shfrytëzuar si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve jo vetëm ndërmjet qytetarëve të të njëjtit shtet, por edhe ndërmjet qytetarëve të shteteve të ndryshme. Madje, arbitrazhi ka qenë i shfrytëzuar edhe në rastet ku si palë kanë qenë pushtetmbajtësit, si dhe vetë ata ndonjëherë kanë marrë rolin e arbitrit në kontestet e këtilla. Në këtë kohë janë vërejtur konteste interesante, si për shembull ajo ndërmjet Cuius-it dhe mbretit të asirëve ku si arbitër paraqitet mbreti i Indisë.7

Arbitrazhi si mënyrë e lashtë e zgjidhjes së kontesteve është shfrytëzuar nga palët edhe në Greqinë antike,8 ku për së pari herë rolin e arbitrit kanë mundur ta marrin edhe qytetarët e thjeshtë, ngase më parë këtë rol kanë mundur ta kenë vetëm pushtetarët dhe prijësit fetarë (klerikët).9 Të dhëna të rëndësishme për arbitrazhin janë lidhur me Greqinë antike ku numër i madh i kontesteve ndërmjet qytet-shteteve kanë qenë të zgjidhura nëpërmjet arbitrazhit.10 Këto arbitrazhe kanë zgjidhur konteste të cilat kanë qenë të natyrës juridiko-pronësore dhe sipas rrethanave të sotshme këto konteste do të mund të kualifikoheshin si konteste të së drejtës ndërkombëtare private.11 Se në atë kohë për arbitrazhin ka pasur interesim flet edhe ajo se Soloni e ka paraparë këtë mënyrë të zgjidhjes së kontesteve në reformat e tij. Gjithashtu interesim të madh ngjallin edhe fjalët e Aristotelit i cili thotë: “Arbitri rëndon kah drejtësia kurse gjyqtari kah ligji. Arbitrazhi është krijuar që të mund të aplikohet drejtësia.”12 Nga këto fjalë kuptojmë shkaqet e krijimit të arbitrazhit, si dhe dallimin ndërmjet gjyqtarit dhe arbitrit. Përpos Aristotelit, arbitrazhi ka ngjallur interesin edhe të Demostenit, i cili ka theksuar se: “Përderisa palët me pajtim të përbashkët zgjedhin arbitër, kjo do të thotë se ato janë të lidhura me vendimin e tij dhe se nuk do të ankohen për atë para ndonjë tribunali tjetër. Për atë vendimi i arbitrit është definitiv.”13 Duhet të theksojmë se arbitrazhi i kohës për të cilën po flasim nuk është i njëjtë me atë të sotmin, për shkak se në atë kohë nuk kanë qenë të definuara rregullat procedurale të zgjidhjes së kontesteve, por ato konteste janë zgjidhur nëpërmjet ndërmjetësimit dhe pajtimit. Mirëpo, në këtë drejtim për ne është tejet e rëndësishme ajo se arbitrazhet e kësaj kohe paraqesin gjykata të para private, të cilat janë dalluar nga ato shtetërore, që kanë zgjidhur kontestet që ua kanë besuar palët dhe se të njëjtat padyshim se janë paraardhëse të arbitrazheve të sotme.

6 C. Philipson, The International Law and Custom of ancient Greece and Rome, London, 1911, fq. 127. 7 Milan Pak, op.cit., Beograd, 1986, fq. 381. 8 Ekzistojnë të dhëna ku qytet-shtetet e atëhershme greke angazhohen në një konventë për të zgjidhur

konfliktet eventuale midis tyre me mjete paqësore përmes një tribunali të arbitrazhit në vend të përdorimit të mjeteve të dhunshme – C. Philipson, op.cit., fq. 128.

9 Mbreti Solomon ishte arbitër, Zeusi po ashtu. Filipi i II-të, babai i Aleksandrit të Madh, ka përdorur arbitrazhin si një mjet për t’i zgjidhur kontestet territoriale që vinin nga traktatet e paqes të cilat ai i kishte negociuar me shtetet jugore të Greqisë qysh në vitin 337 para erës së re.

10 T.Varadi, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1990, fq.151. 11 Shih më gjërësisht T. Varadi, B. Bordaš, G. Knežević, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 2001,

fq. 211-212. 12 Aristotel, Retorika, 1 13, 1374b, 420. 13 Cituar sipas: Ch. Carabiber, L’ѐvolution de l’arbitrage commercial international, Recueil des cours de

L’Acadѐmie de droit international de la Haye, 1960-I, Tome 99, fq. 125-126.

3

Ekzistojnë mjaftë të dhëna të cilat flasin për ekzistimin e arbitrazhit në Romën e vjetër, madje mund të thuhet se ishte një nga metodat e preferuara të zgjidhjes së kontesteve. Ciceroni ka njohur arbitrazhin si mënyrë të zgjidhjes së kontesteve, madje ka theksuar se “prej aktgjykimit kërkohet që e tëra të fitohet, apo e tëra të humbet, kurse arbitrazhi ndërmerret me qëllim që e tëra mos të humbet, apo e tëra të mos fitohet.”14 Një numër i caktuar i rregullave të arbitrazhit ka qenë i paraparë edhe në Digesta, sipas të cilave arbitri nuk ka mundur të bëjë asgjë më shumë e asgjë më pak nga ajo çka është paraparë me marrëveshjen e arbitrazhit; në qoftë se ka gabuar me rastin e marrjes së aktgjykimit, atë nuk ka mundur ta ndryshoj, kurse kundër vendimeve të arbitrave nuk ka pasur mundësi të shtrohej ankesë.15 Po ashtu, edhe Seneka flet për arbitrazhin ku thotë se palët të cilat janë të sigurta në të drejtat e tyre dhe në realizimin e kërkesave të tyre, më tepër dëshirojnë që të dalin para gjyqtarit se sa para arbitrit.16 Madje ekzistojnë mendime të disa ekspertëve të arbitrazhit se arbitri i sotëm prejardhjen e ka nga funksionari shtetërorë romak praetor peregrinus. Detyra e praetor peregrinus ka qenë që t’i zgjidhë në mënyrë të shpejtë kontestet, pasi që si palë janë paraqitur të huajt dhe tregtarët udhëtarë. Në Romë ka qenë e njohur marrëveshja për arbitrazhin me emërtimin “Compromissum”, e cila ka mundur të lidhet me pajtimin e vullneteve të palëve. Këtë marrëveshje palët kanë mundur ta lidhin edhe atëherë kur duhej të caktohej shuma e sanksionit kontraktues për mosrespektimin e vendimit të arbitrazhit.17 Marrëveshja e arbitrazhit në të drejtën romake nuk ka gëzuar mbrojte juridike dhe me lidhjen e saj nuk ka mundur të evitohet mundësia e zgjidhjes së po të njëjtit kontest nga ana e gjykatave të rregullta. Prandaj, për këtë shkak palët në formë të premtimit reciprok (compromissum) kanë lidhur marrëveshje (stipulatio) se nëse njëra nga palët refuzon t’i nënshtrohet arbitrazhit apo refuzon që ta përmbush vendimin, duhet që palës tjetër t’i paguaj një shumë të caktuar të të hollave (poena compromissi).18 Arbitrazhi trajtohet edhe në kodifikimin e Justinianit, ku theksohet karakteri vullnetar i saj.19 Sipas Kodit të Justinianit palët kanë mundur të heqin dorë nga vendimi i arbitrazhit dhe për të njëjtin kontest t’i drejtohen gjykatave të rregullta nëse paguajnë poena compromissi.20 Vendimi i marrë në procedurë të arbitrazhit në të drejtën romake ka mundur të ekzekutohej dhunshëm me kërkesën e palës së interesuar, kurse ekzekutimi është ndërmarrë nga administratori i provincës.21

Përveç se në civilizimin grek dhe romak, arbitrazhi është pranuar edhe në botën islame,22 ndërsa në Kur’an bëhet distinkcion ndërmjet arbitrit (hakam) dhe gjykatësit (gadi).23

14 Ch. Jarrosson, op.cit., Paris, 1987 fq. 1; po ashtu M. Landrau, L’arbitrage dans le droit anglais et

franchais comparѐs, Paris, 1938, fq.1. 15 Ulpianus, Digesta, 4, 8, 27, 2. 16 Seneka flet për arbitrazhin në Romën e lashtë në veprën De clementina. 17 M. Trajković, Međunarodno Arbitražno Pravo, Beograd, Pravni fakultet Universiteta u Beugradu,

2000, fq. 20 (në tekstin e mëtejmë: M. Trajković, MTA…, op.cit.). 18 T. Deskoski, Меѓународно Арбитражно Право, ligjërata të autorizuara, ‘Историски развиток и

поим на меѓународната трговска арбитража’, pjesa 1, Skup, 2010, fq. 7. 19 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 20. 20 Novella Justiniani, 82, 11, 1, i vitit 539 dhe Codex Justiniani 2, 55, 5, i vitit 530. 21 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 20. Nëse kontestin e fiton paditësi ai ka të drejtë në exceptio veluti

pacti ex compromisso, kurse i padituri i cili fiton kontestin ka të drejtë në actio in factum - cituar sipas R. Kasagiħ, Арбитражно рјешавање меħународних трговинских спорова – савремене тенденције, disertacion i doktoraturës, Nish, 1998, fq. 9.

22 Shih: S. Saleh, Commercial Arbitration in the Arab Middle East, Graham & Trotman, London, 1984. 23 Kur’an (IV,35) dhe (IV, 45).

4

Në shekullin e mesëm, arbitrazhi mbetet si mënyrë efikase e zgjidhjes së kontesteve, i cili “më së shpeshti është shfrytëzuar në kontestet ndërmjet tregtarëve që vinin nga qytetet e ndryshme.”24 Arbitrazhi i kësaj kohe “ka marrë parimet themelore të procedurës të së drejtës romake”.25 Gjatë shekullit të mesëm hasim në një zhvillim të zejtarisë dhe marrëdhënieve tregtare, ku tregtia më së shumti është zhvilluar në tregjet dhe panairet ku kanë marrë pjesë tregtarë të vendeve të ndryshme. Ndërmjet tyre kanë lindur edhe konteste të ndryshme, andaj ata ishin përcaktuar për zgjidhje të kontesteve të tyre nëpërmjet arbitrazhit duke pasur parasysh atë se të njëjtat janë zgjidhur në mënyrë më efikase, ekspeditive dhe nga persona (arbitra) të autorizuar nga vetë palët. Tregtarët dhe zejtarët të kohës për të cilën flasim kishin krijuar edhe shoqatat dhe asociacionet e para të tyre, të cilët ndër të tjerash janë marrë edhe me zgjidhjen e kontesteve që kanë lindur ndërmjet anëtarëve të tyre. Gjatë zgjidhjes së këtyre kontesteve është dashur të njihen rregullat e posaçme, që i kishte krijuar komuniteti afarist i kësaj kohe, që në të vërtetë përbënin doke tregtare, e të cilat nuk ishin të njohura mjaftueshëm nga gjyqtarët e gjykatave të rregullta. Këto shoqata të tregtarëve në këtë mënyrë krijuan bazat e arbitrazheve të përhershme tregtare. Normat për gjykatat e zgjedhura (arbitrazhet) i hasim edhe në statutet e qyteteve mesjetare të ish Jugosllavisë si në Budva, Dubrovnik, Korçulla dhe Split.26 Në Jugosllavinë e vjetër, pjesa ma e madhe e kontesteve tregtare, janë zgjidhur para gjykatave të zgjedhura (arbitrazhet).27 Arbitrazhi i sotëm ka ruajtur mjaft karakteristika të arbitrazhit të shekullit të mesëm, e sidomos “kjo ka të bëjë me përbërjen e arbitrazhit, shpejtësinë e procedurës, profesionalitetin, si dhe zbatimin e së drejtës materiale (lex mercatoria) e cila manifestohej në doket tregtare – uzansat”.28

Arbitrazhi si medium për zgjidhjen e kontesteve tregtare në disa vende të Evropës ka një traditë të gjatë dhe afirmim të arritur jo vetëm me revolucionet borgjeze, por edhe shumë kohë para se të ndodhnin ato. Vlen të theksohet se në Francë, e cila njëherit konsiderohet si djep i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, gjurmët e arbitrazhit hasen që në shekullin XII dhe XIV.29 Qysh në kohën e mbretërisë, mbreti Fransoa i II-të më vitin 1560 ka nxjerr Edikt, me të cilin ai ka lejuar mundësinë e zgjidhjes së kontesteve tregtare përpara arbitrazhit. Jo vetëm në Francë, por edhe në Angli në shekullin e XIV shoqatat e tregtarëve, asociacionet e organizatave ekonomike kanë praktikuar arbitrazhin për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet anëtarëve të tyre.

Arbitrazhi afirmohet edhe gjatë revolucionit borgjez-francez, ku e drejta për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit promovohet si “e drejtë natyrore”. Në drejtim të afirmimit dhe garantimit të arbitrazhit ishte edhe miratimi i Ligjit për organizimin e gjykatave nga ana e Kuvendit Popullor të Francës më datë 24.08.1790, i cili parashihte: “Për shkak se arbitrazhi është mënyra më racionale e zgjidhjes së kontesteve ndërmjet qytetarëve, ligjvënësi nuk mund të parasheh dispozita me të cilat do të zvogëlohej qoftë shfrytëzimi, qoftë efikasiteti i kontraktimit të arbitrazhit”. Përpjekjet gjatë revolucionit francez për afirmimin e arbitrazhit rezultuan me parashikimin e kësaj mënyre të zgjidhjes të kontesteve edhe në Kushtetutën franceze të vitit 1791, ku në nenin 86 të saj

24 M. Pak, op.cit., fq. 381. 25 C. Philipson., op.cit., fq. 128. 26 V. Mažuranić, Приноси за хрватски правно – повјестни Ријечник, Загреб, 1908 – 1922, fq. 784. 27 A. Goldštajn, Привредно уговорно право, Загреб, 1967, fq. 54. 28 A. Nikollovski, ‘Арбитража во разрешување на споровите со меѓународен елемент’, Деловно

Право, Часопис за теориа и практика на правото, nr. 2, Shkup, 2000 fq. 50. 29 Shih më gjerësisht D. Mitrović, ‘Međunarodna trgovinska arbitraža u francusku pravu’, Zbornik

Međunarodna trgovinska arbitraža (strana prava i zakoni), Beograd, 1996, fq. 31 – 48.

5

parashihej: ”E drejta e qytetarëve që përfundimisht ta zgjidhin kontestin nëpërmjet arbitrazhit nuk mund të cenohet me asnjë akt të pushtetit legjislativ”. Duke i pasur parasysh përparësitë e zgjidhjes të kontesteve nëpërmjet arbitrazhit, kjo mënyrë alternative e zgjidhjes së kontesteve filloi të parashihej jo vetëm në kontestet tregtare, por edhe në kontestet ndërmjet shteteve.30

Afirmimi i kësaj mënyre të zgjidhjes së kontesteve manifestohet edhe me atë se ligjvënësit e shumë shteteve iu qasën seriozisht rregullimit normativ të saj, duke miratuar dispozita konkrete për arbitrazhin, si Franca më vitin 1806, Gjermania më vitin 1876, Austria 1895, Italia 1865, kurse Anglia miratoi ligj të veçantë për arbitrazhin On Arbitration Act më 1889.31 Duhet të theksojmë se Anglia jo vetëm që është shteti i parë i cili ka sjell ligj të veçantë për arbitrazhin, por gjithashtu konsiderohet edhe vendi ku për herë të parë është paraqitur arbitrazhi i përhershëm tregtar ndërkombëtar. Në literaturën juridike theksohet se arbitrazhi i parë i përhershëm i tregtisë së jashtme është formuar nga Shoqata e tregtarëve me lesh të Liverpulit gjatë kohës së Luftës sesioniste në Amerikë lidhur me heqjen e rrezikut përkitazi me barrët e leshit, që tregtarët, pra, ata që merreshin me shitblerjen e leshit, i dërgonin në shtetet e Amerikës Jugore.32

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar si mënyrë private dhe specifike e zgjidhjes së kontesteve tregtare afirmimin e vet të plotë e arrin në shekullin XX, e sidomos në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore. Një prej karakteristikave të shekullit XX nga fusha e zhvillimit të së drejtës padyshim se është afirmimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, si institucion origjinal për organizimin e palëve në zgjidhjen e kontesteve të tyre.33 Kjo është periudha e zhvillimit të hovshëm të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare, periudhë e rritjes së numrit të transaksioneve tregtare ndërkombëtare, të cilat padyshim që ndikuan edhe në rritjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar. Palët e përfshira në këto konteste më parë u përcaktuan për arbitrazhin se sa për gjykatat shtetërore, duke krijuar kështu një sistem ndërkombëtar të zgjidhjes së kontesteve tregtare. Pra, kjo periudhë karakterizohet me një zhvillim të hovshëm të industrisë, të teknikës si dhe me rritjen e investimeve në botën e jashtme, të cilat kanë kushtëzuar bashkëpunimin midis subjekteve afariste, respektivisht midis pjesëmarrësve në qarkullimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve.

Vështirësitë me të cilat ballafaqohen subjektet afariste në rastet e paraqitjes së tyre si palë në një kontest para gjykatave nacionale të shteteve të huaja, e madje ndonjëherë edhe para gjykatave të ndonjë shteti jomiqësor, pastaj shpenzimet shpeshherë të larta të cilat duhen të mbulohen nga këto konteste, humbja eventuale e kontestit, jo-objektiviteti, zvarritja e procedurës, ishin ndër shkaqet që e shtyrën komunitetin afarist në zbatimin, garantimin dhe afirmimin e mekanizmave alternative të zgjidhjes së kontesteve tregtare, e në radhë të parë të arbitrazhit. Pjesëmarrësit në qarkullimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve e kanë afirmuar arbitrazhin tregtar ndërkombëtar duke i pasur parasysh përparësitë e tij, siç janë objektiviteti, ekspeditiviteti, fleksibiliteti, ekonomizimi në zgjidhjen e kontesteve, e kështu me radhë.

30 SHBA-ja dhe Britania e Madhe më 19.11.1794 lidhën marrëveshjen për miqësi, tregti, lundrim dhe

njëherit kjo marrëveshje është marrëveshja e parë me të cilën kontraktohet arbitrazhi si mjet i zgjidhjes së kontesteve eventuale që mund të lindnin ndërmjet këtyre dy shteteve.

31 Më 26.08.1889 në Angli është miratuar Ligji për arbitrazhin, e që në fakt paraqet ligjin e parë të veçant për arbitrazh të miratuar nga ndonjë shtet.

32 M. Landrau, L’arbitrage dans le droit anglais et français comparées, these, Paris, 1932 – cituar nga M. Jezdiç, E drejta ndërkombëtare private II, Prishtinë, 1976, fq. 136.

33 M. Trajković, MTA…, op.cit.,fq.8.

6

Sot arbitrazhi si institucion jo shtetëror i zgjidhjes së kontesteve në masë të madhe parashihet në kontratat ndërmjet pjesëmarrësve në qarkullimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve. Sipas disa parashikimeve të cilat paraqiten në teorinë juridike flasin se “rreth 90% e kontratave tregtare ndërkombëtare përmbajnë klauzolën e arbitrazhit”.34 Të rralla janë rastet kur kontestet e natyrës së tillë lihen për zgjidhje nga gjykatat nacionale dhe nuk kontraktohet kompetenca e tij.

Duke e pasur parasysh rolin dhe funksionin e arbitrazhit në zgjidhjen e kontesteve tregtare, në afirmimin e tij kanë kontribuar edhe mjaft organizata ndërkombëtare të cilat miratuan konventa dhe akte tejet të rëndësishme që i referohen rregullimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në këtë drejtim vlen të theksohet roli i Lidhjes së Kombeve dhe i Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Në kuadrin e kësaj të fundit vlen të theksohet roli i Komisionit të OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare, Komisionit të OKB-së për kodifikimin e të drejtës ndërkombëtare private, si dhe roli i Komisionit Ekonomik Evropian në kuadër të OKB-së.35

Nga ajo që u theksua, mund të përfundojmë se arbitrazhi është krijesë e vetë shoqërisë, është krijesë e komunitetit afarist me qëllim të stabilitetit dhe zhvillimit të mëtutjeshëm të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare. Ai është institucion që parashihet nga të gjitha sistemet juridike të shteteve bashkëkohore dhe gëzon afirmim në suaza botërore. Mund të themi se sot, në botën bashkëkohore, marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare, bashkëpunimi ekonomik, shkencor, teknik, teknologjik, të investuarit në botën e jashtme nuk mund të paramendohen pa arbitrazhin tregtar ndërkombëtar si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve.

1.2. NOCIONI I ARBITRAZHIT

Përcaktimi i kuptimit të arbitrazhit nuk është një punë e lehtë dhe e thjeshtë, por përkundrazi paraqet një punë mjaft të vështirë dhe komplekse. Duke i pasur parasysh edhe dallimet ndërmjet teoricienëve për sa i përket kompleksitetit të natyrës juridike të arbitrazhit, mund të themi se një definim i shkurtër i këtij institucioni i cili do t’i përmbante të gjitha elementet qenësore të tij nuk është i mundur. Gjithashtu, mund të themi se në teorinë juridike nuk ekziston një definim i vetëm, universal dhe i gjithëpranueshëm për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, por përkundrazi hasim në përkufizime të shumta dhe të ndryshme. Duke u nisur nga ajo se arbitrazhi paraqet një institucion me traditë tejet të gjatë dhe me një afirmim të madh, e që është në rritje e sipër, është krejtësisht e kuptueshme që arbitrazhi në teorinë juridike të sqarohet dhe të definohet në mënyra të ndryshme. Kështu, mund të themi se ekzistojnë përpjekje të shumta për definimin e arbitrazhit. Ekzistojnë pothuajse aq definime për arbitrazhin

34 A. J. van den Berg, R. van Delden, H.J. Snijders, Netherlands Arbitration Law, 1993, fq. 124. 35 Si akte më të rëndësishme që kanë të bëjnë me të drejtën e arbitrazhit tregtar janë: Protokolli i

Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923, Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927, Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961, Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965, si dhe dokumenti ndërkombëtar Model-Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL i vitit 1985.

7

tregtar ndërkombëtar sa ka komentues në këtë temë,36 respektivisht sa ka sisteme juridike.37

Termi “arbitrazh” mund të ketë së paku dy kuptime, edhe atë në njërën anë me këtë term nënkuptojmë mënyrën, metodën ose teknikën e zgjidhjes së kontesteve, e në anën tjetër me të nënkuptojmë organin, apo institucionin i cili e zgjidh kontestin, respektivisht sjell vendim për çështjen kontestuese.38

Sipas A. Redfern dhe M. Hunter arbitrazhi tregtar ndërkombëtar mund të definohet si “një metodë private e zgjidhjes së kontesteve, i zgjedhur nga vetë palët si një mënyrë efektive për t’i dhënë fund kontesteve ndërmjet tyre, pa iu drejtuar gjykatave të ligjit.”39 M. Domke arbitrazhin e definon si “metodë sipas së cilës palët vullnetarisht ia besojnë kontestin e tyre personave të tretë objektiv, të cilët ata i kanë zgjedhur”.40 G. Born nga doktrina juridike amerikane arbitrazhin ndërkombëtar e definon si “mjet me të cilin kontestet ndërkombëtare mund të zgjidhen përfundimisht, në përputhje me marrëveshjen e palëve, nga ana e vendimmarrësve të pavarur dhe jo-shtetëror”.41 Sipas R. David arbitrazhi definohet si “teknikë e cila shfrytëzohet nga arbitri ose arbitrat të autorizuar me marrëveshje private për zgjidhjen e disa kontesteve nga raporti ndërmjet dy apo më tepër personave”.42

Krahas këtyre definimeve abstrakte të cilat arbitrazhin e përcaktojnë si mënyrë, metodë apo teknikë për zgjidhjen e kontesteve, në teorinë juridike ekzistojnë po ashtu edhe shumë definime të tjera abstrakte të cilat arbitrazhin e cilësojnë si organ apo institucion i cili i zgjidhë kontestet. Kështu sipas Ch. Jarrosson arbitrazhi definohet si “institucion në bazë të të cilit persona të tretë zgjidhin kontestin ndërmjet dy apo më tepër palëve, duke kryer mision gjyqësor, të cilin palët ua kanë besuar.”43 Sipas Schwab, “arbitrazhet janë gjykata private të cilave, në vend të gjykatave shtetërore, palët me vullnetin e tyre ua besojnë për zgjidhje kontestet.”44 I ngjashëm me këtë definim është edhe një definim tjetër ku arbitrazhit cilësohet si “gjykatë private… e konstituuar në bazë të autorizimeve ligjore.”45 Në doktrinën italiane hasim edhe në definime të atilla ku arbitrazhi tregtar ndërkombëtar konsiderohet si “institucion social, i pranuar dhe i njohur në suaza të komunitetit botëror afarist”.46

36 G. B. Born, International Commercial Arbitration: Comentary and Materials, The Hague, 2001, fq. 1

(në tekstin e mëtejmë: G. Born, International…, 2001). 37 S. Triva, ‘О арбитражи, њеној правној природи и о арбитражном уговору’, Арбитражно

рјешавање спорова, Novi Sad, 1973, fq. 6-7. 38 Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 në nenin 1, paragrafi 2, nën b,

parasheh këto dy kuptime, ku është theksuar se termi “arbitrazh” nënkupton jo vetëm zgjidhjen e kontesteve para arbitrave të emëruar për raste të caktuara (arbitrazhi ad hoc), por edhe para arbitrazheve institucionale. Këto dy kuptime të termit arbitrazh i parasheh edhe M. Рочкомановиħ, Меħународно приватно право, четврто измењено и допуњенено издање, Ниш, 2006, fq. 291.

39 A. Redfern, M. Hunter, Law and Practice of International Commercial Arbitration, fourth edition, London, 2004, fq. 1.

40 M. Domke, The Law and Practice of Commercial Arbitration, Mundelein, 1968, fq. 1. 41 G. Born, International…, 2001, fq. 1. 42 R. David, L’arbitrage dans le commerce international, Economica, Paris, 1982, fq. 9. 43 Ch. Jarrosson, op. cit., fq. 372. 44 K. H. Schwab, Schiedsgerichtsbarkeit, München, 1979, fq. 1. 45 H. U. Walder – Bohner, Zivilprozessrecht, Zuerich, 1983, fq. 501 – cituar sipas A. Goldštajn, S. Triva,

Меħународно трговачка арбитража, Загреб, 1987, fq. 12. 46 R. Luzzatto, ‘International Commercial Arbitration and the Municipal law of States’, Recueil des

Cours de Académie de Droit International, La Haye, Tome 157, IV, 1977, fq. 24.

8

Përpjekje për të përkufizuar institucionin e arbitrazhit hasen edhe në teorinë juridike të territorit të ish-Jugosllavisë. Kështu njëra prej definimeve më të cituara është ajo e M. Jezdiç, i cili në këtë rast merr parasysh jo vetëm aspektin organizacional – institucional të arbitrazhit, por edhe atë funksional, duke theksuar se “me fjalën arbitrazh të tregtisë së jashtme duhet të kuptojmë institucionet e formuara nga organizatat profesionale private ose personat apo organizatat me karakter gjysmëprivat, me qëllim që të shqyrtojnë ato konteste nga qarkullimi i tregtisë së jashtme për të cilat është kontraktuar kompetenca e tyre”.47 A. Goldštajn dhe S. Triva arbitrazhet tregtare ndërkombëtare i konsiderojnë si “gjykata private (jo-shtetërore) për zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare, të cilave palët në bazë të autorizimeve ligjore ua besojnë personave që janë të besuar të tyre me qëllim që të sjellin vendim i cili ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm gjyqësor”.48 T. Varadi gjatë definimit të arbitrazhit vë në pah të dy aspektet e këtij institucioni, si atë institucional, ashtu edhe atë funksional duke theksuar se “arbitrazhi është institucion jo shtetëror për zgjidhjen e kontesteve që ua kanë besuar palët”.49 S. Triva arbitrazhin e cilëson si “organ i karakterit jo-shtetëror, i përbërë nga (një apo më shumë) persona për zgjedhjen e të cilëve palët janë marrë vesh, dhe të cilëve palët me marrëveshje dhe vullnetarisht ua kanë besuar për zgjidhje përfundimtare kontestin e tyre pronësorojuridik”.50 Po ashtu edhe D. Mitroviç bënë pjesë në grupin e teoricienëve të cilët gjatë definimit të arbitrazhit i marrin parasysh të dy aspektet e tij duke e kualifikuar arbitrazhin në njërën anë si organ për zgjidhjen e kontestit, e në anën tjetër si mënyrë e zgjidhjes së kontestit. Sipas tij, arbitrazhi në njërën anë konsiderohet si “zgjidhje e kontesteve nga ana e personave të cilët palët kontraktuese i kanë caktuar me marrëveshjen e arbitrazhit dhe, në anën tjetër, arbitrazhi paraqet organ (trup) i karakterit jo shtetëror i cili e zgjidh kontestin, të cilin kontest palët ia kanë besuar me marrëveshje (marrëveshjen mbi arbitrazhin).”51

Të gjitha definimet e sipërtheksuara janë definime abstrakte, të cilat përpiqen që institutin juridik të arbitrazhit ta përkufizojnë duke i përfshirë vetëm elementet qenësore të tij. Por, edhe përkundër përpjekjeve të tyre që ta përkufizojnë në mënyrë të plotë këtë institut juridik, duhet të themi se këto përkufizime kanë të meta apo mangësi, për shkak se nuk kanë mundur ta përkufizojnë në mënyrë të plotë këtë fenomen kompleks. Si rezultat i kësaj, në teorinë juridike ekzistojnë autorë të cilët janë përcaktuar për metodën tjetër të përkufizimit të arbitrazhit, pra për definime ekliktike, që konsistojnë në numërimin e karakteristikave të arbitrazhit. Njëri prej autorëve të këtillë është J. Lew,52 i cili konsideron se një definim i arbitrazhit sipas të gjitha gjasave nuk do të mund t’i merrte parasysh të gjitha aspektet e tij, andaj sipas tij më së miri do të ishte të identifikohen karakteristikat kryesore të këtij instituti juridik. Sipas tij arbitrazhi është: 1) metodë e zgjidhjes së kontesteve, 2) këto konteste zgjidhen nga ana e personave të tretë, neutral (arbitër/arbitra), që zgjedhen nga palët, 3) arbitri/arbitrat janë të autorizuar të veprojnë në bazë të autorizimeve që ua jep marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin, 4) arbitrat e zgjidhin kontestin në atë mënyrë sikurse gjykatat, që nuk do të thotë se ata domosdo, janë të detyruar të veprojnë sipas të drejtës, 5) arbitrazhi është sistem privat i 47 M. Jezdiç, op.cit., fq. 137. 48 A. Goldštajn, S. Triva, op. cit., fq. 12. 49 T. Варади, Меħunarodno privatno pravo, treće izmenjeno i dopunjeno izdanje, Forum, Novi Sad,

1990, fq. 378. 50 S. Triva, ‘O arbitraži, …’. fq. 5. 51 Д. Митровиħ, Арбитража, Енциклопедија имовинског права и права удруженог рада, I,

Beograd, 1978, fq.13. 52 J. Lew, Applicable Law in International Commercial Arbitration, New York, 1978, fq.12.

9

të gjykuarit: palët vetë, e jo shteti, i kontrollojnë autorizimet e arbitrave, 6) vendimi i arbitrave është përfundimtar dhe i jep fund kontestit të palëve, 7) vendimi i arbitrave i obligon palët nga vetë marrëveshja e tyre, ngase kur kanë lidhur marrëveshjen e arbitrazhit vullnetarisht kanë marrë përsipër se do ta pranojnë dhe vullnetarisht do ta përmbushin vendimin e arbitrave, dhe 8) procedura dhe vendimi i arbitrazhit janë të pavarura nga cilido qoftë shtet: gjykatat shtetërore do të intervenonin vetëm në rastet kur është e nevojshme që të përmbushet marrëveshja e arbitrazhit, që të rregullohet procedura e arbitrazhit ose që të ekzekutohet vendimi i arbitrazhit, në qoftë se palët nuk e kanë bërë këtë vullnetarisht.

O. Chukwumerije, ngjashëm sikurse Lew, nuk lëshohet në definimin abstrakt të nocionit të arbitrazhit, por ai thekson karakteristikat e tij, prej të cilave katër i veçon si esenciale, edhe atë:

“1) Një nga themelet e arbitrazhit është natyra e tij konsensuale. Autorizimet dhe kompetencat e arbitrave janë të përcaktuara me vullnetin e palëve të shprehur në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit.

2) Arbitrazhin po ashtu e karakterizon fakti se arbitrat emërohen nga vetë palët. Palët mund që ta delegojnë këtë përgjegjësi tek institucioni i arbitrazhit.

3) Palët gjithashtu përcaktojnë rregullat procedurale të cilat zbatohen nga ana e arbitrazhit. Palët këtë mund ta bëjnë duke i numëruar detajisht rregullat procedurale si pjesë e marrëveshjes së tyre të arbitrazhit, ose duke i adoptuar rregullat e vendosura nga institucioni i arbitrazhit, siç është Oda Ekonomike Ndërkombëtare.

4) Vendimet e sjella nga ana e arbitrave janë të detyrueshme për palët.”53

Milan Pak,54 thekson se me një definim të shkurtër nuk mundet të përfshihen të gjitha elementet përbërëse të arbitrazhit. Ai thekson se definimi i arbitrazhit, respektivisht i arbitrazhit të tregtisë së jashtme është po aq i ndërlikuar, në mos më i ndërlikuar, se sa definimi i nocionit “gjykatë”. M. Pak nuk është lëshuar në dhënien e një defenicioni për arbitrazhin, por ai është përcaktuar në konstatimin e karakteristikave të tij, të cilat po i paraqesim në vijim: “1) pavarësia prej cilit do qoftë shtet; 2) pavarësia prej sistemit të caktuar juridik (të drejtës së brendshme dhe të drejtës ndërkombëtare private); 3) pavarësia prej vendit të caktuar paraprakisht, respektivisht selisë së procesuimit dhe vendosjes së arbitrave; 4) aplikimi i parimeve dhe i rregullave të posaçme gjatë zgjidhjes dhe vendosjes; 5) lënda e specializuar e kontesteve për të cilat vendosin; 6) procedura e arbitrazhit pengon inicimin e procedurës gjyqësore; 7) baza juridike e arbitrazhit për zgjidhje dhe vendosje ndodhet në burimet juridike të brendshme dhe ndërkombëtare si dhe në autonominë e vullnetit të palëve; 8) kornizat brenda të cilave vepron dhe vendos arbitrazhi janë të konstatuara me parimet e rendit publik të çdo shteti dhe me normat e posaçme imperative…; 9) respektimi i këtyre kornizave sigurohet përmes kontrollit gjyqësor të arbitrazhit, në disa vende gjatë punës së tij, kurse në të tjerat pas sjelljes së vendimit në procedurën për anulimin e atyre vendimeve, apo në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin në vendet e tjera.”

Aleksandar Goldštajn, përpos që ka përkufizuar nocionin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, ai në një nga veprat e tij i është qasur edhe metodës së përcaktimit të

53 O. Chukwumerije, Choice of Law in International Commercial Arbitration, Quorum Books, London,

1994, fq. 2-3. 54 M. Pak, op.cit., fq. 383-384.

10

karakteristikave të këtij instituti juridik. Sipas tij, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar i ka këto karakteristika: “1) arbitrat zgjedhen nga vetë palët; 2) arbitrat janë profesionalisht të lidhur me tregtinë ndërkombëtare; 3) të zbatohet e drejta e caktuar materiale; 4) procedurën e gjykimit në parim e përcaktojnë palët; 5) njëshkallshmëria; 6) gjykimi jopublik; 7) mungesa e notës politike; 8) gjykimi zhvillohet jashtë aparatit shtetëror, me çka arbitrazhi tregtar ndërkombëtar si alternativë zëvendëson gjykatat shtetërore; 9) e rëndësishme është klima tjetër në marrëdhëniet ndërmjet palëve, por gjithashtu edhe në marrëdhënien e tyre ndaj arbitrave. Ato marrëdhënie duhet t’i karakterizoj kooperimi.”55

Gašo Knežević,56 thekson se arbitrazhi mund të definohet si “servis jo shtetëror për dhënien e shërbimeve juridike”, por ky definim, siç thotë dhe vetë ai, nuk është i mjaftueshëm për arsye shkencore dhe pedagogjike. Ai, po ashtu, arbitrazhin e definon edhe si “metodë jo-shtetërore e zgjidhjes së kontesteve”. Knežević, sikurse Lew, Chukwumerije dhe Pak, i është qasur përkufizimit të arbitrazhit duke i vënë në pah karakteristikat e këtij instituti juridik, si në vijim: “1) Arbitrazhi është metodë, mënyrë (servis – organizacional) e zgjidhjes së kontesteve; 2) Kontesti duhet të ekzistoj së paku ndërmjet dy palëve (mundet dhe më tepër); 3) Kontestin e zgjidh person i tretë, ose personat e tretë; 4) Këto persona mandatin e fitojnë prej palëve dhe se janë të obliguar të sillen në korniza të mandatit të dhënë me marrëveshjen e palëve (a contrario – këto persona mandatin nuk e marrin nga shteti prej nga rrjedh se është servis jo-shtetëror); 5) Vendimi i arbitrave për palët është i detyrueshëm, për shkak se ato në mënyrë implicite kanë rënë dakord për këtë; 6) Shteti, duke lënë të ekzistoj gjyqësi “paralele”, lejon që efektet e këtyre vendimeve (plotfuqishmëria, përmbarueshmëria etj.) të njëjtësohen me efektet e vendimeve të gjykatave shtetërore; 7) Shteti me aparatin detyrues siguron ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, në qoftë se palët nuk e ekzekutojnë vullnetarisht.”

Nga ajo që u theksua deri tani del në pah se në literaturën juridike hasen autorë të ndryshëm që nga këndvështrimi i tyre e definojnë në mënyra të ndryshme institutin juridik të quajtur arbitrazh. Megjithatë, të gjithë këta autorë mund t’i klasifikojmë në disa grupe varësisht definimit që kanë dhënë. Disa prej tyre janë përcaktuar për definim abstrakt (si për shembull Redfern dhe Hunter, Domke, Born, David, Jarrosson, Schwab, Luzzato, Jezdiç, Varadi, Triva, Mitroviç si dhe Goldštajn dhe Triva), kurse disa të tjerë janë përcaktuar për definim ekliktik duke i numëruar kështu karakteristikat e arbitrazhit pa mos u lëshuar në një definim abstrakt ( si për shembull Lew, Chukwumerije, Pak, Goldštajn dhe Knežević). Në teorinë juridike po ashtu hasen edhe autorë të tillë të cilët arbitrazhin e përkufizojnë vetëm nga aspekti organizacional – institucional (si për shembull Jarrosson, Walder – Bohner, Luzzato), kurse disa të tjerë e marrin parasysh vetëm aspektin funksional ( si për shembull R. David, M. Domke, A. Redfern dhe M. Hunter, G. Born), por gjithashtu hasen edhe autorë të tillë që i marrin parasysh të dy aspektet (si për shembull M. Jezdiç, T. Varadi, S. Triva, M. Roçkomanoviç, D. Mitroviç, Schwab). Sipas këtyre të fundit, arbitrazhi në njërën anë paraqet organin apo institucionin para të cilit zgjidhet çështja kontestuese, e në anën tjetër me arbitrazh nënkuptojmë mënyrën, metodën, mjetin, apo teknikën për zgjidhjen e çështjeve kontestuese.

55 A. Goldštajn, Međunarodna trgovačka arbitraža I, Informator, Zagreb, 1975, fq. 11. 56 G. Knežević, Međunarodna trgovačka arbitraža: osnovna pitanja i problemi, Beograd, 1999, fq. 17

dhe 20 (në tekstin e mëtejmë: G. Knežević, MTA… )

11

Nga e gjithë ajo që u theksua më lartë për këtë institut juridik si dhe duke u nisur nga botëkuptimet tona, arbitrazhin tregtar ndërkombëtar mund ta definojmë si mënyrë private të zgjidhjes së kontesteve, respektivisht si organ apo institucion jo shtetëror ku palët me marrëveshjen e arbitrazhit caktojnë një apo më tepër arbitra për zgjidhjen përfundimtare të kontestit ndërmjet tyre, dhe se vendimi i arbitrave është përfundimtar dhe detyrues për palët.

1.2.1. Karakteri ndërkombëtar dhe tregtar i arbitrazhit

Duhet të theksojmë se ka dallime ndërmjet nocionit “arbitrazh” dhe nocionit “arbitrazhi tregtar ndërkombëtar”, ngase jo çdo arbitrazh mund të ketë cilësinë e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Këtë distinkcion po e bëjmë jo vetëm për të kënaqur kërkesat e teorisë juridike, pasi që rëndësia e këtij dallimi është më e madhe se aq (p.sh. kemi arbitrazhe të brendshme dhe ndërkombëtare, si dhe të vendit dhe të huaja).57 Shumica e shteteve parashohin regjim të ndryshëm varësisht nga ajo se a bëhet fjalë për arbitrazh të brendshëm apo ndërkombëtar, ashtu që arbitrazhi tregtar ndërkombëtar në shumicën e rasteve gëzon regjim më liberal, dhe se tek ai palëve u lejohet që një rreth më të gjerë të çështjeve vetë t’i rregullojnë. Rëndësia tjetër e këtij distinkcioni ka të bëjë me atë se vetëm vendimet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të jenë objekt i njohjes dhe i ekzekutimit si fazë e posaçme e kontrollit gjyqësor nëpër të cilën kalojnë vendimet e huaja të arbitrazhit.

Fillimisht, le të përcaktojmë domethënien e nocionit arbitrazh “ndërkombëtar”. Ekzistojnë dy kriteriume apo metoda për kualifikimin e një arbitrazhi si arbitrazh ndërkombëtar, e ato janë:

1) identiteti (nacionaliteti) i palëve (ratione personae) dhe 2) natyra e kontestit (ratione materiae).

Idetinteti (nacionaliteti) i palëve (ratione personae) – sipas këtij kriteri qenësore është “nacionaliteti” i ndryshëm i palëve, e që do të thotë se palët e involvuara në kontest, të cilat kanë lidhur marrëveshje arbitrazhi, duhet të kenë shtetësi të shteteve të ndryshme, ose vendbanim apo vendqëndrim të përhershëm në shtete të ndryshme, në qoftë se bëhet fjalë për persona fizik. Nëse fjala është për persona juridik, atëherë ata duhet të kenë seli në shtete të ndryshme, ose vendi i regjistrimit të tyre të jetë në shtete të ndryshme. Pra, si rrjedhojë e këtij kriteri, palët, individët dhe personat juridik (përfshirë edhe shoqëritë tregtare), duhet të vijnë nga juridiksione të ndryshme. Ky kriter është i paraparë në Konventën Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të vitit 1961,58 e cila zbatohet në “marrëveshjet e arbitrazhit të lidhura me qëllim të zgjidhjes së kontesteve nga tregtia ndërkombëtare ndërmjet personave fizik dhe juridik, të cilët në kohën e lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit kanë vendbanim ose seli në shtete të ndryshme”.59

Natyra e kontestit (ratione materiae) – sipas këtij kriteri një arbitrazh që të kualifikohet si arbitrazh ndërkombëtar qenësore është që të bëhet fjalë për kontest tregtar ndërkombëtar, respektivisht për kontest nga tregtia ndërkombëtare. Sipas këtij

57 Për llojet e arbitrazheve do të flasim më gjerësisht në kreun e tretë. 58 Konventa është e ratifikuar në “Fletën Zyrtare të RSFJ”, Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 12/1963, më

28.11.1963. 59 Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni 1 a).

12

kriteri “arbitrazhi kategorizohet si ndërkombëtar nëse kontesti implikon interesa tregtare ndërkombëtare”.60 Oda Ndërkombëtare e Tregtisë në Paris ishte e para e cila e miratoi këtë kriter. Rregullat e Arbitrazhit të ONT-së (ICC Rules of Arbitration) të vitit 1998 e definonin funksionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit të ONT si “zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit të kontesteve tregtare me karakter ndërkombëtar”.61 Në një publikim të ONT-së (ICC) theksohet: “Natyra ndërkombëtare e arbitrazhit nuk donë të thotë se palët duhet domosdo të jenë të nacionalitetit të ndryshëm. Nëpërmjet objektit të saj kontrata mund të zgjerohet jashtë kufijve shtetëror, kur për shembull është lidhur kontratë ndërmjet dy shtetasve të shtetit të njëjtë me vend të përmbushjes në shtetin tjetër, ose kur është lidhur kontratë ndërmjet një shteti dhe përfaqësisë së shoqërisë tregtare të huaj në atë shtet.”62

Model-ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL-it përmban katër kritere, në mesin e të cilave është përfshirë si kriteri i identitetit të palëve ashtu edhe ai i natyrës së kontestit, dhe se mjafton që njëri prej këtyre të plotësohet që të mund një arbitrazh të konsiderohet si arbitrazh ndërkombëtar. Arbitrazhi është ndërkombëtar nëse:

a) palët në marrëveshjen e arbitrazhit, në kohën e lidhjes së kësaj marrëveshjeje, i kanë selitë e tyre në shtete të ndryshme; ose

b) një nga vendet e mëposhtme ndodhet jashtë shtetit në të cilat palët kanë selitë tyre: (i) vendi i arbitrazhit, nëse është përcaktuar në marrëveshjen e arbitrazhit

apo në përputhje me atë marrëveshjeje; (ii) çdo vend në të cilin duhet të kryhet një pjesë substanciale e detyrimeve

që rrjedhin nga një marrëdhënie tregtare ose vendi me të cilin lënda e kontestit është e lidhur më ngushtë; ose

c) palët shprehimisht kanë rënë dakord se lënda e marrëveshjes së arbitrazhit ka të bëjë me më shumë se një vend.” 63

Në Republikën e Maqedonisë ligji aktual për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i vitit 2006 (LATN)64 parasheh se si ndërkombëtar do të konsiderohet ai arbitrazh nëse:

“1) së paku njëra prej palëve, në kohën e lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit është person fizik me vendbanim apo me vendqëndrim të përhershëm jashtë territorit të Republikës së Maqedonisë, ose është person juridik selia e të cilit nuk është në territorin e Republikës së Maqedonisë; ose

2) vendi ku duhet të kryhet pjesa e konsiderueshme e obligimeve të marrëdhënies tregtare ose vendi me të cilin lënda e kontestit është e lidhur më ngushtë, nuk gjendet në territorin e Republikës së Maqedonisë.”

Në bazë të kësaj dispozite mund të konkludojmë se Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë si kriter themelor për cilësimin e një arbitrazhi si arbitrazh ndërkombëtar merr kriterin e identitetit të palëve. Por, jo vetëm

60 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 4. 61 ICC Rules of Arbitration, January 1, ICC, Paris, 1998, neni 1, parag. 1. 62 The International Solution to International Business Disputes – ICC Arbitration, ICC Publication, No.

301, 1977, fq.19. 63 Model-Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL – it i vitit 1985 (i amendamentuar në

vitin 2006), neni 1, parag. 3. 64 “Gazeta zyrtare e R.M.” nr. 39/2006, neni 1, parag. 3.

13

kaq. Sipas këtij ligji, arbitrazhi do të cilësohet si ndërkombëtar edhe varësisht natyrës së kontestit. Mjafton që njëri prej këtyre kritereve të jetë i plotësuar që të mund të bëjmë fjalë për arbitrazhin ndërkombëtar. Në bazë të kësaj dispozite po ashtu mund të konkludojmë se arbitrazhi do të kualifikohet si ndërkombëtar edhe nëse palët kanë shtetësi të Republikës së Maqedonisë, por së paku njëra prej tyre ka vendqëndrim të përhershëm jashtë Republikës së Maqedonisë, në ndonjë shtet të huaj.

Sa i përket karakterit tregtar të arbitrazhit, duhet theksuar se në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është pranuar gjerësisht kuptimi i gjerë i nocionit arbitrazh “tregtar”. Një qëndrim i këtillë gjen shprehje të plotë në ML e UNCITRAL-it,65 me ç’rast ky akt sugjeron se nocioni “tregtar” duhet të interpretohet gjerësisht, ashtu që të përfshijë të gjitha çështjet që rrjedhin nga të gjitha marrëdhëniet e natyrës tregtare. Gjithashtu, edhe doktrina juridike ndanë të njëjtin qëndrim në aspekt të domethënies së nocionit “tregtar”. Sipas Fouchard, Gaillard dhe Goldman, “çdo arbitrazh ndërkombëtar para të cilit paraqiten konteste ndërmjet kompanive që janë ekonomike për nga karakteri i tyre, do të konsiderohet për tregtar.”66

Në këtë punim ne jemi përcaktuar për termin “arbitrazhi tregtar ndërkombëtar”, sepse këtë term e dikton vetë legjislacioni i ynë pozitiv në këtë sferë, por edhe literatura të cilën e kemi konsultuar. Në gjuhën angleze hasim në termin “international commercial arbitration”, në gjuhën frënge “arbitrage commercial international”, në disa gjuhë të tjera hasim edhe në termet si “međunarodna trgovačka arbitraža”, “spoljnotrgovinska arbitraža”, etj.

1.3. ARBITRAZHI OSE GJYKATAT NACIONALE: AVANTAZHET DHE DISAVANTAZHET

Periudha që përfshin gjysmën e dytë të shekullit XX karakterizohet me një afirmim të hovshëm të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Si argument i cili flet për këtë afirmim është nxjerrja e një numri të madh të akteve juridike si të karakterit ndërkombëtar67 ashtu edhe të atyre nacional, me të cilat rregullohet materia e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Zhvillimi i marrëdhënieve tregtare, bashkëpunimi ekonomik, shkencor, teknik, teknologjik, si dhe të investuarit në botën e jashtme nuk mund të paramendohen pa këtë mënyrë alternative të zgjidhjes së kontesteve. Sot pjesa më e madhe e kontratave ndërkombëtare tregtare e parashohin arbitrazhin si mjet për zgjidhjen e kontesteve, madje sipas disa të dhënave në teorinë juridike rreth ”90% të kontratave tregtare ndërkombëtare përmbajnë klauzolën e arbitrazhit”.68 Mund të

65 Shih fusnotën 2 të këtij akti ndërkombëtar, që ka të bëjë me nenin 1(1). 66 Fouchard, Gaillard, Goldman on International Commercial Arbitration, E. Gaillard, J. Savage (eds.),

The Hague, 1999, fq. 35 (“In international arbitration, a broad interpretation of commerciality should therefore be adopted: any international arbitration between companies where the dispute is economic in character will be considered to be commercial.”).

67 Si akte më të rëndësishme që kanë të bëjnë me të drejtën e arbitrazhit tregtar janë: Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923, Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927, Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961, Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965, si dhe dokumenti ndërkombëtar Ligji – Model për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL i vitit 1985 (i amendamentuar në vitin 2006).

68 A.J. van den Berg, R. van Delden, H.J. Snijders, Netherlands Arbitration Law, Kluwer Law and Taxation Publishers, Deventer/Boston, 1993, fq. 124.

14

thuhet se në botë ekziston pajtueshmëri lidhur me atë se arbitrazhi paraqet mjetin më të përshtatshëm për zgjidhjen e kontesteve. Arbitrazhi është paraparë si mjet i përshtatshëm për zgjidhjen e kontesteve tregtare edhe në Aktin final të Konferencës Evropiane për siguri dhe bashkëpunim,69 në të cilin Akt shtetet pjesëmarrëse:

- “konsiderojnë se zgjidhja e shpejtë dhe e drejtë e kontesteve të cilat mund të rrjedhin nga transaksionet tregtare e që kanë të bëjnë me mallrat dhe shërbimet dhe marrëveshjet mbi bashkëpunimin industrial, kanë kontribuar në zhvillimin dhe lehtësimin e bashkëpunimit tregtar industrial;

- konsiderojnë se arbitrazhi është mjet i përshtatshëm për zgjidhjen e kontesteve të këtilla;

- i rekomandojnë organizatave, ndërmarrjeve dhe firmave të vendeve të tyre, ku ai vjen në shprehje, që të parashohin klauzolat e arbitrazhit në kontratat tregtare, në kontratat e bashkëpunimit industrial ose në kontratat speciale;

- rekomandojnë që dispozitat e arbitrazhit të parashohin rregulla për procedurën e arbitrazhit të cilët janë reciprokisht të pranueshme dhe të lejojnë arbitrazhin në vendin e tretë, duke mbajtur llogari për kontratat ekzistuese ndërqeveritare dhe kontratat e tjera në këtë fushë.”

Në afirmimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ka ndikuar edhe zhvillimi i arbitrazheve institucionale dhe qendrave të arbitrazhit, ku sipas të dhënave flitet për ekzistimin e mbi 200 arbitrazheve institucionale dhe qendrave të arbitrazhit, para të cilave gjithnjë e në rritje është numri i kontesteve që u besohet për zgjidhje.

Arbitrazhi është mënyrë alternative e zgjidhjes së kontesteve, respektivisht ai është alternativë e gjykatave nacionale në zgjidhjen e kontesteve. Palët për realizimin e të drejtave nga marrëdhënia e tyre reciproke mund t’i drejtohen gjykatave shtetërore në njërën anë, kurse në anën tjetër, arbitrazhit i drejtohen atëherë kur me marrëveshjen e tyre kanë paraparë kompetencën e tij. Kjo marrëveshje, pra marrëveshja mbi arbitrazhin, në të shumtën e rasteve lidhet para lindjes së kontestit, pra për kontestet eventuale që mund të paraqiten në të ardhmen ndërmjet palëve, por palët mund ta parashohin kompetencën e arbitrazhit edhe pasi të krijohet kontesti, megjithëse në këto raste ato shumë vështirë arrijnë deri te një marrëveshje e këtillë (për arbitrazhin).

1.3.1. Avantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar

Duke e pasur parasysh se palët me marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin e dërogojnë kompetencën e gjykatave nacionale me të drejtë mund të shtrohen këto pyetje: Përse palët përcaktohen për zgjidhjen e kontestit të tyre nëpërmjet arbitrazhit? Cilët janë arsyet që ndikojnë për përcaktimin e këtillë të palëve?

Në teorinë juridike jepen arsyet e përzgjedhjes së arbitrazhit nga palët për zgjidhjen e kontestit të tyre, apo më mirë të themi theksohen përparësitë e arbitrazhit kundrejt gjykatave nacionale në zgjidhjen e kontesteve. Disa nga këto përparësi janë të theksuara edhe nga J. Meason dhe A. Smith në deklaratën vijuese: “Avokatët brenda komunitetit afarist besojnë se arbitrazhi është më i preferuar se sa procedurat gjyqësore, për shkak se arbitrazhi mendohet të jetë joformal, më i shpejtë, me më pak shpenzime, objektiv, si mënyrë për t’iu shmangur publicitetit jo të favorshëm, relativisht

69 Konferenca Evropiane për siguri dhe bashkëpunim, Akti final, Helsinki, 1 gusht 1975.

15

pajtues, merr më pak kohë menaxhimi… Më e rëndësishmja është se arbitrazhi shihet si ofrim i shansit më të mirë për të ruajtur marrëdhëniet themelore të biznesit.”70 Jo vetëm autorët e lartpërmendur, por edhe shumë autorë të tjerë kanë theksuar dhe analizuar arsyet e derogimit të kompetencës së gjykatave shtetërore. Vetitë praktike dhe racionale të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kanë bërë që ky mekanizëm privat i zgjidhjes së kontesteve të jetë shumë atraktiv. Po ashtu, edhe në një studim empirik konfirmohet se arsyet më të rëndësishme që tërheqin palët në zgjedhjen e arbitrazhit ndërkombëtar janë neutraliteti i forumit dhe mundësia e njohjes dhe ekzekutimit më të lehtë të vendimeve të huaja të arbitrazhit.71 Edhe ne në vazhdim po i theksojmë përparësitë që i ka arbitrazhi në zgjidhjen e kontesteve kundrejt zgjidhjes së të njëjtave në procedurën para gjykatave shtetërore:

1) Një nga arsyet që i motivon palët për t’iu shmangur gjykatave shtetërore në zgjidhjen e kontesteve të tyre ekzistuese apo eventuale nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar është neutraliteti i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Kontestet nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar implikojnë palë që vijnë nga vendet e ndryshme dhe se zgjidhja e kontestit të tyre në njërën nga gjykatat “nacionalitetin” e së cilës e ka njëra nga palët nuk ofron siguri të mjaftueshme për zgjidhje neutrale dhe objektive. Aq më tepër do të dyshohet në neutralitetin e trupit gjykues kur si palë në kontest paraqitet shteti apo ndonjë subjekt që është në pronësi të shtetit apo me pjesëmarrje të tij (mjafton ta paramendojmë situatën kur për kontestet eventuale ndërmjet Qeverisë së Maqedonisë dhe kompanisë energjetike austriake EVN të vendosin gjykatat e R.M-së). Dyshimet e tilla rrjedhin si rezultat i asaj se gjykatat janë të prira të gjykojnë në favor të subjektit të vendit, aq më tepër atëherë kur mbi to ushtrohet presion politik, popullor, medial, apo çfarëdo lloj presioni tjetër. Zgjidhja e kontesteve para gjykatave të rregullta mund të konsiderohet si avantazh për palën, për të cilën ajo gjykatë konsiderohet si gjykatë e vendit. Çdokush që paraqitet si palë në ndonjë procedurë gjyqësore para një gjykate të ndonjë vendi të huaj ballafaqohet me pengesa të shumta, siç mund të jenë: mosnjohja e gjuhës në të cilën zhvillohet procedura, mosnjohja e sistemit juridik të atij vendi, mosnjohja e mentalitetit kulturor-shoqëror, rritja e shpenzimeve si rezultat i shfrytëzimit të shërbimeve të avokatëve të shtetit nikoqir, si dhe marrëdhëniet jo miqësore politike ndërmjet dy shteteve që në masë të madhe mund të ndikojnë në jo-neutralitetin, anshmërinë e gjyqtarëve (mjafton vetëm ta paramendojmë situatën në të cilën një kompani nga Kosova apo Shqipëria kërkon t’i realizojë të drejtat e veta para gjykatave të Serbisë, apo situata tjetër kur një kompani nga Maqedonia kërkon t’i realizoj të drejtat e veta para gjykatave të Greqisë).

Palët përcaktohen për arbitrazhin ngase ai mund të jetë transnacional, të mos bëjë pjesë në asnjë sistem juridik nacional. Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar palëve u mundëson që, edhe pse vijnë nga vendet e ndryshme, në bazë të autonomisë së vullnetit të tyre të zgjedhin vendin, kohën, arbitrat, rregullat, gjuhën në të cilën do të zhvillohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, gjëra që nuk mund të bëhen para gjykatave shtetërore. Këtu duhet të shtojmë dhe besimin e palëve se kontestin e kanë dorëzuar në duart e një organi neutral, i cili do të vendosë në mënyrë objektive dhe të drejtë sipas standardit të bonafides, duke mbajtur llogari për 70 J. Meason and A. Smith, “Non-Lawyers in International Commercial Arbitration: Gathering Splinters

on the Bench” (1991) 12 Northwestern J. Int’l & Bus 27 fq. 27-28 – cituar sipas O. Chukwumerije, op.cit., fq. 7.

71 Shih: Christian Bühring-Uhle, ‘A Survey on Arbitration and Settlement in International Business Disputes: Advantages of Arbitration’, në Towards a Science of International Arbitration: Collected Empiricall Research, Christopher R. Drahozal & Richard W. Naimark (eds), The Hague, 2005, fq. 31.

16

interesat e të dy palëve.72 Zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar palëve u ofron “ambient të pranueshëm dhe një ton më të qetë të diskutimit”,73 ashtu që palëve u ofrohet mundësia e ruajtjes së marrëdhënieve miqësore dhe afariste edhe pasi kontesti në fjalë të jetë zgjidhur nga arbitrazhi. Prandaj edhe arbitrazhi cilësohet si një lloj gjykate miqësore si rezultat i zgjidhjes së këtillë miqësore të kontesteve të palëve.

2) Si rrethanë tjetër e cila konsiderohet si përparësi e arbitrazhit është fleksibiliteti dhe jo-formaliteti i procedurës së arbitrazhit. Procedura para gjykatave shtetërore karakterizohet me mjaft rregulla formale, komplekse, të cilave rregulla palët duhet t’iu përmbahen. Tek arbitrazhi, e në veçanti kur bëhet fjalë për arbitrazhin ad hoc, palët me akordim të vullnetit të tyre mund t’i krijojnë rregullat e procedurës së arbitrazhit, apo këtë t’ia besojnë arbitrave, si dhe vet palët përcaktojnë të drejtën e zbaueshme për zgjidhjen meritore të kontestit. Kur bëhet fjalë për arbitrazhet institucionale palët i kanë parasysh rregullat e këtyre institucioneve nga momenti kur përcaktohen për zgjidhjen e kontesteve para tyre.

Procedura e arbitrazhit karakterizohet me një atmosferë më joformale se sa ajo gjyqësore, aq më tepër kur kemi të bëjmë me rastet e zhvillimit të procedurës jashtë selisë së arbitrazhit, që mund të jetë ndonjë hotel, pushimore apo ndonjë vend tjetër.74

3) Për palët arbitrazhi është atraktiv si rezultat i shpejtësisë së tij në zgjidhjen e kontestit që i është besuar për zgjidhje. Është evidente se para gjykatave të Republikës së Maqedonisë, si dhe para gjykatave të rregullta të shumicës së shteteve në përgjithësi ekziston një numër i madh i kontesteve, një numër i madh i mosmarrëveshjeve që presin zgjidhje. Këto konteste jo rrallëherë, por shpeshherë përfundojnë brenda një intervali kohor të padëshiruar për palët, gjë që ka ndikuar në afirmimin e mundësisë së zbatimit të arbitrazhit për zgjidhjen e këtyre kontesteve. Në kushtet aktuale zgjidhja e kontesteve tregtare nga ana e gjykatave nacionale po pëson gjithnjë e më shumë kritika për shkak të zvarritjes dhe joefikasitetit, edhe përkundër detyrës së tyre për zgjidhjen e këtyre kontesteve në kohë sa më të arsyeshme. Në analet e praktikës gjyqësore ekzistojnë edhe raste të atilla ku zgjidhja e kontesteve nuk ka përfunduar me dekada, madje edhe më gjatë. “Për njeriun afarist koha është faktor shumë i rëndësishëm. Zvarritjet e panevojshme në procedurën e zgjidhjes së kontesteve tregtare janë të dëmshme në formulimin e drejtë të politikave afariste dhe në zbatimin efikas të aktiviteteve afariste.”75

Mosefikasiteti dhe zvarritja që i karakterizon gjykatat shtetërore ka motivuar palët që kontestet e tyre t’ia besojnë për zgjidhje arbitrazhit. Zgjidhja e shpejtë dhe efikase e kontesteve nga ana e arbitrazhit në radhë të parë ka të bëjë me atë se procedura para tij sipas rregullit është njëshkallëshe. Kur kemi të bëjmë me arbitrazhet ad hoc, palët në marrëveshjen e arbitrazhit mund të parashohin që procedura të përfundoj me sjelljen e vendimit dhe të evitojnë kështu mundësinë e inicimit të procedurës në shkallë

72 M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 26. 73 S. Triva, V. Belajec, M. Dika, Građansko parnično procesno pravno, šesto izmijenjeno i dopunjeno

izdanje, Narodne Novine, Zagreb, 1986, fq. 690. 74 Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit pranë Odës Tregtare Ndërkombëtare u lejon palëve që të

kontraktojnë ndonjë vend tjetër jashtë selisë së saj për zhvillimin e seancave. Tribunali i arbitrazhit mund, pas konsultimit me palët, të zhvillojë seanca dhe takime në çdo vend që e konsideron të përshtatshëm, nëse nuk është rënë dakord ndryshe nga palët – shih nenin 18, ICC Rules of Arbitration, January 1, ICC, Paris, 2012.

75 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 7.

17

të dytë. Pastaj, rregullat në bazë të të cilave punon arbitrazhi janë më të thjeshta, si dhe ajo se shumica e rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit përmbajnë dispozita me të cilat përcaktohet korniza kohore brenda së cilës duhet të zgjidhet kontesti.

4) Palët e kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit duke i pasur parasysh shpenzimet e ulëta të procedurës së zgjidhjes së kontesteve para tij. Megjithatë, në teorinë juridike autorë të shumtë hezitojnë ta cilësojnë procedurën e arbitrazhit si procedurë me shpenzime të ulëta, ngase kjo përparësi e arbitrazhit është e karakterit relativ. Thuhet se është e karakterit relativ sepse jo gjithherë procedura para arbitrazhit është e një kostoje më të ulët, krahasuar me procedurat gjyqësore. Në procedurën para arbitrazhit duhet të paguhet shpërblimi për arbitrat, duhet të mbulohen harxhimet për hapësirat ku do të zhvillohet procedura, duhet të mbulohen harxhimet e rrugës për palët, për arbitrat, avokatët dhe për dëshmitarët, duhet gjithashtu të paguhen taksat administrative kur kontesti është shtruar për zgjidhje para arbitrazheve institucionale. Lartësia e shpenzimeve varet edhe nga ajo se cilit arbitrazh ia kemi besuar zgjidhjen e kontestit, nëse kontestin ia kemi besuar ndonjë arbitrazhi prestigjioz, atëherë edhe shpenzimet e procedurës para tij do të jenë më të larta.

Jo vetëm në teorinë juridike, por edhe sipas një studimi empirik76 shpenzimet e arbitrazhit rangohen shumë poshtë në listën e arsyeve të firmave (kompanive) në përzgjedhjen e arbitrazhit ndërkombëtar, ashtu që vetëm 4% e firmave të anketuara zgjedhin arbitrazhin për të kursyer shpenzimet, krahasuar me gjykatat. Madje, shumë subjekte tregtare mendojnë se kjo përparësi e arbitrazhit nuk ekziston, ashtu që më shumë se gjysma (51%) e të anketuarve në këtë studim mendonin se përparësia e shpenzimeve nuk ekziston.77

Megjithatë, procedura para gjykatave shtetërore është mjaft e ngadaltë, me shumë zvarritje, me mundësinë të zgjat më shumë se sa dëshirojnë palët (duke pasur parasysh se procedura gjyqësore nuk është njëshkallëshe dhe se vendimi i saj mund të goditet me mjete juridike të rregullta dhe të jashtëzakonshme), gjëra të cilat ndikojnë që procedura të jetë më e gjatë. Sa ma i gjatë të jetë procesi aq edhe më i kushtueshëm është. Se sa do të jenë shpenzimet e procedurës së arbitrazhit kjo varet nga disa rrethana, në mesin e të cilave bëjnë pjesë: vlera e kontestit, ndërlikueshmëria e lëndës së kontestit, numri i subjekteve që paraqiten si palë në procedurën para arbitrazhit, në varësi prej asaj se a udhëhiqet procedura nga arbitri apo arbitrat, e kështu me radhë.

Ekzistojnë autorë të cilët theksojnë se “nuk është e mundur që me një siguri dhe paraprakisht të përcaktohet se shpenzimet e arbitrazhit paraqesin përparësinë apo mangësinë e tij”.78

Në anën tjetër ekzistojnë edhe pikëpamje të atilla të cilat shpenzimet e arbitrazhit i cilësojnë si përparësi të tij duke thënë se “madje edhe në “rastet horror” mirë të njohura kur duket se procedura e arbitrazhit është e ngadaltë dhe e shtrenjtë, shtrohet

76 Shih: Christian Bühring-Uhle, ‘A Survey on Arbitration and Settlement in International Business

Disputes:Advantages of Arbitration’,në Towards a Science of International Arbitration:Collected Empiricall Research, Christopher R. Drahozal& Richard W. Naimark, The Hague,2005, fq.25–42.

77 Po aty, fq. 33. 78 G. Knežević, V. Pavić, Arbitraža i ADR, treće izdanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,

Beograd, 2010, fq. 21.

18

pyetja se si do të ishte rrjedhja e një situate të njëjtë para gjykatës shtetërore”.79 Jemi të mendimit se shpenzimet e arbitrazhit duhet trajtuar si një përparësi e karakterit relativ, sepse shpenzimet mund të jenë të larta, aq më parë kur kontesti i besohet për zgjidhje ndonjë arbitrazhi prestigjioz, ose nga rrethanat e rastit konkret procedura e zgjidhjes së kontestit para tij nuk është e lirë.

5) Një nga arsyet që i shtynë palët që t’ia besojnë zgjidhjen e kontestit të tyre arbitrazhit është konfidencialiteti (privatësia, jo-publiciteti) i procedurës së tij. Zgjidhja e kontesteve para gjykatave shtetërore mbështetet në parimin e publicitetit (parimi i gjykimit me dyer të hapura), që nënkupton atë se kontesti dhe detajet e tij mund të jenë të kapshme për opinionin e gjerë. Subjektet e interesuara, madje edhe mediat mund të prezantojnë gjatë zhvillimit të procedurës, të njihen me detajet e kontestit, si dhe të njihen me përmbajtjen e zgjidhjes finale të atij kontesti. Procedura e arbitrazhit, për dallim nga procedura kontesitmore para gjykatave të rregullta, i karakterizon një shkallë e lartë e diskretësisë. “Çështjet e përfshira në kontestet tregtare mund të jenë të natyrës së tillë të ndjeshme ashtu që nuk do të jetë në interes të palëve (ose njërës prej tyre) të procedohen në gjykatë të hapur. Çështjet që përmbajnë sekrete afariste, kualitet të pastër, ose defekte të produkteve më së miri është të zgjidhen larg syve të publikut.”80 Zgjidhja e kontestit para arbitrazhit konsiderohet si çështje private e palëve të involvuara në atë kontest, ashtu që procedura e arbitrazhit sipas rregullit zhvillohet pa prezencën e publikut, larg syve të opinionit, e në veçanti të mediave, duke mos vënë në pikëpyetje autoritetin e palëve. Në një studim empirik,81 të anketuarit theksuan se konfidencialiteti është i rëndësishëm për përdoruesit e arbitrazhit. Madje 62% e të intervistuarve u përgjigjën se konfidencialiteti është shumë i rëndësishëm për to tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar.

Në favor të konfidencialitetit përmendim edhe faktin se vendimet e arbitrazhit sipas rregullit nuk publikohen. Vendimi i arbitrazhit mund të publikohet vetëm nëse palët janë pajtuar për një gjë të tillë, apo kur publikimi i vendimit kërkohet nga e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit. Mirëpo, edhe kur vendimi i arbitrazhit publikohet identiteti i palëve sipas rregullit nuk zbulohet, madje nuk do të zbulohen edhe të dhëna të tjera të cilat mund të çojnë në zbulimin e identitetit të palëve.

Puna e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit pranë ONT-së, si një nga institucionet më prestigjioze, ka natyrë private. Sipas rregullave të këtij institucioni “puna e Gjykatës është e një natyre konfidenciale e cila duhet të respektohet nga të gjithë ata që marrin pjesë në këtë punë në çfarëdo kapaciteti. Gjykata përcakton rregullat lidhur me personat të cilët mund të marrin pjesë në mbledhjet e Gjykatës dhe të komisioneve të saj dhe që kanë të drejtë të kenë qasje në materialet që lidhen me punën e Gjykatës dhe Sekretariatin e saj”.82

6) Mundësia e zgjedhjes së arbitrave nga vet palët paraqet një përparësi të madhe të arbitrazhit në raport me gjykatat e rregullta. Palët nëpërmjet emërimit të arbitrit marrin pjesë në konstituimin e një trupi privat të tyre për zgjidhjen e kontestit.

79 A. Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,

2003, fq. 26-27. 80 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 8. 81 2010 International Arbitration Survey: Choices in International Arbitration, Queen Mary University

of London, fq. 29. 82 ICC Rules of Arbitration, January 1, Paris, 2012, Appendix I – Statutes of the International Court

of Arbitration, neni 6 – konfidencialiteti.

19

Zgjidhja e kontesteve në procedurë para gjykatave të rregullta kritikohet edhe për atë se këto gjykata në radhët e veta kanë gjyqtarë që nuk kanë aftësi specifike për zgjidhjen adekuate të kontesteve specifike të palëve, andaj edhe këto gjykata nuk e gëzojnë besimin e tyre.

Tek arbitrazhi palët si arbitra zgjedhin persona të profesionalizuar, që sipas rregullit janë nga radha e juristëve të dëshmuar, ekspertëve në fushën në të cilën gjykojnë, p.sh. si arbitër angazhohen juristë të dëshmuar, të cilët janë njohës të mirë të problemit që përbën lëndën e kontestit, ose si arbitra mund të angazhohen edhe persona që nuk kanë njohuri juridike, por që janë afarist të njohur apo kanë shkollim adekuat në raport me lëndën e kontestit. Nëpërmjet arbitrazhit ofrohet mundësia që kontesti të zgjidhet nga ana e personave që i njohin specifikat në fushën përkatëse, janë të profesionalizuar, kanë përvojë të duhur, kanë virtyte të larta morale, gjë që i bën palët më tepër t’iu besojnë. Kur është fjala për arbitrazhet institucionale, ato kanë listat e veta të arbitrave nga e cila listë palët e interesuara mund t’i zgjedhin arbitrat për zgjidhjen e kontestit të tyre. Tek arbitrazhet ad hoc nuk kemi listë të arbitrave dhe palët në bazë të zgjedhjes së tyre të lirë caktojnë arbitrat. Zgjedhja e arbitrave nga vetë palët ka efekt edhe në pranimin më të lehtë të vendimit të arbitrazhit nga pala që e ka humbur kontestin, duke e pasur parasysh se në praninë e arbitrit të cilin vetë ajo e ka emëruar është sjellë vendimi i tillë.

7) Si dallim tjetër esencial ndërmjet arbitrazhit dhe gjykatave të rregullta paraqitet mundësia e arbitrazhit që vendimin e vet ta sjell në bazë të drejtësisë apo drejtshmërisë. Përderisa gjykatat e rregullta vendimin e tyre duhet të mbështesin në të drejtën materiale, tek arbitrazhi palët jo vetëm që mund të përcaktojnë të drejtën materiale dhe formale për zgjidhjen e kontestit, por me marrëveshjen mbi arbitrazhin mund edhe t’i autorizojnë arbitrat që kontestin ta zgjidhin sipas parimeve të drejtësisë ex aequo et bono-në bazë të asaj çka është e drejtë dhe e mirë, ose si amiable compositeurs. Mënyra e këtillë e zgjidhjes së kontesteve është paraparë jo vetëm në shumicën e legjislacioneve nacionale, por edhe në burimet ndërkombëtare të së drejtës së arbitrazhit. Në planin ndërkombëtar kjo çështje është paraparë në Konventën Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të vitit 1961 në nenin 7 parag. 2, pastaj në Konventën e Uashingtonit e vitit 1965 në nenin 42 parag. 3, si dhe në Model-ligjin e UNCITRAL-it në nenin 28, parag 3.

8) Element tjetër i rëndësishëm është pavarësia e arbitrazhit në punën e tij. Kjo përparësi e arbitrazhit nënkupton atë se organet e tjera shtetërore, e në veçanti gjykatat, nuk mund të ndikojnë në punën e tij. Në këtë drejtim aspak nuk janë të rastësishme formulimet në shumë rregulla të arbitrazhit, rregullore, statute dhe akte të tjera të organizimit të këtij institucioni, të cilat arbitrazhin e cilësojnë si “organ i pavarur”, “institucion i pavarur”, “i pavarur në punën e vet”, si dhe formulime të tjera të ngjashme. Arbitrazhi duhet të jetë i pavarur, nuk duhet të ndërhyhet në punën e tij, ngase atëherë nuk do të kishte nevojë për zgjidhje të kontesteve para tij. Në qoftë se do të kishte ndërhyrje të gjykatave në punën e tij, atëherë nuk do të kishte nevojë për t’ia besuar arbitrazhit kontestin dhe për ta deroguar kompetencën e gjykatave të rregullta. Megjithatë, edhe për kundër asaj se arbitrazhi duhet të jetë i pavarur në punën e tij, ekziston lidhje apo përzierje minimale dhe e domosdoshme e gjykatave në punën e arbitrazhit p.sh. kur bëhet fjalë për kontrollin e vendimit të arbitrazhit në procedurën për anulimin e tij, ose në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit. Sido që të jetë, “gjykata nuk ka funksion kontrollues mbi arbitrazhin, as që mund të

20

ndikoj në punën e arbitrave, çka padyshim se u konvenon palëve në kontest dhe e forcon besimin e tyre në gjykimin e arbitrazhit”.83

9) Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit paraqet përparësinë e radhës së këtij institucioni kundrejt gjykatave të rregullta. Në këtë drejtim është e domosdoshme të potencohet Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, të cilën konventë një numër i madh i shteteve të botës e kanë ratifikuar, numri i të cilave më vitin 2012 ka shkuar në 147 shtete, në mesin e të cilave bën pjesë edhe Republika e Maqedonisë. Arsyet për të refuzuar ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit janë mjaft të kufizuara. Në anën tjetër, ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore nuk ka mundur të siguroj një rregullim ndërkombëtar global dhe gjerësisht të pranuar. Për ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore kemi konventa të karakterit regjional, si ajo e Brukselit e vitit 1968, respektivisht Konventa e Luganos që ka të bëjë me vendet e Unionit Evropian dhe Zvicrën.

1.3.2. Disavantazhet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar

Nga ajo që theksuam mund t’i kuptojmë arsyet që e kanë bërë arbitrazhin sot të jetë mënyrë dominante në zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar. Palët ia besojnë zgjidhjen e kontestit të tyre arbitrazhit duke pritur që zgjidhja finale të jetë e drejtë, objektive, ashtu siç edhe ka theksuar jurist i njohur romak Proculus-i: “Arbitrum est ludicium bon viri, secundum aequum et bonum” [Arbitrazhi është shprehje e njeriut të mirë (të ndershëm, autoritativ) mbi atë çka është e drejtë dhe e mirë].84 Megjithatë, zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar përpos përparësive që i ka, krahasuar me gjykatat e rregullta, arbitrazhi ka apo mund t’i ketë edhe disa mangësi, apo të meta. Pra, edhe përkundër avantazheve që ka në raport me gjykatat nacionale, arbitrazhi nuk është mënyrë e përsosur e zgjidhjes së kontesteve. Ai ka të metat e tij, ka dobësitë e tij dhe se njohja e dobësive të këtij institucioni na ndihmon të kompletojmë fotografinë mbi tërësinë e arbitrazhit dhe u ndihmon palëve që me vetëdije të plotë të përcaktohen për këtë mënyrë të zgjidhjes së kontesteve. Në vijim po i theksojmë dobësitë që vijnë apo mund të vijnë në shprehje gjatë zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar:

1) Procedura njëshkallëshe pamundëson që vendimi i arbitrazhit të atakohet për shkak zbatimit të gabuar të së drejtës materiale, apo për shkak të konstatimit të gabuar ose jo të plotë të gjendjes faktike. Njëshkallshmëria e procedurës edhe pse në masë të madhe ndikon në zgjidhje të shpejtë dhe efikase të kontestit, ajo në anën tjetër mund të rrezikojë zgjidhjen e drejtë dhe objektive të atij kontesti. Shumëshkallshmëria palëve u ofron garanci më të madhe për një gjykim të drejtë, duke e pasur parasysh se vendimi mund të atakohet me mjete të rregullta dhe të jashtëzakonshme juridike.

2) Autorizimet e arbitrazhit janë të kufizuara. Këto autorizime burojnë nga marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin dhe se arbitrat nuk guxojnë të dalin jashtë kornizave të përcaktuara me atë marrëveshje. Kështu flitet për domenin e ngushtë të marrëveshjes së arbitrazhit, me të cilën dy palë në bazë të pajtimit të vullneteve të tyre, inicojnë zgjidhje të kontestit konkret nëpërmjet arbitrazhit, duke mos lejuar kështu 83 M. Trajković, MTA…,op. cit., fq. 27. 84 Sec. Proculus – Digesta Justinijanova (17, 2, 76) – cituar sipas Ɖ. Vukotić, ‘Međunarodne trgovinske

arbitraže i ingerencije državnih sudova’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd, 1995, fq. 453.

21

mundësi të shumta që ai të zgjerohet edhe në subjekt të tjerë ose në probleme të tjera, të cilët janë treguar si aktuale gjatë rrjedhës së procedurës së arbitrazhit ose janë në lidhje me lëndën kryesore dhe palët në kontest.85 Sipas rregullit, vetëm nënshkruesit e marrëveshjes së arbitrazhit janë nën kompetencën e tribunalit, a zgjerimi eventual i kompetencave në personat të cilët nuk paraqiten si nënshkrues është i mundur vetëm në raste të veçanta.86 Duke e pasur parasysh atë se autorizimet e arbitrit (arbitrave) burojnë nga marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin, arbitrat nuk kanë të drejtë të aplikojnë masa të detyrueshme, si për shembull të caktojnë masa të përkohshme, të caktojnë masat për sigurimin e provave, të caktojnë praninë e detyrueshme të dëshmitarëve, apo ekspertëve, masa të cilët janë në kompetencë të gjykatave të rregullta dhe se për zbatimin e tyre nevojitet bashkëpunimi i arbitrazhit me këto të fundit.

3) Shpenzimet e arbitrazhit mund të jenë të larta. Për shpenzimet e procedurës së arbitrazhit dhe për atë se çka përfshihet në këto shpenzime kemi bërë fjalë te përparësitë e arbitrazhit, duke e cilësuar këtë përparësi si të karakterit relativ, ngase bëhet fjalë për zgjidhje jo të lirë të kontesteve tregtare, aq më parë kur kontesti i besohet për zgjidhje ndonjë arbitrazhi autoritativ.

4) Joformaliteti dhe fleksibiliteti jo gjithëherë paraqet përparësi të arbitrazhit. Arbitrazhi jo çdoherë paraqitet si mënyrë e përshtatshme e zgjidhjes së kontesteve, për shkak se “në disa punë, p.sh. në transaksionet bankare, palët (organizatat financiare) mund të kenë interes që çështjen e caktuar kontestuese ta zgjidhin para gjykatës (për shembull, në të ashtuquajturën procedurë mandatore), në procedurë rigoroze formale (kontestet lidhur me letrat me vlerë).” 87

5) Zgjedhja e arbitrave nga palët përpos që paraqet një nga avantazhet kryesore të arbitrazhit, në anën tjetër kjo mundësi e palëve mund të jetë një risk i madh, në veçanti kur bëhet fjalë për arbitrazhet ad hoc. Zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit palëve u ofron mundësinë që si arbitra të zgjedhin persona që janë ekspert të fushës në të cilën bën pjesë lënda e kontestit, por që mund të mos kenë njohuri të mjaftueshme juridike (mosnjohja e të drejtës materiale, mosrespektimi i nevojshëm i të drejtës formale, jo-profesionaliteti në formulimin e vendimit etj.), apo si arbitra mund të angazhohen persona që nuk kanë përvojë të duhur ose janë profesionalisht të pamjaftueshëm, me çka e tërë zgjidhja përfundimtare dhe e drejtë e kontestit të vihet në pyetje. Përpos vështirësisë në gjetjen e arbitrave të cilët do të jenë adekuat për zgjidhjen e kontestit, problem tjetër i cili mund të paraqitet në këtë rast janë edhe obstruksionet e mundshme të palës së pandërgjegjshme me rastin e zgjedhjes së tribunalit të arbitrazhit.

6) Mundësia e arbitrave që të zgjidhin kontestin ex aequo et bono mund të mos jetë zgjidhje e qëlluar, ngase mund të ballafaqohemi “me rrezikun që gjykimi sipas parimit të drejtësisë të shndërrohet në arbitraritet”.88

7) Si e metë tjetër e arbitrazhit konsiderohet edhe ajo se “i mundëson partnerit më të fortë ekonomikisht t’ia imponoj palës tjetër kontraktuese arbitrazhin “e vetë” nëpërmjet kontratave tipe ose kushteve të përgjithshme, si në rastet e kontraktimit të

85 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq, 30. 86 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq.22. 87 M. Paunović, ‘AD HOC arbitraža kao stredstvo rešavanja međunarodnih privrednih sporova u

savremenim uslovima’, Međunarodna privredna arbitraža – stanje i perspektive (Zbornik referata), Beograd, 1997, fq. 50.

88 S. Triva, V. Belajec, M. Dika, op. cit., fq. 690.

22

drejtpërdrejtë. Në këtë kuptim pala më e fortë ekonomikisht mund t’ia imponojë palës tjetër zbatimin e të drejtës apo rregullave tjera të të sjellurit, të cilat asaj më së tepërmi i konvenojnë.”89

Nga e gjithë ajo që u theksua mund të konkludojmë se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka përparësitë e tij, sikundër që ka edhe të metat apo mangësitë, e që e bëjnë këtë mënyrë të mos jetë absolutisht perfekte në zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare. Sido që të jetë, bilanci i të gjitha vetive dhe karakteristikave të arbitrazhit është tejet pozitiv për të dhe flet në llogari të kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve, e njohur dhe e popullarizuar në korniza botërore. Përparësitë që i ka arbitrazhi e bëjnë atë aq atraktiv dhe efikas, sa që palët në të shumtën e rasteve i shmangen mënyrës së rregullt të zgjidhjes së kontesteve tregtare para gjykatave të rregullta, duke ia besuar zgjidhjen e të njëjtave konteste arbitrazhit. Arsyet për përcaktimin e këtillë të palëve janë të shumta. Në teorinë juridike dhe në studimet empirike theksohet se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ofron zgjidhje neutrale, objektive, profesionale, të shpejt, fleksibile, më pak formale, konfidenciale të kontesteve. Po ashtu, njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit është më i lehtë se sa ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore, si rezultat i sigurimit të një rregullimi global ndërkombëtar dhe gjerësisht të pranuar.

Mund të konkludojmë se popullariteti i këtij mekanizmi privat të zgjidhjes së kontesteve është si rezultat i përparësive që i ka. Në kushtet bashkëkohore, zhvillimi i marrëdhënieve tregtare, bashkëpunimi ekonomik, shkencor, teknik, teknologjik, si dhe të investuarit në botën e jashtme nuk mund të paramendohen pa ekzistimin e kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve.

1.4. NATYRA JURIDIKE E ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

Në doktrinën juridike natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është çështje mjaft e diskutueshme. Debati për të sqaruar këtë çështje fundamentale vazhdon edhe sot, andaj edhe ne në vazhdim do të mundohemi që t’i japim përgjigje kësaj çështjeje, që ka rëndësi jo vetëm teorike, por edhe praktike. Ç‘është e vërteta, duke sqaruar natyrën juridike të çdo instituti, së këndejmi edhe të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, identifikohen elementet qenësore të tij, ndihmohet që të kuptohet prejardhja e tij, kuptohet se cili është vendi i tij në sistemin juridik, si dhe sqarohen pikat e përbashkëta dhe dalluese që ka apo mund t’i ketë një institut me institutet e tjera juridike.

Që në fillim duhet theksuar se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka elementet e tij thelbësore pa të cilat nuk mund të ekzistoj, por ato elemente janë të llojllojshme dhe plotësisht divergjente, gjë që ka rezultuar me paraqitjen e pikëpamjeve dhe teorive të ndryshme për natyrën juridike të këtij instituti juridik. Sipas njërës pikëpamje, arbitrazhi ka natyrë kontraktuale, kurse sipas tjetrës natyra e tij është juridiksionale. Të tretët, përpiqen që t’i afrojnë dy qëndrimet e para duke theksuar se arbitrazhi ka elemente si kontraktuale, ashtu edhe juridiksionale. Të katërtit, arbitrazhin e konsiderojnë si fenomen juridik dhe specifik, i çliruar nga elementet kontraktuale dhe juridiksionale.

89 M. Petrović, Rešavanje spora pred međunarodnom trgovačkom arbitražom, Pravni fakultet u

Kragujevcu, Kragujevac, 1996, fq. 29.

23

Varësisht se cili prej këtyre botëkuptimeve mbizotëron në legjislacion ose në praktikë, krijohen edhe pasoja juridike konkrete, jo vetëm në aspekt të marrëveshjes për kompetencën e arbitrazhit, por edhe në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit.90

Nga ajo që u theksua më lartë kuptojmë se të gjitha botëkuptimet mbi natyrën juridike të arbitrazhit mund t’i grupojmë në katër teori kryesore, që janë: teoria kontraktuale, teoria juridiksionale, teoria e përzier (hibride) dhe teoria autonome.

1.4.1. Teoria kontraktuale

Përpjekjet e para për sqarimin e natyrës juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar hasen në kuadrin e teorisë kontraktuale, e cila për herë të parë paraqitet në Francën e shek. XIX. Përfaqësuesit e kësaj teorie91 potencojnë se natyra e arbitrazhit është kontraktuale duke u nisur nga ajo se marrëveshja e palëve është bazë për zgjidhjen e kontestit të tyre nëpërmjet arbitrazhit. Sipas tyre, esenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar qëndron në akordimin e vullnetit të palëve, respektivisht në marrëveshjen e tyre për kompetencën e këtij institucioni, ashtu që pa ekzistimin e një marrëveshjeje të këtillë nuk ka as arbitrazh.

Pra, përfaqësuesit e kësaj teorie theksojnë se arbitrazhi ka karakter kontraktual, si rrjedhojë e marrëveshjes së palëve për arbitrazhin. Kjo marrëveshje (marrëveshja e arbitrazhit) është kontratë në të cilën palët shprehin dëshirën e tyre që kontestin eventual apo ekzistues t’ia besojnë për zgjidhje arbitrazhit. Me marrëveshjen mbi arbitrazhin, palëve u mundësohet që të zgjedhin arbitrat, të përcaktojnë vendin e arbitrazhit, të zgjedhin të drejtën materiale dhe procedurale që arbitrat do ta respektojnë gjatë zgjidhjes së kontestit. Në të njëjtën linjë me koncepcionin se autonomia e vullnetit të palëve përbën bazë për zgjidhjen e kontestit konkret para këtij institucioni është edhe M. Domke, i cili në një rast theksoi se qëllimi dhe vullneti i shprehur i palëve për t’ia besuar kontestin arbitrazhit është bazë për ekzistencën e tij.92

Sipas kontraktualistëve, arbitrazhi nuk ushtron funksion gjyqësor; arbitrat nuk kanë cilësinë e gjyqtarëve; ato nuk ushtrojnë ndonjë funksion publik dhe se vendimi i tyre nuk është aktgjykim. Autorizimi i arbitrave për të marrë vendimin e arbitrazhit buron nga autonomia e vullnetit të palëve, dhe se ai vendim duhet të përmbushet vullnetarisht nga palët, për shkak se paraqet detyrim sikurse çdo detyrim tjetër kontraktues. Nëse palët vullnetarisht nuk përmbushin vendimin e arbitrazhit, ai mund të ekzekutohet si një kontratë.93

Në kuadër të teorisë kontraktuale dallojmë dy versione, edhe atë versionin klasik dhe versionin modern të saj.

90 A. Bilalli, ‘Zgjidhja e Kontesteve Afariste nëpërmjet Arbitrazheve Tregtare Ndërkombëtare’, E

Drejta, nr. 3-4/2012, Prishtinë, fq. 15; M. Pak, op.cit., fq. 388. 91 Ithtarë të teorisë kontraktuese janë Merlin, Foelix, Bernard, Klein etj. Shih J. Lew, Applicable Law...,

op.cit., fq. 63. 92 M. Domke, Commercial Arbitration, Prentice Hall, 1965, fq. 31 (“the express intent of both parties to

enter into the arbitration agreement is essential existence.”). 93 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, Comparative International Commercial Arbitration, Kluwer Law

International, The Hague, 2003, fq. 78.

24

Versioni klasik i teorisë kontraktuale pretendon se arbitrazhi është tërësisht produkt i pajtimit të palëve dhe argumenton kundër ndërhyrjes shtetërore në proces.94 Sipas përfaqësuesve të këtij versioni (Merlin dhe Foelix), arbitrat veprojnë si agjentë të palëve. Duke qenë të emëruar nga palët, agjentët, pra arbitrat përfaqësojnë palët dhe zgjidhin kontestin në përputhje me udhëzimet e tyre. Vendimi i arbitrazhit i sjellë nga arbitrat paraqet kontratë dhe ka efekt detyrues mbi palët. Sipas këtij versioni, vendimi i arbitrazhit duhet të zbatohet kudo në botë, si rezultat i natyrës së tij kontraktuese.

Merlen (Merlin), i cili është themelues i këtij versioni, thekson se vendimi i arbitrazhit nuk është asgjë tjetër përveç se kontratë, dhe se ai është pasojë e marrëveshjes së arbitrazhit, me të cilën ai është ngushtë i lidhur. Ai më tej shton se pa marrëveshjen e arbitrazhit, vendimi i arbitrazhit do të ishte vetëm një copë e padobishme letreje, përkatësisht ai do të ishte asgjë.95

Versioni klasik i teorisë kontraktuale ka qenë gjerësisht i pranuar në Francë. Një nga formulimet më të mira të këtij versioni është dhënë edhe në një aktgjykim të Gjykatës franceze të Kasacionit në vitin 1937, në të cilin theksohej: “Vendimet e arbitrazhit të cilët si bazë të tyre kanë marrëveshjen e arbitrazhit, formojnë me të një njësi si dhe ndajnë me të karakterin e saj kontraktues”.96

Versionit klasik të teorisë kontraktuale i janë bërë mjaftë kritika. Një numër i konsiderueshëm i teoricientëve, në mesin e të cilëve edhe mjaft kontraktualistë, nuk u pajtuan me trajtimin e arbitrave si agjentë të palëve, duke theksuar me këtë rast se funksionet e arbitrave nuk përkojnë me ato të agjentëve. Arbitri nuk mund të jetë agjent i palëve për shumë arsye:

- Së pari, asnjëri nga agjentët nuk ka aftësi të ndërmerr veprime të cilat principal i tij nuk është i aftë që t’i ndërmerr. Agjentët përfaqësojnë principalin e tyre brenda fushës së autorizimeve të caktuar prej tij. Përshkrimi i arbitrave si agjent të palëve nuk e pasqyron realitetin e marrëdhënies ndërmjet palëve dhe arbitrave, pasi që arbitrat mund të kryejnë funksione që nuk mund të kryhen nga palët. Palët nuk kanë aftësi ta zgjidhin kontestin e tyre, në të kundërtën nuk do të kishin nevojë për arbitrazh. Ato kontestin ia besojnë për zgjidhje arbitrave të cilët duhet të gjykojnë në mënyrë objektive.

- Së dyti, detyra e arbitrave që të marrin një vendim të paanshëm është në kundërshtim me parimet e përgjithshme të kontratës së agjentit, sipas së cilës agjenti është i detyruar të veproj sipas urdhrave dhe interesave të urdhërdhënësit. Është e pamundur që arbitrat të veprojnë si agjentë, t’i mbrojnë interesat e palëve që i kanë emëruar, pasi kjo do të ishte në kundërshtim me detyrat themelore të arbitrave.

- Së treti, autorizimet që u jepen arbitrave mund të jenë të parevokueshme, gjë që nuk ndodh te kontrata e agjentit. Arbitrat nuk duhet dhe nuk guxojnë të ndikohen prej palëve, dhe se vendimi i tyre nuk guxon të jetë sjellë si pasoj e

94 J. Foelix, Traité du droit international privé, 2d ed. (Paris: Joubert, 1847) fq. 461 - cituar sipas O.

Chukwumerije, op. cit., fq. 10. 95 M. Merlin, Recueil alphabetiqué de questions de droit, 4th ed., Tarlier, Brussells, vol.9, fq. 145 –

cituar sipas A. Samuel, Jurisdictional Problems in International Commercial Arbitration: A Study of Belgian, Dutch, English, French, Swedish, Swiss, U.S. and West German Law, Schulthess Polygraphischer, Zürich, 1989, fq. 34.

96 Req. 27 juill 1937, D. 1938. I. 25. JCP, 1937, II.. I 449.

25

ndikimit të ndonjërës prej tyre. Supozohet se arbitrat janë të pavarur dhe të paanshëm me rastin e zgjidhjes së kontestit.

Si rezultat i kritikave të mëdha që iu bërën versionit klasik të teorisë kontraktuale, në gjirin e kësaj të fundit u paraqitën pikëpamje më moderne lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Përfaqësuesit e versionit modern të teorisë kontraktuale mohojnë se arbitrat janë agjentë. Një nga përfaqësuesit e këtij versioni është A. Bernard, i cili thekson se autorizimet e arbitrave burojnë nga marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin. Duke mohuar koncepcionin sipas të cilit arbitri është agjentë i palëve, ai thekson se marrëveshja ndërmjet arbitrave dhe palëve është “kontratë sui generis, që rregullohet sipas rregullave adekuate për të dhe që duhet të trajtohet duke marrë parasysh parimet që rregullojnë kontratat në përgjithësi si dhe natyrën e veçantë të funksionit që e kryen arbitri.”97 Arbitri është i detyruar t’i përmbahet marrëveshjes së palëve mbi arbitrazhin, por jo edhe udhëzimeve jashtë asaj marrëveshje.

Në të njëjtën linjë me A. Bernard është edhe F. E. Klein, i cili duke mbështetur argumentet e Bernard thekson se: “marrëveshja e arbitrazhit është vepër e vetë palëve. Vendimi i arbitrazhit është vepër e arbitrave. Emërimi i arbitrave është vepër e palëve dhe arbitrave së bashku”.98 Bernard dhe Klein theksojnë se vendimi i arbitrazhit është pasojë e drejtpërdrejtë e marrëdhënies kontraktuale ndërmjet palëve dhe arbitrave, dhe se duke u bazuar në këtë marrëveshje palët premtojnë se ky vendim do të ketë efekt të detyrueshëm mbi to. Sipas tyre, gjykatat nacionale vendimin e arbitrazhit duhet thjeshtë ta ekzekutojnë si një detyrim të dakorduar nga vetë palët.

Mirëpo, edhe përkundër divergjencave lidhur me statusin e arbitrave, natyra kontraktuale e arbitrazhit dhe e vendimeve të arbitrazhit asnjëherë nuk ka qenë çështje kontestuese apo diskutabile në mesin e kontraktualistëve. Në këtë drejtim Niboyet thekson: “Vendimet e arbitrazhit kanë natyrë kontraktuale, sepse arbitrat nuk i marrin autorizimet e tyre nga ligji apo nga autoritetet gjyqësore, por nga marrëveshja e palëve (marrëveshja e arbitrazhit, nënshtrimi ndaj arbitrazhit). Arbitri vendos ashtu siç palët do të kishin bërë me marrëveshje; [palët] u japin arbitrave mandat të vërtetë për të vendosur në emër të tyre. Kështu, vendimi i arbitrazhit mbarset me karakter kontraktual, dhe [sipas] ligjit, del se ai është vepër e palëve dhe ashtu sikurse të gjitha marrëveshjet e tjera, vendimi [patjetër] duhet të ketë efekt ligjor dhe duhet të ketë autoritetin e aktgjykimit final”.99

Pranimi i teorisë kontraktuale mbi natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar prodhon pasoja të caktuara, të cilat më së shpeshti manifestohen me rastin e vlerësimit të plotfuqishmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit, respektivisht klauzolës së arbitrazhit, si dhe me rastin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit.

97 A. Bernard, L’arbitrage volontaire en droit privé: L’arbitrage en droit interne belge et français, étude

critique comparée, L’arbitrage en droit international privé, droit compare, Bruxelles, 1937, fq. 152 – cituar sipas A. Samuel, op.cit., fq. 41.

98 Frédéric-Edouard Klein, Autonomie de la Volonté et Arbitrage, Revue critique de droit international privé, fq. 260 – cituar sipas A. Samuel, op.cit., fq. 43-44.

99 J.P. Niboyet, Traité de droit international privé français, Paris, 1950, fq. 137 – cituar sipas J. Lew, Applicable law…, op. cit., fq. 54.

26

Kompetenca e arbitrazhit mund të kontraktohet me marrëveshjen mbi arbitrazhin, e cila marrëveshje lidhet pas lidhjes së kontratës kryesore, para ose pasi të lind kontesti lidhur me kontratën kryesore. Përpos marrëveshjes së arbitrazhit, kompetenca e arbitrazhit mund të kontraktohet edhe nëpërmjet inkorporimit të klauzolës së arbitrazhit në vetë kontratën kryesore. Në këtë drejtim mund të themi se edhe kompromisi (marrëveshja e veçant mbi arbitrazhin), edhe klauzola e arbitrazhit konsiderohen pjesë përbërëse të punës juridike kryesore dhe ndajnë fatin e saj, ashtu që si për njërën ashtu edhe për tjetrën, si te çdo punë juridike aksesore e drejtë kompetente (e zbatueshme) do të jetë e drejta e cila zbatohet në kontratën kryesore (lex contractus).

Sa i përket njohjes dhe e ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, pranimi i teorisë kontraktuale ka si pasoj thjeshtëzimin e kësaj procedure, krahasuar me procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore. Në disa shtete në shkallë të parë kompetent për të vendosur për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit parashihet të jetë Kryetari i gjykatës.100 Në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, teoria kontraktuale konsideron se nuk mund të jenë pengesë për dhënien e ekzekuaturës lëshimet në procedurën para arbitrazhit, siç janë: mungesat në formulimin e marrëveshjes për arbitrazh, përbërja jo e plotë e trupit të arbitrazhit që e ka nxjerr vendimin, nëse mungesa të asaj natyre nuk ka sipas lex contractus, etj.101

Sipas teorisë kontraktuale palët kanë autonomi të plotë në zgjedhjen e të drejtës së zbatueshme procedurale dhe materiale, dhe se arbitrat duhet të zbatojnë të drejtën e përcaktuar nga vetë palët. Të gjitha çështjet, madje edhe ato të natyrës proceduralo juridike, të cilat sipas rregullit zgjidhen sipas lex fori, vlerësohen sipas vullnetit të palëve. Lex fori lidhur me çështjet proceduralo juridike vjen në shprehje vetëm kur mungon zgjedhja shprehimore nga ana e palëve.

Teoria kontraktuale përpos përparësive që ka, ajo ka edhe dobësitë e saja. Edhe për kundër asaj se marrëveshja e palëve është qenësore për zgjidhjen e kontestit nëpërmjet arbitrazhit, natyra juridike e këtij instituti juridik nuk do të mund të sqarohet qartë dhe plotësisht duke i dhënë përparësi vetëm natyrës kontraktuale të tij. Siç thekson edhe Chukwumerije: “dobësia kryesore e teorisë kontraktuale të arbitrazhit është se ajo na paraqet fotografi jo të drejtë dhe jo komplete të procedurës së arbitrazhit. S’ka dyshim se pajtimi i vullnetit të palëve ka rëndësi qenësore për ta kuptuar arbitrazhin... Por, pikëpamja që pasqyron natyrën konsensuale të arbitrazhit si element fundamental të këtij procesi është e kufizuar”.102 Teoria kontraktuale nuk e vështron arbitrazhin tregtar ndërkombëtar nga aspekti i sistemeve juridike nacionale. Roli i këtyre sistemeve nuk mund të minimizohet kur bëhet fjalë për arbitrazhin dhe për procedurën e zgjidhjes së kontesteve para tij, ngase secili sistem juridik parasheh kornizat brenda të cilave palët duhet të sillen. Kështu palëve nuk u lihet autonomi e pakufizuar për rregullimin e të gjitha çështjeve me marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin.

100 Gjykata e Kasacionit të Francës në rastin “Roses” konstatoi se për njohjen dhe ekzekutimin e

vendimeve të huaja të arbitrazhit kompetent është kryetari i gjyqit – Req. 27 juill 1937, D. 1938. I. 25. JCP, 1937, II.. I 449.

101 A. Bilalli, ‘Zgjidhja e Kontesteve...’, op.cit., fq. 15. 102 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 11.

27

1.4.2. Teoria juridiksionale (procesuale apo gjyqësore)

Teoria juridiksionale (procesuale, gjyqësore apo publicistike) paraqet kundërpërgjigje ndaj pikëpamjeve të teorisë kontraktuale. Sipas kësaj teorie, prejardhja kontraktuale e arbitrazhit nuk është fakt vendimtar në përcaktimin e natyrës juridike të tij. Sipas tyre, arbitrazhi ka natyrë gjyqësore apo juridiksionale, gjë që shihet nga qëllimi i konstituimit të tij, që është gjykimi, respektivisht zgjidhja përfundimtare e kontestit të palëve. Përfaqësuesit e teorisë juridiksionale me rastin e dhënies së përgjigjes lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit theksojnë se vetëm shteti ka të drejtë diskrecionale, që nëpërmjet gjykatave, të ushtroj funksionin gjyqësor. Ushtrimi i këtij funksioni nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar nuk duhet nënkuptuar si asgjë tjetër, përpos si delegim i prerogativave gjyqësore nga shteti nëpërmjet sistemit të tij juridik për arbitrazhin. Pra, shteti, nëpërmjet sistemit të vet juridik, lejon mundësinë e zgjidhjes së kontesteve nga arbitrazhi. Sipas tyre, arbitrazhi ushtron funksion gjyqësor dhe se arbitrat u ngjasojnë gjyqtarëve, për shkak se autorizimet e tyre nuk rrjedhin nga marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin, por nga vet sistemi juridik i shtetit, i cili u lejon palëve mundësinë e lidhjes së asaj marrëveshjeje me të cilën kontraktohet kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Edhe pse palët me marrëveshjen e tyre u japin arbitrave autorizim për të zgjidhur kontestin e tyre, marrëveshja e tillë nuk do të prodhonte efekte nëse e njëjta nuk do të lejohej nga rendi juridik. Arbitrat, njëjtë sikurse gjyqtarët e gjykatave të rregullta, duhet t’u përmbahen dispozitave juridike të sistemit juridik të caktuar gjatë zgjidhjes së kontestit që u është besuar atyre. Në të kundërtën, veprimet e arbitrave që do të jenë në kundërshtim me rendin juridik të vendit ku është zhvilluar procedura e arbitrazhit do të jenë juridikisht të pajustifikueshme. Në favor të karakterit gjyqësor të arbitrazhit flet edhe fakti se procedura e arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit të arbitrazhit, të cilit i pranohet statusi i aktgjykimit të dhënë nga gjykatat nacionale. Për më tepër, vendimet e arbitrazhit kanë efekt detyrues për palët dhe se me to zgjidhet në mënyrë të plotfuqishme dhe përfundimtare kontesti (res iudicata).

Në kuadrin e teorisë juridiksionale dallohen dy qëndrime themelore që janë të ndryshme me njëra tjetrën. Përfaqësuesit e qëndrimit të parë, me rastin e përcaktimit të natyrës juridike të arbitrazhit, theksojnë se qëllimi për të cilin ekziston arbitrazhi është i njëjtë me qëllimin për të cilin ekzistojnë gjykatat nacionale, andaj vendimi i arbitrazhit nuk është asgjë tjetër përveç se një akt gjyqësor – aktgjykim (Teoria e aktgjykimit – Judgement theory). Të dytët, theksojnë se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka autoritet për të zgjidhur kontestet e palëve, sepse ky autoritet, që parimisht u përket gjykatave, i është deleguar nga shteti nëpërmjet sistemit të tij juridik (Teoria e delegimit – Delegation theory).

Sipas teorisë së aktgjykimit qëllimi i formimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar qëndron në marrjen e vendimit të arbitrazhit, me të cilin vendim në mënyrë të plotfuqishme dhe përfundimtare zgjidhet kontesti ndërmjet palëve. Sipas tyre, vendimi i arbitrazhit nuk është kontratë, por atij i njihet statusi dhe efekti i njëjtë si i aktgjykimit të gjykatave nacionale. Në favor të ngjashmërisë së vendimit të arbitrazhit me aktgjykimin flet fakti se në mungesë të përmbushjes (ekzekutimit) vullnetar të vendimit nga pala që e ka humbur kontestin, vendimet e arbitrazhit, njëjtë sikurse aktgjykimet, ekzekutohen nga gjykata ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i tij. Në këtë drejtim, Lainé duke mohuar se marrëveshja e arbitrazhit paraqet bazën e juridiksionit të arbitrazhit thekson se

28

vendimet e arbitrazhit kanë efekt të ngjashëm me aktgjykimet.103 Pillet, si përfaqësues tjetër i teorisë së aktgjykimit, shkoi edhe një hap më tutje, duke theksuar se marrëveshja e arbitrazhit është e parëndësishme pas momentit të emërimit të arbitrave. Për më tepër, ky i fundit thekson se “marrëveshja e arbitrazhit është e domosdoshme për t’ju dhënë arbitrave autoritetin e tyre, por sapo autoriteti i tillë t’u jetë dhënë, me kusht se ato do të mbeten brenda kufijve të detyrës që iu është dhënë, liria e tyre është absolute dhe marrëveshja e arbitrazhit nuk ka kurrfarë ndikimi mbi vendimin e tyre që bazohet në çështje tërësisht të ndryshme”.104 Në favor të teorisë së aktgjykimit shkon edhe një nga pikëpamjet e Klein, i cili në një rast thekson: “vetëm shteti ka të drejtë ta administroj drejtësinë, kështu që nëse ligji iu lejon palëve që t’i nënshtrohen arbitrazhit, ky institucion do të mundej të ushtrojë funksion publik, prej ku logjikisht duhet konstatuar se vendimi i arbitrazhit është aktgjykim në të njëjtin kuptim sikur vendimet që sillen nga ana e gjyqtarëve të shtetit”.105

Teorisë së aktgjykimit i janë bërë mjaft kritika, ngase kjo teori minimizon rolin e marrëveshjes së arbitrazhit. Roli i kësaj marrëveshjeje është tejet i rëndësishëm jo vetëm në aspekt të inicimit të procedurës për zgjidhje të kontesteve nëpërmjet arbitrazhit, por edhe gjatë gjithë rrjedhjes së këtij procesi. Kështu që, rëndësia e marrëveshjes së arbitrazhit nuk pushon me emërimin e arbitrave dhe me fillimin e procedurës së arbitrazhit.

Sipas teorisë së delegimit, shteti, nëpërmjet sistemit të tij juridik, ia delegon arbitrazhit autorizimet për të zgjidhur kontestet midis palëve. Shteti ka të drejtë ekskluzive të ushtroj funksion gjyqësor, të cilin funksion sipas rregullit e ushtron nëpërmjet gjykatave. Gjykimi i kontesteve nga ana e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar duhet kuptuar si delegim të prerogativave gjyqësore të shtetit për arbitrazhin. Rendi juridik, duke respektuar marrëveshjen e palëve, i delegon arbitrazhit prerogativat themelore të organeve shtetërore të drejtësisë.106 Në këtë linjë është edhe qëndrimi i profesorit spanjoll Moreno, sipas të cilit burimi i autoritetit (pushtetit) të arbitrazhit (arbitrave) nuk është vullneti i palëve, por ligji i cili mundëson autonominë e tillë të vullnetit, gjë e cila flet në favor të natyrës gjyqësore të arbitrazhit.107 E drejta e palëve për të kontraktuar kompetencën e arbitrazhit rrjedh nga sistemi juridik i vendit ku ndodhet arbitrazhi. Prej këtu rrjedh se arbitri, si edhe gjyqtari, autorizimet e tij i nxjerr nga e drejta nacionale lokale në bazë të së cilës merr vendimin dhe parimet themelore të së cilës duhet t’i respektoj. Në të kundërtën, të gjitha veprimet e arbitrave të cilat janë në kundërshtim me sistemin juridik të vendit ku arbitrazhi ka selinë cilësohen si akte me të cilat cenohet sovraniteti shtetëror. Thënë ndryshe, shumë çështje që kanë të bëjnë me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, siç janë: vlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit, autorizimet e arbitrave, si dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit varen nga e drejta e vendit ku zhvillohet procedura e arbitrazhit, respektivisht nga lex fori.

103 A. Lainé, De l’éxécution en France des Sentences Arbitrales Étrangeres en France, 26 Journal de

droit International: Clunet, no. 26, 1899, fq. 650 – cituar sipas A. Samuel, op. cit., fq. 36. 104 A. Pillet, Traité pratique de droit International privé, Tome II, Grenoble, Paris, 1924, fq. 537 – cituar

sipas A. Samuel, op. cit., fq. 52. 105 Shih: F. E. Klein, Considerations sur l’arbitrage en droit international prive précédéee d'une étude de

législation, de doctrine et de jurisprudence comparées en la matière, 1955, fq. 181-182 – cituar sipas J. Lew, Applicable law…, op.cit., fq. 52-53.

106 S. Triva, B. Poznić, N. Vorgić, T. Varady, op. cit., fq. 7. 107 Moreno Faustino Cordon, El arbitraje en el derecho español: interno e internacional, Aranzadi, fq.

30 – cituar sipas M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 36-37.

29

Kjo teori mbështet në qëndrimin se çdo shtet sovran ka të drejtë të lejoj, të mbikëqyr dhe të ndaloj secilin aktivitet që ndërmerret brenda territorit të vetë. Së këndejmi, edhe zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është objekt i rregullimit juridik të çdo shteti. Shteti me sistemin e vet juridik përcakton se deri në çfarë mase arbitrazhi mund të ushtroj funksion gjyqësor, i cili funksion në parim është i rezervuar për shtetin. Ky qëndrim has në mbështetje nga Henry Motulsky, i cili thekson se “arbitrat janë individë të cilëve sistemi juridik u lejon që të kryejnë funksionin i cili në parim është i rezervuar për shtetin”.108 Arbitrat, sikurse edhe gjyqtarët, janë të detyruar t’u përmbahen dispozitave juridike të sistemit juridik të caktuar. Niboyet, thekson se dallimi i vetëm ndërmjet gjyqtarit dhe arbitrit qëndron në atë se i pari emërimin dhe autorizimin e tij e nxjerr drejtpërsëdrejti nga sovrani, ndërsa i dyti autorizimin e tij e nxjerr nga sovrani, por emërimi i tij është çështje e palëve.109 Një nga përfaqësuesit e kësaj teorie është F.A. Mann, i cili thekson se çdo shtet ka të drejtë të mbikëqyrë dhe të rregulloj çdo aktivitet brenda territorit të tij. Konkretisht, ai thekson se: “A nuk është çdo aktivitet që ndodh në territorin e shtetit çështje e jurisdiksionit të atij shteti? A nuk duhet ai shtet të thotë nëse dhe në çfarë mënyre arbitrat shndërrohen në gjyqtarë dhe si të tillë t'i nënshtrohen ligjit? Shtete të ndryshme mund të japin përgjigje të ndryshme kësaj pyetjeje, por secili prej shteteve ka të drejtën e vet dhe iu përgjigjet në përputhje me diskrecionin e vet, dhe se kjo nuk mund të vihet në dyshim.”110

Në favor të karakterit gjyqësor të arbitrazhit theksohet se veprimtaria e arbitrazhit dhe vendimet e tij i nënshtrohen kontrollit gjyqësor, i cili është i njëllojshëm me kontrollin që ushtrojnë gjykatat e shkallës më të lartë ndaj gjykatave të shkallës së parë.111 Kështu theksohet se raportet ndërmjet arbitrazhit dhe gjykatave janë të natyrës mbikëqyrëse, që nënkupton atë se gjykatat nacionale ushtrojnë pushtet mbikëqyrës mbi arbitrazhin. Këto kompetenca mbikëqyrëse të gjykatave shtetërore janë konfirmuar edhe në Konventën e Nju Jorkut. Në përputhje me nenin V të kësaj konvente, gjykata para së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit ka kompetencë që të refuzoj një kërkesë të tillë në qoftë se konstaton se marrëveshja e arbitrazhit nuk ka qenë e vlefshme, nëse përbërja e tribunalit të arbitrazhit dhe vetë procedura e arbitrazhit ka qenë e parregullt, nëse lënda e kontestit nuk ka qenë e përshtatshme për t’u zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit, ose nëse njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit do të ishte në kundërshtim me rendin publik të shtetit para gjykatës të së cilës paraqitet kërkesa për njohje dhe ekzekutim.

Mirëpo, të kuptuarit në mënyrë joadekuate të autorizimeve të arbitrit si autorizime publike në praktikën gjyqësore krahasuese ka rezultuar me marrjen e një vendimi absurd dhe të izoluar. Bëhet fjalë për një vendim të Gjykatës Supreme të Kolumbisë, në të cilin kjo gjykatë konstaton se është kundërkushtetuese që të huajt të arbitrojnë në Kolumbi, për shkak se kryerja e këtij funksioni ka të bëjë me kryerjen e autorizimeve publike të deleguara.112

108 H. Motulsky, Écrits, Études et notes sur l’arbitrage, Paris, 1974, fq. 14. 109 J.P. Niboyet, Traité de droit international privé français, Paris, 1950, fq. 137 – cituar sipas J. Lew,

Applicable law…, op. cit., fq. 53. 110 F. A. Mann, ‘Lex facit arbitrum’ në P. Sanders (ed.), International Arbitration: Liber Amicorum for

Martin Domke, Martinous Nijhoff, The Hague, 1967, fq. 162. 111 A. Bilalli, ‘Zgjidhja e Kontesteve...’, op.cit., fq. 15. 112 Vendimi i Gjykatës Supreme të Kolumbisë, i datës 21 mars 1991 – publikuar në Revue de l’arbitrage,

1991, fq. 720-726.

30

Pranimi i teorisë juridiksionale mbi natyrën juridike të arbitrazhit ka pasojat e saja të cilat manifestohen në aspekt të vlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit, si dhe në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit. Në aspekt të vërtetimit të vlefshmërisë së marrëveshjes mbi arbitrazhin, sipas kësaj teorie, marrëveshja mbi arbitrazhin (kompromisi dhe klauzola kompromisore) kanë karakter proceduralo juridik dhe fati juridik i tyre është i pavarur nga fati juridik i punës juridike kryesore. Kështu që, plotfuqishmëria dhe efektet e marrëveshjes mbi arbitrazhin vlerësohen sipas lex fori. Sa i përket njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, sipas këtyre koncepcioneve do të duhej të vlejnë dhe të zbatohen ato rregulla dhe ajo procedurë e cila vjen në shprehje me rastin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja gjyqësore.

Teoria juridiksionale është e pranuar nga doktrina juridike dhe praktika gjyqësore e Austrisë, SHBA-së, Spanjës, Italisë, si dhe të vendeve të tjera. Në të drejtën e arbitrazhit hasen mjaft formulime të cilat shkojnë në favor të teorisë gjyqësore apo juridiksionale, si p.sh. formulimi gjykatë e arbitrazhit (court of arbitration), tribunal i arbitrazhit (arbitral tribunal) e kështu me radhë. Teoria juridiksionale ka ndikim të madh edhe në legjislacionin e arbitrazhit të Republikës së Maqedonisë. Kështu p.sh. në LATNRM hasen terme si “përbërja e gjyqit të arbitrazhit” (kreu III) apo formulimi tjetër “kompetencat e gjyqit të arbitrazhit” (kreu IV). Për më tepër, në nenin 36 të këtij akti parashihet se vendimi i arbitrazhit ndaj palëve ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm gjyqësor dhe paraqet dokument përmbarues. Gjithashtu edhe LPK-ja,113 me dispozitat e së cilës rregullohet arbitrazhi i brendshëm (kreu 30, nenet 439-460), flet për “gjykatë të zgjedhur”, për “gjyqtarë të gjykatës së zgjedhur” (neni 444), për “aktgjykim të gjykatës së zgjedhur” (neni 456)”, ose për “procedurën para gjykatave të zgjedhura”. Sipas këtij ligji, aktgjykimi i gjykatës së zgjedhur ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm, nëse me kontratë nuk është paraparë mundësia e kundërshtimit të aktgjykimit para gjykatës së zgjedhur të shkallës më të lartë (neni 456). Në Rregulloren e Gjykatës së zgjedhur të përhershme – Arbitrazhit, të miratuar më 15.12.2011 nga Kuvendi i OEM-së, arbitrazhi është emërtuar si “Gjykatë e zgjedhur e përhershme – Arbitrazhi”. Kjo Rregullore, në neni 58 flet për “aktgjykim”, ku theksohet se “aktgjykimi i arbitrazhit është përfundimtar dhe i detyrueshëm për palët, dhe se palët detyrohen që aktgjykimin ta përmbushin pa shtyrje”.

Teoria juridiksionale mbi natyrën juridike të arbitrazhit përpos përparësive që ka, ajo ka edhe dobësitë e saja. Natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk do të mund të sqarohet qartë dhe plotësisht vetëm duke i dhënë përparësi natyrës juridiksionale ose gjyqësore të këtij instituti juridik. S’ka dyshim se sistemi juridik është element esencial për ta kuptuar natyrën juridike të arbitrazhit, por në anën tjetër edhe pajtimi i vullnetit të palëve është element i rëndësishëm, roli i të cilit nuk duhet të minimizohet, sepse pa ekzistimin e marrëveshjes së arbitrazhit nuk mund të ekzistoj edhe vetë kompetenca e arbitrazhit. Sa është e saktë të thuhet se shteti është ai i cili nëpërmjet sistemit juridik i jep arbitrazhit legjitimitet dhe efikasitet, po ashtu është e vlefshme të theksohet se nuk mund të kemi arbitrazh pa marrëveshje të palëve, përveç në rastet e arbitrazhit të detyrueshëm.114

113 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 79/2005; 110/2008; 83/2009 dhe 116/2010. 114 A. Samuel, op. cit., fq. 59.

31

1.4.3. Teoria mikse (hibride)

Duke u nisur prej kritikave që u janë bërë teorive të sipërtheksuara mund të konstatojmë se si teoria kontraktuale ashtu edhe teoria juridiksionale nuk na ofron një shpjegim të plotë dhe të drejtë lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pikëpamjet si të njërës teori, ashtu edhe të tjetrës nuk duhet konsideruar si absolutisht të drejta, duke pasur parasysh se ato na ofrojnë një sqarim të kufizuar dhe të njëanshëm (njëdimensional) mbi natyrën juridike të arbitrazhit. Që të dyja teoritë arbitrazhin e sqarojnë duke i dhënë përparësi vetëm një elementi: derisa teoria kontraktuale i jep përparësi marrëveshjes së arbitrazhit si element fundamental, teoria juridiksionale çmon se marrëveshja e arbitrazhit nuk është vendimtare gjatë përcaktimit të natyrës juridike të arbitrazhit, po esenciale është qëllimi i konstituimit të arbitrazhit – që është gjykimi. Teoria mikse (hibride, sintetike ose e kompromisit) tenton që të gjejë kompromis ndërmjet teorisë kontraktuale dhe asaj juridiksionale, duke konsideruar se arbitrazhi në njërën anë ka natyrë kontraktuale, për shkak se bazë për konstituimin e arbitrazhit është marrëveshja e palëve, e cila në fakt përbënë një kontratë të së drejtës detyrimore; e në anën tjetër teoria mikse konsideron se arbitrazhi ka natyrë juridiksionale, duke pasur parasysh se legaliteti i arbitrazhit buron nga sistemet juridike nacionale. Për ta kuptuar natyrën juridike të arbitrazhit duhet të merren parasysh që të dyja elementet: si prejardhja kontraktuale e arbitrazhit, ashtu edhe legjitimiteti që u jepet arbitrazheve nga ana e sistemeve juridike nacionale. Pra, sipas kësaj teorie, për ta kuptuar konceptin e arbitrazhit duhet ta pranojmë “bashkëveprimin e bazës së tij konsensuale, legjitimitetit si dhe mbështetjes që i jepet procesit nga ana e sistemeve juridike nacionale.”115

Themeluesi i kësaj teorie konsiderohet Sauser-Holl, i cili këtë teori e arsyetoi më vitin 1952, duke theksuar se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar është mekanizëm me karakter të dyfishtë: në njërën anë, elementi kontraktual në arbitrazh pasqyrohet në argumentin se arbitrazhi buron nga kontrata private, me të cilën palët kanë autorizim që t'i zgjedhin arbitrat si dhe rregullat në bazë të të cilave do të zhvillohet procedura e arbitrazhit si dhe ato me të cilat rregullohen çështjet thelbësore. Në anën tjetër, ai pajtohet me teorinë jurisdiksionle se arbitrazhi duhet të realizohet në kuadër të regjimeve juridike nacionale në mënyrë që të përcaktohen autorizimet e palëve, vlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit si dhe ekzekutueshmëria e vendimeve të arbitrazhit. Ai më tutje thekson se: “edhe përkundër asaj se efikasitetin e vet e nxjerr nga marrëveshja e palëve, të manifestuar në marrëveshjen e arbitrazhit, ai [arbitrazhi] ka natyrë juridiksionale dhe implikon zbatimin e rregullave procedurale”.116 Soser-Holl thekson se nuk është e mundur që arbitrazhet të jenë të pakufizuara – që nënkupton atë se nuk mund të jenë jashtë kontrollit të çdo sistemi juridik nacional – dhe pretendon se arbitrazhi duhet t’i nënshtrohet të drejtës së vendit ku arbitrazhit ka selinë.117 Pra, kur palët shprehimisht nuk kanë zgjedhur të drejtën e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, arbitrazhi do të duhej t’i nënshtrohet të drejtës së vendit ku ndodhet selia e tij (lex loci arbitri).

Përpos Soser Holl-it, në teorinë juridike hasen edhe autorë të tjerë të cilët mbështesin karakterin e dyfishtë të arbitrazhit. Në mesin e tyre është edhe Robert

115 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 13 116 Sauser-Hall, ‘L’arbitrage en droit international privé’, Annuare de l’Institute de Droit International, T.

44-1, 1952, fq. 469 – cituar sipas A. Samuel, op. cit., fq. 60. 117 Po aty, fq. 531.

32

Hunter i cili thekson se “edhe pse autorizimi i arbitrave mbi parashtruesit (palët) bazohen në kontratë, arbitrazhi ka element juridiksional si dhe kontraktual”.118 Gjithashtu edhe A. Redfern dhe M. Hunter mbështesin natyrën hibride të arbitrazhit, duke theksuar se: “Arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është hibrid. Ai fillon si marrëveshje private midis palëve. Ai vazhdon si lloj i procesit privat, në të cilin dëshirat e palëve janë të një rëndësie të madhe. Megjithatë, ai përfundon me vendim i cili ka efekt dhe fuqi juridike detyruese dhe të cilin, nën kushte të caktuara, do ta njohin dhe ekzekutojnë gjykatat e shumicës së vendeve të botës. Procesi privat ka efekt publik, i zbatuar me mbështetjen e autoriteteve publike të secilit shtet dhe të shprehur nëpërmjet të drejtave të tyre nacionale”.119

Teoria mikse (hibride) konsiderohet si teori më e plotë dhe më e saktë. Ajo është më e pranueshme kur bëhet fjalë për natyrën juridike të arbitrazhit, dhe se nga paraqitja e saj e deri më sot po rritet numri i pjesëtarëve të doktrinës juridike që po e përqafojnë këtë teori. Ajo tregon qartë se njëlloj sikurse që marrëveshja e arbitrazhit është kontratë dhe duhet të trajtohet si e tillë, ashtu edhe procedurat e arbitrazhit mbeten objekt i ndonjë të drejte nacionale.120 Teoria hibride i jep rëndësi si marrëveshjes së arbitrazhit, ashtu edhe rolit të sistemeve juridike nacionale në dhënien e legjitimitetit këtij mekanizmi juridik të zgjidhjes së kontesteve. Teoria mikse i merr parasysh mjaftueshëm që të dyja elementet, pa të cilat arbitrazhi nuk do të mund të sqarohej.

1.4.4. Teoria autonome

Teoria autonome, e njohur ndryshe edhe si teoria sui iuris, u paraqit në vitin 1965 me themelues teoricienten franceze Zhaklin Rublen–Devishi (Jacqueline Rubellin-Devichi), e cila ka një qasje tjetër nga teoritë më të hershme lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit. Ajo hodhi poshtë të gjitha teoritë e më hershme, duke theksuar se si teoria juridiksionale, ashtu edhe teoria kontraktuale janë njëdimensionale, të pamjaftueshme, kundërthënëse dhe se nuk korrespondojnë me realitetin, kurse teoria hibride është e paqartë dhe jo e saktë. Sipas saj, është e vështirë ose e pamundur që të tërhiqet një vijë dhe të ndahen elementet kontraktuale nga ato juridiksionale të arbitrazhit, për shkak se që të dyja elementet janë “aq të ndërlidhura me njëra tjetrën, saqë janë bërë të pamundura për tu ndarë”.121

Sipas kësaj teorie, arbitrazhi është një fenomen juridik i ri dhe specifik i cili është i çliruar nga elementet kontraktuale dhe juridiksionale. Rublen-Devishi thekson se gjatë sqarimit të natyrës juridike të arbitrazhit vëmendja duhet të përqendrohet në qëllimet (objektivat) e tij, të cilat qëllime duhet t’u përgjigjen pritshmërive të komunitetit tregtar ndërkombëtar.122 Për më tepër, teoricientja franceze thekson se arbitrazhit duhet t’i njihet natyra autonome, pasi që ai paraqet një sistem më vete, të shkëputur nga çdo sistem juridik nacional, respektivisht ai paraqet instrument sui iuris, i cili i përgjigjet nevojave të komunitetit afarist për zgjidhje private dhe fleksibile të kontesteve midis tyre.

118 R. Hunter, The Law of Arbitration in Scotland, T & T Clark, Edinburgh, 1987, fq. 3. 119 A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 13-14. 120 J. Lew, Applicable law…, op. cit., fq. 58. 121 J. Rubellin-Devichi, L’arbitrage: Nature juridique. Droit interne et droit international privé, Paris,

1965, fq. 363. 122 Po aty, fq. 174.

33

Komuniteti afarist ka luajtur një rol të konsiderueshëm në evoluimin e arbitrazhit, gjë që çoi në zhvillimin e teorisë tjetër të arbitrazhit.123 Së këndejmi, shtetet dhe institucionet e arbitrazhit duhet t’i harmonizojnë të drejtat dhe rregullat e tyre me kërkesat e komunitetit ndërkombëtar afarist. Nga kjo që u tha rrjedh se autonomia e vullnetit të palëve është tejet e rëndësishme për zhvillimin e arbitrazhit. Teoria thekson se respektimi i zgjedhjes së lirë të palëve do të përmbush aspiratat e atyre që e përdorin arbitrazhin dhe gjithashtu ndihmon në zhvillimin e arbitrazhit si institucion.124 Në bazë të kësaj, palët duhet të kenë autonomi të plotë në aspekt të zgjedhjes të së drejtës së zbatueshme procedurale dhe materiale.

Sipas kësaj teorie arbitrazhi duhet të delokalizohet, ose të jetë i pakufizuar nga çdo e drejtë nacionale. Shkëputja e arbitrazhit nga çdo sistem juridik nacional mundëson dominimin apo supremacionin e vullnetit të palëve, dhe se atij do t’i jepte karakterin e një institucioni “supranacional”. Koncepti i denacionalizimit ose i delokalizimit të arbitrazhit ngërthen:

a. Së pari, autonominë e plotë të marrëveshjes së arbitrazhit nga kontrata kryesore, që do të thotë se marrëveshja e arbitrazhit, sipas rregullit, do të jetë e vlefshme edhe atëherë kur kontrata kryesore, pjesë e së cilës është ajo, do të jetë e pavlefshme. Vlerësimi i vlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit nuk do të duhej të bëhej sipas ndonjë të drejte nacionale, por sipas lex mercatoria;125

b. Së dyti, autonominë e plotë të palëve në zgjedhjen e të drejtës procedurale, që do të thotë se procedura mund të zhvillohet duke mos i marr parasysh dispozitat e lex loci arbitri (të drejtës së vendit ku ndodhet selia e arbitrazhit);

c. Së treti, me këtë koncept nënkuptohet se vendimet e arbitrazhit janë përfundimtare dhe detyruese, dhe se ky efekt rrjedh nga vet marrëveshja e arbitrazhit, kështu që edhe nëse vendimi i arbitrazhit mund të anulohet në vendin e prejardhjes, kjo nuk do të thotë se me anulimin do të jetë i lidhur shteti ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Për më tepër, ideja e delokalizimit si një ndër pikat kryesore të saj ka atë se mbi vendimet e arbitrazhit gjykatat e vendit ku ndodhet selia e arbitrazhit nuk ushtrojnë kontroll;126

d. Së katërti, ky koncept përfshinë atë se kontrolli gjyqësor i vendimeve të arbitrazhit do të duhet të kufizohet vetëm në fazën e njohjes dhe ekzekutimit, me ç’rast ky kontroll do të duhej të konsistonte vetëm në vërtetimin se mos vallë me vendimin e arbitrazhit do të cënohet rendi publik transnacional.

Koncepti i delokalizimit apo denacionalizimit të arbitrazhit nuk ka gjetur zbatim të gjerë, pra nuk është pranuar gjerësisht, jo vetëm në legjislacionet nacionale dhe ato ndërkombëtare, por edhe në doktrinën juridike. Edhe pse teoria autonome gjatë dhënies përgjigje lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit vëmendjen e përqendron në çështje shumë të rëndësishme, që janë objektivat dhe qëllimet e arbitrazhit, megjithatë ajo është joadekuate.

123 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 13. 124 A. Samuel, op. cit., fq. 72. 125 Shih: A. Jakšić, op. cit., fq. 93. 126 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 109.

34

Arbitrazhi nuk është plotësisht i pavarur nga çdo sistem juridik nacional, dhe se është i pakontestueshëm roli dhe rëndësia e të drejtës së vendit të arbitrazhit, ashtu edhe i të drejtës së vendit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit. Autonomia e vullnetit të palëve nuk mund të jetë e pakufizuar, ngase sistemet juridike nacionale kanë paraparë kornizat brenda të cilave palët duhet të sillen. Shteti nëpërmjet sistemit të vet juridik garanton legjitimitetin dhe integritetin e procedurës së arbitrazhit, andaj si rrjedhojë roli i tij nuk mund të minimizohet.

35

KREU II

BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

2.1. KUPTIMI, KLASIFIKIMI DHE HIERARKIA E BURIMEVE JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGATAR NDËRKOMBËTAR

Me termin burime juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nënkuptojmë tërësinë e normave juridike të karakterit nacional dhe ndërkombëtar që i referohen rregullimit të materies që ngërthen arbitrazhi tregtar ndërkombëtar. Bëhet fjalë për ato dispozita të cilat përbëjnë kornizën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, të cilat i referohen konstituimit të arbitrazhit, organizimit dhe zhvillimit (rrjedhjes) së procedurës para tij, si dhe efekteve të arbitrazhit që prodhohen nga zgjidhja e kontesteve para tij.

Në shekullin XX, arbitrazhit tregtar ndërkombëtar i është kushtuar vëmendje e madhe, gjë që ka rezultuar me nxjerrjen e një numri të madh dhe të rëndësishëm të akteve normative si në rrafshin nacional, ashtu edhe në atë ndërkombëtarë. Sot, ekzistojnë burime juridike të shumta që rregullojnë arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, të cilët mund t’i ndajmë në: materiale dhe formale; burime ndërkombëtare dhe nacionale; burime imperative dhe fakultative; si dhe në burime private dhe juridiko-publike.

Në radhë të parë, burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar i ndajmë në: burime materiale dhe burime formale. Me burime materiale nënkuptojmë forcën që krijon normat me të cilat rregullohet materia e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Thënë ndryshe, me burime materiale nënkuptojmë “vullnetin e pushtetit ose të ndonjë autoriteti tjetër në kuadër të një shteti, i cili sjell dispozita të caktuara, lidhur me krijimin dhe funksionimin e arbitrazhit”.127 Me burime formale nënkuptojmë format apo trajtat nëpërmjet të cilave vijnë në shprehje normat juridike. Në kuadër të burimeve formale bëjnë pjesë: autonomia e vullnetit të palëve (marrëveshja mbi arbitrazhin), rregulloret e institucioneve të arbitrazhit, marrëveshjet ndërkombëtare (multilaterale, regjionale dhe bilaterale), ligjet nacionale, zakonet tregtare ndërkombëtare, praktika e arbitrazhit dhe doktrina juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

Si ndarje tjetër të burimeve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtarë kemi edhe ndarjen e tyre në burime imperative dhe fakultative. Arbitrazhi duhet të zbatoj dispozitat imperative të rendit publik. Më pas, në kuadër të burimeve imperative, në kuptimin e gjerë, bën pjesë edhe vetë marrëveshja mbi arbitrazhin. Të natyrës imperative janë edhe shumë dispozita të parapara në legjislacionet nacionale të arbitrazhit, në rregulloret e arbitrazheve institucionale, në marrëveshjet ndërkombëtare (multilaterale, regjionale dhe bilaterale) të cilat shtetit i ka nënshkruar dhe ratifikuar. Si burime fakultative të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar konsiderohen Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it të vitit 1976 (të amendamentuara më vitin 2010), të cilat janë të dedikuara për arbitrazhet ad hoc. Këto rregulla janë të karakterit dispozitiv, për shkak se ato do të

127 M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 116.

36

aplikohen vetëm në qoftë se palët me marrëveshje të arbitrazhit shprehen për zbatimin e të njëjtave. Përpos tyre, si burim tjetër fakultativ është edhe Model-Ligji i UNCITRAL-it i vitit 1985 (i amendamentuar më vitin 2006).

Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund t’i ndajmë edhe në burime nacionale dhe burime ndërkombëtare. Burimet juridike nacionale janë ato burime fushëveprimi i të cilave shtrihet në rrafsh nacional, brenda kufijve të një shteti. Për dallim prej tyre, burimet juridike ndërkombëtare janë ato burime fushëveprimi i të cilave tejkalon kufijtë nacional.

Varësisht se kush i krijon: shteti, gjegjësisht organet shtetërore, apo vullneti i personave privat, burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ndahen në burime private dhe në burime juridiko-publike. Në kuadër të burimeve private bënë pjesë autonomia e vullnetit të palëve dhe rregulloret e arbitrazheve institucionale, kurse në kuadër të burimeve juridiko-publike bëjnë pjesë burimet juridike ndërkombëtare dhe burimet juridike nacionale (ligjet nacionale të materies së arbitrazhit).

Autorë të ndryshëm merren me çështjen e hierarkisë së burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, e cila çështje është e natyrës teorike, por njëkohësisht është edhe me rëndësi praktike. Radhitja hierarkike e burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është si vijon: a) autonomia e vullnetit të palëve (marrëveshja mbi arbitrazhin); b) rregullat e arbitrazheve institucionale; c) legjislacioni nacional; d) burimet ndërkombëtare (marrëveshjet multilaterale, regjionale dhe bilaterale, si dhe instrumentet opcionale ndërkombëtare, të a.q. soft law); e) lex mercatoria; f) praktika gjyqësore dhe e arbitrazhit dhe g) doktrina juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.128 Në vazhdim, në kuadër të këtij kreu do të trajtojmë disa nga burimet e lartpërmendura.

2.2. AUTONOMIA E VULLNETIT TË PALËVE

Autonomia e vullnetit të palëve është parim i rëndësishëm dhe gjerësisht i pranuar në marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare. Ajo paraqet burimin kryesor dhe më të rëndësishëm me rastin e konstituimit (themelimit) të arbitrazhit, organizimit dhe zhvillimit të procedurës para tij, si dhe me rastin e marrjes së vendimit. Palët me vullnetin e tyre të lirë ia besojnë për zgjidhje kontestin e tyre arbitrazhit, me ç’rast ato kanë të drejtë të përcaktojnë të drejtën materiale e cila do të zbatohet me rastin e marrjes së vendimit të arbitrazhit, të përcaktojnë rregullat e procedurës, përbërjen e tribunalit të arbitrazhit, si dhe mund të parashohin vendin, kohën, si dhe gjuhën në të cilën do të zhvillohet procedura e arbitrazhit.

Autonomia e vullnetit të palëve nuk është e pa kufizuar, absolute dhe mbi ligjin, respektivisht mbi kornizën që është vendosur me dispozitat nacionale dhe me instrumentet ndërkombëtare. Shtetet në sistemet e tyre juridike kanë përcaktuar kufijtë

128 Lidhur me hierarkinë e burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar shih: A. Goldshtajn,

Međunarodna trgovačka arbitraža (treći dio), Zagreb, 1977, fq. 9. Autori te kjo vepër potencon këtë radhitje të burimeve juridike: 1) kontrata – nëse është në harmoni me dispozitat imperative; 2) rregullat e arbitrazhit institucional – nëse palët kontraktojnë kompetencën e tij; 3) aktet ligjore – përfshirë marrëveshjet ndërkombëtare dhe aktet e tjera ligjore të vendit; 4) praktika gjyqësore; 5) praktika e arbitrazhit; 6) doktrina juridike – tërthorazi. Mbi hierarkinë e burimeve juridike të arbitrazhit shih gjithashtu edhe M. Trajković, MTA..., op. cit., fq.119-120. Shih, gjithashtu edhe: A. Bilalli, ‘Zgjidhja e Kontesteve...’, op.cit., fq. 19.

37

brenda të cilave palët i realizojnë autorizimet që kanë të bëjnë me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

Sido që të jetë, autonomia e gjerë e vullnetit të palëve është një nga përparësitë që ka arbitrazhi tregtar ndërkombëtar kundrejt zgjidhjes gjyqësore të kontesteve. Përderisa për gjykatat nacionale burim kryesor është kushtetuta dhe ligji, tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar është autonomia e vullnetit të palëve, respektivisht marrëveshja e tyre mbi arbitrazhin. Kjo nuk do të thotë se ligjvënësi nuk ka paraparë norma juridike që i referohen zgjidhjes së kontesteve para arbitrazhit, por shumica e këtyre normave janë të karakterit dispozitiv, që do të thotë se dispozitat ligjore do të zbatohen në rastet kur nuk është paraparë ndryshe nga palët ose kur nuk parashihet ndryshe me rregullat autonome.

Sot, numri më i madh i kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar zgjidhen nga arbitrazhet institucionale, kompetencën e të cilave palët mund ta kontraktojnë duke inkorporuar në kontratat e tyre model klauzolat e arbitrazhit që i rekomandojnë këto institucione, respektivisht duke pranuar klauzolat tipe të arbitrazhit që i kanë krijuar këto arbitrazhe.129

2.3. RREGULLAT E ARBITRAZHEVE INSTITUCIONALE

Pjesëmarrësit në qarkullimin tregtar ndërkombëtar, me rastin e përcaktimit të tyre për zgjidhje të kontestit eventual apo tani më të krijuar nëpërmjet arbitrazhit, kanë dy mundësi: së pari, ato kanë mundësi që kontestin e tyre t’ia besojnë për zgjidhje arbitrazheve ad hoc, të cilat nuk kanë rregullore vetjake, me ç’rast palët duhet vetë t’i krijojnë rregullat e procedurës ose të përcaktohen për ndonjërin nga “model rregulloret” e krijuara; ose, së dyti, ato mund t’ia besojnë për zgjidhje kontestin e tyre ndonjërit prej arbitrazheve institucionale, të cilat kanë rregulloret e tyre në bazë të të cilave zhvillohet procedura. Në praktikë, realiteti i marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare flet se numri më i madh i kontesteve nga këto marrëdhënie shtrohen për zgjidhje para arbitrazheve institucionale.

Rregulloret e arbitrazheve institucionale përmbajnë dispozita me të cilat, sipas rregullit, në mënyrë të detajuar rregullohet procedura e zgjidhjes së kontesteve para këtyre institucioneve. Këto rregullore përmbajnë dispozita me të cilat normohet organizimi dhe kompetenca e institucionit të arbitrazhit, konstituimi i tribunalit të arbitrazhit (përfshirë edhe emërimin e arbitrit individual), procedura e arbitrazhit, marrja e vendimit të arbitrazhit dhe shpenzimet e arbitrazhit. Rregulloret e arbitrazheve janë burime juridike autonome dhe private, për shkak se fuqia detyruese e tyre nuk rrjedh nga vullneti i shtetit, por nga vullneti i palëve të cilët parashohin aplikimin e tyre.

129 Institucionet e ndryshme të arbitrazhit, siç është ICC-ICA, LCIA, AAA, Gjykata e Zgjedhur e

Përhershme – Arbitrazhi pranë OEM u rekomandojnë palëve që në kontratat e tyre të përfshijnë model klauzolat e tyre të arbitrazhit. Kështu p.sh., GJZPA pranë OEM u rekomandon palëve model klauzolën vijuese të arbitrazhit: “Të gjitha kontestet të cilat do të dalin nga kjo kontratë ose në lidhje me të, duke perfshirë edhe kontestet për plotfuqishmërinë e saj, do te zgjidhen para Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë, në pajtim me dispozitat e Rregullores së Gjykatës së zgjedhur të përhereshme-Arbitrazhit” – cituar sipas ueb sajtit: http://www.mchamber.mk/(S(0jnmfk45mut2xuzxtrba0d55))/default.aspx?lId=1&mId=50.

38

Vështruar në aspekt të hierarkisë së burimeve juridike, rregulloret e arbitrazheve, në parim, gëzojnë prioritet në raport me burimet juridike publike, siç janë ligjet nacionale dhe konventat ndërkombëtare. Ky parim shprehimisht është paraparë edhe në disa konventa ndërkombëtare, siç është p.sh. Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958, e cila parasheh se njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet në qoftë se përbërja e tribunalit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në përputhje me marrëveshjen e palëve ose, në mungesë të një marrëveshjeje të tillë, nuk ka qenë në përputhje me të drejtën e vendit ku ndodhet vendi i arbitrazhit.130 Kjo dispozitë nënkupton atë se palët me rastin e përcaktimit për arbitrazhin institucional ato përcaktohen edhe për zbatimin e rregullores së atij institucioni, kështu që mosrespektimi i rregullores së institucionit të arbitrazhit d.t.th. mosrespektim të marrëveshjes së palëve mbi arbitrazhin, ndërsa kjo e fundit përbën pengesë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit në përputhje me konventën në fjalë. Në anën tjetër, Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 parasheh se “palët në marrëveshjen e arbitrazhit do të jenë të lira që kontestet e tyre t’i shtrojnë para ndonjë institucioni të përhershëm të arbitrazhit; në këtë rast procedura e arbitrazhit do të zhvillohet në përputhje me rregullat e atij institucioni të caktuar”.131 Me këtë dispozitë kuptojmë se palët në marrëveshjen mbi arbitrazhin kur zgjedhin institucionin e arbitrazhit ato zgjedhin edhe rregullat e tij në përputhje me të cilat duhet të veprojnë arbitrat, palët si dhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë.

Disa institucione të arbitrazhit u lejojnë palëve që pjesërisht t’i ndryshojnë, respektivisht t’i plotësojnë rregullat autonome të arbitrazhit, duke respektuar konsistencën e tyre ose të përcaktojnë që procesi të zhvillohet sipas procedurës tjetër.132

Në Republikën e Maqedonisë në cilësinë e arbitrazhit institucional funksionon Gjykata e zgjedhur e përhershme – Arbitrazhi pranë OEM-së e cila ka Rregulloren e saj, versioni i fundit i së cilës u miratua nga Kuvendi i OEM-së më 20.04.2011. Kjo rregullore u përpilua duke i pasur parasysh zgjidhjet që përmbahen në rregulloret e arbitrazheve institucionale më eminente. Me qëllim që rregullativa e këtij institucioni t’i përgjigjet më së miri nevojave të komunitetit tregtar ndërkombëtar, disa dispozita të kësaj rregullore pësuan ndryshime. Ndryshimet e bëra (lidhur me nenin 26, 27, 29 dhe 36) janë në funksion të arritjes së standardeve bashkëkohore për zgjidhje të shpejtë, efikase, profesionale dhe me sa më pak shpenzime të kontesteve tregtare.133

2.4. BURIMET NDËRKOMBËTARE

Siç edhe theksuam më lartë, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar është objekt i rregullimit normativ jo vetëm në rrafshin nacional, por edhe në atë ndërkombëtar. Sistemet juridike nacionale për shkak dallimeve ndërmjet tyre, e ndonjëherë edhe për shkak të kundërthënieve që ekzistojnë ndërmjet tyre, frenojnë zhvillimin e marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare, së këndejmi frenojnë edhe zhvillimin e së drejtës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Lidhur me këtë flet edhe konstatimi i Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, ku në mënyrë të drejtpërdrejtë

130 Konventa e Nju Jorkut, neni V(1)(d) 131 Konventa Evropiane, neni IV(1)(a) 132 Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, Арбитражно Процесно Право, Удружење за

грађанско процесно и арбитражно право, Nish, 1999, fq.15. 133 Vendimi për plotësimet dhe ndryshimet e Rregullores së Gjykatës së Zgjedhur-Arbitrazhit pranë OEM

u miratua nga Kuvendi i OEM në mbledhjen e mbajtur më 15.12.2011.

39

theksohet se “konfliktet dhe mospajtimet lidhur çështjet e tregtisë që rrjedhin nga të drejtat e vendeve të ndryshme frenojnë zhvillimin e tregtisë botërore”.134

Për të evituar këtë frenim dhe për të unifikuar rregullat që kanë të bëjnë me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, si dhe për të krijuar një kornizë normative e cila do të jetë adekuate në suaza ndërkombëtare, komuniteti tregtar ndërkombëtar iu qas lidhjes së konventave ndërkombëtare multilaterale universale dhe regjionale, si dhe marrëveshjeve bilatelare. Me të drejtë thuhet se “rol dominant në evoluimin dhe pranimin e arbitrazhit në domenin e marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare kanë luajtur konventat ndërkombëtare multilaterale, regjionale dhe bilatelare”.135

Në krijimin e një kornize normative adekuate në suaza ndërkombëtare rol të rëndësishëm kanë luajtur organizatat ndërkombëtare universale politike, edhe atë si Lidhja e Kombeve, ashtu edhe OKB-ja. Në kuadër të të parës u sollën Protokoli i Gjenevës mbi klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 dhe Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927, kurse duke iu falënderuar OKB-së u soll konventa më e suksesshme ndërkombëtare në këtë materie - Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958.

Duke pasur parasysh rëndësinë e burimeve ndërkombëtare për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, ne në kuadër të këtij kreu vëmendje të posaçme do t’i kushtojmë konventave ndërkombëtare multilaterale universale dhe atyre regjionale. Më pas do të fokusohemi edhe në marrëveshjet bilatelare ndërmjet shteteve, si dhe në instrumentet opsionale ndërkombëtare, të a.q. soft law, në kuadër të të cilave bëjnë pjesë Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it dhe Model-Ligji i UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

2.4.1. Konventat ndërkombëtare multilaterale universale

Konventat ndërkombëtare multilaterale universale kanë rëndësi të madhe për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar në krijimin e një sistemi rregullativ ndërkombëtar, duke pasur parasysh numrin e pakufizuar të shteteve nënshkruese të tyre. Anëtarë të llojit të këtillë të konventave mund të bëhen të gjitha shtetet anëtare të bashkësisë ndërkombëtare, pa marrë parasysh regjionin ku ndodhen. Konventat me nënshkrimin dhe ratifikimin e tyre bëhen pjesë përbërëse e sistemit juridik të shtetit nënshkrues.

Në vazhdim do t’i trajtojmë konventat ndërkombëtare multilaterale universale që i referohen rregullimit të materies së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

2.4.1.1. Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 (Protokolli i Gjenevës)

Pas Luftës së Parë Botërore, me iniciativën e Odës Ndërkombëtare të Tregtisë (ICC), u soll akti i parë modern multilatelar mbi arbitrazhin në kuadër të Lidhjes së Kombeve. Fjala është për Protokollin e Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i miratuar më 24 shtator 1923, ndikimi i të cilit ka qenë i madh jo vetëm deri në Luftën e Dytë

134 Rezoluta e Kombeve të Bashkuara nr. 2102 (XX). 135 J. Perović, ‘Izvori prava koji regulišu međunarodno trgovinsku arbitražu’, Pravni Život, nr. 12/1998,

Beograd, fq. 411.

40

Botërore, por edhe pas saj, deri në miratimin e Konventës së Nju Jorkut më vitin 1958. Nga vetë emërtimi i këtij akti dhe nga përmbajtja e tij mund të themi se ai kishte të bënte me plotfuqishmërinë (vlefshmërinë) dhe efektet e klauzolave të arbitrazhit. Me të proklamohej prioriteti i kompetencës së kontraktuar të arbitrazhit në raport me kompetencën e gjykatave nacionale.136

Rëndësia e këtij protokolli qëndron në atë se për herë të parë klauzola kompromisore, përpos kompromisit, pranohet si bazë juridike për kontraktimin e kompetencës së arbitrazhit. Thënë ndryshe, ky protokoll shprehimisht flet për klauzolat e arbitrazhit, por ai i pranon që të dyja format e marrëveshjes së arbitrazhit – kompromisin i cili ka të bëjë me kontestet tani më të krijuara dhe klauzolën kompromisore i cili ka të bëjë me kontestet e ardhshme potenciale.137 Shumë shtete deri në sjelljen e Protokollit të Gjenevës palëve u lejonin që të lidhnin kompromisin, por jo edhe klauzolën kompromisore. Me këtë palëve u lejohej kontraktimi i kompetencës së arbitrazhit vetëm për zgjidhjen e kontesteve të krijuara, por jo edhe për kontestet e ardhshme eventuale.

Objektivat e këtij instrumenti ndërkombëtar ishin që të siguroj vlefshmërinë ndërkombëtare të klauzolave të arbitrazhit, si dhe të siguroj se çdo vendim i arbitrazhit i dhënë në përputhje me marrëveshjen e tillë të arbitrazhit do të zbatohet në shtetin ku është dhënë.

Një nga të metat kryesore të Protokollit të Gjenevës të vitit 1923 ishte fushëveprimi i kufizuar i tij, ngase ai zbatohej vetëm në ato marrëveshje të lidhura “ndërmjet palëve që i nënshtrohen juridiksionit të shteteve të ndryshme kontraktuese” (neni 1, parag. 1). E metë qenësore e Protokollit është se ai nuk ka normuar njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, por ai parasheh vetëm detyrimin për çdo “shtet kontraktues që të siguroj ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit që janë marrë në territorin e tij” (neni 3). Gjithashtu, sipas këtij protokolli, sistemeve juridike nacionale iu takonte të përcaktonin se cilat kontrata do t’i konsideronin si komerciale (tregtare) (neni 1, parag. 2). E meta e radhës e këtij instrumenti ndërkombëtar ishte edhe ajo se shkaktonte huti lidhur me atë se cili burim juridik qëndron më lartë në hierarki kur theksonte se “procedura e arbitrazhit, përfshirë konstituimin e arbitrazhit, do të udhëhiqet në bazë të vullnetit të palëve dhe sipas të drejtës të vendit në territorin e të cilit zhvillohet arbitrazhi” (neni 2, parag. 1). Së fundmi, edhe pse normat e tij i dedikoheshin klauzolave të arbitrazhit, ky protokoll nuk përmbante norma me të cilat do të rregullohej forma e tyre.

Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 edhe pse përbëhej vetëm prej tetë neneve, ai ushtroi ndikim të madh në rregullimin normativ të arbitrazhit. Këtë protokoll e nënshkruan dhe ratifikuan 33 shtete, në mesin e të cilave veçojmë jo vetëm shtetet nga kontinenti i vjetër (numri i shteteve evropiane që kishin ratifikuar Protokollin ishte 24), por edhe jashtë tij siç janë India, Brazili, Japonia etj.

136 Shih, Protokolli i Gjenevës i vitit 1923, neni 4. 137 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 127.

41

2.4.1.2. Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927

Duke e pasur parasysh zbrazëtirën juridike që e kishte Protokolli i Gjenevës i vitit 1923, e që konsistonte në mosnormimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, në kuadër të Lidhjes së Kombeve u ndërmorën iniciativa për rregullimin e kësaj çështjeje tejet të rëndësishme. Këto iniciativa rezultuan me miratimin e një akti të ri ndërkombëtar multilateral nga Kuvendi i Lidhjes së Kombeve, në Gjenevë të Zvicrës, më 26 shtator 1927, nën emërtimin Konventa për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, e njohur ndryshe si Konventa e Gjenevës e vitit 1927.

Konventa e Gjenevës e vitit 1927 është e hapur vetëm për shtetet që kanë nënshkruar ose ratifikuar Protokollin e Gjenevës të vitit 1923, ashtu që këto dy akte multilaterale ndërkombëtare përbëjnë një tërësi të vetme me efekt komplementar. Konventa e Gjenevës e plotëson Protokollin e vitit 1923, mbase qëllimi i miratimit të saj ishte që të plotësoj zbrazëtirën juridike të Protokollit të vitit 1923. Megjithatë, në mesin e 27 shteteve anëtarëve të Konventës nuk bënin pjesë të gjitha shtetet anëtarë të Protokollit të vitit 1923, si p.sh. Brazili, Norvegjia, Polonia.

Një nga të arriturat më të mëdha të kësaj konvente është se ajo për herë të parë parasheh kushtet që duhet të plotësohen për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në shtetet anëtare të konventës. Konventa përmban njëmbëdhjetë nene, me dispozitat e së cilës përcaktohen kushtet (supozimet) për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit (neni 1); parashihen kufizimet lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, madje edhe kur plotësohen kushtet e parapara me këtë Konventë (neni 2); lejohet refuzimi ose shtyrja e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit (neni 3); rregullohet procedura që zhvillohet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit (neni 4). Konventa, po ashtu përmban dispozita të cilat i referohen nënshkrimit, ratifikimit, hyrjes në fuqi dhe shfuqizimit të Konventës (pesë nenet e fundit janë të kësaj natyre).

Edhe Konventa e Gjenevës e vitit 1927, përkundër përparësive, ka edhe të metat apo zbrazëtirat e saja, disa prej të cilave po i paraqesim në vijim:

- Fushëveprimi i kësaj konvente është i kufizuar, sepse ajo mbështetet në parimin e reciprocitetit territorial dhe personal, që rrjedh në një nga dispozitat e saja ku theksohet se Konventa aplikohet vetëm në vendimet e arbitrazhit që janë marrë në territorin e ndonjërit nga shtetet anëtare të konventës dhe në kontestet ndërmjet palëve të cilat u nënshtrohen juridiksionit të njërit nga shtetet-anëtare (neni 1, parag. 1);

- Sipas kësaj konvente, pala që kërkon njohje dhe ekzekutim të vendimit të arbitrazhit duhet të provoj se janë plotësuar kushtet (supozimet) për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të arbitrazhit, me çka rëndohej pozita e saj procedurale;

- Konventa duke paraparë si kusht që vendimi i arbitrazhit të jetë “final” (final) sipas të drejtës së vendit ku është marrë ai vendim (neni 1, parag. 2(1)), ajo me këtë hapi rrugën për të ashtuquajturën “ekzekuaturë të dyfishtë” (double exequatur). Ky kusht implikonte detyrën e parashtruesit të kërkesës për njohje dhe ekzekutim që të demonstrojë se vendimi i arbitrazhit është bërë final në vendin ku ai është marrë. Me këtë, pala e cila kërkonte ekzekutimin obligohej që së pari të siguroj vërtetim se vendimi i arbitrazhit

42

është bërë final nga gjykata e shtetit në të cilin është marrë ai vendim, e më pas të kërkoj nga gjykatat e huaja ekzekutim të të njëjtit; dhe

- E meta tjetër e kësaj konvente është se në aspekt të rregullimit të procedurës së arbitrazhit përparësi i jep të drejtës së vendit ku ndodhet arbitrazhi, në dëm të autonomisë së vullnetit të palëve.

Sido që të jetë, Konventa e Gjenevës e vitit 1927 dhe Protokolli i vitit 1923 edhe përkundër dobësive dhe të metave që i kanë pasur, ato kanë një rol të rëndësishëm historik, sepse paraqesin përpjekjet e para drejt krijimit të kuadrit juridik bashkëkohor ndërkombëtar për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Ato përfaqësojnë hapin e parë në rrugën drejt njohjes dhe ekzekutimit ndërkombëtar të marrëveshjeve ndërkombëtare të arbitrazhit dhe vendimeve të arbitrazhit.138

2.4.1.3. Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958

Me Protokollin e Gjenevës të vitit 1923 dhe me Konventën e Gjenevës të vitit 1927 megjithëse u bë një progres i rëndësishëm në drejtim të unifikimit të dispozitave për rregullimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, ato nuk arritën të përmbushin nevojat e komunitetit tregtar ndërkombëtar. Zgjidhjet e parapara në konventat e theksuara me kalimin e kohës, e sidomos në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, filluan të bëheshin të pamjaftueshme dhe të mos korrespondonin me trendet e kohës. Zgjidhjet e këtyre akteve, e sidomos në materien e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, nuk arritën të siguronin efikasitetin dhe shpejtësinë e duhur të atij procesi. Prandaj, menjëherë pas LDB-së u ndërmorën iniciativa për hartimin e një konvente të re ndërkombëtare. Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë (ICC) ishte e para e cila më vitin 1953 hartoi Projekt Konventën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Projekt-Konventa e ICC-ës iu dërgua Këshillit Ekonomiko-Social të Kombeve të Bashkuara (ECOSOC), i cili në kuadër të tij kishte themeluar një komitet ad hoc të përbërë nga ekspertë qeveritar, për të shqyrtuar projekt-konventën.139 Komiteti në fjalë hartoi Projekt-Konventë të re, që ndryshonte nga ai i ICC-ës në disa aspekte.140 Përpjekjet e theksuara rezultuan me miratimin e Konventës për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, të njohur ndryshe si Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958. Për miratimin e versionit final të Konventës u thirr konferencë ndërkombëtare diplomatike në Nju Jork, e cila zgjati 3 javë, nga 20 maji deri më 10 qershor të vitit 1958. Konferenca u mbajt në selinë e Kombeve të Bashkuara në Nju Jork. Në ditën e fundit të kësaj konference u miratua KNJEVHA. Konventa e Nju Jorkut hyri në fuqi më 7.VI.1959. Teksti final i saj në konferencën diplomatike të Nju Jorkut ishte kompromis midis propozimit radikal të ONT-ës dhe projektit të matur (të moderuar) të Këshillit Ekonomik Social të OKB-së.141

Sot, KNY paraqet konventën më të rëndësishme dhe më të suksesshme multilaterale lidhur me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, që ka ndikuar në avancimin e

138 A. Redfern, M. Hunter, op.cit., fq.80-81. 139 Komiteti në përbërjen e tij kishte ekspertë që vinin nga 8 shtete, konkretisht nga Australia, Belgjika,

Ekuadori, Egjipti, India, Suedia, BRSS-ja dhe Mbretëria e Bashkuar. 140 Përmbajtja e projekt-konventës së ECOSOC gjendet në UN Doc. E/2704: E/AC.42/4/Rev. 1, në:

<http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N55/080/97/PDF/N5508097.pdf?OpenElement> (shikuar më 24.12.2012).

141 M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 132.

43

përdorimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar si mjet i zgjidhjes së kontesteve. Objektiva kryesore e kësaj konvente, siç sugjerohet nga vetë titulli i saj, është njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit. Megjithëse është emërtuar ashtu, dispozitat e KNY i referohen edhe plotfuqishmërisë së marrëveshjeve të arbitrazhit, si bazë juridike për kontraktimin e kompetencës së këtij mekanizmi.

KNY përmban 16 nene, dispozitat e së cilës përmbajnë zgjidhje të reja që e bëjnë atë të dallueshme nga konventat paraprake. Për dallim nga konventat e Gjenevës, KNY nuk mbështet në parimin e reciprocitetit territorial dhe personal. Fusha e aplikimit të saj është shumë më e gjerë, sepse gama e aplikimit të kësaj konvente përfshinë vendimet e arbitrazhit që janë marrë në territorin e një shteti tjetër nga shteti ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi, si dhe vendimet e arbitrazhit që nuk konsiderohen si vendime të vendit në shtetin ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i tyre, pavarësisht nga nacionaliteti i palëve dhe pavarësisht nga ajo se vendimi i arbitrazhit është marrë në shtetin i cili nuk është anëtarë i Konventës (neni 1, parag. 1). Mirëpo, shteteve kontraktuese u është dhënë mundësia që të ngushtojnë fushën e aplikimit të Konventës duke paraparë dy rezerva, edhe atë: rezervën e reciprocitetit territorial dhe rezervën komerciale (neni 1, parag. 3). Duke vendosur rezervën e parë, shtetet kontraktuese kufizojnë aplikimin e konventës vetëm për vendime të arbitrazhit që janë sjellur në territorin e shtetit tjetër kontraktues.142 Nëpërmjet rezervës së dytë, të a.q. “rezervë komerciale”, shtetet kontraktuese e kufizojnë fushën e aplikimit të konventës vetëm në kontestet që rrjedhin nga marrëdhëniet juridike, kontraktuese ose jo kontraktuese, të cilat konsiderohen si tregtare sipas të drejtës së tyre nacionale (neni 1, parag. 3). Me qëllim që të favorizohet aplikimi i gjerë i konventës, disa nga shtetet kontraktuese kanë tërhequr rezervën e tillë, p.sh. Sllovenia më 4 qershor 2008 tërhoqi deklaratën me të cilën kishte paraparë rezervën komerciale. Megjithatë, përafërsisht një e treta e shteteve kontraktuese ende kanë të vendosur këtë rezervë. Në mesin e tyre bën pjesë edhe Republika e Maqedonisë. Përpos këtyre dy rezervave, disa shtete kanë kufizuar aplikimin e Konventës vetëm për ato vendime të arbitrazhit të cilat janë sjellë pas hyrjes në fuqi të Konventës.143

KNY inkurajon përdorimin e arbitrazhit dhe lehtëson procedurën e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, duke paraparë një numër të kufizuar të shkaqeve (supozimeve) për të cilat mund të refuzohet njohja dhe ekzekutimi (neni V). Për dallim nga Konventa e Gjenevës e vitit 1927, KNY inkorporoi rregullën sipas së cilës pala e cila kundërshton ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit ka për barrë që të provojë se ekziston ndonjëra nga supozimet që pengojnë njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit (neni V, parag. 1). Kjo zgjidhje paraqet sinjal të qartë për favorizimin e pozitës procedurale të palës që kërkon njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit.

E arritur e rëndësishme e KNY është eliminimi i ekzekuaturës së dyfishtë (double exequatur), e cila ishte imanente për Konventën e Gjenevës të vitit 1927. Eliminimi i “double exequatur” në KNY u realizua në dy mënyra. Së pari, duke paraparë dispozitën më të cilën tash nuk kërkohet që vendimi i arbitrazhit të jetë 142 Një numër i madh i shteteve kanë aderuar në këtë konventë duke vendosur këtë rezervë. Në mesin e

këtyre shteteve ishte edhe R.M-ja, por me hyrjen në fuqi të LATNRM-së më vitin 2006 u hoq dorë nga e njëjta. R.M-ja më 16 shtator 2009 ka tërhequr deklaratën me të cilën parashihej kjo rezervë. Republika e Shqipërisë nuk ka vendosur ndonjë nga rezervat që parasheh KNY, kurse SHBA-ja që të dyja rezervat i ka vendosur.

143 Në këtë grup të shteteve bëjnë pjesë: Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia, Malta, Moldavia, Mali i Zi, Serbia, Sllovenia, Maqedonia.

44

“përfundimtar” (final) në vendin ku është marrë, por vetëm “i detyrueshëm” (binding) për palët (neni V, parag. 1(e) ) - parashtruesi i kërkesës për njohje dhe ekzekutim më nuk është i detyruar që të siguroj vërtetim se vendimi i arbitrazhit është bërë i ekzekutueshëm (exequatur) nga gjykata e shtetit në të cilin është marrë ai vendim. Së dyti, nëpërmjet zhvendosjes së barrës të të provuarit (onus probandi) të ekzistimit të supozimeve (pengesave) për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja të arbitrazhit nga kërkuesi tek kundërshtuesi i njohjes dhe ekzekutimit. Kjo do to thotë se vendimi i arbitrazhit do të konsiderohet i “detyrueshëm” për aq kohë sa kundërshtari i njohjes dhe ekzekutimit nuk provon të kundërtën.

Sipas kësaj Konvente, palët kanë mundësi që njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit ta mbështesin në të drejtën nacionale ose në ndonjë marrëveshje tjetër ndërkombëtare, nëse dispozitat e tyre për ekzekutim janë më të favorshme sesa ato të Konventës (neni VII, parag. 1) . Kjo do të thotë se dispozitat më të favorshme për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit kanë prioritet, në rastet kur në zbatimin e tyre thirret pala e cila kërkon ekzekutimin e vendimit (“klauzola e të drejtës më të favorshme”).

Në këtë Konventë, në nenin VII, parag. 2, shprehimisht parashihet se Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 dhe Konventa e Gjenevës e vitit 1927 do të pushojnë që të prodhojnë efekt në shtet të cilët kanë aderuar në KNY.

Sot, KNY paraqet instrumentin më të rëndësishëm në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Megjithëse që nga 10 qershori i vitit 1958 kur u miratua e deri në fund të vitit 2014 numri i shteteve anëtare ka shkuar në 152, KNY-në në fillim e nënshkruan vetëm një numër i vogël i shteteve. Shtetet e para që e nënshkruan KNY-në ishin Belgjika, Kostarika, El Salvadori, Gjermania, India, Izraeli, Jordani, Holanda, Filipinet dhe Polonia. Sot, KNY ka arritur që të jetë e pranueshme në një numër të madh të shteteve të globit. Suksesi dhe niveli i lartë i pranueshmërisë së kësaj konvente argumentohet me atë se numri i shteteve që kanë aderuar në KNY është rritur gradualisht dhe deri në vitin 2013 ka shkuar në 149 shtete anëtare,144 kurse të dhënat më të fundit flasin për 152 shtete anëtare. Së fundmi, Butani dhe Guajana kanë depozituar instrumentet e aderimit në KNY, duke u bërë kështu vendi anëtar me numër 151 dhe 152 i Konventës.145 Roli i saj është tejet i rëndësishëm në unifikimin e dispozitave me të cilat rregullohet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, andaj duke pasur parasysh edhe numrin e shteteve anëtare me të drejtë theksohet se “është i paktë numri i konventave të së drejtës private që e kanë arritur këtë shkallë të unifikimit të materies së cilës i referohen”.146

2.4.1.4. Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961

Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar (European Convention on International Commercial Arbitration) është miratuar më 21.04.1961 në konferencën ndërkombëtare në Gjenevë, nën kujdesin e Komitetit për Zhvillimin Tregtar të Komisionit Ekonomik për Evropë të OKB-së (UNECE). Procesi i hartimit të kësaj konvente, i filluar më vitin 1954, u tejzgjat (dhe u vonua nga ndërhyrja Konventës 144 Cituar sipas ueb sajtit: http://www.newyorkconvention.org/contracting-states. 145 Shih: <http://www.newyorkconvention.org/news/bhutan-and-guyana-become-the-151st-and-152nd-

state-parties-to-the-new-york-convention> (shikuar më 23.02.2015) 146 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 41.

45

së Nju Jorkut), por megjithatë në fund të fundit përfundoi me nënshkrimin e Konventës në Gjenevë më 21 prill të vitit 1961.

Konventa Evropiane e vitit 1961 është instrument ndërkombëtar i karakterit universal, por për nga efektet kryesisht ka karakter regjional. Themi se është instrument ndërkombëtar universal sepse ajo është e hapur për të gjitha shtetet e globit, e jo vetëm për shtetet e Evropës. Por, në anën tjetër, efektet e saja janë të kufizuara në Kontinentin Evropian, duke pasur parasysh se si pjesë e kësaj konvente janë kryesisht vendet evropiane, me përjashtim të Kubës, Burkina Fasos dhe Kazakistanit. Konventa ka hyrë në fuqi më 7 janar 1964 dhe në të kanë aderuar 31 shtete, shumica e të cilave janë shtete të Kontinentit Evropian (por jo edhe Mbretëria e Bashkuar, Holanda ose Finlanda).147 Finlanda edhe pse më 21 dhjetor 1961 ka nënshkruar këtë Konventë, ajo atë nuk e ka ratifikuar.

Konventa edhe pse e shkurtër për nga përmbajtja (dhjetë nene dhe aneksi), ajo paraqet një instrument të rëndësishëm për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, sepse sikur asnjëherë më parë përfshihen dispozita që i referohen të gjitha fazave të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Dispozitat e Konventës Evropiane u referohen çështjeve që kanë të bëjnë me marrëveshjen e arbitrazhit, procedurën e arbitrazhit dhe vendimin e arbitrazhit. Siç edhe theksohet në nenin I parag. 1 të saj: “Kjo Konventë zbatohet: a) për marrëveshjet e arbitrazhit të lidhura me qëllim të zgjidhjes së kontesteve që lindin nga tregtia ndërkombëtare ndërmjet personave fizikë ose juridikë, të cilët në çastin e lidhjes së marrëveshjes e kanë vendqëndrimin e tyre të zakonshëm ose selinë e tyre në shtetet kontraktuese të ndryshme; b) për procedurat dhe vendimet e arbitrazhit që bazohen në marrëveshjet e parashikuara në paragrafin 1(a) të këtij neni.” Sipas kësaj Konvente nuk është e rëndësishme shtetësia e palëve, pasi që ajo mund të aplikohet edhe ndërmjet shtetasve të të njëjtit shtet, në qoftë se i plotësojnë kushtet e parapara në aspekt të vendqëndrimit, respektivisht selisë.

Risia e Konventës qëndron në atë se ajo për herë të parë parasheh mundësinë e personave juridikë të karakterit publik të lidhin marrëveshje të arbitrazhit (neni II). Pastaj, ajo parasheh autorizimin për arbitrat që të përcaktojnë të drejtën e cila do të zbatohet për esencën e kontestit (e drejta materiale), në qoftë se për këtë çështje palët nuk kanë rënë dakord (neni VII, parag.1). Konventa po ashtu parasheh mundësinë e arbitrave që të veprojnë si amiable compositeurs (neni VII, parag. 2). Në këtë instrument ndërkombëtar parashihet një numër i reduktuar i shkaqeve për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit (neni IX, parag. 1). Karakteristikë e rëndësishme e kësaj konvente është edhe mundësia e paraparë shprehimisht që edhe të huajt të mund të jenë arbitra (neni III).

Konventës Evropiane i janë bërë mjaftë kritika, veçanërisht në aspekt të realizimit të synimeve të saja. Kështu A. Redfen dhe M. Hunter theksojnë se “Konventa nuk arriti t’i përmbush objektivat e saja. Së pari, qasja e saj është më shumë teorike sesa praktike. Më e rëndësishmja është se ajo nuk merret me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit. Kjo iu la konventave të tjera siç është KNY tek e cila Konventa Evropiane mund mjaft të shihet si një suplement.”148 147 Lidhur me listën e shteteve anëtare shih në:

<http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trade/ct/european-convention.pdf> dhe <https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXII-2&chapter=22&lang=en> (shikuar së fundmi më 23.02.2015).

148 A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 82.

46

Megjithatë, Konventa Evropiane e vitit 1961 konsiderohet si një akt i suksesshëm me të cilin është bërë progres në fushën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Siç edhe thekson M. Trajkoviç, “ky akt i kontribuon zhvillimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe plotëson një boshllëk të rëndësishëm në sistemin ndërkombëtar të arbitrazhit duke rregulluar çështjet e organizimit dhe funksionimit të këtyre institucioneve.”149

2.4.1.5. Konventa e Uashingtonit mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera e vitit 1965

Iniciativa për miratimin e një konvente të re që do të mundësonte zgjidhjen e kontesteve investuese të lindura ndërmjet shteteve në njërën anë dhe investitorëve (personave fizikë ose juridikë) të shtetit tjetër në anën tjetër u ndërmor nga Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (Banka Botërore e sotshme). Ajo mandatoi drejtorët ekzekutiv të saj që të formulojnë konventën, e cila më pas, më vitin 1965, iu dorëzua për shqyrtim qeverive të shteteve anëtare të Bankës Botërore, me qëllim të nënshkrimit dhe ratifikimit. Kjo Konventë u miratua më 18.03.1965, kurse në fuqi hyri më 14.10.1965 me emërtimin Konventa mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera, e njohur ndryshe si Konventa e Uashingtonit e vitit 1965 apo Konventa e ICSID-it.

Objektivi parësor i këtij instrumenti është të depolitizoj kontestet investuese dhe që të nxis rrjedhën e investimeve që do të kontribuojnë në zhvillimin ekonomik.150

Me dispozitat e kësaj Konvente u konstitua mekanizmi për zgjidhjen e kontesteve investuese, gjegjësisht u themelua arbitrazhi institucional i specializuar, i njohur me emërtimin ICSID (International Centre for Settlement of Investment Disputes-Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Kontesteve Investuese). Në përputhje me dispozitat e Konventës, ICSID është institucion ndërkombëtar autonom që ka për qëllim të lehtësoj zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve kontraktuese dhe shtetasve të shteteve të tjera kontraktuese, nëpërmjet pajtimit dhe arbitrazhit.

Në mënyrë që kontesti të mund të zgjidhet nëpërmjet arbitrazhit të ICSID-it duhet të plotësohen këto kushte: a) duhet të ekzistoj në formën me shkrim pajtimi i vullnetit të palëve për zgjidhjen e kontestit para arbitrazhit të ICSID-it; b) duhet që kontesti të jetë ndërmjet shtetit kontraktues (organit apo agjencionit të tij) dhe shtetasit të shtetit tjetër (person fizik apo person juridik) dhe c) duhet të bëhet fjalë për kontest juridik që rrjedh drejtpërdrejtë nga investimet (neni 25, parag. 1). Sipas kushtit të dytë, si palë para arbitrazhit të ICSID-it mund të jetë shteti-anëtar i Konventës dhe shtetasi i shtetit tjetër kontraktues të Konventës. Në qoftë se njëra nga palët e kontestit nuk e plotëson këtë kusht (nëse si palë paraqitet shteti apo shtetasi i shtetit jo-kontraktues), kontesti i tyre nuk mund të shtrohet për zgjidhje para arbitrazhit të ICSID-it. Megjithatë, ky kufizim u tejkalua me ndryshimet e Rregullave të Arbitrazhit të ICSID-it të vitit 1978, të cilat mundësuan që si palë të jetë edhe shteti ose shtetasi i shtetit jo-kontraktues. Konventa e Uashingtonit e vitit 1965 është e një rëndësie të madhe sepse me dispozitat e saja sikur asnjëherë më parë investitorëve privat iu mundësua ta padisin drejtpërdrejtë shtetin e huaj. Karakteristikë e kësaj konvente është krijimi i një sistemi 149 M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 141-142. 150 I. Shihata, ‘Towards a Greater Depoliticization of Investment Disputes: The Roles of ICSID and

MIGA’ (1986) 1 ICSID Review 1 – cituar sipas O. Chukwumerije, op. cit., fq. 18.

47

sipas të cilit thjeshtëzohet dhe bëhet më efikase procedura e arbitrazhit. Në përputhje me këtë sistem, vendimi i arbitrazhit është përfundimtar dhe i detyrueshëm për palët, kundër vendimit të arbitrazhit nuk mund të shtrohet ankesë apo ndonjë mjet tjetër juridik, përpos atyre të parapara me Konventë,151 dhe se vendimet e arbitrazhit drejtpërsëdrejti do të ekzekutohen. Konventa e Uashingtonit është një akt i suksesshëm ndërkombëtar, duke pasur parasysh faktin se nga 155 shtete që e kanë nënshkruar konventën, 143 prej tyre e kanë ratifikuar. Në teorinë juridike me të drejtë theksohet se “Konventa e Uashingtonit në të vërtetë ishte një zhvillim i rëndësishëm drejt krijimit të një sistemi sipas të cilit individët dhe korporatat drejtpërsëdrejti mund të kërkojnë dëmshpërblim kundër shtetit të huaj, nëpërmjet pajtimit apo arbitrazhit.”152

2.4.2. Konventat multilaterale regjionale

Përpos konventave ndërkombëtare universale, lidhur me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar ekzistojnë edhe një numër i konsiderueshëm i konventave ndërkombëtare të karakterit regjional. Konventat e tilla fushëveprimin e tyre e shtrijnë vetëm në shtetet anëtare, që në fakt i përkasin regjionit të caktuar. Në kuadër të tyre, si pjesë të burimeve ndërkombëtare, do të trajtojmë: Konventën e Moskës të vitit 1972, Konventën e Panamasë të vitit 1975, Konventën e Amanit të vitit 1987 dhe Konventën OHADA të vitit 1993.

2.4.2.1. Konventa e Moskës e vitit 1972

Në kuadër të Këshillit për ndihmë ekonomike reciproke (SEV), më 26.05.1972, në Moskë, u soll Konventa për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit të kontesteve të së drejtës civile që lindin nga bashkëpunimi ekonomik, shkencor dhe teknik, e njohur ndryshe si Konventa e Moskës e vitit 1972. Kjo Konventë ka hyrë në fuqi më 13.08.1973 dhe deri në shpërbërjen e bllokut Lindor ajo ka obliguar shumicën e shteteve anëtare të KNER-it (SEV-it). Shtete anëtare të SEV-it ishin shtetet e bllokut Lindor si dhe disa shtete të tjera socialiste të botës, si Mongolia, Kuba, Vietnami, Mozambiku.

Shtetet anëtare të SEV-it që pranuan Konventën kishin për qëllim që të thellojnë dhe të përmirësojnë bashkëpunimin reciprok ekonomik dhe shkencor-teknik, duke synuar që qëllimin e tillë ta realizonin duke paraparë zgjidhje të duhur të kontesteve që do të lindnin nga bashkëpunimi i tillë. Në këtë drejtim u parashikua kompetenca e gjykatave të arbitrazhit të shteteve anëtare, si instrumente efektive për zgjidhjen e kontesteve nga tregtia e jashtme.153

Mirëpo, pas shpërbërjes së bllokut Lindor, konkretisht pas shpërbërjes së BRSS-ës, gjegjësisht pas ndryshimeve që pasuan në sistemet e shteteve socialiste, KNER-i edhe pse zyrtarisht nuk u shpërbë, mbledhja e tij e fundit u mbajt më 28.06.1991 në Budapest. Si rezultat i këtyre transformimeve që pasuan në vendet e bllokut lindor,

151 Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit nuk është e lejuar, gjë që është vërtetuar edhe në një

vendim të Gjykatës franceze të Kasacionit, datë: 11.06.1991, në rastin Société quest-africaine de bétons industriels (SOABI) v. Sénégal – publikuar në Journal de droit international, 118, 1991, fq. 1005.

152 A. Redfern, M. Hunter, op.cit., fq. 66. 153 Shih Preambulën e Konventës së Moskës të vitit 1972.

48

humbi edhe rëndësia e kësaj konvente, pasi që shumica e shteteve kontraktuese u tërhoqën nga aplikimi i saj.154

2.4.2.2. Konventa e Panamasë e vitit 1975

Shtetet ameriko-latine shprehnin mosbesim ndaj konventave ndërkombëtare universale, që manifestohej nëpërmjet numrit të vogël të shteteve të këtij regjioni që ratifikuan konventat e tilla. Edhe kur ratifikuan konventat universale, ato hezituan mjaft në ndërmarrjen e një veprimi të tillë.155 Shtete latine konsideronin si më të përshtatshme mundësinë për të pasur konventën e tyre mbi arbitrazhin. Kështu OSHA më 6-30 janar të vitit 1975 në Panama organizoi Konferencën e Parë të Specializuar Inter-Amerikane mbi të drejtën ndërkombëtare private, në ditën e fundit të së cilës u miratua Konventa Inter-Amerikane mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar, e njohur ndryshe si Konventa e Panamasë e vitit 1975. Konventa hyri në fuqi më 16 qershor 1976 dhe të njëjtën e kanë ratifikuar 19 shtete, në mesin e të cilave edhe SHBA-ja, e cila më 27 shtator 1990 depozitoi ratifikimin. Duhet të theksojmë se nga ky regjion rrjedhin disa konventa të tjera, që i paraprijnë Konventës së Panamasë, me të cilat rregullohen çështje lidhur me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, siç janë: Konventa e Montevideos e vitit 1889, Kodi Bustamante i vitit 1928 dhe Konventa e Montevideos e vitit 1940.156

Sipas mendimit të njohësve të kësaj materie, Konventa është reprodukim i Konventës së Nju Jorkut, respektivisht refleks i këtij burimi nga niveli universal në atë regjional.157 Sipas këtij instrumenti regjional, marrëveshja mbi arbitrazhin që të njihet dhe ekzekutohet, ajo duhet të jetë e formës së shkruar. Sipas këtij akti, palët me marrëveshje përcaktojnë arbitrat, duke specifikuar se arbitrat mund të jenë shtetas të vendit ose të huaj (neni II). Karakteristikë e kësaj konvente është dispozita me të cilën parashihet se në mungesë të vullnetit të shprehur të palëve, procedura e arbitrazhit do të zhvillohet në përputhje me rregullat e procedurës së Komisionit Inter-Amerikan të Arbitrazhit Tregtar (IACAC) (neni III). Konventa e Panamasë, pothuajse në mënyrë identike sikurse Konventa e Nju Jorkut, parasheh shkaqet për refuzimin e ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit (neni V).

154 Shtetet të cilat zyrtarisht u tërhoqën nga zbatimi i Konventës më 01.01.1994 ishin: Bulgaria,

Republika Çeke, Hungaria, Polonia dhe Rumunia. 155 Vendet Ameriko Latine nuk ratifikuan Protokolin e Gjenevës të vitit 1923, me përjashtim të Brazilit.

Asnjë shtet i këtij regjioni nuk ratifikoi Konventën e Gjenevës të vitit 1927. Një qëndrim jomiqësor manifestohej edhe ndaj KNY, pasi që vetëm një numër i vogël i shteteve Ameriko-Latine ratifikuan këtë konventë, edhe ato që aderuan hezituan mjaft për të bërë ratifikimin. Vetëm tre shtete të këtij regjioni ratifikuan KNY në njëzet vitet e para: Ekuadori më vitin 1962, Meksika më vitin 1971 dhe Kili më vitin 1975. Përpos këtyre shteteve, më vonë, në KNY kanë aderuar edhe: Kolumbia, Kuba, Xhamajka dhe Trinidad dhe Tobako. Shtetet ameriko-latine një qëndrim të ngjashëm patën edhe ndaj Konventës së Uashingtonit të vitit 1965, të cilën në njëzet vitet e para e ratifikuan vetëm dy nga shtetet e tilla, edhe atë: El Salvadori më vitin 1984 dhe Ekuadori më vitin 1986.

156 Konventa e Montevideos e 11 janarit të vitit 1889 njëherit është konventa e parë moderne e karakterit regjional, me të cilën rregullohej njohja dhe përmbushja e marrëveshjeve të arbitrazhit. Shtetet që aderuan ishin: Argjentina, Bolivija, Kolumbia, Paraguai, Peru dhe Uruguai. Më vonë, më 20 shkurt të vitit 1928, në Havanë, vendet ameriko-latine nënshkruan Kodin Bustamante (Konventën mbi të drejtën ndërkombëtare private). Shtetet që aderuan ishin: Bolivia, Brazili, Kili, Kosta Rika, Kuba, Republika Domenikane, Ekuadori, El Salvadori, Guatemala, Haiti, Hondurasi, Nikaragua, Panama, Peru dhe Venecuela. Vendet ameriko-latine sërish u takuan në Montevideo dhe më 19 mars të vitit 1940 nënshkruan Traktatin mbi të drejtën ndërkombëtare procedurale. Shtetet që aderuan ishin Argjentina, Paraguai dhe Uruguai.

157 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 143.

49

Konventa e Panamasë ka një rëndësi të madhe, ngase me të u krijua një kornizë e plotë juridike lidhur me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, që mungonte në këtë regjion. Roli i saj është i një rëndësie të madhe në unifikimin e dispozitave lidhur me arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në hemisferën perëndimore, andaj me të drejtë konstatohet se “për herë të parë në Hemisferën Perëndimore qeveritë anëtare të Organizatës së Shteteve Amerikane kanë një Konventë me të cilën u parashikua uniformiteti i zgjidhjes së kontesteve tregtare ndërkombëtare nëpërmjet arbitrazhit”.158

2.4.2.3. Konventa e Amanit e vitit 1987

Shtetet arabe, sikurse shtetet ameriko-latine, luanin një rol indiferent ndaj konventave universale, që manifestohej nëpërmjet numrit të vogël të shteteve të këtilla që ratifikuan Konventën e Nju Jorkut, edhe pse kishin kaluar shumë vite nga koha e sjelljes së saj. Përpjekjet e këtyre vendeve për të patur një kornizë juridike ndërkombëtare lidhur me arbitrazhin, rezultuan me miratimin e Konventës Arabe mbi Arbitrazhin Tregtar, që u nënshkrua më 14 prill të vitit 1987 nga 14 shtete, në mesin e të cilave bëjnë pjesë: Algjeria, Xhibuti, Iraku, Jordani, Libani, Libia, Mauritania, Maroko, Palestina, Sudani, Siria, Tunisi, Jemeni Verior dhe Jemeni Jugor.159 Karakteristika qenësore e kësaj konvente është konstituimi i Qendrës Arabe për Arbitrazhin Tregtar me seli në Rabat të Marokos, i cili do të zgjidhë kontestet që i besohen për zgjidhje me marrëveshjen e arbitrazhit, me ç’rast parashihet procedurë e veçantë arbitrazhi. Është e rëndësishme të theksohet edhe ajo se ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit është çështje e Gjykatave Supreme të çdo shteti kontraktues, dhe se ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit do të refuzohet vetëm nëse është në kundërshtim me rendin publik (neni 35).

Konventa ka hyrë në fuqi më 25.06.1992 dhe se numri i shteteve që e kanë ratifikuar këtë konventë ka shkuar në 7 shtete. Konkretisht, ratifikimi është bërë nga: Iraku, Jordani, Libani, Libia (Libian arab Jamahiriya), Sudani, Tunisi dhe Jemeni.160

2.4.2.4. Konventa e vitit 1993 për themelimin e OHADA-s

Në pjesën tjetër të botës, shtetet e kontinentit afrikan me qëllim që të hyjnë në kanalet e tregtisë ndërkombëtare bënë përpjekje për të harmonizuar të drejtën afariste. Për realizimin e këtij qëllimi u mbajt Konferenca e vendeve frankofone afrikane në Port-Louis, Mauricius, në të cilën më 17 tetor të vitit 1993 u nënshkrua traktati me të cilin u konstitua OHADA. OHADA (The Organisation for the Harmonisation of

158 Ch. Norberg, ‘General Introduction to Inter-American Commercial Arbitration’, Yearbook

Commercial Arbitration, Volume III, 1978, fq. 13. 159 E rëndësishme për t’u theksuar është edhe ajo se në vendet arabe para miratimit të Konventës së

Amanit ishin të miratuara edhe dy konventa të tjera që i referoheshin arbitrazhit. E para ishte Konventa e Ligës Arabe mbi Ekzekutimin e Akgjykimeve dhe Vendimeve të Arbitrazhit, e nënshkruar më 14 shtator të vitit 1952 nga këto vende: Mbretëria Hashemite e Jordanit, Republika Siriane, Mbretëria e Irakut, Mbretëria e Arabisë Saudite, Republika e Libanit, Mbretëria e Egjiptit dhe Mbretëria e Jemenit. Konventa e dytë, që i parapriu asaj të Amanit, është Konventa Arabe për Bashkëpunim gjyqësor, e lidhur në Rijad më 6 prill të vitit 1983. Shtetet nënshkruese të kësaj konvente, e cila hyri në fuqi më 30 tetor të vitit 1985, janë: Jordani, Emiratet e Bashkuara Arabe, Bahreini, Tunisi, Algjeria, Xhibuti, Arabia Saudite, Sudani, Sirija, Somalija, Iraku, Omani, Palestina, Katari, Kuvajti, Libani, Libija, Maroko, Mauritania dhe Jemeni.

160 Shih <http://www.jurisint.org/en/ins/155.html> (shikuar më 20.11.2013).

50

Business Law in Africa – L’Organisation pours l’Harmonisation en Afrique du Droit des Affaires) është organizata për harmonizimin e së drejtës afariste në Afrikë.

Fillimisht numri i shteteve nënshkruese ishte 14: Benin, Burkina Faso, Kameruni, Republika Qëndrore Afrikane, Çad, Komorosi, Kongo, Bregu i Fildishtë, Guinea Ekuatoriale, Gabon, Mali, Nigeria, Senegali dhe Togo. Më vonë këtyre shteteve iu bashkëngjitën edhe dy shtete tjera, si Guinea Konakri dhe Guinea Bisau, ashtu që numri total i shteteve që pranuan Konventën shkoi në 16. Shumica dërmuese e këtyre shteteve janë shtete frankofone.161 Në përputhje me nenin 53, Konventa është e hapur jo vetëm për shtetet e Unionit Afrikan, por edhe për çdo shtet tjetër joanëtar i këtij Unioni.

Konventa ka hyrë në fuqi më 18 shtator të vitit 1995, pasi që Nigeria depozitoi instrumentin e ratifikimit. Më vonë kjo konventë është modifikuar me një traktat të nënshkruar më 17 tetor të vitit 2008 në Kuebek të Kanadasë.162

Karakteristikë qenësore e kësaj konvente është konstituimi i Gjykatës së Përbashkët të Drejtësisë dhe Arbitrazhit (CCJA-The Common Court of Justice and Arbitration). CCJA është vendosur në Abixhan, në Bregun e Flidishtë. Roli i saj është i dyfishtë, pasi që në njërën anë ajo paraqet institucion të arbitrazhit, e në anën tjetër paraqet gjykatë që kontrollon vendimet e arbitrazhit.163

2.4.3. Marrëveshjet bilaterale

Në kuadër të burimeve ndërkombëtare të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar bëjnë pjesë edhe marrëveshjet bilaterale, të cilat prodhojnë efekt juridik vetëm ndërmjet dy shteteve kontraktuese. Nuk ka dyshim se shtetet e ndryshme kanë lidhur një numër të madh të marrëveshjeve bilaterale, por ajo që duhet theksuar është se janë të rralla marrëveshjet bilaterale që si objekt të vetëm dhe kryesor të rregullimit të tyre kanë materien e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në praktikë, më së shpeshti i hasim marrëveshjet dypalëshe me të cilat arbitrazhi rregullohet si çështje dytësore, kurse objektivi kryesor i tyre qëndron diku tjetër, p.sh. objektivi kryesor mund të jetë bashkëpunimi ekonomik ose ndihma reciproke juridike.

Kështu, mund të flitet për dy lloje të marrëveshjeve bilaterale:

1) marrëveshjet dypalëshe të cilat arbitrazhin nuk e kanë për objekt kryesor të rregullimit të tyre dhe

2) marrëveshjet dypalëshe që si objekt kryesor të rregullimit kanë arbitrazhin.

Në grupin e parë të marrëveshjeve të tilla bilaterale bëjnë pjesë ato marrëveshje që i referohen rregullimit të marrëdhënieve ekonomike, e që mund të jenë marrëveshjet mbi tregtinë dhe lundrimin, si dhe marrëveshjet për të promovuar dhe për të mbrojtur investimet (BIT). Përpos tyre, në këtë grup bëjnë pjesë edhe marrëveshjet bilaterale mbi ndihmën juridike. Në kuadër të këtyre marrëveshjeve dallojmë marrëveshjet për ndihmë juridike ndërkombëtare dhe marrëveshjet për ekzekutimin e vendimeve gjyqësore.

161 Lidhur me vendet frankofone shih adresën vijuese elektronike:

<http://french.about.com/od/francophonie/ss/whatisfrench_2.htm> (shikuar më 23.11.2013). 162 Shih nenet 21-26 të Konventës. 163 Për më tepër lidhur me këtë modifikim shih ueb sajtin <http://www.ohada.com/traite-revise.html>

(shikuar më 23.11.2013).

51

Në grupin e dytë të marrëveshjeve bilaterale bëjnë pjesë ato marrëveshje me të cilat kryesisht rregullohet materia e arbitrazhit. Në radhë të parë këtu bëjnë pjesë marrëveshjet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit.

Në bazë të kësaj që theksuam mund të përfundojmë se marrëveshjet bilaterale, sipas objektit të rregullimi t të tyre, mund të ndahen në tre grupe:

1) marrëveshje për tregti dhe lundrim dhe për mbrojtjen e investimeve; 2) marrëveshje për ndihmë juridike ndërkombëtare dhe për ekzekutimin e

vendimeve të huaja gjyqësore dhe 3) marrëveshje bilaterale që si objekt të vetëm të rregullimit të tyre kanë

njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit.164

Siç theksuam edhe më lartë, shtetet e ndryshme të globit kanë lidhur një numër të madh të marrëveshjeve bilaterale, të cilat i referohen arbitrazhit. Këtu, vlen të ndalemi në Marrëveshjet Bilaterale të Investimeve (BIT-Bilateral Investment Treaties). Me BIT nënkuptohen marrëveshjet ndërmjet dy shteteve me qëllim të promovimit, inkurajimit dhe mbrojtjes së investimeve në territorin e njëri-tjetrit. Numri i këtyre marrëveshjeve gjithnjë ka shkuar duke u rritur, ashtu që sot ekzistojnë mijëra marrëveshje të këtilla të lidhura ndërmjet shteteve. Më saktësisht, deri më vitin 1999 numri i marrëveshjeve bilaterale të investimeve ka shkuar në 1857. Rritjen rapide të numrit të BIT po e paraqesim nëpërmjet të një grafikoni:

Burimi: Databaza e UNCTAD-it për BIT-at

Grafikoni nr.1: Rritja e numrit të BIT-ave, 1959-1999

Republika e Maqedonisë ka lidhur marrëveshje të këtilla me shtete të ndryshme, si p.sh. me Kroacinë, Turqinë, Slloveninë, Shqipërinë, Italinë, Suedinë, Austrinë etj.165 164 Për më gjerësisht lidhur me marrëveshjet bilaterale shih: Fouchard,Gaillard,Goldman..., op.cit., fq.

109-116; Т. Дескоски, Признавање и извршување на странските арбитражни одлуки, disertacion doktorature, Shkup, 2005, fq. 56-59 (në tekstin e mëtejmë: T. Deskoski, Disertacioni doktoral ...).

165 Për marrëveshjet e Republikës së Maqedonisë shih: Bilateral InvestmentTreaties 1959-1999, United Nations, New York and Geneva, fq. 78, e diponueshme në ueb sajtin: <http://unctad.org/en/Docs/poiteiiad2.en.pdf>. Gjithashtu shih: <https://icsid.worldbank.org/apps/ICSIDWEB/resources/Pages/BITDetails.aspx?state=ST196>;

1 72165

385

1857

0200400600800

100012001400160018002000

fundi i 1959 fundi i 1969 fundi i 1979 fundi i 1989 fundi i 1999

Rritja e numri te BIT

52

Republika e Shqipërisë, po ashtu, ka lidhur një sërë marrëveshjesh të këtilla me shtetet si Greqia, Italia, Gjermania, Zvicra, Portugalia, Spanja etj.166 Kështu p.sh. në Marrëveshjen lidhur me inkurajimin dhe mbrojtjen e investimeve ndërmjet Shqipërisë dhe SHBA-së, e lidhur më 11 janar 1995 (në fuqi nga 4 janari i vitit 1998), parashihet mundësia e zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit. Sipas nenit IX të kësaj marrëveshjeje, investitori mund të inicioj procedurë për zgjidhjen e kontestit para ICSID-it, ose para ndonjë arbitrazhi ad hoc ku do të zbatohen Rregullat e UNCITRAL-it, ose para ndonjë institucioni tjetër të arbitrazhit ose sipas rregullave të tjera lidhur me të cilat ekziston pajtimi i të dy palëve në kontest.167

Së fundmi, duhet theksuar se si rezultat i suksesit të madh të konventave multilaterale, e në veçanti të Konventës së Nju Jorkut, roli dhe rëndësia e marrëveshjeve bilaterale me kalimin e kohës është zbehur dhe minimizuar, krahasuar “me rolin e rëndësishëm që kanë luajtur në fazën fillestare të njohjes dhe të ekspansionit të arbitrazhit ndërkombëtar si metodë e zgjidhjes së kontesteve”.168 Kjo është si pasoj e suksesit të madh të konventave multilaterale, e në veçanti të Konventës së Nju Jorkut të vitit 1958 që ka ndikuar në zvogëlimin e marrëveshjeve bilaterale që i referohen arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Po ashtu, nuk janë të rralla marrëveshjet bilaterale, në fushën e ndihmës juridike, të cilat përmbajnë klauzolën me të cilën parashihet se shtetet kontraktuese do të aplikojnë Konventën e Nju Jorkut.

2.4.4. Instrumentet ndërkombëtare opsionale

Përpos marrëveshjeve multilaterale dhe bilaterale, në kuadër të burimeve ndërkombëtare vëmendje e veçantë i kushtohet edhe instrumenteve ndërkombëtare opsionale, të njohura ndryshe me emërtimin “soft law”. Këtu bëjnë pjesë Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it dhe Model-Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i UNCITRAL-it. Këtu është fjala për burime specifike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, që janë sjellur në kuadër të Komisionit të Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare (UNCITRAL), me të cilat rregullohen çështje që kanë të bëjnë me procedurën e zgjidhjes së kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

2.4.4.1. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it

Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare është themeluar nga Asambleja e Përgjithshme më vitin 1966 (Rezoluta 2205 (XXI) e 17 dhjetorit 1966) me qëllim të harmonizimit dhe unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare. Prej Komisionit kërkohej krijimi i Rregullave të Arbitrazhit që do të ishin gjerësisht të pranueshme në komunitetin ndërkombëtar, pavarësisht dallimeve ekonomike, politike, juridike, ideologjike e kështu me radhë. Autorët Xhon Kolier dhe Vogan Lou theksojnë se: “UNCITRAL shikohej, si dhe ishte themeluar, me qëllim që të

<http://unctad.org/Sections/dite_pcbb/docs/bits_macedonia_en.pdf> (shikuar më 23.12.2014) 166 Lista e shteteve me të cilat ka lidhur Shqipëria marrëveshje të këtilla shih: Bilateral

InvestmentTreaties 1959-1999, United Nations, New York and Geneva, fq. 25, e diponueshme në ueb sajtin: <http://unctad.org/en/Docs/poiteiiad2.en.pdf>. Gjithashtu shih: <https://icsid.worldbank.org/apps/ICSIDWEB/resources/Pages/BITDetails.aspx?state=ST2> (shikuar më 23.12.2014).

167 Shih përmbajtjen e marrëveshjes në adresën elektronike vijuese: <http://unctad.org/Sections/dite_tobedeleted/iia/docs/bits/us_albania.pdf> (shikuar më 23.12.2014).

168 Fouchard, Gaillard, Goldman…, op.cit., fq.110.

53

krijoj pako-rregullash “neutrale”, të pranueshme për shtetet dhe palët nga të gjitha regjionet dhe nga të gjitha llojet politike, përfshirë edhe ato që ndoshta kultivojnë dyshime se Rregullat e ICC-ës sikurse edhe rregullat e tjera të krijuara nga institucionet perëndimore të arbitrazhit janë disi të ngjyrosura nga prejardhja e tyre kapitaliste”.169

Kështu UNCITRAL, pas konsultimeve të bëra me institucionet e arbitrazhit dhe me qendrat e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, më 28 prill të vitit 1976 miratoi Rregullat e Arbitrazhit, të cilët në radhë të parë iu dedikuan arbitrazheve ad hoc, por ndikimi i tyre u shtri edhe tek arbitrazhet institucionale, rregulloret e të cilave gjithnjë e më shumë reflektojnë po ato zgjidhje që përmbahen në Rregullat e UNCITRAL-it. Po në atë vit, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në seancën e 31-të të saj, të mbajtur më 15 dhjetor 1976, miratoi Rezolutë të veçantë (31/98) me të cilën rekomandon përdorimin e Rregullave të Arbitrazhit të UNCITRAL-it (UNCITRAL Arbitration Rules) në zgjidhjen e kontesteve që rrjedhin nga marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare.170

Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it përmbajnë dispozita të cilat i referohen të gjitha aspekteve të procesit të arbitrazhit, duke përfshirë marrëveshjen mbi arbitrazhin, konstituimin dhe përbërjen e tribunalit të arbitrazhit, procedurën para arbitrazhit, si dhe vendimin e arbitrazhit.

Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it janë të karakterit dispozitiv apo opsional, sepse ato aplikohen vetëm në rastet kur palët me marrëveshjen e tyre të arbitrazhit, të formuluar në formë të shkruar, parashohin se kontestin e tyre do ta zgjidhin në përputhje me këto rregulla.

Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it edhe pse janë të dedikuara për arbitrazhet ad hoc, ato gëzojnë një njohje të gjerë në mbarë globin dhe si rezultat i kualitetit të tyre një numër i konsiderueshëm i arbitrazheve institucionale në mënyra të ndryshme kanë pranuar apo adoptuar këto rregulla. Në kuadër të këtyre arbitrazheve institucionale bëjnë pjesë Komisioni Inter-Amerikan i Arbitrazhit, Qendra Regjionale e Arbitrazhit të Kuala Lumpur (KLRCA), Qendra për Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar në Kajro, Instituti i Arbitrazhit i Odës Ekonomike të Stokholmit, Qendra Ndërkombëtare e Arbitrazhit në Hong Kong, e kështu me radhë.

Duke identifikuar se disa zgjidhje të saja ishin jo të plota dhe joadekuate, u ngritën edhe propozime për të reformuar këtë pako të rregullave. Kështu, UNCITRAL më 25 qershor 2010 miratoi revizionin e parë të Rregullave të Arbitrazhit, i cili hyri në fuqi më 15 gusht 2010. Ndryshimet e vitit 2010 u bënë me qëllim të plotësimit të nevojave të përdoruesve të këtyre rregullave dhe rritjes së efikasitetit të arbitrazhit nën këto rregullave, duke ruajtur strukturën dhe fleksibilitetin e rregullave origjinale. Ky revizion reflekton evolucionin e praktikës së arbitrazhit në periudhën që pasoi nga miratimi i Rregullave më vitin 1976.

169 Џ. Колиер, В. Лоу, Решавање на споровите во меѓународното право – Институции и

преоцедури, (përkthyer nga Vesna Likar, Anamarija Nikolovska, Vladimir Ristevski, Svetllana Spasovska), Просветно Дело, Shkup, 2009, fq. 50.

170 Shih tekstin e Rezolutës 31/98 në: <http://daccess-dds-y.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/302/81/IMG/NR030281.pdf?OpenElement>,(shikuar më 26 dhjetor 2012).

54

2.4.4.2. Model-Ligji i UNCITRAL-it

UNCITRAL i motivuar nga propozimi për të reformuar Konventën e Nju Jorkut filloi një studim, në raportin e të cilit vërtetohet nevoja për miratimin e një model-ligji që do të synonte modernizimin dhe harmonizimin e legjislacioneve nacionale të vendeve të ndryshme në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.171 Andaj, UNCITRAL pas shqyrtimeve të nevojshme dhe pas konsultimeve të gjëra me institucionet e arbitrazhit dhe me ekspertët individual të kësaj fushe, në sesionin e 18-të të saj, më 21 qershor të vitit 1985, në Vjenë të Austrisë, miratoi Model-Ligjin mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar.172 Pas miratimit të këtij akti, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në sesionin e 40-të të saj, të mbajtur më 11 dhjetor të vitit 1985, miratoi Rezolutë të posaçme me të cilën u rekomandon të gjitha shteteve që ta marrin parasysh këtë Model-ligj, në funksion të arritjes së uniformitetit të dëshiruar.173

Më 7 korrik të vitit 2006, UNCITRAL, në sesionin e tridhjetë e nëntë të tij miratoi amendamentet me të cilat u bë një revidim i ndjeshëm i Model-Ligjit.174 Po në këtë vit, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, me rezolutën e saj 61/33, të datës 4 dhjetor 2006, u rekomandoi të gjitha shteteve që të japin kontributin e tyre për hyrjen në fuqi të këtyre ndryshimeve, duke miratuar apo ndryshuar legjislacionin e tyre nacional. Amendamentet, para se gjithash, sollën ndryshime substanciale lidhur me formën e marrëveshjes së arbitrazhit dhe me masat e përkohshme, duke njohur faktin se efikasiteti i arbitrazhit shpesh varet nga mundësia e zbatimit të masave të përkohshme.

Me qëllim të krijimit të një kornize të unifikuar juridike në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, dispozitat e tekstit final të Model-Ligjit të UNCITRAL-it janë formuluar në përputhje me Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it dhe me dispozitat e Konventës së Nju Jorkut të vitit 1958.

Model-Ligji përmban 36 nene, të cilat përshkojnë të gjitha fazat e procedurës së arbitrazhit, duke filluar nga marrëveshja e arbitrazhit e deri te njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit. Konkretisht, dispozitat e ML të UNCITRAL-it kanë të bëjnë me: marrëveshjen mbi arbitrazhin (kreu II); përbërjen e tribunalit të arbitrazhi (kreu III); kompetencën e tribunalit të arbitrazhit (kreu IV); masat e përkohshme dhe masat paraprake (kreu IV A); zbatimin e procedurës së arbitrazhit (kreu V); marrjen e vendimit të arbitrazhit (kreu VI); mjetet juridike kundër vendimit të arbitrazhit (kreu VII) dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit (kreu VIII). Dispozitat e këtij akti ndërkombëtar parashohin kufizime sa i përket intervenimit të gjykatave nacionale në rrjedhën e procedurës së arbitrazhit. Nga përmbajtja e tekstit të ML të UNCITRAL-it mund të konkludohet se dispozitat e tij korrespondojnë me dispozitat e KNY-së, në aspekt të shkaqeve për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit. Mirëpo, shkaqet për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit që i parasheh ML i UNCITRAL-it vlejnë për gjitha vendimet e arbitrazhit, pa marrë parasysh shtetin ku janë marrë ato vendime, duke përfshirë kështu edhe vendimet që janë marrë në shtetin ku kërkohet ekzekutimi (neni 36).

171 Raporti i këtij studimi mban titullin: “Study on the application and interpretation of the Convention on

the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards” (New York, 1958), UN DOC. A/CN 9/168.

172 UN DOC. A/40/17, Annex I. 173 General Assembly Resolutions 40/72, UN DOC. A/RES/40/72. 174 United Nations documents A/61/17, Annex I.

55

Nga vetë emërtimi i këtij akti nënkuptojmë se nuk është fjala për konventë ndërkombëtare, por për shembull apo model të një ligji nacional mbi arbitrazhin. Bëhet fjalë për burim juridik të karakterit fakultativ apo opsional, duke i lënë kështu mundësinë ligjvënësit të çdo shteti që të vendos se a do ta pranoj apo jo. Disa shtete e kanë pranuar këtë akt në tërësi, e disa të tjera e kanë modifikuar tekstin e tij duke ia përshtatur specifikave të tyre. Ekzistojnë edhe të atillë të cilët nuk e kanë pranuar në legjislacionin e tyre këtë model-ligj, edhe pse formalisht thirren në të. Me rastin e miratimit të LATNRM-së në masë të madhe janë marrë në konsideratë zgjidhjet e Model-Ligjit të UNCITRAL-it.

Model-ligji i UNCITRAL-it konsiderohet si një ndër aktet më të rëndësishme dhe më të suksesshme, duke pasur parasysh ndikim e tij në legjislacionet nacionale të vendeve të ndryshme. Në doktrinën juridike nuk kanë munguar edhe cilësimet për këtë akt si “si instrument i rëndësishëm i globalizimit”.175 Për potencialin globalizues të këtij dokumenti flasin të dhënat sipas të cilave legjislacionet nacionale të 63 shteteve mbështeten në këtë model-ligj. Këtij numri duhet shtuar edhe 7 shtetet e SHBA-së, Hong Kongun, Makaon, Bermudet, Skocinë dhe të gjitha provincat e territorit të Kanadasë.176

2.5. LIGJET NACIONALE

Me burime nacionale nënkuptojmë tërësinë e dispozitave të sistemit juridik të çdo shteti. Burimet nacionale të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, vështruar sipas kohës së paraqitjes së tyre, u paraprijnë burimeve ndërkombëtare. Në këtë drejtim vlen të përmendët se ligji i parë mbi arbitrazhin u soll në Angli më vitin 1698, i ndjekur më pas nga Kodi i procedurës civile të Francës i vitit 1806, që rregulloi normativisht zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit.

Ligjet nacionale zënë vend të posaçëm në kuadër të burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Intensifikimi i marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare dhe i investimeve të huaja që patën si rrjedhojë edhe shtimin e numrit të kontesteve që lindën nga këto marrëdhënie, imponuan nevojën e shteteve që me dispozita të posaçme ligjore të rregullojnë materien e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, duke marrë me këtë rast në konsideratë kërkesat dhe nevojat e komunitetit afarist. Për dallim nga e kaluara që karakterizohej me rregullim fragmentar të materies së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, me ç’rast dispozitat e këtilla zakonisht përfshiheshin në kodet civile apo në ligjet për procedurën civile; sot, ekziston një numër i konsiderueshëm i ligjeve nacionale që i dedikohen në veçanti rregullimit të kësaj materie.

Rol të rëndësishëm që në këto vitet e fundit të ndërrmeren reforma të shumta legjislative në shumë vende të botës ka luajtur edhe Model-Ligji i UNCITRAL-it. Siç edhe theksuam, shumë shtete e akceptuan në tërësi Model-Ligjin si ligj të tyre nacional, të tjera shtete e modifikuan atë duke ia përshtatur nevojave të tyre specifike, ndërsa shtete të tjera e morën atë si shembull me rastin e revidimit apo miratimit të ligjeve të tyre nacionale.

175 T. Varady, “Međunarodna trgovinska arbitraža na evropskom prostoru” në Evropski sodni prostor,

Pravna fakulteta, Maribor, 2005, fq. 1. 176 Për listën e shteteve që kanë pranuar ML e UNCITRAL-it shih adresën elektronike

http://www.uncitral.org/uncitral/en/uncitral_texts/arbitration/1985Model_arbitration_status.html, (shikuar së fundmi më 26 dhjetor 2013).

56

Siç theksuam, viteve të fundit në shumë shtete është vërejtur një aktivitet intensiv legjislativ lidhur me rregullimin e çështjeve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, mirëpo varësisht nga mënyra ligjore e rregullimit të kësaj materie, shtetet mund t’i kategorizojmë në disa grupe. Njërin grup e përbëjnë shtetet që kanë miratuar ligje të posaçme mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar (Republika e Maqedonisë, Australia, Bullgaria, Libani, Meksika, Rusia etj.). Në grupin e dytë bëjnë pjesë shtetet që kanë miratuar ligj të posaçëm mbi arbitrazhin, në kuadër të të cilit në veçanti rregullohet edhe arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, krahas arbitrazhit të brendshëm (Kosova, Egjipti, Serbia, Kroacia, Kenia, Hungaria, Portugalia, Tunisi, Brazili etj.). Në grupin e tretë bëjnë pjesë shtetet që materien e arbitrazhit e rregullojnë nëpërmjet ndryshimeve ose plotësimeve të kodeve civile ose të ligjeve të procedurës civile (Franca, Italia, Algjeria, Rumania, Shqipëria, Gjermania, Austria etj.), ndërsa në Zvicër burim kryesor i së drejtës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është Ligji mbi të drejtën ndërkombëtare private. Grupin e katërt e përbëjnë shtetet që kanë miratuar ligj të posaçëm mbi arbitrazhin, duke mos paraparë diçka të veçantë në aspekt të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar (Anglia, SHBA, Çekia, Finlanda, India etj.).177

Republika e Maqedonisë me miratimin e Ligjit mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar më vitin 2006 bënë pjesë në grupin e shteteve që kanë miratuar ligj të posaçëm mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

Në vazhdim sipërfaqësisht do të trajtojmë burimet nacionale në disa shtete që kanë një traditë të gjatë të arbitrazhit, siç është Franca, Anglia, SHBA-ja. Gjithashtu do të ndalemi edhe në burimet nacionale në Republikën e Shqipërisë, kurse sa i përket burimeve juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e Maqedonisë do të ndalemi detajisht në fund të këtij kreu.

2.5.1. E drejta e arbitrazhit në Francë

Në Francë arbitrazhi si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve ka një traditë tejet të gjatë. Franca karakterizohet me një legjislacion nacional dhe praktikë gjyqësore të një rëndësie ndërkombëtare, si dhe me teorinë e frytshme juridike që e ka radhitur këtë vend “në krye të shteteve tek të cilat më së shumti studiohet dhe ndiqet arbitrazhi tregtar ndërkombëtar”.178 Është e rëndësishme të theksohet edhe ajo se në territorin e saj që nga viti 1920 ndodhet selia e institucionit më prestigjioz të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar-Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit pranë ONT-së (ICA-ICC).

Vështruar historikisht, njëra nga aktet e rëndësishme është Edikti i mbretit Fransois i II-të i vitit 1560, me të cilin u lejua mundësia e zgjidhjes së kontesteve tregtare nëpërmjet arbitrazhit. Pastaj, më 24.08.1790 Kuvendi Popullor i Francës miratoi Ligjin mbi organizimin e gjykatave, në të cilin arbitrazhi cilësohej si mënyrë më racionale e zgjidhjes së kontesteve. Në drejtim të afirmimit dhe garantimit të arbitrazhit flet edhe neni 86 i Kushtetutës së Francës e vitit 1791, ku theksohej se “e drejta e qytetarëve për të zgjidhur përfundimisht kontestin nëpërmjet arbitrazhit nuk mund të cënohet me asnjë akt të pushtetit legjislativ”.

177 Një klasifikim i këtillë haset edhe te: D. Mitrović, ‘Međunarodna trgovinska arbitraža danas’,

Međunarodna Privredna Arbitraža – stanje i perspektive, Beograd, 1997, fq. 16-17; J. Perović, ‘Izvori prava’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd, fq. 415-416; M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 157.

178 D. Mitrović, “Međunarodna Trgovinska Arbitraža u Francuskom Pravu”, Međunarodna trgovinska arbitraža-strana prava i zakoni, Beograd, 1996, fq. 31.

57

Franca ishte një nga shtetet e para e cila më 1980-1981 miratoi një legjislacion mjaft të favorshëm mbi arbitrazhin, e ndjekur më pas edhe nga Holanda më vitin 1986, Zvicra më vitin 1987 dhe Anglia më vitin 1996. Në fakt u miratuan dy dekrete që përbënin Librin e IV të Kodit të ri të procedurës civile (NCPC), edhe atë: Dekreti për arbitrazhin i miratuar më 14.05.1980 dhe Dekreti për arbitrazhin ndërkombëtar i miratuar më 12.05.1981.

Së fundmi, Franca reformoi legjislacionin e arbitrazhit nëpërmjet miratimit të Dekretit Nr. 2011-48 i datës 13 janar 2011 (në fuqi nga 1 maji i vitit 2011). Objektivi kryesor i këtij dekreti është që të përforcoj atraktivitetin e arbitrazhit në Francë si për subjektet e vendit, ashtu edhe për ato të huaja. Sipas legjislacionit francez mbi arbitrazhin, autonomia e vullnetit të palëve ka një fushëveprim më të gjerë në të gjitha aspektet e arbitrazhit, si dhe është sanksionuar se gjykatat franceze nuk do të ndërhyjnë në rrjedhën e procedurës së arbitrazhit, përpos në raste të caktuara, si p.sh. për të ndihmuar formimin e tribunalit të arbitrazhit apo në çështjet e provave. Legjislacioni francez i arbitrazhit i vitit 2011 bënë dallim ndërmjet arbitrazhit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar, me ç’rast parasheh një regjim më fleksibil për këtë të fundit.

Franca, gjithashtu ka nënshkruar dhe ratifikuar konventat më të rëndësishme ndërkombëtare, si: Protokollin e Gjenevës të vitit 1923, Konventën e Gjenevës të vitit 1927, Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958, Konventën Evropiane të vitit 1961 dhe Konventën e Uashingtonit të vitit 1965.

2.5.2. E drejta e arbitrazhit në Angli

Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit në Angli është e njohur që moti. Kjo teknikë e zgjidhjes së kontesteve ekziston paralelisht me sistemin gjyqësor më shumë se dyqind vite, ç’ka padyshim se tregon për traditën tejet të gjatë dhe përvojën e madhe në zgjidhjen e kontesteve tregtare si të vendit, ashtu edhe ato ndërkombëtare.179

Anglia është vendi i parë i cili qysh në vitin 1889 ka miratuar ligj të posaçëm mbi arbitrazhin-Arbitration Act 1889. Ky vend padyshim se paraqet një qendër të rëndësishme të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, duke pasur parasysh numrin e madh të kontesteve tregtare që zgjidhen për çdo vit në territorin e tij, e veçanërisht Londra është bërë forum dominant i arbitrazhit për disa fusha të caktuara, siç janë e drejta detare dhe e drejta e sigurimeve. Në gjithë këtë afirmim rol të rëndësishëm luan edhe ajo se në Londër gjendet selia e njërit nga institucionet më të popullarizuara të arbitrazhit në botë – LCIA (London Court of International Arbitration).

Në Angli, burim kryesor i brendshëm i arbitrazhit është Arbitration Act (Ligji mbi Arbitrazhin) i vitit 1996. Edhe para se të miratohej ky ligj, i cili hyri në fuqi më 31 janar të vitit 1997, materia e arbitrazhit në Angli rregullohej me ligje të posaçme, me ç’rast po veçojmë: Arbitration Act 1950, Arbitration Act 1975 dhe Arbitration Act 1979.180 Arbitration Act i vitit 1996 aplikohet jo vetëm në arbitrazhet që kanë selinë e

179 M. Petrović, ‘Englesko pravo o međunarodnoj trgovačkoj arbitraži’, Međunarodna trgovinska

arbitraža-strana prava i zakoni, Beograd, 1996, fq. 7. 180 Arbitration Act 1950 ka konsoliduar këto akte ligjore paraprake: Arbitration Act 1889; Arbitration

(Foreign Awards) Act 1930, me të cilin rregullohej vetëm procedura e ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit dhe Arbitration Act 1934; si dhe dy konventat ndërkombëtare – Protokollin e Gjenevës të vitit 1923 dhe Konventën e Gjenevës të vitit 1927. Arbitration Act 1975 që kishte të bënte

58

tyre në Angli, por edhe tek ato që kanë seli në Uells dhe në Irlandë e Veriut, kurse Skocia ka ligjin e saj të veçant mbi arbitrazhin (Scotland Arbitration Act 2010), i cili bazohet tërësisht në Model-Ligjin e UNCITRAL-it. Arbitration Act 1996 jo vetëm që i konsolidon në një kornizë logjike dhe më lehtë të kuptueshme dispozitat e akteve të mëparshme të arbitrazhit (siç ishin AA i vitit 1950, 1975 dhe 1979), por edhe tërësisht i zëvendëson këto akte. Edhe pse Anglia nuk pranoi Model-Ligjin e UNCITRAL-it, dispozitat e Arbitration Act 1996 janë të inspiruara pjesërisht nga ky akt ndërkombëtar. Me dispozitat e këtij akti nacional janë bërë disa zgjidhje të dobishme, ashtu që për dallim nga aktet e mëparshme, ky ligj u jep palëve autonomi të gjerë gjatë hartimit të procedurave të arbitrazhit, ashtu siç u përshtatet atyre. Po ashtu, parasheh autorizime të gjëra për tribunalin e arbitrazhit (kuptohet brenda kufijve të përcaktuar me marrëveshjen e palëve), si dhe kufizon ndërhyrjen gjyqësore në procesin e arbitrazhit.

Mbretëria e Bashkuar, në kuadër të së cilës bënë pjesë edhe Anglia, ka aderuar në konventat vijuese ndërkombëtare multilaterale: Protokolli i Gjenevës i vitit 1923, Konventa e Gjenevës e vitit 1927, Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 dhe Konventa e Uashingtonit e vitit 1965.

2.5.3. E drejta e arbitrazhit në SHBA

Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës arbitrazhi ka një traditë të gjatë dhe të një rëndësie të madhe. Që në vitin 1632 kolonia e Masaçusetsit ka miratuar ligjet duke mbështetur arbitrazhin si një mjet të zgjidhjes së kontesteve. Shembullin e Masaçusetsit e ndoqi edhe Pensilvania më vitin 1705. Më vitin 1878, Marilend miratoi ligjin lidhur me arbitrazhin në kontestet e punës. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme ligje të ngjashme u miratuan edhe në shtete të tjera, kurse në vitin 1913 me punë filloi Servisi Federal për ndërmjetësim, pajtim dhe zgjidhje të kontesteve.

Zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit në SHBA është mjaft e afirmuar, duke pasur parasysh se me mijëra, apo më mirë të themi me dhjetëra mijëra konteste i nënshtrohen zgjidhjes nëpërmjet arbitrazhit në këtë shtet, edhe atë jo vetëm konteste me element ndërkombëtar, por edhe shumë konteste të brendshme. Në territorin e kësaj fuqie ekonomike botërore, në vitin 1926 është themeluar Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American Arbitration Association-AAA), që paraqet institucionin më të madh në botë, vështruar në aspekt të infrastrukturës organizative dhe numrit të kontesteve.181

Duke e pasur parasysh organizimin federal të SHBA-së, edhe rregullativa mbi arbitrazhin gjendet në dy nivele, edhe atë në nivel federativ dhe në nivel të njësive federale. Burim kryesor i arbitrazhit në nivel federativ është Ligji Federal mbi Arbitrazhin, i njohur si Federal Arbitration Act (FAA) apo si United States Arbitration Act (USAA). Ky ligj u soll qysh më vitin 1925, duke mos bërë as një dallim ndërmjet arbitrazheve të vendit dhe atyre ndërkombëtare. Që nga koha e miratimit të tij, ky ligj ka pësuar disa ndryshime, por si më të rëndësishme ishin ato të cilat pasuan pas ratifikimit të Konventës së Nju Jorkut më vitin 1970 dhe pas ratifikimit të Konventës së Panamasë më vitin 1990. Kreu i parë i FAA-së përfshin dispozita të përgjithshme (sections 1-16),

me arbitrazhin ndërkombëtar parashihte aplikimin e KNY të vitit 1958, kurse Arbitration Act 1979 solli risi të caktuara, në veçanti reduktoi kontrollin gjyqësor mbi arbitrazhin.

181 Shih: C. A. Laturno, ‘International Arbitration of the Creative: A look at the World Intellectuall Property Organization’s New Arbitration Rules’, Transnat’l Law, nr. 9, 1996, fq. 383.

59

që në fakt bëhet fjalë për dispozita të ligjit të vjetër të arbitrazhit. Kreu i dytë përfshinë dispozitat për zbatimin e KNY (9 U.S.C. sections 201-208), miratuar më vitin 1970. Kreu i tretë përfshinë dispozitat për zbatimin e Konventës së Panamasë (9 U.S.C. sections 301-307), miratuar më vitin 1990. Dispozitat e kreut të parë do të zbatohen edhe më tutje lidhur me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, në qoftë se ato nuk janë në kundërshtim me dispozitat e kreut të dytë dhe të tretë dhe me dispozitat e konventave përkatëse.

Përpos FAA-së, burim tjetër i arbitrazhit në nivel federativ në SHBA konsiderohet edhe Ligji për imunitetet e sovraniteteve të huaja (Foreign Sovereign Immunities Act-FSIA) i vitit 1976, i cili pësoi disa ndryshime të rëndësishme më vitin 1988,182 me dispozitat e të cilit rregullohet arbitrazhi tek i cili njëra prej palëve të involvuara në kontest është shteti i huaj. Burim tjetër i rëndësishëm dhe i veçantë i arbitrazhit në SHBA është praktika gjyqësore e gjykatave federale dhe shteteve federale, e në veçanti praktika gjyqësore e Gjykatës Supreme të SHBA-së.

Kur flasim për burimet në nivel të shteteve federative, duhet theksuar se shumica e këtyre njësive federale kanë miratuar ligje të tyre mbi arbitrazhin. Ligjet e këtilla u miratuan pas miratimit të Uniform Arbitration Act të vitit 1955, ndryshimet e të cilit së fundmi janë bërë më vitin 2000. Dallimet eventuale të cilat mund të paraqiten në ligjet mbi arbitrazhin të disa shteteve anëtare nuk janë relevante në fushën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, duke pasur parasysh se në këtë fushë sipas rregullit zbatohet legjislacioni federal.183

Sa i përket burimeve ndërkombëtare, duhet theksuar se SHBA-ja një kohë të gjatë ka mbajtur një qëndrim jomiqësor ndaj konventave ndërkombëtare mbi arbitrazhin. Madje, vetëm në shtator të vitit 1970 SHBA-të kanë ratifikuar Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958, duke vendosur rezervën e reciprocitetit territorial dhe rezervën komerciale. SHBA-të gjithashtu kanë ratifikuar edhe Konventën e Uashingtonit të vitit 1965 dhe Konventën Ndër-Amerikane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar (Konventën e Panamasë të vitit 1975). Për më tepër, kjo fuqi ekonomike botërore me shumë shtete të ndryshme ka lidhur një numër të madh të marrëveshjeve bilaterale, në të cilat përmbahen dispozita që i referohen materies së arbitrazhit.

2.5.4. E drejta e arbitrazhit në Shqipëri

Republika e Shqipërisë bënë pjesë në grupin e shteteve që nuk ka ligj të posaçëm për arbitrazhin. Dispozitat lidhur me këtë materie gjenden në Kodin e Procedurës Civile, i miratuar me ligjin nr. 8116, më datë 29.03.1996. Konkretisht dispozitat e tilla i hasim në Pjesën e dytë-Gjykimi në shkallë të parë, Titulli i IV-Arbitrazhi. Dispozitat e Kodit Shqiptar të Procedurës Civile deri më tani kanë pësuar një sërë ndryshimesh,184 por më të rëndësishme për materien e arbitrazhit janë ndryshimet e vitit 2001. Me ligjin nr. 8812, të datës 17.05.2001 u bënë ndryshime të rëndësishme tek një numër i madh i

182 The United States Foreign Sovereign Immunities Act, 28 U.S.C. sections 1602-1611. 183 M. Stanivuković, ‘Međunarodna Trgovačka Arbitraža u Pravu Sjedinjenih Američkih Država’,

Međunarodna trgovinska arbitraža-strana prava i zakoni, Beograd, 1996, fq. 117. 184 KPCRSH është ndryshuar me: ligjin nr. 8181, i datës 23.12.1996; ligjin nr. 8431, i datës 14.12.1998;

ligjin nr. 8491, i datës 27.05.1999; ligjin nr. 8535, i datës 18.10.1999; ligjin nr. 8601, i datës 10.04.2000; ligjin nr. 8812, i datës 17.05.2001; ligjin nr. 9062, i datës 08.03. 2003; ligjin nr. 9953, i datës 14.07. 2008; dhe me ligjin nr. 10052, i datës 29.12.2008.

60

dispozitave të deriatëhershme, në mesin e të cilave po veçojmë zgjidhjen e këtij ligji e cila parasheh që me ligj të veçant të rregullohet materia e arbitrazhit ndërkombëtar (neni 439 i KPCSH).

Dispozitat e Kodit të Procedurës Civile të Shqiprisë me të cilat rregullohet arbitrazhi (nenet 400-441) janë të shpërndara në gjashtë krerë, si në vijim: Kreu I-dispozitat e përgjithshme (nenet 400-406); Kreu II-Formimi i gjykatës së arbitrazhit (nenet 407-414); Kreu III-Pocedura e arbitrazhit (nenet 415-427); Kreu IV-Vendimi i Gjykatës së arbitrazhit (nenet 428-433); Kreu V-Ankimi kundër vendimit të gjykatës së arbitrazhit (nenet 434-438) dhe Kreu VI-Arbitrazhi ndërkombëtar (nenet 439-441).

Sa i përket burimeve ndërkombëtare, duhet theksuar se Republika e Shqipërisë, edhe pse me vonesë, më vitin 2000 aderoi në Konventën e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit185 dhe në Konventën Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të vitit 1961.186 Republika e Shqipërisë më vitin 1995 ratifikoi edhe Konventën mbi pajtimin dhe arbitrazhin brenda OSBE-së.187 Gjithashtu, Shqipëria ka lidhur një sërë marrëveshjesh bilaterale me të cilat rregullohet materia e arbitrazhit, në mesin e të cilave edhe një numër të caktuar të BIT.188 Ky vend ende nuk ka të miratuar një ligj për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, edhe pse ka kaluar një kohë e gjatë që është në proces miratimi i këtij projektligji.

2.6. BURIMET JURIDIKE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Pas Luftës së Dytë Botërore Republika e Maqedonisë ishte njësi konstitutive në kuadër të Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë, që më pas u riemërtua si Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë. Republika e Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran u krijua në vitin 1991, duke u shkëputur nga federata pjesë e së cilës ishte. Duke e pasur parasysh pozitën e shtetit tonë, fillimisht në kuadër të Federatës Jugosllave e më pas edhe si shtet i pavarur, edhe burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e Maqedonisë mund t’i ndajmë në dy periudha, edhe atë:

a) burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Maqedoni deri në pavarësimin e saj (1945 – 1990);

b) burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Maqedoni pas pavarësimit e deri në ditët e sotme.

2.6.1. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Maqedoni deri në pavarësimin e saj

Në këtë periudhë për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar rëndësi ka pasur nxjerrja e Rregullorës për Arbitrazhin e tregtisë së jashtme, pranë Odës Tregtare të Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë, më 25.12.1946.189 Me këtë rregullore ishte 185 Ligji nr. 8687, i datës 9.11.2000. 186 Ligji nr. 8688, i datës 9.11.2000. 187 Ligji nr. 8012, i datës 18.10.1995. 188 Për numrin e përgjithshëm të shteteve me të cilat Republika e Shqipërisë ka lidhur marrëveshje

bilaterale të investimeve, shih: http://unctad.org/Sections/dite_pcbb/docs/bits_albania_en.pdf, (shikuar më 26.08.2014).

189 “Fleta Zyrtare e RPFJ” nr. 26/47.

61

themeluar arbitrazhi i përhershëm i cili do t’i zgjidhte kontestet me element të jashtëm dhe në këtë mënyrë u bë derogimi i kompetencës së gjykatave.

Në këtë fazë për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar rëndësi të veçant ka pasur Ligji për procedurën kontestimore i vitit 1956,190 i cili ka përmbajtur një sërë dispozitash me të cilat është rregulluar zgjidhja e kontesteve para gjykatave të zgjedhura. Por, duhet të theksojmë se në bazë të këtij ligji zgjidhja e kontesteve para gjykatave të zgjedhura ka qenë e kufizuar, ngase vetëm kontestet me element ndërkombëtar kanë mundur të shtrohen për zgjidhje para gjykatave të këtilla (së paku njëra prej palëve duhej të ishte person fizik apo juridik i huaj).

Megjithatë, arbitrazhi si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve u rregullua juridikisht dhe u afirmua më shumë në vitin 1963, ngase në këtë vit u miratua Kushtetuta e RSFJ-së191 dhe kushtetutat e republikave socialiste federative, të cilat parashihnin dispozita juridike konkrete për rregullimin normativ të tij. Me Kushtetutën e RSFJ-së dhe me Kushtetutën e RSM-së të vitit 1963 ishte krijuar mundësia e konstituimit të arbitrazhit në bazë të ligjit. Në një nga dispozitat e këtyre kushtetutave theksohej: “Me qëllim të menjanimit dhe zgjidhjes së kontesteve të caktuara kolektive ndërmjet njerëzve punëtorë në pjesë të caktuara të organizatës punëtore, dhe ndërmjet njerëzve punëtorë në organizatën e punës dhe organeve të njësive shoqërore-politike, në bazë të ligjit themelohen arbitrazhet.”192 Kushtetuta federative si dhe Kushtetuta e RSM-së e vitit 1963 kishin paraparë mundësinë e ushtrimit të funksionit gjyqësor jo vetëm nga gjykatat komunale, gjykatat e qarkut dhe gjykata supreme,193 por edhe nga arbitrazhi, duke e sanksionuar këtë në një nga dispozitat e tyre, ku theksohej: “Nën kushtet e përcaktuara në bazë të ligjit federal funksionin gjyqësor mund ta ushtrojnë gjykatat e zgjedhura, respektivisht arbitrazhet.”194

Kushtetuta e vitit 1963, e më pas edhe Ligji themelor për ndërmarrjet i vitit 1965195 u ofroi mundësi ndërrmarjeve që kontestet e ndërsjella të mund t’i zgjidhin para gjykatave të zgjedhura të përhershme, të cilat si të tilla u formuan pranë Odave Ekonomike. Kështu u eleminua zgjidhja e mëhershme juridike, e cila zgjidhjen e kontesteve para gjykatave të zgjedhura e kufizonte vetëm në kontestet me element ndërkombëtar.

Jo vetëm kushtetutat e vitit 1963, por edhe kushtetutat e vitit 1974 përmbajnë dispozita juridike të cilat e parashohin arbitrazhin si mënyrë alternative të zgjidhjes së kontesteve. Karakteristikë e këtyre kushtetutave është ajo se për herë të parë hasim në termin “gjykatë vetëqeverisëse”. Kushtetutat e vitit 1974 kanë paraparë: “Funksionin gjyqësor në sistemin e vetëm të pushtetit dhe në vetëqeverisjen e klasës punëtore dhe në të gjithë njerëzit punëtorë e ushtrojnë gjykatat e rregullta si organe të pushtetit

190 “Fleta Zyrtare e RPFJ” nr. 4/57, Kreu i tridhjetë “Procedura para gjykatave të zgjedhura”, nenet 437-

453. 191 Kushtetuta e RSFJ-së është shpallur në “Fletën Zyrtare të RSFJ” nr. 14/63. 192 Kushtetuta e RSFJ-së “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.14/63, neni 94; Kushtetuta e RSM-së “Gazeta Zyrtare

e RSM” nr.15/63, neni 70. 193 Shih: Kushtetuta e RSFJ-së “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.14/63, neni 132, parag. 3; Kushtetuta e RSM-së

“Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 15/63, neni 205, parag. 1. 194 Kushtetuta e RSFJ-së “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.14/63, neni 133, parag. 1; Kushtetuta e RSM-së

“Gazeta Zyrtare RSM” nr. 15/63, neni 206, parag. 1. 195 Ligji themelor për ndërmarrjet “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.17/65, nenet 85-89.

62

shtetëror dhe gjykatat vetëqeverisëse.”196 Kushtetutat e vitit 1974 përcaktojnë vetëm disa lloje të gjykatave vetëqeverisëse, duke lënë kështu mundësinë e konstituimit edhe të llojeve të tjera të këtyre gjykatave. Në një nga dispozitat e tyre theksohej se “gjykatat vetqeverisëse konstituohen si gjykata të punës së bashkuar, si arbitrazhe, si këshilla të pajtimit, si gjykata të zgjedhura dhe si forma të tjera të gjykatave vetëqeverisëse.”197 Nga kjo dispozitë del në pah karakteristika tjetër e kushtetutave të vitit 1974 e që në fakt është përfshirja e gjykatave të punës së bashkuar, si institucion të ri, në sistemin juridik të asaj kohe. Këto gjykata si të tilla më herët nuk kanë qenë të parapara as nga sistemi paraprak juridik, e as në të drejtën e krahasuar. Këtij institucioni të ri Kushtetuta federative, por edhe kushtetutat e njësive federale i kanë kushtuar edhe dispozita të veçanta, si p.sh. neni 226 i Kushtetutës së RSFJ-së, neni 277 i Kushtetutës së RSM-së. Me aktin më të lartë juridik federativ dhe atë të njësive federale ka qenë e paraparë se “gjykatat vetëqeverisëse konstituohen me akt vetëqeverisës ose me marrëveshjen e palëve, në pajtim me kushtetutën dhe ligjin. Gjykatat vetëqeverisëse për lloje të caktuara të kontesteve mund të konstituohen edhe me ligj.”198 Kompetenca, përbërja dhe organizimi i gjykatës vetëqeverisëse, si dhe procedura para kësaj gjykate, rregullohej me ligj, respektivisht me aktin e konstituimit të gjykatës, në pajtim me ligjin.199 Me kushtetutat e vitit 1974 janë paraparë edhe llojet e kontesteve, të cilat mund t’i besohen për zgjidhje gjykatave vetëqeverisëse. Në këtë drejtim, ka qenë e paraparë se “gjykatat vetëqeverisëse zgjidhin në bazë të kushtetutës dhe ligjit lloje të caktuara të kontesteve nga marrëdhëniet shoqërore-ekonomike dhe nga marrëdhëniet e tjera vetëqeverisëse, si dhe kontestet të cilat ia besojnë njerëzit punëtorë në organizatat e punës së bashkuar në bashkësitë vetëqeverisëse të interesit dhe në organizatat dhe bashkësitë e tjera vetëqeverisëse, kurse kanë lindur nga marrëdhëniet e ndërsjella të cilat vetë ata i rregullojnë ose rrjedhin nga të drejtat me të cilat lirshëm disponojnë, në qoftë se me ligj nuk është përcaktuar që lloje të caktuara të kontesteve të zgjidhen nga gjykatat e rregullta.”200 Sipas këtyre kushtetutave, zgjidhjen e kontesteve të caktuara për të drejtat me të cilat disponojnë lirisht qytetarët kanë mundur me marrëveshje t’ia besojnë këshillave të pajtimit, gjykatave të zgjedhura ose gjykatave të tjera vetëqeverisëse, në qoftëse me ligj nuk është parapar ndryshe.201 Nga dispozitat e sipërtheksuara si dhe nga një sërë dispozitash që i përmbajnë kushtetutat e vitit 1974 nënkuptojmë se gjykatat vetëqeverisëse janë konsideruar si pjesë përbërëse e sistemit gjyqësor, dhe se njëjtë sikurse gjykatat e rregullta kanë ushtruar funksion gjyqësor, si dhe janë konstituar në bazë të kushtetutës dhe ligjit për zgjidhjen e llojeve të caktuara të kontesteve.

Në këtë periudhë në Republikën e Maqedonisë zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit ka qenë e rregulluar me Ligjin për procedurë kontestimore.202 Me këtë ligj është rregulluar procedura para gjykatave të zgjedhura, si dhe ka qenë e paraparë 196 Kushtetuta e RSFJ-së “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 9/74, neni 217; Kushtetuta e RSM-së “Gazeta

Zyrtare e RSM” nr. 7/74, neni 268. 197 Kushtetuta e RSFJ-së “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 9/74 neni 225; Kushtetuta e RSM-së “Gazeta

Zyrtare e RSM” nr. 7/74, neni 276. 198 Kushtetuta e RSFJ-së “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 9/74 neni 223, parag. 1; Kushtetuta e RSM-së

“Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 7/74, neni 274, parag. 1. 199 Kushtetuta e RSFJ-së “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 9/74 neni 223, parag. 2; Kushtetuta e RSM-së



“Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 7/74, neni 275, parag. 2 202 “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr. 4/77; 36/77; 36/80; 69/82; 58/84; 74/87; 20/90; 27/90, Kreu i tridhjetë e një

– “Procedura para gjykatave të zgjedhura”, nenet 469-487.

63

mundësia që gjykatat e zgjedhura të zgjidhin si kontestet me element ndërkombëtar, ashtu edhe ato të brendshme. Ky ligj zgjeroi kornizën e arbitrabilitetit si në kuptimin objektiv ashtu edhe në atë subjektiv, e kjo sidomos erdhi në shprehje me ndryshimet dhe plotësimet e LPK të vitit 1990 (nenet 468 a, 469, 469 a). Kompetenca e arbitrazhit mund të kontraktohej edhe për kontestet e brendshme, pa element ndërkombëtar, edhe atë për kontestet që kanë të bëjnë me të drejtat me të cilat palët lirisht disponojnë, në qoftë se me ligj nuk është e paraparë që llojet e caktuara të kontesteve t’i zgjidh ekskluzivisht gjykatë tjetër.203 Palët për zgjidhjen e kontesteve me element ndërkombëtar mund të kontraktojnë kompetencën e gjykatës së zgjedhur të brendshme apo ndërkombëtare, në qoftë se plotësohen këto kushte:

1) Të bëhet fjalë për kontest për të drejta me të cilat palët disponojnë lirisht; 2) Njëra nga palët të jetë person fizik apo person juridik i huaj; 3) Të bëhet fjalë për konteste për të cilat nuk është paraparë kompetenca

ekskluzive e gjykatave të vendit.204

Akt tjetër i rëndësishëm për këtë periudhë të zhvillimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në R.M ka qenë edhe Ligji për zgjidhjen e konflikteve të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara,205 i cili ka përmbajtur dispozita juridike me të cilat është rregulluar njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit. Ligji në fjalë përmban norma juridike lidhur me procedurën dhe kushtet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore dhe vendimeve të huaja të arbitrazhit. Sipas këtij ligji, vendimi i huaj i arbitrazhit njihet dhe ekzekutohet në qoftë se pala e cila kërkon njohjen dhe ekzekutimin kërkesës së vet drejtuar gjykatës ia bashkangjet edhe:

1) Vendimin origjinal të arbitrazhit ose kopjen e vërtetuar të tij; 2) Marrëveshjen origjinale për arbitrazhin ose kopjen e vërtetuar të saj.206

Ky ligj nuk ka përmbajtur rregulla lidhur me ekzekutimin e dhunshëm të vendimeve gjyqësore dhe të arbitrazhit, ngase ato rregulla kanë qenë të përfshira në Ligjin për procedurë përmbarimore.

Siç theksuam edhe më lartë, ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore dhe i vendimeve të huaja të arbitrazhit ka qenë i rregulluar me Ligjin për procedurë përmbarimore.207 Sipas këtij ligji, vendimet e arbitrazhit janë të barazuara me vendimet gjyqësore (neni 17). Po ashtu parashihej se “ekzekutimi i vendimit të huaj gjyqësor mund të lejohet dhe të zbatohet në Republikën e Maqedonisë, në qoftë se vendimi i plotëson supozimet për njohje të parapara me ligj” (LPP, neni 12).

Për këtë fazë të zhvillimit historik të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e Maqedonisë i rëndësishëm është edhe Ligji për Odën Ekonomike,208 pranë së cilës ka qenë e paraparë të ekzistoj edhe Gjykata e zgjedhur e përhershme (Arbitrazhi), krahas Gjykatës së nderit. Sipas këtij ligji, “gjykata e zgjedhur e

203 Ligji për procedurë kontestimore “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr. 27/90, neni 469 a. 204 Ligji për procedurë kontestimore “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr. 27/90, neni 469. 205 “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr. 43/82 dhe 72/82. 206 Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara

“Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 43/82 dhe 72/82, neni 98. 207 Ligji për proceduën përmbarimore “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 20/78; 6/82; 74/87; 57/89; 27/90. 208 “Gazeta Zyrtare e RSM” nr.38/90.

64

përhershme vendos për kontestet ndërmjet anëtarëve të Odës, në pajtim me ligjin, për shkak të zgjidhjes me marrëveshje të atyre kontesteve, me ndërmjetësim ose vendosje për ato konteste, në qoftë se palët e kontraktojnë kompetencën e kësaj gjykate. Vendimet e Gjykatës së përhershme të zgjedhur janë përfundimtare dhe kanë fuqinë e aktgjykimit të plotëfuqishëm”.209

Këto akte të sipërtheksuara përbënin burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar deri në periudhën e shpërbërjes së federatës Jugosllave, respektivisht deri në pavarësimin e Republikës së Maqedonisë. Arbitrazhi i tregtisë së jashtme pak para shpërbërjes së shteteve të atëhershme, në vit ka zgjidhur 350-400 konteste, çka mund të konsiderohet si numër jashtëzakonisht i madh, madje në suaza ndërkombëtare.210

2.6.2. Burimet juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në R.M pas pavarësimit e deri më ditët e sotme

Republika e Maqedonisë ishte një nga shtetet socialiste të Ballkanit dhe të Evropës Juglindore, e cila më 8 shtator 1991 shënoi pavarësinë ekonomike dhe politike nga RSFJ, dhe se nga ekonomia e planifikuar kaloi në ekonomi të tregut. Mirëpo, edhe pse erdhi deri te shpërbërja e RSFJ-së shtetet e posakrijuara e të pavarura në sistemin e tyre juridik pranuan një pjesë të madhe të normave juridike të sistemit paraprak juridik. Së këndejmi u akceptuan edhe normat juridike që i referohen arbitrazhit, si për shembull Ligji për procedurën kontestimore dhe Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara edhe më tutje mbetën në fuqi. Në nenin 5 të Ligjit kushtetues për realizimin e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë211 është paraparë se dispozitat federative pranohen dhe zbatohen si republikane me kompetencën e organeve të përcaktuara me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë. Megjithëkëtë, në shtetet e pavarësuara që përbënin RSFJ-në, përfshirë këtu edhe Maqedoninë, filluan aktivitete serioze për të bërë reformimin e zgjidhjeve juridiko ligjore në përgjithësi. Së këndejmi aktivitete të tilla u ndërmorrën edhe për revizionin e zgjidhjeve paraprake ligjore në materien e arbitrazhit në veçanti.

Me nxjerrjen e Kushtetutës më vitin 1991 u hap mundësia për nxjerrjen e një ligji të veçant dhe gjithëpërfshirës, me të cilin do të rregullohej zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit. Më konkretisht, në nenin 98, në parag. 4 të Kushtetutës thuhet: “Llojet, kompetenca, themelimi, shuarja, organizimi dhe përbërja e gjykatave, si dhe procedura para tyre, rregullohet me ligj, i cili sjellet me shumicë prej dy të tretave të votave prej numrit të përgjithshëm të deputetëve.” 212 Mirëpo, edhe përkundër kësaj mundësie që ofroi Kushtetuta, në Republikën e Maqedonisë edhe për një kohë të gjatë nuk do të miratohej një ligj i posaçëm për arbitrazhin, ashtu që normat e së drejtës së arbitrazhit ishin të shpërndara në më tepër akte ligjore.

Në Republikën e Maqedonisë, në kushtet kur nuk kishte një ligj të posaçëm për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, zgjidhja e kontesteve para këtij institucioni rregullohej

209 Shih Ligji për Odën Ekonomike “Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 38/90, neni 18. 210 M. Dika, ‘Арбитражно решавање на трговските спорови во постјугословенските и некои други

соседни земји’, në 37-ма средба на правниците од стопанството на Македонија, Здружение на Правници од Стопанството на Македонија, Оhër, 1997, fq. 3.

211 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 52/91. 212 Nenin 98 i Kushtetutës së RM u zëvendësua me Amendamentit XXV pika 1, “Gazeta Zyrtare e RM”

nr. 107/05.

65

me dispozita juridike të shpërndara në më tepër akte ligjore. Ndër më të rëndësishmit ishte Ligji për procedurë kontestimore i vitit 1998,213 e më pas më vitin 2005 u miratua edhe ligj i ri.214 Ky ligj përmban dispozita me të cilat rregullohet procedura para gjykatave të zgjedhura, selia e të cilave është në Republikën e Maqedonisë, përveç nëse nga dispozitat e ndonjë ligji tjetër apo nga ndonjë marrëveshje ndërkombëtare nuk rrjedh që gjykata e zgjedhur e caktuar, selia e së cilës është në Republikën e Maqedonisë, konsiderohet si gjykatë e zgjedhur e huaj (neni 439). Sipas këtij ligji, para gjykatave të zgjedhura mund të zgjidhen si kontestet me element ndërkombëtar, ashtu edhe ato pa element ndërkombëtar.

Palët mund të kontraktojnë kompetencën e gjykatës së zgjedhur të vendit ose të huaj për zgjidhjen e kontesteve me element ndërkombëtar nëse plotësohen këto kushte:

a) të bëhet fjalë për të drejta me të cilat palët lirisht disponojnë, b) nëse së paku njëra prej tyre është person fizik me vendbanim apo

vendqëndrim të përhershëm jashtë vendit, respektivisht person juridik me seli jashtë vendit,

c) nëse për ato konteste nuk është e paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave maqedonase (neni 440).

Dispozitat e këtij ligji parashohin mundësinë e kontraktimit të kompetencës së arbitrazhit edhe për kontestet pa element ndërkombëtar, në qoftë se bëhet fjalë për të drejta me të cilat palët lirisht disponojnë dhe në qoftë se me ligj nuk është përcaktuar që llojet e caktuara të kontesteve t’i zgjidh ekskluzivisht ndonjë gjykatë tjetër (neni 441).

Ky ligj nuk përmbanë rregulla lidhur me ekzekutimin e dhunshëm të vendimeve të arbitrazhit, ngase ato rregulla kanë qenë të përfshira në Ligjin për procedurë përmbarimore.215 Ligji për procedurën përmbarimore, vendimet e arbitrazhit i konsideronte si të njëjta me vendimet gjyqësore (neni 16). Sipas këtij ligji, vendimi gjyqësor është përmbarues në qoftë se është bërë i plotfuqishëm dhe nëse ka kaluar afati për përmbushje vullnetare të detyrimit të debitorit (neni 17, parag.1).216

Duhet të theksojmë se edhe përkundër sjelljes së Ligjit për procedurë kontestimore, me dispozitat e të cilit rregullohet procedura para gjykatave të zgjedhura, nuk u plotësuan mjaftueshëm kërkesat bashkëkohore për krijimin e një infrastrukture juridike të plotë që i përgjigjet kërkesave bashkëkohore. Kjo është kështu ngase në këtë ligj në njërën anë kemi dispozita të cilat janë të tejkaluara, që në kushtet bashkëkohore nuk mund t’i plotësonin kërkesat aktuale në sferën e zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit, kurse në anën tjetër me dispozitat e këtij ligji bëhej vetëm rregullim fragmentar, e assesi rregullim gjithpërfshirës dhe i qartë i kësaj materie. Në mesin e disa ekspertëve theksohet se si shkak për mosafirmimin e arbitrazhit kanë ndikuar edhe dispozitat të cilat e kanë përbërë bazën juridike të tij, duke theksuar “se këto dispozita

213 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 33/1998 dhe nr. 44/2002 (nenet 438-459). 214 Ligji për procedurën kontestimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 79/2005, 110/2008, 83/2009 dhe

116/2010. Kreu i tridhjetë – Procedura para gjykatave të zgjedhura, nenet 439 – 460. 215 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 53/1997, 59/2000 dhe 64/2003. 216 Ligji për procedure përmbarimore nuk është në fuqi nga dita e zabatimit të Ligjit për përmbarim

“Gazeta Zyrtare e RM” nr. 35/2005, 50/2006, 129/2006, 8/2008, 83/2009, 50/2010, 88/2010, 171/2010 dhe 148/2011. Ligji për përmbarim i përmban dispozitat e theksuara në nenin 13, parag.1 dhe nenin 14, parag.1.

66

për herë të parë janë miratuar para shumë vitesh (që nga viti 1950) dhe tek ato mungojnë elementet thelbësore të një ligji efikas, bashkëkohorë të arbitrazhit.”217

Sot, në Republikën e Maqedonisë si burim kryesor nacional me të cilin rregullohet materia e arbitrazhit është Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.218 Me miratimin e këtij ligji më vitin 2006, Republika e Maqedonisë edhe pse me vonesë, krahasuar me shtetet e tjera të ish bllokut socialist, ajo bën pjesë në grupin e shteteve të cilat kanë miratuar ligj të posaçëm. Nevoja për miratimin e një ligji të posaçëm, gjithpërfshirës dhe të qartë, siç është LATN, ka qenë mjaft e madhe, edhe atë:

a) për shkak se dispozitat që përbënin bazën e mëparshme juridike të arbitrazhit ishin të vjetra, të tejkaluara, jomoderne dhe të pamjaftueshme. Themi kështu, për shkak se disa prej këtyre dispozitave datojnë që nga vitet ’70 dhe ’80 të shekullit të kaluar, ashtu që nuk përkonin me qarkullimin bashkëkohor tregtar ndërkombëtar, si dhe me kërkesat bashkëkohore për zgjidhje efektive dhe profesionale të kontesteve para arbitrazhit;

b) për shkak të rregullimit fragmentar të materies së arbitrazhit. Materia e së drejtës së arbitrazhit më parë ishte e rregulluar me dispozita juridike të shpërndara në më tepër akte ligjore, p.sh. dispozitat e arbitrazhit haseshin në Ligjin për procedurë kontestimore, në Ligjin për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara, në Ligjin për procedurë përmbarimore e më pas edhe në Ligjin për përmbarim, në Ligjin për Odën Ekonomike të Maqedonisë219 dhe në Ligjin për gjykatat.220

c) për shkak të ofrimit të sigurisë së nevojshme juridike subjekteve në kushtet bashkëkohore të qarkullimit tregtar ndërkombëtar;

d) miratimi i këtij ligji është bërë edhe për qëllim të zhvillimit të marrëdhënieve tregtare të subjekteve vendore me subjekte të tjera nga bota e jashtme.

Edhe pse shumë shtete kishin miratuar ligjet e tyre të posaçme për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, në Republikën e Maqedonisë miratimi i LATN-së nuk ishte si pasoj e ndonjë inercioni, apo si pasojë e ndonjë trendi që sa për sy e faqe duhej ndjekur, por përkundrazi miratimi i këtij ligji ishte i domosdoshëm që vendi i ynë të bëjë reformimin e legjislacionit të arbitrazhit, të krijoj rregullativë ligjore bashkëkohore që përkon me trendet aktuale në zgjidhjen e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit.

Në miratimin e LATN në masë mjaft të madhe janë marrë parasysh dispozitat e Model-ligjit për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të Komisionit të Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare (UNCITRAL), i datës 21.06.1985, i cili u amendamentua më vitin 2006.

217 Џ. Вестберг, ‘Законските реформи и арбитражата во зачетоците на македонската пазарна

економија’, Правник-стручно списание, viti i VI-të, nr. 60, Prill 1997, fq. 18. 218 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 39/2006. 219 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 89/04, nenet 20-22. 220 Në Ligjin për gjykatat “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 36/95, haseshin dispozita me të cilat përcaktohej

kompetenca lëndore e gjykatave në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit.

67

Me dispozitat e këtij ligji u rregullua normativisht arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, ndërsa arbitrazhi tregtar i brendshëm mbeti edhe më tutje të rregullohet me dispozitat e Ligjit për procedurën kontestimore.

Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar përmban 40 nene, dispozitat e të cilit janë të përfshira në IX krerë, edhe atë: Kreu I - Dispozitat e përgjithshme; Kreu II – Marrëveshja e arbitrazhit; Kreu III – Përbërja e gjykatës së arbitrazhit; Kreu IV – Kompetenca e gjykatës së arbitrazhit; Kreu V – Zbatimi i procedurës së arbitrazhit; Kreu VI – Marrja e vendimit të arbitrazhit dhe përfundimi i procedurës; Kreu VII – Mjeti juridik kundër vendimit të arbitrazhit; Kreu VIII – Fuqia juridike e vendimit të arbitrazhit dhe njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit; dhe Kreu IX – Dispozitat kalimtare dhe përfundimtare. Në dispozitat kalimtare dhe përfundimtare të këtij ligji parashihet se me hyrjen në fuqi të tij pushojnë të vlejnë:

a) nenet 97-100 të Ligjit për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara i vitit 1982;

b) neni 1, parag. 1, pika 1 e Ligjit për ratifikimin e Konventës së Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit i vitit 1958, me të cilin nen parashihej rezerva e reciprocitetit territorial. Më 16 shtator 2009 Republika e Maqedonisë ka njoftuar Sekretarin e Përgjithshëm lidhur me vendimin për tërheqjen nga kjo rezervë.

Edhe përkundër asaj se LATN është burim juridik kryesor i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, kur flasim për burimet juridike i rëndësishëm që të theksohet është edhe Ligji për Odat Ekonomike,221 i cili përmban dispozita të atilla me të cilat parashihet mundësia e ekzistimit të Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit, si organ i pavarur pranë Odës (neni 32). Sipas këtij ligji, Gjykata e zgjedhur e përhershme-Arbitrazhi vendos me ndërmjetësim dhe vendimmarrje për kontestet tregtare të ndërsjella ndërmjet anëtarëve të odës, ndërmjet anëtarëve të odës dhe personave të tretë, si dhe ndërmjet personave të tjerë juridikë nga vendi dhe jashtë, nëse palët e kontraktojnë kompetencën e kësaj gjykate (neni 33, parag.1). Vendimet e Gjykatës së zgjedhur të përhershme – Arbitrazhit janë përfundimtare dhe kanë fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm (neni 33, parag. 2).

2.6.3. Burimet ndërkombëtare të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në Republikën e Maqedonisë

Derisa Republika e Maqedonisë ishte njësi federative, Federata Jugosllave ishte subjekti që kishte lidhur dhe ratifikuar të gjitha konventat, së këndejmi edhe konventat me të cilat rregullohet materia e arbitrazhit. Republika e Maqedonisë pas pavarësimit të saj nëpërmjet sukcesionit u bë pjesë e konventave më të rëndësishme multilaterale të arbitrazhit, të cilat po i paraqesim në vijim:

1. Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923;222 2. Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e

vitit 1927;223

221 “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 17/2011. 222 I ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 4/1959, më 23.04.1959. 223 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 4/1959, më 23.04.1959.

68

3. Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958;224

4. Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961;225 5. Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet

shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera, e vitit 1965;226

Në Republikën e Maqedonisë, përpos konventave multilaterale të sipërtheksuara, si burime juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar paraqiten edhe marrëveshjet bilaterale. Nga marrëveshjet bilaterale që sot në R.M janë në fuqi mund të konkludojmë se objekt i rregullimit të tyre është njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit. Si burime juridike të së drejtës së arbitrazhit në Republikën e Maqedonisë janë këto marrëveshje bilaterale:

1. Marrëveshja ndërmjet RPFJ-së dhe Republikës së Austrisë për njohjen dhe ekzekutimin reciprok të vendimeve të gjykatave të zgjedhura dhe ujditë e lidhura para gjykatave të zgjedhura në punët tregtare, e lidhur më 18.03.1960 në Beograd;227

2. Marrëveshja ndërmjet RPFJ-së dhe Mbretërisë së Greqisë për njohje dhe ekzekutim të ndërsjellë të vendimeve gjyqësore, e lidhur më 18.06.1959 në Athinë;228

3. Konventa për tregti dhe lundrim ndërmjet RPFJ-së dhe Republikës së Italisë, e lidhur më 31.03.1955 në Romë;229

4. Marrëveshja ndërmjet RSFJ-së dhe Republikës Popullore të Hungarisë për komunikim të ndërsjellë juridik, e lidhur më 07.03.1968 në Beograd;230

5. Marrëveshja ndërmjet RPFJ-së dhe Republikës Popullore të Polonisë për komunikim juridik në lëndët civile dhe penale, e lidhur më 06.02.1960 në Varshavë;231

6. Marrëveshja ndërmjet RSFJ-së dhe Republikës Socialiste të Çekosllovakisë për rregullimin e marrëdhënieve juridike në punët civile, familjare dhe penale, e lidhur më 20.01.1964 në Beograd.232

224 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RSFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 11/1981 më 09.10.1981. 225 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RSFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 12/1963, më 28.11.1963. 226 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RSFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 7/1967, më 21.07.1967. 227 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ - Shtojca nr. 5/1961, më 15.05.1961, ka hyrë në fuqi më

17.05.1961. Kjo marrëveshje është në fuqi në bazë të Marrëveshjes së lidhur ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Austrisë për rregullimin e listës së marrëveshjeve ndërkombëtare të lidhura nga ish RSFJ dhe Austria, më 23.04.1997.

228 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ - Shtojca nr. 7/1960, ka hyrë në fuqi më 31.03.1960. Kjo marrëveshje është në fuqi në bazë të Marrëveshjes së përkohshme të Republikës së Maqedonisë dhe Greqisë, e lidhur më 13.09.1995 në Nju Jork, e ratifikuar në Gazetën Zyrtare të RM, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr.48/1995.

229 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ - Shtojca nr. 14/1956, më 22.08.1956, ka hyrë në fuqi më 12.01.1961.

230 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RSFJ - Shtojca nr. 3/1968, më 20.10.1968, ka hyrë në fuqi më 18.01.1969. Kjo marrëveshje është në fuqi në bazë të Protokolit për rregullimin e listës së marrëveshjeve ndërkombëtare të lidhura nga ish RSFJ dhe Hungaria, e lidhur më 19.11.2011 në Budapest.

231 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ - Shtojca nr. 5/1963, më 30.05.1963, ka hyrë në fuqi më 05.06.1963.

232 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RSFJ - Shtojca nr. 13/1964, ka hyrë në fuqi më 02.08.1964. Kjo marrëveshje është në fuqi në bazë të Marrëveshjes së lidhur ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Republikës Çeke për rregullimin e listës së marrëveshjeve ndërkombëtare të lidhura nga ish RSFJ dhe ish Republika Socialiste e Çekosllovakisë, më 12.12.1999.

69

Sot, marrëveshjet bilaterale, për shkak të suksesit të madh të konventave multilaterale që i ka ratifikuar shteti i ynë dhe shumica e shteteve të globit, paraqesin burime juridike të arbitrazhit që kanë një rëndësi dytësore.

70

KREU III

LLOJET E ARBITRAZHEVE

3.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME

Ekzistimi i një numri të madh të arbitrazheve dhe konkurrenca lojale ndërmjet tyre është në favor si për shfrytëzuesit e shërbimeve të arbitrazhit, ashtu edhe për afirmimin e gjerë të kësaj mënyre jashtëgjyqësore të zgjidhjes së kontesteve. Jo vetëm që ekziston një numër i madh i arbitrazheve, por sot në botë funksionojnë edhe lloje të shumta të arbitrazheve, që janë konstituuar për zgjidhjen e kontesteve. Në doktrinën juridike dhe në praktikë hasen kritere të ndryshme për kategorizimin e arbitrazheve, edhe atë:

1) Sipas llojit ose karakterit të kontestit që zgjidhet para arbitrazhit, arbitrazhet ndahen në arbitrazhe tregtare dhe civile;

2) Në varësi prej asaj se në kontestin që është shtruar për zgjidhje para arbitrazhit ka element të huaj, apo bëhet fjalë për kontest pa element ndërkombëtar, arbitrazhet ndahen në arbitrazhe të brendshme dhe ndërkombëtare;

3) Varësisht prejardhjes së arbitrazhit, ato ndahen në arbitrazhe të vendit, të huaja dhe anacionale;

4) Sipas përhershmërisë, respektivisht mënyrës së organizimit, arbitrazhet klasifikohen në arbitrazhe të përhershme ose institucionale dhe në arbitrazhe të përkohshme ose ad hoc;

5) Varësisht prej asaj se a i zgjidhin të gjitha llojet e kontesteve apo vetëm kontestet e caktuara, arbitrazhet ndahen në të përgjithshme dhe të specializuara;

6) Në varësi prej asaj se a është e domosdoshme apo jo që njëra nga palët të jetë anëtare e organizatës pranë së cilës është krijuar arbitrazhi, ato ndahen në arbitrazhe të tipit të hapur dhe të tipit të mbyllur.

Edhe pse ekzistojnë kritere të ndryshme për kategorizimin e arbitrazheve, duhet theksuar se ndarja më e rëndësishme, më e njohur dhe më interesante është ndarja e arbitrazheve në të përhershme apo institucionale dhe në të përkohshme ose ad hoc. Sidoqoftë, ne në vazhdim do të trajtojmë edhe kategori të tjera, të sipërtheksuara të arbitrazheve, për të cilat mendojmë se është e nevojshme të trajtohen në veçanti.

3.2. ARBITRAZHET TREGTARE DHE CIVILE

Distinkcioni ndërmjet arbitrazheve tregtare dhe atyre civile mbështetet në llojin, natyrën apo karakterin e kontesteve që shtrohen për zgjidhje para tyre. Sipas këtij kategorizimi tradicional si “tregtare” janë konsideruar arbitrazhet që kanë zgjidhur kontestet që kanë lindur nga marrëdhëniet tregtare, për dallim nga të tjerët të cilët janë cilësuar si civile. Mirëpo, distinkcioni i këtillë e ka humbur rëndësinë që e ka pasur më

71

herët për shkak të interpretimit të gjerë të nocionit “tregtar”, respektivisht të interpretimit të gjerë të karakterit tregtar të arbitrazhit, që është pranuar gjerësisht në burimet nacionale dhe ato ndërkombëtare. Edhe doktrina juridike i ka dhënë nocionit “tregtar” interpretim të gjerë. Sipas koncepcionit liberal, i cili kryesisht është i përfaqësuar në doktrinën juridike franceze, me arbitrazh tregtar nënkuptohet çdo arbitrazh ndërkombëtar para të cilit paraqiten konteste të karakterit ekonomik ndërmjet kompanive.233

Siç edhe theksuam, interpretimi i gjerë i nocionit “tregtar” gjithnjë e më shumë është duke u pranuar në legjislacionet nacionale të shteteve të ndryshme, madje edhe në shtetet të cilat deri para pak kohësh në mënyrë rigoroze kanë bërë dallim midis kontratave tregtare dhe atyre civile. Një nga legjislacionet nacionale që ka pranuar interpretimin e gjerë të nocionit “tregtar” është Ligji mbi të drejtën ndërkombëtare private të Zvicrës, i cili parasheh se çdo kontest i natyrës financiare mund të jetë objekt i arbitrazhit.234

Në kuadër të burimeve ndërkombëtare të arbitrazhit rol të rëndësishëm për pranimin e gjerë të koncepcionit për interpretimin e gjerë të nocionit “tregtar” ka luajtur ML i UNCITRAL-it. Sipas këtij instrumenti opsional ndërkombëtar, nocioni “tregtar” duhet të interpretohet gjerësisht, ashtu që t’i përfshijë punët që rrjedhin nga të gjitha marrëdhëniet e natyrës tregtare, pavarësisht se a janë kontraktuale apo jo.235

Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 parasheh se dispozitat e saja do të aplikohen tek të gjitha vendimet e arbitrazhit (neni I, parag. 1), pa bërë me këtë rast dallim ndërmjet arbitrazheve tregtare dhe jo tregtare. Megjithatë, ajo me qëllim që të gëzoj pranim të gjerë, ka paraparë mundësinë e shteteve anëtare që të parashohin të ashtuquajturën rezervë komerciale, me të cilën aplikimi i Konventës kufizohet vetëm në ato konteste që rrjedhin nga raportet juridike kontraktuale apo jokontraktuale, të cilët sipas legjislacionit të brendshëm nacional të shteteve kontraktuese konsiderohen si tregtare (rezerva tregtare – neni I, parag. 3 i KNY). Shumë shtete, gati 1/3 e shteteve anëtare të Konventës, kanë vendosur rezervën e tillë, çka padyshim se ndikon edhe në vëllimin e aplikimit të kësaj konvente, nga ai liberal deri tek një aplikim restriktiv i saj.

Për dallim nga ML i UNCITRAL-it dhe KNY, Konventa Evropiane e vitit 1961 as nuk i numëron taksativisht në mënyrë detale marrëdhëniet tregtare, e as nuk parasheh mundësinë e kufizimit të aplikimit të saj përmes deklarimit të rezervës tregtare. Kjo konventë ka pranuar interpretimin e gjerë të nocionit “tregtar”, duke paraparë se

233 Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 35 (“In international arbitration, a broad interpretation of

commerciality should therefore be adopted: any international arbitration between companies where the dispute is economic in character will be considered to be commercial”)

234 LDNP i Zvicrës, neni 177, prag. 1 (“Any dispute of financial interest may be the subject of an arbitration.”).

235 Ky qëndrim shprehimisht është paraparë në fusnotën e nenit 1 (1) të ML të UNCITRAL-it. Më pas, përveçse ligjvënësve nacional u rekomandohet që gjatë formulimit të dispozitave ligjore të interpretojnë gjerësisht nocionin “tregtar”, po aty, në ML e UNCITRAL-it numërohen edhe transaksionet tregtare më të rëndësishme që hasen më së shpeshti në praktikë, siç janë: transaksionet tregtare për shitjen ose këmbimin e mallrave apo shërbimeve; kontratat për distribuim; përfaqësimi apo agjencia tregtare, faktoringu, lizingu, punët e ndërtimit, konsalting, inzhenering, liçensimi, investimet, financimi, punët bankare, sigurimet, kontratat e eksploatimit ose të koncesionit; sipërmarrja e përbashkët dhe format e tjera të bashkëpunimit industrial apo afarist; transportimi i mallrave ose i pasagjerëve në komunikacionin ajror, detar, hekurudhor dhe rrugor.

72

konventa aplikohet “në marrëveshjet e arbitrazhit të lidhura me qëllim të zgjidhjes së kontesteve që kanë lindur apo që do të lindin nga tregtia ndërkombëtare” (neni I).

Një interpretim i gjerë i nocionit “tregti ndërkombëtare” është dhënë edhe nga Gjykata e Apelit e Lionit në një vendim të saj, në të cilin është theksuar se: “tregtia ndërkombëtare përfshinë të gjitha këmbimet ekonomike që kalojnë kufijtë nacional dhe nuk kufizohet në nocionin rigoroz teknik të tregtisë apo në transaksionin e përmbushur nga tregtari; të gjitha kontestet ndërkombëtare që kanë objekt ekonomik duhet të trajtohen si tregtare”.236

Sa i përket Republikës së Maqedonisë, në LATNRM hasim në një përkufizim të gjerë të karakterit tregtar të arbitrazhit. Konkretisht, në nenin 1, parag. 2 të këtij akti theksohet se: “arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, në bazë të marrëveshjes së palëve, i zgjidh kontestet për të drejtat me të cilat palët lirisht disponojnë”. Në zgjidhje e këtillë haset edhe në Rregulloren e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë OEM-së, nenet 17-18, që kanë të bëjnë me kompetencën e gjykatës së arbitrazhit.

3.3. ARBITRAZHET E BRENDSHME DHE NDËRKOMBËTARE

Arbitrazhi i brendshëm historikisht i ka paraprirë arbitrazhit ndërkombëtar, si rezultat i paraqitjes më të hershme të kontesteve tregtare të brendshme kundrejt atyre që rrjedhin nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar. Ndarja e arbitrazheve në të brendshme dhe ndërkombëtare bazohet në atë se a është apo nuk është i pranishëm elementi i huaj në kontestin që është shtruar për zgjidhje para arbitrazhit. Në qoftë se kontesti përmban element ndërkombëtar, atëherë fjala është për arbitrazhin ndërkombëtar, në të kundërtën kemi të bëjmë me arbitrazh të brendshëm.

Një distinkcion i këtillë i arbitrazheve nuk haset vetëm në doktrinën juridike, por edhe në legjislacionet nacionale dhe burimet ndërkombëtare. Ndarja e këtillë është e rëndësishme duke pasur parasysh se shumica e shteteve kanë regjim të ndryshëm varësisht se për cilin lloj të arbitrazhit bëhet fjalë. Këtu duhet theksuar se tek arbitrazhet ndërkombëtare parashihet një autonomi më e gjerë e palëve në aspekt të rregullimit të një rrethi më të gjerë të çështjeve, si dhe kontrolli gjyqësor është më i vogël, gjë që flet për një regjim më liberal, krahasuar me arbitrazhin pastër të brendshëm.

Ajo që është kruciale për tu theksuar ka të bëjë me kriteret në bazë të të cilave përcaktohet se kur një kontest ka element ndërkombëtar, e kur ai është krejtësisht i brendshëm. Thënë ndryshe, këtu duhet të theksohen kriteret të bazë të të cilave bëhet distinkcion ndërmjet arbitrazhit ndërkombëtar dhe atij të brendshëm. Ekzistojnë dy kritere kryesore për një kategorizim të këtillë të arbitrazheve, edhe atë njëri është i natyrës subjektive që ka të bëjë me pjesëmarrësit në procedurën e arbitrazhit – identiteti i palëve, kurse tjetri është kriter objektiv që ka të bëjë me kontestin që është shtruar për zgjidhje – natyra e kontestit. Në bazë të kësaj që u tha mund të konstatojmë se:

a) kriteri i parë konsiston në identitetin (nacionalitetin) e palëve – ratione personae, dhe

b) kriteri i dytë konsiston në natyrën e kontestit. 236 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Lionit (Cour d'appel, Lyon), i datës 4 korrik të vitit 1991, në rastin SA

France-Embryon v. Renato Argonauta – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX, 1994, fq. 859-862.

73

Natyra ndërkombëtare e kontestit si kriter për kualifikimin e një arbitrazhi si “ndërkombëtar” është pranuar për së pari herë nga ONT-ja (ICC), pranë së cilës më vitin 1923 është themeluar Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit (ICA – ICC). Më vitin 1927 ICC-ja ndryshoi Rregulloren e Arbitrazhit, me ç’rast në kuadër të kontesteve ndërkombëtare u përfshinën edhe ato konteste që si palë kishin shtetasit e të njëjtit shtet. Rregullat e Arbitrazhit të ONT-së (ICC Arbitration Rules) të vitit 1998 kanë definuar funksionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhi si “zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit të kontesteve tregtare të karakterit ndërkombëtar”.237 Këto rregulla nuk përmbanin ndonjë definim lidhur me atë se çka nënkuptohet me “konteste tregtare të karakterit ndërkombëtar”, por lidhur me këtë ekziston një publikim i ICC-së ku theksohet se “ natyra ndërkombëtare e arbitrazhit nuk nënkupton atë se palët domësdoshmërisht duhet të jenë të nacionaliteteve të ndryshme”,238 duke shtuar se edhe përkundër nacionalitetit të njëjtë të palëve kontrata kalon kufijtë shtetëror.

Në legjislacione të ndryshme nacionale natyra e kontestit është pranuar si kriter për kualifikimin e një arbitrazhi si “ndërkombëtar”. Kështu p.sh. sipas nenit 1504 të Kodit të procedurës civile të Francës arbitrazhi kualifikohet si ndërkombëtar atëherë kur në pyetje janë “interesat e tregtisë ndërkombëtare”. Në mënyrë të qartë është definuar nocioni i “arbitrazhit ndërkombëtar” në një vendim të Gjykatës së Apelit të Parisit ku është theksuar si në vijim: “Arbitrazhi i cili përfshinë tregtinë ndërkombëtare është ndërkombëtar. Për këtë qëllim është e mjaftueshme që transaksioni të përfshijë qarkullim të mallrave ose shërbimeve, apo pagesë jashtë shtetit. Elementet si vendi ku zhvillohet procedura, procedura e cila zbatohet dhe shtetësia e palëve nuk kanë efekt në realizimin e këtij qëllimi”.239

ML i UNCITRAL-it parasheh katër kritere alternative me rastin e kualifikimit të një arbitrazhi si “ndërkombëtar”, në mesin e të cilave përfshihet edhe kriteri i identitetit të palëve, si dhe ai që ka të bëj me natyrën e kontestit. Sipas këtij akti, mjafton që njëri nga katër kriteret të plotësohet që të mund një arbitrazh të kualifikohet si arbitrazh ndërkombëtar. Sipas nenit 1, parag. 3 të këtij akti, arbitrazhi është ndërkombëtar nëse:

a) palët në marrëveshjen e arbitrazhit, në kohën e lidhjes së kësaj marrëveshjeje, i kanë selitë e tyre në shtete të ndryshme; ose

b) një nga vendet e mëposhtme ndodhet jashtë shtetit në të cilat palët kanë selitë tyre: (i) vendi i arbitrazhit, nëse është përcaktuar në marrëveshjen e arbitrazhit

apo në përputhje me atë marrëveshjeje; (ii) çdo vend në të cilin duhet të kryhet një pjesë substanciale e detyrimeve

që rrjedhin nga një marrëdhënie tregtare ose vendi me të cilin lënda e kontestit është e lidhur më ngushtë; ose

c) palët shprehimisht kanë rënë dakord se lënda e marrëveshjes së arbitrazhit ka të bëjë me më shumë se një vend.

Në harmoni me kriteret e përcaktuara nga ML i UNCITRAL-it është edhe një aktgjykim i nxjerrur nga Gjykata Supreme e Hong Kongut, në të cilin specifikohet si në vijim: “Arbitrazhi do të vazhdoj të jetë ndërkombëtar, edhe pse të dyja palët në të 237 ICC Rules of Arbitration, January 1, ICC, Paris, 1998, neni 1(1). 238 The International Solution to International Business Disputes – ICC Arbitration, ICC Publication No.

301, 1977, fq. 19. 239 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 26 prill të vitit 1985, në rastin Aranella v. Italo-

Ecuadoriana – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1985, fq. 311.

74

njëjtin shtet kanë selitë e tyre, në qoftë se vendi ku do të përmbushet pjesa thelbësore e detyrimeve që rrjedhin nga marrëdhënia tregtare, ose vendi me të cilin lënda e kontestit është e lidhur më ngushtë ndodhet jashtë shtetit në të cilin palët kanë selinë.”240

Në Republikën e Maqedonisë, Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i vitit 2006 edhe pse në masë të madhe është bazuar në dispozitat e ML të UNCITRAL-it, ai nuk ka pranuar dy nga katër alternativat e këtij instrumenti ndërkombëtar, me rastin e kualifikimit të një arbitrazhi si arbitrazh ndërkombëtar. Ky ligj ka paraparë dy kritere alternative për kualifikimin e një arbitrazhi si ndërkombëtar, ashtu që mjafton që njëri të plotësohet. Konkretisht, në nenin 1, parag. 3 të tij thuhet se arbitrazhi është ndërkombëtar nëse:

“1) së paku njëra prej palëve, në kohën e lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit është person fizik me vendbanim apo me vendqëndrim të përhershëm jashtë territorit të Republikës së Maqedonisë, ose është person juridik selia e të cilit nuk është në territorin e Republikës së Maqedonisë; ose

2) vendi ku duhet të kryhet pjesa e konsiderueshme e obligimeve të marrëdhënies tregtare ose vendi me të cilin lënda e kontestit është e lidhur më ngushtë, nuk gjendet në territorin e Republikës së Maqedonisë.”

Në përputhje me kriterin e parë të kësaj dispozite, në qoftë se marrëveshja lidhet ndërmjet një subjekti nga Maqedonia dhe tjetri nga Shqipëria, në këtë rast fjala është për arbitrazh ndërkombëtar. Gjithashtu, arbitrazhi do të jetë ndërkombëtar, edhe nëse marrëveshja lidhet nga shtetasit e Republikës së Maqedonisë, por së paku njëra prej palëve ka vendqëndrim të përhershëm jashtë Republikës së Maqedonisë. Në anën tjetër, në përputhje me kriterin e dytë të kësaj dispozite, arbitrazhi është ndërkombëtar edhe pse marrëveshjen mbi arbitrazhin e kanë lidhur dy shtetas të Republikës së Maqedonisë, respektivisht dy kompani të R.M., në situatat kur kontrata e tyre parasheh që dorëzimi i mallit blerësit t’i bëhet në Paris.

Në Republikën e Maqedonisë, arbitrazhi i brendshëm edhe më tutje rregullohet me dispozitat e LPK-së. Sipas këtij ligji, në qoftë se kontesti nuk ka element ndërkombëtar, atëherë ai do të shtrohet për zgjidhje vetëm para arbitrazheve institucionale, e jo edhe para arbitrazheve ad hoc.241 Kjo nënkupton atë se arbitrazhet e brendshme nuk mund të organizohen si arbitrazhe ad hoc.

Për dallim nga Republika e Maqedonisë që ka pranuar vetëm 2 alternativat e ML të UNCITRAL-it, disa shtete të tjera (si p.sh. Hungaria) nuk kanë pranuar vetëm alternativën e fundit të ML të UNCITRAL-it, kurse disa shtete të tjera kanë pranuar të gjitha kriteret që parasheh ky instrument ndërkombëtar (si p.sh. Serbia). Madje, Kodi tunizian i arbitrazhit i vitit 1993, që është bazuar në ML dhe në KNY, jo vetëm që adoptoi të gjitha kriteret e ML, por shtoi edhe një tjetër, si rezultat i ndikimit të së drejtës franceze. Sipas legjislacionit tunizian, arbitrazhi është ndërkombëtar edhe atëherë kur ai ka të bëjë me tregtinë ndërkombëtare.242

240 Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, i datës 29 tetor 1991, në rastin Fung Sang Trading

Ltd. v. Kai Sun Sea Products & Food Co. Ltd – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XVIII, 1992, fq. 289.

241 Shih LPK, neni 441, parag. 1. 242 Shih: neni 48(1)(d) i Kodit të arbitrazhit të Tunisit, i miratuar më 26 prill 1993.

75

Në fund, mund të konkludojmë se identiteti i palëve dhe natyra e kontestit janë dy kritere kryesore për përcaktimin e një arbitrazhi si arbitrazh ndërkombëtar, megjithëse ML i UNCITRAL-it prezanton edhe kritere të tjera shtesë.

3.4. ARBITRAZHET E VENDIT DHE ARBITRAZHET E HUAJA

Kategorizimi i arbitrazheve në arbitrazhe të vendit (domestic) dhe të huaja (foreign) ka një rëndësi të madhe në më shumë aspekte, veçanërisht në aspekt të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit: anulimi i vendimit të arbitrazhit mund të bëhet vetëm nga ana e gjykatës së shtetit në të cilin vendimi i arbitrazhit konsiderohet të jetë i vendit, derisa vendimet e huaja të arbitrazhit në këtë fazë i nënshtrohen kontrollit të gjykatave të huaja; në anën tjetër njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit është fazë nëpër të cilën kalojnë vetëm vendimet e huaja të arbitrazhit, pasi që vendimet e arbitrazhit që konsiderohen si të vendit me të nxjerrur për nga efektet juridike barazohen me vendimet e plotfuqishme të gjykatave shtetërore. Ndarjen e këtillë nuk duhet ngatërruar me ndarjen e arbitrazheve në të brendshme (internal) dhe ndërkombëtare (international). Arbitrazhi mund të jetë ndërkombëtar, të vendos lidhur me kontestin me element ndërkombëtar, por njëkohësisht të jetë edhe i vendit; apo edhe situata tjetër kur arbitrazhi mund të jetë njëkohësisht edhe i brendshëm edhe i huaji.

Pyetja qenësore që shtrohet në këtë rast është: Cilat janë kriteret në bazë të të cilave bëhet ndarja e arbitrazheve në arbitrazhe të vendit dhe në arbitrazhe të huaja? Lidhur me këtë çështje shtetet e ndryshme në legjislacionet e tyre nacionale parashohin kriteret e tyre për këtë kategorizim. Kriteret e këtilla hasen edhe në burime ndërkombëtare, pa harruar të përmendim këtu edhe doktrinën juridike e cila kriteret në fjalë i ka për objekt trajtimi. Duke e pasur parasysh se kryesisht është hequr dorë nga kriteri personal, sot ekzistojnë dy kritere kryesore për përcaktimin e prejardhjes së arbitrazhit dhe të vendimit të arbitrazhi, edhe atë:

a) kriteri gjeografik (territorial) dhe b) kriteri procedural.

Sipas kriterit gjeografik (territorial), për kualifikimin e një arbitrazhi si të vendit, respektivisht si të huaj, qenësore është selia e arbitrazhit apo vendi ku është marrë vendimi i arbitrazhit. Ky kriter është pranuar në legjislacione të ndryshme nacionale, si p.sh. në legjislacionin zviceran, si arbitrazh i vendit konsiderohet ai arbitrazh selia e të cilit ndodhet në Zvicër.243 Sipas të drejtës angleze, si i vendit konsiderohet arbitrazhi i cili ka selinë në Angli, Uells ose në Irlandën Veriore (neni 2, parag. 1 i AA 1996). Ky kriter është pranuar edhe nga LATNRM, në nenin 37 të të cilit theksohet se:

“Si vendim i huaj i arbitrazhit konsiderohet vendimi i arbitrazhit që nuk është marrë në Republikën e Maqedonisë.

Vendimi i huaj i arbitrazhit ka përkatësinë e shtetit në të cilin është marrë.”

Kriteri gjeografik për kategorizimin e arbitrazheve në të vendit dhe të huaja haset edhe në burime ndërkombëtare. Kështu Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 i referohet shtetit në territorin e të cilit arbitrazhi ka selinë (neni 1). Konventa e Gjenevës e vitit 1927 i referohet vendimeve të arbitrazhit që janë dhënë në territorin e shtetit tjetër 243 Neni 353 i Kodit zviceran të procedurës civile, i miratuar më 19 dhjetor 2008.

76

kontraktues (neni 1, parag.1). Në Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958 dhe në Konventën Evropiane të vitit 1961 kriteri territorial është pranuar, por ai nuk është i vetmi kriter për përcaktimin e prejardhjes së arbitrazhit dhe vendimit të arbitrazhit. KNY i referohet vendimeve të arbitrazhit që janë marrë në territorin e ndonjë shteti tjetër, e jo në territorin e atij ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi (neni I, parag. 1). Konventa Evropiane e vitit 1961 ka pranuar që të dyja kriteret, sepse ajo i referohet shteteve në të cilat, apo në përputhje me të drejtat e të cilave është marrë vendimi i arbitrazhit (neni IX, parag. 1).

Kriteri procedural për përcaktimin e prejardhjes së arbitrazhit bazohet në të drejtën procedurale që aplikohet para arbitrazhit. Kështu p.sh. në qoftë se para arbitrazhit zbatohet e drejta procedurale italiane, atëherë sipas këtij kriteri arbitrazhit do të jetë italian, madje edhe nëse selia e tij është në Holandë, si dhe nëse vendimi është marrë atje.

Kriteri i këtillë është pranuar edhe nga KNY e vitit 1958. Sipas kësaj konvente si vendime të huaja të arbitrazhit konsiderohen jo vetëm ato vendime që janë marrë në territorin e ndonjë shteti tjetër, por edhe ato që janë marrë në vendin ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi, me kusht që ato të jenë rezultat i procedurës së zhvilluar në bazë të së drejtës procedurale të ndonjë shteti tjetër (neni I, parag. 1 i KNY). Gjithashtu, edhe Konventa Evropiane e vitit 1961 parasheh këtë kriter, sepse ajo i referohet shteteve në të cilat, apo në përputhje me të drejtën e të cilave është marrë vendimi i arbitrazhit (neni IX, parag. 1 i KE). Nga këto mund të konkludojmë se KNY, si dhe KE kanë kombinuar kriterin gjeografik me atë procedural.

Në të njëjtën linjë me kriterin procedural për përcaktimin e prejardhjes së arbitrazhit dhe vendimit të arbitrazhit është edhe një vendim i Gjykatës Supreme të Gjermanisë në të cilin theksohet se “vendimi i arbitrazhit është i huaj atëherë kur tribunali i arbitrazhit e ka bazuar vendimin e tij në të drejtën e huaj procedurale”.244

Në anën tjetër, nocioni i arbitrazhit “anacional”, “supranacional” apo “transnacional” u afirmua në fillim të viteve 80 të shekullit XX, në kuadër të pikëpamjeve të delokalizimit apo denacionalizimit të arbitrazhit.245 Pikëpamjet e këtilla theksonin se arbitrazhi ka karakter autonom dhe se ai duhet të jetë plotësisht i pavarur nga sistemi juridik nacional dhe kontrolli gjyqësor i çdo shteti. Së këndejmi, arbitrazhet e këtilla të pavarura nga sistemi juridik nacional dhe nga kontrolli gjyqësor i çdo shteti janë emërtuar si arbitrazhe anacionale. Mirëpo, si rezultat i kritikave të mëdha, ideja e delokalizimit të arbitrazhit nuk ka arritur të gjejë përkrahjen e duhur, ashtu që sot kryesisht është hequr dorë nga kjo ide.

Për më tepër lidhur me përcaktimin e përkatësisë së vendimeve të arbitrazhit do të flitet në kreun e fundit të këtij disertacioni, në të cilin vëmendja do t’i përkushtohet kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

244 Vendimi i Gjykatës Supreme të Gjermanisë (Bundesgerichtshof), i datës 14 prill 1988, në rastin SpA

Ghezzi v. Jacob Boss Söhne – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990, fq. 450.

245 Pikëpamjet lidhur me delokalizimin e arbitrazhit u paraqitën qysh në vitet ’60 të shek. XX, por në vitet ’80 arritën të jenë më të intensifikuara. Për më tepër shih: J. Paulsson, ‘Arbitration Unbound: Award Detached from the Law of its Country of Origin’, The International and Comparative Law Quarterly, Vol. 30, 1981, fq. 358-387.

77

3.5. ARBITRAZHET INSTITUCIONALE DHE AD HOC

Në doktrinën juridike dhe në praktikën e arbitrazhit si ndarje më interesante, më e njohur dhe më e rëndësishme është ndarja e arbitrazheve në të përkohshme (ad hoc) dhe të përhershme (institucionale). Pjesëmarrësit në qarkullimin tregtar ndërkombëtar me vullnetin e tyre të lirë të shprehur në marrëveshjen e arbitrazhit vendosin se kujt do t’ia besojnë kontestin e tyre për zgjidhje: arbitrazhit i cili ka strukturë të përhershme organizative, kushte teknike dhe rregulla procedurale – arbitrazhit institucional; apo arbitrazhit i cili konstituohet për zgjidhjen e vetëm të një kontesti konkret, dhe se përbërja dhe procedura e të cilit parashikohet me marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin – arbitrazhit ad hoc.

3.5.1. Arbitrazhet ad hoc

Arbitrazhi ad hoc është ai arbitrazh i cili formohet me marrëveshjen e palëve, me detyrim të vetëm që të zgjidh kontestin konkret, dhe se pas zgjidhjes së të njëjtit pushon së ekzistuari. Arbitrazhet e këtilla konstituohen për një të përdorur, që d.t.th. se pas marrjes së vendimit lidhur me rastin konkret kontestues ato pushojnë së funksionuari juridikisht dhe organizativisht.

Tek arbitrazhet ad hoc autonomia e vullnetit të palëve gjenë shprehje të plotë në përcaktimin e atyre aspekteve të procedurës, të cilat palët i konsiderojnë si më të përshtatshme për zgjidhjen e kontestit të tyre. Palëve u mbetet që të përcaktojnë se cila do të jetë përbërja e tribunalit të arbitrazhit, se si do të emërohen arbitrat, se cilat rregulla procedurale do të aplikohen, se cili do të jetë vendi ku do të zhvillohet procedura, korniza kohore brenda së cilës duhet të zhvillohet procesi, si dhe shumë çështje të tjera parashikimin e të cilave palët e konsiderojnë si të nevojshme dhe të dobishme lidhur me marrëdhënien e tyre kontestuese.

Duke pasur parasysh se arbitrazhet ad hoc nuk kanë rregullore vetjake, palët e involvuara në kontest kanë mundësi që me marrëveshjen e tyre të arbitrazhit të parashohin rregullat e arbitrazhit, të cilat nuk guxojnë të jenë në kundërshtim me rendin publik të shtetit në territorin e të cilit ndodhet arbitrazhi. Në qoftë se ndonjë çështje ngelet pa u përfshirë me këtë marrëveshje, atëherë do të aplikohen rregullat procedurale të shtetit në të cilin vepron arbitrazhi. Palët, gjithashtu mund t’ua lënë arbitrave që ato të përcaktojnë rregullat procedurale. Vlen të theksohet se për nevojat e arbitrazheve ad hoc UNCITRAL më vitin 1976 ka aprovuar Rregullat e Arbitrazhit, të cilat gëzojnë një popullaritet të madh si rezultat i zgjidhjeve origjinale të parapara. Këto rregulla të UNCITRAL-it do të aplikohen vetëm atëherë kur palët shprehimisht me shkrim parashohin aplikimin e tyre. Versioni aktual i këtyre rregullave është në fuqi nga viti 2010, kur edhe u bënë ndryshime të nevojshme në zgjidhjet juridike të parapara në versionin e parë që datonte nga viti 1976.

Palët, po ashtu, në bazë të akordimit të vullneteve të tyre të shprehur në marrëveshjen e arbitrazhit, përcaktojnë përbërjen e tribunalit të arbitrazhit (një apo më tepër arbitra) dhe mënyrën e emërimit të tyre. Ato mund të kontraktojnë edhe “autoritetin e emërimit” të arbitrave (appointing authority), përgjegjësia e të cilit konsiston në zgjedhjen dhe emërimin e arbitrit apo arbitrave, në rast se palët nuk janë në gjendje që për këtë të merren vesh. Si autoritet i emërimit zakonisht paraqitet ndonjë arbitrazh institucional, p.sh. shërbime të këtilla ofrojnë Arbitrazhi i ICC-së, ICDR-ja

78

dhe LCIA-ja. Nëse palët dështojnë në zgjedhjen e autoritetit të emërimit, atëherë të drejtat nacionale lejojnë që gjykatat nacionale t’i emërojnë arbitrat. Mirëpo, kjo zgjidhje është më pak e dëshirueshme sesa zgjedhja e një autoriteti të emërimit me përvojë.246

Arsyet në të cilat mbështetet motivacioni i palëve për të kontraktuar kompetencën e arbitrazhit ad hoc (e jo të atij institucional) janë të shumta, por në mesin e tyre si më kryesore po veçojmë autonominë e gjerë të palëve për rregullimin e procesit të arbitrazhit, pasi që palëve u mundësohet që ta adaptojnë një proces ashtu siç u përgjigjet më së miri nevojave të tyre. Si rrjedhojë e kësaj, ky proces konsiderohet të jetë më fleksibil dhe më konfidencial, e në disa raste si më i shpejt dhe më ekonomik. Megjithatë, kjo varet nga rrethanat e çdo rasti konkret, pasi që procedura para arbitrazhit ad hoc mund të ketë edhe një sërë disavantazhesh. Si më kryesore theksohet mundësia për të bërë obstruksione të qëllimshme ndaj procesit nga vetë palët. Pra, efikasiteti i arbitrazhit ad hoc varet nga gatishmëria e palëve për bashkëpunim gjatë procesit.

3.5.2. Arbitrazhet institucionale

Arbitrazhet institucionale janë institucione të përhershme që formohen me detyrën për zgjidhjen e të gjitha kontesteve në rastet kur palët kontraktojnë kompetencën e tyre. Ato veprojnë nën kujdesin apo mbikëqyrjen e ndonjë institucioni të arbitrazhit, që nënkupton atë se “arbitrazhi institucional është arbitrazhi i administruar nga institucioni i arbitrazhit, përderisa arbitrazhi ad hoc është arbitrazhi i administruar nga vet tribunali i arbitrazhit”.247 Institucionet e arbitrazhit, për dallim nga tribunalet ad hoc, nuk pushojnë së ekzistuari pas zgjidhjes së kontestit konkret, por ato edhe më tutje funksionojnë në kuptimin organizacional dhe teknik. Institucionet e këtilla janë të formuara për zgjidhjen e një numri të pacaktuar kontestesh, që d.t.th. se ato janë për përdorim të përhershëm. Ato kanë selitë e tyre, strukturë të përhershme organizative, kushte teknike, rregulla të procedurës dhe zakonisht listë të arbitrave.

Që të mund të kontraktohet kompetenca e arbitrazhit institucional, palët në marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin (në kompromis apo në klauzolën kompromisore) duhet qartë dhe plotësisht të theksojnë emrin e institucionit përkatës. Në të kundërtën, gabimet eventuale mund të shkaktojnë mosmarrëveshje midis palëve dhe si pasojë mund të kemi zvarritje të procesit. Për të evituar këtë, shumë arbitrazhe institucionale ofrojnë për shfrytëzuesit potencial model klauzolat e tyre të arbitrazhit.

Një nga karakteristikat e institucioneve të arbitrazhit është posedimi i rregulloreve vetjake, të cilat, sipas rregullit, në mënyrë të detajuar rregullojnë procesin e arbitrazhit. Institucionet e ndryshme kanë edhe rregulla të ndryshme. Palët me rastin e përzgjedhjes së institucionit konkret konsiderohet se kanë pranuar edhe rregullat e tij. Gjithashtu, në varësi prej asaj se për cilin arbitrazh bëhet fjalë dallon edhe vëllimi i shërbimeve që ofrojnë institucionet e këtilla. Kështu dallojmë arbitrazhe të cilat palëve u ofrojnë vetëm rregulla procedurale dhe asnjë lloj tjetër të shërbimeve (p.sh. LMAA), disa të tjera ofrojnë edhe listë të arbitrave, por nuk luajnë rolin e autoritetit të emërimit (SMA – Society of Maritime Arbitrators). Të tjerët ndihmojnë në inicimin e procesit duke i emëruar vetë arbitrat apo duke iu ndihmuar palëve që t’i emërojnë ato, duke vazhduar kështu deri tek ato institucione të cilat tërësisht monitorojnë dhe kontrollojnë 246 G. Born, International Commercial Arbitration, Volume I, Kluwer Law International, 2009, fq. 150. 247 M. Rubino-Sammartano, International Arbitration: Law and Practice, 2nd Edition, Kluwer Law


79

procesin e arbitrazhit prej fillimit e deri në fund (p.sh. ICC-ja). Me këtë rast e rëndësishme është të theksohet se shërbimet e kryera nga institucioni i arbitrazhit paguhen.

Përparësi tjetër e llojit të këtillë të arbitrazheve është ekzistimi i një stafi profesional dhe të kualifikuar, që kujdeset për organizimin dhe rrjedhjen e procesit. Shumë pjesëmarrës në qarkullimin tregtar ndërkombëtar preferojnë institucionet e njohura të arbitrazhit si të zgjedhur të tyre për zgjidhjen e kontestit konkret, edhe përkundër kostos së lartë që duhet paguar, për shkak se institucionet e këtilla kanë personel të trajnuar dhe me eksperiencë në dhënien e mbështetjes juridike dhe administrative. Ato japin përgjigje në pyetjet e arbitrave dhe palëve, duke rritur kështu gjasat që procesi të mos jetë objekt i kundërshtimeve të suksesshme. Si rezultat i gjithë kësaj, edhe vendimet e institucioneve prestigjioze të arbitrazheve konsiderohen me gjasa më të mira për të mbijetuar në fazën e njohjes dhe ekzekutimit. Pra, në qoftë se arbitrazhi është administruar nga ndonjë institucion prestigjioz dhe me përvojë, atëherë edhe gjasat për njohje dhe ekzekutim të suksesshëm të vendimit të arbitrazhit janë më të mëdha.248 Një nga institucionet më prestigjioze, por njëkohësisht edhe me kosto më të lartë është arbitrazhi i ICC-së, i cili po ashtu është në mesin e institucioneve që zgjidhin numrin më të madh të kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar.

Përkundër përparësive, procedura para arbitrazheve institucionale jo gjithherë është e preferuar. Madje, në disa raste përcaktimi për këto institucione mund të ketë edhe pasoja negative. Kritikat që më së shpeshti i adresohen kësaj kategorie kanë të bëjnë me procedurën burokratike, koston e lartë, vlerën e lartë të shërbimeve institucionale që jepen. Pastaj, në disa raste, korniza kohore që parashihet në rregulloret e këtyre institucioneve mund të jetë e papërshtatshme. Afatet konsiderohen të shkurtra, veçanërisht kur bëhet fjalë për konteste të ndërlikuara, në të cilat palës së paditur i mbetet pak kohë për të studiuar lëndën dhe për të përgatitur mbrojtjen.

Varësisht prej natyrës së kontestit që zgjidhet, arbitrazhet e përhershme ndahen në arbitrazhe të përgjithshme dhe arbitrazhe të specializuara. Arbitrazhet e përgjithshme zgjidhin të gjitha llojet e kontesteve, kuptohet në rastet kur kontraktohet kompetenca e tyre. Arbitrazhe të kësaj kategorie janë: ICA-ICC, LCIA, AAA/ICDR, SCC etj. Për dallim prej tyre, arbitrazhet e specializuara zgjidhin vetëm konteste të llojit të caktuar. Në mesin e kësaj kategorie të arbitrazheve bëjnë pjesë: WIPO, GAFTA, LMAA, FOSFA etj.249

Disa arbitrazhe institucionale zgjidhin vetëm ato konteste në të cilat të dy palët janë anëtar të asociacionit tregtar pranë të cilit është formuar dhe vepron arbitrazhi. Arbitrazhet e këtilla quhen arbitrazhe të mbyllura. Për dallim për tyre, arbitrazhet e hapura zgjidhin të gjitha kontestet që u besohen për zgjidhje, pavarësisht prej asaj se a është apo nuk është ndonjëra prej palëve apo që të gjitha palët anëtarë të asociacionit tregtar pranë të cilit vepron arbitrazhi institucional.

Megjithëse ekziston një perceptim i përgjithshëm se arbitrazhet institucionale janë më shumë të kontraktuara në praktikë se arbitrazhet ad hoc, prapë se prapë nuk 248 Th. Carbonneau, ‘The Exercise of Contract Freedom in the Making of Arbitration Agreements’,

Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 36, 2003, fq. 1207. 249 Për më tepër lidhur me arbitrazhet e specializuara shih: M. Trajković, ‘Специјализоване арбитраже’,

Право и Привреда (часопис за привредноправну теорију и праксу), nr. 5-8/2002, Beograd, fq. 197-216.

80

mund të flitet me një siguri të plotë se cili prej këtyre dy llojeve të arbitrazheve gëzon popullaritet më të madh. Për dallim nga arbitrazhet institucionale të cilat kanë të dhëna statistikore lidhur me rastet e iniciuara dhe të zgjidhura, arbitrazhet ad hoc nuk kanë të dhëna të këtilla si rezultat i konfidencialitetit të procesit, proces ky që zhvillohet larg syve të opinionit, ashtu që rrallëherë njihemi për proceset që zhvillohen para kësaj kategorie të arbitrazhit. Megjithatë, duke i pasur parasysh përparësitë e arbitrazheve institucionale ndaj atyre ad hoc nuk duhet të befasohemi nga të dhënat e një studimi të bërë më vitin 2008, në të cilin potencohet se “86 % e vendimeve të arbitrazhit që janë dhënë gjatë dhjetë viteve të fundit ishin nën rregullat e ndonjë institucioni të arbitrazhit, ndërsa 14 % ishin nën arbitrazhet ad hoc”.250 Sipas këtij studimi, korporatat theksuan se arsyeja kryesore për përdorimin e arbitrazhit institucional ishte reputacioni i këtyre institucioneve dhe komoditeti për të pasur rast të administruar nga një palë e tretë.

3.5.2.1. Institucionet më të njohura të arbitrazhit

Institucionet e arbitrazhit kanë dhënë një kontribut jashtëzakonisht të madh në zhvillimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe popullariteti i tyre është i atyre përmasave, saqë studimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar pa trajtimin e tyre do të konsiderohej si jo i plotë. Këto institucione u ngritën, u zhvilluan, ndryshuan dhe u shtuan në numër si rezultat i zhvillimit të qarkullimit tregtar ndërkombëtar dhe rritjes së numrit të kontesteve nga qarkullimi i tillë. Sot në botë konkurrojnë me njëri tjetrin shumë institucione të arbitrazhit, numri i të cilëve ka shkuar mbi dyqind. Konkurrenca lojale ndërmjet tyre është në favor të afirmimit të mëtutjeshëm të kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve.

Sipas një studimi të bërë më vitin 2008, në nivel global ICC-ja ka mbetur institucioni më i preferuar i arbitrazhit, pasi që 45 % e korporatave participiente në këtë studim theksuan se preferonin t’i shtrojnë për zgjidhje kontestet e tyre në ICC, e ndjekur më pas nga AAA-ICDR me 16 % dhe LCIA-ja me 11%.251 Sipas një versioni tjetër të këtij studimi empirik të bërë më vitin 2010, ICC-ja u konfirmua si institucioni më i preferuar në nivel global, ashtu që 50 % e korporatave participiente në studim theksuan se preferonin ICC-ën, e ndjekur nga pas nga LCIA-ja (14 %), AAA/ICDR (8 %) dhe SIAC (5 %): 252

250 International Arbitration: Corporate Attitudes and Practices 2008, School of International Arbitration

(Queen Mary University of London) me ndihmën financiare të PriceWaterhouseCoopers, fq. 15. 251 Po aty, fq. 15. 252 2010 International Arbitration Survey: Choices in International Arbitration, studim i realizuar nga

School of International Arbitration (Queen Mary University of London), i sponzorizuar nga White & Case LLP, fq. 23.

81

Grafikoni nr. 2: Preferenca për institucionet e arbitrazhit

Sipas këtij studimi, ICC-ja jo vetëm që është institucioni më i preferuar, por ajo së bashku me LCIA-në dhe AAA/ICDR janë institucionet më të frekuentuara në 5 vitet e fundit nga të anketuarit në këtë studim empirik, kurse të anketuarit perceptim negativ kanë dhënë për CRCICA, DIAC dhe CIETAC:253

Grafikoni nr.3: Institucionet e arbitrazhit të përdorura më shumë gjatë pesë viteve të fundit

253 Po aty, fq. 23-24.

ICC 50%

LCIA 14%

AAA/ICDR 8%

SIAC 5%

JCAA 4%

HKIAC 4%

Të tjera 14%

ICC 56%

AAA/ICDR 10%

LCIA 10%

DIS 6%

SCC 3%

ICSID 3%

SIAC 2%

Të tjera 9%

82

Institucionet e arbitrazhit, siç kemi theksuar edhe më lartë, kanë të dhëna të qarta statistikore për numrin e rasteve që shtrohen për zgjidhje para tyre. Në vazhdim po paraqesim në formë tabelare numrin e rasteve të zgjidhura nga institucionet më prestigjioze të arbitrazhit:254

HKIAC AAA BAC CIETAC ICC JCAA KCAB KLRCA LCIA SIAC SCC BCICAC AFEC

2008 602 703* 2057 1,230 663* 12 47* 47 213* 71* 176 N/A 51

2007 448 621* 1863 1,118 599* 15 59* 40 137* 70* 84 82* 40

2006 394 586* 2464 981 593* 11 47* 37 133* 65* 141 76* N/A

2005 281 580* 1979 979 521* 11 53* 30 118 45* 56 77* 55

2004 280 614* 1796 850 561* 21 46* 19 87 48* 50 84* 50

2003 287** 646* 1029 709 580* 14 38* 18 104 35* 82 76* 45

2002 320 672* 891 684 593* 9 47* 24 88 38* 55 71* 33

2001 307 649* 668 731 566* 17 65* 9 71 44* 74 88* 100

2000 298 510* 449 543* 541* 10 40* 19 81 41* 73 88* 100

1999 257 453* 328 609* 529* 12 40* 10 56 N/A 104 60* 100

1998 240 387* 231 645* 466* 14 59* 7 70 N/A 92 49* 100

Vini re: numrat që pranë kanë shenjën* përfshijnë ekskluzivisht vetëm arbitrazhet ndërkombëtare.

Tabela nr.1: Numri i rasteve të zgjidhura nga institucionet më prestigjioze të arbitrazhit

Megjithëse ekziston një numër i madh i institucioneve të arbitrazhit, ne në këtë punim do të ndalemi në trajtimin vetëm të disa nga institucionet më të njohura dhe më të rëndësishme të arbitrazhit në botë. Gjithashtu, do të ndalemi edhe në trajtimin e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit që funksionon pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë.

3.5.2.1.1. Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e Odës Ndërkombëtare të Tregtisë – ICC International Court of Arbitration

Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e ONT-së255 në ditët e sotme është një nga institucionet më të vlerësuara dhe më të popullarizuara në botë. Ajo është themeluar më vitin 1923 në Paris. Gjykata gjatë përvojës së saj shumëdekadëshe ka administruar me mijëra konteste, derisa për çdo vit këtij institucioni i besohen për zgjidhje me qindra

254 Burimi: HKIAC. Shih gjithashtu edhe: <http://hkiac.org/en/hkiac/statistics/39-hkiac/statistics/226-

statistics-1998-2003> dhe <http://hkiac.org/en/hkiac/statistics/39-hkiac/statistics/224-statistics-2004-2008> (shikuar së fundmi më 15 maj 2012).

255 <http://www.iccwbo.org>

83

konteste të reja. Pra, bëhet fjalë për një institucion shumë atraktiv dhe të preferuar në rrafshin ndërkombëtar, i cili që nga themelimi i tij ka administruar më shumë se 20 000 raste, që përfshijnë palë dhe arbitra nga 200 vende dhe territore të pavarura. Vetëm në vitin 2014 janë paraqitur 791 kërkesa për arbitrazh në Gjykatën e ICC-ës, që përfshinin 2222 palë nga 140 vende të ndryshme dhe territore të pavarura. Gjithashtu, në vitin 2014, vendi i arbitrazhit ishte vendosur në 57 vende të ndryshme në të gjithë botën dhe Gjykata ka emëruar ose konfirmuar sipas Rregullave të ICC arbitra të 79 nacionaliteteve, si dhe ka shqyrtuar dhe miratuar 459 vendime arbitrazhi.

Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit është trup administrativ i ICC-ës, që përbëhet nga 100 anëtar prej rreth 90 vendeve të ndryshme. Edhe pse është emërtuar si “gjykatë” ajo nuk është e tillë në kuptimin juridik të fjalës. Ajo vetë nuk i zgjidh kontestet e palëve, pasi që funksioni i tillë është rezervuar për tribunalet e arbitrazhit (për arbitrin individual ose për trupin e arbitrave) të emëruar në përputhje me Rregullat e Arbitrazhit.

Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit ushtron funksionet e veta të caktuara sipas Rregullave të Arbitrazhit të ICC-së, versioni aktual i të cilave është në fuqi nga 1 janari i vitit 2012. Gjykata vazhdimisht përpiqet që t’u ndihmoj palëve dhe arbitrave në kapërcimin e pengesave eventuale procedurale që mund të paraqiten. Një nga funksionet specifike të Gjykatës është monitorimi i procesit të arbitrazhit nga momenti i paraqitjes së kërkesës për arbitrazh e deri në marrjen e vendimit të arbitrazhit, me qëllim që të siguroj zhvillim të procesit në përputhje me Rregullat.

Gjykata ka për funksion që të shqyrtoj dhe të miratoj të gjitha vendimet e tribunaleve të arbitrazhit. Sipas Rregullave të ICC-së, para nënshkrimit të çdo vendimi të arbitrazhit, tribunali i arbitrazhit e paraqet atë në formë të draftit në Gjykatë për shqyrtim nga ana e saj. Kjo nuk nënkupton ndërhyrje të Gjykatës së ICC-së256 në vendimin e tribunalit të arbitrazhit, por paraqet kontroll të korrektësisë formale të vendimit. Gjykata mund të bëjë propozime në aspekt të formës, si dhe mund t’ua tërheq vëmendjen arbitrave lidhur me pikat substanciale, por pa ndikuar në vendimin përfundimtar të tyre. Kjo është në funksion të përmirësimit të cilësisë së këtyre vendimeve dhe të sigurimit të ekzekutueshmërisë së tyre. Për këtë qëllim, është paraparë se asnjë vendim i arbitrazhi nuk mund të merret derisa ai nuk është miratuar nga Gjykata në aspekt të formës.

Përcaktimi i palëve për GJNA të ONT-së është përcaktim për një institucion reputabil dhe me një përvojë shumë të madhe të mbështetur në një ekspertizë të lartë profesionale. Megjithatë, zgjidhja e kontesteve para Arbitrazhit të ICC-së është një nga zgjidhjet me kosto më të lartë në botë, gjë e cila e bën këtë institucion që të mos jetë i përshtatshëm për të gjitha llojet e kontesteve.

256 Shih: ICC Rules of Arbitration, neni 33.

84

3.5.2.1.2. Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar (London Court of International Arbitration – LCIA)

Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar (LCIA) është institucioni i dytë më i njohur evropian i arbitrazhit me një reputacion të përmasave botërore.257 Ajo paraqet autoritetin më të vjetër të arbitrazhit në botë, prejardhja e së cilës daton që nga viti 1892 me themelimin e Odës Londineze të Arbitrazhit (London Chamber of Arbitration), që njëherit ishte emërtimi i parë i saj. Më pas, në prill të vitit 1903 ky institucion u riemërua si Gjykata Londineze e Arbitrazhit (London Court of Arbitration). Këtë emërtim e ka mbajtur deri në vitin 1981, kur emri zyrtar i këtij institucioni u ndryshua në Gjykata Londineze e Arbitrazhit Ndërkombëtar, të cilin emërtim e mban edhe sot e kësaj dite.

LCIA-ja nuk është “gjykatë” në kuptimin juridik të fjalës, ngase gjykimi i kontestit është rezervuar për tribunalin e arbitrazhit (arbitrin individual ose trupin e arbitrave). Struktura organizative e këtij institucioni është trenivelëshe, e përbërë nga Shoqëria (Company), Gjykata e Arbitrazhit (the Arbitration Court) dhe Sekretariati (the Secretariat).

Gjykata e Arbitrazhit e LCIA-së përbëhet nga 35 anëtarë të emëruar nga Bordi i Drejtorëve të LCIA-së, me rekomandim të Gjykatës, prej të cilëve jo më shumë se gjashtë mund të jenë nga Mbretëria e Bashkuar, kurse pjesa tjetër nga vendet e tjera. Mandati i tyre është pesë vjeçar. Funksionet themelore të Gjykatës së LCIA-së janë emërimi i arbitrave, vendosja lidhur me përjashtimin e arbitrave dhe kontrolli i shpenzimeve.

LCIA-ja ka rregullat e saja të arbitrazhit, versioni aktual i të cilave është në fuqi nga 1 tetori i vitit 2014. Këto Rregulla janë universalisht të pranueshme dhe janë të përshtatshme për të gjitha llojet e kontesteve arbitrabile. Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së përmbajnë 32 nene, me të cilat në mënyrë të detajuar rregullohen çështjet më të rëndësishme të të gjitha fazave procedurale të arbitrazhit, duke filluar nga kërkesa fillestare për arbitrazh e deri në vendimin përfundimtar të arbitrazhit. Sa i përket shërbimeve në proceset ad hoc, LCIA-ja rregullisht vepron si autoritet i emërimit dhe si administrator në arbitrazhet që zhvillohen në pajtim me Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it. LCIA-ja për çdo vit pranon me qindra konteste të reja, prej të cilave një numër i konsiderueshëm ka të bëjë me konteste me vlera të larta. Vetëm në vitin 2011 numri total i kontesteve që i janë besuar LCIA-së është 224, dhe se nga ky numër i gjithëmbarshëm, tek 16 % prej tyre vlera e lëndës kontestuese është mbi 20 milionë dollarë amerikanë.

3.5.2.1.3. Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American Arbitration Asociation-AAA)

Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (AAA)258 është themeluar në vitin 1926 dhe ka një histori të gjatë dhe përvojë të madhe në aspekt të ofrimit të shërbimeve për zgjidhjen e të gjitha llojeve të kontesteve nëpërmjet të përdorimit të arbitrazhit dhe mënyrave të tjera private të zgjidhjes së kontesteve. AAA paraqet institucionin më aktiv

257 <http://www.lcia.org> 258 <https://www.adr.org>

85

të arbitrazhit në botë, duke pasur parasysh numrin e madh të rasteve që shtrohen për zgjidhje para tij - për çdo vit për zgjidhje paraqiten më shumë se 100 000 raste, të cilat kryesisht janë me karakter të brendshëm. Megjithatë edhe numri i rasteve të karakterit ndërkombëtar për çdo vit ka shkuar në rritje. Ashtu që nga 207 raste të paraqitura në vitin 1903, numri i rasteve të reja në vitin 2011 ka shkuar në 994, duke përfshirë palë dhe arbitra nga 90 vende të ndryshme. Në fakt kjo shifër paraqet një rritje prej 12 % krahasuar me rastet ndërkombëtare të paraqitura në vitin 2010.259 Zgjidhja e kontesteve para AAA-së bëhet sipas rregullave të veçanta të saj varësisht llojit të kontestit, në mesin e të cilave bëjnë pjesë rregullat për kontestet ndërkombëtare, tregtare, të ndërtimtarisë, të punës, të sigurimeve, e kështu me radhë.

Në vitin 1996 AAA-ja themeloi ICDR-në (International Centre for Dispute Resolution), si divizion i veçantë i saj për administrimin e rasteve ndërkombëtare. ICDR-ja ofron një gamë të plotë dhe kualitative të shërbimeve në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare në mbarë botën. Ky institucion në maj të vitit 2001 hapi zyrën e parë të tij në Evropë, edhe atë në Dablin të Republikës së Irlandës. ICDR-ja ka hapur zyra edhe në vende të tjera, si në Meksiko Siti në Meksikë më vitin 2006, në Singapor në vitin 2007, kurse nga 1 janari i vitit 2010 hapi qendrën e re të arbitrazhit ndërkombëtar dhe ndërmjetësimit në Bahrein – Oda e Bahreinit për Zgjidhjen e Kontesteve (BCDR – AAA), në partneritet me mbretërinë e Bahreinit. Për zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare ICDR-ja ofron Rregullat e saja të Arbitrazhit Ndërkombëtar (ICDR International Arbitration Rules), versioni aktual i të cilave është në fuqi nga 1 qershori i vitit 2014.

3.5.2.1.4. Gjykata e Zgjedhur e Përhershme – Arbitrazhi pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë

Derisa Maqedonia ishte pjesë përbërëse e Federatës Jugosllave, kompetent për zgjidhjen e kontesteve tregtare me element ndërkombëtar ishte Arbitrazhi i tregtisë së jashtme pranë Odës Ekonomike të Jugosllavisë, me seli në Beograd. Mirëpo, pas pavarësimit të Republikës së Maqedonisë ky institucion pushoi që të konsiderohet si arbitrazh i vendit. Ai nuk kishte më cilësinë e arbitrazhit të vendit për zgjidhjen e kontesteve që mund të lindnin ndërmjet subjekteve të Republikës së Maqedonisë me partnerët e tyre të jashtëm. Në kushtet kur në Republikën e Maqedonisë ende nuk ishte formuar arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, subjektet e vendit tonë në marrëdhëniet e tyre kontraktuese me subjektet e huaja, për zgjidhjen e kontesteve eventuale ndërmjet tyre, u detyruan të parashihnin kompetencën e gjykatave të rregullta, apo nëpërmjet klauzolave të arbitrazhit u detyruan të parashihnin kompetencën e arbitrazheve ad hoc, ose të arbitrazheve të përhershme të vendeve të treta, por jo edhe kompetencën e arbitrazhit të përhershëm të vendit, ngase ky institucion ende nuk ishte konstituar.

Në këtë kohë probleme të mëdha u paraqitën me lindjen e kontesteve ndërmjet ndërmarrjeve të vendit tonë me partnerët e tyre të jashtëm, ngase para pavarësimit kishin kontraktuar arbitrazhin e vendit të të paditurit si kompetent për zgjidhjen e kontesteve të tyre eventuale, kurse në anën tjetër në Republikën e Maqedonisë institucioni i këtillë nuk ekzistonte. Andaj me të drejtë u shtrua dilema se cili arbitrazh do t’i zgjidhte kontestet, në të cilat si të paditur paraqiten subjektet e vendit tonë, në

259 Shih: AAA 2011 Annual Report - 2011 President’s Letter and Financial Statements, fq. 11,

<https://www.adr.org/aaa/ShowProperty?nodeId=%2FUCM%2FADRSTG_019403&revision=latestreleased> (shikuar më 21.08.2012).

86

kushtet kur në Republikën e Maqedonisë nuk kishte arbitrazh tregtar ndërkombëtar. Nën ndikimin e këtyre rrethanave si dhe nën ndikimin e shkaqeve të tjera, në Republikën e Maqedonisë u njoh nevoja për ndërmarrjen e aktiviteteve konkrete drejtë konstituimit të institucionit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, edhe atë si arbitrazh të përhershëm, të përgjithshëm dhe të hapur.

Në këtë drejtim Kuvendi i Odës Ekonomike të Maqedonisë, duke u bazuar në dispozitat juridike me të cilat rregullohej arbitrazhi, në mbledhjen e mbajtur më 26.03.1993, vendosi që të formoj Gjykatën e zgjedhur të përhershme-Arbitrazhin, si dhe miratoi Rregulloren e këtij institucioni dhe zgjodhi 30 persona eminent, të cilët përbënin listën e arbitrave të arbitrazhit (10 prej tyre ishin profesorë nga fusha juridike, 10 gjykatës, si dhe 10 të tjerë nga radhët e avokatëve dhe tregtarëve). Me këtë Rregullore në mënyrë të detajuar rregullohej organizimi, procedura dhe puna e arbitrazhit. Kështu, në Republikën e Maqedonisë de iure dhe de facto u krijuan kushtet e nevojshme për zgjidhjen e kontesteve tregtare të brendshme dhe ato ndërkombëtare.

Me qëllim që zgjidhja e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit të jetë sa më bashkëkohore, efikase, ekspeditive, me më pak shpenzime, si dhe që të mund të implementohen trendet aktuale në këtë sferë, Kuvendi i Odës Ekonomike të Maqedonisë Rregulloren e vitit 1993 e zëvendësoi me miratimin e Rregullores së datës 16.10.2007.260 Pas thuajse katër vitesh, më saktësisht më 20.04.2011, Kuvendi i Odës Ekonomike të Maqedonisë miratoi Rregullore të re, që edhe më tutje është në fuqi, e cila në fakt ka zëvendësuar atë të mëparshmen, duke inkorporuar risi me qëllim të modernizimit të rregullave dhe përshtatjes së tyre me kërkesat bashkëkohore në fushën e zgjidhjes së kontesteve tregtare para arbitrazhit.

Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë është përpiluar në harmoni me zgjidhjet që parashihen në më shumë institucione të arbitrazhit që gëzojnë prestigj në suaza ndërkombëtare, në mesin e të cilave është edhe Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e Odës Ndërkombëtare Tregtare në Paris (ICC International Court of Arbitration). Me këtë Rregullore parashihen dispozita me të cilat rregullohet organizimi, procedura dhe puna e arbitrazhit, duke e paraparë mundësinë e zgjidhjes si të kontesteve të brendshme, ashtu edhe të atyre me element ndërkombëtar. Sipas kësaj Rregulloreje, përpos kontesteve të brendshme, para arbitrazhit mund të zgjidhen edhe kontestet me element ndërkombëtar, në qoftë se plotësohen këto kushte:

a) Së paku njëra prej palëve, në kohën së lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit, është person fizik me vendbanim apo vendqëndrim të përhershëm jashtë territorit të Republikës së Maqedonisë, ose është person juridik selia e të cilit nuk është në territorin e Republikës së Maqedonisë; ose

b) Vendi ku duhet të përmbushet pjesë e rëndësishme e detyrimeve nga marrëdhënia tregtare ose vendi me të cilin objekti i kontestit është në lidhje më të ngushtë, nuk gjendet në territorin e Republikës së Maqedonisë.261

260 Oda Ekonomike e Maqedonisë miratoi Rregulloren e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit

më 16.10.2007 (“Gazeta Zyrtare e RM”, nr.140, e datës 21.11.2007) duke u bazuar në nenin 22 të Ligjit për Odat Ekonomike (“Gazeta Zyrtare e RM”, nr. 89/04), në nenin 42 të Statutit të Odës Ekonomike të Maqedonisë, si dhe në bazë të dispozitave të Ligjit për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar (“Gazeta Zyrtare e RM”, nr. 39/06).

261 Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-arbitrazhit, e datës 20.04.2011, neni 18, parag. 2.

87

Sipas Rregullores, arbitrazhi është institucion i tipit të hapur, pasi që arbitri edhe pse duhet sipas rregullit të zgjidhet nga lista e arbitrave (ekziston listë e arbitrave për kontestet me element ndërkombëtar si dhe lista e arbitrave për kontestet pa element ndërkombëtar), secila palë ka të drejtë që si arbitër të zgjedh edhe personat të cilët nuk janë në listën e arbitrave.

Procedura para arbitrazhit sipas rregullit udhëhiqet në gjuhën maqedone, por palët mund të merren vesh që procedura të udhëhiqet edhe në gjuhë tjetër.262 Nëse palët nuk kanë kontraktuar ndryshe, procedura e arbitrazhit inicohet me padi, e cila duhet t’i përmbajë të dhënat vijuese:

a) Emri i plotë i palëve (firma dhe selia e personit juridik, të shënuara në Regjistrin Qendror të R.M-së ose në regjistër tjetër të mbështetura me dëshmi nga regjistri adekuat dhe nga përfaqësuesi ose i autorizuari i tyre në qoftë se e kanë);

b) Adresa e palëve, telefoni, telefaksi dhe adresa elektronike për pranimin e letrave;

c) Kërkesëpadia; d) Faktet mbi të cilat bazohet kërkesëpadia; e) Provat; f) Marrëveshja e arbitrazhit, nëse është e lidhur; g) Emri i arbitrit; h) Shenja për vlerën e objektit të kontestit; i) Nënshkrimi i parashtruesit, respektivisht nënshkrimi elektronik.263

Procedura para arbitrazhit përfundon me sjelljen e aktgjykimit apo me konkluzion për përfundim të procedurës.264 Aktgjykimi i arbitrazhit është përfundimtar dhe i obligon palët që ta përmbushin atë pa shtyrje.265

Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë OEM-së rregullon edhe një institucion, i cili si i tillë mund të shfrytëzohet apo të përdoret për zgjidhjen me marrëveshje të kontesteve ndërmjet palëve. Në fakt bëhet fjalë për procedurën e ndërmjetësimit për zgjidhjen e kontesteve me marrëveshje. Duhet të theksojmë se procedura e ndërmjetësimit dallon nga procedura e arbitrazhit, për shkak se ndërmjetësi për dallim nga arbitri nuk merr vendim apo aktgjykim për zgjidhjen e kontestit, por ai ka për qëllim vetëm t’i afroj palët që ato vetë me marrëveshje ta zgjidhin kontestin konkret. Duhet të themi se jemi të pakënaqur nga përdorimi i procedurës së ndërmjetësimit në vendin tonë, për dallim nga vendet me një ekonomi të zhvilluar dhe me një traditë më të gjatë të arbitrazhit ku është mjaft prezente. Është e rëndësishme të theksohet se procedura e ndërmjetësimit ka anët e saja pozitive, në aspekt të ekspeditivitetit dhe ekonomizimit të zgjidhjes së kontesteve tregtare.

Rregullorja e arbitrazhit e vitit 2011 edhe pse u përpilua duke marrë në konsideratë zgjidhjet që janë të parapara në më shumë institucione të arbitrazhit që gëzojnë një prestigj të madh në suaza ndërkombëtare, ajo megjithatë pësoi disa ndryshime, të cilat janë në fuqi dhe kanë të bëjnë konkretisht me nenet 26, 27, 29 dhe 36 të Rregullores. Këto ndryshime erdhën si rezultat i asaj se disa nga dispozitat e 262 Po aty, neni 23, parag. 1 dhe 2. 263 Po aty, neni 42, parag. 1 dhe 2. 264 Po aty, neni 64, parag. 1. 265 Po aty, neni 58, parag. 1.

88

rregullores nuk përkonin me nevojat që i ka zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit në R.M, andaj me këto ndryshime pretendohet që të arrihet një procedurë më efikase dhe më e shpejtë e arbitrazhit, si dhe zvogëlim i shpenzimeve procedurale.

Sa i përket shpenzimeve të cilat i mbulojnë palët në procedurën para Arbitrazhit ekziston Rregullore e veçantë, e miratuar më 26.10.2011 nga Këshilli drejtues i Odës Ekonomike të Maqedonisë. Se sa do të jenë shpenzimet e procedurës para arbitrazhit, kjo varet nga vlera e kontestit, nga ndërlikueshmëria e lëndës së kontestit, nga numri i subjekteve që paraqiten si palë, nga ajo se procedura a udhëhiqet nga arbitri apo arbitrat, si dhe nga shkaqe të tjera.

Sipas kësaj Rregulloreje, lartësia e shpërblimit të arbitrit individual në kontestet me element ndërkombëtar përcaktohet varësisht nga vlera e lëndës së kontestit, si në tabelën vijuese:266

Vlera e lëndës së kontestit (prej - deri) në euro

Shuma e avansit të shpërblimit të arbitrave: baza (C) + përqindja (D)

për shumën mbi (A) në euro

prej (A) deri (B) baza (C) % (D) 10 000 500

10 001 25 000 500 5 25 001 50 000 1 000 4 50 001 100 000 2 000 3

100 001 200 000 3 000 2 200 001 500 000 5 000 1 500 001 1 000 000 7 500 0,50

1 000 001 2 000 000 9 500 0,30 mbi 2 000 000 13 000 0,20

Tabela nr.2: Lartësia e shpërblimit të arbitrit individual

Mirëpo shumat e paraqitura në këtë tabelë do të ndryshojnë në rast se kontesti zgjidhet jo nga arbitri por nga trupi i arbitrave, në rast se në procedurë marrin pjesë më tepër se dy palë, në rast se bëhet fjalë për konteste të ndërlikueshme, si dhe në rast se bëhet fjalë për kontest pa element ndërkombëtar.

Arbitrazhi pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë, me qëllim të afirmimit më të madh si dhe me qëllim të bashkëpunimit dhe këmbimit të informatave që kanë të bëjnë me zgjidhjen e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit, ka lidhur marrëveshje bashkëpunimi me disa arbitrazhe të vendeve të huaja, në mesin e të cilave disa prej tyre kanë një traditë më të gjatë se arbitrazhi i vendit tonë, e sidomos në zgjidhjen e kontesteve me element ndërkombëtar. Arbitrazhi pranë OEM-së ka të lidhur këto marrëveshje:

1) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Kroacisë, më 14.04.1997; 2) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Sllovenisë, më 16.09.1997; 3) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Federatës Ruse, më

28.04.1999; 4) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Serbisë, më 15.11.1999;

266 Rregullorja për harxhimet në procedurën para Gjykatës së zgjedhur të përhershme – Arbitrazhit pranë

Odës Ekonomike të Maqedonisë, neni 9, parag.1.

89

5) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Kosovës, më 23.12.2003; 6) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Bullgarisë; 7) Marrëveshje për bashkëpunim me Arbitrazhin e Ukrainës.

Përpos marrëveshjeve të sipërtheksuara, Arbitrazhi pranë OEM-së, me qëllim të afirmimit dhe të avancimit të mëtejmë të përdorimit të arbitrazhit, ndërmjetësimit dhe formave të tjera alternative të zgjidhjes së kontesteve, së fundmi është bërë palë e një marrëveshjeje shumëpalëshe bashkëpunimi. Si palë në këtë marrëveshje, përpos Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë OEM-së, paraqitet edhe Qendra e Mediacionit dhe e Arbitrazhit Tregtar të Shqipërisë (MEDART), Gjykata e Arbitrazhit pranë Odës së Tregtisë së Jashtme të Bosnjës dhe Hercegovinës, Gjykata e Përhershme e Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Kroacisë, Qendra e Mediacionit pranë Odës Ekonomike të Kroacisë, Institucioni Gjerman i Arbitrazhit (DIS), Arbitrazhi i Tregtisë së Jashtme dhe Gjykata e Zgjedhur e Përhershme pranë Odës Ekonomike të Malit të Zi dhe Tribunal i përhershëm i arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Kosovës. Me këtë marrëveshje bashkëpunimi, e lidhur më 19.04.2012 në Bon të Gjermanisë, institucionet nënshkruese kanë marrë përsipër që të shkëmbejnë informacione rreth arbitrazhit tregtar, ndërmjetësimit dhe formave të tjera alternative të zgjidhjes së kontesteve, edhe atë qoftë në mënyrë elektronike, apo dokumenteve të shtypura (letrave të printuara).

Arbitrazhi pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë edhe pse ka mbi 20 vite që nga koha e formimit, atij për zgjidhje i është besuar vetëm një numër i vogël i kontesteve. Vështirësitë me të cilat është ballafaquar në fillim, siç ishin: kushtet e dobëta materiale, teknike, si dhe personale, edhe pse janë përmirësuar deri në njëfarë mase, edhe më tutje mbeten sfidë e këtij institucioni. Veçanërisht përparime janë bërë në listën e arbitrave, ku si arbitra figurojnë persona eminent jo vetëm nga vendi, por edhe nga jashtë. Në mosafirmimin e tij gjithashtu ka ndikuar edhe përvoja modeste e vendit tonë lidhur me arbitrazhin, si dhe mosnjohja e mjaftueshme e subjekteve tona për përparësitë që ofron kjo mënyrë e zgjidhjes së kontesteve. Kjo madje besojmë të jetë arsyeja kryesore, se pse ky institucion nuk e ka arritur afirmimin e vetë. Sido që të jetë, në kushtet e tanishme kur është bërë krijimi i një infrastrukture juridike bashkëkohore, e cila i plotëson kërkesat aktuale për zgjidhje të shpejtë, efikase, profesionale dhe me sa më pakë shpenzime të kontesteve, institucioni i arbitrazhit duhet të përpiqet që të krijoj autoritetin e vet së pari në vendin tonë, e më pas edhe në suazat ndërkombëtare. Kjo është e mundur vetëm në qoftë se subjektet tregtare gjithnjë e më shumë e kontraktojnë kompetencën e këtij institucioni, pra nëse gjithnjë e më shumë ia besojnë për zgjidhje si kontestet me element ndërkombëtar, ashtu edhe ato me element të brendshëm.

Se ky institucion është larg arbitrazheve të vendeve të zhvilluara ekonomike të botës, flasin edhe informacionet që na i kanë dhënë zyrtarët e Arbitrazhit pranë OEM-së, të cilat flasin vetëm për një numër dyshifror të proceseve të iniciuara për zgjidhjen e kontesteve që nga formimi i tij, që është një numër mjaft i vogël.

90

KREU IV

MARRËVESHJA PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR

4.1. RËNDËSIA DHE KUPTIMI I MARRËVESHJES MBI ARBITRAZHIN

Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar është baza e arbitrazhit, sepse ajo shpreh pajtimin e vullnetit të palëve për t’ia besuar arbitrazhit zgjidhjen e kontestit (kontesteve) të tyre ekzistues apo të ardhshëm. Marrëveshja e palëve është kusht i domosdoshëm për çdo zgjidhje të kontesteve jashtë gjykatave shtetërore, së këndejmi është kusht i domosdoshëm edhe për zgjidhjen e kontesteve nëpërmjet arbitrazheve tregtare ndërkombëtare. Kjo marrëveshje përbën bazën juridike të konstituimit dhe funksionimit të arbitrazhit, pa të cilën nuk ka as arbitrazh. Në të njëjtën linjë janë edhe fjalët e një komentuesi të njohur të arbitrazhit, i cili thekson se “natyrisht, asnjë arbitrazh nuk është i mundur pa bazën e tij, marrëveshjen e arbitrazhit”.267 Thënë ndryshe, nuk do të ketë zgjidhje të kontesteve nëpërmjet arbitrazhit, në qoftë se palët nuk kanë rënë dakord për këtë, respektivisht nëse nuk ka marrëveshje të vlefshme për arbitrazhin. Përcaktimi vullnetar për arbitrazhin eliminon të drejtën e palëve që të kërkojnë zgjidhje të kontestit të tyre nga gjykatat shtetërore. Kjo nënkupton heqjen dorë në mënyrë vullnetare nga mbrojtja gjyqësore që ofrojnë gjykatat shtetërore. Kështu që, me të drejtë konstatohet se “marrëveshja e arbitrazhit është bazë për prorogimin e kompetencës së arbitrazhit dhe njëkohësisht bazë për derogimin e kompetencës së gjykatës së rregullt shtetërore, e cila përndryshe do të ishte kompetente për të gjykuar kontestin, nëse kjo marrëveshje nuk do të ekzistonte.”268 Nga ajo që u theksua lidhur me rëndësinë e jashtëzakonshme të këtij akti, mund të konkludojmë se marrëveshja e arbitrazhit paraqet çështje thelbësore dhe jetike për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, dhe se ajo ka qenë dhe është objekt i pashmangshëm i studimit nga ana e teorisë juridike.

Lidhur me përcaktimin e kuptimit të marrëveshjes për arbitrazhin (Arbitration Agreement, Convention d’arbitrage, Schiedsvereinbarung) në doktrinën juridike vendore dhe atë të huaj, si dhe në legjislacionet nacionale dhe në aktet ndërkombëtare që i referohen materies së arbitrazhit nuk insistohet në një definim strikt (rigoroz) të marrëveshjes për arbitrazhin. Pra, nuk ekziston ndonjë definim përgjithësisht i pranuar për marrëveshjen mbi arbitrazhin, madje deri më sot janë dhënë definime të shumta, të cilat kryesisht mbështeten në ndonjë element të saj.

Në doktrinën juridike, siç edhe theksuam, hasen definime të shumta për marrëveshjen mbi arbitrazhin. Sipas një definimi, “marrëveshja e arbitrazhit është lloj kontrate, me të cilën shprehet pajtimi i vullnetit të palëve që kontestet e tyre të ardhshme ose kontestin tani më të lindur të natyrës juridiko-pronësore t’ia besojnë për 267 A. Jan van den Berg, The New York Arbitration Convention of 1958, Kluwer Law and Taxation

Publishers, The Hague, 1981, fq. 144. 268 M. Petrović, ‘Поништај арбитражног уговора у арбитражни спор’, Право и Привреда, nr. 5-8,

1998, fq. 493.

91

zgjidhje arbitrazhit të caktuar.”269 Së këndejmi, esenca e marrëveshjes së arbitrazhit qëndron në faktin se këtu fjala është për kontratë juridiko-private të palëve me të cilën ato bartin zgjidhjen e kontesteve në kompetencë të arbitrazhit, i cili vendos në vend të gjykatave shtetërore.270 Kuptimi i marrëveshjes së arbitrazhit është dhënë edhe në aktet ndërkombëtare që i referohen materies së arbitrazhit.271 Në mesin e tyre po veçojmë KNY të vitit 1958, e cila marrëveshjen e arbitrazhit e definon si “marrëveshje të shkruar me të cilën palët marrin për sipër që t’ia paraqesin arbitrazhit të gjitha kontestet apo ndonjërën nga kontestet, që kanë lindur ose mund të lindin ndërmjet tyre nga një marrëdhënie e caktuar juridike, kontraktuese ose jo kontraktuese, e që ka të bëjë me një çështje që është e përshtatshme të zgjidhet nëpërmjet arbitrazhit.”272 Përkufizimi i marrëveshjes së arbitrazhit bëhet edhe nëpërmjet marrëveshjeve bilaterale, siç është rasti i Marrëveshjes midis RPFJ-së dhe Republikës së Austrisë për njohjen dhe ekzekutimin reciprok të vendimeve të gjykatave të zgjedhura dhe ujditë e lidhura para gjykatave të zgjedhura në punët tregtare, e lidhur më 18.03.1960 në Beograd.273. Në këtë marrëveshje bilaterale marrëveshja mbi arbitrazhin definohet si “marrëveshje e shkruar për gjykatën e zgjedhur e paraqitur në një akt të veçantë ose e inkorporuar në vetë kontratën, ose e arritur me nënshkrimin e letrave”.

Në kuadrin e legjislacioneve nacionale, po veçojmë legjislacionin anglez mbi arbitrazhin, sipas të cilit me shprehjen “marrëveshje e arbitrazhit” nënkuptohet “marrëveshja për t’ia paraqitur arbitrazhit kontestet e tanishme apo të ardhshme (pavarësisht se a janë kontraktuale apo jo)”.274 Ligji për Arbitrazhin i Kosovës në nenin 2 jep përkufizimin vijues për marrëveshjen e arbitrazhit: ““Marrëveshja e Arbitrazhit” nënkupton marrëveshjen e arritur ndërmjet dy ose më shumë personave, që disa ose të gjitha kontestet juridike, të cilat kanë lindur ose që mund të lindin ndërmjet tyre, do t’i nënshtrohen arbitrazhit.” Legjislacioni i ynë, respektivisht LATNRM-ja në nenin 2, parag. 1 pika 6 marrëveshjen e arbitrazhit e definon si “marrëveshje me të cilën palët ia nënshtrojnë arbitrazhit të gjitha kontestet ose kontestet e caktuara, që ndërmjet tyre kanë lindur ose mund të lindin nga një marrëdhënie e caktuar juridike, kontraktuale ose jokontraktuale.” Ky definim është identik me definimin e marrëveshjes së arbitrazhit në ML e UNCITRAL-it në nenin 7, parag. 1.

Nga e gjithë kjo që theksuam mund të konkludojmë se marrëveshja e vlefshme për arbitrazhin para së gjithash është akt me të cilin konstituohet kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për zgjidhjen e kontestit apo kontesteve të caktuara. Së këndejmi, marrëveshjen e arbitrazhit mund ta definojmë si një lloj marrëveshjeje me të cilën palët kontraktuese ia besojnë arbitrazhit zgjidhjen e të gjitha kontesteve apo ndonjërit prej kontesteve, që kanë lindur apo mund të lindin në të ardhmen nga marrëdhënia e tyre juridike, me kusht që për këto konteste të mos jetë paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave shtetërore.

269 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 232. 270 A. Jakšić, op.cit., fq. 194. 271 Lidhur me definimin e marrëveshjes së arbitrazhit shih gjithashtu edhe: Protokollin e Gjenevës për

klauzolat e arbitrazhit të vitit 1923, nenin 1, parag. 1; KE për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni 1, parag. 2; ML e UNCITRAL-it, nenin 7, parag. 1.

272 KNY, neni II, parag. 1. 273 E ratifikuar në Fletën Zyrtare të RPFJ - Shtojca nr. 5/1961, më 15.05.1961, ka hyrë në fuqi më

17.05.1961. Kjo marrëveshje është në fuqi në bazë të Marrëveshjes së lidhur ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Austrisë për rregullimin e listës së marrëveshjeve ndërkombëtare të lidhura nga ish RSFJ dhe Austria, më 23.04.1997.

274 Ligji i Arbitrazhit i Anglisë, neni 6 (1).

92

4.2. LLOJET E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN

Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, si presupozim i domosdoshëm për konstituimin e kompetencës së këtij mekanizmi privat të zgjidhjes së kontesteve, mund të paraqitet në dy lloje themelore, edhe atë si kompromis i arbitrazhit (kompromisi) dhe si klauzolë e arbitrazhit (klauzola kompromisore). Thënë ndryshe, akordimi i vullnetit të palëve për zgjidhjen e kontestit apo kontesteve të tyre nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar manifestohet në dy mënyra, edhe atë: me lidhjen e marrëveshjes së posaçme mbi arbitrazhin (kompromisit) ose me inkorporimin e klauzolës për kompentecën e arbitrazhit në punën juridike themelore (klauzola kompromisore). Që të dyja llojet e marrëveshjeve të arbitrazhit kanë një qëllim të njëjtë – zgjidhjen e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

Kompromisi (compromis, acte de compromis, submission, submission agrement) është marrëveshje me të cilën palët marrin përsipër që t’ia besojnë arbitrazhit të caktuar zgjidhjen e kontestit të tyre tanimë ekzistues. Këtu kemi të bëjmë me marrëveshje të veçantë të palëve, që është e ndarë nga kontrata kryesore, që është e lidhur pas lindjes së kontestit dhe se zakonisht ka tendencën të jetë më e gjatë sesa klauzola e arbitrazhit. Në këso rastesh palët janë të njohura me natyrën dhe rrethanat e kontestit të tyre, dhe se me këtë formë të marrëveshjes së arbitrazhit ato zakonisht rregullojnë në mënyrë të detajuar zgjidhjen e atij kontesti. Prandaj edhe theksohet se kompromisi “zakonisht është dokument mjaft i detajuar, që ka të bëjë me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit, procedurën që duhet të ndiqet, çështjet për të cilat duhet vendosur, të drejtën materiale dhe çështje të tjera.”275 Megjithatë, kompromisi paraqet llojin më të rrallë të marrëveshjes së arbitrazhit të lidhur në praktikë. Kjo është si pasoj e ambientit në të cilin palët duhet ta lidhin këtë marrëveshje, e që karakterizohet me marrëdhënie jo të mira, të prishura ndërmjet palëve, ku qartë dihet se kush do të jetë paditës e kush i paditur. Në këso rrethanash është e vështirë të arrihet kompromisi, ngase palës së paditur i konvenon më shumë që gjykimi të zhvillohet para gjykatës së shtetit të vet sesa para arbitrazhit.

Klauzola kompromisore apo klauzola e arbitrazhit (clause compromissoire, arbitration clause, Schiedsklausel) është marrëveshje me të cilën palët marrin përsipër që t’ia besojnë arbitrazhit të caktuar zgjidhjen e të gjitha kontesteve që mund të lindin në të ardhmen nga marrëdhënia e tyre juridike. Këtu bëhet fjalë për marrëveshje të lidhur para lindjes së kontesteve, dhe se ajo nuk i referohet vetëm një kontesti, por të gjitha kontesteve eventuale që mund të lindin nga marrëdhënia juridike e palëve apo në lidhje me atë marrëdhënie juridike. Klauzola kompromisore është pjesë e kontratës kryesore, e cila vendoset si klauzolë e veçantë në kuadër të kontratës kryesore apo si aneks i saj. Ajo po ashtu mund të parashihet edhe në dokumentet e mallrave, siç janë konosmani dhe fletëmagazionimi.

Në praktikë, klauzola kompromisore paraqet formën më të shpeshtë të kontraktimit të kompetencës së arbitrazhit. Kjo është si rrjedhojë e ambientit në të cilin palët e lidhin këtë marrëveshje. Në të vërtetë, klauzola kompromisore duke qenë pjesë përbërëse e kontratës kryesore lidhet në momentet kur ndërmjet palëve ekzistojnë raporte të mira, në rrethanat kur ato shprehen të kënaqur për lidhjen e kontratës kryesore dhe kur janë në pritje të efekteve pozitive nga krijimi i marrëdhënies së tyre. Në një ambient të tillë, duke i pasur parasysh përparësit e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, në

275 A. Redfern, M. Hunter, op.cit., fq. 8.

93

momentet e lidhjes së kontratës kryesore palët shumë lehtë mund të përcaktohen për kontraktimin e këtij mekanizmi privat për zgjidhjen e kontesteve eventuale të tyre, për të cilat shpeshherë nuk besojnë se edhe do të lindin.

Klauzola kompromisore zakonisht është më e shkurtër sesa kompromisi. Kjo është si rezultat i asaj se palët në momentin e lidhjes së kësaj marrëveshjeje nuk e dinë se çfarë lloj kontesti mund të lind ndërmjet tyre dhe cila do të jetë mënyra më e mirë e shqyrtimit të atij kontesti para arbitrazhit. Prandaj, klauzolat kompromisore zakonisht nuk përmbajnë shumë detaje. Në të shumtën e rasteve palët parashohin ndonjërën nga model klauzolat e rekomanduara nga institucionet e arbitrazhit. Kështu, palëve që dëshirojnë të kontraktojnë kompetencën e ndonjë institucioni të arbitrazhit u rekomandohet që të inkorporojnë në kontratat e tyre model klauzolën e paraparë nga vetë institucioni i arbitrazhit. Inkorporimi i klauzolave standarde të arbitrazhit në kontratat kryesore parashihet edhe nga institucionet më prestigjioze të arbitrazhit, si p.sh. ICA-ICC-ja, LCIA-ja, AAA/ICDR-ja, e kështu me radhë. Kur është fjala për arbitrazhet ad hoc, Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it që u dedikohen në radhë të parë këtyre llojeve të arbitrazheve, rekomandojnë këtë model klauzolë:

“Çdo kontest, mospajtim apo pretendim që lind nga kjo ose në lidhje me këtë kontratë, ose shkelja, zgjidhja ose pavlefshmëria e kontratës, do të zgjidhet nëpërmjet arbitrazhit në përputhje me Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it.

Palët në klauzolë duke shtuar mund të inkorporojnë edhe elemente të tjera, si në vijim:

a) Autoriteti i emërimit do të jetë... (emri i institucionit apo personit); b) Numri i arbitrave do të jetë... (një ose tre); c) Vendi i arbitrazhit do të jetë... (qyteti dhe shteti); d) Gjuha që do të përdoret në procedurën e arbitrazhit do të jetë... “.276

Në kushtet bashkëkohore nuk ekzistojnë dallime në aspekt të rëndësisë juridike të këtyre dy llojeve të marrëveshjeve mbi arbitrazhin. Kjo nënkupton atë se “edhe pse klauzola e arbitrazhit është e kohës më të re krahasuar me kompromisin, që të dyja modelet, vështruar komparativisht, kanë rëndësi të njëjtë juridike – që të dyja janë baza juridike të vlefshme për konstituimin dhe veprimin e arbitrazhit.”277 Pra, “marrëveshja e arbitrazhit qoftë si klauzolë kompromisore, qoftë si kompromis paraqet bazë juridike (iustus titulus) për gjykimin e kontestit nga ana e arbitrazhit.”278

Mirëpo, duke vështruar historikisht rëndësinë juridike të këtyre dy llojeve të marrëveshjes së arbitrazhit arrihet në përfundimin se ato nuk kanë pasur gjithherë trajtim të njëjtë në të gjitha sistemet juridike. Kështu, në të drejtat më të hershme të disa vendeve, në mesin e të cilave bën pjesë edhe e drejta franceze, spanjolle, portugeze dhe belge, në aspekt të arbitrazhit të brendshëm është bërë distinkcion ndërmjet kompromisit dhe klauzolës kompromisore. Në këto sisteme më të hershme juridike, kompromisi ka qenë bazë juridike e vetme me të cilën në mënyrë të vlefshme dhe të

276 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it (të reviduara në vitin 2010) – Model klauzola e arbitrazhit që

rekomandohet nga ky set i rregullave gjendet në aneks të kësaj Rregulloreje. 277 M. Петровиħ, ‘Надлежност меħународне трговинске арбитраже’, Pravni Život, nr. 5-8, 1997,

Beograd, fq.587. 278 J. Perović, ‘Forma arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd, fq. 434.

94

drejtpërdrejtë është konstituuar kompetenca e arbitrazhit. Në anën tjetër, klauzola e arbitrazhit gjatë kohë ka pasur rëndësinë e një para kontrate (pactum de contrahendo), me të cilën palët kanë marrë përsipër, që në rast se lind ndonjë kontest i paraparë me të, të lidhin kompromisin. Mirëpo, ky qëndrim është braktisur me pranimin e konceptit që u jep rëndësi të njëjtë juridike që të dyja llojeve të marrëveshjes së arbitrazhit, si kompromisit ashtu edhe klauzolës kompromisore. Kështu që, “dallimi i klauzolës së arbitrazhit nga kompromisi i arbitrazhit nuk ka më rëndësi praktike duke e pasur parasysh se burimet bashkëkohore të së drejtës së arbitrazhit në mënyrë të njëjtë i trajtojnë që të dyja format e marrëveshjes për arbitrazhin”.279

Kontribut të veçantë për trajtimin e njëjtë të këtyre dy llojeve të marrëveshjes për arbitrazhin ka dhënë Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923, dispozitat e të cilit qartë sanksionojnë rëndësinë e njëjtë juridike si të kompromisit, ashtu edhe të klauzolës kompromisore. Burimet e mëvonshme ndërkombëtare kanë hequr dorë nga dallimet terminologjike, pra nga dallimet midis termeve kompromis dhe klauzolë kompromisore, duke pranuar si nocion të vetëm të përbashkët “marrëveshjen për arbitrazhin”, nocion ky që ngërthen si kompromisin ashtu edhe klauzolën kompromisore. Një qëndrim i tillë haset edhe në burimet më të rëndësishme juridike ndërkombëtare, si p.sh. në KNY të vitit 1958, neni 2, parag. 2; në Konventën Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar neni 1, parag. 2(a); si dhe në ML e UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar neni 7, parag. 1.

E drejta e arbitrazhit e Republikës së Maqedonisë, në aspekt të efekteve juridike, nuk bën dallim ndërmjet kompromisit dhe klauzolës kompromisore. Si kompromisi, ashtu edhe klauzola kompromisore konsiderohet bazë juridike për konstituimin e kompetencës së arbitrazhit. Kjo rrjedhë nga neni 2, parag. 1 pika 6 e LATNRM-së, në të cilën theksohet se “marrëveshja e arbitrazhit mund të lidhet në formë të klauzolës së arbitrazhit në ndonjë kontratë ose në formë të marrëveshjes së veçantë.”

4.3. VLEFSHMËRIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT

Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar është kusht i domosdoshëm për konstituimin dhe veprimin e arbitrazhit. Kompetenca, procedura dhe vendimi i arbitrazhit mund të gëzojnë juridikisht njohje vetëm në qoftë se mbështeten në një marrëveshje të vlefshme të arbitrazhit. Për të krijuar efekte juridike, marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar duhet të plotësoj kushte të caktuara. Kushtet për vlefshmërinë e marrëveshjes për arbitrazhin parashihen si në doktrinën juridike, ashtu edhe në burimet ndërkombëtare, ligjet nacionale të arbitrazhit dhe në rregulloret e institucioneve të arbitrazhit. Në teorinë juridike, këto kushte ndahen në dy grupe: të përgjithshme, që i parasheh e drejta e detyrimeve për plotfuqishmërinë e kontratave (aftësia kontraktuese e palëve, pajtimi i vullnetit, lënda, kauza dhe forma e kontratës) dhe kushtet e veçanta, që parashihen duke pasur parasysh natyrën juridike specifike të marrëveshjes për arbitrazhin (aftësia dhe autorizimi i palëve për lidhjen e marrëveshjes për arbitrazhin, arbitrabiliteti dhe forma e marrëveshjes së arbitrazhit).280

279 J. Perović, ‘Formulisanje klauzule o arbitraži u međunarodnim privrednim ugovorima’, Pravni Život,

nr. 11/2012, Beograd, fq. 200. 280 Shih: J. Perović, ‘Punovažnost ugovora o arbitraži’, Međunarodna Privredna Arbitraža-stanje i

perspektive (zbornik referata), Beograd, 1997, fq. 128; M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 252.

95

Duke pasur parasysh specifikat e marrëveshjes mbi arbitrazhin dhe duke u mbështetur në pikëpamjet që dominojnë në teorinë juridike,281 të cilat njëherit janë pranuar edhe nga e drejta e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar e Republikës së Maqedonisë, mund të përfundojmë se ekzistojnë katër kushte themelore për plotfuqishmërinë (vlefshmërinë) e marrëveshjes për arbitrazhin, dhe ato janë: 1. Arbitrabiliteti i kontestit; 2. Aftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit; 3. Forma e marrëveshjes së arbitrazhit dhe 4. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit (kërkesat përmbajtjesore për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit). Në vijim, çdo njërin prej këtyre kushteve do ta analizojmë në veçanti, me ç’rast do të ndalemi më shumë te kushti që ka të bëjë me arbitrabilitetin dhe formën e marrëveshjes së arbitrazhit. Sa i përket arbitrabilitetit, ky nocion, siç edhe do të shohim, ngërthen kushtin e parë dhe të dytë, të theksuar më sipër.

4.3.1. Arbitrabiliteti

Konstituimi dhe kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbështetet në marrëveshjen e vlefshme të arbitrazhit. Që marrëveshja e palëve për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të prodhoj efektet e dëshiruara juridike duhet të jetë objektivisht e lejueshme. Kjo nënkupton atë se lënda kontestuese duhet të jetë arbitrabile, respektivisht duhet të jetë e përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit. Por, jo vetëm kaq. Diskutimet që kanë të bëjnë me arbitrabilitetin nuk përqendrohen vetëm në pyetjen se cilat lloje të kontesteve mund të zgjidhen nëpërmjet arbitrazhit, por edhe në atë se kush mund të kontraktoj kompetencën e këtij institucioni. Së këndejmi, domosdoshmërisht duhet theksuar se marrëveshja e arbitrazhit do të jetë e plotfuqishme në qoftë se lënda kontestuese është e përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit dhe nëse atë marrëveshje e kanë lidhur subjektet që janë të autorizuar (të lejuar) për të kontraktuar kompetencën e arbitrazhit. Nga kjo rrjedhë se nocioni i arbitrabilitetit përfshinë: 1) arbitrabilitetin objektiv (arbitrabiliteti ratione materiae) dhe 2) arbitrabilitetin subjektiv (arbitrabiliteti ratione personae).

Autonomia e vullnetit të palëve për t’ia besuar ndonjë kontest arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk është e pakufizuar, për arsye se jo çdo kontest është arbitrabil. Shtetet në të drejtat e tyre nacionale nëpërmjet dispozitave të karakterit imperativ (ius cogens) përcaktojnë se cilat konteste mund të zgjidhen nëpërmjet arbitrazhit, e cilat përjashtohen nga zgjidhja nëpërmjet këtij mekanizmi privat, si dhe cilët subjekte mund të lidhin marrëveshje me të cilën kontraktohet kompetenca e arbitrazhit. Kjo do të thotë se në rendet juridike nacionale është përcaktuar se jo të gjitha kontestet janë të përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit. Kontestet që janë të përshtatshme për t’iu nënshtruar arbitrazhit janë arbitrabile, për dallim nga kontestet jo arbitrabile për të cilat parashihet ekskluzivisht juridiksioni i gjykatave nacionale.

Duke përjashtuar kategori të caktuara të kontesteve nga zgjidhja nëpërmjet arbitrazhit, legjislacionet nacionale dëshirojnë që të mbrojnë interesat e kategorisë së caktuar të personave, ashtu që atyre tërësisht ua ndalon kontraktimin e kompetencës së arbitrazhit, apo u lejon lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit vetëm nën kushte të caktuara. Shtetet parashohin kompetencën ekskluzive të gjykatave nacionale për lloje të

281 Shih: G. Knežević, Međunarodna trgovaćka arbitraža: osnovno pitanja i problemi ,Beograd, 1999,

fq. 39; M. Cukovac, Arbitražni sporazum – uslovi punovažnosti i granice, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd, 2008, fq. 7.

96

caktuara të kontesteve, duke marrë për bazë rëndësinë që kanë ato konteste për interesin publik. Shumica e legjislacioneve nacionale si jo arbitrabile përcaktojnë kontestet nga çështjet penale, martesore, të kujdestarisë, të trashëgimisë, kontestet e falimentimit, vlefshmërisë të të drejtave të pronësisë industriale, e kështu me radhë.

Nga kjo që theksuam mund të përfundojmë se arbitrabiliteti përpos që presupozon aftësinë e subjekteve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, me të para së gjithash nënkuptojmë përshtatshmërinë e një kontesti për t’u zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit. Marrëveshja për arbitrazhin është valide nëse lënda kontestuese është arbitrabile. Në të kundërtën, në situatat kur lënda kontestuese është jo arbitrabile, marrëveshja për arbitrazhin është e pavlefshme me çka do të prodhoheshin pasoja juridike të tjera. Çështjet e këtilla duhet të trajtohen vetëm nga autoriteti i gjykatave nacionale. Zgjidhja e këtyre çështjeve nga ana e arbitrazhit do të ketë si pasojë marrjen e vendimit i cili mund të mos i mbijetoj kontrollit gjyqësor.

4.3.1.1. Arbitrabiliteti ratione materiae (arbitrabiliteti objektiv)

Arbitrabiliteti objektiv i referohet natyrës së lëndës kontestuese. Ai ka të bëjë me kontestet për zgjidhjen e të cilëve mund të kontraktohet kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Me këtë nocion nënkuptojmë atë se kontestet duhet të jenë të përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit. Kontestet e këtilla i quajmë konteste arbitrabile. Në të kundërtën, “nëse lënda e kontestit është joarbitrabile, marrëveshja e arbitrazhit është e pavlefshme dhe tribunali nuk ka juridiksion për të vendosur lidhur me kontestin edhe në qoftë se të dyja palët e duan këtë”. 282

Diskutimet lidhur me arbitrabilitetin objektiv përqendrohen në pyetjen se cilat konteste konsiderohen si arbitrabile. Pyetja e shtruar është e një rëndësie të veçantë duke pasur parasysh zgjidhjet e ndryshme në këtë aspekt në të drejtën e krahasuar të arbitrazhit. Sistemet juridike nacionale në mënyra të ndryshme rregullojnë çështjen e arbitrabilitetit objektiv, duke mos pasur kështu një qasje të njëllojtë lidhur me këtë çështje. Tek të gjitha sistemet juridike nacionale ekziston pajtueshmëri lidhur me përcaktimin se jo të gjitha kontestet janë arbitrabile, me ç’rast ato përcaktojnë se cilat prej kontesteve janë të përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit, apo duke përjashtuar ato të cilat nuk janë arbitrabile. Sido që të jetë, fillimisht le të analizojmë konventat ndërkombëtare, edhe pse ato nuk bëjnë definimin e nocionit të arbitrabilitetit objektiv, e as që ofrojnë ndonjë listë të kontesteve që do të konsideroheshin si joarbitrabile.

Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 në nenin 1 si të përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit i konsideron “të gjitha ose ndonjë nga dallimet që mund të lindin në lidhje me kontratën e tillë në lidhje me çështjet tregtare apo për ndonjë çështje tjetër të aftë për t’u zgjidhur përmes arbitrazhit.” Lidhur me çështjen se cilat kontrata do të konsiderohen si tregtare, Protokoli në parag. 2 të këtij neni ka rezervuar të drejtën e shteteve kontraktuese që këtë vlerësim ta bëjnë sipas të drejtës së tyre nacionale.

Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 dhe ML i UNCITRAL-it i vitit 1985, i amendamentuar në vitin 2006, parashohin se njohja dhe ekzekutimi i vendimit të 282 K. P. Berger, ‘Re-examining the Arbitration Agreement: Applicable Law – Consensus or Confusion?’

në International Arbitration 2006: Back to Basics? ICCA Congress Series 2006 Montreal 13, A. J. van den Berg (ed.), Kluwer Law International, The Hage, 2007, fq. 302.

97

arbitrazhit mund të refuzohet nëse lënda e kontestit nuk ka qenë e përshtatshme për t’u zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit, sipas të drejtës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi; ose kur njohja dhe ekzekutimi i atij vendimi do të ishte në kundërshtim me rendin publik të atij shteti.283 Pra, sipas këtyre akteve ndërkombëtare vlerësimi se a është kontesti arbitrabil çdoherë mund të bëhet sipas të drejtës të vendit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit.

Konventa e Uashingtonit e vitit 1965 në nenin 25 përcakton se juridiksioni i Qendrës shtrihet në çdo kontest juridik që rrjedh direkt nga një investim ndërmjet shtetit kontraktues dhe shtetasit të shtetit tjetër kontraktues, të cilin palët në kontest në formën me shkrim janë pajtuar që t’ia paraqesin Qendrës. Sipas kësaj dispozite, një kontest që të jetë i përshtatshëm për t’u zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit përpos që kërkohet kushti që ka të bëjë me natyrën e palëve (kushti subjektiv) dhe me pajtimin e vullnetit të tyre, kërkohet edhe plotësimi i kushtit objektiv që ka të bëjë me marrëdhënien e drejtpërdrejtë nga investimi.

Kur është fjala te sistemet juridike nacionale, ato në mënyra të ndryshme rregullojnë çështjen e arbitrabilitetit objektiv, duke mos pasur kështu në të drejtën krahasuese një qasje uniforme lidhur me këtë çështje. Një numër i konsiderueshëm i legjislacioneve nacionale arbitrabilitetin objektiv e përcaktojnë nëpërmjet formulës së përgjithshme tradicionale, e cila si arbitrabile i konsideron të gjitha “kontestet që kanë të bëjnë me të drejta me të cilat palët lirisht disponojnë” apo “kontestet të cilat mund të zgjidhen me marrëveshje ndërmjet palëve”. Kështu p.sh. Kodi Civil francez në nenin 2059 parasheh se të gjithë personat mund të lidhin marrëveshje arbitrazhi lidhur me të drejtat me të cilat ato disponojnë lirisht. Në nenin 2 të Ligjit finlandez për arbitrazhin i vitit 1992 theksohet se “çdo kontest në një çështje civile ose tregtare që mund të zgjidhet me marrëveshje ndërmjet palëve mund t’i referohet një ose më shumë arbitrave për zgjidhje përfundimtare”. Përveç tyre edhe Ligji spanjoll për arbitrazhin parasheh se “të gjitha kontestet që kanë të bëjnë me çështjet me të cilat palët lirisht disponojnë, sipas ligjit janë të përshtatshme për arbitrazh”.284

Kufijtë e arbitrabilitetit objektiv në disa sisteme juridike janë mjaftë të gjëra, gjë që flet për konceptin e tyre liberal me rastin e përcaktimit të kategorive të kontesteve për të cilat mund të kontraktohet kompetenca e arbitrazhit. Kjo më së miri vjen në shprehje në të drejtën zvicerane, ku në nenin 177 të LDNP-së të vitit 1987 parashihet se “çdo kontest me interes financiar mund të jetë objekt i arbitrazhit.” Përpos të drejtës zvicerane, edhe e drejta gjermane dhe ajo austriake kanë pranuar një koncept mjaft të gjerë të arbitrabilitetit objektiv,285 por kjo nuk do të thotë se në këto sisteme juridike nuk ka konteste joarbitrabile. Një qëndrim i ngjashëm është pranuar edhe në Ligjin për Arbitrazhin të Kosovës, në nenin 5.2 të të cilit specifikohet se: “Të gjitha mosmarrëveshjet që kanë të bëjnë me kërkesa civile-juridike dhe ekonomike-juridike mund t’i nënshtrohen arbitrazhit, përveç nëse është e ndaluar me ligj.” Interpretimi i gjerë i arbitrabilitetit objektiv tradicionalisht gjen shprehje edhe në të drejtën e SHBA-së, ku veçanërisht duhet theksuar rolin e rëndësishëm të praktikës gjyqësore në drejtim

283 KNY neni V(2) dhe ML i UNCITRAL-it neni 36(1)(b). 284 Ligji për arbitrazhin i Spanjës i vitit 2003(60/2003), i amendamentuar në vitin 2011 (11/2011), neni 2. 285 Neni 1030, parag. 1 i KPC të Gjermanisë parasheh se: “Çdo kërkesë që përfshin një interes ekonomik

("vermögensrechtlicher Anspruch") mund të jetë objekt i një marrëveshjeje arbitrazhi.” E ngjashme me këtë zgjidhje është edhe dispozita e Ligjit mbi procedurën kontestimore të Austrisë (neni 582, parag. 1), e kreut të katërt, që hyri në fuqi më 1 korrik 2006.

98

të zgjerimit të kufijve të arbitrabilitetit. Kjo më së miri pasqyrohet në dy raste madhore, siç janë rasti Scherk dhe Mitsubishi.286

Disa sisteme juridike nacionale përjashtojnë shprehimisht kategori të caktuara të kontesteve nga zgjidhja nëpërmjet arbitrazhit. Kështu p.sh., Kodi gjerman i procedurës civile shprehimisht parasheh se marrëveshja e arbitrazhit do të jetë e pavlefshme nëse ka të bëjë me kontestet lidhur me marrëdhëniet e qirasë në objektet banuese të cilat ndodhen brenda Gjermanisë (neni 1030, parag. 2). Gjithashtu edhe Kodi italian i procedurës civile (neni 806) përjashton nga kompetenca e arbitrazhit kontestet e parapara në nenin 409 dhe 442, që kanë të bëjnë me çështjet e statusit personal dhe ndarjen mes bashkëshortëve, si dhe kontestet e tjera të cilat nuk mund të zgjidhen nëpërmjet arbitrazhit. Sipas të drejtës italiane si joarbitrabile janë: 1) kontestet e punës, vetëm në qoftë se mundësia për t’iu drejtuar arbitrazhit është paraparë me kontratat kolektive të punës, mirëpo edhe atëherë nuk përjashtohet mundësia e palëve për t’iu drejtuar gjykatës; 2) kontestet të lidhura për sigurimin e detyrueshëm social dhe ndihmën mjekësore; 3) kontestet që kanë të bëjnë me statusin personal të individit; 4) kontestet martesore; 5) të gjitha kontestet e tjera që nuk mund të zgjidhen me marrëveshje.287

Megjithëse më rrallë, në të drejtën krahasuese ekzistojnë edhe të drejta nacionale të cilat numërojnë kontestet për të cilat mund të kontraktohet kompetenca e arbitrazhit. Për dallim nga ajo që theksuam në paragrafin paraprak, këtu kemi të bëjmë me përcaktimin e kategorive të kontesteve të cilat konsiderohen si arbitrabile. Kështu p.sh. Ligji mbi arbitrazhin në materien civile dhe tregtare i Egjiptit numëron kontestet që i konsideron si të përshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit (mbi njëzet të tilla), duke theksuar se kontesti duhet të rrjedh nga një marrëdhënie juridike të natyrës ekonomike, pavarësisht se a është kontraktuale apo jo. Ky ligj, në nenin 2 si arbitrabile i konsideron kontestet që kanë të bëjnë me “furnizimin e mallrave apo shërbimeve; agjencitë tregtare; kontratat e ndërtimtarisë dhe inxhinierisë dhe kontratat teknike të Know-How; dhënien e licencave industriale, teknike dhe licencave të tjera; transferi i teknologjisë; kontratat investuese dhe të zhvillimit; operacionet bankare, të sigurimit dhe të transportit; eksplorimi dhe nxjerrja e pasurive natyrore; furnizimin me energji; shtrimin e tubacioneve të gazit apo të naftës; ndërtimin e rrugëve dhe tuneleve;

286 Në rastin Fritz Scherk v. Alberto-Culver Co., 417 U.S. 506 (1974), Gjykata Supreme e SHBA-së

zgjeroi kufijtë e arbitrabilitetit edhe në kontestet që kanë të bëjnë me tregtinë e letrave me vlerë, në qoftë se ato rrjedhin nga kontratat me element ndërkombëtar. Deri në sjelljen e këtij vendimi kontestet e këtilla konsideroheshin absolutisht të papërshtatshme për zgjidhje nëpërmjet arbitrazhit. Për më tepër, gjykata në arsyetimin saj thekson: “ne nuk mund të bëjmë tregti në tregjet botërore dhe ujërat ndërkombëtare vetëm sipas kushteve tona që qeverisen nga ligjet tona dhe që zgjidhen nga gjykatat tona”.Në rastin Mitsubishi Motors Corporation v. Soler Chrysler Plymouth, Inc., 473 U.S. 614 (1985), Gjykata Supreme e SHBA-së me vendimin e saj të sjellur më 2 korrik 1985 zgjeroi kufijtë e arbitrabilitetit edhe në kontestet antimonopoliste. Gjykata i udhëzoi palët që kontestin ta zgjidhin para arbitrazhit të Tokios, kompetencën e të cilit institucion ato e kishin kontraktuar, edhe pse i padituri në kundërpadinë e tij kërkesën e mbështeste në legjislacionin federal kundër monopolit. Për më tepër lidhur me këto raste shih: M. Stanivuković, ‘Međunarodna Trgovačka Arbitraža u Pravu Sjedinjenih Američkih Država’ në Međunarodna Trgovinska Arbitraža (strana prava i propisi), Beograd, 1996, fq. 122-123.

287 Në grupin e sistemeve juridike nacionale që përjashtojnë llojet e caktuara të kontesteve nga kompetenca e arbitrazhit bën pjesë edhe: Ligji mbi Procedurat e Arbitrazhit dhe Ekzekutimin e Vendimeve të Arbitrazhit të Çekisë (No. 216/1994, i amendamentuar më vitin 2011), i cili si joarbitrabile i konsideron kontestet nga falimentimi (neni 2). Shih po ashtu edhe Ligjin për procedurën kontestimore të Austrisë të vitit 2006 (neni 582, parag. 2).

99

rikuperimin e tokës bujqësore, mbrojtjen e mjedisit dhe vendosjen e reaktorëve bërthamorë”.

Në të drejtën tonë kufijtë e arbitrabilitetit objektiv janë të përcaktuara me dispozitat e LATNRM-së. Konkretisht në nenin 1, parag. 2 të këtij ligji parashihet se: “Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, në bazë të marrëveshjes së palëve, i zgjidh kontestet për të drejtat me të cilat palët disponojnë lirisht”. Më tutje, në parag. 5 të po atij neni theksohet si në vijim: “Ky ligj nuk ka të bëjë me çështjet për të cilat me ligj është përcaktuar se për zgjidhjen e kontesteve të caktuara, ekskluzivisht është kompetent gjyqi në Republikën e Maqedonisë”. Nga përmbajtja e dispozitave të theksuara mund të përfundojmë se sipas të drejtës sonë një kontest do të konsiderohet si arbitrabil nëse plotësohet dy kushtet vijuese: së pari, të bëhet fjalë për kontest lidhur me të drejtat me të cilat palët disponojnë lirisht; dhe së dyti, të mos bëhet fjalë për kontest për të cilin me ligj është paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave të Republikës së Maqedonisë.

Kushti i parë ka të bëjë me një formulim të përgjithshëm tradicional, që në fakt është identik me definimin e arbitrabilitetit objektiv që është paraparë edhe në nenin 439 të LPK-së të R.M-së. Formulimi i këtillë i ligjvënësit tonë ka bërë që kufijtë e arbitrabilitetit objektiv të jenë mjaftë të gjëra, respektivisht me këtë ai ka paraparë një rreth mjaftë të gjerë të kontesteve si arbitrabile, që korrespondon me gjendjen në të drejtën komparative të arbitrazhit.

Sipas kushtit të dytë, arbitrabile do të jenë ato konteste për zgjidhjen e të cilave nuk është paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave të R.M-së. Në bazë të LDNP-së, gjykata e Republikës së Maqedonisë ka kompetencë ekskluzive, vetëm atëherë kur ajo shprehimisht është përcaktuar me këtë ligj apo me ndonjë ligj tjetër.288 Sipas këtij ligji kompetenca e këtillë e gjykatave të R.M-së kryesisht ka të bëjë me kontestet lidhur me të drejtat me të cilat palët nuk mund të disponojnë lirisht, si p.sh. kontestet nga e drejta familjare dhe trashëgimore,289 kurse përjashtimisht ka të bëjë edhe me konteste të tjera, të cilat ky ligj apo ndonjë ligj tjetër taksativisht i parasheh, si p.sh. kontestet lidhur me të drejtat sendore mbi sendet e paluajtshme.290

4.3.1.2. Arbitrabiliteti ratione personae (arbitrabiliteti subjektiv)

Arbitrabiliteti subjektiv ekziston atëherë kur marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar është e lidhur ndërmjet subjekteve që u është lejuar lidhja e asaj marrëveshjeje. Thënë ndryshe, me këtë nocion nënkuptojmë aftësinë e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, respektivisht për të kontraktuar kompetencën e këtij mekanizmi të zgjidhjes së kontesteve.

Diskutimet lidhur me arbitrabilitetin subjektiv përqendrohen në pyetjen se a munden shtetet dhe personat e tjerë juridiko-publik, përpos personave fizik dhe personave juridiko-privat, të lidhin marrëveshjen për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar?

288 LDNP “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 87/2007 dhe 156/2010, neni 54. 289 Shih kreun e tretë të LDNPRM. Në kudër të kësaj pjese të ligjit, si shembull po veçojmë: nenin 73 që i

referohet kontesteve martesore; nenin 76 që i referohet kontesteve për konstatimin ose mohimin e atësisë ose të amësisë; nenin 79 që i referohet kontesteve mbi ushqimin e ligjshëm të fëmijëve; nenet 84, 85 dhe 86 që i referohen kontesteve lidhur me shqyrtimin e trashëgimisë.

290 Kompetenca ekskluzive e gjykatave të R.M-së parashihet edhe për konteste të tjera, siç p.sh. parashihet në nenet 65, 66, 67, 68, 69 dhe 70 të LDNP-së.

100

Shtrimi i çështjes së këtillë është mjaft me interes, pasi që të drejtat nacionale lidhur me këtë çështje parashohin zgjidhje të ndryshme. Gjatë trajtimit të kësaj çështjeje, fillimisht po ndalemi në analizën e konventave ndërkombëtare lidhur me çështjen e arbitrabilitetit subjektiv, e më pas do të flasim edhe për zgjidhjet juridike në legjislacionet nacionale.

Instrumenti më i rëndësishëm ndërkombëtar në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, KNY-ja e vitit 1958, nuk përmban ndonjë dispozitë me të cilën shprehimisht rregullohet çështja e mundësisë së shteteve dhe personave të tjerë juridiko-publik për të qenë palë në marrëveshjen për arbitrazhin. Megjithatë, gjatë interpretimit të nenit I, parag. 1 të saj, ajo lë të nënkuptohet se një mundësi e tillë është e lejuar, duke paraparë zgjidhjen vijuese: “Kjo konventë aplikohet në njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit në kontestet ndërmjet personave fizik dhe juridik, ...”. Duke e pasur parasysh se dispozita në fjalë flet për personat juridik, dhe duke qenë shteti person juridik, nënkuptojmë se konventa i referohet edhe shteteve, që do të thotë se atyre dhe personave të tjerë juridiko-publik ua njeh aftësinë për të lidhur marrëveshje të vlefshme të arbitrazhit. Sipas Goldshtajnit, KNY aplikohet në vendimet e arbitrazhit në kontestet ndërmjet personave fizik dhe juridik, duke mos përjashtuar shtetet, të cilat gjithashtu janë persona juridik.291

Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 në nenin II, parag. 1 parasheh shprehimisht se “personat juridikë, të cilët e drejta që zbatohet për to, i cilëson si “persona juridikë të së drejtës publike”, kanë të drejtë që të lidhin në mënyrë të vlefshme marrëveshje arbitrazhi.” Mirëpo, në vazhdim të kësaj dispozite, në paragrafin vijues, Konventa parasheh mundësinë e shteteve për të vendosur rezervë, me çka do të mund të kufizojnë këtë autorizim nën kushtet të cilat do t’i përcaktojnë ato në deklaratën e vet. Duke pasur parasysh se rezervën e tillë e ka vendosur vetëm Belgjika, e njëjta ka ngelur pa rëndësi praktike.

Afirmimi i plotë i qëndrimit se edhe shtetet dhe personat e tjerë juridiko-publik mund të jenë palë para arbitrazhit është arritur me Konventën e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve të tjera, të vitit 1965. Nga vetë emërtimi i kësaj konvente dhe nga përmbajtja e dispozitave të saj rrjedh se si palë para arbitrazhit mund të paraqitet shteti apo ndonjë person tjetër juridiko-publik.292

Në legjislacionet nacionale lidhur me çështjen e arbitrabilitetit subjektiv hasen qëndrime të ndryshme. Sipas disave, të cilët dominojnë në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit, shteti dhe personat e tjerë juridiko-publik mund të kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit derisa marrëveshja e arbitrazhit ka të bëjë me marrëdhënie juridiko-private.293 Përkundër tyre, në disa shtete të caktuara, nëpërmjet miratimit të 291 A. Goldštajn, S. Triva, Međunarodna trgovačka arbitraža, Informator, Zagreb, 1987, fq. 136. 292. Shih: Konventa e Uashingtonit e vitit 1965, neni 25. 293 Për shembull, LATN i Bullgarisë i vitit 1988 në nenin 3 shprehimisht lejon pjesëmarrjen e shtetit, të

entitetit shtetëror para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. I ngjashëm me të është edhe Ligji për arbitrazhin vullnetar i Portugalisë (Ligji 63/2011) i shpallur në Gazetën Zyrtare të Portugalisë më 14 dhjetor 2011, kurse në fuqi është nga data 14 mars 2012. Ky ligj në nenin 1, parag. 5 parasheh: “Shteti dhe personat e tjerë juridiko-publik mund të lidhin marrëveshje të arbitrazhit, në masën që ata janë të autorizuar ta bëjnë këtë me ligj dhe nëse marrëveshja e arbitrazhit ka të bëjë me raport juridiko privat”. Ngjashëm më këtë zgjidhje është edhe zgjidhja e paraparë në: nenin 1 të Ligjit të arbitrazhit në materien civile dhe tregtare të Egjiptit të vitit 1994 (Ligji nr. 27/1994, i amendamentuar me Ligjin nr. 9 të vitit 1997); nenin 177, parag. 2 të LDNP të Zvicrës i vitit 1987 ku shprehimisht parashihet se shteti, ose ndërmarrja e udhëhequr nga shteti, ose organizata e kontrolluar prej shtetit, e cila është palë

101

ligjeve, shtetit dhe institucioneve të tjera publike u ndalohet mundësia për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit,294 kurse në disa sisteme të tjera juridike vlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit kushtëzohet me marrjen e autorizimeve dhe lejeve të ndryshme specifike.295 Megjithatë, ekzistojnë edhe sisteme juridike nacionale, siç është ai i Francës, sipas të cilit bëhet dallim midis arbitrazhit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar: shtetit dhe personave juridiko-publik u kufizohet mundësia e kontraktimit të arbitrazhit për kontestet e brendshme, kurse një mundësi e tillë parashihet për kontestet nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar.296

Zgjidhjet e ndryshme juridike në të drejtën e krahasuar të arbitrazhit lidhur me arbitrabilitetin subjektiv të kontesteve në të cilat si palë paraqitet shteti apo ndonjë person tjetër juridiko-publik varen nga ajo se cili qëndrim mbi imunitetin e shtetit është pranuar nga sistemi juridik përkatës: qëndrimi mbi imunitetin absolut të shtetit apo mbi imunitetin restriktiv. Duke vështruar zgjidhjet ligjore në të drejtat nacionale mund të themi se sot dominon teoria e imunitetit restriktiv të shtetit, sipas së cilës shteti mund të paraqitet si partner në punët juridike private (iure gestionis) dhe së këndejmi ai mund të kontraktoj kompetencën e arbitrazhit dhe të paraqitet si palë para këtij mekanizmi. Sipas kësaj teorie, kur bëhet fjalë për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit konsiderohet se shteti heq dorë nga imuniteti i tij, përderisa teoria e imunitetit absolut edhe më tutje vjen në shprehje në rastet kur kemi të bëjmë me gjykatat e huaja.

Kur bëhet fjalë për arbitrabilitetin subjektiv të kontesteve në të cilët si palë paraqitet shteti apo ndonjë person tjetër juridiko-publik, e drejta e Republikës së Maqedonisë, konkretisht LATNRM-ja përmban dispozita që shprehimisht i referohen aftësisë së shtetit apo ndonjë personi tjetër juridiko-publik për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, kurse në aspektin e imunitetit të shtetit legjislacioni ynë ka pranuar teorinë e imunitetit restriktiv. Zgjidhjet ligjore të LATNRM-së shprehimisht parashohin atë se cilat subjekte mund të lidhin marrëveshje të vlefshme për arbitrazhin. Në nenin 1, parag. 7 të këtij akti parashihet kjo zgjidhje: “Republika e Maqedonisë, personat juridikë të themeluar nga Republika e Maqedonisë, të gjitha organet e tjera shtetërore, njësitë e vetëqeverisjes lokale dhe personat juridikë të themeluar prej tyre mund të lidhin marrëveshje për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar”. Ky qëndrim është në harmoni të plotë me zgjidhjet që ekzistojnë në të drejtën e krahasuar të arbitrazhit. Me dispozitën e cituar, “nocioni i arbitrabilitetit subjektiv është vendosur në një mënyrë shumë të gjerë, gjë që është në përputhje me trendet ndërkombëtare, dhe në të njëjtën kohë iu mundëson

në marrëveshjen e arbitrazhit, nuk mund të thirret në të drejtën e vet në mënyrë që të kontestoj arbitrabilitetin e ndonjë kontesti ose aftësinë e saj për të qenë palë në arbitrazh.

294 Për shembull, Rezoluta e Këshillit të Ministrave të Arabisë Saudite nr. 58 – cituar sipas A. Van den Berg, ‘Saudi Arabia’, Yearbook Commercial Arbitration, Volume IX, 1984, fq. 14. Në të njëjtën linjë është edhe dekreti i sundimtarit të Dubait, në përputhje me të cilin kontratat ndërmjet autoriteteve të Dubait dhe kompanive të huaja nuk guxojnë të përfshijnë klauzola të cilat parashohin arbitrazh nga ana e tribunaleve jashtë Dubait – cituar sipas Џ. Koлиер, В. Лоу, op.cit., fq. 205.

295 Shih p.sh. Kushtetuta e Iranit e vitit 1979, neni 139. Në kuadër të këtij grupi të shteteve bëjnë pjesë edhe disa shtete ameriko-latine, të cilët e kushtëzojnë plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit të lidhur nga shteti apo ndonjë person tjetër juridiko-publik me marrjen e ndonjë leje të caktuar, apo me plotësimin e ndonjë kushti. Kështu p.sh. sipas nenit 4 të Ligjit për arbitrazhin tregtar të Venecuelës të vitit 1998 parashihet obligimi i të gjitha ndërmarrjeve, institucioneve dhe njësive lokale tek të cilat pjesëmarrja e shtetit është 50% apo më shumë, se nëse dëshirojnë që të lidhin marrëveshje të arbitrazhit doemos duhet që paraprakisht të marrin miratim nga subjekti kompetent i korporatës, si dhe autorizim me shkrim nga ministria kompetente. Për më tepër, ky akt ligjor kërkon edhe që në marrëveshjen e arbitrazhit doemos të përcaktohet lloji i arbitrazhit dhe numri i arbitrave që nuk guxon të jetë nën tre.

296 Fouchard dhe të tjerët, op.cit.,fq. 313-314.

102

siguri juridike investitorëve të huaj si bashkëkontraktues të personave juridiko-publik të Republikës së Maqedonisë.”297

Në të drejtën e krahasuar gjerësisht është pranuar rregulla sipas së cilës shteteve dhe personave të tjerë juridiko-publik u ndalohet që të kontestojnë vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit duke u thirrur në dispozitat restriktive të të drejtave të tyre nacionale.298 Një qëndrim të këtillë e ndanë edhe Gjykata Supreme e Italisë në një vendim të saj të marrë më vitin 1996, me të cilin ajo rrëzoi vendimin e Gjykatës së Apelit të Barit me të cilin u refuzua njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit, me arsyetimin se dy kompanitë tunisiane janë subjekte juridiko-publike në Tunis, dhe si të tilla, ato nuk kanë aftësi për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit në përputhje me të drejtën tunisiane.299 Në vendimin e saj, në aspekt të aftësisë së shteteve për të lidhur marrëveshjeje arbitrazhi, Gjykata Supreme theksoi: “...ne konsiderojmë se, sipas të drejtës e cila aplikohet në tregtinë ndërkombëtare, e cila domosdoshmërisht e rregullon klauzolën e arbitrazhit në këtë rast, personat juridikë të së drejtës publike, përveç nëse palët shprehimisht janë marrë vesh ndryshe, mund padyshim të kontraktojnë arbitrazh, pavarësisht nga pengesat e brendshme-juridike, nëpërmjet shprehjes së pajtimit të tyre dhe duke ndarë në tregun ndërkombëtarë, kushtet që janë të përbashkëta për të gjithë pjesëmarrësit”.300

Kur flasim për aftësinë e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit duhet theksuar se edhe për plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit kërkohet që palët të kenë aftësi punuese apo të veprimit, njëjtë siç kërkohet edhe në të drejtën kontraktuese për vlefshmërinë e një kontrate.301 Pra, edhe për plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit kërkohet që palët të kenë aftësi për të lidhur atë marrëveshjeje, respektivisht kërkohet që palët të jenë të afta që të padisin dhe që të paditen. Në të kundërtën, në rastet kur si palë paraqiten persona që nuk kanë aftësi për lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit, ajo marrëveshje do të jetë e pavlefshme, madje edhe atëherë kur lënda e kontestit do të jetë arbitrabile.

Ekziston rregulli i përgjithshëm sipas të cilit “çdo person fizik ose juridik i cili ka aftësi për lidhjen e një kontrate të vlefshme ka aftësi për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit”.302 Mirëpo, a do të duhet që palët të kenë vetëm aftësinë juridike dhe atë të veprimit, apo krahas tyre edhe aftësinë për të qenë palë dhe aftësinë kontestimore, kjo varet prej asaj se cilën teori mbi natyrën juridike të arbitrazhit ka pranuar legjislacioni nacional i një vendi, edhe atë teorinë kontraktuale apo atë juridiksionale.303 Sistemet

297 T. Deskoski, ‘Арбитрабилност’, në Меѓународно Арбитражно право (ligjërata të autorizuara),

ora e 5-të, Shkup, 2010, fq. 12. 298 Shih më gjerësisht: Ph. Fouchard, E. Gaillard, B. Goldman, Traité de l’arbitrage commercial

international, Litec, Paris, 1996, fq. 338. Shih po ashtu edhe nenin 177, parag. 2 të LDNP të Zvicrës të vitit 1987.

299 Vendimi i Gjykatës Supreme të Italisë (Corte di Casazione) nr. 4342, i datës 9 maj 1996, me të cilin u rrëzua vendimi i Gjykatës së Apelit të Barit (Corte di Appello di Bari) nr. 811, i datës 2 nëntor 1993 – cituar sipas D. di Pietro, M. Plate, Enforcement of International Awards: The New York Convention of 1958, Cameron May, London, 2001, fq. 140.

300 Ibidem. 301 Lidhur me aftësinë punuese të palëve kontraktuese shih: N. Dauti, E drejta e detyrimeve (pjesa e

përgjithshme dhe e veçantë), Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2008, fq. 61-62. 302 A. Redfern, M. Hunter, op.cit., fq. 172. 303 Lidhur me këtë shih: S. Triva, B. Poznić, N. Vorgić, T. Varadi, op.cit., fq. 25; J. Perović,

‘Punovažnosti…’, fq. 128-129; G. Knežević, MTA…, op.cit., fq. 39; G. Knežević, V. Pavić, op. cit.,

103

juridike nacionale të cilët kanë pranuar karakterin kontraktual të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar prej palëve kërkojnë që të kenë vetëm aftësinë juridike dhe atë të veprimit (aftësinë juridiko-civile). Përkundër tyre, sistemet juridike nacionale të cilat kanë pranuar teorinë juridiksionale lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit, nga palët kërkojnë që të kenë edhe aftësinë për të qenë palë dhe aftësinë kontestimore (aftësinë proceduralo-juridike). Në këtë drejtim S. Triva thekson se “kontraktuesit duhet të kenë aftësinë juridike dhe aftësinë për të qenë palë, dhe aftësinë e veprimit dhe atë kontestimore”.304

Mirëpo, kjo çështje më tepër është një çështje teorike sesa praktike, për shkak se kur bëhet fjalë për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar kontraktuesit më të shpeshtë të kompetencës së këtij mekanizmi privat janë personat juridikë, respektivisht shoqëritë tregtare si persona juridikë tek të cilat kjo çështje kryesisht shqyrtohet në aspekt të autorizimit për përfaqësim të personit juridik për lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit.

Pyetja e cila natyrshëm shtrohet gjatë diskutimit lidhur me këtë çështje konsiston në atë se cila do të ishte e drejta nacionale në bazë të së cilës do të vlerësohej aftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit? Përgjigjen lidhur me këtë pyetje nuk do të mund ta gjejmë në konventat ndërkombëtare që i referohen arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, pasi që ato vetëm theksojnë se palët duhet të kenë aftësi për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, por pa theksuar se cila është e drejta personale në bazë të së cilës vlerësohet aftësia për të lidhur një marrëveshje të tillë (lex personalis).305 Kështu që, për vlerësimin e aftësisë së tillë të palëve qoftë arbitrazhi qoftë gjykata do të duhet drejtuar normave të kolizionit të legjislacionit përkatës nacional.

Dispozitat e legjislacioneve nacionale që i referohen aftësisë kontraktuese të palëve ndryshojnë nga njëri shtet në tjetrin. Ato janë të karakterit imperativ (ius cogens), ashtu që palët nuk janë të autorizuara që me vullnetin e tyre të përcaktojnë të drejtën kompetente sipas së cilës do të vlerësohej aftësia e tyre.306 Në këtë rast duhet theksuar se e drejta kompetente (e zbatueshme) në bazë të së cilës vlerësohet aftësia e palëve për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit ndryshe përcaktohet kur është fjala për personat fizikë, e ndryshe për personat juridikë.

4.3.1.2.1. E drejta e zbatueshme për vlerësimin e aftësisë së personave fizikë për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit

Në legjislacionet nacionale e drejta në bazë të së cilës vlerësohet aftësia e personave fizikë për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit përcaktohet kryesisht në bazë të dy kritereve, që janë: shtetësia dhe domicili. Në shumicën e legjislacioneve nacionale e drejta e zbatueshme për aftësinë e personave fizikë për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit përcaktohet në bazë të shtetësisë së personit fizik (lex nationalis). Kjo do të thotë se si e zbatueshme për këtë qëllim është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit ka personi fizik. Për dallim nga kriteri i shtetësisë i cili vjen në shprehje në sistemet juridike kontinentale, kriteri tjetër – domicili vjen në shprehje tek një numër më i vogël i sistemeve juridike, kryesisht në sistemet juridike anglosaksone. Sipas këtij kriteri, e

fq. 52; M. Cukovac, Arbitražni sporazum-uslovi punovažnosti i granice, fq. 79-80; M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 253.

304 S. Triva, B. Poznić, N. Vorgić, T. Varadi, op.cit., fq.25 305 Shih: neni V (1)(a) i KNY dhe neni VI, parag. 2 i KE. 306 J. Perović, ‘Punovažnosti…’, fq. 128-129; G. Knežević, MTA…, op.cit., fq. 39

104

drejta në bazë të së cilës vlerësohet aftësia e personit fizik për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit është e drejta e shtetit në të cilin personi fizik ka domicilin e tij, respektivisht vendbanimin e tij (lex domicili).

Në Republikën e Maqedonisë, në LDNP parashihen dispozita që i referohen asaj se në bazë të cilës së drejtë do të vlerësohet aftësia juridike dhe aftësia e veprimit (punuese apo afariste) të personit fizik (neni 15). E drejta e Republikës së Maqedonisë, duke qenë pjesë e sistemit juridiko kontinental, si kriter për përcaktimin e të drejtës së zbatueshme në bazë të së cilës do të vlerësohet aftësia juridike dhe e veprimit të personave fizikë ka pranuar kriterin e shtetësisë – lex nationalis (neni 15, parag. 1). Si përjashtim nga ky rregull është dispozita vijuese e këtij akti ligjor, e cila thotë: “Personi fizik i cili do të ishte i paaftë për të vepruar sipas të drejtës së shtetit shtetas i të cilit është, është i aftë për të vepruar në qoftë se ka aftësi për të vepruar sipas të drejtës së vendit ku është krijuar detyrimi.”307 Sipas kësaj dispozite marrëveshja e arbitrazhit do të jetë e vlefshme pa marrë parasysh të drejtën nacionale të personit fizik, me kusht që atij t’i është njohur aftësia punuese sipas të drejtës së vendit ku është krijuar detyrimi.

4.3.1.2.2. E drejta e zbatueshme për aftësinë e personave juridikë për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit

Kur bëjmë fjalë për personat juridikë, në të drejtën krahasuese ekziston rregulli i përgjithshëm sipas të cilit aftësia për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit vlerësohet sipas të drejtës së atij shteti përkatësinë e të cilit ka personi juridik. Mirëpo, sistemet e ndryshme juridike parashohin zgjidhje të ndryshme, respektivisht kritere të ndryshme lidhur me përcaktimin e përkatësisë së personit juridik, në mesin e të cilave më së shpeshti haset kriteri që i referohet vendit ku personi juridik është themeluar (regjistruar) dhe kriteri që ka të bëjë me vendin ku ndodhet selia e personit juridik.

Në disa legjislacione nacionale parashihet se aftësia e personave juridikë për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit vlerësohet sipas të drejtës së vendit ku ndodhet selia e personit juridik, p.sh. në këtë grup bëjnë pjesë sistemi juridik francez, gjerman dhe shumica e sistemeve që i takojnë sistemit juridik kontinental. Për dallim prej tyre, në disa të drejta të tjera nacionale aftësia e personit juridik për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit vlerësohet sipas të drejtës së vendit ku është themeluar (regjistruar) ai subjekt, p.sh. kështu parashihet në sistemin juridik holandez, zviceran dhe të vendeve të common law-it.

Kur është fjala për të drejtën e Republikës së Maqedonisë, e drejta e zbatueshme për aftësinë e personit juridik në radhë të parë përcaktohet sipas sistemit të inkorporacionit, por që mund të korrigjohet me sistemin e selisë. Kjo nënkupton atë se aftësia e personit juridik në radhë të parë vlerësohet sipas të drejtës së atij vendi në përputhje me dispozitat e të cilit është themeluar ai subjekt. Pra, si kriter kemi vendin e themelimit, respektivisht vendin e regjistrimit të personit juridik. Ky kriter është paraparë në nenin 16, parag. 2 të LDNP-së, ku konkretisht theksohet se “personi juridik ka përkatësinë e atij shteti sipas të drejtës të së cilit është themeluar”. Mirëpo, nga kjo rregull ka edhe përjashtim: “në qoftë se personi juridik selinë e vërtetë e ka në shtetin tjetër, e jo në atë ku është themeluar, dhe sipas të drejtës të atij shteti tjetër ka

307 LDNP, neni 15(2).

105

përkatësinë e tij, do të konsiderohet si person juridik i atij shteti”.308 Në një situatë të tillë aftësia e personit juridik për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit do të vlerësohet sipas të drejtës të shtetit në të cilin ndodhet selia e tij, me kusht që e drejta e shtetit ku ndodhet selia e personit juridik ta konsideroj atë si person juridik të vetin.

Përveç gjithë kësaj që u theksua, kur bëjmë fjalë për aftësinë e personave juridikë për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit, e nevojshme për t’u trajtuar është edhe çështja që ka të bëjë me përfaqësimin e personave juridikë, respektivisht me autorizimin për përfaqësim të tyre në lidhjen e kësaj marrëveshjeje.309 Në Republikën e Maqedonisë çështja e përfaqësimit është e rregulluar me Ligjin për shoqëritë tregtare dhe Ligjin për marrëdhënie detyrimore.310 Pasi që përfaqësimi i personave juridikë nuk është objekt studimi në këtë punim, këtu lidhur me këtë çështje shkurtimisht po theksojmë se një autorizim të tillë, sipas rregullit, e ka përfaqësuesi ligjor, statutar dhe prokuristi, kurse përfaqësuesve me autorizim, siç janë p.sh. avokatët, u nevojitet autorizim i posaçëm (special) në formën me shkrim, në të cilin duhet të specifikohet në mënyrë precize mënyra e realizimit të autorizimeve të tij në aspekt të lidhjes së marrëveshjes të arbitrazhit, me ç’rast duhet të specifikohen të gjitha elementet esenciale të marrëveshjes së arbitrazhit.

4.3.2. Forma e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar

Forma e marrëveshjes së arbitrazhit paraqet trajtën e jashtme të paraparë paraprakisht nëpërmjet së cilës manifestohet vullneti i palëve kontraktuese që zgjidhjen e kontestit t’ia besojnë arbitrazhit.311

Megjithëse sot numri më i madh i kontratave lidhet gojarisht ose nëpërmjet e-mailave apo fakseve, pa i kushtuar vëmendje të madhe aspekteve formale,312 për lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit, në parim, është paraparë kufizim në aspekt të formës. Thënë ndryshe, kur bëhet fjalë për marrëveshjen e arbitrazhit, liria e kontraktimit të palëve, si parim fundamental i së drejtës kontraktuese, kufizohet në aspekt të formës, që d.t.th se palët nuk mund të caktojnë lirisht formën në të cilën do të lidhet kjo marrëveshje. Ekziston rregulli sipas të cilit për marrëveshjen e arbitrazhit, si punë juridike specifike, parashihet forma me shkrim. Nga këtu del konstatimi se forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit paraqet një nga kushtet për vlefshmërinë e kësaj marrëveshjeje.

Në të vërtetë, të gjitha konventat më të rëndësishme ndërkombëtare në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe pothuajse të gjitha legjislacionet nacionale që i referohen kësaj materie parashohin formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit si kusht për vlefshmërinë e saj. Ky qëndrim njëherit paraqet përjashtim nga parimi i konsensualizmit – ‘solo consensus obligat’, parim ky i cili ka rëndësi të madhe për të 308 LDNP, neni 16, parag. 3. 309 Lidhur me përfaqësimin e shoqërive tregtare shih: A. Jashari, E drejta afariste (statusore), Tetovë,

2012, fq. 72-75. 310 Ligji për shoqëritë tregtare i RM-së “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 28/2004, 84/2005, 25/2007, 87/2008,

42/2010, 48/2010, 24/2011, 166/2012, 70/2013, 119/2013, 120/2013 dhe 41/2014; Ligji për marrëdhëniet detyrimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 18/2001, 78/2001, 04/2002, 59/2002, 05/2003, 84/2008, 81/2009 dhe 161/2009.

311 J. Perović, ‘Forma arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd, fq. 434. 312 Shih: M. L. Moses, The principle and practice of International Commercial Arbitration, Cambridge

University Press, Cambridge, 2008, fq. 20.

106

drejtën kontraktuese dhe i cili gëzon njohje të gjerë në drejtën bashkëkohore kontraktuese.

Nëpërmjet formës me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit realizohet funksioni mbrojtës (paralajmërues) dhe funksioni provues. Së pari, duke kërkuar formën me shkrim për lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit palët paralajmërohet për rëndësinë e veçantë që ka kjo marrëveshje. Ato, pra palët, duhet të jenë të vetëdijshme se me lidhjen e kësaj marrëveshjeje derogohet kompetenca e gjykatave nacionale, gjë e cila padyshim se paraqet një hap të rëndësishëm dhe serioz, megjithëse ai është duke u bërë gjithnjë e më i zakonshëm. Mirëpo, nëpërmjet mbrojtjes së interesave të palëve mbrohet edhe interesi publik, për shkak se palët me lidhjen e kësaj marrëveshje heqin dorë nga një e drejtë e garantuar me kushtetutë dhe me konventa ndërkombëtare, e drejtë kjo që konsiston në mbrojtjen juridike para gjykatave shtetërore. Së dyti, forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit ka funksion provues, pasi që nëpërmjet saj “ofrohet dëshmi e sigurt si për ekzistimin e vetë marrëveshjes, ashtu edhe për përmbajtjen e saj, e cila është e domosdoshme me qëllim që të lehtësoj vërtetimin e kompetencës së arbitrazhit ( nga ana e vetë arbitrazhit ose nga ana e gjykatave shtetërore në procesin e kontrollit, respektivisht në fazën e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit) dhe të kufijve të marrëveshjes së arbitrazhit.” 313 Thënë ndryshe, forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit llogaritet të jetë prova më e mirë se është deklaruar vullneti i palëve për konstituimin e juridiksionit të këtij mekanizmi privat të zgjidhjes së kontesteve.314

Duhet theksuar se forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit në disa legjislacione nacionale paraqet element thelbësor dhe konstitutiv i kësaj pune juridike specifike, ashtu që në rast se nuk plotësohet ky kusht, do të konsiderohet se kjo marrëveshje fare nuk është lidhur – forma ad solemnitatem (ad validitatem ose ad substantiam).315 Për dallim prej tyre, në disa legjislacione nacionale forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit nuk paraqet kusht thelbësor për vlefshmërinë e asaj marrëveshjeje, por ajo shërben vetëm për të provuar se është shprehur vullneti i palëve për të konstituuar juridiksionin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar – forma ad probationem.316

Megjithëse marrëveshja e arbitrazhit, shikuar gjeneralisht, edhe më tutje konsiderohet si punë juridike formale, ndryshimet e bëra kohëve të fundit në legjislacionet nacionale flasin për praninë e një tendence të vazhdueshme që konsiston në zbutjen e rregullave strikte dhe të ashpërta lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit. Pra, vërehet një tendencë e cila shkon në drejtim të relaksimit të këtyre kërkesave formale, respektivisht gjithnjë e më tepër po anohet kah konsensualizmi. Kjo tendencë, në njërën anë, i faturohet modernizimit të mjeteve të

313 M. Cukovac, ‘Limiti ublažavanja zahteva forme arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/2000,

Beograd, fq. 148. 314 Për më tepër lidhur me funksionet e formës së marrëveshjes së arbitrazhit, shih: G. Cordero Moss, The

Form Requirement for Arbitration Agreements in International Commercial Arbitration, fq. 8-11, e disponueshme në: <https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/20268/26160.pdf?sequence=1> ( shikuar më 30 janar 2013); S. Perović, ‘Forma arbitražnog sporazuma i sredstva dokazivanja’, rad za strućno savetovanje, publikuar në Arbitražno rešavanje međunarodnih privrednih sporova, 18-20 Nëntor 1987, Beograd, fq. 6 etj.

315 Ligji egjiptian mbi arbitrazhin në materien civile dhe tregtare No. 27/1994, neni 12; KPC i Italisë neni 807.

316 LDNP i Zvicrës i vitit 1987, neni 178, parag. 1.

107

komunikimit. Në anën tjetër, pjesëmarrësit në qarkullimin tregtar ndërkombëtar kanë përvojë dhe aftësi për të kuptuar rëndësinë e veprimeve të tyre, ato janë profesionist, dhe se nuk mund të kenë nevojë për mbrojtje nëpërmjet formës me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit.317

Sido që të jetë, le të shohim fillimisht se çka parashohin konventat ndërkombëtare lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, për të vazhduar më pas me paraqitjen e zgjidhjeve juridike nacionale më karakteristike lidhur me këtë çështje.

4.3.2.1. Konventat ndërkombëtare lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit

Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, si instrumenti më i suksesshëm ndërkombëtar në sferën e rregullimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, parasheh formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, dhe se vetëm marrëveshjet e tilla do të gëzojnë njohje nga shtetet kontraktuese (neni II, parag. 1). Konventa, më pastaj përcakton se çka nënkuptohet me marrëveshje të shkruar, duke precizuar se ky term përfshin “ klauzolën e arbitrazhit në një kontratë ose marrëveshjen e arbitrazhit, të nënshkruar nga palët ose që përmbahet në shkëmbimin e letrave ose telegrameve”. 318 Nga përmbajtja e këtyre dispozitave mund të konkludojmë se KNY në çdo rast kërkon që marrëveshja e arbitrazhit të jetë në formë të shkruar, duke përjashtuar mundësinë e lidhjes të së njëjtës gojarisht. Konventa gjithashtu kërkon nënshkrimin e palëve. Kjo është e kuptueshme kur kemi të bëjmë me kompromisin, por kur është fjala për klauzolën e arbitrazhit ky kusht konsiderohet i përmbushur me nënshkrimin e kontratës kryesore në të cilën përmbahet kjo klauzolë.319 Nënshkrimi nuk do të kërkohet, respektivisht nuk do të jetë i nevojshëm nëse marrëveshja e arbitrazhit lidhet nëpërmjet këmbimit të dokumenteve, siç janë letrat ose telegramet.320

317 Djordje Lupšić thekson: “tregtarët të cilët marrin pjesë në qarkullimin ndërkombëtar supozohet të

kenë më shumë njohuri se ajo që kërkohet për qytetarët e tjerë. Kështu Gjykata Supreme e Gjermanisë me vendimin e 19 majit të vitit 1959, refuzoi kundërshtimin e një kompanie gjermane lidhur me ekzekutimin e vendimit të Arbitrazhit të Tregtisë së Jashtme të Beogradit, i sjellur më 30 mars të vitit 1956. Kompania gjermane kundërshtoi se asaj i ishte mohuar e drejta e mbrojtjes, për shkak se thirrjet që i janë bërë për seanca i janë dorëzuar në gjuhën frënge, të cilën ajo nuk e kupton, në vend që thirrjet të ishin dorëzuar në gjermanisht. Duke hedhur poshtë kundërshtimin, Gjykata Supreme gjermane ka theksuar se ata që marrin pjesë në qarkullimin ndërkombëtar duhet të njohin edhe gjuhët e huaja, përndryshe vetë i bartin pasojat.” – cituar sipas D. Lupšić, Arbitraža u medjunarodnoj trgovini, doktorska disertacija, Praven fakultet, Beograd, 1964, fq. 71.

318 KNY, neni II(2) 319 Këtë qëndrim ndanë Gjykata Federale Zvicerane në vendimin e saj të sjellur më 16 janar 1995, në

rastin Compagnie de Navigation et Transports SA v. MSC Mediterranean Shipping Company SA – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996, fq. 690. Në të njëjtë linjë është edhe vendimi i U.S. Court of Appeals, Fifth Circuit United States 16 F.3d 666, në rastin Sphere Drake Insurance PLC v. Marine Towing, Inc., i datës 23.03.1994 (te ky rast Gjykata e kosideroi si të vlefshme klauzolën arbitrazhit të përmbajtur në kontratën e sigurimit, duke theksuar se nënshkrimi nuk është i nevojshëm).

320 Lidhur me jodomosdoshmërinë e nënshkrimit kur marrëveshja e arbitrazhit përmbahet në shkëmbimin e dokumenteve është shprehur edhe U.S. Court of Appeals, Third Circuit United States në rastin Standard Bent Glass Corp. v. Glassrobots OY, 333 F.3d 440. Gjykata, në vendimin e saj të sjellur më 20.06.2003, e konsideroi si valide marrëveshjen e arbitrazhit të përmbajtur në shkëmbimin e letrave.

108

Ajo që bie në sy në këtë konventë janë mjetet e komunikimit që shprehimisht i ka paraparë konventa. Këtu duhet theksuar se KNY-ja ka përfshirë mjetet e komunikimit të kohës kur është miratuar. Mirëpo, jemi dëshmitarë se nga koha e miratimit të saj e deri më sot ka ngjarë një revolucion në sferën e komunikimit. Telegramet u zëvendësuan me telekset, e më vonë me fakset, ndërsa tani një numër i madh i kontratave lidhet nëpërmjet e-mailave. Megjithëse në këtë konventë shprehimisht nuk janë paraparë mjetet bashkëkohore të komunikimit, në doktrinën juridike bashkëkohore është përqafuar qëndrimi për interpretimin ekstensiv të definimit të dhënë në nenin II(2).321 Sipas këtij interpretimi, do të konsiderohet se është përmbushur forma me shkrim e paraparë në konventë edhe atëherë kur synimi i palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit është shprehur nëpërmjet mjeteve elektronike të komunikimit.322

Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961, që njëherit është ratifikuar edhe nga Republika e Maqedonisë, në nenin I parag. 2 (a) parasheh këtë zgjidhje: “Termi marrëveshje e arbitrazhit nënkupton qoftë klauzolën e arbitrazhit në ndonjë kontratë, qoftë marrëveshjen e arbitrazhit të nënshkruar nga palët ose që përmbahet në një shkëmbim letrash, telegramesh ose në një komunikim nëpërmjet teleprinterit, kurse në marrëdhëniet ndërmjet shteteve të drejtat e të cilave nuk kërkojnë që marrëveshja e arbitrazhit të jetë në formën me shkrim, edhe çdo marrëveshje e lidhur në formën që e lejojnë këto të drejta.” Nga kjo dispozitë mund të arrijmë në përfundimin se KE ka shënuar një hap përpara në raport me KNY, për shkak se ajo parasheh edhe komunikimin nëpërmjet teleprinterit, përveç shkëmbimit të letrave dhe telegrameve përmes së cilave mund të lidhet marrëveshja e arbitrazhit. Kjo dispozitë gjithashtu pasqyron mënyrat e komunikimit të kohës kur ajo është miratuar, duke mos përfshirë kështu mjetet bashkëkohore të komunikimit, për shkak se ato paraqiten më vonë. Megjithatë, në doktrinën juridike gjerësisht është pranuar qëndrimi se gjuha e nenit I parag. 2 (a) duhet të interpretohet gjerësisht duket përfshirë edhe mënyrat e tjera të komunikimit (p.sh. telefakset, postën elektronike), me kusht që transmetimi i mesazheve të dëshmoj pëlqimin e vullnetit të palëve për t’iu nënshtruar arbitrazhit.323 Për më tepër, qëndrimi mjaft liberal i konventës manifestohet edhe nëpërmjet njohjes së mundësisë së lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit gojarisht në marrëdhëniet ndërmjet shteteve të drejtat e të cilave nuk kërkojnë që kjo marrëveshje të lidhet në formën me shkrim.

Në aspekt të formës së marrëveshjes së arbitrazhit, ML i UNCITRAL-it ka një qëndrim më fleksibil sesa ai KNY-së të vitit 1958. Qëndrimi i këtij akti ndërkombëtar nuk manifestohet vetëm në versionin aktual, që është rrjedhojë e ndryshimeve të bëra më vitin 2006, por manifestohet edhe në versionin e tij burimor që daton nga viti 1985. 321 A. van den Berg, NYC..., op.cit., fq. 204-205; V. Van Houtte,‘Consent to Arbitration Through

Agreement to Printed Contracts: The Continental Experience’, Arbitration International, Vol. 16, No. 1, 2000, fq. 4; J. Nang, ‘International Judicial Practice and the Written Form Requirement for International Arbitration Agreements’, Pacific Rim Law & Policy Journal Association, Vol. 10, No. 2, 2001, fq. 375-381.

322 Qëndrimi lidhur me interpretimin ekstensiv të nenit II(2) të KNY ka gjetur përkrahje të gjërë edhe në praktikën gjyqësore. Për shembull, në një vendim të Gjykatës Supreme të Austrisë, i datës 17 nëntor 1971, në rastin ndërmjet një pale zvicerane dhe austriake u konstatua se marrëveshja e arbitrazhit e lidhur nëpërmjet teleksave përmbush kërkesat e formës të përcaktuara me KNY. Për më tepër, gjykata theksoi se teleksat duhet të barazohen me telegramet. Lidhur me këtë rast shih: Oberster Gerichtshof Nov. 17 1965 – publikuar në YCA, Vol. I, 1976, fq. 182.

323 Shih: D. Hascher, ‘European Convention on International Commercial Arbitration of 1961’ në Yearbook Commercial Arbiitration, Vol. XXXVI, 2011, fq. 514.

109

Në neni 7 të versionit të reviduar të ML parashihen dy opsione, njërën prej të cilave shtetet mund ta adoptojnë në legjislacionet e tyre nacionale. Opsioni i parë përcakton se marrëveshja e arbitrazhit është e formës së shkruar, duke përshkruar me këtë rast se kur, në cilat raste konsiderohet se përmbushet forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit, kurse opsioni i dytë nuk parasheh ndonjë kusht në aspekt të formës së marrëveshjes së arbitrazhit. Në vazhdim le të shohim se çka përfshinë neni 7 i ML të UNCITRAL-it:

“(1) “Marrëveshja e arbitrazhit” është marrëveshje me të cilën palët ia paraqesin arbitrazhit të gjitha kontestet ose disa konteste që kanë lindur ose që mund të lindin ndërmjet tyre në lidhje me një marrëdhënie të caktuar juridike, qoftë kontraktuale apo jo. Marrëveshja e arbitrazhit mund të lidhet në formë të klauzolës së arbitrazhit në kontratë ose në formë të marrëveshjes së posaçme.

(2) Marrëveshja e arbitrazhit duhet të jetë e lidhur në formën me shkrim;

(3) Marrëveshja e arbitrazhi është e lidhur në formën me shkrim, nëse përmbajtja e saj është regjistruar në çfarëdo forme, pa marrë parasysh se vetë marrëveshja e arbitrazhit ose kontrata kryesore është lidhur gojarisht, nëpërmjet sjelljeve të caktuara ose në mënyra të tjera;

(4) Kushti që marrëveshja e arbitrazhit të jetë në formën me shkrim është i plotësuar kur është fjala për komunikimin elektronik, në qoftë se informacioni që përmbahet aty është i arritshëm në mënyrë që të thirremi në të më vonë; “komunikimi elektronik” nënkupton çdo komunikim që palët e realizojnë me anë të mesazheve elektronike; “mesazhi elektronik” [data message] nënkupton informacionin e krijuar, të dërguar, të pranuar ose të ruajtur nëpërmjet mjeteve elektronike, magnetike, optike ose të ngjashme, duke përfshirë, por jo edhe duke u kufizuar në, shkëmbimin elektronik të të dhënave (EDI), postën elektronike, telegrami, telefaks ose telekopjues;

(5) Për më tepër, marrëveshja e arbitrazhit është e lidhur në formën e shkruar, nëse ajo përmbahet në shkëmbimin e padisë dhe të përgjigjes në padi në të cilën njëra palë thekson ekzistencën e marrëveshjes së arbitrazhit, kurse pala tjetër nuk e mohon atë;

(6) Referimi në një kontratë të ndonjë dokumenti që përmban klauzolë të arbitrazhit paraqet marrëveshje të arbitrazhit të lidhur në formën me shkrim, me kusht që referimi të jetë i atillë që klauzolën e arbitrazhit ta bëjë pjesë të kontratës.”

Opsioni II i nenit 7 të versionit të reviduar të ML të UNCITRAL-it, siç edhe theksuam më lartë, eliminon kërkesën lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit. Ky nen vetëm e definon marrëveshjen e arbitrazhit si “marrëveshje me anë të së cilës palët ia paraqesin arbitrazhit të gjitha kontestet ose disa nga kontestet që kanë lindur ose që mund të lindin ndërmjet tyre në lidhje me një marrëdhënie të caktuar juridike, qoftë kontraktuale apo jo.”

Nga dispozitat e cituara mund të konstatojmë se ML i UNCITRAL-it ka qëndrim më miqësor ndaj arbitrazhit sesa KNY, në aspekt të formës së marrëveshjes së

110

arbitrazhit. Kushti që ka të bëjë me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit konsiderohet i plotësuar edhe atëherë kur kjo marrëveshje lidhet nëpërmjet komunikimit elektronik. Në mënyrë shprehimore parashihen edhe mjetet më moderne të komunikimit, siç është e-maili dhe faksi. Edhe pse parashihet forma me shkrim për marrëveshjen e arbitrazhit, ML parasheh se kjo marrëveshje mund të lidhet në çfarëdo forme (përfshirë edhe mënyrën orale) për aq kohë sa përmbajtja e marrëveshjes është regjistruar.324 Për më tepër, lejohet edhe mundësia e lidhjes së marrëveshjes në mënyrë konkludente, në situatat kur në shkëmbimin e padisë dhe të përgjigjes në padi paditësi thekson ekzistencën e marrëveshjes së arbitrazhit, kurse i padituri këtë nuk e mohon shprehimisht, por përkundrazi, ai lëshohet më tutje në procedurën e arbitrazhit.

4.3.2.2. Të drejtat nacionale lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit

Të drejtat e ndryshme nacionale parashohin rregulla të ndryshme për sa i përket formës së marrëveshjes së arbitrazhit, edhe përkundër faktit se shumica prej tyre parashohin formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, ose së paku kërkojnë që ajo të jetë e evidentuar me shkrim. Kështu, disa të drejta kanë një qasje rreptësishtë formale lidhur me këtë çështje, sipas të cilave, nën kërcënimin e pavlefshmërisë, forma e marrëveshjes së arbitrazhit do të jetë me shkrim. Shembulli më i mirë i qëndrimit të këtillë rigoroz lidhur për formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit është e drejta italiane, e cila si kusht për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit kërkon pëlqimin me shkrim të të dyja palëve. 325 Disa të drejta të tjera nacionale, siç është e drejta holandeze, zvicerane, angleze dhe gjermane, lidhur me formën e marrëveshjes së arbitrazhit kanë një qasje më liberale sesa qasja e KNY-së dhe ML të UNCITRAL-it. Këto shtete parashohin formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, por qasjen e tyre liberale e manifestojnë nëpërmjet interpretimit më liberal dhe më pak strikt të definimit të formës me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit.326 Për dallim prej tyre, disa sisteme juridike nacionale kanë qasje konsensuale lidhur me formën e marrëveshjes së arbitrazhit, që do të thotë se këto shtete nuk kanë paraparë kurrfarë kushti formal lidhur me marrëveshjen e arbitrazhit, duke e konsideruar atë si një punë juridike joformale, respektivisht si një punë juridike që lidhet vetëm me pëlqimin e thjeshtë të vullnetit të palëve. Kështu për shembull Suedia, Norvegjia, Danimarka nuk parashohin ndonjë kërkesë formale për marrëveshjen e arbitrazhit, duke konsideruar kështu si të

324 UNCITRAL 2012 Digest of Case Law on the Model Law on International Commercial Arbitration,

United Nations, New York, 2012, fq. 25. 325 KPC i Italisë, neni 807, parag. 1 (“The submission to arbitration shall, under penalty of nullity, be

made in writing and shall indicate the subject matter of the dispute.”). 326 Për shembull: KPC i Holandës, në nenin 1021 thekson: “Marrëveshja e arbitrazhit duhet të provohet

nga një instrument me shkrim...”; LDNP i Zvicrës i vitit 1987, në nenin 178, parag. 1 parasheh: “Marrëveshja e arbitrazhit doemos duhet të lidhet në formën me shkrim, nëpërmjet telegramit, teleksit, telefaksit ose nëpërmjet çdo mjeti tjetër të komunikimit i cili lejon që ajo të jetë evidentuar në një tekst.” Kodi gjerman i procedurës civile parasheh fomën me shkrim, mirëpo për përmbushjen e kësaj forme mjafton që marrëveshja e arbitrazhit të jetë përfshirë në jë dokument të transmetuar nga njëra palë për tjetrën ose nga një palë e tretë për të dyja palët – nëse asnjë kundërshtim nuk është ngritur në kohën e duhur (neni 1031(2) ). Ligji anglez i arbitrazhit, në nenin 5 të tij parasheh formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, por kërkesa formale konsiderohet e përmbushur edhe në rastet e marrëveshjeve të lidhura në mënyrë tjetër nga ajo e shkruar, për aq kohë sa i referohen kushteve që janë në formë të shkruar, si dhe në rastet kur marrëveshjet kanë qenë të regjistruara me shkrim vetëm nga njëra palë.

111

vlefshme edhe marrëveshjen gojore për arbitrazhin.327 Për dallim prej tyre, legjislacioni i Zelandës së Re ndryshon pak nga legjislacionet e sipërtheksuara që i përkasin grupit të fundit, sepse ai në mënyrë shprehimore ka pranuar si të vlefshme marrëveshjet e arbitrazhit të lidhura gojarisht: “marrëveshja e arbitrazhit mund të lidhet gojarisht ose me shkrim”.328

E drejta e Republikës së Maqedonisë, sikurse shumica e të drejtave nacionale bashkëkohore, marrëveshjen e arbitrazhit e konsideron si një punë juridike formale. Megjithëkëtë, e drejta e vendit tonë nuk bënë pjesë në grupin e sistemeve juridike që kanë një qëndrim rigoroz lidhur për formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit, për shkak se dispozitat e saj parashohin një numër të përjashtimeve nga forma strikte e shkruar, gjë e cila fletë për relativizmin e kërkesës strikte formale. Forma e marrëveshjes së arbitrazhit është e rregulluar me nenin 7 të LATNRM-së, në të cilin parashihet zgjidhja vijuese:

“Marrëveshja e arbitrazhit doemos duhet të lidhet në formën me shkrim. Marrëveshja është lidhur në formë të shkruar nëse është futur në dokumentet të cilat palët i kanë nënshkruar, ose nëse është lidhur me këmbimin e letrave, telekseve, telegrameve, telefakseve ose mjeteve të tjera për komunikim që mundësojnë dëshmi të shkruar për marrëveshjen, pa dallim nëse palët i kanë nënshkruar, ose në këmbimin e padisë dhe përgjigjes së padisë në të cilat njëra palë thekson ekzistimin e marrëveshjes së arbitrazhit, ndërsa pala tjetër këtë nuk e mohon.

Thirrja në ndonjë kontratë të dokumentit (kushtet e përgjithshme për lidhjen e një pune të caktuar juridike, tekst të kontratës tjetër dhe ngjashëm) që përmban klauzolë arbitrazhi, paraqet marrëveshje arbitrazhi nëse kontrata është lidhur në formën e shkruar dhe nëse thirrja është e atillë ashtu që ajo klauzolë është pjesë përbërëse e asaj kontrate.

Marrëveshja e arbitrazhit është e vlefshme edhe nëse në konosman shprehimisht thirret në klauzolën e arbitrazhit në kontratën e lundrimit.”

Nga zgjidhjet juridike të cituara mund të konkludojmë se forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit është ad solemnitatem. Mirëpo, siç edhe theksuam, kjo rregull në masë të madhe është relativizuar, pasi që janë paraparë edhe mënyra të tjera alternative për lidhjen e një marrëveshje të plotfuqishme të arbitrazhit në aspektin formal. Në të vërtetë, sipas LATNRM-së forma me shkrim e marrëveshjes së arbitrazhit është e përmbushur si kusht edhe atëherë kur: marrëveshja e arbitrazhit është lidhur nëpërmjet këmbimit të mjeteve që mundësojnë dëshmi të shkruar për lidhjen e asaj marrëveshjeje; marrëveshja e arbitrazhit është lidhur në mënyrë konkludente (kur i padituri nuk e mohon ekzistimin e marrëveshjes së arbitrazhit të shënuar nga paditësi në padi); si dhe atëherë kur thirremi në ndonjë dokument që përmban klauzolë të arbitrazhit (incorporation by reference).

327 Kështu p.sh., Ligji suedez i arbitrazhit i vitit 1999, në nenin 1 parasheh vetëm atë se “kontestet lidhur

me çështjet për të cilat palët mund të arrijnë marrëveshje munden, me marrëveshje, t’i referohen një ose disa arbitrave për zgjidhje”. Nga dispozita e këtillë mund të përfundojmë se marrëveshja për arbitrazhin mund të lidhet edhe gojarisht – solo consensus. Ngjashëm edhe Ligji danez i arbitrazhit nr. 553 i 24 qershorit 2005 (neni 7, parag. 1) dhe Ligji norvegjez i arbitrazhit nr. 25/2004, i cili në fuqi ka hyrë në janar të vitit 2005 (neni 10).

328 Ligji i arbitrazhit i Zelandës së Re nr. 99, i datës 2 shtator 1996, neni 7, parag. 1.

112

4.3.3. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit

Konsensusi i palëve për t’iu nënshtruar arbitrazhit përpos që duhet të shprehet në formën e caktuar, ai duhet të ketë edhe përmbajtje të caktuar. Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar edhe pse prodhon efekte procedurale, ajo megjithatë është kontratë e së drejtës materiale lidhur me të cilën vlejnë rregullat e përgjithshme që i referohen elementeve të kontratave. Në këtë aspekt edhe për marrëveshjen për arbitrazhin vlejnë po ato rregulla që kanë të bëjnë me elementet e kontratave në përgjithësi, e që mund të jenë: 1) elemente thelbësore (essentialia negotii); 2) elemente natyrale (naturalia negotii) dhe 3) elemente të rastësishme (accidentalia negotii).

Elementet esenciale (të obligueshme) konsiderohen ato elemente të cilat doemos duhet t’i përmbaj marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar që të mund të prodhoj efekte juridike. Mungesa e këtyre elementeve shkakton pavlefshmërinë e marrëveshjes së tillë. Megjithëse në teorinë juridike dhe në praktikën gjyqësore dhe atë të arbitrazhit edhe më tutje është e diskutueshme çështja se cilat elemente konsiderohen si esenciale, lista e këtyre elementeve është mjaft e shkurtër. Shumica e pjesëtarëve të doktrinës juridike theksojnë se marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar duhet t’i përmbaj dy elementet vijuese esenciale:

a) konstituimi i kompetencës së arbitrazhit dhe b) përcaktimi i kontestit ose kontesteve për të cilat arbitrazhi është

kompetent.329

Në marrëveshjen për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar përveç elementeve të theksuara pa të cilat ajo nuk do të prodhonte efekte juridike, mund të parashihen edhe elemente të tjera që nuk do të shkaktojnë pavlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit, pasi që inkorporomi apo mosinkorporimi i tyre varet nga vullneti i palëve në marrëveshjen e arbitrazhit. Këto elemente konsiderohen si elemente fakultative (joesenciale), të cilat edhe pse nuk janë të domosdoshme, ato japin një kontribut të rëndësishëm që marrëveshja për arbitrazhin të jetë e plotë dhe precize. Së këndejmi, me vullnetin e palëve të shprehur në marrëveshjen e arbitrazhit mund të parashihen edhe këto elemente që konsiderohen si fakultative, e që kanë të bëjnë me: vendin e arbitrazhit, gjuhën në të cilën do të zhvillohet procedura e arbitrazhit, numrin e arbitrave, autoritetin për emërimin e arbitrave, nacionalitetin e arbitrave, vetitë dhe kualifikimet që duhet t’i posedoj arbitri, mënyrën e revokimit të arbitrave, të drejtën materiale dhe procedurale, kushtet dhe afatet, marrjen përsipër të shpenzimeve të arbitrazhit, shkallën e konfidencialitetit, e kështu me radhë.

Lista e elementeve fakultative me numërimin e mësipërm nuk konsiderohet e përfunduar, pasi që kjo varet nga vullneti i palëve në marrëveshjen e arbitrazhit. Se a do të parashihen dhe se çka do të parashihet prej këtyre elementeve në marrëveshjen e arbitrazhit, kjo është çështje e cila varet nga vullneti i vetë palëve të asaj marrëveshjeje. Autonomia e vullnetit të palëve mundëson që cilido element të marrëveshjes për arbitrazhin t’i jepet fuqia e elementit thelbësor. Kjo do të thotë se me parashikimin e

329 Shih: J. Perović, ‘Punovažnosti…’, fq. 124; J. Perović, Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži,

Beograd, 1998, fq. 42; A. Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža u SR Jugoslaviji (unutrašnji i međunarodni izvori normi), Beograd, 1999, fq. 242-243; M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 238; A. Цецева, Арбитражна спогодба, Академик ,Shkup, 2005, fq. 53; G. Knežević, MTA…, op.cit., fq. 44; M. Cukovac, Arbitražni sporazum-uslovi punovažnosti i granice, fq. 141; J. Perović, ‘Formulisanje...’, fq. 200.

113

elementeve fakultative në marrëveshjen e arbitrazhit ato fitojnë fuqinë e elementit thelbësor.

Në vazhdim do të ndalemi në trajtimin më të hollësishëm të elementeve thelbësore.

4.3.3.1. Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit

Një nga elementet thelbësore të marrëveshjes së arbitrazhit është konstituimi i kompetencës së arbitrazhit, respektivisht përcaktimi se cili arbitrazh do të jetë kompetent për zgjidhjen e kontestit ose kontesteve. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit duhet të shpreh qartë pëlqimin e palëve për t’ia besuar kontestin për zgjidhje arbitrazhit të caktuar. Për më tepër, marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar duhet që të përmbajë shprehjen e qartë, të plotë, serioze dhe të padyshimtë të vullnetit të palëve për zgjidhjen e kontestit nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pëlqimi i vullnetit të palëve duhet të ketë vetitë e theksuara në mënyrë që të evitoj çdolloj dyshimi që mund të lind lidhur me intencën e palëve që kontestin ta zgjidhin përfundimisht nëpërmjet arbitrazhit, e jo nëpërmjet gjykatave nacionale. Me rastin e kontraktimit të kompetencës së arbitrazheve institucionale, palët kanë në dispozicion model-klauzolat e arbitrazhit që i rekomandojnë këto institucione për të gjithë ata të cilët dëshirojnë që të shfrytëzojnë shërbimet e tyre. Kështu p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së ofrojnë klauzolë standarde të arbitrazhit, që u rekomandohet palëve në rastet kur dëshirojnë të kontraktojnë kompetencën e këtij institucioni: “Të gjitha kontestet që dalin nga ose në lidhje me këtë kontratë do të zgjidhen përfundimisht sipas Rregullave të Arbitrazhit të Odës Ndërkombëtare të Tregtisë nga një ose më shumë arbitra të emëruar në përputhje me rregullat në fjalë”.330

LCIA-ja ofron një model klauzolë diç më të gjatë:

“Çdo kontest që lind nga ose në lidhje me këtë kontratë, duke përfshirë çdo pyetje në lidhje me ekzistencën, vlefshmërinë apo shuarjen e saj, do t’i referohet për t’u zgjidhur përfundimisht arbitrazhit sipas Rregullave të LCIA, të cilat rregulla konsiderohen të jenë të inkorporuara me referencë në këtë klauzolë.

Numri i arbitrave do të jetë [ një/tre] Vendi, ose vendi ligjor, i arbitrazhit do të jetë [Qyteti dhe/ose shteti] Gjuha që do të përdoret në procedurën e arbitrazhit do të jetë [ ] E drejta zbatueshme për kontratën do të jetë e drejta materiale e [ ].”331

Në anën tjetër, në qoftë se palët zgjedhin që kontestin e tyre ta zgjidhin nëpërmjet një arbitrazhi ad hoc, ata mund ta kenë të nevojshme për ta precizuar më shumë klauzolën e tyre të arbitrazhit. Sido që të jetë, që të mund të kontraktohet kompetenca e arbitrazheve ad hoc, palët në marrëveshjen për arbitrazhin duhet së paku të caktojnë qoftë vendin e arbitrazhit, qoftë të drejtën e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, pasi që vetëm në këtë rast elementet e tjera të marrëveshjes së arbitrazhit

330 <http://www.iccwbo.org/products-and-services/arbitration-and-adr/arbitration/standard-icc-

arbitration-clauses/> (shikuar së fundmi më 02.02.2015). 331 <http://www.lcia.org/Dispute_Resolution_Services/LCIA_Recommended_Clauses.aspx> (shikuar së

fundmi më 02.02.2015).

114

mund të përcaktohen në përputhje me të drejtën e zbatueshme.332 Kështu p.sh. klauzola e arbitrazhit ad hoc me përmbajtjen “Arbitrazhi në Cyrih” apo “Arbitrazhi në përputhje me të drejtën procedurale Zvicerane” konsiderohet e plotfuqishme. Mirëpo, konstituimi i kompetencës së arbitrazhit ad hoc kërkon nevojën e parashikimit në klauzolën e arbitrazhit të më shumë elementeve, krahasuar me klauzolën e arbitrazhit me të cilën kontraktohet kompetenca e arbitrazheve institucionale. Megjithatë, në mënyrë që klauzola e arbitrazhit ad hoc të konsiderohet e plotfuqishme nuk është e domosdoshme që të përmbaj të gjitha elementet, por mjafton vetëm disa prej tyre, p.sh. e vlefshme do të jetë klauzola me këtë përmbajtje: “Të gjitha kontestet që lindin nga kjo kontratë ose në lidhje me të do të zgjidhen përfundimisht nga ana e arbitrazhit ad hoc me seli në Stokholm, i përbërë prej tre arbitrave, me ç’rast secila palë emëron nga një arbitër, kurse arbitrat e emëruar zgjedhin kryetarin e tribunalit të arbitrazhit”.

4.3.3.1.1. Klauzolat patologjike të arbitrazhit dhe blanko klauzolat

Kur flasim për të ashtuquajturat “klauzola patologjike”333 mendojmë se është e dobishme që fillimisht t’i përmendim kriteret e Ajzemanit (Eisemann) lidhur me funksionet thelbësore të klauzolës së arbitrazhit. Sipas tij, klauzola e arbitrazhit ka katër funksione esenciale: 1) e para, klauzola e arbitrazhit duhet të prodhoj pasoja të detyrueshme për palët; 2) e dyta, ajo duhet të përjashtoj ndërhyrjen e gjykatave në zgjidhjen e kontesteve, të paktën deri në marrjen e vendimit të arbitrazhit; 3) e treta, ajo duhet tu jep autorizime arbitrave për të zgjidhur kontestet që mund të lindin ndërmjet palëve dhe 4) e katërta, ajo duhet të mundësoj një procedurë më efikase dhe më të shpejtë që do të çojë në një vendim të arbitrazhit i cili do të jetë juridikisht i ekzekutueshëm.334

Klauzolat të cilat nuk arrijnë të përmbushin funksionet e tyre esenciale, Ajzemani i quan si “klauzola patologjike”. Sipas tij, me termin klauzola patologjike të arbitrazhit nënkuptohen marrëveshjet e arbitrazhit, posaçërisht klauzolat e arbitrazhit të cilat përmbajnë mangësi të caktuara që shkaktojnë dilema dhe vështirësi për zhvillimin e procedurës së arbitrazhit.335 Ndryshe, klauzola patologjike mund të definohet si ajo klauzolë e formuluar në një mënyrë të tillë që mund të çoj në konteste lidhur me interpretimin e marrëveshjes së arbitrazhit, mund të rezultojë në dështim të klauzolës së arbitrazhit ose mund të rezultoj me joekzekutueshmërinë e vendimit të arbitrazhit.336 Shembuj337 të problemeve të tilla përfshijnë: (1) paqartësinë lidhur me qëllimin e detyrueshëm të arbitrazhit, (2) emërtimin e një personi të caktuar si arbitër i cili në kohën e kontestit ka vdekur apo që refuzon të veprojë, (3) emërtimin e një institucioni për të administruar procedurën e arbitrazhit ose për të emëruar arbitrat në qoftë se

332 Kështu Fouchard, Goldman, Gaillard, Traité de l’arbitrage commercial international, Litéc, Paris,

1996, fq. 287. 333 Frédéric Eisemann, ish-Sekretari i Përgjithshëm i Gjykatës së Arbitrazhit të ONT-së (ICA-ICC),

besohet të jetë krijuesi i shprehjes “klauzola patologjike”. Këtë shprehje Eisemann për herë të parë e përdori në vitin 1974 në punimin vijues: F. Eisemann, ‘La claus d’arbitrage pathologique’ në Commercial Arbitration Essays in Memoriam Eugenio Minoli, U.T.E.T., 1974. Shih: W. L. Craig, W. W. Park & J. Paulsson, International Chamber of Commerce Arbitration, botimi i tretë, Oceana Publications, Dobbs Ferry NY, 2000, fq. 127.

334 F. Eisemann, op.cit., fq. 129. 335 Po aty. 336 R. D. Bishop, ‘A Practical Guide for Drafting International Arbitration Clauses’, Int’l Energy L. &

Tax’n Rev., 16, 2000, fq. 18. 337 Po aty.

115

institucioni i tillë asnjëherë nuk ka ekzistuar, gabimisht është emërtuar në klauzolë apo refuzon që të veprojë, (4) parashikimin e paarsyeshëm të afateve të shkurtra për veprim nga ana e arbitrave, (5) parashikimin e specifikave të tepërta në lidhje me kualifikimet e arbitrave, ose (6) parashikimin e procedurave kontradiktore ose të paqarta. Në thelb çdo element i klauzolës së arbitrazhit (emri i institucionit të arbitrazhit, vendi i arbitrazhit etj.) i formuluar në mënyrë të paqartë ose joprecize mund ta bëjë defektive tërë klauzolën e arbitrazhit.338

Në praktikë nuk janë të rralla rastet kur hasen të meta të ndryshme në marrëveshje të arbitrazhit, që i bëjnë marrëveshjet e tilla të kualifikohen si patologjike. Megjithëse në doktrinën juridike hasen edhe kualifikime të tjera,339 Ajzemani klauzolat e arbitrazhit i kategorizon në dy grupe: ato të cilat nuk sjellin marrëveshje të vlefshme dhe ato të cilat palëve thjeshtë u ofrojnë mundësinë për t’i kontestuar klauzolat e tilla.340

Në praktikë mund të hasim në disa klauzola të arbitrazhit të cilat mund të citohen si shembuj klasik të patologjisë. E tillë është klauzola e përfshirë në kontratën e lidhur ndërmjet Société Datel Productions dhe King Productions SARL,341 përmbajtja e së cilës ishte si në vijim: “Çdo kontest që lind nga kjo kontratë do të zgjidhet përfundimisht sipas rregullave të pajtimit dhe të arbitrazhit të “Odës Tregtare” nga arbitri i emëruar në pajtim me këto rregulla; vendi i arbitrazhit do të jetë Parisi; e drejta franceze do të jetë e drejtë e zbatueshme.” Dilemat që rrjedhën nga kjo klauzolë kishin të bënin me atë se cili institucion do të ishte kompetent për zgjidhjen e kontestit: Oda Ndërkombëtare e Tregtisë me seli në Paris apo Oda e Tregtisë dhe Industrisë e Parisit, e quajtur zakonisht si Oda Tregtare. Lidhur me çështjen në fjalë arbitri deklaroi se nuk ka juridiksion për të vendosur lidhur me kontestin dhe i ftoi palët për të rregulluar më mirë këtë çështje. Në të njëjtën frymë është edhe vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i cili marrëveshjen e arbitrazhit, përmbajtja e vetme e së cilës nënvizonte “Tribunali i arbitrazhit i ndodhur në Paris“, e ka konsideruar si të pavlefshme, me arsyetimin se ajo nuk përmbante as emrin e palëve, as të institucionit të arbitrazhit, e as procedurën që duhet ndjekur për emërimin e arbitrave.342

Duke u nisur nga rregulli i përgjithshëm i cili kërkon nga gjykatat dhe tribunalet e arbitrazheve që klauzolën e arbitrazhit ta interpretojnë pozitivisht, sipas parimit të efektit të dobishëm (effet utile), nuk është aspak befasuese se pse në praktikë hasen

338 K. Tolkušnas, Defective Arbitration Clauses in International Commercial Contracts, master thesis,

Mykolas Romeris University, Faculty of Law, Vilnius, 2010, fq. 13, e diponueshme në:< http://vddb.laba.lt/fedora/get/LT-eLABa-0001:E.02~2011~D_20110124_131045-86915/DS.005.1.01.ETD> (shikuar më 01.04.2013).

339 Kështu për shembull Dejvisi, duke marrë si kriter shkallën e patologjisë, klauzolat defektive i klasifikon në klauzola me shkallë më të rëndë të patologjisë dhe klauzola me shkallë më të lehtë të patologjisë – shih: B. G. Davis, ‘Pathological Clauses: Frédéric Eisemann’s Still Vital Criteria’, Arbitration International, Vol. 7, no. 4, 1991, fq. 365. Në një klasifikim tjetër të klauzolave patologjike flitet për ekzistencën e: klauzolave me të cilat në mënyrë të paqartë dhe joprecize emërtohet arbitrazhi i zgjedhur, blanko klauzolave, klauzolave të kombinuara, klauzolave alternative, e kështu me radhë – shih: J. Perović, Ugovor o..., fq. 43 etj; M. Trajković, MTA..., op.cit., fq. 240-242; A. Цецева, op.cit., fq. 54-58.

340 F. Eisemann, op.cit., fq. 129. 341 Vendimi i ICC nr. 5423 i vitit 1987, në rastin Société Datel Productions v. King Productions SARL –

publikuar në Clunet, 1987, fq. 1048 etj. 342 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parist, i datës 17 tetor 1991, në rastin Société Viennoiserie Fine v.

Négre et autores - publikuar në Revue de l’arbitrage, 1992, fq. 673.

116

mjaft vendime që u japin efekt klauzolave patologjike.343 Kështu, për dallim nga vendimi i ICC-ës nr. 5423, një panel i ICC-ës në një procedurë tjetër erdhi në një konkluzion krejtësisht të ndryshëm duke vendosur në favor të vlefshmërisë së klauzolës së arbitrazhit, e cila parashihte se kontestet do t’i referoheshin për zgjidhje Odës Tregtare të Parisit (Chamber of Commerce of Paris). Sipas këtij paneli “qëllimi i qartë dhe i përbashkët i palëve ishte që kontestet t’ia referonin ICC-Paris”.344 Përveç në rastin e sipërpërmendur, duhet theksuar se në praktikë nuk janë të rralla rastet kur emërtimi i institucionit të arbitrazhit bëhet në mënyrë jo të plotë dhe joprecize. Veçanërisht nga praktika më së shpeshti citohen rastet tek të cilat me rastin e kontraktimit të kompetencës së arbitrazhit të ICC përdoren emërtimet si “Oda Tregtare Ndërkombëtare në Gjenevë”345, “Oda Tregtare Ndërkombëtare në Cyrih”,346 “Oda Oficiale e Tregtisë në Paris”347 ose edhe emërtimi “Sekcioni Ndërkombëtar i Odës Tregtare në Paris”.348 Në të gjitha rastet e përmendura Gjykata e Arbitrazhit e ONT-së (ICA-ICC) ka vendosur se klauzolat e këtilla janë të plotfuqishme dhe se palët kanë kontraktuar kompetencën e ICC-ës duke paraparë si vend të arbitrazhit vendin e theksuar në klauzolë, siç ishte Gjeneva, Cyrihu ose Parisi.

Përveç klauzolave patologjike, në praktikë njihen edhe të ashtuquajturat “blanko klauzolat”. Në të vërtetë ato janë lloj i veçantë i klauzolave patologjike me të cilat nuk kontraktohet asgjë tjetër përveç asaj se kontestet do të zgjidhen nëpërmjet arbitrazhit. Shembulli i formulimit të një klauzole të tillë do të ishte si në vijim: “Të gjitha kontestet që lindin nga kjo kontratë do të zgjidhen nëpërmjet arbitrazhit” ose “Kontesti do të zgjidhet nga arbitrazhi”. Duke e pasur parasysh se klauzolat e këtilla nuk përmbajnë dy elementet thelbësore që duhet t’i ketë çdo marrëveshje e arbitrazhit, andaj është edhe e vështirë që në praktikë klauzolat e këtilla të aplikohen (jetësohen). Në të vërtetë, nga përmbajtja e saj nuk rrjedh as se si do të emërohen arbitrat, as cili do të jetë autoriteti i emërimit të tyre dhe as se cili do të jetë vendi i arbitrazhit. Lidhur me fatin e klauzolës së tillë ekzistojnë tri mundësi:349

a) Blanko klauzola mund të konsiderohet e pavlefshme, në qoftë se shtrohet para ndonjë arbitrazhi institucional;350

343 Kështu për shembull, Gjykata e Lartë e Singaporit në një vendim të saj të sjellur së fundmi në rastin

HKL Group Co Ltd. V. Rizq International Holdings Pte Ltd [2013] SGHCR 5, e ka konsideruar si të plotfuqishme dhe të ekzekutueshme një klauzolë patologjike të arbitrazhit e cila i referohej një institucioni jo ekzistues të arbitrazhit. Përndryshe, klauzola parashihte se kontestet do të zgjidhen nga Komiteti i Arbitrazhit në Singapor nën Rregullat e ONT, kurse një entitet i tillë në Singapor nuk ekzistonte. Lidhur me këtë rast shih: Sh. Lee,‘Singapore High Court gives effect to pathological arbitration clause’ në Singapore International Arbitration Blog. Postuar më 28 mars 2013, <http://singaporeinternationalarbitration.com/2013/02/22/case-update-singapore-high-court-gives-effect-to-pathological-arbitration-clause/> (shikuar më 2 prill 2013).

344 Vendimi i ICC nr. 6709 – publikuar në Collection of ICC Arbitral Awards 1991-1995, Arnaldez Jean-Jacques (et al.), Paris, 1997, fq. 434-442.

345 Shih: Vendimi i ICC nr. 5946 i vitit 1990 – i publikuar në YCA, Vol. XVI, 1991, fq. 97 etj. 346 Shih: Vendimi i ICC nr. 4472 i vitit 1984 – i publikuar në Clunet, 1984, fq. 946; Vendimi i ICC nr.

5294 i vitit 1988 – i publikuar në YCA, Volume XIV, 1989, fq. 139. 347 Shih: Vendimi i Tribunal de Grande Instance de Paris, i datës 3 dhjetor 1988, në rastin Société Asland

v. Société European Energy Corporation – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1990, fq. 521-522. 348 Shih: Vendimi i ICC nr. 5103 i vitit 1988 – i publikuar në Journal du droit international, Tome 115,

1998, fq. 1206 dhe në Clunet, 1988, fq. 1206 etj. 349 Shih: M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 242; A. Цецева, op. cit., fq. 56. 350 Në disa të drejta nacionale ekzistojnë dispozita të cilat parashohin se nën kërcënim të pavlefshmërisë,

klauzola e arbitrazhit duhet me doemos t’i ketë elementet e caktuara të domosdoshme. Prandaj, padyshim se në këto sisteme juridike blanko klauzola është e pavlefshme, mirëpo vetëm në aspekt të

117

b) Blanko klauzola mund të mbetet në fuqi, duke konsideruar se me klauzolën e tillë palët kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit ad hoc, andaj edhe nuk kanë emërtuar arbitrazhin (interpretimi i këtillë shpeshherë vjen në shprehje në praktikë);

c) Blanko klauzola mund të konsiderohet e vlefshme, në qoftë se bëhet fjalë për një bashkëpunim afarist afatgjatë ndërmjet atyre palëve, të cilët më herët në vazhdimësi kanë shfrytëzuar shërbimet e ndonjë arbitrazhi institucional, kështu që mund të konsiderohet se ato kanë pasur parasysh atë institucion, kompetencën e të cilit kanë lëshuar që përsëri ta konstituojnë (kontraktojnë). Shfrytëzimi i vazhdueshëm i shërbimeve të ndonjë arbitrazhi institucional mund të vërtetohet nëpërmjet verifikimit të marrëdhënies së tërësishme afariste dhe nëpërmjet përmbajtjes së kontratave të mëparshme të lidhura midis tyre.

Sot, rendet juridike bashkëkohore kanë pësuar zhvendosje në favor të inkurajimit të palëve për t’ia paraqitur kontestet e tyre mekanizmave konsensual të zgjidhjes së kontesteve, siç është arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, andaj edhe konstatohet se e drejta e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar blanko klauzolat i pranon si të plotfuqishme, duke i interpretuar ato sikurse me klauzolat e këtilla të jetë kontraktuar kompetenca e arbitrazheve ad hoc.351 Mirëpo, që të mund të konsiderohet se me klauzolat e këtilla është paraparë kompetenca e arbitrazhit ad hoc doemos duhet që në to të jetë paraparë vendi i arbitrazhit ose e drejta procedurale e cila do të zbatohet në procedurën e arbitrazhit.

Nga ajo që theksuam rrjedh se si çështje e rëndësishme që shtrohet në rastet kur kemi të bëjmë me klauzolat patologjike është çështja e fatit juridik të tyre. Siç edhe theksuam më lartë, gjykatat dhe arbitrat duhet ta interpretojnë pozitivisht klauzolën e arbitrazhit. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare dhe e gjykatave nacionale shpeshherë na ka ofruar shembuj të interpretimit pozitiv të klauzolave patologjike, duke i “shpëtuar” (“shëruar”) ato, megjithëse nuk mungojnë edhe rastet kur këto klauzola nuk kanë arritur edhe të “mbijetojnë”. Andaj, palët duhet me kujdes të madh të formulojnë klauzolat e arbitrazhit në kontratat e tyre, në mënyrë që t’iu shmangen komplikimeve të shumta që mund të lindin nga një klauzolë patologjike. Formulimet e paqarta, joprecize dhe të dykuptimshme të klauzolave patologjike mund të krijojnë efekte të dëmshme dhe të përfundojnë me një klauzolë vështirë të shërueshme, apo edhe më keq, klauzola mund edhe të dështoj. Andaj palët duhet të jenë shumë të kujdesshme me rastin e formulimit të klauzolave të arbitrazhit, e veçanërisht duhet të jenë të kujdesshme kur ato u shmangen model klauzolave të arbitrazhit që rekomandohen nga institucionet e arbitrazhit.

arbitrazhit të brendshëm, e jo edhe në aspekt të arbitrazhit ndërkombëtar. Kështu p.sh. KPC i Francës i vitit 1981 në nenin 1443, parag. 2 (i cili aplikoheshte vetëm tek arbitrazhi i brendshëm) parashihte se kaluzola e arbitrazhit, nën kërcënim të pavlefshmërisë, doemos duhet të emëroj arbitrin apo arbitrat ose të parasheh mënyrën për emërimin e tyre. Në anën tjetër, KPC të Italisë në nenin 809 parag. 2 parasheh se kompromisi ose klauzola e arbitrazhit do të përmbajë emërimin e arbitrave ose të përcaktojë numrin e tyre dhe mënyrën në në cilën ata do të emërohen. Sipas kësaj zgjidhjeje, në Itali kur është në pyetje arbitrazhi i brendshëm blanko klauzola është e pavlefshme.

351 Shih: Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 267.

118

4.3.3.2. Caktimi i kontestit për të cilin arbitrazhi është kompetent

Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar që të mund të prodhojë efekte juridike duhet të përmbajë edhe një element tjetër të natyrës esenciale, i cili i referohet caktimit të kontestit ose kontesteve për zgjidhjen e të cilave arbitrazhi është kompetent. Thënë ndryshe, marrëveshja për arbitrazhin do të jetë e plotfuqishme në qoftë se ajo ka të bëj me kontest saktësisht të caktuar, respektivisht me marrëdhënie juridike saktësisht të caktuar.

Marrëveshja për arbitrazhin, siç edhe kemi theksuar, mund të paraqitet në dy forma, edhe atë në formë të kompromisit dhe në formë të klauzolës kompromisore. Varësisht se për cilën formë të marrëveshjes së arbitrazhit bëhet fjalë, ekzistojnë edhe dallime në aspekt të caktimit të kontestit apo të kontesteve për të cilat arbitrazhi është kompetent. Në qoftë se marrëveshja e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar lidhet në formë të kompromisit, kontesti për të cilin është lidhur kompromisi duhet të jetë saktësisht i caktuar, duke pasur parasysh se kjo formë e marrëveshjes së arbitrazhit lidhet pas lindjes së kontestit, kur palët janë të njohur saktësisht me të. Si shembull këtu po e marrim KPC të Italisë i cili në nenin 807, parag. 1 parasheh se kompromisi, nën kërcënim të pavlefshmërisë, doemos duhet të përcaktoj lëndën e kontestit. Gjithashtu edhe Kodi francez i procedurës civile vitit 1981, në nenin 1448, parag.1 shprehimisht parashihte se kompromisi doemos duhet të përcaktoj lëndën e kontestit, nën kërcënim të pavlefshmërisë.

Në anën tjetër, në qoftë se marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar lidhet në formë të klauzolës kompromisore (klauzolës së arbitrazhit) kontesti nuk mund të jetë i saktësuar plotësisht, për shkak se në momentin e lidhjes së kësaj forme të marrëveshjes së arbitrazhit kontesti as që ka ekzistuar. Megjithatë, klauzola e arbitrazhit nuk mund të mos përmbaj asnjë element të konkretizimit, pasi që edhe prej saj kërkohet që ta caktojë kontestin në atë mënyrë që ai të jetë i caktuar. Kjo do të thotë se në klauzolën e arbitrazhit doemos duhet të jetë e caktuar marrëdhënia juridike nga e cila në të ardhmen mund të lindin kontestet. Sipas rregullit, bëhet fjalë për konteste që mund të lindin nga marrëdhënia juridike e cila krijohet me kontratën kryesore, klauzola e së cilës paraqet klauzolë arbitrazhi.

Në qarkullimin tregtar ndërkombëtar ekzistojnë modalitete të ndryshme në aspekt të caktimit të kontesteve për zgjidhjen e të cilave arbitrazhit do të jetë kompetent. Shumica e klauzolave të arbitrazhit janë të formuluara gjerësisht në mënyrë që të mbulojnë çdo kontest që mund të lind nga marrëdhënia e caktuar juridike.

Më së shpeshti hasen fraza të përgjithshme me të cilat parashikohet se arbitrazhi do të jetë kompetent “për të gjitha kontestet që rrjedhin nga kjo kontratë ose që janë në lidhje me të”. Mirëpo, nuk janë të rralla edhe rastet e formulimit më të detajuar të klauzolave të arbitrazhit sipas metodës exempli causa, duke i numëruar kontestet për të cilat arbitrazhi do të jetë kompetent. Palët përcaktohen për një opsion të këtillë me qëllim të shmangies së obstruksioneve eventuale që mund të bëhen në procedurën e arbitrazhit mbi bazën se kontesti i caktuar nuk është i përfshirë me marrëveshjen e arbitrazhit, veçanërisht në situatat kur përdoret vetëm formulimi vijues “kontestet që rrjedhin nga kontrata” apo formulimi tjetër “kontestet që rrjedhin në lidhje me

119

kontratën”.352 Si shembull tipik i një klauzole më të detajuar të arbitrazhit në të cilën shprehimisht theksohen kontestet për të cilat arbitrazhi do të jetë kompetent, po veçojmë klauzolën që rekomandohet në ITC Model Kontratat:353 “Çdo kontest, kundërthënie ose kërkesë që rrjedh nga kjo kontratë ose që është në lidhje me këtë kontratë, përfshirë lidhjen, interpretimin, përmbushjen, shkeljen, ndërprerjen apo pavlefshmërinë e saj do të zgjidhet përfundimisht sipas rregullave të [specifiko institucionin e arbitrazhit] nga [specifiko numrin e arbitrave, p.sh. arbitri i vetëm ose, nëse është e përshtatshme, tre arbitra] të emëruar në përputhje me rregullat e theksuara. Vendi i arbitrazhit do të jetë [specifiko]. Gjuha e arbitrazhit do të jetë [specifiko].”

Klauzola e cituar u rekomandohet palëve në rastet kur dëshirojnë të kontraktojnë kompetencën e ndonjë institucioni të arbitrazhit, kurse për arbitrazhet ad hoc rekomandohet klauzola vijuese: “Çdo kontest, kundërthënie ose kërkesë që rrjedh nga kjo kontratë ose që është në lidhje me këtë kontratë duke përfshirë lidhjen e saj, interpretimin, përmbushjen, shkeljen, ndërprerjen apo pavlefshmërinë e saj do të zgjidhet përfundimisht sipas Rregullave të UNCITRAL-it [specifiko rregulla të tjera] nga [specifiko numrin e arbitrave, p.sh. arbitri i vetëm ose, nëse është e përshtatshme, tre arbitra] të emëruar nga [specifiko emrin e institucionit të emërimit ose të personit]. Vendi i arbitrazhit do të jetë [specifiko]. Gjuha e arbitrazhit do të jetë [specifiko].”

Klauzolat e cituara parashohin një rreth mjaft të gjerë të kontesteve për të cilat do të vendos arbitrazhi, duke i përmendur shprehimisht disa prej tyre, me çka padyshim se zvogëlohet hapësira për të bërë obstruksione ndaj procedurës së arbitrazhit mbi bazën se një kontest nuk është i përfshirë me klauzolën e arbitrazhit.

Nga kjo që theksuam mund të përfundojmë se lëshimet eventuale në aspekt të caktimit të kontestit mund të kenë efekte negative, madje mund të rezultojnë edhe me pavlefshmërinë e vetë marrëveshjes së arbitrazhit. Efikasiteti i procedurës së arbitrazhit mund të vihet në pyetje në qoftë se palët nuk mbajnë llogari për këtë element esencial të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Pa efekte juridike do të ishte edhe klauzola abstrakte e arbitrazhit me të cilën në përgjithësi kontraktohet kompetenca e arbitrazhit për kontestet nga të gjitha marrëdhëniet juridike të ardhshme të cilat mund të krijohen ndërmjet palëve.

4.4. AUTONOMIA E MARRËVESHJES SË ARBITRAZHIT

Kur bëjmë fjalë për zgjidhjen e kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare një nga parimet e rëndësisë së veçantë është autonomia e marrëveshjes së arbitrazhit, parim ky që gëzon njohje të gjerë në sistemet juridike nacionale. Parimi në fjalë është produkt i doktrinës juridike dhe për shkak të rëndësisë teorike dhe praktike që ka, ai ka qenë dhe është objekt i pashmangshëm i trajtimit nga shumë teoricienë dhe prakticientë.354 Interesi për trajtimin e çështjes në fjalë është si rezultat i 352 Në qoftë se në klauozolën e arbitrazhit haset vetë formulimi “kontestet që rrjedhin nga kontrata”,

atëherë fraza e këtillë hap mundësinë e kundërshtimit të kompetencës së arbitrazhit lidhur me kontestet që nuk rrjedhin drejtpërdrejt nga kontrata. Andaj edhe duhet bërë dallimi ndërmjet këtyre dy formulimeve, megjithëse në praktikë ato më së shpeshti i gjejmë së bashku, duke mbuluar kështu një rreth mjaft të gjërë të kontesteve eventuale që mund të rrjedhin nga marrëdhënia juridike e caktuar.

353 Model Contracts for Small Firms: Legal Guidance for Doing International Business, International Trade Centre, Geneva, 2010, fq. 16, 34, 43, 57, 72, 91, 115, 134 dhe 146.

354 Doktrina e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit trajtohet nga shumë autorë, në mesin e të cilëve po veçojmë: G. B. Born, International...,2001, fq. 55; A. van den Berg, The New York Convention of

120

domosdoshmërisë të përcaktimit të statusit të marrëveshjes së arbitrazhit kundrejt kontratës kryesore me të cilën ajo ka të bëjë apo në të cilën është stipuluar.

Po çka në të vërtetë kuptojmë me nocionin “autonomi e marrëveshjes së arbitrazhit”? Ky nocion ka domethënie të dyfishtë: së pari, ai përdoret në kuptimin tradicional për t’iu referuar autonomisë, ose separabilitetit (ndashmërisë) së marrëveshjes së arbitrazhit nga kontrata kryesore, me të cilën ajo ka të bëjë; dhe së dyti, i referohet autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit nga “të gjitha të drejtat nacionale”, që padyshim është një koncept krejtësisht i ndryshëm dhe i cili ka të bëjë me çështjen e zgjedhjes së rregullave mbi bazën e të cilave duhet të vlerësohet ekzistenca dhe vlefshmëria e një marrëveshjeje arbitrazhi.355 Kuptimi i dytë në fakt përfaqëson konceptin e denacionalizimit të arbitrazhit.

Sido që të jetë, kuptimi kryesor dhe tradicional i autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit është ai i autonomisë së kësaj marrëveshjeje nga kontrata kryesore me të cilën ajo ka të bëjë apo pjesë e së cilës ajo është. Në të vërtetë, problemet më të shumta paraqiten në rastet kur kemi të bëjmë me klauzolat e arbitrazhit se sa me kompromiset, të cilat të paktën janë edhe kontrata fizikisht të ndara nga kontrata kryesore. Andaj, edhe unë do të ndalem tek autonomia e klauzolës së arbitrazhit në raport me kontratën kryesore. Ndryshe, në teorinë juridike të vendeve common law kjo doktrinë emërtohet edhe si “doctrine of separability”, “doctrine of severability”, “doctrine of independence” ose “doctrine of detachment”. Të gjitha këto emërtime të autorëve nga vendet common law shërbejnë për të shënuar kuptimin tradicional të autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit.

Sipas doktrinës së autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit, klauzola kompromisore (klauzola e arbitrazhit) edhe pse paraqet vetëm një klauzolë në kontratën kryesore, ajo është kontratë e veçantë, e pavarur dhe e dallueshme nga kontrata kryesore.356 Si rezultat i njohjes së statusit autonom të saj, klauzola e arbitrazhit mund të vazhdoj të ekzistoj dhe të prodhoj efekte juridike edhe në rastet kur kontrata kryesore për ndonjë arsye merr fund. Esenca e kësaj doktrine qëndron në atë se vlefshmëria e klauzolës së arbitrazhit nuk është e lidhur me atë të kontratës kryesore dhe anasjelltas.357 Për më tepër, edhe në qoftë se kontrata kryesore do të jetë e pavlefshme apo për ndonjë

1958-Towards a Uniform Judicial Interpretation, Kluwer Law and Taxation Publishers, Deventer/Boston, 1981, fq. 145-146; A. Redfern & M. Hunter, op.cit., fq. 193-195; J.D.M. Lew, L.A. Mistelis, S.M. Kröll, Comparative International Commercial Arbitration, Kluwer Law International, The Hague, 2003, fq. 101-108; E. Gaillard, J. Savage (editors), Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 198-217; A. Goldštajn, Međunarodna trgovačka arbitraža: drugio dio-Jugoslavija, Informator, Zagreb, 1976, fq. 26-32; M. Trajković, MTA..., op. cit., fq. 266-273; A. Samuel, ‘Separability of Arbitration Clauses-Some Awkward Questions About the Law On Contracts, Conflict of Laws and The Administration of Justice’. ADRLJ 36, 2000; Т. Бендевски, ‘Односот на арбитражната спогодба кон основниот договор’ në Годишник на Правниот Факултет во Скопје, Том XXXVII, 1996/1998, Скопје, fq. 19-27; J.J. Barcelό III, ‘Who Decides the Arbitrators’ Jurisdiction? Separability and Competence-Competence in Transnational Perspective’. Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 36, No. 4, October 2003, fq. 1115-1136; S. J. Ware, ‘Arbitration Law’s Separability Doctrine After Buckeye Check Cashing, Inc. v. Cardegna’. Nevada Law Journal, Vol. 8, No. 107, October 2007, fq. 107-134.

355 Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 198. Lidhur me këto dy kuptimi të këtij nocioni shih edhe J.D.M. Lew, L.A. Mistelis, S.M. Kröll, op. cit., fq. 102 në fusnotën 10.

356 Lidhur me trajtimin e klauzolës së arbitrazhit si një marrëveshjeje të pavarur, të ndarë nga pjesa e mbetur e kontratës në të cilën ajo është përmbajtur shih rastin Prima Paint Corp. v. Flood & Conklin Manufacturing Co., 388 U.S.395, 1967, fq. 402.

357 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 102.

121

arsyeje tjetër nuk do të prodhoj efekte juridike, klauzola e arbitrazhit mund ta mbijetoj atë dhe të vazhdoj të jetë e vlefshme. Vlefshmëria e klauzolës kompromisore dhe kontratës kryesore vlerësohet ndarazi, ashtu që pavlefshmëria e kontratës kryesore nuk nënkupton automatikisht edhe pavlefshmërinë e klauzolës kompromisore.

Duke njohur statusin autonom të klauzolës së arbitrazhit si rezultat kemi ekzistimin e dy kontratave të veçanta. Thënë ndryshe, nëse dikush lidh ndonjë kontratë në përmbajtjen e së cilës ndodhet klauzola e arbitrazhit, në fakt, ai lidh dy kontrata të veçanta, edhe atë: kontratën primare ose kryesore që ka të bëjë me detyrimet komerciale të palëve dhe kontratën sekondare ose kolaterale që përmban detyrimin për të zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit të gjitha kontestet që dalin nga marrëdhëniet tregtare.358

Koncepti i autonomisë së klauzolës së arbitrazhit në raport me kontratën kryesore në të cilën ajo është stipuluar është i kohës së re, pasi që deri në Luftën e Dytë Botërore është konsideruar se klauzola e arbitrazhit duhet të ndjek fatin e kontratës kryesore. Si rrjedhojë e një koncepti të tillë, arbitrazhi është deklaruar jokompetent në qoftë se i padituri ka kontestuar vlefshmërinë e kontratës kryesore. Sot, klauzolës së arbitrazhit gjerësisht i është pranuar statusi autonom. Së këndejmi, edhe pse ajo është pjesë e kontratës kryesore, klauzola e arbitrazhit ka “jetë të mëvetësishme”, prandaj nuliteti i kontratës kryesore mund të mos ndikoj automatikisht (ipso iure) në plotfuqishmërinë e saj. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se me çdo kusht tentohet që klauzola e arbitrazhit të mbetet në fuqi, pasi që në disa raste edhe pse vlefshmëria e saj vlerësohet veçmas nga ajo e kontratës kryesore, rrjedha përfundimtare mund të jetë e njëjtë, p.sh. që të dyja, edhe kontrata kryesore edhe klauzola e arbitrazhit, mund të jenë të pavlefshme ose të vlefshme (në rastet kur kontrata kryesore në të cilën përfshihet klauzola e arbitrazhit lidhet në ndikim të dhunës apo kërcënimit, s’do mend se që të dyja kontratat do të jenë të pavlefshme). Mirëpo, e rëndësishme është që ky rezultat të jetë arritur në saje të një vlerësimi të ndarë lidhur me plotfuqishmërinë e tyre.

Në kushtet bashkëkohore mëvetësia e klauzolës së arbitrazhit në raport me kontratën kryesore në të cilën ajo është e përfshirë gëzon njohje të gjerë në sistemet e ndryshme juridike nacionale, në burimet ndërkombëtare si dhe në rregulloret e institucioneve të arbitrazheve.359 Në Republikën e Maqedonisë, konkretisht në Ligjin mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar në mënyrë eksplicite është pranuar doktrina e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit. Në nenin 16 të këtij ligji, i cili është identik me nenin 16 të Model-Ligjit të UNCITRAL-it, thuhet: “Gjyqi i arbitrazhit mund të vendos për kompetencën e vet, duke përfshirë me këtë rast edhe vendimmarrjen për çdo kundërshtim lidhur me ekzistimin ose plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit. Për këtë qëllim klauzola e arbitrazhit që është pjesë përbërëse e ndonjë kontrate, do të konsiderohet si kontratë që është e pavarur nga dispozitat e tjera të asaj kontrateje. 358 A. Redfern & M. Hunter, op. cit., fq. 193. 359 Shih p.sh. Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës, neni 178(3); Ligji i Arbitrazhit i

Anglisë, Sec. 7; Ligji i Arbitrazhit i Suedisë, Sec. 3; Kodi i Procedurës Civile i Holandës, neni 1053; Kodi i Procedurës Civile i Gjermanisë, neni 1040(1). Në kuadër të burimeve ndërkombëtare shih: Model – Ligji i UNCITRAL-it, neni 16(1); Konventa Europiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni V (3); Konventa mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera, neni 41. Kur kemi të bëjmë me rregulloret e arbitrazheve institucionale, duhet theksuar se Oda Ndërkombëtare e Tregtisë (ICC) ishte institucioni i parë i cili njohi parimin e autonomisë së klauzolës së arbitrazhit në Rregulloren e saj të Arbitrazhit më vitin 1955 (ICC Arbitration Rules). Sot të gjitha institucione prestigjioze të arbitrazhit e njohin këtë doktrinë në rregulloret e tyre. Për shembull, shih: ICC Rules of Arbitration 2012, neni 6(9); LCIA Arbitration Rules, neni 23(2); Rregullat e AAAICDR, neni 19(2), e kështu me radhë.

122

Vendimi i gjyqit të arbitrazhit se ajo kontratë është e pavlefshme, vetvetiu nuk do të thotë se është e pavlefshme edhe klauzola e arbitrazhit.”

Parimi i autonomisë së klauzolës së arbitrazhit është njohur gjerësisht edhe në praktikën gjyqësore dhe atë të arbitrazhit. Madje në disa vende, siç është SHBA-ja, Franca, Anglia, Italia dhe Gjermania, ky parim ka gëzuar njohje nga praktika edhe para se ai të ketë zënë vendin e tij në legjislacionet e tyre nacionale të arbitrazhit.

Në SHBA, në rastin Prima Paint360 Gjykata Supreme e SHBA-së ka theksuar se klauzolat e arbitrazhit janë të ndara nga kontrata themelore kryesore. Për më tepër, gjykata theksoi: “klauzolat e arbitrazhit, si çështje të së drejtës federale, janë “të ndashme” nga kontratat në të cilat janë të përfshira,...”. Gjykata kohëve të fundit riafirmoi autonominë e klauzolës së arbitrazhit edhe kur objekti i kontratës ishte i paligjshëm, duke bërë kështu kontratën kryesore të pavlefshme.361 Pra, si bazë e sfidës në këtë rast ishte ilegaliteti dhe Gjykata solli vendim tjetër që ka të bëjë me autonominë e klauzolës së arbitrazhit, në të cilën shprehimisht theksoi: “si një çështje e të drejtës federale të arbitrazhit, dispozita e arbitrazhit është e ndashme nga pjesa e mbetur e kontratës.”

Në Francë, po ashtu mund të hasen vendime nga praktika gjyqësore me të cilat është pranuar parimi i autonomisë së klauzolës së arbitrazhit. Përveç se në rastin Gosset,362 gjykatat franceze në favor të autonomisë së klauzolës së arbitrazhit kanë vendosur edhe në rastin Hecht,363 në të cilin rast Gjykata e Apelit e Parisit theksoi si në vijim: “Në fakt tek arbitrazhi ndërkombëtar klauzola e arbitrazhit, pavarësisht se a është lidhur veçmas apo është përfshirë në kontratën me të cilën ajo ka të bëjë, gjithmonë gëzon autonomi të plotë ligjore në lidhje me të njëjtën, përveç në rastet e jashtëzakonshme të cilat nuk janë pranuar në këtë kontest.”

Lidhur me rëndësinë e autonomisë së klauzolës së arbitrazhit, S. M. Schwebel ka theksuar katër baza teorike, të cilat e arsyetojnë rëndësinë e kësaj doktrine:364

1) Ajo përputhet me synimet e palëve për t’i zgjidhur kontestet nëpërmjet arbitrazhit;

2) Pa doktrinën e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit efektiviteti i arbitrazhit do të rrezikohet. Pa këtë doktrinë marrëveshja e arbitrazhit do të bëhet lehtësisht e kontestueshme dhe do t’i humbë avantazhet e saja;

360 Shih: Vendimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së i sjellur më 12.06.1967 në rastin Prima Paint Corp. v.

Flood & Conklin Manufacturing Corp – 388 U.S. 395, fq. 402. 361 Shih: Vendimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së i sjellur më 21.02.2006 në rastin Buckeye Check

Chashing, Inc. v. John Cardegna-publikuar në 546 U.S. 440 (“as a matter of substantive federal arbitration law, an arbitration provision is severable from the remainder of the contract”).

362 Shih: Vendimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës i sjellur më 07 maj 1963, në rastin Raymond Gosset v. Carapelli JCP- i publikuar në Revue critique de droit international privé, 1963, fq. 615 (në këtë vendim theksohet se tek arbitrazhi ndërkombëtar, marrëveshja e arbitrazhit, pavarësisht se a është e lidhur në formë të kompromisit apo të klauzolës kompromisore, përveç në rrethana të jashtëzakonshme, ka autonomi të plotë juridike dhe nuk ndikohet nga fakti se kontrata kryesore mund të jetë e pavlefshme). Në favor të autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit shih edhe: Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit i sjellur më 13.12.1975 në rastin Menicucci v. Mahieux- i publikuar në Revue de l’arbitrage, 1977, fq. 147.

363 Shih: Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit i sjellur më 19.06.1970 në rastin Hecht v. Sté Buismans-publikuar në Clunet, 1971, fq. 833.

364 Shih: S.M. Schwebel, International Arbitration: Three Salient Problems, Grotius Publications, 1987, fq. 3-4.

123

3) Doktrina e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit thekson se ekziston prezumimi juridik për ekzistencën e dy marrëveshjeve në kontratën që përmban klauzolë të arbitrazhit, dhe se kjo klauzolë mund t’i mbijetoj defekteve eventuale të kontratës kryesore; dhe

4) Mungesa e doktrinës së autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit do t’u jepte mundësi gjykatave shtetërore për të ndërhyrë, çka do të mohonte tërë qëllimin e arbitrazhit.

Njohja e statusit autonom të marrëveshjes së arbitrazhit nga kontrata kryesore me të cilën ajo ka të bëjë ose në të cilën është stipuluar ka edhe implikime të caktuara. Doktrina e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit tërheq këto implikime apo pasoja: a) pavlefshmëria e kontratës kryesore të palëve nuk do të ndikoj domosdoshmërish edhe në pavlefshmërinë e marrëveshjes së tyre mbi arbitrazhin; b) pavlefshmëria e marrëveshjes së palëve për arbitrazhin nuk do të ndikoj domosdoshmërish në kontratën kryesore; c) doktrina e separabilitetit (autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit) nënkupton autorizimin e arbitrit për ta shqyrtuar juridiksionin e vet. Kjo ndryshe njihet si doktrina competenc-competenc; d) e drejta që rregullon klauzolën e arbitrazhit mund të jetë e ndryshme nga e drejta që rregullon kontratën themelore; e) klauzola e arbitrazhit mund t’i mbijetoj shuarjes ose skadimit të kontratës themelore; f) pavlefshmëria e kontratës themelore të palëve mund të mos e privoj një vendim të vlefshëm të arbitrazhit. Nëse tribunali i arbitrazhit ose gjykata konstaton se kontrata themelore e palëve është e pavlefshme, konstatimi i këtillë nuk do të thotë që domosdoshmërish do të minoj vlefshmërinë e vendimit të tribunalit të arbitrazhit.365

4.5. COMPETENCE-COMPETENCE

Përpos autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit, competence-competence366 është parim tjetër fundamental tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar. Lidhshmëria midis këtyre dy parimeve është e madhe, andaj edhe i kemi trajtuar njëra pas tjetrës në këtë punim. Në të vërtetë, që të dyja doktrinat shërbejnë për të maksimizuar efektivitetin e arbitrazhit, si një mjet efikas në zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare, dhe për të minimizuar efektin e taktikave për zvarritjen e procesit, andaj që të dyja doktrinat shpeshherë janë quajtur edhe si themele të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.367 Për më tepër, doktrina competence-competence është konsideruar si pasojë e doktrinës së separabilitetit. Njohja e statusit autonom të marrëveshjes së arbitrazhit krijon nevojën e 365 Shih: G.B. Born, International..., 2001, fq. 67-68. Lidhur me pasojat e autonomisë së marrëveshjes së

arbitrazhit shih edhe: Т. Бендевски, op. cit., fq. 25. 366 Emërtimi i këtillë i kësaj doktrine rrjedh nga terminologjia juridike gjermane “Kompetenz-

Kompetenz”, kuptimi historik i së cilës konsistonte në kompetencën e tribunalit të arbitrazhit për të vendosur përfundimisht lidhur me juridiksionin e vet, me ç’rast vendimi i arbitrave ishte i detyrueshëm edhe për gjykatat shtetërore, në qoftë se ata (arbitrat) kishin konstatuar se marrëveshja e arbitrazhit ekzistonte dhe ishte e plotfuqishme. Në teorinë juridike franceze kjo doktrinë emërtohet si “Compéntece de la Compétence” ose “Compétence- Compétence”, kurse në teorinë juridike anglo-saksone doktrina emërtohet si “competence-competence”. Në cilin do qoftë rast, fraza i referohet kompetencës së tribunalit të arbitrazhit për të vendosur lidhur me kompetencën e vet. Në teorinë juridike hasen edhe autorë të cilët këtë doktrinë e emërtojnë si “kompetencija kompetencije” (Shih: A. Ćirić,‘ “Kompetencija Kompetencije” Međunarodnih Trgovinskih Arbitraža’, Pravni Život, br. 12/1996, fq. 619-630).

367 Shih: J. Graves & Y. Davydan, ‘Competence-Competence and Separability-American Style’ në International Arbitration and International Commercial Law: Synergy, Convergence and Evolution (Liber Amicorum Eric Bergsten), S. Kröll, L.A. Mistelis, P. P. Viscasillas & V.M. Rogers (eds.), Kluwer Law International, The Netherlands, 2011, fq. 157.

124

konstituimit të kompetencës së arbitrave për të vendosur lidhur me kompetencën vetjake.368 Mirëpo, edhe pse shumë të lidhura me njëra-tjetrën, këto dy doktrina janë të dallueshme. Përderisa doktrina e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit klauzolën e arbitrazhit e konsideronte si autonome nga pjesa e mbetur e kontratës në të cilën është përfshirë, doktrina competence-competence është një fiksion juridik që u jep tribunaleve të arbitrazhit autorizimin për të vendosur lidhur me juridiksionin e tyre.369 Aleksandar Ćirić thekson se “natyra kontraktuale e arbitrazhit, përveç çështjeve mbi karakterin e pavarur të klauzolës së arbitrazhit në kontratën themelore, nënkupton edhe të ashtuquajturën të drejtë në “kompetencë-kompetencë”.370 Në bazë të kësaj doktrine, tribunalet e arbitrazheve ndërkombëtare kanë autorizim për t’i shqyrtuar dhe për t’i vendosur kontestet që kanë të bëjnë me kompetencën e tyre vetjake.371

Doktrina competence-competence i jep mundësi tribunalit të arbitrazhit që të vendos lidhur me ekzistencën, vlefshmërinë dhe fushëveprimin e marrëveshjes së arbitrazhit, duke mos pasur nevojë që palët apo vetë tribunali të kërkoj nga gjykata nacionale për të vendosur lidhur me çështjet që kanë të bëjnë me kompetencën e arbitrazhit. Mirëpo, njohja e doktrinës competence-competence nuk i përjashton gjykatat në mënyrë absolute nga mundësia për të vendosur lidhur me kompetencën e arbitrazhit. Përkundrazi, në shumicën e vendeve gjykatat shtetërore mbajnë fjalën e fundit lidhur me përjashtimin e juridiksionit të tyre.372 Për më tepër, nga gjykatat nacionale mund të kërkohet që të vendosin lidhur me kompetencën e arbitrazhit si në fazën para marrjes së vendimit të arbitrazhit, ashtu edhe në fazën pas marrjes së vendimit lidhur me esencën e kontestit.

Në fazën para marrjes së vendimit të arbitrazhit, gjykata nacionale mund të vendos lidhur me kompetencën e arbitrazhit në disa raste, edhe atë: a) në qoftë se njëra palë ka shtruar padi para gjykatës nacionale për zgjidhje meritore të kontestit, kurse pala tjetër e kundërshton kompetencën e gjykatës mbi bazën e ekzistimit të marrëveshjes së arbitrazhit për të njëjtën çështje kontestuese; b) në qoftë se prej gjykatës nacionale kërkohet që të emëroj arbitrin, në rastet kur atë nuk e ka bërë pala; dhe c) në qoftë se njëra palë ka shtruar padi në gjykatën nacionale me të cilën kërkon nga kjo e fundit që të vërtetoj se marrëveshje për arbitrazh nuk ka, nuk ekziston apo se ajo është e pavlefshme.

Para gjykatës nacionale, në fazën pas marrjes së vendimit të arbitrazhit, mund të shtrohet çështja e kompetencës së arbitrazhit, edhe atë: a) në procedurën për anulimin e vendimit të arbitrazhit, dhe b) në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit.

Doktrina competence-competence edhe pse gjerësisht është e pranuar, ajo edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetë objekt i divergjencave të konsiderueshme në kuadër të të

368 Lidhur me diskutimet që kanë të bëjnë me relacionin ndërmjet doktrinës competence-competence dhe

autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit shih: J. Robert & Th. E. Carbonneau, The French Law of Arbitration, Matthew Bender, New York, 1983, fq. 26.

369 L. Mistelis & J.D.M. Lew, Applicable laws and procedures in international commercial arbitration, University of London Press, London, 2005, fq.18.

370 A. Ćirić, op.cit., fq. 619. 371 G.B. Born, International Commercial Arbitration ( Volume I), Kluwer Law International, The

Netherlands, 2009, fq. 853. 372 W.W. Park, ‘Determining Arbitral Jurisdiction: Allocation of Tasks between Courts and Arbitrators’,

9 ADRLJ 19, 2000, fq. 29.

125

drejtave të ndryshme nacionale. Edhe pse është e njohur universalisht, kjo doktrinë nuk është e njohur në mënyrë të njëllojtë në sistemet juridike nacionale. Sipas rregullit, doktrina competence-competence ka efekte pozitive, që i referohet autorizimit të arbitrave për të vendosur lidhur me kompetencën e tyre, duke paraparë me këtë rast edhe mundësinë e gjykatave nacionale që të vendosin për këtë çështje, si para ashtu edhe gjatë procesit të arbitrazhit.373 Mirëpo, ekzistojnë edhe të drejta nacionale, siç është ajo franceze, e cila njeh efektet negative të doktrinës competence-competence, respektivisht u njeh arbitrave përparësinë për të vendosur lidhur me kompetencën e tyre në raport me gjykatat nacionale.374 E. Gaillard dhe Y. Banifatemi me rastin trajtimit të efekteve negative të kësaj doktrine kanë theksuar se “gjykatat duhet të përmbahen nga angazhimi në ekzaminimin e juridiksionit të arbitrave para se vetë arbitrat të kenë pasur mundësi për ta bërë atë.”375

Nga e gjithë kjo që u potencua më lartë rrjedh se kontestimi i kompetencës së arbitrazhit mund të bëhet si para vetë arbitrazhit ashtu edhe para gjykatës nacionale, madje nuk janë të rralla rastet kur pala drejtpërdrejt i drejtohet kësaj të fundit pa iu drejtuar së pari arbitrazhit. Në rastet kur paditësi para gjykatës shtetërore shtron padi për esencën e kontestit, kurse për atë kontest të njëjtat palë kanë lidhur marrëveshje arbitrazhi, gjykata nuk do të shpallet jokompetente ex officio, por për këtë do të jetë i domosdoshëm kundërshtimi i të paditurit. Ky i fundit këtë kundërshtim para gjykatës duhet ta paraqesë më së voni në seancën përgatitore, e nëse seanca përgatitore nuk mbahet, atëherë në shqyrtimin kryesor, para se të lëshohet gjyqi në shqyrtim për punën kryesore.376 Nëse i padituri një kundërshtim të këtillë nuk e paraqet, atëherë konsiderohet se ai në heshtje ka proroguar kompetencën e gjykatës.377 Lëshimet për ndërmarrjen e një veprimi të këtillë gjatë këtyre fazave prekluzive të procedurës çojnë në humbjen e të drejtës në këtë kundërshtim, dhe se kjo njëherit paraqet një formë specifike të prorogimit të heshtur të kompetencës së gjykatës shtetërore (prorogatio tacita).

Në rastet kur arbitrazhi është shpallur kompetent dhe kur kjo kontestohet para gjykatës nacionale, kjo e fundit mund të sjell vendim me të cilin konfirmohet kompetenca e arbitrazhit, ose mund edhe të vendos se kompetenca e arbitrazhit nuk ekziston. Në rastin e fundit, vendimi i tillë i gjykatës është res judicata në territorin e shtetit ku arbitrazhi ka selinë. Nëse gjykata ka vendosur se arbitrazhi është jokompetent, kurse edhe përkundër kësaj arbitrazhi ka vazhduar me zgjidhjen e kontestit, atëherë vendimi i arbitrazhit sigurisht se do të anulohet në procedurën për anulimin e tij dhe për pasoj ai vendim i arbitrazhit nuk do të ketë pothuajse asnjë gjasë që të jetë i njohur dhe i ekzekutueshëm në ndonjë vend.

373 E drejta angleze e arbitrazhit parasheh mundësinë e gjykatës që të vendos lidhur me çfarëdo vendimi

të tribunalit të arbitrazhit që ka të bëjë me juridiksionin e vet substancial. Thënë ndryshe, gjykata mund ta ndryshoj vendimin e arbitrazhit me të cilin ai është shpallur jokompetent (Ligji për Arbitrazhin i Anglisë, neni 67).

374 Lidhur me efektet pozitive edhe negative të doktrinës competence-competence shih: J.J. Barcelό III, op. cit., fq. 1124 etj.; A.Kawharu, ‘Arbitral Jurisdiction’. New Zealand Universities Law Review, Vol.23, December 2008, fq. 243-249; E. Gaillard & Y. Banifatemi, ‘Negative effect of Competence-Competence: The Rule of Priority in Favour of the Arbitratiors’ në Enforcement of Arbitration Agreements and International Arbitral Awards: The New York Convention 1958 in Practice, Emmanuel Gaillard, Domenico di Petro (eds.), Cameron May, 2008, fq. 258

375 E. Gaillard & Y. Banifatemi, op. cit., fq. 258. 376 LATNRM neni 8. 377 J.M.D. Lew, L.A. Mistelis, S.M. Kröll, op. cit., fq.340.

126

Nëse arbitrazhi me rastin e shqyrtimit të kompetencës së vet shpallet jokompetent, atëherë, në përputhje me shumicën e legjislacioneve nacionale, përjashtohet mundësia që gjykata ta anuloj vendimin e tillë të arbitrazhit dhe të kërkoj prej tij që ta vazhdoj procedimin. Megjithëse parimi competence-competence nuk përjashton tërësisht mundësinë e gjykatave nacionale për të vendosur lidhur me kompetencën e arbitrazhit, ai paraqet një të arritur të madhe të së drejtës moderne të arbitrazhit. Duke paraparë mundësinë e arbitrazhit që vetë të vendos lidhur me të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me juridiksionin e vet, parimi ka eliminuar të drejtën ekskluzive të gjykatave nacionale për të vendosur për këtë çështje. Kjo padyshim se ka evituar mundësinë e zvarritjes së procesit, pasi që arbitrazhi nuk do ta ndërpresë procesin deri në marrjen e vendimit të gjykatës.

Sot, parimi competence-competence është i njohur nga burimet më të rëndësishme ndërkombëtare të arbitrazhit, siç janë: Konventa Evropiane e vitit 1961 (neni 5, parag.3), Konventa e Uashingtonit (neni 41, parag. 1) dhe Model-Ligji i UNCITRAL-it (neni 16, parag. 1, 2 dhe 3). Konkretisht, Konventa Evropiane e viti 1961 në nenin 5 parag. 3 thekson se “nën mundësinë e kontrollit të mëvonshëm gjyqësor të parashikuar sipas lex fori, arbitri, kompetenca e të cilit është kontestuar, do të jetë i autorizuar që të vazhdoj me procedurën e arbitrazhit, që të vendos mbi kompetencën e vet dhe që të vendos për ekzistencën ose vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit ose të kontratës pjesë e së cilës është ajo marrëveshje.”

Ky parim gjithashtu është i njohur gjerësisht edhe nga sistemet juridike nacionale, për shembull nga Ligji zviceran mbi të drejtën ndërkombëtare private (neni 186, parag. 1), Ligji anglez i arbitrazhit (sec. 30), Kodi francez i procedurës civile (neni 1465). Në Republikën e Maqedonisë, Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar i vitit 2006 në mënyrë eksplicite ka pranuar parimin competence-competence. Kështu, në nenin 16, parag.1 të këtij ligji thuhet: “Gjyqi i arbitrazhit mund të vendosë për kompetencën e vet, duke përfshirë me këtë rast edhe vendimmarrjen për çdo kundërshtim lidhur me ekzistimin ose plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit...”. Ligji, më tutje, në nenin 16 parag. 2 parasheh mundësinë e kundërshtimit të kompetencës së arbitrazhit duke paraparë edhe kornizën kohore brenda së cilës duhet të paraqitet ky kundërshtim: “Kundërshtimi se gjyqi i arbitrazhit nuk është kompetent doemos duhet të paraqitet më së voni kur paraqitet edhe përgjigja për padinë. Rrethana që pala ka emëruar ose ka marrë pjesë në emërimin e arbitrit, nuk e privon nga e drejta që të paraqesë kundërshtimin e atillë. Kundërshtimi se gjyqi i arbitrazhit i ka tejkaluar kufijtë e autorizimeve të veta, doemos duhet të paraqitet pasi puna për të cilën pohohet se e ka tejkaluar fushëveprimin e autorizimeve të tij, parashtrohet në procedurën e arbitrazhit. Në të dy rastet, gjyqi i arbitrazhit mund të lejojë paraqitjen plotësuese të kundërshtimit, nëse konsideron se vonesa është e arsyeshme.”

LATNRM parasheh se gjyqi i arbitrazhit për kundërshtimet e theksuara mësipër mund të vendos si çështje paraprake ose në vendimin për esencën e kontestit. Konkretisht, neni 16, parag. 3 i këtij ligji parasheh si në vijim: “Nëse gjyqi i arbitrazhit si çështje paraprake vendos se është kompetent, secila palë në afat prej tridhjetë ditësh pasi ta marrë njoftimin për atë vendim, mundet të kërkoj nga gjyqi i paraparë në nenin 6 parag. 1 i këtij ligji (Gjykata themelore Shkupi I-Shkup) që të vendos për atë çështje. Kundër atij vendimi nuk lejohet ankesë. Derisa procedura në gjyq për këtë çështje vazhdon, gjyqi i arbitrazhit mund të vazhdojë procedurën e arbitrazhit dhe të marrë vendim” (potencimi në kllapa është shtuar).

127

Doktrina competence-competence është njohur edhe nga praktika gjyqësore dhe ajo e arbitrazhit në raste të ndryshme. Nga praktika e arbitrazhit po veçojmë vendimin nr. 5485 të ICC (Odës Ndërkombëtare të Tregtisë), në të cilin është theksuar se “tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar arbitrat kanë autorizim për të përcaktuar juridiksionin e tyre”.378 Gjithashtu edhe në vendimin nr. 8938 të ICC theksohet se “parimi ‘competence-competence’ është i njohur gjerësisht nga doktrina dhe jurisprudenca”.379 Në një vendim tjetër të ICC theksohet se: “Parimi competence-competence është parim juridik i pranuar: është vërtetuar që një arbitrazh, i formuar në mënyrë të duhur, është kompetent të vendosë nëse ka apo jo juridiksion mbi një kontest apo konteste të veçanta.”380

Nga praktika gjyqësore po veçojmë vendimin e Gjykatës së Apelit të Parisit në të cilin është theksuar se “në çështjet ndërkombëtare, arbitri ka kompetencë për të vendosur mbi kompetencën e tij me respektin ndaj arbitrabilitetit të kontestit në dritën e rendit publik ndërkombëtar”.381

4.6. EFEKTET JURIDIKE TË MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR

Zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare do të jetë e mundur vetëm në qoftë se palët kanë lidhur marrëveshjen për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, edhe atë qoftë në trajtën e kompromisit qoftë në trajtën e klauzolës kompromisore. Vetëm marrëveshja e vlefshme e palëve përbën bazën për konstituimin e kompetencës së arbitrazhit me të gjitha efektet juridike prej së cilës rrjedhin. Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, sikurse edhe kontratat tjera të së drejtës materiale, krijon të drejta dhe detyrime të caktuara midis palëve kontraktuese. Ajo, sipas rregullit, ka efekt inter partes (ndërmjet palëve), kështu që për personat e tretë marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar mbetet res inter alios acta – send që për ta ishte juridikisht irelevant. Edhe pse marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar prodhon efekte juridike vetëm ndërmjet palëve që e kanë lidhur atë marrëveshje, në disa raste nën kushte të arsyeshme ligjore dhe kontraktore mund të vijë deri te ndërrimi i subjekteve të marrëveshjes për arbitrazhin (si p.sh. në bazë të cedimit apo marrjes së borxhit). Kjo është si rrjedhojë e asaj se edhe marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar bën pjesë në grupin e kontratave të bartshme.382 Sidoqoftë, këtu ne do të ndalemi në trajtimin e efekteve juridike të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar që prodhohen vetëm midis subjekteve që e kanë lidhur këtë marrëveshje.

378 Vendimi nr. 5485 i ICC i sjellur më 18.08.1987 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration,

Volume XIV, 1989, fq.156-173. 379 Vendimi nr. 8938 i ICC i vitit 1996 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume

XXIV, 1999, fq. 174-181. 380 Vendimi nr. 7929 i ICC i vitit 1995 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXV,

2000, fq.313 (“the principle of competence/competence is an accepted legal principle: it is well established that an arbitral, properly constituted, is competent to decide whether or not it has jurisdiction over a particular dispute or disputes”).

381 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit i sjellur më 24.02.1994 në rastin Ministry of Public Works v. Société Bec Fréres - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXII, 1997, fq. 682-690 dhe në Revue de l’Arbitrage, 1995, fq. 277-289.

382 Lidhur mbi kufijtë objektiv dhe subjektiv të marrëveshjes për arbitrazhin shih: D. Janićijević, ‘Proširenje dejstva arbitražnog sporazuma’ në Arbitraža, nr.5, Spoljnotrgovinska Arbitraža pri Privrednoj Komori Srbije (ed.), Čugura print d.o.o, Beograd, 2008, fq. 23-27; G. Rakić, ‘Granice arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/2007, Beograd, fq. 575-581.

128

Diskutimet lidhur me efektet juridike të marrëveshjes së arbitrazhit përqendrohen në pyetjen: Cilat janë efektet juridike që i prodhon marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar? Gjatë dhënies së përgjigjes lidhur me këtë çështje që në fillim duhet theksuar se në teorinë juridike flitet për lloje të ndryshme të efekteve juridike të marrëveshjes së arbitrazhit, duke u bazuar në kritere të ndryshme. Konkretisht flitet për: a) efektet procesuale juridike dhe materialo juridike të marrëveshjes së arbitrazhit;383 b) për efektet më të ngushta (të drejtpërdrejta) dhe më të gjëra (jo të drejtpërdrejta) të marrëveshjes së arbitrazhit;384 si dhe c) për efektet juridike pozitive dhe juridike negative të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Klasifikimi i fundit si kriter për identifikimin dhe diferencimin e këtillë të efekteve juridike të marrëveshjes për arbitrazhin merr mundësinë e krijimit apo shkurtimit të ndonjë të drejte nga këto efekte. Duke e pasur parasysh se shumica e autorëve flasin në mënyrë eksplicite për këtë klasifikim të efekteve juridike të marrëveshjes së arbitrazhit (për efektet pozitive dhe negative),385 edhe unë në vazhdim do të ndalem në trajtimin e kësaj kategorie të efekteve.

Me efektin pozitiv të marrëveshjes së arbitrazhit nënkuptojmë detyrimin e palëve kontraktuese që kontestin apo kontestet e tyre nga marrëdhënia e caktuar juridike të paraparë me marrëveshjen për arbitrazhin t’ia besojnë për zgjidhje përfundimtare arbitrazhit të kontraktuar, qoftë institucional apo ad hoc. Detyrimi për t’iu drejtuar arbitrazhit, e jo gjykatave nacionale, për zgjidhjen e kontestit të caktuar rrjedh nga vetë marrëveshja e palëve për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Edhe për këtë marrëveshje Vlen parimi i së drejtës detyrimore pacta sunt servanda – kontrata është ligj për palët, që do të thotë se palët janë të detyruar ta përmbushin atë marrëveshje ashtu si edhe kanë kontraktuar. Lidhja e kësaj marrëveshjeje i autorizon arbitrat e arbitrazhit të caktuar që në kufijtë subjektiv dhe objektiv të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar të zgjidhin në mënyrë meritore kontestin e caktuar.

Efekti pozitiv i marrëveshjes së arbitrazhit përpos që gëzon njohje të gjerë në teorinë juridike ai është i sanksionuar edhe në konventat ndërkombëtare. Këtu po veçojmë Protokollin e Gjenevës të vitit 1923 dhe KNY të vitit 1958. Protokolli i Gjenevës në nenin 1 sanksionon fuqinë detyruese të marrëveshjes së arbitrazhit duke theksuar se “secili prej shteteve kontraktuese njeh vlefshmërinë e një marrëveshjeje pavarësisht se a ka të bëjë me dallimet ekzistuese apo të ardhshme ndërmjet palëve...”. Një dispozitë e ngjashme haset edhe në KNY e vitit 1958, e cila në nenin II, parag. 1 parasheh: “secili nga shtetet kontraktuese njeh marrëveshjen e shkruar, me të cilën

383 Shih: A. Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd, 2003, fq. 257-266 (sipas autorit në

kuadër të efekteve procesualo-juridike bëjnë pjesë: përjashtimi i kompetencës së gjykatës shtetërore, kompetenz-kompetenz, caktimi i masave të përkohshme në procedurën e arbitrazhit. Në anën tjetër, autori i lartpërmendur si efekt juridiko-material potencon efektin inter partes të marrëveshjes së arbitrazhit). Autori tjetër, D. Janićijević, duke vënë në pah si komponentën materiale ashtu edhe atë procesuale të marrëveshjes së arbitrazhit, flet për këto efekte juridike të marrëveshjes së arbitrazhit: a) efektet prorogative dhe derogative të marrëveshjes së arbitrazhit; b) e drejta në kundërshtim të kompetencës së gjykatës shtetërore; c) e drejta për të zgjidhur kontestin në procedurë të arbitrazhit dhe d) e drejta e participimit në caktimin e arbitrave - D. Janićijević, ‘Proširenje...’, fq. 21-23.

384 Shih: M. Trajković, MTA..., op.cit., fq. 285 (Sipas autorit, besimi për zgjidhjen e kontestit tek arbitrat dhe formimi i tribunalit të arbitrazhit mund të jenë efektet e para dhe të menjëhershme të marrëveshjes së palëve, deri sa zgjedhja e të drejtës materiale dhe procedurale, sjellja dhe zbatimi i vendimit të arbitrazhit konsiderohen si efekte që nuk janë në varësi të drejtpërdrejt me marrëveshjen e arbitrazhit); J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op.cit., fq. 159-160.

385 Shih p. sh.: Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 381 etj.; G. Born, International Commercial Arbitration, Volume I, fq. 1004.

129

palët marrin përsipër që t’ia paraqesin arbitrazhit të gjitha kontestet ose ndonjërin nga kontestet, që kanë lindur ose që mund të lindin midis tyre lidhur me një marrëdhënie juridike të caktuar...”.

Përpos efektit pozitiv, marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar ka edhe efektin e saj negativ. Efekti negativ i marrëveshjes së arbitrazhit konsiston në detyrimin e palëve kontraktuese për të mos ia paraqitur për zgjidhje gjykatës shtetërore kontestin e tyre që është i përfshirë në marrëveshjen e arbitrazhit. Thënë ndryshe, me efektin negativ të marrëveshjes së arbitrazhit nënkuptojmë detyrën e palëve kontraktuese për të hequr dorë nga e drejta për t’iu drejtuar gjykatës shtetërore. Pra, palët janë të detyruara që të përmbahen nga mundësia për t’iu drejtuar gjykatës shtetërore për zgjidhjen e kontestit për të cilin është paraparë kompetenca e arbitrazhit. Sipas kësaj, me lidhjen e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar eliminohet e drejta e palëve për t’iu drejtuar gjykatës shtetërore për zgjidhjen e kontestit të tyre. Siç edhe kemi theksuar në fillim të këtij kreu, me lidhjen e kësaj marrëveshjeje palët heqin dorë nga mbrojtja gjyqësore që do t’ua ofronin gjykatat shtetërore, po qe se marrëveshja për arbitrazhin nuk do të ishte e lidhur. Nga kjo që theksuam konkludojmë se efekti negativ përputhet me efektin derogativ të marrëveshjes së arbitrazhit, për shkak se me këtë marrëveshje derogohet kompetenca e gjykatës shtetërore për zgjidhjen e atyre kontesteve për të cilat ekziston marrëveshje arbitrazhi.

Vlen të theksohet se efekti pozitiv, respektivisht ai negativ i marrëveshjes për arbitrazhin nuk është i parevokueshëm, duke pasur parasysh se palët kanë mundësi që të tërhiqen nga zgjidhja e kontestit nëpërmjet arbitrazhit dhe kështu të përcaktohen për zgjidhje gjyqësore. Kjo është kryekëput në përputhje me parimin e autonomisë së vullnetit të palëve kontraktuese, parim ky i cili nënkupton të drejtën e palëve që me vullnetin e tyre të lirë të kontraktojnë, por edhe të përjashtojnë kompetencën e arbitrazhit. Prandaj, gjykata shtetërore ex officio nuk do të shpallet jokompetente në rastet kur para saj shtrohet padia për zgjidhjen meritore të kontestit për të cilin është kontraktuar arbitrazhi. Kjo gjykatë do të shpallet jokompetente vetëm atëherë kur i padituri brenda afatit të paraparë ligjor kundërshton kompetencën e gjykatës shtetërore, mbi bazën se kontesti është i përfshirë me marrëveshjen e palëve për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.386 Në qoftë se pala nuk paraqet një kundërshtim të këtillë konsiderohet se ajo është tërhequr nga zgjidhja arbitrale e kontestit.

Efekti negativ i marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk gëzon njohje vetëm në teorinë juridike, por ai gjerësisht është i njohur edhe në konventat më të rëndësishme ndërkombëtare në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, si dhe në legjislacionet nacionale.

Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 në nenin 4, parag. 1 në mënyrë të qartë sanksionon efektin negativ të marrëveshjes së arbitrazhit, duke paraparë se gjykatat e shteteve kontraktuese, para së cilave paraqitet kontesti i cili është i përfshirë me marrëveshjen e arbitrazhit, do t’i udhëzojnë palët për zgjidhje arbitrale të kontestit, me kërkesën e cilësdo qoftë prej tyre.

Konventa e Nju Jorkut përmban dispozitë të ngjashme lidhur me jokompetencën e gjykatave shtetërore për të vendosur lidhur me kontestet të përfshira me marrëveshjen e arbitrazhit. Në nenin II, parag. 3 të kësaj konvente specifikohet se: “Gjykata e shtetit

386 Shih: LATNRM, neni 8.

130

kontraktues, së cilës i është paraqitur për zgjidhje kontest për ndonjë çështje për të cilën palët kanë lidhur marrëveshje... do t’i drejtoj palët në arbitrazh, me kërkesën e ndonjërës prej tyre, përveç nëse vërteton se marrëveshja në fjalë është e pavlefshme, jooperative ose është e papërshtatshme për t’u zbatuar.”

Jokompetenca e gjykatave shtetërore lidhur me kontestet për të cilat ekziston marrëveshje e arbitrazhit është sanksionuar edhe në Konventën Evropiane. Në nenin VI, parag. 3 të kësaj konvente theksohet: “Kur njëra prej palëve të marrëveshjes së arbitrazhit ka iniciuar procedurë të arbitrazhit para se t’i drejtohet gjykatës, gjykata e shtetit kontraktues prej së cilës kërkohet që të vendos për të njëjtën çështje ndërmjet palëve të njëjta, ose lidhur me kërkesën për vërtetimin se marrëveshja e arbitrazhit nuk ekziston, apo se është nul dhe e pavlefshme ose i ka kaluar afati, do të ndaloj së vendosuri lidhur me kompetencën e arbitrave deri në dhënien e vendimit të arbitrazhit, me përjashtim kur ka arsye të mira dhe thelbësore për të kundërtën.”

Efekti negativ i marrëveshjes së arbitrazhit pranohet edhe në legjislacionin pozitiv të Republikës së Maqedonisë. Konkretisht, në nenin 8, parag. 1 të LATNRM-së theksohet: “nëse palët kanë kontraktuar arbitrazh për zgjidhjen e kontestit të caktuar, gjyqi në të cilin është paraqitur padia për kontestin e njëjtë dhe ndërmjet palëve të njëjta me kundërshtimin e të paditurit do të shpallet jokompetent, do t’i abrogoj veprimet e realizuara në procedurë dhe do ta hedhë posht padinë, përveç nëse konstaton se marrëveshja e arbitrazhit është e pavlefshme, se nuk prodhon efekt juridik ose është e pamundur që të përmbushet.”

4.7. SHUARJA E MARRËVESHJES PËR ARBITRAZHIN TREGTAR NDËRKOMBËTAR

Si edhe çdo kontratë tjetër e palëve, ashtu edhe marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar ka fillimin dhe fundin e saj. Kjo njëherit paraqet edhe qëllimin e lidhjes së kësaj marrëveshjeje. Si rezultat i natyrës specifike juridike të saj, marrëveshja e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar shuhet në disa mënyra specifike, përpos shuarjes së saj sipas mënyrave të rregullta të shuarjes që vijnë në shprehje edhe te kontratat e tjera. Pra, edhe tek marrëveshja e arbitrazhit vijnë në shprehje ato forma të shuarjes që janë karakteristike për të gjitha kontratat. Kjo është e kuptueshme, duke pasur parasysh se kjo marrëveshje është një lloj kontrate e së drejtës materiale, por me gjithë specifikat e saja që e bëjnë atë të dallueshme nga kontratat e tjera. Këto specifika kanë rezultuar me paraqitjen e specifiteteve edhe në aspekt të çështjeve që kanë të bëjnë me shuarjen e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

Në teorinë juridike387 flitet për dy mënyra të shuarjes së marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar: a) shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit si rezultat i shuarjes së kontratës kryesore dhe b) shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit për shkaqe që janë specifike për vetë këtë marrëveshje. Në vazhdim do të ndalemi në secilën prej këtyre mënyrave të shuarjes së marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

387 Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 437.

131

4.7.1. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar si rezultat i shuarjes së kontratës kryesore

Megjithëse njohja e statusit autonom të marrëveshjes së arbitrazhit i jep kësaj marrëveshjeje mundësinë që të vazhdoj të ekzistoj dhe të prodhoj efekte juridike edhe në situatat kur kontrata kryesore merrte fund, prapë se prapë në disa raste të caktuara marrëveshja e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar shuhet me shuarjen e kontratës kryesore në të cilën përmbahet kjo marrëveshje. Në kuadër të kësaj mënyre të shuarjes së marrëveshjes së arbitrazhit dallojmë shuarjen e marrëveshjes së arbitrazhit me përmbushjen e kontratës kryesore, me anë të përtëritjes, me arritjen e ujdisë, nëpërmjet shkëputjes dhe nëpërmjet nulitetit të kontratës kryesore.

a) Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar me përmbushjen e kontratës kryesore – Përmbushja e detyrimeve kontraktuese nga palët është mënyra më e natyrshme dhe më e zakonshme e shuarjes së kontratës themelore. Kur detyrimi kontraktues nga kontrata kryesore përmbushet në mënyrën e duhur dhe në afatin e caktuar, atëherë është arritur edhe qëllimi i kontratës. Me shuarjen e plotë të prestimit të krijuar nga kontrata kryesore shuhet jo vetëm kontrata kryesore, por edhe marrëveshja e arbitrazhit që ka të bëjë me këtë kontratë, pasi që nuk paraqitet nevoja për ofrimin e mbrojtjes juridike nga arbitrazhi. Mirëpo, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar i paraparë në kontratën kryesore do të jetë kompetent për të zgjidhur dallimet eventuale të palëve që mund të lindin në aspekt të përmbushjes të kontratës kryesore.

b) Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar me anë të përtëritjes – Përtëritja (novatio) paraqet mënyrë të shuarjes së detyrimit, që ekziston në rastet kur kreditori dhe debitori merren vesh që detyrimin e vjetër ta zëvendësojnë me detyrim të ri, me ç’rast detyrimi i ri ka lëndë dhe bazë juridike të ndryshme.388 Kuptimi i përtëritjes është i dyfishtë: në njërën anë paraqet mënyrë të shuarjes së detyrimit të vjetër, e në anën tjetër paraqet krijim të detyrimit të ri.

Ajo çka neve na intereson ka të bëjë me atë se a do të bartet klauzola e arbitrazhit në kontratën e re me rastin e përtëritjes, apo palët duhet që sërish ta kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit në kontratën e re. Megjithëse për këtë çështje ekzistojnë dy pikëpamje kundërthënëse, ne jemi të mendimit se duhet të pranohet qëndrimi i ithtarëve të parimit të autonomisë së klauzolës së arbitrazhit, sipas të cilit me rastin e përtëritjes klauzola e arbitrazhit ruan autonominë e saj në raport me kontratën e vjetër, dhe se ajo vazhdon që të prodhoj efekte juridike edhe pas shuarjes së detyrimit të vjetër. Ky qëndrim ka gjetur përkrahje të gjerë, veçanërisht në praktikën gjyqësore franceze. Këtu vlen të potencohet një vendim i Gjykatës të Apelit të Parisit në të cilin është theksuar se “marrëveshja për arbitrazhin është plotësisht autonome ashtu që bartja ose përtëritja e kontratës që përmban marrëveshje të arbitrazhit nuk mund ta privoj marrëveshjen e arbitrazhit nga efekti i saj.”389 Nga këtu rrjedh se për shuarjen e klauzolës së arbitrazhit të përfshirë në kontratën e vjetër e domosdoshme është përcaktimi shprehimor i palëve kontraktuese në kontratën e re kryesore.

c) Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar me arritjen e ujdisë (paqësimit) të palëve – Ujdia apo pajtimi gjithashtu mund të paraqitet si mënyrë e 388 Shih: neni 337, parag. 1 i LMD, “Gazeta Zyrtare e R.M” nr. 18/2001, 78/2001, 04/2002, 59/2002,

05/2003, 84/2008, 81/2009, 161/09 dhe 123/2013. 389 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 4 mars 1986, në rastin Cosiac v. Consorts Luchetti et

autre – i publikuar në Revue de l’arbitrage, 1987, fq. 167.

132

shuarjes së kontratës themelore, me pasojë që me atë të shuhet edhe marrëveshja për arbitrazhin.390 Me kontratën për ujdinë personat ndërmjet të cilëve ekziston kontest apo paqartësi për ndonjë marrëdhënie juridike, me ndihmën e lëshimeve të ndërsjella e ndërprejnë kontestin, respektivisht i mënjanojnë paqartësitë dhe përcaktojnë të drejtat dhe detyrimet e ndërsjella.391 Mirëpo, ajo çka neve na intereson ka të bëjë me atë se edhe pas arritjes së ujdisë ndërmjet palëve, marrëveshja e arbitrazhit vazhdon që të prodhoj efekte juridike, madje edhe atëherë kur ajo nuk është e përfshirë në vet kontratën për ujdinë. Për më tepër, klauzola e arbitrazhit i obligon palët që para arbitrazhit t’i paraqesin për zgjidhje edhe kontestet që kanë të bëjnë me plotfuqishmërinë e ujdisë, përveç nëse kontrata për ujdinë përmban klauzolë e cila e shfuqizon klauzolën e arbitrazhit të përmbajtur në kontratën kryesore. Në këtë drejtim vlen të përmendet një vendim i Gjykatës Federale të Zvicrës, i sjellur më 6 shtator të vitit 1996, në të cilin thuhej: “kur palët kanë arritur ujdinë lidhur me kërkesat që rrjedhin nga kontrata e cila përmban klauzolë të arbitrazhit, kjo nuk do të çoj, si një rregull i përgjithshëm, në pavlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit. Në fakt, çdo kontest lidhur me ujdinë gjithashtu bie brenda klauzolës së arbitrazhit, përveç nëse është e qartë se palët kanë për qëllim që ta bëjnë të pavlefshme klauzolën e arbitrazhit.”392

d) Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit me zgjidhjen e kontratës kryesore - Pavarësisht se a bëhet fjalë për zgjidhje me marrëveshje apo për zgjidhje të njëanshme të kontratës kryesore, në teorinë juridike dhe në praktikë ekziston qëndrimi se marrëveshja për arbitrazhin do të prodhoj efekte juridike, përveç nëse palët me rastin e zgjidhjes së kontratës kryesore shprehimisht kanë kontraktuar edhe shuarjen e marrëveshjes për arbitrazhin. Nga këtu rrjedh se shuarja e marrëveshjes për arbitrazhin kërkon nga palët që në mënyrë shprehimore të kontraktojnë një gjë të tillë me rastin e zgjidhjes së kontratës kryesore. Nëse palët nuk arrijnë që ta kontraktojnë shuarjen e marrëveshjes së arbitrazhit në mënyrë shprehimore, atëherë zgjidhja e kontratës kryesore nuk do të ketë efekt në vlefshmërinë e kësaj marrëveshjeje. Për më tepër, marrëveshja për arbitrazhin do të prodhoj efektet e veta juridike dhe se arbitrazhi i paraparë në kontratën kryesore do të jetë kompetent për zgjidhjen e kontesteve që rrjedhin nga shkëputja e kontratës kryesore.

Në të njëjtën linjë me qëndrimin e sipërtheksuar është edhe një vendim i Gjykatës Federale të Zvicrës, në të cilin është theksuar se “marrëveshja e arbitrazhit nuk ndanë domosdoshmërish fatin e kontratës kryesore; kjo aplikohet edhe atëherë kur palët zgjidhin kontratën kryesore me marrëveshje të ndërsjellë, por në këtë rast përgjithësisht duhet të pranojmë se për aq kohë sa palët shprehimisht nuk kanë paraparë ndryshe, ato gjithashtu synojnë që të ruajnë marrëveshjen e tyre për arbitrazhin edhe për kontestet në lidhje me pasojat e zgjidhjes së kontratës”.393

e) Shuarja e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar me nulitetin e kontratës kryesore – Kjo mënyrë e shuarjes së marrëveshjes së arbitrazhit na kthen mbrapa tek tema lidhur me doktrinën e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit. Për të mos u përsëritur, shkurtimisht po theksojmë se marrëveshja e arbitrazhit trajtohet si një 390 Shih: M. Trajković, MTA..., op. cit., fq. 308. 391 LMDRM, neni 1128, parag. 1. 392 Vendimi i Gjykatës Federale të Zvicrës, i sjellur më 6 shtator 1996, në rastin X v. Y – cituar sipas

Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 439. 393 Vendimi i Gjykatës Federale të Zvicrës, i sjellur më 15 mars 1990, në rastin Sonatrach v. K. C. A.

Drilling Ltd. – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1990, fq. 921.

133

marrëveshje e pavarur në raport me kontratën në të cilën është përfshirë, dhe se shuarja e kësaj marrëveshjeje, në përgjithësi, nuk varet nga nuliteti i kontratës kryesore. Mirëpo, si kontrata kryesore ashtu edhe marrëveshja për arbitrazhin mund të jenë të prekura nga i njëjti defekt. Andaj, në rastet kur shkaku i nulitetit të kontratës kryesore ndikon drejtpërdrejtë edhe në marrëveshjen e arbitrazhit, atëherë tribunali i arbitrazhit duhet ta shpall të pavlefshme marrëveshjen e arbitrazhit. Për shembull, mungesa e pëlqimit të palëve për kontratën kryesore mund të nënkuptoj edhe mungesën e pëlqimit të tyre për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit të përfshirë në atë kontratë. Edhe pse rezultati përfundimtar i kontratës kryesore dhe i marrëveshjes së arbitrazhit mund të jetë i njëjtë (që të dyja të shpallen të pavleshme), e rëndësishme është që deri tek ai rezultat të jetë ardhur në saje të një vlerësimi të ndarë, për shkak se procedura për verifikimin e pavlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit është e posaçme nga procedura për pavlefshmërinë e kontratës kryesore.

4.7.2. Shuarja e marrëveshjes së arbitrazhit për shkaqe që janë specifike për vetë marrëveshjen

Këtu bëhet fjalë për mënyrën e drejtpërdrejtë të shuarjes së marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, për shkaqe që janë specifike vetëm për këtë marrëveshje, pavarësisht nga shuarja e kontratës kryesore. Në kuadër të kësaj mënyre të shuarjes së marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar hyjnë: marrja e vendimit të arbitrazhit, heqja dorë nga marrëveshja e arbitrazhit dhe anulimi i marrëveshjes së arbitrazhit.

a) Shuarja e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar me marrjen e vendimit të arbitrazhit - Marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar fundin e vet të natyrshëm e përjeton me realizimin e qëllimit për të cilin edhe është lidhur, e që është me marrjen e vendimit meritor të arbitrave lidhur me kontestin. Mirëpo, me këtë rast është e domosdoshme të bëhet dallimi midis dy formave të marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, pra midis kompromisit dhe klauzolës kompromisore. Derisa kompromisi shuhet tërësisht me marrjen e vendimit të arbitrazhit lidhur me kontestin për të cilin edhe është lidhur kjo formë e marrëveshjes së arbitrazhit, tek klauzola e arbitrazhit situata është më ndryshe. Me marrjen e vendimit të arbitrazhit klauzola kompromisore nuk shuhet tërësisht, por shuhet vetëm pjesërisht, në pjesën që ka të bëjë me kontestin e gjykuar. Kjo formë e marrëveshjes së arbitrazhit vazhdon që të prodhoj efekte juridike në aspekt të kontesteve të ardhshme eventuale që mund të rrjedhin nga marrëdhënia juridike e përfshirë me të. Nga këtu rrjedh se klauzola kompromisore edhe më tutje mbetet bazë juridike për konstituimin e kompetencës së arbitrazhit në aspekt të kontesteve të ardhshme eventuale të përfshira me të.

b) Shuarja e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar me heqjen dorë të palëve nga kjo marrëveshjeje - Duke pasur parasysh se marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar bazohet në autonominë e vullnetit të palëve, palët kanë mundësi që në çdo kohë me vullnetin e tyre të lirë të heqin dorë nga marrëveshja e lidhur për arbitrazhin. Madje, marrëveshja e palëve për të hequr dorë nga marrëveshja për arbitrazhin mund të bëhet edhe në mënyrë joformale. Për të qenë më të qartë, heqja dorë nga marrëveshja për arbitrazhin nuk nënkupton edhe heqjen dorë nga kontrata kryesore pjesë e së cilës është kjo marrëveshje apo me të cilën ka të bëjë kjo marrëveshje. Përkundrazi, kontrata kryesore vazhdon që të prodhoj efektet e saja juridike, derisa palët me heqjen dorë nga marrëveshja e arbitrazhit derogojnë kompetencën e arbitrazhit dhe i

134

hapin rrugë mënyrës së rregullt gjyqësore të zgjidhjes së kontesteve që mund të lindin apo që kanë lindur nga kontrata kryesore. Në teorinë juridike dhe në praktikë ekziston qëndrimi sipas të cilit heqja dorë e palëve nga marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar mund të bëhet në mënyrë shprehimore dhe në mënyrë të heshtur (konkludente). Një nga mënyrat konkludente të heqjes dorë nga marrëveshja e arbitrazhit është rasti që e kemi përmendur edhe më lartë, në situatat kur njëra palë edhe përkundër ekzistimit të marrëveshjes për arbitrazhin paraqet padi në gjykatën shtetërore lidhur me çështjen që është përfshirë në atë marrëveshje, kurse i padituri nuk paraqet kundërshtim për jokompetencën e këtij institucioni shtetëror. Siç edhe kemi theksuar, lëshimi për paraqitjen e një kundërshtimi të këtillë gjatë fazave prekluzive të parapara nga ligjvënësi paraqet një formë specifike të prorogimit të heshtur të kompetencës së gjykatës shtetërore (prorogatio tacita).

c) Shuarja e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar me anulim të saj - Anulimi i marrëveshjes së arbitrazhit paraqet një nga mënyrat e shuarjes së kësaj marrëveshjeje që realizohet pavarësisht nga shuarja e kontratës kryesore. Këtu fjala është për defekt që prek vetëm marrëveshjen e arbitrazhit, respektivisht bëhet fjalë për shkaqe që drejtpërdrejtë kanë të bëjnë me marrëveshjen e arbitrazhit, e jo edhe me kontratën kryesore. Siç edhe kemi theksuar, që të prodhoj efekte juridike marrëveshja për arbitrazhin duhet të plotësoj kushte të caktuara. Këto kushte i ndanim në dy grupe, ashtu që në njërën anë kishim të bënim me kushte të përgjithshme që i parashihte e drejta e detyrimeve për plotfuqishmërinë e kontratave, e në anën tjetër kishim të bënim me kushte të posaçme që parashiheshin duke pasur parasysh natyrën juridike specifike të marrëveshjes së arbitrazhit. Mosplotësimi i kushteve të parapara ka për pasojë pavlefshmërinë e marrëveshjes për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Kështu p.sh., mungesa e vullnetit të palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, mospërcaktimi i kontestit apo i kontesteve për të cilat arbitrazhi është kompetent, paaftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, joarbitrabiliteti apo mosrespektimi i formës së marrëveshjes së arbitrazhit ka për pasojë anulimin e kësaj marrëveshje. Me anulimin e kësaj marrëveshjeje nuk ekziston as baza juridike për konstituimin e kompetencës së arbitrazhit, pra nuk do të ketë as arbitrazh. Procedura për anulimin e marrëveshjes së arbitrazhit iniciohet me padinë e ndonjërës prej palëve drejtuar gjykatës shtetërore, e cila në procedurë të posaçme e anulon marrëveshjen për arbitrazh me aktgjykim të plotfuqishëm.

135

KREU V

TRIBUNALI I ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

5.1. SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME

Nga ajo që kemi theksuar deri më tani rrjedh se marrëveshja për arbitrazhin paraqet një parakusht të domosdoshëm për zgjidhjen e kontesteve nëpërmjet arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Palët me marrëveshjen për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar mund të parashohin zgjidhje për dilema të shumta që mund të paraqiten më vonë në aspekt të kompetencës së arbitrazhit, rrethit të autorizimeve të tij, konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, numrit të arbitrave, selisë së arbitrazhit e kështu me radhë. Formulimet e qarta në marrëveshjen e arbitrazhit lidhur me çështjet e sipërpërmendura kanë për qëllim të sigurojnë efikasitetin e arbitrazhit dhe njëherit ngushtimin e hapësirës për të bërë obstruksione. Së këndejmi, konstituimi i tribunalit të arbitrazhit apo emërimi i arbitrit individual dhe cilësia e tyre është një nga çështjet që tërheq vëmendje të posaçme, para së gjithash për shkak të rëndësisë në realizimin e efikasitetit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe në ruajtjen e besimit të palëve në arbitrazhin, si një sistem që funksionon në mënyrë efikase.

Në të vërtetë, arbitrazhi ushtron funksion gjyqësor edhe pse është mekanizëm privat i zgjidhjes së kontesteve. Edhe pse në këtë pikë përputhet me misionin e gjykatave shtetërore, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar paraqet një sistem paralel dhe alternativ të realizimit të mbrojtes juridike. Për dallim nga gjykatat nacionale, arbitrazhet nuk janë të organizuara nga ana e shteteve, nuk janë institucione me organizim të përhershëm, në kuptimin se ato nuk paraqiten si shërbime publike me organe të përhershme, tek të cilat gjyqtarët deri tek lënda vijnë rastësisht duke mos patur palët kurrfarë ndikimi në përzgjedhjen e personave (gjyqtarëve) që do ta gjykojnë kontestin e tyre. Për dallim nga gjykatat, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar si mekanizëm privat i zgjidhjes së kontesteve duhet të formohet për çdo kontest konkret, me emërimin e arbitrit apo arbitrave të cilët vishen me autorizimin për të zgjidhur kontestin. Së këndejmi, mund të konstatohet se arbitri individual apo tribunali i arbitrazhit, i zgjedhur nga palët, paraqet kategori të ndryshueshme dhe se mund të shërbejë vetëm për zgjidhjen e një rasti të mbuluar me marrëveshjen e arbitrazhit. Kjo është edhe më e qartë kur bëhet fjalë për arbitrazhet ad hoc, duke e pasur parasysh se ekzistenca dhe funksionimi i tyre bazohet në marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin. Arbitrazhet e këtilla nuk ekzistojnë. Ato formohen nga vetë palët dhe pas zgjidhjes së kontestit shuhen.

Në kushtet kur ekziston marrëveshja për arbitrazhin dhe kur është marrë vendimi për t’iu drejtuar këtij organi privat për të zgjidhur kontestin, hapi i parë i mëtutjeshëm ka të bëjë me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit, veprim i cili duhet bërë pa vonesë. Në të vërtetë, mbrojtja juridike nuk mund të ofrohet nga tribunali i arbitrazhit derisa ai nuk është konstituuar. Procesi i konstituimit të tribunalit të arbitrazhit është i rëndësishëm për arbitrazhin: ai është pasojë e menjëhershme e marrëveshjes së

136

arbitrazhit si dhe është fazë e parë e vetë procedurës.394 Lidhur me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit vlen të përmendet edhe qëndrimi i Miodrag Trajkoviç, i cili thekson se: “Zgjedhja e arbitrit është hyrje në zgjidhjen e kontestit dhe pika fillestare e fazës së parë të zhvillimit të procedurës së arbitrazhit. Nëse qëllimi kryesor i arbitrazhit është që të sjellë vendim meritor mbi kontestin, atëherë formimi i tribunalit të arbitrazhit paraqet përmbushjen e detyrës paraprake, pa të cilën ky qëllim nuk mund të realizohet”. 395

Çështja e konstituimit të arbitrazhit paraqet një çështje të ndjeshme dhe mjaft të rëndësishme, aq më parë kur botërisht pranohet se “kualiteti i procedurës së arbitrazhit varet në një masë të madhe nga kualiteti dhe aftësia e arbitrave të zgjedhur.”396 Çdo paralizim i procedurës për formimin e tribunalit të arbitrazhit, pa marrë parasysh se nga kush vjen obstruksioni, minon përparësitë e këtij mekanizmi privat. Pamundësia e cilësdo qoftë palë që t’i emërojë të gjithë arbitrat apo të emërojë një numër më të madh të arbitrave në raport me palën tjetër, ka bërë që të besohet në neutralitetin e këtij mekanizmi dhe se emërimi i këtillë i arbitrave nga vetë palët paraqet një nga avantazhet kryesore të këtij sistemi alternativ të zgjidhjes së kontesteve.

Në kuadër të këtij kreu në fokus të trajtimit tonë është: emërimi i arbitrave, kualifikimet e tyre, procedura e emërimit, përjashtimi i arbitrit, statusi i tij – çështje të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në ruajtjen e integritetit të procesit që zhvillohet para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

5.2. KONSTITUIMI I TRIBUNALIT TË ARBITRAZHIT

Një nga aspektet më të rëndësishme të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, tek i cili elementi i vullnetit gjen shprehje të plotë, është mundësia e palëve vetë për të zgjedhur personat që do të zgjidhin kontestin e tyre, të quajtur arbitra. Zgjedhja e gjyqtarit (arbitrit) nga vetë palët, përbën një nga karakteristikat dhe avantazhet kryesore të këtij mekanizmi privat të zgjidhjes së kontesteve, krahasuar me procedurën e zgjidhjes së kontesteve para gjykatave nacionale. Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar misioni i zgjidhjes së kontesteve u është besuar arbitrave, respektivisht arbitrit individual ose tribunalit të arbitrazhit që përbëhet nga më shumë se një arbitër.

Siç edhe kemi theksuar, në rastet kur është marrë vendimi për t’iu drejtuar arbitrazhit, hapi i parë që ndërmerret për sigurimin e mbrojtjes juridike nga ky sistem alternativ i zgjidhjes së kontesteve është konstituimi i tribunalit të arbitrazhit, që bëhet nëpërmjet emërimit të arbitrave. Tek arbitrazhi, palët janë ato që në radhë të parë duhet të vendosin se kush do t’ua zgjidh kontestin e tyre, respektivisht kush do të vishet me autorizimin e arbitrit. Përveçse paraqet një nga aspektet më të rëndësishme të arbitrazhit, zgjedhja e arbitrit në më tepër raste paraqet edhe një nga aspektet më problematike dhe më të ndërlikuara. Një njohës i mirë i arbitrazhit duke u prononcuar lidhur me këtë çështje ka theksuar si në vijim: “Zgjedhja e arbitrave është pjesa më e rëndësishme e procedurës së arbitrazhit për avokatin e përfshirë në procedurën e arbitrazhit ndërkombëtar. Nëse në mënyrë të drejtë e marrim këtë hap, gjithë pjesa

394 Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 449. 395 M. Trajković, MTA…, op.cit., fq. 326. 396 J. Lew, L. Mistelis, M. Kröll, op.cit., fq. 232.

137

tjetër duhet të rrjedhë në mënyrën e parashikuar dhe drejtësia do të vendoset. Nëse jo, ne mund të befasohemi në mënyrë të pakëndshme.”397

Pra, siç po e shohim, përzgjedhja e personave të duhur për arbitra paraqet një aspekt tejet të rëndësishëm në sigurimin e efektivitetit të procesit dhe të kualitetit të vendimit përfundimtar të arbitrazhit. Kështu nënvizojnë edhe disa autorë shumë të njohur të arbitrazhit, të cilët në një rast pohuan si në vijim: “Pasi që vendimi për t’ia referuar kontestin arbitrazhit të jetë marrë, asgjë nuk është më e rëndësishme se zgjedhja e tribunalit të duhur të arbitrazhit. Kjo është një zgjedhje e rëndësishme jo vetëm për palët në kontestin e caktuar, por edhe për reputacionin dhe qëndrueshmërinë e procedurës arbitrale si të tillë. Mbi të gjitha, cilësia e tribunalit të arbitrazhit është ajo që e krijon apo e frenon këtë proces.” 398

Mirëpo, përzgjedhja e arbitrave dhe konstituimi i arbitrazhit në më tepër raste nuk është një punë e thjeshtë. Përkundrazi, ajo paraqet ndoshta një nga aspektet më problematike, më të ndërlikuara dhe komplekse të arbitrazhit.399 Këtu po veçojmë një qëndrim mjaft interesant të profesor Goldshtajnit, i cili në një rast theksoi se “çështja më e ndjeshme është zgjedhja e arbitrave”.400 Kjo thënie është e justifikueshme për më tepër arsye, në mesin e të cilave po veçojmë vetëm disa. Së pari, është vështirë të bëhet përzgjedhja e arbitrit apo arbitrave që do të kuptojnë lëndën e kontestit dhe që do të zgjidhin të njëjtin, në rastet kur kjo përzgjedhje bëhet para se të lindë vetë kontesti. Së dyti, duke pasur parasysh pikëpamjet e ndryshme të palëve në aspekt të zgjidhjes së kontestit të tyre, ndikimi i tyre në konstituimin e tribunalit të arbitrazhit duhet të jetë i njëjtë. Kjo do të thotë se me këtë rast palëve duhet t’u sigurohet pozitë e barabartë dhe simetrike. Në përputhje me këtë, asnjë palë nuk mund t’i emëroj të gjithë arbitrat apo të emëroj një numër më të madh të arbitrave sesa pala tjetër, madje kjo nuk është e mundur edhe atëherë kur njëra prej palëve shfaq në këtë drejtim obstruksione.401 Së treti, çështja e zgjedhjes së arbitrave veçanërisht është e ndjeshme atëherë kur bëhet fjalë për konstituimin e arbitrazhit ad hoc, kur konstituimin e këtillë e obstruksionon njëra palë. Edhe pse duhet të sigurohet pozita e njëllojtë e palëve, megjithatë kur lind kontesti është e pamundur dhe e palejueshme që të detyrohet njëra palë që të zgjedh arbitrin e saj. Rastet e këtilla të obstruksionizmit të procesit të konstituimit të tribunalit të arbitrazhit apo të emërimit të arbitrit individual janë edhe më komplekse kur palët me marrëveshjen e tyre për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar nuk kanë paraparë asnjë rregullore të ndonjë arbitrazhi institucional apo ndonjë të drejtë nacionale me të cilat do të ishin të lidhura dhe të cilat do të mundësonin dalje (zgjidhje) në rast të frenimit të këtij procesi. Për ta zgjidhur këtë problem procesual, pala e ndërgjegjshme mund t’i drejtohet ndonjë institucioni apo gjykate nacionale, por vetëm nëse kjo është kontraktuar, respektivisht nëse në marrëveshje mund të gjendet së paku një pikë lidhëse me ndonjë rregullore apo të drejte nacionale, të cilat do të aktivizoheshin për ta

397 J. H. Carter, ‘The Selection of Arbitrators’ në Worldwide Forum on the Arbitration of Intellectual

Property Disputes, 3-4 mars, 1994, Gjenevë, Zvicër, <http://www.wipo.int/amc/en/events/conferences/1994/carter.html>, (shikuar më 08.06.2013).

398 A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 216. 399 Shih: D. Bishop dhe L. Reed, ‘Practical Guidelines for Interviewing, Selecting and Challenging Party-

Appointed Arbitrators in International Commercial Arbitration’, Arbitration International, nr. 14, 1998; Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, op.cit., fq. 68.

400 A. Goldštajn, Međunarodna trgovačka arbitraža, Informator, Zagreb, 1976, fq. 37. 401 Shih: M. Velimirović, Izbor arbitara i formiranje arbitražnog veća kod međunarodnih trgovinskih

arbitraža,punim i magjistraturës, Univerzitet u Novum Sadu, Pravni Fakultet, Novi Sad, 1992, fq. 15; Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, op.cit., fq. 68-69.

138

eliminuar këtë pengesë procesuale.402 Për dallim nga kjo, situata është ndryshe kur bëhet fjalë për arbitrazhet institucionale, pasi që në rregulloret e tyre kryesisht parashihen zgjidhje për të konstituuar tribunalin e arbitrazhit edhe në rastet kur ky proces frenohet nga ndonjë palë.

Nga ajo që theksuam kuptojmë se tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, si në shumicën e aspekteve të tij ashtu edhe në aspekt të emërimit të arbitrave, në pjesën më të madhe vjen në shprehje parimi i autonomisë së vullnetit të palëve. Në parim, palët kanë liri të plotë në zgjedhjen e arbitrave të tyre, që përfshinë edhe lirinë e palëve për të rënë dakord për numrin e arbitrave, mekanizmin për emërimin e tyre të drejtpërdrejtë apo duke i’u referuar rregullave institucionale. Kur palët nuk i kanë zgjidhur çështjet e përmendura me marrëveshjen për arbitrazhin dhe kur nuk kanë zgjedhur rregulloren e ndonjë arbitrazhi institucional, atëherë do të zbatohet e drejta e cila do të jetë e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit. Kufizimet që parashihen në të drejtat nacionale dhe në konventat ndërkombëtare në aspekt të lirisë së palëve për të konstituuar tribunalin e arbitrazhit apo për të emëruar arbitrin individual janë minimale, që manifestohen vetëm nëpërmjet përcaktimit të disa parimeve themelore mbi të cilat mbështetet emërimi i arbitrave.

5.2.1. Numri i arbitrave

Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar arbitrin mund ta përkufizojmë si person fizik, i cili vetë apo së bashku me arbitrat e tjerë e zgjidh kontestin e palëve, me ç’rast ai duhet të jetë i paanshëm, i pavarur, kompetent, i ndërgjegjshëm dhe diskret. Nga një definim i këtillë rrjedh se numri i arbitrave mund të jetë i ndryshëm nga rasti në rast. Ato mund të veprojnë në mënyrë inokose (arbitri individual) apo si anëtar të një trupi kolegjial (tribunali i përbërë nga më shumë se një arbitër). Përcaktimi i palëve për arbitrin individual apo për tribunalin e arbitrazhit paraqet një nga dilemat që shfaqet me rastin e konstituimit të arbitrazhit, dilemë kjo që është objekt i pashmangshëm i trajtimit në teorinë dhe në praktikën e arbitrazhit.

Në të vërtetë, një nga çështjet e para që palët duhet ta kenë parasysh tek arbitrazhi me rastin e konstituimit të tribunalit është numri i arbitrave që do të zgjidhin kontestin e tyre.403 Numri i arbitrave, në radhë të parë, varet nga liria e palëve e shprehur në marrëveshjen e arbitrazhit. Një qëndrim të tillë mban edhe ML i UNCITRAL-it, i cili në nenin 10(1) parasheh se “palët janë të lira për të përcaktuar numrin e arbitrave.”

Ekziston parimi sipas të cilit palët mund të caktojnë cilindo qoftë numër të arbitrave, por kjo liri e palëve nuk është e pakufizuar duke pasur parasysh një sërë të drejtash nacionale të cilat parashohin ndalimin e kontraktimit të një numri çift të arbitrave.404 Nga analiza që i është bërë zgjidhjeve të parashikuara në legjislacionet nacionale mund të dallojmë dy qëndrime: sipas të parit, palët mund të përcaktohen për

402 Shih: M. Velimirović, op.cit., fq. 15 403 G. B. Born, International Commercial Arbitration, Volume I, Kluwer Law International, The Hague,

2009, fq. 1351. 404 Për një analizë të detajuar lidhur me numrin e arbitrave të tribunalit të arbitrazhit në të drejtën

krahasuese shih: M. Stanivuković, ‘Konstituisanje arbitražnog tribunala u uporednom pravu’, Međunarodna Privredna Arbitraža - Stanje i Perspektive (zbornik referata), Beograd, 1997, fq. 92-93.

139

cilindo qoftë numër të arbitrave, madje edhe për një numër çift të tyre;405 kurse sipas qëndrimit të dytë, lejohet vetëm kontraktimi i numrit tek të arbitrave, duke e arsyetuar zgjidhjen e këtillë me qëllimin e shmangies së bllokimit të vendimmarrjes.406 Në të drejtën franceze haset një zgjidhje specifike, duke paraparë normë e cila parasheh detyrimisht numër tek të arbitrave kur bëhet fjalë për arbitrazhin e brendshëm, deri sa për arbitrazhin ndërkombëtar zgjidhja e këtillë nuk ka karakter imperativ.

Situatë e ngjashme haset edhe në të drejtën e Republikës së Maqedonisë, e cili në aspekt të arbitrazhit të brendshëm përmban dispozitë imperative lidhur me numrin tek të arbitrave (LPK, neni 444 parag. 1), kurse në aspekt të arbitrazhit ndërkombëtar nuk ka ndonjë dispozitë të tillë imperative, por përkundrazi lejohet përcaktimi i çfarëdo numri të arbitrave, madje edhe të një numri çift (dy, katër, gjashtë arbitra etj.). Sido që të jetë, hartuesit e marrëveshjeve të arbitrazhit me rastin e përpilimit të këtyre marrëveshjeve duhet t’i kenë parasysh kufizimet në aspekt të numrit të arbitrave të vendosura nga disa të drejta nacionale, pasi që pasojat mund të rezultojnë edhe me anulim të marrëveshjes së lidhur për arbitrazhin, p.sh. legjislacioni i Egjiptit parasheh shprehimisht zgjidhjen vijuese: “Nëse ka më shumë se një arbitër, tribunali, nën kërcënim të nulitetit, doemos duhet të përbëhet nga një numër tek.”407

Praktika e zgjidhjes së kontesteve tregtare nëpërmjet arbitrazheve tregtare ndërkombëtare na tregon se në të shumtën e rasteve tribunali i arbitrazhit përbëhet nga një arbitër apo nga tre arbitra. Tribunalet prej pesë (apo më shumë) arbitra zakonisht vijnë në shprehje tek arbitrazhet ndërshtetërore, por ato në shumicën e rasteve janë jopraktike dhe të papërshtatshme për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Megjithëse në praktikë zgjedhja bëhet kryesisht ndërmjet një apo tre arbitrave, theksohet se në vendet common law ekziston një preferencë e caktuar për arbitrin individual, derisa në vendet që i përkasin sistemit juridik kontinental preferohet më shumë tribunali i përbërë prej tre arbitrave.408

5.2.1.1. Arbitri individual (sole arbitrator)

Të përcaktuarit për arbitrin individual ka disa përparësi, të cilat po i paraqesim në vijim:

a) Zgjidhja e kontestit para arbitrit individual është më pak e kushtueshme, pasi që palët mbulojnë honorarin dhe shpenzimet e vetëm të një arbitri, në vend se tre arbitrave;

b) Ecuria e procesit të zhvilluar nga arbitri individual është potencialisht më e shpejtë, duke e pasur parasysh caktimin më të lehtë të mbajtjes së seancave dhe mbledhjeve, pasi që për këto duhet konsultuar një numër më i vogël i personave, krahasuar me tribunalet treanëtarëshe ku duhet të harmonizohen

405 Kontraktimi i numrit çift të arbitrave lejohet në këto të drejta nacionale: LA i Anglisë neni 15(1) dhe

21; Ligji i Arbitrazhit i i Bermudave i vitit 1986, neni 13; Ligji i arbitrazhit i Afrikës Jugore nr. 42 i vitit 1965, nenet 10 dhe 11; FAA sec. 5, e kështu me radhë.

406 Kontraktimi i numrit çift të arbitrave ndalohet me: LA të Serbisë, neni 16 parag. 2; KPC i Holandës (me ndryshimet që hyrën në fuqi nga 01.01.2015) neni 1026; KPC i Italisë neni 809; Ligji i Indisë për arbitrazhin dhe pajtimin, neni 10(1); e kështu me radhë.

407 Neni 15, parag. 2 i Ligjit për arbitrazhin në çështjet civile dhe tregtare i Egjiptit, Nr.27/1994 (i ndryshuar me Ligjin Nr. 9 të vitit 1999).

408 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op.cit., fq. 225-226.

140

oraret e të tre arbitrave. Procesi i zhvilluar nga arbitri individual shmang rrezikun e zvarritjes së tij eventuale nga arbitri i emëruar prej palës tjetër;

c) Procedura duhet të përfundoj më shpejtë, pasi që arbitri individual merr vendime pa domosdoshmërinë e konsultimit me kolegët e tij arbitra, gjë që është e domosdoshme te tribunalet treanëtarëshe.

Një pjesë e rregulloreve të arbitrazhit parashohin kompetencën e arbitrit individual, në rastet kur mungon dakordimi i palëve lidhur me numrin e arbitrave. Kështu për shembull, një zgjidhje të këtillë e hasim në Rregullat e ICC-së, ku në nenin 12 parag. 2 të tyre shprehimisht parashihet se “kur palët nuk kanë rënë dakord për numrin e arbitrave, Gjykata emëron arbitër individual, përveç nëse Gjykata vlerëson se kontesti është i atillë që domosdoshmërisht duhet që të emërohen tre arbitra.” Një zgjidhje e ngjashme haset edhe në Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, ku në nenin 5.8 të të cilave thuhet: “Do të emërohet arbitër individual, përveç nëse palët nuk janë pajtuar ndryshe me shkrim, apo nëse Gjykata e LCIA-së nuk përcakton se në aspekt të të gjitha rrethanave të rastit një tribunal treanëtarësh është më i përshtatshëm (ose, përjashtimisht, më shumë se tre).”409

Rregulloret e këtilla të arbitrazhit megjithëse si zgjidhje primare subsidiare parashohin kompetencën e arbitrit individual, ato po ashtu parashohin edhe mundësinë që në disa raste zgjidhja e kontestit t’i besohet tribunalit treanëtarësh. Përjashtimi nga rregulli i përgjithshëm i cili parasheh kompetencën e arbtrit individual (në rast të mungesës së marrëveshjes së palëve për numrin e arbitrave) dhe përcaktimi për tribunalin treanëtarësh mbështetet në disa faktor, që janë: shuma e lartë e kontestit, natyra dhe kompleksiteti i çështjes, numri i palëve të involvuar në kontest dhe preferencat e palëve.410

Gjithashtu, edhe një numër i të drejtave nacionale të arbitrazhit, veçanërisht të drejtat e vendeve që i përkasin sistemit common law, si zgjidhje subsidiare parashohin kompetencën e arbitrit individual, në rastet kur palët nuk kanë përcaktuar numrin e arbitrave në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit. Kështu për shembull, Ligji i Arbitrazhit i Anglisë (England Arbitration Act) në nenin 15 (3) parasheh: “Nëse nuk ka marrëveshje për numrin e arbitrave, tribunali do të përbëhet nga arbitri individual”. Zgjidhje e ngjashme haset edhe në të drejtën skoceze, ku theksohet se: “Kur nuk ekziston marrëveshje për numrin e arbitrave, tribunali përbëhet nga arbitri individual”.411

5.2.1.2. Tribunali treanëtarësh

Paktika e zgjidhjes së kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare flet për preferencën ndaj tribunaleve të përbëra prej tre arbitrave. Preferenca e këtillë pasqyrohet edhe në të dhënat statistikore të ICC-së, të cilat tregojnë se në periudhën nga viti 2001 e deri në vitin 2006 pothuajse 60% e të gjitha arbitrazheve

409 Shih po ashtu edhe: Rregullat e ICDR-së, neni 11; Rregullorja e SIAC (në fuqi nga 1 prilli i vitit

2013), neni 6(1); Rregullorja e Arbitrazhit e WIPO-s 2014, neni 14(b). 410 Y. Derains, E. A. Schwartz, A Guide to the New ICC Rules of Arbitration, Kluwer Law International,

The Hague/London/Boston, fq. 133. 411 Ligji i Arbitrazhit i Skocisë i vitit 2010, Schedule 1 – Scotish Arbitration Rules, Rule 5. Shih po ashtu

edhe USFAA, section 5.

141

kanë involvuar tribunale treanëtarëshe.412 Përcaktimi për t’ia referuar kontestet tregtare tribunaleve tre anëtarëshe mbështetet në disa arsye:

a) Diskutimet dhe konsultimet e më tepër arbitrave lidhur me çështjen kontestuese mund të rrisë cilësinë e të gjykuarit, prandaj edhe besohet se vendimi i sjellë nga më tepër arbitra ka më shumë gjasa të jetë brenda pritshmërive të palëve, duke reduktuar kështu mundësinë e sjelljes së vendimeve të çuditshme, të pazakonta dhe të pashpjegueshme. Në llogari të kualitetit më të lartë flasin edhe mundësitë më të pakta të përvjedhjes së gabimeve tek tribunali treanëtarësh, krahasuar me arbitrazhin e përbërë nga një arbitër i vetëm;

b) Në tribunalet treanëtarëshe arbitrat janë në gjendje për ta plotësuar njëri-tjetrin në procesin e vendimmarrjes, veçanërisht kjo vjen në shprehje në rastet e ndërlikuara shkencore apo teknike, ku brenda strukturës treanëtarëshe është e mundur të ketë një apo më shumë arbitra që shquhen me ekspertizë të nevojshme në atë fushë;

c) Mundësia e palëve për të emëruar nga një arbitër rritë besimin e tyre ndaj tribunalit të arbitrazhit, si dhe mund ta bëjë më të pranueshëm vendimin e arbitrave. Kjo veçanërisht vjen në shprehje në rastet kur palët kanë prejardhje të ndryshme gjuhësore, kulturore, tradicionale apo juridike, dhe se emërimi i arbitrit nga pala ofron siguri se do të zgjidhet çdo keqkuptim që mund të lind gjatë shqyrtimeve, para se ato të çojnë në padrejtësi;413

d) Konstituimi i tribunaleve treanëtarëshe është më i lehtë sesa emërimi i arbitrit individual, për shkak se gjasat e palëve për të rënë dakord për arbitrin kryesues janë më të mëdha sesa për emërimin e arbitrit individual.414

Shumica e rregulloreve të arbitrazheve institucionale parashohin kompetencën e tribunalit treanëtarësh, në rastet kur mungon pajtimi i palëve lidhur me numrin e arbitrave. Kështu për shembull, Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC të vitit 2015, në nenin 25 parag. 2 parashohin zgjidhjen vijuese: “Përveç nëse ndryshe nuk është rënë dakord nga palët apo nuk është paraparë me këto rregulla, tribunali i arbitrazhit do të përbëhet nga tre arbitra.” Gjithashtu edhe Rregulla e Arbitrazhit të DIS-it të vitit 1998 në nenin 3 parashohin: “Përveç nëse ndryshe nuk është rënë dakord nga palët, tribunali i arbitrazhi përbëhet nga tre arbitra.” Zgjidhje e ngjashme haset edhe në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it (të reviduara më vitin 2010), të cilat në nenin 7 parag. 1

412 Shih: ‘2001 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 13, No. 1,

Spring 2002 (53% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave); ‘2002 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 14, No. 1, Spring 2003 (58% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave); ‘2003 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 15, No. 1, Spring 2004 (57% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave); ‘2004 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 16, No. 1, Spring 2005 (60% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave); ‘2005 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 17, No. 1, Spring 2006 (60% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave); ‘2006 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 18, No. 1, Spring 2007 (58% e rasteve u janë referuar tribunalit prej tre arbitrave).

413 Shih: A. Redfern & M. Hunter, op. cit., fq. 219; J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 228. 414 Të dhënat statistikore të ICC-së për vitin 2003 tregojnë se më shumë se 80% të rasteve të saj palët nuk

kanë arritur që të dakordohen për arbitrin individual. Për dallim nga kjo, në rastet në të cilat marrëveshja e arbitrazhit parasheh tribunal treanëtarësh, palët kanë rënë dakord për emërimin e arbitrit kryesues në 55% të të gjitha rasteve. Lidhur me këtë shih: ‘2003 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 15, No. 1, Spring 2004, fq. 10.

142

specifikojnë se: “Nëse palët nuk janë pajtuar më parë për numrin e arbitrave dhe në qoftë se brenda 30 ditëve pas marrjes së njoftimit për arbitrazh nga ana e të paditurit, palët nuk kanë rënë dakord që të ketë vetëm një arbitër, do të emërohen tre arbitra.”

Në përgjithësi, rregulloret që i përkasin këtij grupi përjashtojnë mundësinë e institucionit që të emëroj arbitër individual pa pëlqimin paraprak të palëve, madje edhe atëherë kur kjo zgjidhje do të ishte më e përshtatshme. Për dallim prej tyre, disa rregullore bëjnë përjashtim nga kjo rregull, duke i lejuar kështu institucionit të drejtën diskrecionale për të emëruar arbitër individual në rastet kur tribunali njëanëtarësh është më i përshtatshëm, edhe pse nuk ekziston pajtim paraprak i vullnetit të palëve për numrin e arbitrave. Kështu për shembull, Rregullat e Arbitrazhit dhe të Pajtimit të VIAC të vitit 2013 parashohin se në rastet kur nuk është arritur marrëveshje e tillë dhe palët nuk bien dakord për numrin e arbitrave, me rastin e caktimit të këtij numri “Bordi do të merr parasysh në veçanti ndërlikueshmërinë e rastit, lartësinë e shumës së kontestit dhe interesin e palëve për vendosje të shpejtë dhe efektive.”415 Kështu edhe Rregullorja e GJZPAOEM e vitit 2011 parasheh se në rastet kur palët nuk janë pajtuar shprehimisht për numrin e arbitrave, kontestin do ta zgjidh tribunali treanëtarësh nëse vlera e kontestit është mbi 30 000 euro. Për kontestet me vlerë nën 30 000 euro do të jetë kompetent arbitri individual.416

Gjithashtu, edhe një numër i të drejtave nacionale të arbitrazhit, në mesin e të cilave bëjnë pjesë edhe shumica e të drejtave të vendeve që i përkasin sistemit juridik kontinental, parashohin si zgjidhje subsidiare kompetencën e tribunalit tre anëtarësh, në rastet kur palët nuk kanë përcaktuar numrin e arbitrave në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit.417 Në këtë grup bën pjesë edhe e drejta e Republikës së Maqedonisë, pasi që në nenin 10 të LATNRM-së theksohet se: “Nëse me marrëveshjen e palëve nuk është caktuar numri i arbitrave, do të emërohen tre arbitra.” Dispozita e këtillë, përmbajtja e së cilës është marrë nga zgjidhja e paraparë në nenin 10(2) të ML të UNCITRAL-it, i jep prioritet tribunalit tre anëtarësh, si një zgjidhje e cila në masë të madhe garanton barazinë në procesuimin me palët.

5.2.1.3. Tribunalet me numër çift të arbitrave

Tribunalet me një numër çift të arbitrave (zakonisht dy arbitra) janë shumë të rralla në praktikën e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare dhe jo të rekomandueshme. Gjithashtu edhe një numër i madh i legjislacioneve nacionale përjashtojnë mundësinë e zgjidhjes së kontesteve nga një strukturë e këtillë e tribunaleve, me qëllim për të shmangur rrezikun e bllokimit të vendimmarrjes, që mund të vij si rezultat i mospajtimit të arbitrave. Megjithatë, disa legjislacione nacionale, përfshirë këtu edhe ML e UNCITRAL-it, u lejojë palëve liri të plotë në përcaktimin e numrit të arbitrave, duke lejuar kështu edhe mundësinë e referimit të kontestit tek një tribunal të përbërë nga një numër çift i arbitrave.

415 Rregullat e Arbitrazhit dhe të Pajtimit të VIAC (në fuqi nga 1 korriku i vitit 2013), neni 17.2. Shih po

ashtu edhe: Rregullat e Arbitrazhit të SCC (në fuqi nga 1 janari i vitit 2010), neni 12; Rregullat Zvicerane të Arbitrazhit Ndërkombëtar (në fuqi nga 1 qershori i vitit 2012), neni 6.

416 Shih: Rregullorja e GJZPAOEM e vitit 2011, neni 26, parag. 3 dhe 4. 417 Shih: ML i UNCITRAL-it, neni 10(2); KPC i Italisë, neni 809; LA i Kroacisë neni 9; Ligji i Federatës

Ruse mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar (në fuqi nga 14 gushti i vitit 1993), neni 10(2); KPC i Gjermanisë neni 1034(1); LA i Egjiptit i vitit 1994 (i ndryshuar me ligjin nr. 9 të vitit 1997), neni 15.1.

143

Këtu veçanërisht është i rëndësishëm për t’u përmendur “umpire sistem” (sistemi umpajër) që është pjesë e traditës së vjetër angleze dhe njëherit është i pranishëm edhe në legjislacionet e disa vendeve të tjera të common law-it. Sipas këtij sistemi, palëve u lejohet mundësia që të bien dakord për të emëruar një arbitër të tretë për të vepruar si një umpire. Umpire paraqitet si një lloj mbiarbitri apo arbitri rezervë, i cili performon në skenë atëherë kur dy arbitrat, të emëruar nga një prej të dy palëve, nuk mund të pajtohen lidhur me vendimin e arbitrazhit. Në një rast të tillë vendin e tyre do ta zë umpire, i cili në procedurë vepron si një arbitër individual. Kjo do të thotë se tribunali i mëparshëm i përbërë nga një numër çift i arbitrave bëhet functus officio dhe se nuk është më pjesë e arbitrazhit apo e vendimmarrjes.418 Thënë ndryshe, vendimi i arbitrazhit nuk është prodhim i një tribunali tre anëtarësh, por i umpire-it si një lloj arbitri individual.

Gjithashtu, është e rëndësishme për t’u theksuar se një pjesë e të drejtave nacionale duke u bazuar në ML e UNCITRAL-it, kanë pranuar edhe zgjidhjen e këtij akti i cili u lejon palëve liri në përcaktimin e numrit të arbitrave. Shtetet e këtilla, si p.sh. Kroacia, Rusia, Ukraina, Bullgaria etj,419 kanë paraparë zgjidhjen e cila u lejon palëve mundësinë e zgjidhjes së kontesteve para një tribunali me numër çift të arbitrave, që në të vërtetë nuk është pjesë e traditës së tyre të mëparshme juridike.

Republika e Maqedonisë bënë pjesë në grupin e shteteve që u jep palëve liri për të përcaktuar numrin e arbitrave në marrëveshjen e tyre për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar. Konkretisht, LATNRM-ja në nenin 10 parasheh: “Nëse me marrëveshjen e palëve nuk është caktuar numri i arbitrave, do të emërohen tre arbitra.” Dispozita në fjalë, përmbajtja e së cilës është në përputhje me dispozitën e nenit 10 të ML të UNCITRAL-it, u jep palëve përparësinë për të përcaktuar numrin e arbitrave, duke e mos kufizuar vullnetin e tyre në këtë aspekt. Zgjidhja e këtillë u lejon palëve që të bien dakord për çfarëdo numri të arbitrave, madje edhe për një numër çift të tyre. Me këtë dispozitë të LATNRM-së është hequr dorë nga zgjidhja e mëparshme e LPK-së, sipas së cilës numri i arbitrave doemos duhej të ishte tek.420 Mirëpo, zgjidhja e këtillë është ende në fuqi në aspekt të arbitrazhit të brendshëm, pasi që arbitrazhi me karakter të tillë edhe më tutje rregullohet me dispozitat e LPK-së.

Me qëllim të evitimit të paralizimit të procesit dhe të vendimmarrjes tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, LATNRM-ja parasheh edhe mekanizmin me të cilin zgjidhen situatat në të cilat nuk mund të formohet shumica për sjelljen e vendimit të caktuar si rezultat i ndarjes së votave të arbitrave tek tribunalet me numër çift të arbitrave. Sipas LATNRM-së, në radhë të parë u mbetet palëve për të përcaktuar mënyrën e marrjes së vendimeve, në rastet kur ato janë përcaktuar për tribunal të përbërë nga një numër çift i arbitrave. Nëse palët nuk kanë paraparë asgjë në këtë drejtim, atëherë do të aplikohet zgjidhja subsidiare e LATNRM-së në të cilën specifikohet se “nëse nuk mund të arrihet shumica, arbitri që kryeson do të ketë votë vendimtare.”421

418 A. Tweeddale, K. Tweeddale, Arbitration of Commercial Disputes: International and English Law

and Practice, Oxford University Press, Oxford, 2007, fq. 625. 419 LA i Kroacisë i vitit 2001 (Gazeta Zyrtare nr. 88/2001) neni 9; LATN i Federatës Ruse, neni 10(1);

LATN i Ukrainës i vitit 1994 (i amendamentuar në përputhje me Ligjet No. 762-IV i 15 majit 2003 dhe No. 2798-IV i 6 shtatorit 2005) neni 10(1); LATN i Bullgarisë (Bullgaria No. 60 i datës 05.08.1988, i amendamentuar më vitin 1993, 1998, 2001, 2002, 2007, kurse ndryshimet e fundit janë në fuqi nga 01.03.2008) neni 11(1).

420 LPK, neni 444, parag. 1 (“Numri i gjyqtarëve të gjykatës së zgjedhur doemos duhet të jetë tek”). 421 LATNRM, neni 29 parag. 4.

144

Përkundër asaj që parashihet në LATNRM, Rregullorja e GJZPAOEM ka mbetur në qëndrimin e kufizimit të lirisë së palëve në përcaktimin e numrit të arbitrave, duke paraparë se ”palët mund të pajtohen që kontestin ta zgjidh arbitri individual apo trupi prej tre arbitrave.”422 Rregullorja nuk lejon numër çift të arbitrave, edhe kur këtë e kanë kontraktuar palët në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit. Në këto raste, për të siguruar numrin tek të arbitrave parashihet emërimi i një arbitri shtesë, që është në kompetencë të Kryetarit të GJZPAOEM.423

5.2.2. Kualifikimet e arbitrave

Kualifikimet që duhet t’i ketë arbitri potencial paraqesin çështje të rëndësishme për trajtim duke pasur parasysh se pjesa më e madhe e suksesit të arbitrazhit varet nga cilësitë e arbitrit apo arbitrave. Në teorinë juridike theksohet se “kualiteti dhe profesionalizmi i arbitrave do të ndikojnë në mënyrë vendimtare në integritetin e procedurës së arbitrazhit dhe në kualitetin e vendimmarrjes.”424

Në parim, në cilësinë e arbitrit mund të jetë i zgjedhur çdo person fizik i cili ka zotësi juridike dhe zotësi të veprimit. Aftësia e veprimit nënkuptohet si kusht, duke pasur parasysh domosdoshmërinë e lidhjes së marrëveshjes me të cilën një person fizik pranon funksionin e arbitrit (receptum arbitri). Një marrëveshje të këtillë nuk mund ta lidhë një person fizik pa aftësi veprimi.

Përpos aftësisë së plotë të veprimit, një person që të përzgjidhet si arbitër është e udhës të posedoj disa kualitete, në mënyrë që t’i besohet zgjidhja e kontestit. Se çfarë kualifikimesh duhet të ketë arbitri potencial, kjo në radhë të parë varet nga vullneti i palëve. Në të vërtetë, palët mund të jenë tejet specifike në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit, duke paraparë p.sh. se të gjithë arbitrat duhet ta flasin rrjedhshëm gjuhën angleze, gjuha e arbitrazhit do të jetë anglishtja dhe se të gjithë arbitrat duhet të kenë përvojë në industrinë e sigurimit. Mirëpo, të qenurit shumë specifik nuk është e këshillueshme, pasi që bartë rrezikun e mosgjetjes së dikujt që do të plotësonte listën e gjatë të kualifikimeve të arbitrave të parapara në marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin. Mirëpo, edhe pse palët kanë mundësi për të përcaktuar kriteret që do të duhej t’i plotësonte arbitri apo arbitrat, në praktikë ato pak i kushtojnë vëmendje kësaj çështjeje.

Në qoftë se palët nuk kanë arritur të përcaktojnë kriteret që duhet t’i ketë arbitri, e drejta nacionale e aplikueshme apo rregullat institucionale të zgjedhura mund të sugjerojnë apo edhe të kërkojnë kualifikimet e caktuara që duhet t’i ketë një arbitër. Legjislacionet nacionale të arbitrazhit kryesisht janë harmonizuar në aspekt të kualifikimeve të arbitrave, me përjashtim të një numri të vogël të shteteve që edhe sot e kësaj dite parashohin kufizime të caktuara. Për shembull, në Arabinë Saudite prej arbitrit individual apo kryetarit të panelit të arbitrave kërkohet që të ketë një diplomë universitare në Sheriat apo në drejtësi;425 në Indonezi arbitri së paku duhet të ketë 35 vjet moshë, si dhe përjashtohet mundësia e të qenurit arbitër për gjyqtarët e gjykatave nacionale, për prokurorët, për nëpunësit e gjykatës dhe për zyrtarët e tjerë të

422 Rregullorja e GJZPAOEM e vitit 2011, neni 26(1). 423 Rregullorja e GJZPAOEM e vitit 2011, neni 26(2). 424 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 80. 425 Neni 14 i Ligjit të Arbitrazhit të Arabisë Saudite i vitit 2012 (Dekreti mbretëror No. M/34 i datës

16.04.2012) i publikuar në Gazetën Zyrtare (Um al Qura) më 8 qershor 2012 dhe ka hyrë në fuqi më 8 korrik 2012.

145

drejtësisë;426 në Spanjë deri më vitin 2003 është paraparë se si arbitër mund të jetë vetëm personi i cili ishte jurist.427

Kur bëhet fjalë për rregulloret e arbitrazheve institucionale, duhet theksuar se tek ato rrallë hasen zgjidhje me të cilat parashihen kualifikimet profesionale të arbitrit. Megjithatë, ekzistojnë disa rregullore të këtyre institucioneve të cilat insistojnë në një kualifikim të caktuar të arbitrave, p.sh. në Rregullat e Arbitrazhit të DIS-it theksohet se në rastet kur ndryshe nuk është rënë dakord nga palët, kryetari i tribunalit të arbitrazhit ose arbitri individual do të jetë jurist;428 në Rregullat e Arbitrazhit të GAFTA-s parashihet se arbitri doemos duhet të jetë “Arbitër GAFTA i Kualifikuar”.429

Sido që të jetë, me rastin e përzgjedhjes së arbitrave, vendimi i këtillë mbështetet duke patur në konsideratë kualifikimet profesionale të tyre, njohuritë dhe eksperiencën, shtetësinë, njohjen e rrjedhshme të gjuhës së procesit të arbitrazhit, disponueshmërinë e tyre për të shërbyer si arbitra, si dhe cilësi të tjera.430

LATNRM, sikurse edhe shumica e legjislacioneve nacionale, është përmbajtur nga përcaktimi i kualifikimeve të cilat duhet t’i përmbushin arbitrat potencial, duke ia lënë këtë çështje vet palëve që të deklarohen eventualisht në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit apo duke ia lënë çështjen e këtillë për rregullim rregulloreve të arbitrazheve institucionale.

Në qoftë se ndërmjet palëve ekziston ndonjë marrëveshje e tillë dhe arbitri i emëruar nuk ka kualifikimet e nevojshme, pala tjetër mund të kërkoj përjashtimin e arbitrit apo mund ta atakoj vendimin e arbitrazhit mbi bazën se tribunali nuk ishte i përbërë ashtu siç duhet.431

5.2.2.1. Kualifikimet profesionale

Një nga faktorët më të rëndësishëm që merret në konsideratë me rastin e përzgjedhjes së një arbitri në një arbitrazh tregtar ndërkombëtar është kualifikimi profesional i tij. Edhe pse nuk është e domosdoshme që arbitri të ketë kualifikim të një juristi, në praktikë palët në përgjithësi zgjedhin juristët si arbitra.

Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar arbitri individual zakonisht është jurist. Përcaktimi i këtillë më së shpeshti vjen në shprehje në praktikën e zgjidhjes së kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, dhe i njëjti arsyetohet me 426 Ligji i Arbitrazhit dhe i zgjidhjeve alternative të kontesteve i Indonezisë Nr. 30 i vitit 1999, neni 12. 427 Dispozitae këtillë e përmbajtur në nenin 12(2) të Ligjit të vitit 1988 u shfuqizua me nenin 13 të Ligjit

mbi Arbitrazhin të Spanjës të vitit 2003 (60/2003). 428 DIS Arbitration Rules të vitit 1998, neni 2.2 . 429 Rregullat e Arbitrazhit të GAFTA-s nr. 125 (në fuqi nga 1 qershori i vitit 2014), neni 3.7. 430 Lidhur me faktorët që duhet të merren parasysh me rastin e përzgjedhjes së arbitrit shih: C. T.

Salomon, ‘Selecting An International Arbitrator: Five Factors To Consider’, Mealey’s International Arbitration Report, Volume 17, October 2002 (Autorja numëron faktorët që duhet të merren në konsideratë me rastin e përzgjedhjes së arbitrit tek arbitrazhi ndërkombëtar: 1) Zgjedhni një arbitër me ekspertizë ligjore dhe profesionale; 2) Zgjedhni një arbitër të paanshëm por që njihet nga pala që emërohet dhe një kryesues neutral; 3) Zgjedhni një arbitër i cili menaxhon mirë me njerëzit; 4) Zgjedhni një arbitër i cili demonostron zotësi komunikuese dhe pa paragjykime juridike (juridical open mindedness); 5) Zgjedhni një arbitër i cili ka menaxhuar shumë raste).

431 A. I. Okekeifere, ‘The Parties’ Rights Against a Dilatory or Unskilled Arbitrator – Possible New Aproaches’, Journal of International Arbitration, Volume 15, Issue 2, 1998, fq. 135.

146

problemet e ndërlikuara të procesit dhe të konfliktit të ligjeve që shpesh mund të lindin madje edhe tek kontestet më të thjeshta. Këto probleme përgjithësisht trajtohen më mirë nga një jurist me përvojë të përshtatshme procedurale dhe ligjore, sesa nga një person ekspertiza e të cilit shtrihet në një fushë tjetër.432

Në tribunalet treanëtarëshe të paktën njëri prej arbitrave të tribunalit të arbitrazhit (mundësisht arbitri kryesues) duhet të jetë jurist ose të paktën person i cili ka përvojë të konsiderueshme së vepruari si arbitër në kontestet ndërkombëtare, pasi që dikush do të duhet të dijë se si të drejtoj procesin përpara.433 Në situatat që implikojnë çështje me natyrë komplekse teknike, është e preferueshme që arbitri kryesues të jetë jurist, kurse dy arbitrat e tjerë të emëruar nga palët të kenë ekspertizën e nevojshme në fushën ku bënë pjesë lënda e kontestit (p.sh. inxhinier të ndërtimtarisë, ekonomist etj.).

Tribunali i konstituuar nga të gjithë arbitrat që nuk kanë kualifikim të juristit mund të ballafaqohet me probleme të shumta që mund të rezultojnë madje edhe me një vendim të paekzekutueshëm të arbitrazhit. Kjo më së miri ilustrohet në një vendim të Gjykatës Supreme të Italisë, me të cilën ajo anuloi një vendim të arbitrazhit. Duke u mbështetur në natyrën e kontestit që përfshinte punët ndërtimore, të gjithë arbitrat e emëruar vinin nga radhët e personave që kishin eksperiencë në këtë fushë, por me një hendikep krucial, pasi që asnjëri prej tyre nuk kishte ndonjë trajnim ligjor. Arbitrat duke konsideruar vetën të paaftë për të hartuar vendimin e arbitrazhit, ata vendosën që këtë kompetencë t’ia delegojnë një juristi, i cili kishte qenë i emëruar si ekspert. Duke konsideruar se arbitrat janë përgjegjës për marrjen e vendimeve substanciale, Gjykata Supreme e Italisë anuloi vendimin e arbitrazhit, duke konsideruar se nuk është e mundur të delegohet në dikë tjetër kompetenca për marrjen e vendimeve substanciale.434 Një transferim i këtillë i këtyre kompetencave paraqet shkelje të detyrës së arbitrave.

Së fundmi, është e udhës të theksojmë se në kuadër të juristëve si arbitra zgjidhen avokatë të spikatur, përfaqësues juridik të subjekteve tregtare, si dhe jo rrallëherë edhe profesorë të drejtësisë. Për këta të fundit ekzistojnë pikëpamje të ndryshme në mesin e avokatëve me përvojë. Derisa të parët theksojnë se arbitrat më të mirë janë profesorët, si rezultat i nivelit intelektual mjaftë të lartë, në qoftë se janë mirë të informuar rreth arbitrazhit, të drejtës që aplikohet dhe lidhur me industrinë përkatëse; të tjerët, janë skeptik lidhur me rolin e tyre si arbitra, duke e vënë në pah përqendrimin e tepërt të profesorëve në doktrinën juridike dhe përvojën jo të mjaftueshme praktike për të sjellë vendime të duhura.435

5.2.2.2. Njohuritë dhe eksperienca

Vendimi lidhur me atë se kujt do t’i besohet zgjidhja e kontestit ka rëndësi jetike për suksesin e arbitrazhit, prandaj duhet t’i kushtohet kujdes i posaçëm njohurive dhe eksperiencës së arbitrave potencial. Përvoja dhe njohuritë e krijuara ndër vite tek arbitrat më të vjetër dhe mirë të njohur në komunitetin e arbitrave ndërkombëtar i bënë ata më të besueshëm, e veçanërisht kur bëhet fjalë për konteste tejet komplekse dhe të

432 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, Redfern and Hunter on International Arbitration,

Oxford University Press, Oxford, 2009, fq. 260. 433 Po aty, fq. 260. 434 Vendimi i Corte di Cassazione, i datës 07.06.1989, në rastin Sacheri v. Robotto – i publikuar në

Yearbook Commercial Arbitration, Volume XVI, 1991, fq. 156-158. 435 Për më tepër lidhur me rolin e profesorëve si arbitra shih: M. L. Moses, The Principles and Practice of

International Commercial Arbitration, Cambridge University Press, Cambridge, 2008, fq. 118-119.

147

rënda. Përzgjedhja e një arbitri të dëshmuar për nga njohuritë dhe eksperienca kursen kohë dhe përpjekje për edukimin e të njëjtit lidhur me ndonjë fushë të caktuar nga rrjedh kontesti apo edhe me vetë lëndën kontestuese që i besohet për zgjidhje. Për më tepër, përvoja adekuate ndërkombëtare e arbitrave do ta lehtësoj të kuptuarit e palëve të cilët vijnë nga sfonde të ndryshme ligjore apo kulturore.436

Mirëpo, qasja “bardhë e zi” do të ishte e gabuar në këtë rast. Arbitrat e rinj në panel të arbitrave dhe në fushat e tyre të veçanta të specializimit mund t’i japin arbitrazhit një kualitet tjetër. Veçanërisht tek ata vlerësohet ekspertiza, entuziazmi dhe idetë e freskëta që i sjellin tek tribunali, si dhe përkushtimi më i madh i tyre ndaj procesit pasi që ata zakonisht kanë kohë.437

2.2.3. Shtetësia e arbitrave

Edhe pse në praktikën e zgjidhjes së kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare është e zakonshme që arbitri individual ose arbitri kryesues të jetë i një shtetësie të ndryshme nga ajo e palëve të involvuara në kontest, në të drejtën komparative bashkëkohore të arbitrazhit gjerësisht është pranuar qëndrimi sipas të cilit çdo person mund të jetë arbitër, duke eliminuar kështu diskriminimin në bazë të shtetësisë. Kjo d.t.th. se shtetësia nuk paraqet pengesë për zgjedhjen e një personi si arbitër, respektivisht edhe personave të huaj u lejohet që të emërohen si arbitra. Në këtë drejtim vlen të përmendet Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 dhe ML i UNCITRAL-it, të cilët shpërfillën shtetësinë (nacionalitetin) e arbitrit si kriter për përcaktimin e paanshmërisë dhe pavarësisë së tij. Kështu KE e vitit 1961 në nenin III parasheh se “në arbitrazhin tek i cili aplikohet kjo Konventë, shtetasit e huaj mund të emërohen si arbitra.” ML i UNCITRAL-it ka shprehur edhe më qartë këtë qasje liberale, duke paraparë në nenin 11(1) shprehimisht se “asnjë person për shkak të shtetësisë së tij nuk do të privohet nga të vepruarit si arbitër, përveç nëse palët nuk kanë rënë dakord ndryshe”. E drejta e Republikës së Maqedonisë ka pranuar këtë zgjidhje të ML të UNCITRAL-it, me çka të huajve iu siguron trajtim të njëjtë sikur personave të vendit, në aspekt të zgjedhjes së tyre si arbitra, edhe atë pa kurrfarë përjashtimi apo kufizimi.438

Megjithatë, shumica e rregulloreve të arbitrazheve institucionale i kanë kushtuar kujdes shtetësisë së arbitrit individual apo kryetarit të panelit të arbitrave, duke paraparë në këtë pozicion ndonjë person i cili ka shtetësi të ndryshme nga ajo e palëve. Për shembull, në nenin 13(5) të Rregullave të ICC-së parashihet se: “Arbitri individual ose kryetari i tribunalit të arbitrazhit do të jetë i një shtetësie tjetër nga ajo e palëve”.439 Mirëpo, më tutje dispozita lejon një përjashtim nga kjo rregull e përgjithshme, duke paraparë se “në rrethana të përshtatshme dhe me kusht që asnjëra prej palëve të mos kundërshtoj brenda afatit të caktuar nga Gjykata, arbitri individual ose kryetari i tribunalit të arbitrazhit mund të zgjidhet nga vendi shtetas i të cilit është ndonjëra prej palëve.” Sido që të jetë, arbitri që është zgjedhur nga pala nuk mund të kundërshtohet

436 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 235. 437 E. Onyema, ‘Selection of Arbitrators in International Commercial Arbitration’, International

Arbitration Law Review, Vol. 8, no. 2, 2005, fq. 10, <http://eprints.soas.ac.uk/4424/1/Selection_of_arbitrators.pdf>, (shikuar më 29 shtator 2013).

438 LATNRM, neni 11 parag. 1 (“Askush nuk do të privohet nga mundësia që të jetë arbitër për shkak shtetësisë së vet, përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe.”).

439 Shih p.sh., Rregullat e LCIA-së neni 6(1), Rregullat e ICDR neni 12.4.

148

për shkak të shtetësisë së tij. Shtetësia e njërit shtet apo e ndonjë shteti tjetër nuk është faktor që ndikon në pavarësinë ose paanshmërinë e arbitrit. Mirëpo, kjo është e rëndësishme tek arbitrazhet ku si palë paraqiten shtetet, p.sh. në kontestet që kanë të bëjnë me investimet e huaja direkte, zgjedhja si arbitra e shtetasve të shtetit të implikuar në kontest, rrënon besimin e palëve në procesin dhe vendimin e arbitrazhit.

5.2.2.4. Zotërimi i gjuhës në të cilën zhvillohet procesi

Njohja adekuate e gjuhës në të cilën zhvillohet procesi është një nga kualifikimet e dëshirueshme dhe të rëndësishme, por jo edhe esenciale të arbitrit. Në interes të palëve është që të emërojnë arbitra që njohin gjuhën e procesit, të aftë për të kuptuar parashtresat e palëve, provat e tyre si dhe për të hartuar vendimin final të arbitrazhit në atë gjuhë. Në qoftë se arbitri i emëruar nuk zotëron mjaftueshëm gjuhën e procedurës, ai mund të mos jetë në gjendje të kuptoj disa nga çështjet kritike të nevojshme për zgjidhjen e kontestit, gjë që mund të rrënoj kualitetin e arbitrazhit dhe të vendimmarrjes së tij. Në situatat e këtilla është e domosdoshme angazhimi i përkthyesit, por kjo gjë ka si rrjedhojë vështirësimin e punës së arbitrazhit, ngadalësimin e procesit si dhe implikimin e shpenzimeve më të larta të procedurës së arbitrazhit. Duke e pasur parasysh se njohja në mënyrë të rrjedhshme të gjuhës së procesit është një kualifikim i rëndësishëm i arbitrit, nga praktika mund të dallojmë se arbitrat ndërkombëtarë janë individë jashtëzakonisht të talentuar, shumica prej të cilëve flasin më shumë gjuhë.440

5.2.2.5. Disponueshmëria (availability)

Disponueshmëria është një kualifikim tjetër i rëndësishëm që duhet të merret në konsideratë. Arbitri duhet të jetë në dispozicion për të shërbyer pa kufizime serioze kohore. Mirëpo, palët shpeshherë dëshirojnë që si arbitra të angazhojnë emra të njohur nga komuniteti i arbitrave, por që agjenda e tyre mund të jetë e atillë saqë mund të mos lejojë që ata të jenë në dispozicion për t’i kushtuar procesit kohën e nevojshme. Kjo mund të jetë mjaftë frustuese për personat që kanë interes nga zgjidhja e kontestit. Për t’u mos u ballafaquar me këtë problem, është e udhës të bëhen projeksione lidhur me kohëzgjatjen e procedimit dhe, duke u bazuar në to, si arbitra të emërohen ato persona të cilët kanë kohën e nevojshme për t’iu përkushtuar procesit.441

5.2.3. Procedura (metoda) e emërimit të arbitrave

Në teorinë juridike theksohen metoda të ndryshme për emërimin e arbitrave, në mesin e të cilave si më të zakonshme janë metodat vijuese: emërimi me marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin, emërimi nga një institucion i arbitrazhit, emërimi nëpërmjet sistemit të listës, emërimi i kryesuesit nga bashkë-arbitrat ekzistues, emërimi nga një institucion profesional apo asociacion tregtar dhe emërimi nga një gjykatë nacionale.442 440 C. A. Rogers, ‘The Vocation of the International Arbitrator’, American University International Law

Review, Volume 20, nr. 5, 2005, fq. 958. 441 E. Onyema, ‘Selection...’, fq. 10. 442 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 251. Lidhur me metodat e emërimit të

arbitrave shih edhe: M. S. Kurkela, S. Turunen and Conflict Management Institute(COMI), Due Process in International Commercial Arbitration, 2nd edition, Oxford University Press, Oxford, 2010, fq. 108 (“Ka mënyra të ndryshme të konstituimit të një paneli të arbitrazhit ose të emërimit të arbitrave: (1) siç parashihet në një akt nacional të arbitrazhit ose në rregullat institucionale, (2) me

149

Të gjitha këto metoda të emërimit të arbitrave nismën e tyre e kanë në autonominë e vullnetit të palëve dhe se të gjitha ato janë shprehje dhe modalitete të saj.443

Në të vërtetë, palëve u është njohur autonomi e gjerë në përcaktimin e procedurës së emërimit të arbitrave dhe të formimit të tribunalit të arbitrazhit, e cila mund të bëhet nëpërmjet inkorporimit të një dispozite speciale për emërimin e arbitrave në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit. Nëse palët në marrëveshjen e tyre nuk parashohin se si do të emërohen arbitrat, por në këtë rast ato vetëm zgjedhin rregullat e arbitrazhit institucional, atëherë procedura e emërimit të arbitrave do të zhvillohet sipas rregullave institucionale të zgjedhura. Në rastet kur mungon marrëveshja e palëve lidhur me procedurën e emërimit të arbitrave, apo kur procedura e kontraktuar e emërimit të arbitrave nuk jep rezultatin e dëshiruar, atëherë aplikohen dispozitat ligjore nacionale të arbitrazhit. Në vazhdim, do të ndalemi në trajtimin e procedurës së emërimit të arbitrave, fillimisht do të trajtojmë emërimin e tyre sipas marrëveshjes së palëve, e më pas do të trajtojmë emërimin e tyre në bazë të rregullave të arbitrazhit dhe së fundmi në bazë të dispozitave të ligjeve nacionale, e në veçanti në bazë të dispozitave të LATNRM-së.

5.2.3.1. Emërimi i arbitrave sipas marrëveshjes së palëve

Një nga metodat më të zakonshme të emërimit të arbitrave është ajo e bërë nga vetë palët me marrëveshjen e tyre të arbitrazhit. Në raport me metodat e tjera, marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin gëzon përparësi në përcaktimin e procedurës së emërimit të arbitrave. Në teorinë juridike theksohet se “përparësia e marrëveshjes së palëve është parim fundamental në të cilin bazohet e tërë procedura e arbitrazhit dhe veçanërisht konstituimi i tribunalit të arbitrazhit.”444 Në përputhje me këtë, palët janë të autorizuara që të parashohin në marrëveshjen për arbitrazhin procedurën e posaçme e cila do të ndiqet me rastin e emërimit të arbitrave, duke paraparë shprehimisht mekanizmin procedural për emërimin e arbitrave apo duke inkorporuar rregullat e institucionit të arbitrazhit. Një autorizim i këtillë i palëve gjen mbështetje të fortë në konventat ndërkombëtare të arbitrazhit, në legjislacionet nacionale në këtë materie dhe në rregulloret e arbitrazheve institucionale.445 Kështu për shembull, në nenin 9.2 të Ligjit për Arbitrazhin të Kosovës shprehimisht thuhet se “palët mund të merren vesh për procedurën e emërimit të arbitrit ose të arbitrave.” LATNRM-ja, po ashtu, u jep palëve rol të fuqishëm në procedurën e emërimit të arbitrave, duke iu dhënë atyre mundësinë që të kontraktojnë mënyrën në të cilën do të emërohen arbitrat për zgjidhen e kontestit të tyre. Konkretisht, në nenin 11 parag. 2 të këtij akti theksohet se “palët mund të merren vesh për procedurën e emërimit të arbitrit ose arbitrave, me kusht që të respektohen dispozitat nga paragrafët 4 dhe 5 të këtij neni”. Dispozita e cituar është

emërimin prej një pale ose me emërimin prej një institucioni apo një pale të tretë, (3) nga të dy arbitrat e emëruar, (4) nga një gjykatë, (5) me marrëveshje, ose (6) nga një përzierje e këtyre.”).

443 M. Trajković, MTA..., op.cit., fq. 335. 444 Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 452. 445 Shih: Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 neni 2; Konventa e Gjenevës e vitit 1927 neni 1, parag. 2(c);

KNY e vitit 1958 neni V(1)(d); KE e vitit 1961 neni IV(1)(b)(i); Konventa Inter-Amerikane neni 2 (“Arbitrat do të emërohen në mënyrën e kontraktuar nga palët”); LA i Kroacisë neni 10(3); LA i Serbisë neni 17 parag. 1; LDNP i Zvicrës neni 179; ICC Rules nenet 11-13; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it nent 8-10; Rregullat e ICDR-së neni 12(1); Rregullat e LCIA-së neni 7; Rregullorja e GJZPAOEM nenet 27-31.

150

modeluar në mënyrë identike me zgjidhjen që ofron ML i UNCITRAL-it në nenin 11(2).

Palët kanë mundësi që në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit, të lidhur qoftë para lindjes së kontestit (klauzola e arbitrazhit) qoftë pas lindjes së kontestit (kompromisi), të specifikojnë me emër dhe mbiemër personin që do të jetë arbitër, p.sh. “Arbitër do të jetë z. A.A” apo “Tribunali i arbitrazhit do të përbëhet nga z. A.A. – si arbitër kryesues, znj. B.B. dhe z. C.C. si anëtarë të tribunalit”. Mirëpo, emërimi i një personi të caktuar si arbitër në klauzolën e arbitrazhit, e cila lidhet para lindjes së kontestit, paraqet një praktikë të rrallë, jo të rekomandueshme dhe të rrezikshme. Megjithatë, klauzolat e këtilla të arbitrazhit në përgjithësi konsiderohen të plotfuqishme dhe të ekzekutueshme nga gjykatat nacionale. Kështu p.sh. në një vendim të një gjykate zvicerane është theksuar se “nuk është i ndaluar emërimi i arbitrit (arbitrave) që tashmë janë të përfshirë me klauzolën e arbitrazhit. Megjithatë, kjo është një “praktikë e rrezikshme”.”446

Në anën tjetër, në situatat pasi të ketë lindur kontesti palët shpeshherë e kanë të vështirë që të pajtohen për shumë çështje, së këndejmi ata e kanë të vështirë që të pajtohen edhe për procedurën e emërimit të arbitrave. Prandaj, me qëllim të shmangies së vështirësive të këtilla në aspekt të konstituimit të arbitrazhit, palët duhet që në klauzolën e arbitrazhit në përgjithësi ta specifikojnë mekanizmin procedural për emërimin e arbitrave, mekanizëm i cili do të zbatohet pasi të ketë lindur kontesti dhe pasi të jetë paraqitur kërkesa për arbitrazh. Thënë ndryshe, palët në klauzolën e arbitrazhit duhet në përgjithësi ta parashohin procedurën në bazë të së cilës do të emërohen arbitrat, pa identifikuar arbitrin specifik me emër.

Në qoftë se palët kanë paraparë kompetencën e arbitrit individual për zgjidhjen e kontestit të tyre, ata duhet të arrijnë marrëveshje të ndërsjellë për personin e veçantë i cili do të veproj si arbitër. Në rastet kur palët përcaktohen për tribunale tre anëtarëshe, është e zakonshme dispozita e klauzolës e cila parasheh autorizimin për secilën palë për të emëruar nga një arbitër, kurse dy arbitrat kështu të emëruar do të emërojnë arbitrin kryesues apo kryetarin e tribunalit të arbitrazhit (presiding arbitrator, chair arbitrator ose president of the arbitral tribunal).

Mirëpo, në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar jo rrallëherë paraqiten situata të obstruksionimit të procedurës së emërimit të arbitrave. Bllokimet apo pengesat në drejtim të konstituimit të arbitrazhit mund të jenë të ndryshme. Kështu p.sh., janë të mundshme situatat në të cilat njëra palë (zakonisht pala e paditur) mund të mos emëroj arbitrin e saj, respektivisht mund të refuzoj marrëveshjen lidhur me emërimin e arbitrit individual, ose situata tjetër në të cilën arbitrat e zgjedhur nuk mund të pajtohen lidhur me emërimin e arbitrit të tretë. Gjithashtu, janë të mundshme edhe situatat në të cilat arbitri nuk mund apo nuk dëshiron që të pranoj misionin e besuar të zgjidhjes së kontestit (p.sh. për shkak të vdekjes, sëmundjes etj.). Pyetja logjike që parashtrohet në këtë rast është: Si mund t’iu shmangemi situatave të këtilla apo cila është mënyra më e mirë për t’iu shmangur situatave të këtilla, të cilat jo vetëm që bllokojnë procesin e emërimit të arbitrave, por edhe minojnë në tërësi zgjidhjen e kontesteve para këtij mekanizmi privat. Situatat e këtilla më së miri mund të shmangen nëpërmjet një dispozite të paraparë në marrëveshjen e arbitrazhit apo në rregullat e zbatueshme të

446 Aktgjykimi i Bezirksgericht, Affoltern am Albis, i datës 26 Maj 1994 (Not indicated v. Not indicated)

– publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIII, 1998, fq. 754.

151

arbitrazhit, që lejon ndërhyrjen e një institucioni me eksperiencë për të bërë emërimin.447

Në të vërtetë, tek arbitrazhet institucionale bllokimi i procedurës së emërimit të arbitrave është më lehtë i tejkalueshëm, pasi që rregulloret e këtyre institucioneve përmbajnë dispozita të detajuara të cilat parashohin veprimin e institucionit për të zhbllokuar pengesën e këtillë procedurale, duke emëruar arbitrin individual (për emërimin e të cilëve nuk është arritur pajtimi midis palëve), arbitrin e dytë (emërimin e të cilit e ka refuzuar ta bëjë njëra palë, zakonisht i padituri) apo duke emëruar arbitrin kryesues (për emërimin e të cilit nuk është arritur pajtimi nga arbitrat, e në disa raste edhe nga vetë palët).448 Janë të mundshme situatat kur me marrëveshjen e palëve parashihet veprimi i një institucioni të arbitrazhit si autoritet i emërimit, edhe pse kontesti i është besuar për zgjidhje ndonjë institucioni tjetër të arbitrazhit.

Kur bëhet fjalë për arbitrazhet ad hoc, bllokimi i procedurës së emërimit të arbitrave paraqet një çështje problematike, duke pasur parasysh mosekzistimin e ndonjë institucioni administrues i cili do të ndërhynte për të zhbllokuar këtë pengesë procedurale. Për t’iu shmangur situatave të lartpërmendura apo situatave të tjera të ngjashme ekzistojnë disa zgjidhje alternative, të cilat po i paraqesim në vijim:

a) Palët në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit mund të parashohin një autoritet të emërimit (organ të emërimit), i cili do të vepronte nëse palët nuk do të ishin në gjendje për të bërë këtë detyrë. Autoriteti i këtillë i emërimit mund të jetë ndonjë gjykatë, ndonjë institucion i arbitrazhit, kryetar i ndonjë institucioni të arbitrazhit, ndonjë individ i njohur në komunitetin shkencor apo ndonjë person tjetër privat, kryetari i ndonjë institucioni profesional apo ndonjë asociacion tregtar;449

b) Në qoftë se palët kanë zgjedhur Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, por se me atë rast nuk kanë zgjedhur autoritetin e emërimit apo kur autoriteti i zgjedhur i emërimit nuk përmbush funksionin e tij, atëherë, në përputhje me rregullat e theksuara, secila nga palët mund të kërkoj nga Sekretari i Përgjithshëm i Gjyqit të Përhershëm të Arbitrazhit në Hagë që të caktoj autoritetin e emërimit;450

c) Në qoftë se palët nuk kanë zgjedhur autoritetin e emërimit apo nëse ky organ nuk përmbush funksionin e tij dhe nëse nuk kanë zgjedhur ndonjë nga rregullat e caktuara të arbitrazhit të cilat parashohin ndërhyrjen e ndonjë organi të emërimit, atëherë, sipas shumicës së legjislacioneve nacionale, duke përfshirë këtu edhe legjislacionin e Republikës së Maqedonisë, gjykata nacionale ku ndodhet selia e arbitrazhit do ta bëjë emërimin. Nëse palët në marrëveshjen e tyre nuk kanë përcaktuar selinë e arbitrazhit, atëherë ndihmën për të emëruar arbitrat duhet kërkuar nga ndonjë gjykatë tjetër nacionale, p.sh. nga gjykata e shtetit, e drejta substanciale e të cilit zbatohet tek arbitrazhi – kuptohet se kjo do të vijë në shprehje nëse palët në

447 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 251. 448 Sipas Rregullave të Arbitrazhit të CIETAC (neni 27), formimi i tribunaleve treantarëshe bëhet në atë

mënyrë ashtu që secila palë emëron nga një arbitër, e më pas palët së bashku emërojnë arbitrin kryesues. Nëse palët dështojnë që së bashku të emërojnë arbitrin kryesues, në bazë të këtyre rregullave, ky arbitër do të emërohet nga kryetari i CIETAC (Chairman of CIETAC).

449 Shih: M. Vasiljević, ‘Status i ovlašćenja organa imenovanja u arbitražnom pravu’, Pravni Život, nr. 12/1996, Beograd, fq. 591-596.

450 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it 2010, neni 6.2.

152

marrëveshjen e tyre kanë përcaktuar të drejtën substanciale të ndonjë vendi, në të kundërtën në situatat e këtilla marrëveshja e arbitrazhit mund të rezultojë me dështim, pra mund të mos kemi arbitrazh për zgjidhjen e kontestit konkret.

5.2.3.2. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit

Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit është shprehje e autonomisë së vullnetit të palëve. Siç edhe kemi theksuar, palët, në parim, kanë liri të plotë për të përcaktuar procedurën e emërimit të arbitrave. Këtë ata mund ta bëjnë në mënyrë të drejtpërdrejtë duke paraparë dispozita të posaçme në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit (lidhur me procedurën që duhet të ndiqet për emërimin e arbitrave) apo duke zgjedhur ndonjë institucion të arbitrazhit dhe rregullat e tij (që do të zbatohen me rastin e zgjidhjes së kontestit të tyre). Mjafton që palët në marrëveshjen e tyre të parashohin kompetencën e ndonjë arbitrazhi institucional, që të konsiderohet se ata kanë pranuar edhe dispozitat e rregullores së atij institucioni për emërimin e arbitrave. Pra, procedura e emërimit të arbitrave do të zhvillohet sipas dispozitave të arbitrazheve institucionale atëherë kur palët kanë kontraktuar kompetencën e institucionit të caktuar të arbitrazhit dhe kur ata në marrëveshjen e tyre nuk kanë paraparë ndonjë procedurë të posaçme për këtë qëllim. Sido që të jetë, palët kur përcaktohen për institucionin e caktuar të arbitrazhit, duhet të kenë kujdes që dispozitat e marrëveshjes së tyre për emërimin e arbitrave të mos jenë në kundërshtim me dispozitat e rregullores së institucionit të zgjedhur, pasi që institucioni mund të refuzoj administrimin e arbitrazhit.

Siç edhe kemi theksuar, arbitrazhet institucionale në rregulloret e tyre parashohin dispozita me të cilat në mënyrë të detajuar rregullohet procedura e emërimit të arbitrave, në rastet kur kontraktohet kompetenca e tyre për zgjidhjen e kontestit konkret. Nga analiza e rregulloreve të këtilla, arrihet në konkludimin se dispozitat e këtyre institucioneve janë të ngjashme, megjithëse ekzistojnë edhe dallime ndërmjet tyre në disa aspekte. Në vazhdim do trajtojmë konstituimin e arbitrazhit sipas dispozitave të rregulloreve të disa institucioneve të arbitrazhit, përfshirë këtu edhe GJZPAOEM.

Sipas Rregullave të Arbitrazhit të ICC-së të vitit 2012, sikurse edhe sipas shumicës së rregulloreve të ndryshme të institucioneve të këtilla, palët kanë liri për t’u marrë vesh lidhur me procedurën e emërimit të arbitrave, por nëse ata nuk e arrijnë këtë, ose nëse ata nuk e kompletojnë procedurën për konstituimin e tribunalit brenda afatit të caktuar, Gjykata e ICC do të bëjë emërimin apo emërimet e nevojshme. Në nenin 12(3) të Rregullave të Arbitrazhit të ICC-së parashihet: “Kur palët janë marrë vesh se kontesti do të zgjidhet nga arbitri individual, ata mund, me marrëveshje, të nominojnë arbitrin individual për konfirmim. Nëse palët dështojnë që të nominojnë një arbitër individual brenda 30 ditëve nga data kur kërkesa e paditësit për arbitrazhin është pranuar nga pala tjetër, ose brenda kohës shtesë siç mund të lejohet nga Sekretariati, arbitri individual do të emërohet nga Gjykata.” Në rastet kur palët janë dakorduar që kontestin t’ia referojnë për zgjidhje një tribunali treanëtarësh, secila palë do të nominojë nga një arbitër për konfirmim. Paditësi nominimin e këtillë e bënë në kërkesën për arbitrazh, kurse i padituri në përgjigje të saj. Nëse një palë nuk arrin që të nominoj një arbitër, emërimin e këtillë do ta bëjë Gjykata e ICC-së (Rregullat e ICC-së, neni 12(4)). Rregullat e ICC-së, sikurse shumica e rregulloreve të institucioneve të arbitrazhit,

153

parashohin kompetencën e vetë institucionit (Gjykatës së ICC-së) për ta emëruar drejtpërdrejtë kryetarin e tribunalit të arbitrazhit, në qoftë se palët nuk janë marrë vesh ndryshe. Konkretisht, në nenin 12(5) të këtyre rregullave parashihet: “Kur kontesti do t’i referohet tre arbitrave, arbitri i tretë, i cili do të veprojë si kryetar i tribunalit të arbitrazhit, do të emërohet nga Gjykata, përveç nëse palët kanë rënë dakord për një procedurë tjetër për emërim të tillë, në të cilin rast nominimi do të jetë objekt i konfirmimit në përputhje me nenin 13. Nëse procedura e tillë nuk rezulton me një nominim brenda 30 ditëve nga konfirmimi ose emërimi i ko-arbitrave apo brenda ndonjë afati tjetër kohor i dakorduar nga palët ose i caktuar nga ana e Gjykatës, arbitri i tretë do të emërohet nga Gjykata.”

Rregullat e ICDR-së, gjithashtu, parashohin mundësinë e palëve për t’u marrë vesh lidhur me procedurën e emërimit të arbitrave (neni 12.1). Sipas tyre, nëse palët nuk kanë rënë dakord për procedurën e emërimit të arbitrave, apo nëse nuk kanë rënë reciprokisht dakord për caktimin e arbitrit (arbitrave) brenda 45 ditëve pasi të ketë filluar arbitrazhi, administratori (ICDR-ja) do të bëjë emërimin apo emërimet e nevojshme, në bazë të kërkesës me shkrim të çdo pale. ICDR-ja, pas kërkesës me shkrim të cilësdo qoftë prej palëve, do të ndërhyjë edhe si autoritet i emërimit në rastet kur palët kanë rënë dakord mbi procedurën e emërimit të arbitrit (arbitrave), por që të gjitha emërimet nuk janë bërë brenda afateve kohore të parashikuara në atë procedurë.451 Dispozita të këtilla të ngjashme hasen edhe në rregulloret e institucioneve të tjera të arbitrazhit, siç janë: LCIA, WIPO, CIETAC, Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it etj.452

Së fundmi, edhe Rregullorja e GJZPAOEM u jep mundësi palëve për të emëruar arbitrin apo arbitrat, në të kundërtën çdo dështim i tyre në këtë drejtim rezulton me emërim të bërë nga ana e Kryetarit të këtij institucioni (Kryetari i Arbitrazhit). Sipas nenit 27(1) të Rregullores, në qoftë se kontestin e zgjidh arbitri individual, palët kanë për detyrë që Sekretarit të GJZP-Arbitrazhit t’ia dorëzojnë emrin e arbitrit. Në qoftë se palët në afat prej 15 ditëve nga dita e dorëzimit të përgjigjes në padi, respektivisht nga dita e lëshimit të dorëzimit të përgjigjes në padi, nuk veprojnë në përputhje me dispozitat e mësipërme, arbitrin individual do ta emëroj Kryetari i Arbitrazhit (neni 27, parag. 2 i Rregullores).

Në nenin 28 të Rregullores parashihet konstituimi i tribunalit treanëtarësh. Në përputhje me zgjidhjet në këtë nen, trupi arbitral do të konstituohet në mënyrën vijuese: paditësi emëron një arbitër në padi, pala e paditur do të emëroj një arbitër në përgjigje të padisë, kurse kryetari i trupit emërohet nga ana e Kryetarit të Arbitrazhit (neni 28(2)). Në qoftë se pala në padi ose në përgjigje të padisë nuk emëron arbitrin, Sekretari i Arbitrazhit do ta thërrasë që brenda 15 ditëve nga marrja e kërkesës për emërimin e arbitrit, ta emëroj arbitrin (neni 28(3)). Në qoftë se njëra nga palët lëshon mundësinë e emërimit të arbitrit brenda afatit të caktuar kohor, në vend të saj, arbitrin do ta emëroj Kryetari i Arbitrazhit (neni 28(4)).

Rregullorja e GJZPAOEM-së parasheh edhe një kufizim në rastin e konstituimit të tribunalit treanëtarësh, kufizim i cili ka të bëjë me atë se kush mund të zgjidhet si kryetar i tribunalit. Në të vërtetë, në rastet kur palët ia besojnë për zgjidhje kontestin e

451 Rregullat e ICDR-së, neni 12.3. 452 Rregullat e LCIA-së, neni 5; WIPO Arbitration Rules, nenet 15,16 dhe 17; CIETAC Arbitration Rules

nenet 26, 27 dhe 28; UNCITRAL Arbitration Rules, nenet 8, 9 dhe 10.

154

tyre tribunalit treanëtarësh, si kryetar i këtij tribunali gjithmonë mund të jetë vetëm ai i cili ndodhet në listën e arbitrave të këtij institucioni.453 Një kufizim i këtillë nuk ekziston edhe për anëtarët e tribunaleve të këtilla, pasi që palët në cilësinë e tyre mund t’i zgjedhin edhe ata të cilët nuk figurojnë në listën e arbitrave.

5.2.3.3. Emërimi i arbitrave sipas dispozitave të legjislacioneve nacionale

Dispozitat e legjislacioneve nacionale të arbitrazhit paraqesin burim subsidiar në aspekt të emërimit të arbitrave, pasi që të njëjtat do të aplikohen në rastet kur palët nuk kanë paraparë ndonjë procedurë të tillë në marrëveshjen e tyre ose kur procedura e kontraktuar e emërimit të arbitrave nuk funksionon (nuk jep rezultatin e dëshiruar). Në të vërtetë, janë të mundshme situatat në të cilat palët nuk arrijnë që të merren vesh për procedurën e emërimit të arbitrave apo për procedurën e cila do të aplikohej në rast të mosfunksionimit të procedurës së kontraktuar. Në qoftë se palët, të cilat gjenden në situata të këtilla, as në mënyrë indirekte nuk kanë paraparë metodën e emërimit të arbitrave (duke kontraktuar kompetencën e ndonjë institucioni të arbitrazhit apo duke paraparë aplikimin e rregullave të ndonjë institucioni të këtillë), gjasat për tu shfaqur kriza në konstituimin e arbitrazhit janë të mëdha. Andaj, me qëllim të tejkalimit të krizave të këtilla, legjislacionet nacionale të arbitrazhit kanë paraparë dispozita konkrete.

Shumica e legjislacioneve nacionale të arbitrazhit parashohin dispozita të cilat lejojnë emërimin e arbitrave nga ana e gjykatave, zgjidhje kjo e cila siguron se procedura e arbitrazhit mund të ndiqet (të vazhdoj), madje edhe në rastet kur palët nuk kanë rënë dakord mbi arbitrin apo autoritetin e emërimit.454 Zakonisht si kompetente për të bërë emërimin e arbitrave do të jetë gjykata e atij shteti në territorin e të cilit ndodhet vendi i arbitrazhit (duke supozuar se palët kanë specifikuar vendin e arbitrazhit). Nëse palët në marrëveshjen e tyre nuk kanë caktuar vendin e arbitrazhit, atëherë ato mund të kërkojnë intervenimin e ndonjë gjykate tjetër p.sh. intervenimin e gjykatës të shtetit e drejta e të cilit aplikohet për esencën e kontestit, ose gjykata e shtetit në të drejtën e të cilit bazohet procedura, apo edhe gjykata e atij shteti me të cilën lidhet mjaftueshëm procedura.455

Në Republikën e Maqedonisë, LATNRM-ja parasheh dispozita relativisht të detajuara lidhur me procedurën e emërimit të arbitrit apo arbitrave. Dispozitat e këtij akti tërësisht janë modeluar sipas zgjidhjeve të parapara në nenin 11 të ML të UNCITRAL-it. Ky akt ligjor nacional, sikurse edhe shumica e legjislacioneve nacionale të arbitrazhit, njeh përparësinë e marrëveshjes së palëve në aspekt të emërimit të arbitrave. Në nenin 11 parag. 2 të këtij akti shprehimisht theksohet: “Palët mund të merren vesh për procedurën e emërimit të arbitrit ose arbitrave, me kusht që të respektohen dispozitat nga paragrafët 4 dhe 5 të këtij neni.” Në bazë të kësaj zgjidhjeje, palëve u lejohet emërimi i arbitrave të tyre apo përcaktimi i procedurës së emërimit të tyre.

453 Rregullorja e GJZPAOEM, neni 30(3). 454 G. Born, International..., 2001, fq. 629. 455 Shih p.sh., LA i Anglisë i vitit 1996, neni 2(4) dhe 18 (Dispozitat e këtij akti lejojnë mundësinë që

gjykata angleze të emëroj arbitrin edhe në rastet kur nuk është caktuar vendi i arbitrazhit, me kusht që procedura të ketë lidhje të mjaftueshme me Anglinë); KPC i Gjermanisë, nenet 1025 dhe 1062; LDNP i Zvicrës, neni 179 parag. 2.

155

Më tutje, LATNRM-ja parasheh procedurën subsidiare të emërimit të arbitrave, e cila do të vijë në shprehje në rastet kur mungon marrëveshja e palëve për procedurën e emërimit të arbitrave (neni 11, parag. 3) ose kur procedura e kontraktuar e emërimit nuk funksionon, respektivisht nuk jep rezultatin e pritur (neni 11, parag. 4).

Nëse palët nuk janë marrë vesh për procedurën e emërimit të arbitrave, në nenin 11 parag. 3 të LATNRM-së parashihet zgjidhja vijuese:

1) Kur kontestin duhet ta zgjidhin tre arbitra, secila palë do të emërojë një arbitër, ndërsa dy arbitrit e emëruar në këtë mënyrë do ta emërojnë arbitrin e tretë. Nëse njëra palë nuk emëron arbitër në afat prej 30 ditëve nga pranimi i kërkesës së palës tjetër që ta bëjë këtë, ose nëse dy arbitrit nuk mund të pajtohen për arbitrin e tretë në afat prej 30 ditësh nga emërimi i tyre, emërimin me kërkesën e njërës palë do ta bëjë gjyqi [kryetari i Gjyqit Themelor Shkupi 1 – Shkup ose gjykatësi i caktuar prej tij];

2) Kur kontestin duhet ta zgjidh arbitri individual, nëse palët nuk mund të merren vesh për arbitrin, me kërkesën e njërës palë të njëjtin do ta emëroj gjyqi nga neni 6 paragrafi 1 i këtij ligji.

Siç edhe theksuam, dispozitat subsidiare të këtij ligji aplikohen jo vetëm në rastet kur nuk ekziston marrëveshja e palëve për procedurën e emërimit të arbitrave, por edhe kur marrëveshja e këtillë ekziston, mirëpo procedura e paraparë në atë marrëveshjeje nuk funksionon. Në përputhje me nenin 11, parag. 4 të LATNRM-së, dispozitat e këtij akti do të aplikohen edhe në situatat kur pamundësohet realizimi i procedurës së kontraktuar të emërimit të arbitrave, për shkak se:

1) njëra palë nuk vepron sipas rregullave të asaj procedure; ose 2) palët, ose dy arbitrit nuk mund të arrijnë marrëveshje sipas rregullave të asaj

procedure; ose 3) personi i tretë duke përfshirë edhe institucionin, nuk e kryen funksionin sipas

rregullave të asaj procedure. Në rastet e këtilla, secila nga palët mund të kërkoj nga gjykata kompetente [Gjykata Themelore Shkupi 1 - Shkup], që t’i ndërmerr masat e duhura, përveç nëse marrëveshja për procedurën e emërimit nuk parasheh ndonjë mënyrë tjetër, me të cilën do të sigurohet emërimi i tillë.

Dispozitat e këtij akti, në rolin e autoritetit të emërimit kanë paraparë kryetarin e Gjykatës Themelore Skupi 1 – Shkup ose ndonjë gjyqtar tjetër të caktuar prej tij (neni 6, parag. 1). Vendimi i autoritetit të emërimit paraqet akt të vullnetit të tij dhe se i njëjti nuk konsiderohet si aktivitet i ndërmarrë në procedurë gjyqësore. Megjithatë, emërimi i bërë nga kryetari i Gjykatës Themelore Shkupi 1 – Shkup ose nga gjyqtari tjetër i caktuar prej tij nuk ka karakter arbitrar, pasi që dispozitat ligjore kanë përcaktuar rrethanat të cilat duhet t’i ketë parasysh gjyqtari me rastin e emërimit të arbitrave. Gjyqi kompetent gjatë emërimit të arbitrave në radhë të parë do të ketë kujdes për kualifikimet që kërkohen prej arbitrit, në bazë të marrëveshjes së palëve. Së dyti, gjyqi kompetent, pavarësisht nga marrëveshja e palëve, ka për detyrë që të siguroj pavarësinë dhe paanshmërinë e arbitrit të emëruar. Së treti, në rast të emërimit të arbitrit individual ose arbitrit të tretë, autoriteti i emërimit duhet të ketë parasysh se është e dëshirueshme që të

156

emërohet arbitri, i cili ka shtetësi tjetër nga palët.456 Kundër vendimit të gjyqit me të cilin emërohen arbitrat në situatat e lartpërmendura nuk lejohet ankesë (neni 11, parag. 6 i LATNRM-së).

Megjithatë, shkelja e rëndë eventuale e dispozitave ligjore nga ana e gjykatës kompetente me rastin e emërimit të arbitrave mund ta vë në pikëpyetje edhe vendimin final të arbitrazhit, pasi që konstituimi jo i rregullt i tribunalit të arbitrazhit është bazë për anulimin e vendimit përfundimtar të tij, si dhe është shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të tij.457

5.2.3.4. Emërimi i arbitrave tek arbitrazhet shumëpalëshe

Është mjaft komplekse dhe problematike çështja e emërimit të arbitrave tek arbitrazhet të cilat involvojnë më shumë subjekte, qoftë në anën e paditësit qoftë në anën e të paditurit. Në të vërtetë, tek arbitrazhet shumëpalëshe është e vështirë që të sigurohet përfaqësimi i barabartë i të gjitha palëve në arbitrazh. Veçanërisht, problemet më të mëdha paraqiten me rastin e emërimit të arbitrave tek tribunalet treanëtarëshe sesa në rastet e emërimit të arbitrit individual, pasi që emërimi i këtij të fundit sipas rregullit bëhet ose nëpërmjet arritjes së marrëveshjes nga të gjitha palët e përfshira ose nëpërmjet intervenimit të autoritetit të emërimit, ashtu që në këtë mënyrë sigurohet respektimi i parimit të barazisë së palëve. Kur bëhet fjalë për konstituimin e tribunaleve treanëtarëshe të cilat involvojnë një paditës dhe një të paditur, parimi i barazisë së palëve sigurohet duke ia dhënë të drejtën secilës palë për të emëruar arbitrin e saj, e më pas arbitrat kështu të emëruar (apo vetë palët) emërojnë arbitrin kryesues. Tek arbitrazhet shumëpalëshe dhënia e të drejtës së çdo pale për të emëruar arbitrin e saj mund ta rrezikoj tërë qëllimin e arbitrazhit.

Le të supozojmë se kemi një paditës dhe dy të paditur, kontestin e të cilëve duhet ta zgjidh një tribunal prej tre arbitrave. Nëse do të lejohej mundësia që secila palë të emëroj arbitrin e saj, atëherë tribunali do të përbëhej nga dy arbitra të emëruar nga të paditurit, ndërsa paditësi do të emëronte vetëm një arbitër. Zgjidhja e këtillë do të ishte e padrejtë për paditësin, pasi që ai do të kishte më pak ndikim në konstituimin e tribunalit. Për më tepër, të paditurve që kanë interesa identike do t’ju mundësohej që të krijojnë shumicë në tribunal, të koordinojnë mbrojtjen e tyre dhe kështu t’ia pamundësojnë paditësit realizimin e kërkesës së tij nëpërmjet arbitrazhit. Në anën tjetër, nëse insistohet që paditësi të emëroj një arbitër dhe të paditurit së bashku të emërojnë arbitrin tjetër, atëherë zgjidhja e këtillë mund të jetë në kundërshtim me të drejtën e çdo pale për të zgjedhur arbitrin e saj, respektivisht për të patur ndikim të njëjtë në konstituimin e arbitrazhit. Aq më tepër, zgjidhja e këtillë mund të ishte e padrejtë në rastet kur të paditurit kanë interesa divergjente, andaj pse do të duhej që ata të detyrohen për të emëruar një arbitër.

Problemet lidhur me trajtimin e barabartë të palëve në rastet e emërimit të arbitrave tek arbitrazhet shumëpalëshe u aktualizuan pas një aktgjykimi të Gjykatës së Kasacionit të Francës në rastin Dutco.458 Subjektet e përfshira në këtë rast ishin BKMI

456 LATNRM, neni 11 parag. 5. 457 Shih: LATNRM, neni 35 parag. 2(1) dhe KNY e vitit 1958 neni V(1)(d). 458 Aktgjykimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës, i datës 07.01.1992, në rastin Siemens AG dhe BKMI

Industrienlagen GmbH v. Dutco Construction Company – publikuar në YCA, Vol. XVIII, 1993, fq. 140-142.

157

Industrienlagen GmbH, Siemens AG dhe Dutco Construction Company. Ato më vitin 1981 kishin lidhur marrëveshje konzorciumi për ndërtimin e një fabrike çimentoje. Në atë marrëveshje përfshihej klauzola e arbitrazhit, e cila parashihte se kontestet eventuale do të zgjidhte arbitrazhi i ICC-së i përbërë nga tre arbitra, që do të emëroheshin sipas rregullave të këtij institucioni. Pas lindjes së kontestit ndërmjet Dutco-s dhe dy anëtarëve të tjerë të konzorciumit, më vitin 1981 Dutco kërkoi arbitrazh kundër dy kompanive gjermane (sipas rregullave të kontraktuara të ICC-së), me ç’rast ajo nominoi edhe arbitrin e saj. Gjykata e ICC-së, duke u bazuar në rregullat e saja, kërkoi prej të paditurve që bashkarisht të nominojnë arbitrin tjetër. Siemens dhe BKMI refuzuan që bashkërisht të nominojnë një arbitër, duke u thirrur në atë se interesat e tyre janë të ndryshme. Mirëpo, me qëllim që Gjykata e Arbitrazhit e ICC-së mos të emëroj arbitër në emër të tyre, të paditurit bashkërisht nominuan një arbitër, por ata rezervuan të drejtën për ta kontestuar konstituimin e këtillë të arbitrazhit. Pas konstituimit të tij, tribunali i arbitrazhit solli vendim të pjesshëm me të cilin konfirmoi rregullshmërinë e emërimit të anëtarëve të tij dhe theksoi se ishte kompetent për ta zgjidhur kontestin. Të paditurit rastin e dërguan në Gjykatën e Apelit të Parisit, e cila më vitin 1989 solli vendim me të cilin hodhi poshtë pretendimet e të paditurve, duke konfirmuar kështu rregullshmërinë e emërimit të arbitrave. Gjykata e Apelit mbeti në qëndrimin se nuk ka patur shkelje të parimit të barazisë së palëve, pasi që me kontraktimin e arbitrazhit sipas Rregullave të ICC-së palët kanë hequr dorë nga e drejta që secili prej të paditurve të emëroj nga një arbitër. Pas këtij tentimi jo të suksesshëm, në bazë të ankesës rasti u dërgua për vendosje në Gjykatën franceze të Kasacionit, me ç’rast ajo hodhi poshtë aktgjykimin e Gjykatës së Apelit, duke konsideruar se tribunali i arbitrazhit është konstituuar në mënyrë joadekuate. Gjykata e Kasacionit në aktgjykimin e saj theksoi se “parimi i barazisë së palëve në emërimin e arbitrave është çështje e rendit publik, nga i cili mund të hiqet dorë vetëm pasi që kontesti të ketë lindur”. Sipas këtij aktgjykimi, është irelevante çdo lloj marrëveshjeje paraprake e palëve me të cilën ata heqin dorë nga e drejta e emërimit të arbitrave para lindjes së kontestit, përfshirë këtu edhe rastet kur kontraktohen rregullat e caktuara të arbitrazheve, të cilat parashohin atë. Heqja dorë nga kjo e drejtë mund të bëhet vetëm pasi të lind kontesti, kur palët e dinë se cilat janë interesat e tyre.

Vendimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës në rastin Dutco jo vetëm që është pranuar me skepticizëm të konsiderueshëm, por ndaj tij janë bërë edhe kritika të shumta serioze nga ana e doktrinës juridike, kurse qëndrime të kundërta janë hasur edhe në praktikën gjyqësore komparative. Kështu për shembull, Gjykata e Apelit e Larisës në Greqi, duke shqyrtuar parimin e barazisë së palëve në emërimin e arbitrave, në mënyrë të prerë në aktgjykimin e saj theksoi si në vijim: “Është një shkelje flagrante e parimit të barazisë së palëve, nëse për çfarëdo arsye arbitrat e emëruar nga njëra palë, pa fajin e palës, janë në numër më të vogël sesa arbitrat e emëruar nga pala kundërshtare dhe ata arbitra së bashku kanë formuar tribunalin e arbitrazhit dhe kanë marrë pjesë në procesin arbitral.”459

Me gjithë kritikat që i janë bërë, vendimi i Gjykatës franceze të Kasacionit në rastin Dutco ndikoi që institucionet e arbitrazhit t’i rishikojnë dispozitat e rregulloreve të tyre lidhur me emërimin e arbitrave në arbitrazhet shumëpalëshe. Ato zakonisht rezervojnë të drejtën e institucionit për të emëruar të gjithë arbitrat në rastet kur mungon

459 Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Larisës (Greqi) No. 147/2002 – cituar sipas A. Tweeddale, K.

Tweeddale, op. cit., fq. 155-156.

158

një nominim i përbashkët i më shumë palëve që përbëjnë qoftë anën e paditësit, qoftë anën e të paditurit.

Sipas Rregullave të Arbitrazhit të ICC-së, në rastet kur kontestin duhet ta zgjidh tribunali prej tre arbitrave dhe kur ka më shumë paditës ose të paditur, të gjithë personat që përbëjnë njërën anë bashkërisht duhet të nominojnë një arbitër për konfirmim (neni 12(6)). Në mungesë të një nominimi të përbashkët dhe kur të gjitha palët nuk janë në gjendje që të pajtohen për një metodë të konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e ICC-së mund të emëroj secilin anëtar të tribunalit të arbitrazhit dhe do të caktoj njërin prej tyre si kryetar.

Në rast të tillë, Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit të ICC-së do të ketë liri që të zgjedh si arbitër çdo person të cilin e vlerëson si të përshtatshëm për të kryer funksionin e tillë.460 Zgjidhje të ngjashme hasen edhe në rregulloret e institucioneve të tjera të arbitrazhit, p.sh. sipas Rregullave të ICDR-së, palët mund të merren vesh për një procedurë të veçantë brenda 45 ditëve nga fillimi i arbitrazhit, e në qoftë se nuk e arrijnë këtë, administratori (ICDR-ja) do t’i emëroj të gjithë arbitrat, si për anën e paditësit ashtu edhe për anën e të paditurit.461

Rregullorja e GJZPAOEM në nenin 31 parasheh këtë zgjidhje:

“(1) Nëse në një kontest në rolin e njëjtë të palës paraqiten më shumë paditës ose të paditur (bashkëndërgjyqës), të njëjtit janë të detyruar që të merren vesh për emërimin, respektivisht për propozimin e arbitrit të përbashkët.

(2) Nëse palët nga paragrafi 1 i këtij neni nuk arrijnë marrëveshje, ose nëse në parashtresat e tyre të ndara nuk kanë caktuar, respektivisht nuk kanë propozuar për arbitër të njëjtin person, në vend të tyre arbitrin do ta emëroj kryetari i Arbitrazhit nga lista e arbitrave të arbitrazhit.”

Nga zgjidhja e cituar rrjedh se institucioni i arbitrazhit (kryetari i Arbitrazhit) do të emëroj vetëm atë arbitër, emërimin e të cilit nuk kanë arritur që ta bëjnë bashkërisht personat të cilët participojnë në njërën anë (qoftë në anën e paditësit, qoftë në anën e të paditurit). Mirëpo, në situatën kur pala tjetër ka emëruar arbitrin e saj, zgjidhja e këtillë mund të çoj në trajtim jo të barabartë të palëve në aspekt të konstituimit të arbitrazhit, respektivisht pasojat kësaj zgjidhjeje mund të jenë të njëjta sikurse ato në rastin Dutco. Andaj, duke i pasur parasysh këto rrethana, jemi të mendimit se Rregullorja e GJZPAOEM-së në këtë aspekt duhet të rishikohet (ndryshohet), me ç’rast duhet të inkorporohet ajo zgjidhje që sot i karakterizon rregulloret e institucioneve më të rëndësishme të arbitrazhit. Kështu që, në situatat kur palët që përbëjnë njërën anë nuk kanë arritur që të emërojnë arbitrin bashkërisht, zgjidhja e rekomanduar nga ana jonë konsiston në rezervimin e të drejtës së institucionit të arbitrazhit për t’i emëruar të gjithë anëtarët e tribunalit të arbitrazhit. Pra, zgjidhja e këtillë, institucionit do t’ia rezervonte të drejtën për t’i emëruar të gjithë arbitrat, si për anën e paditësit ashtu edhe për anën e të paditurit, zgjidhje kjo e cila ofron siguri më të madhe për trajtim të barabartë të palëve me rastin e emërimit të arbitrave.

460 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 12(6) dhe 12(8). 461 Rregullat e ICDR-së, neni 12(5).

159

5.3. RECEPTUM ARBITRI

Personi i cili është propozuar (nominuar)462 si arbitër, qoftë nga pala apo qoftë nga autoriteti i emërimit, nuk është i detyruar që ta pranoj rolin e arbitrit, pasi që arbitrimi i arbitrit bëhet mbi baza vullnetare, duke imponuar kështu domosdoshmërinë e sigurimit të pajtimit edhe të personit të emëruar. Kjo do të thotë se askush nuk mund të detyrohet kundër vullnetit të vet që të arbitroj, prandaj edhe emërimi do të jetë i vlefshëm dhe juridikisht relevant vetëm pasi që personi i emëruar të ketë pranuar detyrën e arbitrit. Në të vërtetë, personi që është propozuar si arbitër duhet të zgjedh ndërmjet dy alternativave: të pranoj funksionin e arbitrit apo mos ta pranoj të njëjtin. Kundër personit të propozuar si arbitër nuk mund të ndërmerren masa shtrënguese me qëllim që të pranoj funksionin e arbitrit, por nëse pranon rolin e arbitrit, atëherë ai është i lidhur me pranimin e bërë. Duke pranuar kryerjen e misionit të arbitrimit, arbitri hynë në një marrëdhënie kontraktuale (receptum arbitri) me të gjitha palët e involvuara në kontest, e jo vetëm me palën e cila e ka emëruar atë si arbitër. Thënë ndryshe, me nocionin receptum arbitri nënkuptojmë marrëdhënien kontraktore midis palëve dhe arbitrit, e cila krijohet me rastin e emërimit të arbitrit dhe pranimit të këtij emërimi nga ana e këtij të fundit.

Në teorinë juridike për të shënuar përmbajtjen e nocionit receptum arbitri përdoren edhe nocionet vijuese: “kontrata e arbitrit” (arbitrator’s contract), “kontrata me arbitrin” (the contract with arbitrator) apo edhe “kontrata ndërmjet arbitrit dhe palës” (contract between arbitrator and party).463 Cilido nocion që përdoret ka kuptimin e kontratës së lidhur ndërmjet arbitrit dhe palëve kontestuese të theksuar më sipër. Sipas autores Emilia Onyema, arbitri lidh kontratën e arbitrit kur ai pranon emërimin nga palët kontestuese ose nga institucioni i arbitrazhit.464 Sipas Mauro Rubino-Samartano, receptum arbitri është kontratë e përbërë në njërën anë nga emërimi i arbitrit dhe në anën tjetër nga pranimi i këtij të fundit.465

Nga ajo që u theksua deri më tani mund të përfundojmë se receptum arbitri është një nga fazat e domosdoshme në procedurën e emërimit të arbitrit. Në fakt, procesi i emërimit të arbitrit në rastet kur arbitrin e emëron pala kalon nëpër këto faza: kontakti i

462 Teoria juridike shpeshherë na i tërheq vëmendjen se ekziston dallim ndërmjet “nominimit” dhe

“emërimit” të arbitrit. Dallim qenësor qëndron në atë se personi i nominuar si arbitër nuk është i detyruar që të pranoj nominimin. Në qoftë se personi pranon nominimin e këtillë, atëherë ai është i lidhur për të njëjtin, respektivisht ka për detyrë që të performojë në rolin e arbitrit. Lidhur me distinkcionin ndërmjet këtyre dy nocioneve shih: S. Greenberg, Ch. Kee, J. R. Weermantry, International Commercial Arbitration: An Asia-Pacific Perspective, Cambridge University Press, Cambridge, 2011, fq. 266.

463 K. Lionnet, ‘The Arbitrator’s Contract’, Arbitration International, Volume 15, Issue 2, 1999, fq. 161 (autori përmend termin kontrata e arbitrit); E. Onyema, International Commercial Arbitration and the Arbitrator’s Contract, Routledge, London, fq. 84 (autorja përdor termin kontrata e arbitrit); K. H. Böckstiegel, S. Kröll, P. Nacimiento, ‘Germany as a Place for International and Domestic Arbitrations – General Overview’ në Arbitration in Germany: The Model Law in Practice, K.Böckstiegel, S. Kröll, P. Nacimiento (eds.), Kluwer Law International, The Hague, fq. 36 (autorët përdorin termin kontrata e arbitrit); A. Goldštajn, Međunarodna Trgovačka Arbitraža: Drugi dio-Jugosllavija, Informator, Zagreb, 1976, fq. 42 (autori përdor termin kontrata me arbitrin (“ugovor s arbitrima”); J. Poudret, S. Besson, Comparative Law of International Arbitration, Sweet & Maxwell, London, 2007, fq. 367 (autorët përdorin termin kontrata me arbitrin); K. P. Berger, Private Dispute Resolution in International Business: Negotiation, Mediation, Arbitration, Volume II: Handbook, Kluwer Law International, The Hague, 2006, fq. 372 (autori përdor termin kontrata midis arbitrit dhe palës).

464 E. Onyema, International..., fq. 84. 465 M. R. Sammartano, op.cit., fq. 311.

160

parë dhe të pyeturit se a ka arbitri vullnet që të pranoj detyrën, pastaj pason pranimi i arbitrit (me të cilin kontrata praktikisht lidhet) dhe faza e fundit konsiston në njoftimin e palës tjetër mbi emërimin e arbitrit.466 Prej këtu rrjedh se nuk ka emërim të arbitrit derisa ky i fundit të mos ketë pranuar detyrën e arbitrimit. Së këndejmi, edhe tribunali i arbitrazhit nuk do të mund të konsiderohet se është konstituuar pa pranimin e emërimit edhe nga arbitri i fundit. Mirëpo, sipas rregulloreve të disa institucioneve të arbitrazhit, arbitri edhe në qoftë se ka pranuar emërimin, ai nuk do të jetë i emëruar zyrtarisht, derisa të mos ndërmerret ndonjë hap i mëtutjeshëm. Kështu p.sh., sipas nenit 13 të Rregullave të ICC-së, arbitri, i nominuar nga pala, që e ka pranuar nominimin duhet të konfirmohet nga Sekretari Gjeneral. Kështu që, sipas kësaj procedure, arbitri i nominuar nga pala nuk emërohet derisa ai të mos konfirmohet.

Receptum arbitri paraqet kontratën tek e cila si palë paraqitet arbitri në njërën anë dhe të gjitha palët e involvuara në kontest në anën tjetër. Kjo do të thotë se kontratën e tillë e lidhë edhe pala e cila nuk e ka emëruar arbitrin, e jo vetëm pala që e ka emëruar atë.

Me lidhjen e receptum arbitri, qoftë shprehimisht qoftë në mënyrë të heshtur, lindin të drejta dhe detyrime për të dyja palët. Arbitri ka këto obligime themelore: të zgjidh kontestin, të jetë i pavarur dhe i paanshëm, procedurën ta drejtoj në mënyrë të drejtë dhe efikase, mandatin e vet ta ushtroj deri në fund dhe ta ruaj konfidencialitetin e procesit.467 Përveç obligimeve, arbitri ka edhe këto të drejta themelore: e drejta në shpërblim (honorar) për detyrën e kryer si dhe e drejta në kompensim të shpenzimeve të cilat i ka patur.

Duhet theksuar edhe ajo se në literaturën e arbitrazhit është mjaft diskutabile çështja e natyrës juridike të receptum arbitri-t. Sipas një qëndrimi, receptum arbitri paraqet kontratë për dhënien e shërbimeve, në bazë të së cilës arbitrat për dhënien e shërbimeve të tyre në drejtim të zgjidhjes së kontestit kanë të drejtë në shpërblim të caktuar. Sipas qëndrimit të dytë, receptum arbitri paraqet kontratë mbi urdhërin, në bazë të së cilës arbitrat veprojnë në emër dhe llogari të urdhërdhënësit – palëve. Sipas qëndrimit të tretë, i cili njëherit përkrahet nga shumica e autorëve, receptum arbitri paraqet një kontratë sui generis që ka elemente të kontratës mbi dhënien e shërbimeve dhe të kontratës mbi urdhrin.468

Së fundmi, duhet theksuar se pranimi i detyrës së arbitrit është objekt i rregullimit edhe nga Rregullorja e GJZPAOEM-së. Konkretisht, në nenin 32 parashihet dispozita me të cilën rregullohet çështja e njoftimit për emërimin e arbitrit dhe pranimi i emërimit. Përmbajtja e këtij neni është si vijon:

“(1) Sekretari i arbitrazhit do t’i njoftojë personat të cilët janë të emëruar si arbitra, për emërimin e bërë.

(2) Brenda afatit 10 ditor nga marrja e njoftimit të paraparë në paragrafin 1 të këtij neni, arbitri do të dorëzoj njoftim me shkrim drejtuar Sekretarit të

466 K. Lionnet, op. cit., fq. 161 etj. Sipas autores E. Onyema, kur pala emëron arbitrin, procesit të

seleksionimit (përzgjedhjes) domosdoshmërish i paraprinë nominimi, konfirmimi dhe emërimi i arbitrit (arbitrave) – E. Onyema, Selection of Arbitrators ..., fq. 5.

467 Shih: G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 89-90; J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 279-283. 468 Shih: Fouchard, Gaillard, Goldman…, fq. 604 etj.; J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 278; G.

Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 88; M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 406.

161

arbitrazhit për pranimin e emërimit, në të kundërtën do të konsiderohet se ka refuzuar emërimin.

(3) Në rast se arbitri refuzon emërimin e bërë nga palët, Sekretari i Arbitrazhit do ta thërrasë palën që e zgjodhi atë që brenda 8 ditëve të propozojë ose të caktojë një person tjetër për arbitër.

(4) Nëse kryetari i trupit të arbitrazhit ose arbitri i emëruar nga Kryetari i Arbitrazhit refuzon emërimin, Kryetari i Arbitrazhit në afat prej 8 ditësh detyrohet që të emërojë një arbitër të ri, respektivisht kryetar të trupit të arbitrazhit.

(5) Sekretari i arbitrazhit do t'i dorëzojë secilës prej palëve njoftimin për pranimin e emërimit të arbitrit brenda afatit 15 ditor nga pranimi i njoftimit.”

5.4. PAVARËSIA DHE PAANËSIA E ARBITRAVE

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka arritur të gjejë afirmimin që sot e gëzon në suaza botërore falë edhe pavarësisë dhe paanësisë së arbitrave gjatë kryerjes së funksionit të tyre të gjykimit. Zgjidhja e kontesteve nga personat mbi të cilët nuk rëndon ndonjë dyshim në aspekt të pavarësisë dhe të paanësisë ka bërë dhe po bën që gjithnjë e më shumë të rritet numri i rasteve që shtrohen për zgjidhje para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare, krahasuar me gjykatat nacionale. Kështu që, kryerja e funksionit të gjykimit nga ana e arbitrave në mënyrë të pavarur dhe të paanshme nuk paraqet vetëm një nga pritshmëritë fundamentale të çdo pale të involvuar në kontest, por njëherit paraqet edhe një nga parimet fundamentale dhe universalisht të pranuara të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.469 Sipas këtij parimi, arbitrat me rastin e zgjidhjes së kontestit doemos duhet të jenë dhe të mbeten të paanshëm dhe të pavarur nga palët, nga përfaqësuesit e tyre (p.sh. avokatët) dhe nga lënda e kontestit.

Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar kushti i pavarësisë dhe paanësisë duhet plotësuar nga të gjithë arbitrat, përfshirë edhe arbitrat që emërohen nga vetë palët. Në teorinë juridike me të drejtë theksohet se kushti i paanësisë dhe pavarësisë kërkohet për të siguruar integritetin e procesit të arbitrazhit, dhe buron nga funksioni gjyqësor i arbitrave në zgjidhjen e kontestit.470 Ndryshe, ky parim jo rrallëherë cilësohet edhe si shtyllë e sistemit të arbitrazhit.471 Për më tepër, që procesi i arbitrazhit të jetë korrekt dhe që vendimi i arbitrazhit të jetë i vlefshëm dhe juridikisht i bazuar parakusht është që

469 Shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 266; J. Lew, L. Mistelis, S.

Kröll, op. cit., fq. 256; Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 561; F. M. Tellez, ‘Arbitrators’ Independence and Impartiality: A Review of SCC Board Decisions on Challenges to Arbitrators (2010-2012)’, publikuar nga Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce më 28 janar 2013, e disponueshme në: <http://www.sccinstitute.com/media/30001/felipe-mutis-tellez_article-on-scc-challenges-on-arbitrators.pdf>; N. Rubins & B. Lauterburg, ‘Independence, Impartiality and Duty of Disclosure in Investment Arbitration’, Investment and Commercial Arbitration – Similarities and Divergences, Eleven International Publishing, The Netherlands, 2010, fq. 153; D. Hascher, ‘Independence and Impartiality of Arbitrators: 3 Issues’, American University International Law Review, Vol. 27, 2012, fq. 789.

470 G. B. Born, International Commercial Arbitration, Volume I, Kluwer Law International, The Hague, 2009, fq. 1463.

471 Д. Савовски, ‘Арбитража во меѓународните стопански односи’, Правник, No. 34, Февруари 1995, fq. 8.

162

arbitri, respektivisht arbitrat, nëse fjala është për tribunalin e arbitrazhit (Arbitral tribunal), të jenë të pavarur dhe të paanshëm.472

Megjithëse palët mund të dëshirojnë që të emërojnë arbitër i cili verbërisht do t’i mbronte interesat e tyre, praktikuesit me përvojë pranojnë se emërimi i qëllimshëm i një arbitri partizan është kontraproduktiv, ngaqë arbitrat e tjerë shumë shpejt do të kuptojnë se çfarë po ndodh dhe ndikimi i arbitrit partizan gjatë vendimeve të tribunalit do të zvogëlohet.473

Me qëllim që të garantohet pavarësia dhe paanësia e arbitrave në procesin e arbitrazhit, dispozitat në materien e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kanë paraparë si të domosdoshme detyrën e arbitrit për të deklaruar dhe zbuluar të gjitha rrethanat që mund të jenë relevante për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij. Mosrespektimi i këtij parimi fundamental duhet të rezultojë me diskualifikim të arbitrit i cili nuk plotëson standardet në këtë aspekt dhe emërimin e një arbitri të ri. Në të kundërtën, zbatimi jokonsekuent i këtij parimi mund të rezultojë me një proces jokorrekt të arbitrazhit, e më këtë do të rrënohej edhe besimi i palëve ndaj këtij mekanizmi alternativ të zgjidhjes së kontesteve. Për më tepër, në një situatë të tillë vendimi i arbitrazhit i sjellë nga një arbitër i tillë vështirë se do të mbijetonte në procedurën e kontrollit para gjykatave nacionale.

5.4.1. Nocioni i “pavarësisë” dhe “paanësisë”

Pavarësia dhe paanësia edhe pse shpesh janë konsideruar si sinonime, ato paraqesin dy nocione të ndryshme. Në teorinë juridike theksohet se këto nocione përfshijnë dy aspekte të ndryshme të objektivitetit,474 respektivisht ato shikohen si anë të kundërta të së njëjtës monedhë.475 Si rezultat i ekzistimit të disa dallimeve ndërmjet këtyre dy koncepteve dhe si rezultat i përdorimit të tyre në mënyra të ndryshme nga ana e teoricienëve dhe prakticientëve, kemi parë të nevojshme për ta definuar secilën prej tyre.

Në kontekst të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, “pavarësia” paraqet gjendje objektive e cila ka të bëjë me çështjet që dalin nga marrëdhëniet midis arbitrit dhe njërës prej palëve, qofshin ato marrëdhënie financiare apo të tjera.476 I ngjashëm është edhe definimi i Scott Donahey, sipas të cilit “pavarësia është një nocion që mat marrëdhëniet midis arbitrit dhe palëve – marrëdhëniet personale, sociale dhe financiare.”477 Profesor Pierre Lalive ndoshta më së miri ka përshkruar se çka përfshihet me konceptin e pavarësisë, i cili në një rast ka theksuar se: “Pavarësia nënkupton guximin për të shkaktuar pakënaqësi; mungesën e çdo lloj dëshire, veçanërisht për arbitrin të emëruar nga njëra palë, për t’u emëruar edhe një herë si arbitër.”478

472 R. Đurović, ‘Samostalnost arbitraže i nezavisnost arbitara’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd, fq.

400. 473 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 266 474 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 92. 475 A. Redfern & M. Hunter, op. cit., fq. 238. 476 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 267. 477 S. Donahey, ‘The Independence and Neutrality of Arbitrators’, Journal of International Arbitration,

Vol. 9, No. 4, December 1992, fq. 31. 478 P. Lalive, Conclusions in the Arbitral Process and the Independence of Arbitrators, ICC Publishing,

S.A., Paris, June 1991, fq. 121.

163

Nga definimet e theksuara mund të nënkuptohet se pavarësia presupozon lirinë e plotë të arbitrit nga çdo marrëdhënie e cila mund ta vë në dyshim pavarësinë e tij, respektivisht që mund të ndikoj në sjelljen e vendimit të tij. Arbitri nuk do ta plotësoj kushtin e pavarësisë në qoftë se ndërmjet tij dhe njërës prej palëve ekziston ndonjë marrëdhënie financiare, profesionale apo sociale, me çka vihet në dukje ekzistimi i interesit personal të tij lidhur me rastin apo rezultatin përfundimtar të rastit konkret.

Në anën tjetër, koncepti i “paanshmërisë” “nënkupton mungesën e paragjykimeve të palejueshme në mendjen e arbitrit ndaj një pale apo ndaj lëndës së kontestit.”479 Me të nënkuptohet mungesa e favorizimeve dhe paragjykimeve që mund të manifestohen nëpërmjet fjalëve ose nëpërmjet veprimeve të arbitrit.480 Vlen të citohet definimi i dhënë nga dy njohësit e mirënjohur të arbitrazhit – Alan Redfern dhe Martin Hunter – të cilët theksojnë se koncepti i paanshmërisë “është i lidhur me paragjykimet aktuale ose të dukshme të arbitrit – në favor të një pale ose në lidhje me çështjet në kontest. Paanshmëria është kështu një koncept subjektiv dhe më abstrakt se pavarësia, që në radhë të parë ka të bëjë me gjendjen e mendjes.”481 Në përputhje me definimet e theksuara, mendojmë se një arbitër do të jetë i paanshëm në qoftë se nuk favorizon ndonjërën prej palëve ose kur nuk ka paragjykime lidhur me lëndën e kontestit. Duke paraqitur kategori subjektive, paanshmëria është vështirë për t’u provuar, andaj institucionet e arbitrazhit dhe gjykatat nacionale ballafaqohen me vështirësi të mëdha me rastin e provimit të këtij standardi.

Nga ajo që u theksua nuk është vështirë që të konkludohet sërish se këto dy nocione edhe pse të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, ato kanë përmbajtje të ndryshme. Në këtë drejtim Doak Bishop dhe Lucy Reed theksojnë se: “Një arbitër i cili është i paanshëm por jo tërësisht i pavarur mund të jetë i kualifikuar, përderisa një arbitër i pavarur i cili nuk është i paanshëm doemos duhet të diskualifikohet. Në përzgjedhjen e arbitrave të emëruar nga palët në arbitrazhin ndërkombëtar, standard absolutisht i patjetërsueshëm dhe mbizotërues duhet të jetë paanshmëria.”482

5.4.2. Detyra e zbardhjes së rrethanave që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrit

Me qëllim që të garantohet zbatimi konsekuent i parimit të pavarësisë dhe të paanësisë së arbitrit në procesin që zhvillohet para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, dispozitat e legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve të arbitrazheve institucionale i kanë imponuar arbitrit të ardhshëm detyrën për të zbuluar dhe deklaruar të gjitha rrethanat dhe faktet të cilat mund ta sjellin në dyshim pavarësinë dhe paanshmërinë e tij. Detyra e arbitrit për të paraqitur të gjitha rrethanat që mund ta vënë në dyshim pavarësinë dhe paanësinë e tij parashihet me qëllim që të përshpejtoj procesin e emërimit, të forcoj marrëdhënien e besimit midis palëve dhe arbitrave ashtu që sa më shpejt të eliminohen të gjitha dyshimet e mundshme lidhur me integritetin e arbitrave

479 S. Donahey, op. cit., fq. 32. 480 Shih: R. Mullerat, ‘Ethical Rules for International Arbitrators’, publikuar në Chicago International

Dispute Resolution Association, më 29 mars 2004, e disponushme në: < http://www.cidra.org/ethicalrules03#4th-III_2> (shikuar më 03.02.2013).

481 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 267-268. 482 D. Bishop & L. Reed, ‘Practical Guidelines for Interviewing, Selecting and Challenging Party-

Appointed Arbitrators in International Commercial Arbitration’, Arbitration International, Volume 14, Issue 4, 1998, fq. 399.

164

dhe me procesin të cilin e zhvillojnë.483 Tek arbitrazhet tregtare ndërkombëtare parashikimi i një detyre të këtillë për arbitrat është veçanërisht i rëndësishëm, duke pasur parasysh se palët vijnë nga vende të ndryshme dhe me gjasë shumë pak dinë rreth arbitrave të emëruar nga homologët e tyre.

Në përgjithësi, zbardhja dhe deklarimi i rrethanave dhe fakteve që mund të jenë relevante për vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë është një detyrë e arbitrit, që e rëndon atë gjatë gjithë procesit të arbitrazhit, apo më mirë të themi se detyrimi i tillë ekziston si para ashtu edhe pas emërimit të tij. Në qoftë se lindin rrethana të reja që mund të ndikojnë në pavarësinë dhe/ose paanësinë e arbitrit, të njëjtat duhet menjëherë t’iu deklarohen dhe zbulohen palëve dhe arbitrave të tjerë.484 Prej këtu rrjedh se mbi çdo arbitër (potencial apo të emëruar) bie barra e zbulimit të çdo informacioni, qoftë në lidhje me ndonjërën nga palët qoftë në lidhje me kontestin në fjalë, që është i asaj natyre që mund të ndikoj në pavarësinë dhe/apo paanësinë e arbitrit, madje edhe nëse arbitri nuk beson se pavarësia dhe paanësia e tij mund të preket si rezultat i atyre rrethanave. Në qoftë se arbitri nuk i përmbahet këtij detyrimi fundamental për sigurimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij, krijohet përshtypja për njëanshmëri, dhe se kjo në vetvete mund të jetë bazë për skualifikim të tij.

Megjithëse detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat e rëndësishme që mund ta sjellin në dyshim pavarësinë dhe paanësinë e tij është pothuajse universalisht e njohur, në legjislacionet nacionale, në rregulloret e arbitrazheve institucionale dhe në kodet e etikës standardet e posaçme të kësaj detyre nuk janë të unifikuara. Si rrjedhojë, në disa institucione të arbitrazhit hasen kërkesa më specifike krahasuar me institucionet e tjera në aspekt të kësaj detyre të arbitrit. Në aspekt të çështjes se cilat rrethana duhet zbuluar, jo vetëm që zgjidhjet variojnë, por në to zakonisht edhe nuk përcaktohen detalisht se cilat rrethana duhet zbardhur. Megjithatë, arbitri duhet t’i zbuloj dhe t’i paraqes të gjithë ato rrethana dhe fakte, të cilat mund të jenë bazë për përjashtim të tij.

5.4.2.1. Legjislacionet nacionale dhe detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij

Obligimi i arbitrit për të zbuluar rrethanat që mund të jenë relevanta për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij është po ashtu element fundamental i legjislacioneve të ndryshme nacionale. Në Kodin francez të Procedurës Civile, në nenin 1456 parag. 2 parashihet zgjidhja vijuese: “Para se të pranoj mandatin, arbitri doemos duhet të zbuloj çdo rrethanë që mund të ndikojë në pavarësinë ose paanësinë e tij apo të saj. Ai ose ajo gjithashtu duhet doemos të zbuloj menjëherë çdo rrethanë të tillë që mund të lind pas pranimit të mandatit.” Sipas legjislacionit gjerman, prej arbitrit potencial kërkohet që t’i zbuloj të gjitha rrethanat që mund të ngjallin dyshime të arsyeshme lidhur me paanësinë ose pavarësinë e tij. Për më tepër, një arbitër, nga momenti i emërimit të tij dhe gjatë gjithë procedurës së arbitrazhit, duhet doemos pa vonesë t’ia zbuloj palëve të gjitha rrethanat e tilla, përveç nëse paraprakisht i ka

483 S. Triva, A. Uzelac, Hrvatsko Arbitražno Pravo: Komentar Zakona o arbitraži i drugi izvori

hrvatskog arbitražnog prava, Narodne Novine, Zagreb, 2007, fq. 97. Shih edhe: D. Hascher, ‘Independence …’, fq. 793 (autori, detyrën e arbitrit për të zbardhur rrethanat e sipërpërmendura e cilëson si një veprim esencial për zgjidhjen e pavarur dhe të paanshme të kontestit. Atë e karakterizon si gurthemel të detyrës së arbitrit për të qenë i pavarur.)

484 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 269.

165

informuar për ato.485 E ngjashme me këtë zgjidhje është edhe zgjidhja që parashihet në nenin 10.1 të LA të Kosovës, ku shprehimisht theksohet se: “Personi, të cilit njëra palë ose Gjykata i drejtohet për emërim si arbitër, ka për detyrë t’i bëjë publike të gjitha rrethanat të cilat mund të shkaktojnë dyshime lidhur me pa-anësinë ose pavarësinë e tij. Arbitri, pas emërimit, duhet t’i bëjë publike rrethanat e tilla para palëve nëse palët nuk janë njoftuar paraprakisht për këto rrethana.” Për dallim prej tyre, Ligji Federal i Arbitrazhit i SHBA-së nuk parasheh ndonjë dispozitë me të cilën shprehimisht do të imponohej detyra e arbitrit për të zbardhur faktet dhe rrethanat që mund ta sjellin në dyshim pavarësinë dhe paanësinë e tij. Mirëpo, një obligim i tillë për arbitrat parashihet në vendimet e gjykatave të SHBA-së. Kështu, sipas një aktgjykimi të Gjykatës Supreme të SHBA-së parashihet se arbitri doemos duhet “të zbuloj çdo marrëdhënie që mund të krijoj përshtypjen e paragjykimeve të mundshme.”486

Në Republikën e Maqedonisë, LATN i vitit 2006 në tërësi ka marrë zgjidhjen nga neni 12(1) i ML të UNCITRAL-it në aspekt të detyrës së arbitrit për të zbuluar rrethanat të cilat mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanësisë së tij. Konkretisht, në nenin 12 parag. 1 të LATNRM-së thuhet: “Kur dikush i drejtohet ndonjë personi për mundësinë që ai person të emërohet si arbitër, ai person obligohet që të paraqesë të gjitha rrethanat që do të mund të jenë shkak për dyshim të bazuar në pavarësinë dhe paanshmërinë e tij. Arbitri pas emërimit të tij dhe gjatë tërë procedurës së arbitrazhit, obligohet që pa prolongim t’ua paraqes palëve të gjitha ato rrethana, përveç nëse paraprakisht i ka informuar për këtë.”

Nga dispozita e cituar, siç edhe shihet, në legjislacionin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë nuk janë të përcaktuara detalisht se cilat rrethana duhet që t’i paraqesë arbitri. Por, nga ajo që kemi theksuar më lartë rrjedh se arbitri duhet t’i paraqesë të gjitha rrethanat për të cilat mund të kërkohet përjashtimi i tij, madje edhe ato rrethana për të cilat nuk beson se ndikojnë në pavarësinë dhe paanshmërinë e tij, por që ndoshta tek palët mund të ngjallin dyshime të bazuara në këtë aspekt. Për më tepër, detyrimi për të paraqitur rrethanat e këtilla ekziston si para emërimit ashtu edhe pas emërimit të arbitrit. Sa i përket afatit se kur duhet të përmbushet ky detyrim, dispozita e cituar shërbehet me shprehjen “pa prolongim”, që do të thotë se arbitri rrethanat e tilla duhet t’i paraqesë menjëherë, posa të kuptoj për to, ose në rastin e parë që i ofrohet. Në të kundërtën, prolongimet e paarsyeshme të arbitrit në këtë aspekt mund të rezultojnë me përgjegjësinë e tij për dëmet eventuale të shkaktuara. LATNRM-ja edhe pse në mënyrë shprehimore nuk flet se në cilën formë duhet të paraqiten rrethanat e tilla (me shkrim apo gojarisht), e rekomandueshme është që të njëjtat të paraqiten në formë të shkruar, me qëllim që të lehtësohet të provuarit për paraqitjen e bërë.

5.4.2.2. Rregulloret e institucioneve të arbitrazhit dhe detyra e arbitrit për të zbardhur rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së tij

Rregulloret e institucioneve të ndryshme të arbitrazhit, sikurse edhe legjislacionet nacionale, parashohin detyrën e arbitrit për të zbuluar rrethanat të cilat

485 KPC i Gjermanisë, neni 1036(1). Shih edhe LA të Kroacisë, neni 12(1), LA të Serbisë, neni 21. 486 Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së, i datës 18.11.1968, në rastin Commonwealth Coatings

Corporation v. Continental Casualty Co. , 393 US 145 (1968), fq. 149.

166

mund të shkaktojnë tek pala dyshime lidhur me pavarësinë dhe paanësinë e tij. Barra për zbardhjen e rrethanave të theksuara bie si mbi arbitrin potencial ashtu edhe mbi arbitrin tashmë të emëruar.

Rregullat e Arbitrazhit të ONT-së (ICC Rules) në nenin 11(2) parashohin për arbitrin e ardhshëm detyrën për të nënshkruar deklaratë për pranim, disponueshmëri, paanshmëri dhe pavarësi, në të cilën ai me shkrim do të zbuloj të gjitha faktet ose rrethanat që mund të jenë të një natyre të tillë, saqë të sjellin në pyetje pavarësinë e arbitrit në sytë e palëve, si dhe të gjitha rrethanat që mund të sjellin dyshime të arsyeshme për paanësinë e arbitrit. Në përputhje me nenin 11(3) të kësaj Rregulloreje, arbitri i emëruar ka për obligim që pa prolongim t’ia zbuloj me shkrim Sekretariatit dhe palëve të gjitha faktet ose rrethanat e natyrës së ngjashme (me ato që u përmendën) e që kanë të bëjnë me paanshmërinë ose pavarësinë e arbitrit që mund të lindin gjatë arbitrazhit.487

Rregullorja e arbitrazhit e ICC-së, por edhe rregulloret e shumë institucioneve të tjera të arbitrazhit, duke imponuar për arbitrin e ardhshëm detyrën që të jep me shkrim deklaratë specifike mbi pavarësinë dhe paanshmërinë e tij, në fakt ata kanë reduktuar gjasat për paraqitjen e pasojave juridike eventuale nga mosrespektimi i këtij parimi, e që mund të konsistojnë me përjashtim të arbitrit apo edhe me anulim të vendimit të arbitrazhit.

Së fundmi, duhet theksuar se edhe rregullorja e GJZPAOEM-së përmban zgjidhje me të cilën shprehimisht parashihet detyra e arbitrit të ardhshëm dhe atij të emëruar apo të zgjedhur që të paraqesë të gjitha rrethanat që mund të jenë të rëndësishme për vlerësimin e pavarësisë dhe/ose paanshmërisë së tij. Në nenin 33 të kësaj Rregulloreje theksohet: “Personi i cili mund të bëhet arbitër, të gjithëve atyre që i drejtohen mbi mundësinë e emërimit të tij u detyrohet t’ua tregoj çdo rrethanë që mund të çojë në dyshim të arsyeshëm në paanshmërinë ose pavarësinë e tij. Arbitri i emëruar ose i zgjedhur, nga emërimi dhe gjatë gjithë rrjedhës së procedurës, është i detyruar që palëve t’ua komunikoj ato rrethana, përveç nëse paraprakisht i ka informuar për to.”

5.4.2.3. Udhëzimet e Dhomës Ndërkombëtare të Avokatëve mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar

Legjislacionet nacionale dhe rregulloret e arbitrazhit megjithëse parashohin disa standarde lidhur me detyrën e arbitrit për të shpalosur rrethanat që mund të ndikojnë në pavarësinë dhe paanshmërinë e tij, ato nuk u ofrojnë udhëzime të detajuara lidhur me këtë detyrë, si dhe mungon uniformiteti në zbatimin e tyre. Kështu, me qëllim që të shmanget aplikimi i standardeve të ndryshme në aspekt të detyrës së arbitrit për të zbardhur rrethanat e theksuara dhe me qëllim të vendosjes të një sërë parimeve të përbashkëta për identifikimin e rrethanave të cilat mund të ngjallin dyshime lidhur me pavarësinë dhe paanshmërinë e arbitrit, Dhoma Ndërkombëtare e Avokatëve (IBA-International Bar Association) i nxorri Udhëzimet mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar (IBA Guidlines on Conflicts of Interest in International Arbitration). Versioni më i fundit i Udhëzimeve të IBA-s është miratuar me rezolutë të Këshillit të IBA-s më 23 tetor të vitit 2014 dhe të njëjtat janë të destinuara për përdorim 487 Detyra e arbitrit për zbardhjen e rrethanave të këtilla parashihet edhe në dispozitat e rregulloreve të

institucioneve të tjera të arbitrazhit, p.sh. LCIA Arbitration Rules, neni 5.4; SCC Arbitration Rules 2010, neni 14 parag. 2 dhe 3; WIPO Arbitration Rules, neni 22; UNCITRAL Arbitration Rules 2010, neni 11; ICDR Rules, neni 13.

167

të menjëhershëm në mbarë globin. Ky version modifikon dhe sqaron Udhëzimet origjinale, të cilat u miratuan nga Këshilli i IBA-s më 22 maj 2004. Publikimi është i përbërë prej dy pjesëve.488 Pjesa I, që pason pas hyrjes, mban titullin “Standardet e përgjithshme lidhur me pavarësinë, paanshmërinë dhe shpalosjen”, kurse pjesa II është titulluar “Zbatimi praktik i standardeve të përgjithshme”. Në pjesën e fundit të udhëzimeve, Grupi punues që hartoi këtë publikim ka dhënë shembuj se si standardet e përgjithshme të parapara në Pjesën I duhet të zbatohen. Listat e situatave të veçanta janë të ndara në tri grupe të ndryshme, që emërtohen sipas ngjyrave të semaforit: e kuqe (absolute dhe relative), portokalli dhe e gjelbërt. Le t’i shohim katër kategoritë e ilustruara të situatave, të përcaktuara me ngjyra, në të cilat mund të ndodhet arbitri:

“Lista e Kuqe Absolute” (Non-Waivable Red List) – përfshinë situatat në të cilat reflektohet një marrëdhënie aq e afërt në mes arbitrit dhe një pale, saqë ndalohet domosdoshmërish pranimi i emërimit në detyrën e arbitrit, duke u bazuar në parimin thelbësor se asnjë person nuk mund të jetë gjyqtar në rastin e vet. Pra, në këto raste arbitri thjeshtë është i detyruar të mos pranojë emërimin. P.sh. një situatë e këtillë është kur arbitri është menaxher, drejtor apo anëtar i bordit mbikëqyrës ose ka një ndikim të ngjashëm në njërën nga palët; kur arbitri ka interes të konsiderueshëm financiar dhe personal nga njëra prej palëve ose në rezultatin e çështjes, dhe të ngjashme.

“Lista e Kuqe Relative” (The Waivable Red List) – përfshinë shembujt e situatave të cilat potencialisht çojnë drejt diskualifikimit, por nëse palët janë të informuara për rrethanat e natyrës së këtillë dhe në qoftë se ato shprehimisht bien dakord se diskualifikimi nuk do të ndodh, atëherë arbitri mund ta pranoj emërimin. Sido që të jetë, arbitri potencial ka për detyrim që të bëjë shpalosjen e plotë të rrethanave apo fakteve të këtilla të përshkruara në këtë listë. Disa arbitra Listës së Kuqe Relative i referohen edhe si “Lista Rozë”.489 Situata të këtilla kemi atëherë kur: arbitri paraprakisht ka qenë i përfshirë në rastin në fjalë; kur anëtari i ngushtë i familjes së arbitrit ka një interes të konsiderueshëm financiar në rezultatin e kontestit; arbitri është avokat në të njëjtën zyrë të avokatëve si dhe avokati i njërës prej palëve, dhe të ngjashme.

“Lista Portokalli” (The Orange List) – përfshinë shembuj të situatave në të cilat arbitri potencial ka për obligim që t’i shpalosë rrethanat dhe faktet të cilat te palët mund të ngjallin perceptim të arsyeshëm në aspekt të varësisë dhe anësisë së arbitrit. Obligimi i arbitrit për shpalosjen e rrethanave dhe fakteve të këtilla parashihet me qëllim që t’u lejohet palëve për të vlerësuar nëse arbitri mund të shërbejë apo jo. Nëse palët, pas shpalosjes në mënyrë adekuate të rrethanave dhe fakteve të këtilla, nuk bëjnë ndonjë kundërshtim brenda afatit kohor të përcaktuar, atëherë konsiderohet se ato kanë pranuar arbitrin dhe kanë hequr dorë nga çdo konflikt i mundshëm i interesit që bazohet në faktet dhe rrethanat e shpalosura. Situata të këtilla, për shembull, kemi atëherë kur arbitri brenda tri viteve të fundit është emëruar si arbitër në

488 Publikimi është në dispozicion në faqen e internetit të IBA-s:

<http://www.ibanet.org/Publications/publications_IBA_guides_and_free_materials.aspx> (shikuar së fundmi më 02.03.2015). Lidhur me atë se kush i zbaton dhe mënyrën se si aplikohen Udhëzimet e DHNA mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar shih: J. Gill, ‘The IBA Conflicts Guidelines – Who’s Using Them and How?’, Dispute Resolution International, Vol. 1, No. 1, June 2007, fq. 58-72.

489 M. L. Moses, op. cit., fq. 133.

168

dy apo më shumë raste nga njëra prej palëve apo nga shoqëria e varur e njërës prej palëve; zyra e avokatit në të cilën punon arbitri në të njëjtën kohë i jep shërbime njërës prej palëve ose shoqërisë së varur të saj, por pa krijuar një marrëdhënie të rëndësishme komerciale dhe pa përfshirjen e arbitrit; anëtari i ngushtë i familjes së arbitrit është partner ose punonjës në zyrën e avokatit që përfaqëson njërën prej palëve, por vet ai nuk është duke asistuar në atë kontest; arbitri ka paraqitur publikisht një qëndrim specifik lidhur me rastin që është shtruar para arbitrazhit, dhe situata të tjera të ngjashme.

“Lista e Gjelbër” (The Green List) - përshinë shembuj të situatave për të cilat besohet se nuk do ta sjellin në dyshim pavarësinë apo paanshmërinë e arbitrit dhe për këtë arsye arbitri nuk është i obliguar që t’i zbuloj rrethanat e këtilla. Për shembull, në këtë grup bëjnë pjesë situatat kur arbitri ka publikuar më parë një mendim të përgjithshëm (p.sh. në një artikull të ndonjë reviste juridike apo në një leksion publik) lidhur me çështjen juridike e cila paraqitet si kontestuese para arbitrazhit (por ky mendim nuk është i fokusuar në rastin që është duke u arbitruar); zyra e avokatit në të cilën punon arbitri ka vepruar kundër palës ose shoqërisë së varur të saj në një çështje që nuk ka lidhje me lëndën e kontestit dhe pa përfshirjen e vetë arbitrit; arbitri ka një marrëdhënie me një tjetër arbitër ose me mbrojtësin e njërës prej palëve përmes organizimit në të njëjtën shoqatë profesionale ose organizatë shoqërore, e të ngjashme.

5.5. PËRJASHTIMI I ARBITRIT

Duke e pasur parasysh rëndësinë jetike të pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrave në suksesin e këtij mekanizmi vullnetar të zgjidhjes së kontesteve, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është paraparë instituti i përjashtimit të arbitrit, i cili vjen në shprehje në rastet kur ekzistojnë dyshime të bazuara në objektivitetin e atij arbitri. Përjashtimi i arbitrave përbën mekanizmin kryesor kontrollues të kualiteteve morale, profesionale dhe të kualiteteve të tjera të arbitrit, që është paraparë në saje të insistimit që arbitri të plotësoj disa standarde të caktuara minimale me qëllim që të sigurohet gjykim i drejtë. Përjashtimin e arbitrit mund ta përkufizojmë si një institut të rëndësishëm korrektues të së drejtës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, me të cilin mbrohet integriteti i procesit. Siç thekson edhe Miodrag Trajkoviç, “përjashtimi i arbitrit është institut korrektues i së drejtës së arbitrazhit, me të cilin për shkak të dyshimeve në paanësinë dhe neutralitetin e arbitrit, bëhet diskualifikimi i tij.”490

Diskutimet lidhur me këtë institut juridik kryesisht përqendrohen në këto pyetje: Çfarë do të ndodhë nëse arbitri i emëruar nga pala nuk ka ndonjërën apo asnjërën prej kualifikimeve të parapara në marrëveshjen e arbitrazhit, ose në rregulloren e zbatueshme të arbitrazhit, ose edhe në legjislacionin nacional të zbatueshëm? Çfarë do të ndodhë nëse arbitri i emëruar nuk i përmbahet detyrimit për të kryer misionin e tij në mënyrë të pavarur apo të paanshme?

Se cilat do të jenë shkaqet për përjashtimin e arbitrit dhe cila do të jetë procedura e cila do të ndiqet me këtë rast, përgjigjen mund ta gjejmë në rregulloret e institucioneve të arbitrazhit dhe në legjislacionet nacionale në këtë materie. Ne, në vazhdim, me rastin 490 M. Trajković, MTA…, op. cit., fq. 376.

169

e trajtimit të shkaqeve për përjashtim dhe të procedurës për përjashtimin e arbitrit do të ndalemi kryesisht në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë.

5.5.1. Shkaqet për përjashtimin e arbitrit

Shkaqet për përjashtim të arbitrit ndryshojnë në varësi prej rregullores së institucionit të arbitrazhit që aplikohet dhe prej ligjit nacional të aplikueshëm. Mirëpo, siç edhe do të shohim, si shkak që gjerësisht është pranuar për përjashtim të arbitrit është mungesa e pavarësisë dhe paanësisë së tij, megjithëse në shumë legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazheve kjo nuk përbën shkakun e vetëm për përjashtim të arbitrit.

LATNRM-ja kur bënë fjalë për shkaqet e përjashtimit të arbitrit, ajo përmban dispozita të karakterit imperativ (ius cogens) nga të cilat palët nuk mund të heqin dorë vullnetarisht. Sipas këtij ligji, instituti i përjashtimit të arbitrit nuk i referohet vetëm situatave në të cilat bëhet fjalë për dyshime të arsyeshme lidhur me objektivitetin e arbitrit, por i referohet edhe dyshimeve lidhur me kualitetet që duhet t’i posedoj arbitri. Konkretisht, në përputhje me nenin 12, parag. 2 të këtij ligji, përjashtimi i arbitrit mund të kërkohet në dy raste: së pari, vetëm nëse ka rrethana që çojnë në dyshim të arsyeshëm në paanshmërinë ose pavarësinë e tij; dhe së dyti, nëse arbitri nuk i ka kualifikimet për të cilat palët janë marrë vesh. Po të njëjtat shkaqe të përjashtimit të arbitrit janë paraparë edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, në nenin 35 parag. 2 të së cilës shprehimisht theksohet se: “Përjashtimi i secilit arbitër mund të kërkohet në qoftë se ekzistojnë rrethana të cilat mund të ngjallin dyshim të arsyeshëm në paanshmërinë apo pavarësinë e tij, ose nëse arbitri nuk i ka kualifikimet për të cilat palët janë marrë vesh.”

Nga ajo që u theksua, mund të konstatojmë se në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë është marrë po ajo zgjidhje që përmbahet në nenin 12(2) të ML të UNCITRAL-it. Sa i përket pavarësisë dhe paanshmërisë, LATNRM-ja flet vetëm për “dyshim të arsyeshëm” dhe jo për çdo lloj dyshimi, kurse sa i përket mungesës së kualifikimeve për të cilat palët janë marrë vesh, ato duhet të vlerësohen nën dritën e dispozitave të përfshira në marrëveshjen e arbitrazhit nga vetë palët, të cilat i referohen kualiteteve të arbitrit. Për shembull, në qoftë se palët janë marrë vesh që arbitri të jetë jurist, kurse përkundër kësaj arbitri i emëruar është ekonomist, palët mund të kërkojnë brenda afatit të paraparë përjashtimin e atij arbitri.

Duhet theksuar se të gjitha legjislacionet nacionale nuk parashohin të njëjtat shkaqe për përjashtim të arbitrit. P.sh. Ligji federal zviceran për të Drejtën Ndërkombëtare Private i vitit 1987 i referohet vetëm mungesës së pavarësisë si shkak për përjashtim të arbitrit, por jo edhe paanësisë, megjithëse praktika gjyqësore dhe ajo e arbitrazhit e Zvicrës njeh përjashtimin e arbitrit të anshëm.491 Në anën tjetër, në nenin 1033 parag. 1 të Kodit të Procedurës Civile të Holandës është paraparë se arbitri mund të përjashtohet nëse ekzistojnë rrethana që shkaktojnë dyshime të justifikueshme lidhur me paanësinë ose pavarësinë e tij. LA i Kosovës, ngjashëm sikurse edhe LATNRM-ja, në nenin 10.2 shprehimisht parasheh se: “Secila palë mund të kërkojë përjashtimin e cilitdo arbitër, nëse ajo ka dyshime të arsyeshme lidhur me pa-anësinë ose pavarësinë e

491 LDNP i Zvicrës, në nenin 180 parag. 1 parasheh se arbitri mund të përjashtohet në rastet kur ai nuk

posedon kualifikimet për të cilat janë marrë vesh palët; kur ekzistojnë shkaqet për përjashtim të parapara në rregulloret e arbitrazhit që janë pranuar nga palët; ose nëse ekzistojnë rrethana që çojnë në dyshime të arsyeshme në lidhje me pavarësinë e tij.

170

arbitrit, ose nëse arbitri nuk i posedon kualifikimet për të cilat palët janë pajtuar. Pala mund të kërkojë përjashtimin e arbitrit të cilin e ka emëruar ajo, vetëm nëse arsyet për përjashtimin e tij kanë lindur pas emërimit të arbitrit. Pala gjegjëse ka për detyrë të kërkojë përjashtimin e arbitrit menjëherë pasi të njoftohet për rrethanat të cilat e arsyetojnë përjashtimin.”

Disa legjislacione nacionale parashohin më tepër shkaqe për përjashtim të arbitrit sesa legjislacioni i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar i Republikës së Maqedonisë. Kështu p.sh., sipas legjislacionit kroat të arbitrazhit, janë paraparë tre baza për përjashtim të arbitrit: a) ekzistimi i rrethanave që çojnë në dyshim të arsyeshëm në pavarësinë ose paanësinë e arbitrit; b) nëse arbitri nuk i ka kualifikimet e duhura për të cilat palët janë marrë vesh; dhe c) nëse arbitri nuk arrin që të udhëheq procesin me shpejtësinë e duhur.492 Ligji i Arbitrazhit i Anglisë i vitit 1996 është edhe më gjithëpërfshirës, duke paraparë shkaqet vijuese për përjashtim të arbitrit: a) ekzistimi i rrethanave që sjellin dyshime të arsyeshme lidhur paanësinë e tij; b) nëse arbitri nuk posedon kualifikimet e kërkuara me marrëveshjen e arbitrazhit; c) nëse arbitri është fizikisht ose mentalisht i paaftë për të udhëhequr procesin ose nëse ekzistojnë dyshime të arsyeshme lidhur me kapacitetin e tij për ta bërë këtë; d) nëse arbitri ka refuzuar ose ka dështuar që në mënyrë të duhur të udhëheq me procesin.493

Shkaqet për përjashtim të arbitrit parashihen edhe në rregulloret e arbitrazheve. Këtu po veçojmë Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it të vitit 2010, të cilët në nenin 12 parag. 1 parashohin se “secili arbitër mund të përjashtohet nëse ekzistojnë rrethana që shkaktojnë dyshime të arsyeshme lidhur me paanësinë ose pavarësinë e arbitrit”. Për dallim prej saj, Rregullorja e Arbitrazhit e ICC-së e vitit 2012 përmban një formulim të gjerë duke hapur mundësinë për interpretime të ndryshme. Sipas kësaj Rregulloreje përjashtimi i arbitrit mund të kërkohet për shkak dyshimeve lidhur me mungesën e paanësisë apo pavarësisë ose për shkaqe të tjera.494 Në anën tjetër, Rregullorja e Arbitrazhit e LCIA-së, përveç ekzistimit të rrethanave që shkaktojnë dyshime të arsyeshme lidhur me paanësinë ose pavarësinë e tij, parasheh edhe baza të tjera për përjashtim të arbitrit.495

5.5.2. Kërkesa për përjashtim të arbitrit që e ka emëruar vet pala

Megjithëse përjashtimi i arbitrit është një nga taktikat e preferuara dilatore me të cilën pala synon që të pamundësoj apo të zvarrit procesin e arbitrazhit, LATNRM-ja nuk kufizon institutin e përjashtimit vetëm në arbitrat të emëruar nga pala kundërshtare. Përkundrazi, ky ligj lejon edhe mundësinë që pala të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin vet e ka emëruar apo në emërimin e të cilit ka marrë pjesë, por e gjithë kjo lejohet nën kufizimet e parapara ligjore. Kufizimet e këtilla shërbejnë për të evituar keqpërdorimet eventuale të kësaj të drejte, respektivisht ato duhet të pengojnë bllokimet eventuale të procesit të arbitrazhit nga pala e cila qëllimisht në kontinuitet emëron arbitër joadekuat, tek i cili ekzistojnë shkaqet për përjashtim, e që më pas në mënyrë të suksesshme të njëjtin do ta përjashtonte.

Konkretisht, në nenin 12 parag. 3 të LATNRM-së theksohet: “Pala mund të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin e ka emëruar ajo, ose në emërimin e të cilit ka 492 LA i Kroacisë i vitit 2001, neni 12 parag. 2, në lidhje me nenin 11 parag. 2. 493 LA i Anglisë i vitit 1996, neni 24(1). 494 ICC Arbitration Rules 2012, neni 14(1). 495 LCIA Arbitration Rules, neni 10.

171

marrë pjesë, vetëm për shkaqet që i ka marrë vesh pas emërimit të tij.” Një dispozitë e ngjashme haset edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së.496

Me shprehjen “në emërimin e të cilit ka marrë pjesë” nënkuptohen rastet në të cilat palët së bashku kanë emëruar arbitrat, për shembull palët bashkërisht kanë emëruar arbitrin individual apo bashkërisht kanë emëruar kryetarin e tribunalit të arbitrazhit. Me këtë shprehje nënkuptohen edhe rastet kur zbatohet ndonjë proces tjetër i emërimit të arbitrave në të cilin pala ka kundërshtuar emërimin e arbitrit, p.sh. procedura e emërimit të arbitrave sipas listës.

Me shprehjen “vetëm për shkaqet që i ka marrë vesh pas emërimit të tij” ligji përfshinë dy situata: rastet në të cilat shkaku për përjashtim ka ekzistuar edhe para emërimit, por për të pala ka marrë vesh vetëm pas emërimit; dhe rastet në cilat shkaku për përjashtimin e arbitrit ka lindur pas emërimit, andaj edhe pala nuk ka pasur mundësi as që ta merr vesh atë para ose në momentin e emërimit.

Në fund, duhet theksuar se mundësia e palës që të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin e ka emëruar vet ajo është rregulluar shprehimisht edhe në legjislacione të tjera nacionale dhe rregullore të institucioneve të arbitrazhit.497 Kështu për shembull, në Ligjin mbi Arbitrazhin të Kroacisë në nenin 12, parag. 3 në mënyrë shprehimore rregullohet përjashtimi i arbitrit të emëruar nga vet pala: “Pala mund të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin e ka emëruar ajo, ose në emërimin e të cilit ka marrë pjesë, vetëm nëse shkaku për përjashtim ka lindur ose pala për të ka marrë vesh pasi është emëruar arbitri.” Në këtë drejtim edhe Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së në neni 10 parag. 3 rregullojnë shprehimisht këtë çështje, duke paraparë këtë formulim: “Pala mund të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin ajo e ka nominuar, ose në emërimin e të cilit ajo ka marrë pjesë, vetëm për shkaqe të cilat asaj i bëhen të njohura pasi është bërë emërimi nga Gjykata e LCIA.”

5.5.3. Procedura për përjashtimin e arbitrit

Procedura në bazë të së cilës përjashtohet arbitri mund të jetë e përcaktuar në vet marrëveshjen e palëve. Në të vërtetë, legjislacionet nacionale u njohin palëve liri të gjerë për të përcaktuar në marrëveshje ndonjë procedurë specifike lidhur me përjashtimin e arbitrit.498 Mirëpo, në praktikë janë të rralla rastet kur palët parashohin ndonjë procedurë specifike në këtë drejtim. Andaj, në të shumtën e rasteve procesi i përjashtimit të arbitrit zhvillohet në bazë të dispozitave të rregulloreve të arbitrazheve institucionale, të cilat palët i kanë pranuar, ose në bazë të dispozitave të legjislacionit të arbitrazhit të vendit në të cilin zhvillohet procesi i arbitrazhit. Duke e parë këtë, ne në vazhdim do të ndalemi në trajtimin e procedurës së përjashtimit të arbitrit të paraparë me dispozitat e LATNRM-së dhe me dispozitat e Rregullores së GJZPAOEM-së.

496 Rregullorja e GJZPAOEM, neni 35(2) (“Pala mund të kërkoj përjashtimin e arbitrit të cilin e ka

emëruar vetë ajo vetëm nga shkaku për të cilin ka marrë vesh pas emërimit të tij.”). 497 Në kuadër të legjislacioneve nacionale shih: LA i Kosovës neni 10.2; LDNP i Zvicrës neni 180 parag.

2; KPC i Holandës neni 1033(2); LA i Serbisë neni 24 parag. 2; KPC i Gjermanisë neni 1036(2; Belgium Code Judiciare neni 1686 parag. 2, e kështu me radhë. Në kuadër të rregulloreve të institucioneve të arbitrazheve shih: DIS Arbitration Rules neni 18(1); Swiss Rules of International Arbitration 2012 neni 10(2); SCC Arbitration Rules neni 15(1); WIPO Rules neni 24(b).

498 Shih p.sh.: LATNRM neni 13 parag. 1; LA i Kroacisë neni 12(4); KPC i Gjermanisë neni 1037(1); LDNP i Zvicrës neni 180 parag. 3. Në LA të Kosovës, në nenin 11.1 shprehimisht theksohet se: “Palët mund të merren vesh për procedurën e përjashtimit të një arbitri. Paragrafët 2, 3 dhe 4 të këtij neni zbatohen, nëse palët nuk janë pajtuar për një procedurë të tillë.”

172

5.5.3.1. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas LATNRM-së

Procedura e përjashtimit të arbitrit në LATNRM është rregulluar me norma të karakterit dispozitiv, me përjashtim të dispozitave nga paragrafi 3 i nenit 13, ku parashihet se nëse propozimi për përjashtimin e arbitrave nuk ka sukses, kërkesa për përjashtim të arbitrit mund të paraqitet para gjyqit kompetent (Gjykata Themelore Shkupi I – Shkup).

Konkretisht, në nenin 13 parag. 1 thuhet: “Palët mund të merren vesh për procedurën e përjashtimit të arbitrave, duke respektuar gjatë kësaj dispozitat nga paragrafi 3 i këtij neni.” Nga ky formulim mund të konstatohet se palëve u është dhënë liri për të përcaktuar procesin e përjashtimit të arbitrit. Kështu, autonomia e vullnetit të palëve gëzon përparësi në aspekt të përcaktimit të procesit të përjashtimit të arbitrit. Në të vërtetë palët këtë të drejtë mund ta realizojnë në dy mënyra: a) palët mund të parashohin ndonjë procedurë specifike të përjashtimit të arbitrave ose b) palët mund t’iu referohen rregulloreve të arbitrazheve institucionale, të cilat përmbajnë dispozita të detajuara lidhur me procedurën e përjashtimit të arbitrave. Sido që të jetë, palët në marrëveshjen e tyre nuk mund ta përjashtojnë mundësinë për t’iu drejtuar gjykatës kompetente lidhur me përjashtimin e arbitrit.

Më tutje, ligji parasheh zgjidhje subsidiare në aspekt të procedurës së përjashtimit të arbitrit, për rastet kur mungon marrëveshja e palëve për procedurën e këtillë. Konkretisht, në nenin 13, parag. 2 të këtij ligji thuhet: “Në mungesë të marrëveshjes nga paragrafi 1 i këtij neni, pala që ka për qëllim të kërkojë përjashtimin e arbitrit, obligohet që në afat prej 15 ditësh pasi që ka kuptuar se është formuar gjyqi i arbitrazhit ose pasi që ka kuptuar për çfarëdo rrethane të përmendur në nenin 12 paragrafi 2 i këtij ligji, të paraqes deklaratë me shkrim te gjyqi i arbitrazhit për shkaqet për të cilat kërkon përjashtimin. Nëse arbitri përjashtimi i të cilit kërkohet nuk tërhiqet ose pala tjetër nuk pajtohet me përjashtimin, vendimin për përjashtim do ta sjellë gjyqi i arbitrazhit.” Nga zgjidhja e këtillë nënkuptohet se afati 15 ditor është afat prekluziv, dhe se janë përcaktuar dy momente prej kur fillon ky afat të rrjedhë: momenti i parë është të kuptuarit për formimin e gjyqit të arbitrazhit, kurse momenti i dytë është të kuptuarit të çfarëdo rrethane e cila shkakton dyshim të arsyeshëm në paanshmërinë ose pavarësinë e tij, ose nëse arbitri nuk i ka kualifikimet për të cilat palët janë marrë vesh. Duhet theksuar se, në bazë të kësaj dispozite, kërkesa për përjashtim doemos duhet të paraqitet me shkrim, në të cilën do të përmbahen shkaqet për të cilët kërkohet përjashtimi. Nga dispozita e cituar gjithashtu nënkuptohet se përjashtimi i arbitrit nuk do të shqyrtohet nga gjyqi i arbitrazhit, nëse arbitri përjashtimi i të cilit kërkohet vet tërhiqet, ose nëse pala kundërshtare pajtohet me propozimin për përjashtim të tij, me ç’rast mandati i atij arbitri ndërpritet me marrëveshje të palëve.

Në fund, ky ligj parasheh kompetencën e gjykatës kompetente nacionale (Gjykata Themelore Shkupi I – Shkup) për të vendosur lidhur me propozimin e pasuksesshëm për përjashtimin e arbitrit. Konkretisht, në nenin 13 parag. 3 theksohet se: “Nëse propozimi për përjashtimin e arbitrave në procedurën për të cilën palët janë marrë vesh ose në bazë të procedurës të paraparë në paragrafin 2 të këtij neni nuk ka sukses, pala që kërkon përjashtimin në afat prej 30 ditësh nga pranimi i njoftimit për vendimin me të cilin përjashtimi i arbitrit refuzohet, mund të kërkoj nga gjyqi i paraparë në nenin 6 paragrafi 1 i këtij ligji, që të marrë vendim për përjashtim, kundër të cilit nuk lejohet ankesë. Derisa për këtë kërkesë nuk merret vendim, gjyqi i arbitrazhit në përbërjen ku merr pjesë edhe arbitri përjashtimi i të cilit kërkohet, mund ta vazhdojë

173

procedurën e arbitrazhit dhe të sjellë vendim të arbitrazhit.” Nga dispozita e cituar nënkuptohet qartazi qëllimi i këtij ligji për të evituar zvarritjen e procesit të arbitrazhit. Në këtë drejtim, është paraparë mundësia e arbitrave për të vazhduar procesin dhe për të nxjerrë vendim përfundimtar të arbitrazhit, derisa gjyqi kompetent nacional vendos lidhur me propozimin për përjashtim. Kjo zakonisht ndodh nëse arbitrat konsiderojnë se kërkesa për përjashtim është plotësisht e pabazuar, dhe se ajo ka për synim zvarritjen e procesit. Megjithëse në ligj nuk është përcaktuar afati brenda të cilit gjyqi nacional duhet që të vendos lidhur me kërkesën për përjashtim të arbitrit, i njëjti vendim duhet sjellet sa më shpejt që të jetë e mundur. Në rast se arbitrat kanë vazhduar me procesin e arbitrazhit dhe nëse kanë nxjerr vendimin e tyre final lidhur me kontestin, atëherë kërkesa për përjashtim të arbitrit më nuk shqyrtohet para gjyqit nacional, pasi që arbitrit të kontestuar vetëm se i ka përfunduar më misioni me nxjerrjen e vendimit final, dhe se mbetet që vendimi të atakohet në procedurën për anulim të tij mbi bazën e ekzistimit të shkaqeve për përjashtim.

5.5.3.2. Procedura e përjashtimit të arbitrit sipas Rregullores së GJZPAOEM

Procedura e përjashtimit të arbitrit në mënyrë të detajuar parashihet edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, e cila paraqet aktin e posaçëm mbi të cilin mbështet puna e këtij institucioni të përhershëm të arbitrazhit.

Sipas kësaj Rregulloreje, pala që ka për qëllim të kërkoj përjashtimin e arbitrit, në afatin prej 15 ditëve pasi që është njoftuar për emërimin e arbitrit përjashtimi i të cilit kërkohet, ose në afat prej 15 ditësh pasi që ka kuptuar për rrethanat të cilat shkaktojnë dyshim të arsyeshëm në paanësinë ose pavarësinë e arbitrit, ose nëse arbitri nuk i ka kualifikimet për të cilat janë marrë vesh palët, obligohet të paraqesë deklaratë me shkrim te Sekretari i Arbitrazhit për shkaqet për të cilat kërkon përjashtimin.499 Nëse pala lëshon afatin e përcaktuar prekluziv 15 ditor dhe nuk paraqet kërkesën për përjashtim, konsiderohet se ajo vetë ka hequr dorë nga e drejta për të kërkuar përjashtimin e arbitrit.

Nëse pala parashtron kërkesën për përjashtim, për të njëjtën kërkesë doemos duhet të njoftohet pala tjetër dhe arbitri përjashtimi i të cilit kërkohet, por mund të njoftohen edhe anëtarët e tjerë të gjyqit të arbitrazhit. Njoftimi doemos duhet të jetë në formën me shkrim dhe doemos duhet t’i përmbaj shkaqet për të cilat kërkohet përjashtimi. Nëse arbitri, përjashtimi i të cilit kërkohet, nuk tërhiqet ose pala tjetër nuk pajtohet me përjashtimin, vendimin për përjashtim do ta sjellë kryetari i GJZPAOEM-së.500 Nga dispozita e tillë mund të nënkuptojmë se kërkesat për përjashtim të paraqitura gojarisht, pavarësisht se deklarohen në seancë ose jashtë saj, si dhe kërkesat e paarsyetuara, në të cilat nuk theksohen shkaqet për të cilat kërkohet përjashtimi, nuk duhen të merren në konsideratë.

Në fund, më duhet të theksoj se përpos GJZPAOEM-së, ashtu edhe një numër i madh i rregulloreve të institucioneve të tjera të arbitrazhit përmbajnë dispozita të

499 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 36(1). 500 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 36(2).

174

detajuara me të cilat rregullohet procedura e përjashtimit të arbitrit, por për shkak të hapësirës të njëjtat nuk i kemi pasqyruar dhe komentuar në këtë punim.501

5.6. MOSKRYERJA OSE PAMUNDËSIA E KRYERJES SË DETYRËS SË ARBITRIT

Mandati i arbitrit, përveçse në rastet e përjashtimit dhe vdekjes së tij, mund të ndërpritet edhe në mënyra të tjera. Në të vërtetë, shumë legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit parashohin edhe tri mënyra të tjera të përfundimit të mandatit të arbitrit, që janë: a) dorëheqja e arbitrit nga detyra; b) marrëveshja e palëve për tërheqjen e arbitrit nga detyra; c) vendimi i subjektit të tretë (institucionit të arbitrazhit ose gjyqit kompetent nacional) për tërheqjen e arbitrit nga detyra.502

LATNRM-ja po ashtu i ka paraparë këto tre mënyra të sipërtheksuara të përfundimit të mandatit të arbitrit në pjesën e titulluar “Moskryerja ose pamundësia e kryerjes së detyrës së arbitrit”. Konkretisht, në nenin 14 parag. 1 të këtij ligji është paraparë kjo zgjidhje: “Nëse arbitri për arsye juridike ose faktike nuk është në gjendje që ta kryejë detyrën e vet ose për shkaqe të tjera nuk e kryen në afatin e duhur, mandati i tij i përfundon nëse tërhiqet nga ai funksion ose nëse palët merren vesh për përfundimin e mandatit të tij. Nëse palët nuk merren vesh për cilëndo nga këto arsye, secila palë mund të kërkojë nga gjyqi që të sjellë vendim për përfundimin e mandatit të arbitrit, kundër të cilit vendim nuk lejohet ankesë.” Në përputhje me këtë dispozitë mandati i arbitrit mund të përfundoj edhe për arsye të: shkaqeve juridike (de iure) apo faktike (de facto) që i pamundësojnë atij kryerjen e funksionit të arbitrit, si dhe për shkaqe të tjera si rezultat i të cilave arbitri nuk arrin që të kryej funksionin e tij pa zvarritje të panevojshme. Baza e fundit për përfundimin e mandatit të arbitrit ka të bëjë me lëshimet e tij që procesin ta udhëheq në mënyrë ekspeditive, respektivisht me shpejtësinë e duhur. Në kuadër të shkaqeve de iure të pamundësisë, p.sh. numërohet humbja e zotësisë së veprimit të arbitrit ose përjashtimi i arbitrit nga ndonjë organizatë, nëse anëtarësimi i këtillë është njëri prej kushteve që kërkohet nga arbitri, si dhe të gjitha situatat e tjera në të cilat paraqiten rrethana të atilla për shkak të të cilave arbitrit juridikisht i pamundësohet kryerja e funksionit të arbitrimit. Në mesin e shkaqeve de facto të pamundësisë së kryerjes së funksionit të arbitrit, për shembull numërohen rastet kur arbitri është rëndë i sëmurë, kur ai ka hyrë në një marrëdhënie të re të punës apo kur detyra e re kërkon angazhim të plotë, me çka i pamundësohet atij të kryej misionin e arbitrit, si dhe arsye të tjera si pasojë e të cilave arbitri nuk është në gjendje fizike për të kryer misionin e tij.

Legjislacioni ynë, sikurse edhe shumë zgjidhje të tjera normative në të drejtën krahasuese, parasheh përfundimin e mandatit të arbitrit me dorëheqjen e tij nga detyra. Kjo është krejtësisht e kuptueshme, pasi që funksioni për të gjykuar kontestin e palëve pranohet dhe ushtrohet në mënyrë vullnetare nga çdo arbitër, dhe se askush nuk mund të

501 Për shembull: Rregullorja e ICC-së neni 14; Rregullorja e LCIA-së neni 10 paragrafet 3-6; Rregullat e

ICDR-së neni 14; Rregullat e Arbitrazhit të WIPO-s nenet 24-29; Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së 2010 neni 15(2),(3) dhe (4); Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC 2012 neni 32, etj.

502 ML i UNCITRAL-it neni 14; LA i Kosovës neni 12; LA i Kroacisë neni 13; LA i Serbisë neni 25; LA i Anglisë neni 23; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së neni 15(1) dhe (2); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së neni 10(1) dhe (2).

175

detyrohet që të kryej misionin e arbitrit. Prandaj edhe parashihet mundësia e arbitrit për t’u tërhequr vullnetarisht nga ai funksion kur ekzistojnë shkaqe të arsyeshme.503

Duke e pasur parasysh se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar paraqet një mekanizëm vullnetar të zgjidhjes të kontesteve, në çdo rast palëve u lejohet që me marrëveshje të revokojnë arbitrin e caktuar. Baza kontraktuale e arbitrazhit u jep palëve fjalën kryesore tek kjo mënyrë e zgjidhjes së kontesteve, andaj edhe ato nuk mund të detyrohen që kontestin ta zgjidhin para një tribunali që nuk e duan.

Deri tek përfundimi i mandatit të arbitrit mund të vij edhe në rastet kur arbitri nuk tërhiqet nga funksioni apo kur palët nuk merren vesh për tërheqjen e tij. Në këto raste vendimin për përfundimin e mandatit të arbitrit, në bazë të kërkesës së njërës prej palëve, e merr institucioni i arbitrazhit (kur kontesti i është paraqitur për zgjidhje arbitrazhit institucional) ose gjyqi kompetent nacional (nëse është kontraktuar kompetenca e arbitrazhit ad hoc). Në Republikën e Maqedonisë gjykatë kompetente për të sjell vendim për përfundimin e mandatit të arbitrit është Gjykata Themelore Shkupi I – Shkup.

Duhet theksuar edhe një gjë shumë e rëndësishme. Nëse arbitri tërhiqet nga detyra e tij (në përputhje me dispozitat për moskryerjen ose pamundësinë e kryerjes së detyrës së arbitrit ose në rastet kur kundër arbitrit është ngritur kërkesë për përjashtim) ose nëse pala pajtohet me përfundimin e mandatit të tij, kjo nuk do të thotë se në këtë mënyrë pranohet se ekziston ndonjëra prej arsyeve për të cilat kërkohet përjashtimi, ose vendimi për përfundim të mandatit.504 Tërheqja e arbitrit nga detyra mund të jetë e bazuar në vlerësimin e tij se më mirë është që të tërhiqet sesa me mosbesim (dyshim) të perceptohet kryerja e funksionit të tij. Edhe pala e cila pajtohet me përfundimin e mandatit të arbitrit, vendimin e vet për t’u pajtuar për tërheqjen e arbitrit mund ta bazoj në të njëjtin vlerësim, që konsiston në ruajtjen e kredibilitetit të tribunalit arbitrazhit.

Rregullorja e GJZPAOEM-së gjithashtu përmban dispozita të cilat i referohen përfundimit të mandatit të arbitrit, respektivisht moskryerjes ose pamundësisë për kryerjen e detyrës së arbitrit. Sipas kësaj Rregulloreje, nëse arbitri për arsye juridike ose faktike nuk është në gjendje që ta kryejë detyrën e vet ose për shkaqe të tjera nuk e kryen në afatin e duhur, mandati i tij pushon nëse tërhiqet nga ai funksion ose nëse palët merren vesh për pushimin e tij. Nëse palët nuk merren vesh për cilëndo nga këto arsye, secila palë mund të kërkoj nga kryesia e GJZPAOEM që të sjell vendim për përfundimin e mandatit të arbitrit.505

503 Edhe pse LATNRM-ja në këtë aspekt nuk parasheh në mënyrë eksplicite asgjë lidhur me pasojat

juridike të tërheqjes së arbitrit nga detyra për shkaqe jo të arsyeshme, kjo çështje duhet të vlerësohet në bazë të receptum arbitri-t dhe në bazë të rregullave të përgjithshme për përgjegjësinë e arbitrit lidhur me dëmin. Në teorinë juridike theksohet se në parim arbitrit nuk do t’i lejohet që të tërhiqet nga funksioni i tij pa arsye të mira. Arbitri i cili pa arsye të mira jep dorëheqje nga funksioni i besuar, atij nuk i takon shpërblimi për punën e bërë, madje mund të mbaj përgjegjësi ndaj palëve për dëmin eventual të shkaktuar si rezultat i tërheqjes së tij. Lidhur më këtë shih: A. Tweeddale, K. Tweeddale, Arbitration of commercial disputes: International and English Law and Practice, Oxford University Press, Oxford, 2005, fq. 145-146.

504 LATNRM, neni 14 parag. 2. 505 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 37.

176

5.7. EMËRIMI I ZËVENDËSARBITRIT

Siç edhe pamë, arbitri mund të mos jetë në gjendje që të ushtroj funksionin e tij deri në përfundim të procesit të arbitrazhit. Për këtë arsye, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ekzistojnë zgjidhje për situatat në të cilat vjen deri tek përfundimi i mandatit të arbitrit para se ai të ketë përmbushur misionin e tij deri në fund, pra para se ai të ketë nxjerrur vendimin final të arbitrazhit lidhur me kontestin që i është besuar për zgjidhje. Në të vërtetë, shumë sisteme juridike nacionale, përfshirë këtu edhe sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë, parashohin rregullin sipas të cilit në rastet kur mandati i arbitrit përfundon për arsye të përjashtimit të tij, ose për arsye të moskryerjes apo pamundësisë së kryerjes së detyrës së arbitrit, ose për arsye të tërheqjes së tij nga detyra për çfarëdo shkaku tjetër, ose për arsye të revokimit të mandatit të tij në bazë të marrëveshjes së palëve, ose në çfarëdo rasti tjetër të përfundimit të mandatit të tij, do të emërohet zëvendësarbitri, sipas rregullave që kanë qenë në zbatim gjatë emërimit të arbitrit që zëvendësohet.506 Në rastet e këtilla të përfundimit të mandatit të arbitrit, një arbitër i ri do të emërohet, nëse ka patur vetëm një arbitër ose nëse arbitrat e mbetur nuk munden apo nuk duan që të veprojnë si “tribunal i cunguar” (truncated tribunal).507

Mirëpo, përfundimi i mandatit të arbitrit para përfundimit të procesit të arbitrazhit jogjithmonë imponon domosdoshmërinë e emërimit të zëvendës arbitrit. Në këtë drejtim, duhet theksuar se në praktikë ekzistojnë edhe përjashtime nga rregulli për emërimin e zëvendësarbitrit, me qëllim të shmangies së taktikave dilatore me të cilat synohet që të pamundësohet ose të zvarritet procesi i arbitrazhit. Në të vërtetë, te tribunalet treanëtarëshe hasen edhe raste të dorëheqjes së arbitrit nga detyra në fazën finale të procesit të arbitrazhit, pak para marrjes së vendimit të arbitrazhit. Gjithashtu, mund të hasen edhe raste në të cilat arbitri i emëruar nga pala refuzon që të marrë pjesë në procedurën e arbitrazhit ose ai nuk nënshkruan vendimin e arbitrazhit. Nëse kjo ndodh në fillim të procedurës, ose nëse bëhet fjalë për rast në të cilin interesat e drejtësisë nuk kërkojnë një vendim të shpejtë, zëvendësarbitri mund të emërohet.508 Në të kundërtën, nëse arbitri dorëhiqet apo refuzon që të bashkëpunoj në fund të procesit të arbitrazhit, pak para se të nxjerret vendimi final i arbitrazhit, emërimi i zëvendësarbitrit do të përbënte zgjidhje jopraktike, pasi që do të shkaktonte zvarritje të procesit dhe do të rriste shpenzimet e arbitrazhit. Pyetjet logjike të cilat shtrohen në këtë rast do të ishin: Çfarë ndodh në rastet kur arbitri i emëruar nga ndonjëra palë jep dorëheqje pashkak të arsyeshëm? A janë të autorizuar arbitrat e mbetur të vazhdojnë me procesin dhe të sjellin vendim final pa anëtarin e tretë në të ashtuquajturin “tribunal të cunguar”?

Në praktikën ndërkombëtare hasen vendime kontradiktore lidhur me çështjen se a mund tribunali i arbitrazhit të vazhdoj me procesin në rastet kur njëri prej anëtarëve të tij është tërhequr pa shkak të justifikueshëm. Problemet e këtilla më së miri ilustrohen në rastin Ivan Milutinovic PIM v. Deutche Babcock AG.509 Tek ky rast, palët

506 Shih: ML e UNCITRAL-it, neni 15; LATNRM, neni 15; LA i Serbisë, neni 26; LA i Kroacisë, neni

14; LA i Anglisë, neni 27; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 38; Rregullat e UNCITRAL-it neni 14(1); Rregullate Arbitrazhit të DIS-it, neni 18(3).

507 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 318. Tek tribunalet treanëtarëshe janë të mundshme situatat në të cilat dy anëtarët e mbetur të tribunalit, edhe pas përfundimit të mandatit të njërit prej anëtarëve të tribunalit, vazhdojnë me procesin dhe sjellin vendim përfundimtar.

508 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 288. 509 Rasti nr. 5017 i ICC-ës, Vendimi i pjeshëm i arbitrazhit, i datës 8 nëntor 2008, në rastin Ivan

Milutinovic PIM v. Deutche Babcock AG, i raportuar detalisht në punimin e autorit S. Schwebel, ‘The

177

kontestuese kishin kontraktuar kompetencën e Arbitrazhit të ICC-së në Cyrih të Zvicrës, me ç’rast u konstituua tribunali treanëtarësh i përbërë prej Profesor Eugene Bucher-kryetar i tribunalit dhe Profesor Vladimir Jovanovic dhe Karl-Heinz Böckstiegel-anëtar të tribunalit. Pasi procesi kishte arritur në fund të seancës dëgjimore dhe pasi ishin marrë në pyetje dëshmitarët, paditësi (Ivan Milutinuvic PIM) kërkoi që sërish të merren në pyetje disa nga dëshmitarët e të paditurit. Shumica e anëtarëve të tribunalit nuk e miratuan kërkesën e këtillë, gjë e cila çoi në dorëheqjen e profesor Jovanoviçit nga funksioni i arbitrit. Profesor Jovanoviç, i cili ishte arbitër i emëruar nga pala paditëse, refuzimin e kërkesës së lartpërmendur e konsideroi si të padrejtë dhe jokorrekte, prandaj edhe u tërhoq nga funksioni i arbitrit. Por, dorëheqja e këtillë nuk u pranua asnjëherë nga Gjykata e ICC-së, dhe kjo e fundit deklaroi se arbitri i tërhequr ishte i obliguar për të vazhduar, gjë e cila përbënte arsyetim për tribunalin e cunguar që të konstatoj se arbitri i palës paditëse edhe më tutje konsiderohet të jetë pjesë e tribunalit, dhe se ky tribunal mund të vazhdoj me procesin dhe të sjell vendim final. Sipas tyre, dorëheqja e arbitrit Jovanoviç ishte e pavend, dhe se kjo nuk mund t’i privoj arbitrat e tjerë nga procesuimi i mëtejshëm dhe sjellja e vendimit. Për më tepër, tribunali i arbitrazhit konstatoi se tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar mundësia e përdorimit të taktikave vonuese përbën një shqetësim serioz dhe eliminimi i këtyre efekteve është një detyrë parësore e të gjithë të përfshirëve. Mirëpo, një qëndrim të këtillë të tribunalit të cunguar të ICC-së nuk e ndante edhe Gjykata Federale e Zvicrës, e cila e anuloi vendimin e këtij tribunali, me arsyetimin se pas dorëheqjes së arbitrit të tretë, tribunali i arbitrazhit nuk ishte në gjendje për të vendosur. Gjykata Federale e Zvicrës në vendimin e saj theksoi se vendimi i arbitrazhit është anuluar për shkak shkeljes të të drejtave themelore, me ç’rast mospjesëmarrja e një arbitri ka bërë që tribunali të mos jetë i konstituuar siç duhet me rastin e sjelljes së vendimit final. Vendimi i këtillë i Gjykatës Federale të Zvicrës edhe pse ka hasur në kritika të ashpra,510 ai nuk përbën të vetmin vendim me të cilin është vendosur kësisoj.

Një vendim i ngjashëm me atë në rastin Milutinovic, është sjellur edhe nga Gjykata e Apelit të Parisit në rastin Agence Transcongolaise des Communications-Chemin de fer Congo Océan (ATC-CFCO) v. Compagnie Miniére de l’Ogoove-Comilog S.A..511 Tek ky rast, arbitri i emëruar nga ATC-CFCO dha dorëheqje krejtësisht para përfundimit të procesit të arbitrazhit, më saktësisht pasi atij i ishte komunikuar draftvendimi nga ana e kryetarit të tribunalit. Veprimi i këtillë i arbitrit nuk i ndali dy anëtarët e tjerë të tribunalit që në përbërje jo të plotë të nxjerrin vendimin e arbitrazhit. Vendimi i sjellë nga dy arbitrat e mbetur u kundërshtua nga ATC-CFCO, duke kërkuar që i njëjti të anulohet. Gjykata e Apelit e Parisit konstatoi se vendimi ishte sjellë nga një tribunal i cili nuk ishte konstituar në pajtim me marrëveshjen e palëve, andaj edhe të njëjtin e anuloi. Gjykata shtoi se është irelevante për zgjidhjen e kontestit aktual fakti se dorëheqja mund të ishte me vonesë apo abuzive, me çka la të nënkuptohet se edhe në rastet e dorëheqjes absolutisht të pajustifikueshme, arbitrat e mbetur janë të privuar nga mundësia për të sjellë vendim të vlefshëm.

Validity of an Arbitral Award rendered by an Truncated Tribunal’, ICC Bulletin, Volume 6, No. 2, November 1995, fq. 19 etj.

510 S. Schwebel, op. cit., fq. 27. 511 Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 1 korrik 1997, në rastin Agence Transcongolaise des

Communications-Chemin de fer Congo Océan (ATC-CFCO) v. Compagnie Miniére de l’Ogoove-Comilog S.A. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXIVa, 1999, fq. 281-286, po ashtu edhe në Revue de l’Arbitrage, 1998, fq. 131-135.

178

Përkundër këtyre vendimeve, në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbizotëron pikëpamja sipas së cilës tribunaleve të cunguara u mundësohet vazhdimi i procesit dhe marrja e vendimit edhe në rastet kur puna e arbitrazhit obstruksionohet nga ndonjë anëtar i tribunalit. Kjo më së miri është ilustruar në rastin Himpurna California Energy Ltd (Bermuda) v. Republic of Indonesia.512 Te ky rast kemi të bëjmë me një kontest që ka lindur nga një kontratë afatgjate për sigurimin e energjisë elektrike. Në fakt, kontrata kërkonte nga Himpurna, që ishte investitor i huaj, të bëjë një investim të madh në zhvillimin e energjisë gjeotermale në Indonesi. Pala tjetër, PT (Persero) Perusahaan Listruik Negera (PLN), e cila ishte kompani e energjisë elektrike në pronësi të shtetit Indonesian, mori përsipër që të blejë energjinë elektrike të prodhuar nga projekti. Mirëpo, si rezultat i krizës financiare aziatike të vitit 1997, që shpërtheu pasi që Himpurna kishte bërë investime të konsiderueshme, Qeveria Indonesiane refuzoi që t’i përmbushte detyrimet e saja kontraktuale, duke suspenduar kontratën në fjalë. Himpurna, në përputhje me kontratën e lidhur, inicoi procedurë për zgjidhjen e kontestit para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Tribunali i arbitrazhit përbëhej prej tre anëtarëve, edhe atë: Jan Paulsson-kryetar, Antonio Albert Defina dhe H. Priyatna Abdurrasyid-arbitra. Kur procesi ishte gati para përfundimit, profesor Priyatna, i cili ishte i emëruar nga pala Indonesiane, duke qenë nën presionin e palës shtetërore që e kishte emëruar atë dha dorëheqje nga funksioni i arbitrit. Dy arbitrat e mbetur konsideruan se tribunali i cunguar mund të vazhdoj me procesin, dhe se mund të sjellë vendim final. Për më tepër, ato arritën në këtë konluzion: “Pesha e autoritetit te themeluar mirë ndërkombëtar e bën të qartë që një tribunal i arbitrazhit e ka jo vetëm të drejtën, por edhe detyrimin, për të vazhduar kur, pa justifikim të vlefshëm, një nga anëtarët e tij nuk vepron, tërhiqet ose - edhe pse nuk është rasti këtu - synon të jep dorëheqjen.”513 Në përputhje me rrethanat e rastit konkret tribunali i arbitrazhit konsideroi se dorëheqja e arbitrit indonezian (profesor Priyatna) është bërë pa ndonjë shkak të justifikueshëm, prandaj edhe tribunali i arbitrazhit ruajti autoritetin për të nxjerrë vendimin final.

Shumica e rregulloreve bashkëkohore të institucioneve kryesore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe një numër i legjislacioneve nacionale të miratuara së fundmi përmbajnë dispozita me të cilat shprehimisht parashihet mundësia e arbitrave të mbetur për të vazhduar procesin dhe për të nxjerr vendimin përfundimtar të arbitrazhit në të ashtuquajturin “tribunal të cunguar”.514 Përderisa Rregullat e WIPO-së parashohin të drejtën diskrecionale të arbitrave të mbetur për të vendosur lidhur me çështjen se a do të procesoj çështjen tribunali i cunguar apo se do të emërohet zëvendësarbitër, Rregullorja e ICC-së këtë ekskluzivitet e ka rezervuar për Gjykatën e ICC-së, e cila përbën autoritetin që do të merr vendimin se a do të vazhdohet procesi nga arbitrat e mbetur apo do të emërohet zëvendësarbitër. Sipas kësaj Rregulloreje, veprimi i tribunalit të cunguar mund të vijë në shprehje vetëm në rastet kur boshllëku në tribunal është krijuar pasi që procedura të jetë mbyllur. Gjykata e Arbitrazhit e ICC-së me rastin e marrjes së

512 Shih: Vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit (interim award), i datës 26 shtator 1999 dhe Vendimi

përfundimtar i arbitrazhit ad hoc, i datës 16.10.1999, në rastin Himpurna California Energy Ltd (Bermuda) v. Republic of Indonesia – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXV, 2000, fq. 186 etj.

513 Vendimi përfundimtar i arbitrazhit ad hoc, i datës 16.10.1999, në rastin Himpurna California Energy Ltd (Bermuda) v. Republic of Indonesia – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXV, 2000, fq. 194.

514 Shih p.sh.: Swiss Arbitration Rules, neni 13(2), Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 12; Rregullat e Arbitrazhit Ndërkombëtar të AAA-së (Rregullat e ICDR-së), neni 15(3); Rregullate Arbitrazhit të WIPO-s, neni 35(a); LA i Suedisë i vitit 1999, neni 30; KPC i Gjermanisë neni 1052(2); Ligji për ndërmjetësimin ndërkombëtar dhe arbitrazhin i Bermudas i vitit 1993 neni 30(2), (3) dhe (4).

179

një vendimi të tillë do të merr parasysh: a) fazën në të cilën ndodhet arbitrazhi, pasi që autoriteti i tribunalit të cunguar mund të pasoj vetëm pasi që të jetë mbyllur procesi, respektivisht në fazën e diskutimeve të arbitrave; b) pikëpamjet e arbitrave të mbetur dhe të palëve; dhe c) çështjet e tjera që konsiderohen si të përshtatshme në rrethanat e rastit.515

Për dallim nga këto burime juridike, në të drejtën e Republikës së Maqedonisë nuk hasen dispozita me të cilat parashihet mundësia e veprimit të tribunalit të cunguar. Mungesa e zgjidhjeve të këtilla, si në LATNRM ashtu edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, imponon domosdoshmërinë e emërimit të zëvendësarbitrit në të gjitha rastet e përfundimit të mandatit të arbitrit, pavarësisht se në cilën fazë të procesit kjo ndodh.

Në fund, duhet të japim përgjigje edhe sa i përket çështjes së përëritjes së procesit në rastet e ndërrimit në përbërjen e tribunalit të arbitrazhit. Në këtë rast me të drejtë shtrohet pyetja se a do të përsëritet procesi dhe, nëse po, deri në çfarë mase?

Kur vendi vakant në tribunalin e arbitrazhit krijohet para se të filloj seanca dëgjimore, zëvendësarbitrit të emëruar duhet t’i jepet kohë për të lexuar parashtresat dhe dokumentet e shkëmbyera nga palët, si dhe ai duhet në formën me shkrim të jap pëlqimin për çdo drejtim procedural të dhënë nga ish tribunali i arbitrazhit.

Kur boshllëku në tribunalin e arbitrazhit krijohet pasi të kenë filluar apo përfunduar seancat dëgjimore, zëvendësarbitrit duhet t’i jepet kohë për të lexuar transkriptin e këtyre seancave, nëse një transkript i tillë ekziston. Si rezultat i leximit të tillë, ai mund të kërkoj që ndonjë nga dëshmitarët të merret sërish në pyetje, apo mund të kërkoj që ndonjë argument të shpjegohet më në hollësi. Nëse nuk ekzistojnë transkriptet e këtilla, shkalla e përsëritjes së procesit varet nga tribunali i posakonstituuar, pas konsultimeve të bëra me palët dhe këshilltarët e tyre ligjor.516

Shumë rregullore të institucioneve të arbitrazhit parashohin të drejtën e tribunalit të posakonstituar për të vendosur nëse dhe në çfarë mase do të përsëritet procesi.517 Përderisa LATNRM-ja nuk parasheh ndonjë dispozitë konkrete, Rregullorja e GJZPAOEM-së në nenin 39 të saj shprehimisht rregullon çështjen e përsëritjes së procesit në rastet e ndërrimit në përbërjen e tribunalit të arbitrazhit:

“(1) Nëse gjatë procedurës vjen deri te ndryshimi në përbërjen e trupit të arbitrazhit, seanca dëgjimore përsëritet.

(2) Në pajtim me palët tribunali i arbitrazhit mund të vendos që seanca të mos përsëritet.

(3) Nëse është zgjedhur apo emëruar arbitër individual i ri, seanca doemos duhet të përsëritet.”

Në bazë të kësaj dispozite mund të konstatohet se përsëritja e procesit do të jetë e pashmangshme në rastet kur zëvendësohet arbitri individual.

515 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së të vitit 2012, neni 15(5). 516 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 290-291. 517 Shih: Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 39(1); Rregullat e Arbitrazhit Nërkombëtar të AAA-së, neni

15(2); Rregullat e Arbitrazhit të WIPO-së, neni 34; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 12(4); Rregullat e Arbitrazhit të Zvicrës, neni 14, etj.

180

Në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it lidhur me këtë çështje thuhet: “Nëse arbitri është zëvendësuar, procedura do të rifillojë në fazën në të cilën arbitri i cili është zëvendësuar ka pushuar së kryeri funksionet e tij apo të saj, përveç nëse tribunali i arbitrazhit vendos ndryshe.”518

518 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it 2010, neni 15.

181

KREU VI

PROCEDURA PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

6.1. SHQYRTIME HYRËSE

Edhe pse deri më tani në më tepër raste kemi përdorur shprehjen “procedurë e arbitrazhit” ose “procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar”, ne ende nuk kemi përcaktuar kuptimin e kësaj shprehjeje. Kështu që, në hyrje të këtij kreu, e konsiderojmë të nevojshme të japim përkufizimin e procedurës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Ekzistojnë përkufizime të shumta dhe të ndryshme lidhur me procedurën e arbitrazhit. Por, çka në të vërtetë nënkuptojmë me këtë term? Me procedurë të arbitrazhit nënkuptohet tërësia e dispozitave juridike me të cilat rregullohet veprimtaria e pjesëmarrësve në procesin i cili zhvillohet me rastin e zgjidhjes së kontestit konkret para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pra, nënkuptojmë grumbullin e normave juridike sipas të cilave veprojnë arbitrat, palët si dhe të gjithë pjesëmarrësit e tjerë me rastin e zgjidhjes së kontestit para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Së këndejmi, me rregullat e procedurës së arbitrazhit rregullohet veprimtaria e institucionit të arbitrazhit, gjyqit të arbitrazhit, palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë në procesin e dhënies së mbrojtjes juridike para gjyqit të arbitrazhit për zgjidhjen e kontestit arbitral.519

Në kuptimin e gjerë, me procedurë të arbitrazhit nënkuptohet tërësia e dispozitave mbi sjelljen e palëve dhe arbitrave nga momenti i dorëzimit të padisë deri në momentin e sjelljes së vendimit të arbitrazhit.520 Për më tepër, procedura e arbitrazhit cilësohet si një proces i ndërlikuar i aktivitetit të përbashkët të organit të arbitrazhit dhe palëve në kontest, dhe se përfundon me sjelljen e vendimit i cili duhet të jetë rezultat i një përfundimi logjik dhe të arsyeshëm të bazuar në faktet dhe materialet e parashtruara.521 Nga këto definime, mund të përfundojmë se kuptimi i gjerë i procesit të arbitrazhit përfshinë tre faza të ndryshme, edhe atë: paraqitjen e padisë, zhvillimin e shqyrtimit kryesor dhe sjelljen e vendimit të arbitrazhit, përfshirë këtu edhe kontrollin gjyqësor të vendimit të arbitrazhit (procedurën e anulimit të vendimit të arbitrazhit, si dhe procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e atij vendimi).

Në kuptimin e ngushtë, me procedurë të arbitrazhit nënkuptojmë normat me të cilat rregullohen sjelljet e arbitrave dhe të palëve nga momenti i dorëzimit të padisë tek arbitrazhi deri në momentin e përfundimit të shqyrtimit kryesor.522 Pra, në përputhje me këtë kuptim, procesi i arbitrazhit përfshinë aktivitetin e arbitrave dhe të palëve nga momenti i dorëzimit të padisë deri në momentin kur çështja juridike bëhet e pjekur për vendim. Në bazë të këtyre definimeve mund të përfundojmë se procesi i arbitrazhit në

519 Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, op. cit., fq. 158. 520 M. Trajković, МTA..., op. cit., fq. 467-468. 521 И. Чукаловиħ, Рјешавање спорова измеħу дражава путем арбитраже, disertacion doktoral,

Beograd, 1985, fq. 174. 522 G. Knežević, Međunarodna Trgovačka Arbitraža…, fq. 103. Për më tepër lidhur me dallimet

ndërmjet procedurës në kuptim të gjerë dhe në kuptim të ngushtë shih po të njëjtën vepër të cituar, në faqen 59 dhe 60.

182

kuptim të ngushtë përfshinë dy faza, edhe atë: dorëzimin e padisë dhe shqyrtimin kryesor. Sipas këtij kuptimi, detyra e arbitrazhit përfundon me përfundimin e shqyrtimit kryesor, ose eventualisht me sjelljen e vendimit të arbitrazhit. Sipas përkufizimeve të këtilla, procedura pasuese, pas marrjes së vendimit të arbitrazhit, nuk konsiderohet si pjesë e procesit të arbitrazhit, pasi që ai aktivitet nuk është ekskluzivitet i arbitrazhit, por i gjykatave nacionale.

Sido që të jetë, ne jemi të mendimit se kuptimi i gjerë i procedurës së arbitrazhit më së miri pasqyron tërësinë e aktiviteteve që duhen të ndërmerren në drejtim të zgjidhjes së një kontesti para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Për zgjidhje të kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të flasim vetëm duke përfshirë edhe aktivitetet pasuese pas marrjes së vendimit të arbitrazhit, pasi që vendimi i marrë nga tribunali i arbitrazhit mund të “jetësohet” vetëm nëse i mbijeton procedurës eventuale për anulimin e tij ose kur nuk refuzohet njohja dhe ekzekutimi i tij nga ana e gjykatave nacionale.

Pavarësisht se cili kuptim do të merret në konsideratë, procedura e arbitrazhit dallon nga procedura që zhvillohet para gjykatave të rregullta nacionale në më tepër aspekte. Këtu po përmendim fleksibilitetin dhe joformalitetin e arbitrazhit si një nga vetitë kryesore të procedurës së tij, e që në fakt të njëjtit përbëjnë edhe një nga avantazhet e këtij mekanizmi privat kundrejt procesit të zhvilluar nga gjykatat nacionale. Kjo veti ka bërë që ky proces të jetë më i pëlqyer sesa format e tjera të zgjidhjes së kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar. Në të vërtetë, në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar palëve u është njohur liri e konsiderueshme në aspekt të përcaktimit të rregullave mbi bazën e të cilave do të zhvillohet procesi. Mirëpo, autonomia e vullnetit të palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës së arbitrazhit sado që të jetë e gjerë, ajo nuk është krejtësisht e pakufizuar. Përkundrazi, procesi i arbitrazhit i diktuar nga palët duhet të jetë në përputhje me dispozitat imperative dhe me rendin publik të shtetit ku ndodhet arbitrazhi, pasi që çdo cenim i këtyre rregullave mund të ketë si pasojë anulimin e vendimit të arbitrazhit apo mund të rrezikoj njohjen dhe ekzekutimin e këtij vendimi. Për më tepër, procedura e arbitrazhit e adoptuar nga palët duhet të siguroj një kualitet të caktuar të mbrojtjes juridike.

Siç do të shohim edhe në vijim të këtij punimi, në qoftë se palët kontraktojnë kompetencën e një arbitrazhi ad hoc dhe me këtë rast nuk parashohin asgjë në aspekt të procedurës së arbitrazhit, atëherë tribunali i arbitrazhit pasi të jetë konstituuar do të përcaktoj rregullat e procedurës. Në anën tjetër, në rastet kur është kontraktuar kompetenca e një arbitrazhi institucional, procedura e arbitrazhit do të zhvillohet sipas dispozitave të rregullores së institucionit, për zbatimin e të cilave dispozita palët janë pajtuar në momentin kur kanë kontraktuar kompetencën e atij institucioni në marrëveshjen e arbitrazhit.

Si rezultat i autonomisë së gjerë të palëve në aspekt të përcaktimit të rregullave procedurale, procedura e arbitrazhit mund të zhvillohet në një numër të pakufizuar mënyrash, pra, në shumë mënyra të ndryshme523 në varësi nga vetë vullneti i palëve dhe normat e aplikueshme procedurale. Ne, në këtë punim do të trajtojmë disa nga mënyrat e zhvillimit të procesit para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, duke u ndalur në këto elemente të procedurës së arbitrazhit: e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit,

523 Shih N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 363.

183

parimet e procedurës, vënia në veprim të procesit, parashtresat për inicimin e procesit, vendi i arbitrazhit, gjuha apo gjuhët në të cilat zhvillohet procesi, korniza kohore, procedura provuese, procedura pas seancës apo seancave dëgjimore, masat e përkohshme etj.524

6.2. E DREJTA E ZBATUESHME PËR PROCEDURËN E ARBITRAZHIT

Në rastet kur kontesti shtrohet për zgjidhje para gjykatave nacionale, gjyqtarët nuk janë të ngarkuar me detyrën për të përcaktuar se në bazë të cilave rregulla do të zhvillohet procedura, pasi që para këtyre institucioneve shtetërore gjithmonë zbatohen rregullat procedurale të vendit ku ndodhet gjykata – lex fori (e drejta e vendit të gjykatës). Mirëpo, kur bëhet fjalë për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, çështja e të drejtës së zbatueshme për procedurën e arbitrazhit paraqet një çështje të ndërlikuar, pasi që arbitrazhi, për dallim nga gjykatat nacionale, nuk ka ndonjë të drejtë procedurale paraprakisht të caktuar e që do të zbatohej në të gjitha kontestet që shtrohen për zgjidhje para tij. Tek arbitrazhi, siç edhe do të shohim, e drejta e aplikueshme procedurale ndryshon nga rasti në rast. Ndryshe, në literaturën e huaj juridike të drejtës procedurale të aplikueshme tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar i referohen me terme të ndryshme, si “curial law”, “lex arbitri”, “procedural law” ose “loi de l’arbitrage”.525

Në të vërtetë, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar edhe në aspekt të së drejtës procedurale ka specifikat e veta, që e bëjnë atë të dallueshëm nga zgjidhja gjyqësore e kontesteve. Duke përfaqësuar një mekanizëm vullnetar të zgjidhjes së kontesteve, tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar vetë palët e involvuara në kontest janë ato që në radhë të parë përcaktojnë rregullat procedurale. Pra, palëve u është njohur përparësia në përcaktimin e rregullave në bazë të së cilave do të zhvillohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në rast se ato nuk kanë paraparë asgjë në aspekt të rregullave procedurale, të njëjtat rregulla do t’i caktojnë vetë arbitrat. Mirëpo, sikurse palët ashtu edhe arbitrat janë të kufizuar nga dispozitat imperative të lex loci arbitri (të drejtës së vendit ku ndodhet arbitrazhi). Kështu, në bazë të kësaj që u tha, mund të konstatojmë se rregullat në bazë të së cilave zhvillohet procesi varen nga veprimi i dy faktorëve qenësor, që janë: autonomia e vullnetit të palëve dhe lex loci arbitri (e drejta e vendit ku ndodhet arbitrazhi).

6.2.1. Autonomia e palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës

Fleksibiliteti i rregullave të procedurës përbën një nga vetitë e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar që e dallon atë nga zgjidhja gjyqësore e kontesteve. Në të vërtetë, liria e gjerë e palëve për të përcaktuar rregullat në bazë të së cilave do të zhvillohet procedura e arbitrazhit paraqet një nga karakteristikat më qenësore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar bashkëkohor. Ky parim, me të cilin palëve u njihet e drejta për të zgjedhur rregullat procedurale të arbitrazhit, është i njohur në burimet ndërkombëtare të arbitrazhit, është i sanksionuar nga legjislacionet nacionale të më shumë shteteve, është 524 Disa çështje specifike, siç është emërimi dhe kompetenca e arbitrave, tani më janë të trajtuara në

kreun paraprak. 525 Shih, G. B. Born, International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, Kluwer Law


184

i përmbajtur në rregulloret e institucioneve kryesore të arbitrazhit, si dhe është i konfirmuar në vendimet e praktikës gjyqësore dhe asaj të arbitrazhit.526

Kur flasim për burimet ndërkombëtare, këtu veçojmë Konventën e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të vitit 1958, edhe pse kjo konventë nuk është i vetmi instrument ndërkombëtar i cili njeh rolin qendror të palëve në përcaktimin e rregullave të procedurës.527 Sipas kësaj konvente, njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet nëse procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në përputhje me marrëveshjen e palëve.528 Autonomia e vullnetit të palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës gjen shprehje të gjerë edhe në Model-Ligjin e UNCITRAL-it, në nenin 19(1) të të cilit konkretisht thuhet: “Në përputhje me dispozitat e këtij ligji, palët mund të merren vesh për procedurën që do të ndiqet nga tribunali i arbitrazhit gjatë zbatimit të procedurës.”

Shumica e të drejtave nacionale bashkëkohore kanë garantuar mundësinë e palëve që me vullnetin e tyre të lirë të merren vesh mbi rregullat e procedurës, duke paraparë në këtë rast vetëm disa kufizime minimale të autonomisë së palëve, me qëllim të mbrojtjes së integritetit të procesit të arbitrazhit. Sipas legjislacionit zviceran, palët munden, drejtpërdrejt ose duke iu referuar rregullave të arbitrazhit, të përcaktojnë procedurën e arbitrazhit; ato munden gjithashtu që procedurën e arbitrazhit t’ia nënshtrojnë ndonjë të drejte procedurale sipas zgjedhjes së tyre.529 Ngjashëm, edhe LATNRM-ja njeh rolin qendror të palëve në zgjedhjen e rregullave në bazë të së cilave do të zhvillohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Duke paraparë të njëjtën zgjidhje të Model Ligjit të UNCITRAL-it, në nenin 19 paragrafin 1 të këtij akti thuhet: “Palët mund të merren vesh për rregullat e procedurës, të cilave do t’u përmbahet gjyqi i arbitrazhit gjatë zbatimit të procedurës, nëse kjo nuk është në kundërshtim me dispozitat e këtij ligji.”

Rregulloret e institucioneve kryesore të arbitrazhit, gjithashtu, u njohin palëve lirinë që reciprokisht të përcaktojnë rregullat në bazë të së cilave do të zhvillohet procesi, përderisa të njëjtat rregulla i konsiderojnë si të përshtatshme lidhur me kontestin e tyre që pret zgjidhje. Institucionet e këtilla edhe pse në rregulloret e tyre kanë dispozita që i referohen procesit, ato megjithatë u lejojnë palëve që të merren vesh për disa nga rregullat në bazë të së cilave do të zhvillohet procesi (për shembull, palëve mund t’u lejohet që të merren vesh mbi gjuhën në të cilën do të zhvillohet procesi apo për vendin e arbitrazhit). Këtu po veçojmë Rregullat e Arbitrazhit të ICC-ës, në të cilat parashihet se procedura para tribunalit të arbitrazhit zhvillohet në përputhje me rregullat e këtij institucioni. Mirëpo, në qoftë se Rregullat e Arbitrazhit të ICC-ës janë të heshtura, respektivisht nuk parashohin asgjë lidhur për ndonjë çështje, atëherë procedura do të zhvillohet në përputhje me rregullat të cilat palët i parashohin, e në 526 Shih: Vendimi final i ICC-ës i vitit 1995 në rastin nr. 7626 – publikuar në Yearbook Commercial

Arbitration, Volume XXII, 1997, fq. 132-148; Vendimi i përkohshëm (Interim award) i ICC në rastin nr. 5029 i sjellur më 16.07.1986 – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XII, 1987, fq. 112.

527 Shih, edhe, Protokollin e Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923, neni 2; Konventa Inter-Amerikane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni 2 dhe 3.

528 Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958, neni V(1)(d).

529 Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës, neni 182 (1). Shih, po ashtu, edhe Ligjin e Arbitrazhit të Anglisë, nenet 34-38; Kodi Gjyqësor i Belgjikës i vitit 2013, neni 1700 (1) (“Palët mund të merren vesh mbi procedurën që do të ndiqet nga tribunali i arbitrazhit gjatë zbatimit të procedurës.”).

185

mungesë të tyre, tribunali i arbitrazhit mund të vendos se në bazë të cilave rregulla do të zhvillohet procesi, përfshirë këtu edhe mundësinë e zbatimit të rregullave procedurale të ndonjë të drejte nacionale.530 Një qasje e këtillë është pranuar edhe në Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, ku shprehimisht thuhet si vijon: “Palët mund të bien dakord për zbatimin e procedurave të tyre të arbitrazhit dhe inkurajohen për ta bërë këtë,...”.531

Nga e gjithë kjo që u theksua mund të nënkuptohet se palëve duke iu njohur të drejtën për të zgjedhur rregullat procedurale, atyre u mundësohet që të dizajnojnë një proces që u përgjigjet specifikave të kontestit të tyre. Pra, ata kanë liri të gjerë për të “shpikur” procesin e tyre, ashtu siç atyre u konvenon. Nëse palët përcaktohen për arbitrazhin ad hoc, ato kanë mundësi që deri në detaje të krijojnë rregullat procedurale në marrëveshjen e tyre, ose mund që të kontraktojnë aplikimin e ndonjë rregulloreje ekzistuese të arbitrazhit, siç janë për shembull Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it. Nuk përjashtohet mundësia që ata t’i referohen edhe ndonjë ligji të caktuar nacional ose t’ia lënë ndonjë subjekti tjetër detyrën e përcaktimit të rregullave të procesit, p.sh. vetë arbitrave apo institucionit të cilit ia besojnë kontestin për zgjidhje. Në anën tjetër, nëse kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit institucional, institucionet e tilla kanë rregulloret e tyre të cilat përmbajnë dispozita të detajuara në aspekt të procedurës së arbitrazhit, por që njëherit u njohin palëve lirinë për të përcaktuar disa rregulla në këtë aspekt (zakonisht palëve u njihet e drejta për të përcaktuar gjuhën e procesit apo vendin e arbitrazhit).

Kështu, autonomia e palëve në këtë aspekt ngërthen në vete më tepër opsione: palët si rregulla të procedurës mund t’i parashohin rregullat e legjislacionit nacional të ndonjë vendi; palët mund të zgjedhin parimet procedurale të disa të drejtave nacionale, t’i përzgjedhin apo t’i kombinojnë ashtu siç e konsiderojnë ato të arsyeshme; palët mund t’i kombinojnë rregullat e disa të drejtave nacionale, madje edhe parimet e përgjithshme procedurale të përbashkëta për shumicën e sistemeve juridike, çka ngjason me një lex mercatoria të procesit.532 Çdo zbrazëtirë që mund të paraqitet tek rregullat e procesit të determinuara nga palët, i autorizon arbitrat për të përcaktuar ato rregulla. Mirëpo, sikurse palët ashtu edhe arbitrat me rastin e përcaktimit të rregullave të procedurës nuk mund të përjashtojnë aplikimin e dispozitave imperative të lex loci arbitri. Për më tepër, në teorinë juridike theksohet se, “megjithëse arbitrazhi nuk ka një lex fori dhe megjithëse palët mund të bien dakord për rregullat procedurale që do të zbatohen para arbitrazhit, korniza juridike brenda së cilës vepron arbitrazhi është lex loci arbitri.”533

6.2.2. Kufizimet e autonomisë së palëve me rastin e përcaktimin të rregullave të procedurës

Siç edhe theksuam më lartë, liria e palëve për të përcaktuar rregullat e procedurës nuk është e pakufizuar. Palët me rastin e zgjedhjes së rregullave të këtilla, zgjedhjen e tyre duhet ta bëjnë duke pasur parasysh dispozitat imperative të lex loci arbitri. Në të vërtetë, shumica e legjislacioneve nacionale bashkëkohore nuk parashohin kufizime serioze të autonomisë së vullnetit të palëve në aspekt të zgjedhjes së rregullave procedurale. Kjo që u tha për palët, mutatis mutandis, vlen edhe për arbitrat kur ata janë 530 Shih, Regullat e Arbitrazhit të ICC-ës, neni 19. 531 Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 14 (1). 532 Shih: Fouchard, Gaillard, Goldman …, fq. 649; M. Trajković, op. cit., fq. 452. 533 G. Knežević, V. Pavić, op.cit., fq. 105.

186

të autorizuar për të përcaktuar rregullat e procedurës. Mirëpo, parashikimi i kufizimeve të detyrueshme (imperative) lidhur me procesin e arbitrazhit në këto legjislacione bëhet me qëllim që të vendosen disa standarde minimale të procedurës, respektivisht të sigurohet një kualitet i caktuar me rastin e ofrimit të mbrojtjes juridike nga ky mekanizëm vullnetar i zgjidhjes së kontesteve. Një njohës i mirë i arbitrazhit thekson se “në shumicën e shteteve të zhvilluara, kufizimet e detyrueshme të së drejtës nacionale zbatohen vetëm për të penguar marrëveshjet procedurale të palëve krejtësisht të njëanshme ose tërësisht arbitrare.”534

Duhet theksuar se një nga kufizimet më të rëndësishme të parapara nga ana e të drejtave nacionale ka të bëjë me trajtimin e barabartë të palëve dhe me mundësinë e tyre për t’u deklaruar (dëgjuar) lidhur me kontestin. Kështu, për shembull, në të drejtë zvicerane parashihet se “pavarësisht prej procedurës së zgjedhur, tribunali i arbitrazhit doemos duhet të siguroj trajtim të barabartë të palëve dhe të drejtën e të dyja palëve për t’u dëgjuar në procedurë kontradiktore.”535 Një qasje e këtillë haset edhe në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë. LATNRM-ja, duke marrë në tërësi zgjidhjen e paraparë në Model-Ligjin e UNCITRAL-it, parasheh këtë kufizim imperativ:

“Palët janë të barabarta në procedurën e gjyqit të arbitrazhit. Gjyqi i arbitrazhit obligohet që secilës palë t’i mundësojë që në tërësi t’i paraqesë pretendimet e veta dhe të prononcohet për pretendimet e palës kundërshtare.”

Sido që të jetë, zgjidhja e cituar nuk paraqet të vetmen dispozitë imperative. LATNRM-ja përmban edhe disa dispozita të tjera kogente, zbatimin e të cilave palët nuk mund ta përjashtojnë me marrëveshjen e tyre. Ato kufizime i referohen procedurës, duke pasur për synim mbrojtjen e integritetit të procesit. Si shembull po veçojmë dispozitat që i referohen njoftimit të palëve dhe dispozitat lidhur me shkresat dhe dokumentet ose informatat, të parapara në nenin 24 paragrafi 2 dhe 3 (dispozitat e këtilla janë në funksion të realizimit të parimit të barazisë së palëve dhe gjykimit të drejtë); apo dispozitat që kanë të bëjnë me formën dhe përmbajtjen e vendimit të arbitrazhit, të parapara në nenin 31 të LATNRM-ës.

Përkundër kësaj që u theksua, në teorinë juridike jo rrallëherë është folur për idenë e të ashtuquajturit arbitrazh anacional apo supranacional. Këtu është fjala për teorinë delokalizimit apo denacionalizimit të arbitrazhit. Sipas kësaj teorie, para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të aplikohet e drejtë procedurale nacionale e ndryshme nga ajo e shtetit kur arbitrazhi ndodhet, respektivisht mund të aplikohet e drejtë e huaj procedurale pa marrë në konsideratë dispozitat e lex arbitri. Në raste të këtilla, si rezultat do të kishim zhvendosjen e arbitrazhit jashtë legjislacionit nacional të çdo vendi, të pasuar me mungesën e kontrollit nga ana e gjykatave nacionale të çdo shteti, kurse vendimi i arbitrazhit i sjellë në një proces të tillë do të konsiderohej si vendim i huaj i arbitrazhit në shtetin në të cilin është sjellë. Megjithëse kjo ide është trajtuar seriozisht në qarqe të ndryshme nga teoricienë dhe praktikues të njohur, ajo nuk

534 G. B. Born, International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, Kluwer Law

International, The Hague, 2001, fq. 435. 535 Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës, neni 182 (3). Shih, po ashtu, edhe Kodin

Gjyqësor të Belgjikës, neni 1699; Ligjin e Arbitrazhit të Kroacisë, neni 17; Ligjin e Arbitrazhit të Serbisë, neni 33.

187

ka gjetur shprehje në legjislacionet nacionale, duke mbetur kështu në korniza të një iluzioni.

Është e qartë se palët nuk mund të përjashtojnë zbatimin e dispozitave imperative të së drejtës nacionale ku ndodhet arbitrazhi. Palëve edhe pse u është garantuar liri e gjerë në zgjedhjen e rregullave procedurale, atyre u është njohur mundësia për të zgjedhur rregullat, por jo edhe për të zgjedhur të drejtën. Mosrespektimi i dispozitave imperative të lex loci arbitri mund të ketë si pasoj anulimin e vendimit të arbitrazhit nga gjykatat e vendit ku zhvillohet procedura e arbitrazhit. Pra, përpos autonomisë së vullnetit të palëve, lex arbitri përbën komponentin tjetër të rëndësishme nga e cila varet procedura e arbitrazhit. Në aspektin e tij proceduralo juridik, lex arbitri përfaqëson një kornizë procedurale brenda së cilës palët mund ta shprehin autonominë e vullnetit të tyre: ai përcakton jo vetëm kufijtë në të cilat është e mundur për t’u formësuar procedura para arbitrazhit, si dhe parimet e procedurës në rast se palët nuk specifikojnë asgjë, por edhe një sërë rregullash eksterne që e kontrollojnë dhe e ndihmojnë procedurën e arbitrazhit (p.sh. rregullat për përjashtimin e arbitrave, për përcaktimin e masave të përkohshme e kështu me radhë).536

Sidoqoftë, në praktikë, si palët ashtu edhe vetë tribunali i arbitrazhit mund të ballafaqohet me situata mjaft të ndërlikuara. Njëra prej këtyre situatave është edhe kjo që po e paraqesim në vijim. Palët, nga ajo që kemi theksuar, kanë të drejtë të zgjedhin për rregulla të procesit të drejtën procedurale të shtetit X në procedurën e arbitrazhit që zhvillohet në shtetin Y (Shteti Y paraqitet si vend i arbitrazhit). Në një rast të këtillë, është e mundur që e drejta procedurale e shtetit X të përmbaj kufizime imperative procesuale që nuk ekzistojnë në të drejtën e shtetit Y, si lex loci arbitri. Në parim, në situata të këtilla, duke pasur për qëllim prodhimin e një vendimi të ekzekutueshëm të arbitrazhit, duhet të përmbushen dispozitat imperative të së drejtës procedurale të shtetit X, sikurse edhe ato të shtetit Y. 537

Nga e gjithë kjo që u theksua mund të konkludojmë se edhe përkundër këtyre kufizimeve përparësia e autonomisë së vullnetit të palëve në përcaktimin e rregullave të procedurës nuk cenohet. Kufizimet e këtilla janë në funksion të mbrojtjes së integritetit të procesit, në funksion të sigurimit të disa standardeve minimale në proces, si dhe në funksion të sigurimit të një kualiteti të domosdoshëm të mbrojtjes juridike të ofruar nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar. Në legjislacionet bashkëkohore kufizimet e këtilla janë minimale dhe përcaktojnë kufijtë se deri ku mund të shkoj autonomia e vullnetit të palëve apo edhe diskrecioni i arbitrave, në aspekt të determinimit të rregullave procedurale, duke evituar rrezikun për palët që mund të vijë si rezultat i keqpërdorimit të kësaj drejte.

6.2.3. Autorizimi i arbitrave për të përcaktuar rregullat e procedurës

Në rastet kur palët nuk kanë arritur marrëveshje lidhur me rregullat e procedurës së arbitrazhit, përgjegjësia për përcaktimin e rregullave të këtilla bie mbi tribunalin e arbitrazhit (mbi arbitrin individual ose mbi anëtarët e tribunalit të arbitrazhit). Diskrecioni i këtillë i arbitrave ekziston jo vetëm në rastet kur palët nuk kanë paraparë 536 D. T. Hascher, ‘The Law Governing Procedure: Express or Implied Choice by the Parties –

Contractual Practice’ (1996) 7 ICCA Congress series, 322-336 – cituar sipas G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 105.

537 Shih Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958, neni V (1) (d) dhe V (1) (e).

188

asgjë lidhur me rregullat procedurale apo çështjet procedurale, por edhe atëherë kur rregullat e zgjedhura prej tyre nuk ofrojnë zgjidhje për të gjitha çështjet procedurale që u dalin përpara, dhe se për plotësimin e këtyre zbrazëtirave palët nuk kanë arritur që të gjejnë gjuhë të përbashkët.

Në të drejtat nacionale, arbitrave u njihet autorizim i gjerë për të përcaktuar rregullat në bazë të së cilave do të zhvillohet procesi, kuptohet, nëse mungon marrëveshja e palëve në këtë aspekt. Kështu, për shembull, në të drejtën zvicerane parashihet kjo zgjidhje: “Në qoftë se palët nuk e kanë përcaktuar procedurën, atë e përcakton tribunali i arbitrazhit në masën e nevojshme, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose duke iu referuar ndonjë ligji apo rregullave të arbitrazhit.”538 Gjithashtu, edhe në të drejtën belge tribunalit të arbitrazhit i jepet liri e gjerë në përcaktimin e rregullave të procedurës, duke përmbajtur zgjidhjen e cila parashikon se në rastet kur nuk ekziston marrëveshja e palëve, “tribunali i arbitrazhit..., mundet të përcaktoj rregullat e procedurës që aplikohen tek arbitrazhi, në atë mënyrë që ai e konsideron si të përshtatshme”.539 E njëjta qasje është ndjekur edhe në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë. LATNRM-ja në tërësi ka marrë zgjidhjen e Model Ligjit të UNCITRAL-it, në të cilën specifikohet si në vijim: “Nëse nuk ekziston marrëveshje, gjyqi i arbitrazhit mund ta zbatoj procedurën e arbitrazhit në mënyrën që e konsideron më të përshtatshme, nëse ajo nuk është në kundërshtim me këtë ligj. Autorizimet e dhëna gjyqit të arbitrazhit përfshijnë në vete edhe autorizimet që të vendosë për lejueshmërinë, relevancën dhe fuqinë provuese të secilës provë.”540

Sikurse të drejtat nacionale të arbitrazhit, ashtu edhe rregulloret e institucioneve të arbitrazhit u njohin arbitrave tek arbitrazhet tregtare ndërkombëtare diskrecion substancial për të përcaktuar rregullat e procedurës së arbitrazhit, në rastet kur mungon marrëveshja e palëve në këtë aspekt. Kështu, Rregullorja e ICC-ës parasheh mundësinë e tribunalit të arbitrazhit që të vendos se në bazë të cilave rregulla do të zhvillohet procesi, përfshirë këtu edhe mundësinë e aplikimit të rregullave procedurale të ndonjë të drejte nacionale, në rastet kur dispozitat e rregullores janë të heshtura apo nuk parashohin asgjë për ndonjë çështje dhe kur nuk ekziston marrëveshja e palëve për atë çështje.541 Në bazë të Rregullores së LCIA-së, nëse palët nuk janë dakorduar ndryshe, në përputhje me dispozitat e kësaj rregulloreje, tribunali i arbitrazhit do të ketë diskrecion të gjerë për t’i kryer detyrat e veta të lejuara sipas ligjit (ligjeve) të tilla ose rregullave të së drejtës, të cilat tribunali i arbitrazhit mund t’i përcaktoj që të jenë të zbatueshme; dhe në çdo kohë palët detyrohen që të bëjnë gjithçka që është e nevojshme për zbatim të drejtë, efikas dhe të shpejtë të arbitrazhit.542 Ngjashëm me këtë zgjidhje

538 Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës, neni 182 (2). 539 Kodi Gjyqësor i Belgjikës i vitit 2013, neni 1700 (2) (“Failing such agreement, the arbitral tribunal

may, subject to the provisions of Part 6 of this Code, determine the rules of procedure applicable to the arbitration in such manner as it considers appropriate”). Zgjidhje e ngjashme haset edhe në të drejtat e tjera nacionale, si për shembull: Ligji i Arbitrazhit i Kroacisë, neni 18 (2); Ligji i Arbitrazhit i Serbisë, neni 32 (3) dhe (4); Kodi i Procedurës Civile i Francës neni 1464 parag.1, e kështu me radhë.

540 LATNRM, neni 19 (2). Shih, po ashtu, edhe Model Ligjin e UNCITRAL-it, neni 19 (2) (“Failing such agreement, the arbitral tribunal may, subject to the provisions of this Law, conduct the arbitration in such manner as it considers appropriate. The power conferred upon the arbitral tribunal includes the power to determine the admissibility, relevance, materiality and weight of any evidence”).

541 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-ës, neni 19 (“The proceedings before the arbitral tribunal shall be governed by the Rules and, where the Rules are silent, by any rules which the parties or, failing them, the arbitral tribunal may settle on, whether or not reference is thereby made to the rules of procedure of a national law to be applied to the arbitration”).

542 Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 14.2.

189

është edhe zgjidhja e ofruar nga Rregullat Zvicerane të Arbitrazhit, të cilat parashohin se: “Në përputhje me këto Rregulla, tribunali i arbitrazhit mund ta zbatoj arbitrazhin në mënyrën që e konsideron të përshtatshme, me kusht që ajo të siguroj trajtimin e barabartë të palëve dhe të drejtën e tyre për t’u dëgjuar.”543 Një qasje e këtillë është pranuar edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-ës, në nenin 41(1) të së cilës theksohet: “Nëse me këtë Rregullore nuk është përcaktuar ndryshe, Arbitrazhi mund ta zbatoj procedurën në mënyrën që e konsideron më të përshtatshme, me kusht që palët të trajtohen në mënyrë të barabartë dhe në të gjitha fazat e procesit secilës palë t’i jepet mundësia për të paraqitur faktet e saja, konstatimet juridike, kërkesat dhe pikëpamjet.”

Në praktikë jo rrallëherë vjen në shprehje përcaktimi i rregullave të procedurës së arbitrazhit nga vet arbitrat. Një nga vendimet më të cituara është vendimi i arbitrazhit i ICC-ës nr. 5029.544 Këtu bëhet fjalë për një marrëveshje joint venture e lidhur ndërmjet dy kompanive franceze dhe dy kompanive egjiptiane. Në bazë të marrëveshjes, kontesti iu referua për zgjidhje ICC-ës. Pasi që palët nuk kishin përcaktuar vendin e arbitrazhit, Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit e ICC-ës zgjodhi Holandën si vend të arbitrazhit. Tek ky rast, tribunali i arbitrazhit, i përbërë nga L. Malmberg (kryetar), Fletcher-Cooke dhe Zaazone (arbitra), në vendimin e tij theksoi se: “... nëse palët kishin dëshiruar që arbitrazhi të zhvillohet sipas të drejtës procedurale egjiptiane...ata duhet të kishin bërë një marrëveshje të veçantë mbi këtë... Në mungesë të një marrëveshje të tillë, e drejta e vendit të arbitrazhit zbatohet tek arbitrazhi.”

Mirëpo, edhe pse në vendimin e cituar mësipërm, tribunali ka paraparë lex loci arbitri si të drejtë procedurale të arbitrazhit, në të drejtë bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtarë nuk parashihet obligim për tribunalin e arbitrazhit që të zbatojë me automatizëm të drejtën e vendit ku ndodhet arbitrazhi si të drejtë procedurale të arbitrazhit për rastet në të cilët mungon zgjedhja nga palët. Kjo më së miri ilustrohet në rastin ndërmjet një banke iraniane dhe një kompanie ndërtimore greke, të cilët kontestin e tyre ia dorëzuan për zgjidhje arbitrazhit të ICC-ës me seli në Londër. Gjykata angleze theksoi se zgjedhja e Londrës si vend i arbitrazhit nuk do të thotë automatikisht zgjedhje e të drejtës procedurale angleze dhe kështu e refuzoi kërkesën e bankës iraniane, që konsistonte në obligimin e kompanisë greke për të ofruar siguri për shpenzimet, si të papajtueshëm me procedurat e ICC-ës.545

Nga kjo që u theksua më sipër rrjedh se arbitrat kanë të drejtë dhe detyrë për të përcaktuar rregullat e procedurës në rastet kur për këtë mungon marrëveshja e palëve. Arbitrat kanë në dispozicion po ato alternativa të cilat i kanë edhe vetë palët, në rast se ato do të shfrytëzonin mundësinë e tyre për të zgjedhur rregullat e procesit. Këtu përfshihet edhe mundësia e arbitrave për të zgjedhur dispozitat e ndonjë të drejte të huaj të arbitrazhit. Mirëpo, këtu duhet theksuar se edhe për tribunalin e arbitrazhit vlejnë po ato kufizime të cilat vlejnë edhe për palët në aspekt të përcaktimit të rregullave procedurale. Sido që të jetë, njohja e një diskrecioni kaq të gjerë për arbitrat në drejtim të përcaktimit të rregullave procedurale ka rëndësi të madhe praktike, për shkak se palët shpeshherë nuk bien dakord për të gjitha çështjet procedurale. Andaj, u mbetet arbitrave për të zgjidhur problemet e këtilla të cilat bllokojnë zhvillimin e procedurës arbitrale.

543 Rregullat e Arbitrazhit Ndërkombëtar të Zvicrës të vitit 2012, neni 15 (1). Një qëndrim i ngjashëm

haset edhe në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 17 (1). 544 Vendimi i përkohshëm (Interim award) i ICC-ës në rastin nr. 5029, i sjellur më 16.07.1986 – i

publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XII, 1987, fq.112. 545 Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit, Angli, 28 Qershor 1983, në rastin Bank Mellat v. Helleniki Techniki

S.A. – i publikuar në Queens Bench Division, 1984, fq. 291.

190

6.3. PARIMET E PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

Procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbështetet në disa parime themelore të cilat janë kristalizuar gjatë zhvillimit të kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve. Zhvillimi i procesit në përputhje me këto parime ka për qëllim mbrojtjen e integritetit të procedurës së arbitrazhit. Për më tepër, respektimi i parimeve themelore procedurale është në funksion të sigurimit të disa standardeve minimale në proces, respektivisht në funksion të sigurimit të një kualiteti të caktuar e të domosdoshëm të mbrojtjes juridike të ofruar nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar.

Megjithëse ka një sërë avantazhesh në raport me procedurën gjyqësore, procedurën e arbitrazhit e përshkojnë edhe disa parime që janë karakteristike për procedurën gjyqësore kontestimore. Kjo është e kuptueshme, për shkak se që të dyja mekanizmat zgjidhin konteste të ngjashme. Mirëpo, tek arbitrazhit tregtar ndërkombëtar parimet e procedurës gjyqësore kontestimore në njëfarë mase janë ndryshuar duke iu përshtatur natyrës dhe qëllimeve të këtij mekanizmi vullnetar të zgjidhjes së kontesteve. Sido që të jetë, parimet themelore në përputhje me të cilat zhvillohet procedura e arbitrazhit janë: parimi i disponibilitetit, parimi i kontradiktoritetit, parimi i barazisë së palëve, parimi i shqyrtimit, parimi i zhvillimit të procesit gojarisht dhe me shkrim, parimi i konfidencialitetit, parimi i ekonomisë së gjykimit dhe parimi i pandërmjetësisë.

6.3.1. Parimi i disponibilitetit

Parimi i disponibilitetit paraqet njërin prej parimeve elementare procesuale në procedurën e arbitrazhit. Ky parim është një nga parimet më të vjetra procedurale dhe shprehet me maksimën e vjetër dhe të njohur latine nemo iudex sine actore. Sipas këtij parimi, nuk ka procedurë të arbitrazhit pa padinë, respektivisht pa kërkesën për arbitrazh të ndonjërës prej palëve, dhe se arbitrat mund të vendosin vetëm mbi atë që është kërkuar në padi.

Inicimi i procedurës para arbitrazhit bëhet me padi, respektivisht me kërkesë të njërës palë drejtuar arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të kontraktuar. Personi që ka vënë në veprim procedurën e arbitrazhit cakton edhe objektin e mbrojtjes apo të gjykimit. Kështu që, arbitrat janë të lidhur me kërkesën e iniciuesit të procesit dhe nuk mund të vendosin jashtë saj. Pra, arbitrat nuk mund të vendosin diçka që nuk ka kërkuar paditësi, as të vendosin diçka tjetër apo diçka më shumë se çka është kërkuar nga paditësi apo parashtruesi i kërkesës për arbitrazh.

Procesi i iniciuar para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbahet në rrjedha nga palët me vullnetin e tyre. Kjo do të thotë se palët me veprimet disponibile mund ta përfundojnë procesin e vënë në veprim, edhe atë: nëpërmjet të tërheqjes nga padia ose nëpërmjet arritjes së pajtimit (ujdisë) për objektin e kontestit.

Duhet theksuar se parimi i disponibilitetit tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka një fushëveprim më të gjerë sesa tek procedura kontestimore, duke pasur parasysh mundësinë e palëve për t’u dakorduar për një rreth më të gjerë të çështjeve, p.sh. ato mund të merren vesh lidhur me zgjedhjen e të drejtës së zbatueshme procedurale dhe të drejtës materiale që do të aplikohet me rastin e zgjidhjes së esencës së kontestit, etj.

191

6.3.2. Parimi i kontradiktoritetit

Parimi i kontradiktoritetit është parim fundamental në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Ndryshe, ky parim është i njohur edhe si parimi i dëgjimit të palëve, kurse esenca e tij është shprehur në maksimën e vjetër latine audiatur et altera pars.

Sipas këtij parimi, secilës palë duhet t’i jepet mundësia që të prononcohet për gjithçka që është e rëndësishme në sjelljen e vendimit të arbitrazhit. Më saktësisht, sipas këtij parimi secilës palë doemos duhet t’i jepet mundësia që të paraqesë mendimin e saj lidhur me çështjet për të cilat duhet vendosur, si dhe që të deklarohet lidhur me thëniet dhe pretendimet e palës kundërshtare, dëshmitarëve dhe ekspertëve e kështu me radhë.546

Zbatimi i parimit të kontradiktoritetit përfshinë edhe: njoftimin me kohë të palës lidhur me emërimin e arbitrit dhe me inicimin e procedurës së arbitrazhit; të drejtën e secilës palë për t’u ftuar me rregull para tribunalit të arbitrazhit dhe për t’u njoftuar me veprimet procedurale që janë ndërmarrë; të drejtën e secilës palë që të ketë në dispozicion kohë të mjaftueshme për përgatitjen e parashtresës së vet dhe që të paraqitet personalisht para tribunalit të arbitrazhit; të drejtën e secilës palë që vet arbitrazhit t’ia paraqesë faktet të cilat duhen të vërtetohen gjatë rrjedhës së procesit; si dhe të prezantoj gjatë paraqitjes së provave dhe të prononcohet lidhur me thëniet e dëshmitarëve dhe ekspertëve apo lidhur me përmbajtjen e dokumenteve.

Parimi i kontradiktoritetit shprehimisht është paraparë në LATNRM. Konkretisht, në nenin 18 parag. 2 të këtij ligji theksohet se: “Gjyqi i arbitrazhit obligohet që secilës palë t’i mundësojë në tërësi t’i paraqesë thëniet e veta dhe të prononcohet për thëniet e palës kundërshtare.”

Cenimi i parimit të kontradiktoritetit paraqet shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit dhe shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit.

6.3.3. Parimi i barazisë së palëve

Ky parim është ngushtë i lidhur me parimin e dëgjimit të palëve (kontradiktoritetit). Në të vërtetë, me dispozitat e parimit të kontradiktoritetit sigurohet trajtimi i barabartë i palëve në procedurën e arbitrazhit. Cenimi i këtij parimi, po ashtu, paraqet bazë për anulimin e vendimit të arbitrazhit.

Sipas këtij parimi, palët janë të barabarta në procedurën para gjyqit të arbitrazhit.547 Për shkak të rëndësisë që ka për procedurën e arbitrazhit, ky parim në mënyrë shprehimore është paraparë në ML e UNCITRAL-it, si dhe në legjislacionet e tjera nacionale të hartuara në mbështetje të këtij instrumenti ndërkombëtar të arbitrazhit. Kështu, ML i UNCITRAL-it kur flet për trajtimin e barabartë të palëve, ai parasheh këtë zgjidhje: “Palët do të trajtohen në mënyrë të barabartë dhe secila palë do të ketë mundësi të plotë për të paraqitur rastin e saj.”548 Edhe e drejta zvicerane e arbitrazhit i 546 Shih: F. Brestovci, E drejta procedural civile I, Ribotim i katërt, Prishtinë, 2004, fq. 32; G. Knežević,

MTA…, fq. 104. 547 LATNRM, neni 18 parag. 1. 548 ML i UNCITRAL-it, neni 18. Shih, po ashtu, edhe: LA i Kosovës, neni 16.1.; LA i Kroacisë, neni

17(1); LA i Serbisë, neni 33 parag. 1.

192

kushton rëndësi të posaçme parimit të barazisë së palëve, duke paraparë shprehimisht dispozitën vijuese: “Pavarësisht prej procedurës së zgjedhur, tribunali i arbitrazhit doemos duhet të siguroj trajtimin e barabartë të palëve dhe të drejtën e të dyja palëve për t’u dëgjuar në procedurë kontradiktore.”549

Parimi i barazisë së palëve gjen shprehje gjatë tërë procesit të arbitrazhit. Ky parim, si njëra nga kërkesat fundamentale të procesit të arbitrazhit, është imperativ jo vetëm për tribunalin e arbitrazhit, por edhe për vetë palët. Kjo do të thotë se çdo dispozitë e marrëveshjes së palëve mbi arbitrazhin që do të vendoste njërën palë në pozitë më të përshtatshme krahasuar me palën tjetër, duke cenuar kështu postulatin e barazisë së palëve, do të jetë e pavlefshme, pavarësisht se palët kanë arritur pajtim lidhur me atë. Nga këtu nënkuptojmë se parimi i barazisë së palëve përcakton kufijtë e një parimi tjetër elementar procesual në procedurën e arbitrazhit, e që është parimi i autonomisë së vullnetit të palëve.

6.3.4. Parimi i shqyrtimit

Në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar parimi i shqyrtimit gjen zbatim restriktiv, respektivisht të kufizuar. Kjo është kështu, pasi që grumbullimi i materialit procedural nuk u përket vetëm palëve, por edhe vetë tribunali i arbitrazhit ka për detyrë që të grumbulloj atë material kur palët janë joaktive. Së këndejmi, nuk na befason konstatimi i cili thekson se “arbitrazhi nuk është i lidhur ekskluzivisht për faktet dhe provat që paraqiten ose propozohen nga palët, ai mund të ekzaminoj gjendjen e gjërave edhe pa pohimet e palëve.”550

Mirëpo, parimi i shqyrtimit nuk gjen zbatim të njëjtë në të gjitha sistemet procedurale. Vështruar komparativisht, të gjitha sistemet juridike ndahen në dy grupe në aspekt të grumbullimit të materialit faktik dhe atij provues. Në vendet anglosaksone (SHBA, Angli dhe vendet e tjera të Commonwealth-it), si dhe në vendet skandinave është pranuar pranimi i shqyrtimit, kurse në vendet e tjera është pranuar parimi i hetimit ose kombinimi i dy parimeve në fjalë me rastin e grumbullimit të materialit procedural. Veçanërisht, kur bëhet fjalë për ato sisteme procedurale të cilat mbështesin zbatimin radikal të parimit të shqyrtimit, grumbullimi i materialit procedural u përket vetëm palëve. Kështu që, edhe arbitrat të cilët vijnë nga shtetet me një traditë të tillë më tepër janë të prirur për të luajtur një rol pasiv, duke u lënë palëve në tërësi iniciativën për grumbullimin e materialit faktik dhe provues. Roli i arbitrave të këtillë konsiston në ekzaminimin dhe vlerësimin e këtij materiali.

Në anën tjetër, tek parimi i hetimit iniciativa për mbledhjen e materialit faktik i takon arbitrit, me ndihmën e palëve dhe përfaqësuesve juridik të tyre.551 Në vendet të cilat kanë pranuar sistemin e kombinimit të dy parimeve në fjalë, në aspekt të grumbullimit të materialit faktik dominon parimi i shqyrtimit: palëve, sipas rregullit, u takon grumbullimi i materialit faktik, por tribunali i arbitrazhit ka autorizim që gjatë rrjedhës së procesit t’i inkurajoj palët për këtë, që sa më tërësisht ta paraqesin atë material. Në aspekt të grumbullimit të materialit provues, tek sistemet e kombinuara, dominon parimi i hetimit, pasi që nga tribunali i arbitrazhit varet se cilat mjete provuese do të përdoren për vërtetimin e fakteve të paraqitura nga palët. Mirëpo, edhe këtu, nga 549 LDNP i Zvicrës, neni 182(3). 550 G. Knežević, MTA…, fq. 104. 551 M. Trajković, MTA …, op. cit., fq. 474.

193

vullneti i palëve varet se cilat prova do të paraqiten, pasi që nga palët varet financimi i veprimeve të caktuara hetuese.

6.3.5. Parimi i zhvillimit të procesit gojarisht dhe procedura me shrim

Sikurse në procedurën kontestimore ashtu edhe në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar veprimet procedurale mund të kryhen në formë të shkruar dhe në formë orale.

Nëpërmjet veprimeve procedurale të formës së shkruar palët kontestuese paraqesin kërkesat dhe qëndrimet e tyre lidhur me lëndën kontestuese, dhe se në këtë mënyrë i ndihmojnë tribunalit të arbitrazhit që të arrijë deri te njohuritë e nevojshme në bazë të të cilave do ta nxjerrë vendimin e tij. Për disa veprime procedurale (siç janë: parashtresat, thirrjet, procesverbali dhe vendimi) forma me shkrim ka karakter të detyrueshëm. Duhet theksuar se veprimet procedurale të formës së shkruar dominojnë në fazën përgatitore të procesit të arbitrazhit.

Nëpërmjet procedurës së zhvilluar gojarisht palëve u mundësohet që drejtpërdrejtë t’i drejtohen njëra tjetrës dhe vetë arbitrave për faktet kontestuese, me ç’rast u mundësohet edhe që t’i sqarojnë faktet që janë më pak të kuptueshme apo të paqarta, që janë të parashtruara në formë të shkruar.

Duhet të theksohet se në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbajtja e seancës dëgjimore nuk është imperativ që nuk mund të përjashtohet. Në të vërtetë, në legjislacionet nacionale dhe në rregulloret e arbitrazhit parashihet mundësia e shmangies së mbajtjes së seancës dëgjimore, respektivisht parashihet mundësia e palëve dhe arbitrave për të vendosur në çdo rast konkret lidhur me mbajtjen apo mosmbajtjen e seancës dëgjimore. Arbitrat janë të autorizuar për të sjellë vendimin meritor në bazë të vetë dokumenteve dhe shkresave të tjera të shkruara, në seancë jopublike, nëse konsiderojnë se ato dokumente dhe materiale të tjera të shkruara janë të mjaftueshme për vendimmarrje dhe nëse asnjëra nga palët nuk kërkon mbajtjen e seancës dëgjimore.552

6.3.6. Parimi i konfidencialitetit (jopublicitetit)

Përderisa në procedurën kontestimore parimi i publicitetit është parim kryesor, i garantuar madje edhe me Kushtetutë,553 në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është specifike zhvillimi i procedurës me dyer të mbyllura. Parimi i jopublicitetit, i konfidencialitetit, i fshehtësisë (“sine strepitu forensi”) në teorinë

552 Shih p.sh.: LA i Kosovës, neni 21.1.; LA i Kroacisë, neni 23(1) dhe (2); LA i Serbisë, neni 39; Kodi

Gjyqësor u Belgjikës, neni 1705(1); Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 25(6); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 19(1); Rregullat mbi Arbitrazhin Ndërkombëtar të Zvicrës, neni 15(2); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 53(1). Po ashtu edhe në LATNRM, në nenin 24 parag. 1 parashihet kjo zgjidhje: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, gjyqi i arbitrazhit do të vendosë se a do të mbahet seanca e dëgjimit për paraqitjen e provave ose për shqyrtimin gojor, ose procedura do të zhvillohet në bazë të dokumenteve. Në çdo rast, përveç nëse palët janë marrë vesh se nuk do të ketë seancë dëgjimore, gjyqi i arbitrazhit do të mbajë seancë të atillë në pjesën përkatëse të procedurës, nëse këtë e kërkon ndonjëra nga palët.”

553 Kushtetuta e R.M., neni 102.

194

juridike shpeshherë është cilësuar si avantazh i rëndësishëm i arbitrazhit kundrejt procedurës së zhvilluar para gjykatave nacionale.554

Ky parim që përshkon tërë procedurën e arbitrazhit është në interes të vetë palëve, e veçanërisht të subjekteve tregtare si shfrytëzues më të mëdhenj të shërbimeve të ofruara nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, të cilët për shkak të arsyeve dhe interesave të tyre afariste insistojnë që procesi të zhvillohet me dyer të mbyllura.

Zbatimi i parimit të konfidencialitetit nënkupton detyrimin jo vetëm të arbitrave dhe palëve për të ruajtur sekretin e të dhënave dhe gjithë asaj që ndodh lidhur me kontestin, por edhe të personave të tjerë, siç mund të jenë: përfaqësuesit e palëve, dëshmitarët, ekspertët, procesmbajtësit, ndihmësarbitrat, këshilltarët e palëve, si dhe zyrtarët e institucionit të arbitrazhit, nëse kontesti i është besuar për zgjidhje ndonjë institucioni të arbitrazhit. Për më tepër, zbatimi konsekuent i këtij parimi kërkon që vendimet e arbitrazhit të mos publikohen pa pajtimin e palëve, ose edhe nëse publikohen identiteti i palëve, sipas rregullit, nuk zbulohet, madje nuk do të zbulohen edhe elemente të tjera të cilat mund të çojnë në njohjen dhe individualizimin e palëve dhe kontestit. Çdo cenim i këtij parimi palës së dëmtuar i hap rrugën që të kërkoj shpërblim për dëmin e shkaktuar.

6.3.7. Parimi i ekonomisë së gjykimit

Përcaktimi i palëve për zgjidhjen e kontestit të tyre para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbështetet në pritshmërinë e tyre për një proces kualitativ, të shpejtë dhe me harxhime sa më të vogla. Kjo do të thotë se edhe para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar vlen parimi i ekonomisë së gjykimit, që konsiston në zhvillimin e procedurës së arbitrazhit pazvarritje dhe brenda afateve kohore sa më të shkurtra, ashtu që palëve t’u kushtojë sa më pak.

Në funksion të këtij parimi është edhe njëshkallshmëria, thjeshtësia dhe joformaliteti i procedurës që e karakterizon arbitrazhin. Në të vërtet, arbitrat kanë për detyrë që procedurën ta zhvillojnë në mënyrë ekspeditive, respektivisht sipas shpejtësisë së duhur. Ata (arbitrat) kanë për obligim që të respektojnë afatet e parapara për ndërmarrjen e veprimeve procedurale, si dhe duhet t’i shfrytëzojnë të gjitha mjetet e disponueshme për të penguar taktikat dilatore dhe insistimet e palëve që kanë për qëllim të zvarrisin procedurën.

6.3.8. Parimi i pandërmjetësisë

Sipas parimit të pandërmjetësisë, tribunali i arbitrazhit drejtpërsëdrejti njoftohet me natyrën dhe përmbajtjen e mjeteve provuese, pa ndërmjetësimin e tjetërkujt vendos për vlerën provuese të mjeteve provuese të grumbulluara, si dhe vetë vendos lidhur me kërkesëpadinë pasi të jetë përfunduar seanca kryesore e cila është ndjekur në tërësi nga vetë anëtarët e tribunalit.

Mirëpo, sikurse në procedurën kontestimore ashtu edhe në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nga ky parim ka edhe devijime. Thënë ndryshe,

554 Shih: K. Noussia, Confidentiality in International Commercial Arbitration: A Comparative Analysis

of the Position nder English, US, German and French Law, Springer, Berlin, 2010, fq. 20 etj.

195

ekzistojnë përjashtime të caktuara nga ky parim, p.sh. arbitrazhi mund të kërkoj nga gjykatat nacionale marrjen e provave të caktuara; apo të kërkoj nga dëshmitari ose eksperti që të dorëzoj deklaratën e tij në formë të shkruar; apo kur vetëm ndonjëri nga anëtarët e tribunalit (kryetari apo anëtari tjetër i tribunalit) merr në pyetje dëshmitarin që ndodhet jashtë shtetit ose dëgjon ekspertin. Një përjashtim tjetër i rëndësishëm nga ky parim paraqet edhe rasti kur në marrjen e vendimit merr pjesë arbitri i cili nuk ka qenë i pranishëm në seancën dëgjimore, por i cili njoftohet me lëndën nga shkresat e saja dhe nga procesverbali i mbajtur. Përjashtimet e këtilla janë të diktuara nga oportuniteti dhe nevoja e ekonomizimit të procesit të arbitrazhit.

6.4. FILLIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR

Inicimi i procedurës së arbitrazhit paraqet veprimin e parë formal, shumë të rëndësishëm që duhet ta ndërmerr paditësi. Procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të iniciohet vetëm nga subjekti i cili është palë në një marrëveshje të arbitrazhit dhe për kontestin i cili është i përfshirë me atë marrëveshje. Kur flitet për fillimin e kësaj procedure, si çështje të rëndësishme për trajtim na paraqiten momenti i fillimit të procedurës dhe parashtresat inicuese të procedurës.

6.4.1. Koha (dita) e fillimit të procedurës

Fillimisht, duhet theksuar se përcaktimi i momentit të fillimit të procedurës së arbitrazhit paraqet një çështje të rëndësishme, duke marrë në konsideratë pasojat e mundshme juridike procedurale dhe materiale. Një nga efektet më të rëndësishme të momentit të fillimit të procedurës është ai i ndërprerjes së afatit të parashkrimit. Në të vërtetë, palët duhet t’i ndërmarrin me kohë veprimet procedurale të afatizuara, siç është edhe vetë inicimi i procedurës së arbitrazhit, pasi që çdo lëshim mund të ketë pasoja të pariparueshme. Zakonisht, afati për fillimin e procedurës së arbitrazhit fillon të rrjedhë nga dita e lindjes së shkakut për inicim të procedurës, respektivisht nga dita e lindjes së kontestit, prandaj paditësi e ka të domosdoshme paraqitjen e parashtresës inicuese procedurale brenda afatit të përcaktuar, me qëllim që të mos parashkruhet e drejta e tij për mbrojtje juridike para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

Përveç rëndësisë në aspekt të ndërprerjes së afatit të parashkrimit, dita e fillimit të procedurës përbën ditën nga e cila fillon të rrjedhë afati për të paraqitur përgjigjen në padi, për të paraqitur kundërpadinë, si dhe për t’iu përgjigjur propozimit të paditësit lidhur me emërimin e arbitrave, mënyrën e zgjedhjes së tyre, vendin e arbitrazhit dhe gjuhën e arbitrazhit.555 Më tutje, fillimi i procedurës së arbitrazhit mund të jetë i rëndësishëm edhe për të vlerësuar momentin nga i cili fillon të rrjedh kamata për shumën e paditur. Për më tepër, pasi të ketë filluar procedura, paditësi mund të mos jetë në gjendje të tërhiqet nga arbitrazhi pa pëlqimin e të paditurit. Në rastet e këtilla, i padituri të paktën mund të kërkoj kompensim të shpenzimeve të bëra si pasoj e fillimit të arbitrazhit.556

555 Shih p.sh.: Rregullat e ICDR-së neni 3(1), 3(2), 3(3) dhe 12(3); Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së neni

4(2), 5(1) dhe 5(6) dhe Swiss Arbitration Rules neni 3(6) dhe 3(7). 556 Shih: J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 506-507.

196

Nga kjo që u theksua nënkuptojmë se përcaktimi i momentit të fillimit të procedurës së arbitrazhit përbën një çështje tejet të rëndësishme. Por, cili moment konsiderohet si moment i fillimit të procedurës së këtillë: momenti i paraqitjes së kërkesës apo padisë në institucionin e arbitrazhit, momenti kur pranohet padia apo kërkesa për arbitrazh nga ana e të paditurit, apo ndonjë moment tjetër? Edhe në këtë aspekt, sikurse në shumë aspekte të tjera, vjen në shprehje përparësia (primati) i marrëveshjes së palëve, që do të thotë se vetë palët mund të përcaktojnë se me cilat veprime procedurale do të konsiderohet se ka filluar të rrjedhë procedura e arbitrazhit.557 Mirëpo, në praktikë palët rrallëherë shfrytëzojnë një mundësi të tillë, duke lënë kështu që momenti i fillimit të procedurës së arbitrazhit të varet nga ajo se a bëhet fjalë për arbitrazh ad hoc apo për arbitrazh institucional.

Në rastet kur palët kanë kontraktuar kompetencën e ndonjë arbitrazhi institucional, tek ky lloj i arbitrazheve hasen organe për pranimin e parashtresave të palëve me të cilat iniciohet procedura e arbitrazhit. Kështu që, si moment i fillimit të procedurës para arbitrazhit institucional konsiderohet momenti kur institucioni i arbitrazhit ka pranuar kërkesën për arbitrazh.

Kjo zgjidhje është zgjidhja që ofrohet nga institucionet më të njohura të arbitrazhit, si: ICC-ja, ICDR-ja, LCIA-ja, SCC-ja, DIS-i etj. Kështu p.sh. sipas Rregullores së ICDR-së (neni 2(2)) “arbitrazhi konsiderohet se ka filluar në datën kur Administratori ka pranuar Njoftimin e Arbitrazhit.” Qëndrim i ngjashëm haset edhe në Rregulloren e ICC-së, sipas së cilës si datë e fillimit të arbitrazhit konsiderohet data në të cilën Sekretariati ka pranuar kërkesën për arbitrazh.558 Rregullorja e GJZPAOEM-së parasheh, gjithashtu, se procedura e arbitrazhit iniciohet me padi, e cila i dorëzohet këtij institucioni.559

Mirëpo, duhet theksuar se jo të gjitha institucionet e arbitrazhit ndajnë të njëjtin qëndrim sa i përket momentit të fillimit të procedurës së arbitrazhit. Kështu p.sh. përjashtim përbën Rregullorja e Arbitrazhit e ICSID-it, e cila si datë të fillimit të procedurës së arbitrazhit konsideron datën kur Sekretari Gjeneral i njofton palët se të gjithë arbitrat kanë pranuar emërimin e tyre.560

Në anën tjetër, në rastet kur palët kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit ad hoc, situata e krijuar ndryshon nga ajo që krijohet para arbitrazheve institucionale. Arbitrazhet ad hoc nuk kanë organet e tyre të cilat do të ishin në gjendje për të pranuar dokumentet e palëve me të cilat do të fillonte procedura e arbitrazhit. Në një situatë të tillë, të karakterizuar me mungesë të institucionit, e domosdoshme është që momenti i inicimit të procedurës së arbitrazhit të lidhet me palën. Kështu që, si moment i fillimit të procedurës së arbitrazhit zakonisht konsiderohet momenti kur i padituri ka pranuar kërkesën për arbitrazh ose padinë dhe njoftimin se paditësi ka ndërmarrë hapat e duhur në drejtim të konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, respektivisht të emërimit të arbitrit

557 Kjo shprehimisht është paraparë në ML e UNCITRAL-it, në nenin 21, në përputhje me të cilin palët

mund të përcaktojnë se cilat veprime janë të domosdoshme për inicimin e procedurës. Një autorizim i këtillë i palëve rrjedh nga shprehja “Unless otherwise agreed by the parties” (“Nëse palët nuk jamë marrë vesh ndryshe”). Një zgjidhje e këtillë është marrë edhe LATNRM, neni 21; LA i Kosovës, neni 18; LA i Kroacisë, neni 20; LA i Serbisë, neni 38; KPCGJ, neni 1044.

558 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 4 parag. Shih po ashtu edhe: Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 1.4; Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së, neni 4; Rregullat e Arbitrazhit të DIS-it, neni 6.1.

559 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 42(1) dhe (2). 560 Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it (The Rules of Procedure for Arbitration Proceedings), neni 6(1).

197

individual.561 Pra, si datë relevante për fillimin e procedurës para arbitrazhit ad hoc më së shpeshti konsiderohet data kur i padituri ka pranuar parashtresën për inicimin e procedurës (kërkesën për arbitrazh, padinë apo njoftimin e arbitrazhit).

Një zgjidhje e këtillë haset në shumicën e legjislacioneve nacionale të arbitrazhit. P.sh., Ligji i Arbitrazhit i Suedisë në nenin 21 parasheh këtë zgjidhje: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, procedurat e arbitrazhit janë të iniciuara kur njëra palë pranon kërkesën për arbitrazh ...”. Ligji i Arbitrazhit i Kroacisë parasheh se procedura e arbitrazhit, në rastet e arbitrazhit ad hoc, fillon në ditën kur i padituri pranon njoftimin mbi atë se pala kundërshtare ka emëruar arbitrin ose ka propozuar arbitrin individual dhe me thirrjen e saj për të emëruar arbitrin tjetër ose për t’u deklaruar mbi arbitrin individual të propozuar, si dhe me padi me të cilën kontesti paraqitet para arbitrazhit.562 LATNRM-ja, sikurse edhe shumica e legjislacioneve nacionale të hartuara në bazë të ML të UNCITRAL-it, ka marrë zgjidhjen që ofron ky instrument ndërkombëtar fakultativ. Në nenin 21 të LATNRM-së përcaktohet shprehimisht momenti i fillimit të procedurës së arbitrazhit: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, procedura e arbitrazhit për një kontest të caktuar fillon në ditën kur i padituri e pranon kërkesën që ai kontest të paraqitet para arbitrazhit.”563

Mirëpo, edhe këtu duhet theksuar se jo të gjitha sistemet juridike nacionale ndajnë të njëjtin qëndrim në aspekt të momentit të inicimit të procedurës së arbitrazhit. Kështu p.sh. në të drejtën braziliane parashihet se procedura e arbitrazhit fillon atëherë kur është pranuar emërimi nga arbitri individual apo nga arbitrat (nëse janë disa).564 Në përputhje me një dispozitë të tillë, procedura e arbitrazhit konsiderohet se ka filluar vetëm atëherë kur të gjithë arbitrat kanë pranuar emërimet e tyre. Për më tepër, dispozita e këtillë ka karakter imperativ.

Në fund edhe njëherë duhet të theksohet se dispozitat e shumicës së legjislacioneve nacionale në aspekt të përcaktimit të momentit të fillimit të procedurës së arbitrazhit kanë karakter dispozitiv, që do të thotë se palëve u është lënë mundësia për të kontraktuar se kur dhe me cilat veprime do të konsiderohet se ka filluar procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

6.4.2. Aktet me të cilat iniciohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar

Veprimi i parë i rëndësishëm procedural me të cilin iniciohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është dorëzimi i parashtresës me të cilën iniciohet kjo procedurë. Në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar zakonisht hasen dy lloje të parashtresave me të cilat fillon procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, e ato janë kërkesa dhe padia. Thënë ndryshe, kërkesa për arbitrazh dhe padia përbëjnë dy parashtresat të cilat zakonisht vijnë në shprehje në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për të iniciuar procedurën për ofrimin e mbrojtjes juridike nëpërmjet këtij mekanizmi të quajtur arbitrazh. Pavarësisht se për cilin lloj të parashtresës bëhet fjalë, akti iniciues doemos duhet të përmbajë të dhënat me të cilat qartë informohet pala tjetër se kontesti i caktuar i është referuar arbitrazhit. 561 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 112. 562 LA i Kroacisë, neni 20(2). 563 Shih edhe ML e UNCITRAL-it, neni 21; KPCGJ neni 1044; LA i Serbisë, neni 38 parag. 2; LDNP i

Zvicrës, neni 181; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1702. 564 Ligji i Brazilit Nr. 9307, i datës 23 shtator 1996, neni 19.

198

6.4.2.1. Kërkesa për arbitrazh

Kërkesa për arbitrazh (“Request for arbitration”, “Notice of arbitration” apo “Demand for arbitration”) është lloj i parashtresës me të cilën iniciohet procedura e arbitrazhit dhe për të cilën zakonisht kërkohet që të përmbaj vetëm një minimum të të dhënave lidhur me palët, kontestin, marrëveshjen e arbitrazhit dhe arbtirat. Qëllimi i kësaj kërkese është që ta njoftoj shkurtimisht të paditurin lidhur me inicimin e procedurës së arbitrazhit dhe me natyrën e kontestit. Për më tepër, në një vendim të një gjykate franceze është theksuar se “qëllimi i kërkesës për arbitrazh, e cila dorëzohet nga njëra palë tek tjetra, është që ta informojë këtë të fundit se bashkëkontraktuesi i saj synon që ta përdorë arbitrazhin, dhe ta njoftojë palën tjetër për të emëruar arbitrin e saj dhe për të përcaktuar pozicionin e saj në procedurë.”565

Përparësia e kërkesës për arbitrazh qëndron në faktin se paditësit i mundësohet që me kohë të inicioj procedurën e arbitrazhit, edhe pse ai në këtë moment mund të mos jetë në gjendje për të grumbulluar tërë materialin për padi. Dorëzimi i padisë mund të kërkohet vetëm në një fazë të mëvonshme të procedurës, zakonisht pas konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, respektivisht pas emërimit të arbitrit individual. Pra, padia dorëzohet në mënyrë plotësuese, dhe se dorëzimi i së njëjtës duhet të bëhet brenda afatit të përcaktuar me rregullat e zbatueshme të arbitrazhit apo të përcaktuara nga vetë tribunali i arbitrazhit. Lëshimi i këtij afati do të ketë për pasojë ndërprerjen e procedurës. Kështu për shembull, LATNRM-ja, sikurse edhe ML i UNCITRAL-it, parasheh mundësinë e fillimit të arbitrazhit me dorëzimin e kërkesës për arbitrazh, pa specifikuar definitivisht kërkesat, faktet dhe materialin tjetër procedural. Por, për dallim nga ML i UNCITRAL-it, LATNRM-ja shprehimisht përcakton edhe elementet të cilat doemos duhet të përmbahen në kërkesën për arbitrazh. Ato janë: emrat e palëve, lënda e kontestit dhe thirrja në marrëveshjen e arbitrazhit në të cilën thirret pala që e ka paraqitur kërkesën.566 Në përputhje me këtë ligj, padia paraqitet në mënyrë plotësuese, brenda afatit të paraparë nga palët apo të përcaktuar nga tribunali i arbitrazhit, si dhe në të duhet të paraqiten faktet në të cilat mbështetet kërkesa e paditësit, çështjet kontestuese dhe kërkesëpadia.567

Rregullat e Arbitrazhit të ICDR-së parashohin se njoftimi i arbitrazhit (the notice of arbitration), përveç të tjerave doemos duhet të përmbajë: a) kërkesën që kontesti t’i referohet arbitrazhit; b) emrat, adresat dhe numrat e telefonit të palëve, si dhe të përfaqësuesve të tyre, nëse dihen; c) një kopje të klauzolës së arbitrazhit ose të marrëveshjes në të cilën thirret; d) thirrjen në çdo kontratë nga e cila ose në lidhje me të cilën ka lindur kontesti; e) përshkrimin e kërkesës dhe të fakteve që mbështesin atë; f) kërkesëpadia (dispozitivi i vendimit që kërkohet dhe shuma e kërkuar e të hollave); g) mund të përfshihen propozime në lidhje me mënyrën e zgjedhjes së arbitrave, numrin e arbitrave, vendin e arbitrazhit dhe gjuhën (gjuhët) e arbitrazhit.568

565 Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 5 shkurt 1980, në rastin Intertradex v. L.B.S. – cituar

sipas Fouchard, Gaillard, Goldman ..., op. cit., fq. 656. 566 LATNRM-ja, neni 21. Përmbajtja e kërkesës për arbitrazh është përcaktuar shprehimisht edhe në

Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 3(3) dhe 3(4). 567 LATNRM-ja, neni 23 parag. 1. 568 Rregullat e ICDR-së, neni 2(3).

199

6.4.2.2. Padia e arbitrazhit

Para se të flasim për padinë dhe përmbajtjen e saj, e konsiderojmë si të domosdoshme që të theksojmë se ekzistojnë dallime në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar sa i përket fillimit të procedurës së arbitrazhit. Në të vërtetë, në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të hasen tre mënyra për inicimin e procedurës së arbitrazhit:

a) Fillimi i procedurës së arbitrazhit vetëm në bazë të kërkesës për arbitrazh, pa dorëzim të padisë në një fazë të mëvonshme;

b) Fillimi i procedurës së arbitrazhit me anë të kërkesës për arbitrazh, por me detyrim për paditësin që më vonë të paraqesë padinë e tij me detaje të hollësishme; dhe

c) Fillimi i drejtpërdrejtë i procedurës së arbitrazhit me padi.569

Padia është lloj i parashtresës me të cilën mund të iniciohet drejtpërdrejtë procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe e cila zakonisht ka një përmbajtje më të detajuar sesa kërkesa për arbitrazh. Në padi, përveç elementeve që përmbahen në kërkesën për arbitrazh, specifikohen edhe kërkesat, çështjet kontestuese, faktet dhe materiali tjetër procedural. Kështu p.sh. në LATNRM parashihet detyra e paditësit për të paraqitur padinë në afatin për të cilin janë marrë vesh palët ose të cilin e ka caktuar gjyqi i arbitrazhit, dhe se elementet esenciale të këtij akti janë: faktet në të cilat paditësi e bazon kërkesën e vet, çështjet kontestuese dhe kërkesëpadia. Për më tepër, paditësi padisë së tij duhet t’ia bashkëngjisë të gjitha dokumentet dhe provat e tjera që i konsideron si relevante, ose mund të thirret në dokumentet ose provat e tjera që ka për qëllim që t’i paraqesë. Një gjë të tillë duhet ta bëjë edhe i padituri me rastin e paraqitjes së përgjigjes në padi.570

Gjithashtu, në Rregulloren e GJZPAOEM-së parashihet përmbajtja e padisë, ku si elemente obligative konsiderohen: “a) emri i plotë i palëve (firma dhe selia e personit juridik, të shënuara në Regjistrin Qendror të R.M-së ose në regjistër tjetër të mbështetura me dëshmi nga regjistri adekuat dhe nga përfaqësuesi ose i autorizuari i tyre në qoftë se e kanë); b) adresa e palëve, telefoni, telefaksi dhe adresa elektronike për pranimin e letrave; c) kërkesëpadia; d) faktet mbi të cilat bazohet kërkesëpadia; e) provat; f) marrëveshja e arbitrazhit, nëse është e lidhur; g) emri i arbitrit; h) shenja për vlerën e objektit të kontestit; i) nënshkrimi i parashtruesit, respektivisht nënshkrimi elektronik.”571

Sikurse padia, ashtu edhe kërkesa për arbitrazh duhet t’i përmbaj të gjitha elementet e nevojshme me të cilat plotësohen kriteriumet e parapara. Në qoftë se parashtresa inicuese nuk është e qartë, e plotë apo në qoftë se nuk i përmban elementet përmbajtësore të definuara, e bënë atë parashtresë me të meta, dhe se të njëjtat duhet të evitohen në mënyrë që procedura të vazhdoj. Mirëpo, këtu problemi qëndron në çështjen se cili moment do të jetë relevant për fillimin e procedurës së arbitrazhit:

569 Lidhur me alternativën e parë shih: Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 4; Rregullat e ICDR-së,

neni 2. Lidhur me alternativën e dytë shih: ML i UNCITRAL-it, nenet 21 dhe 23; LATNRM-ja, nenet 21 dhe 23; LA i Kosovës, nenet 18 dhe 20; LA i Serbisë, neni 38; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, nenet 3 dhe 20; Rregullat e Arbitrazhit të CRCICA, nenet 3 dhe 20. Lidhur me alternativën e tretë shih: Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 42; LA i Kroacisë, neni 20.

570 LATNRM, neni 23 parag. 1. Shih edhe: LA i Serbisë, neni 36 parag. 1; LA i Kroacisë, neni 22(1). 571 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 42, parag. 2.

200

momenti i parashtrimit të parashtresës me të meta, apo momenti kur ato meta janë evituar? Kjo veçanërisht ka rëndësi në rastet kur ekziston rreziku i parashkrimit apo i skadimit të ndonjë afati tjetër. Lidhur me këtë çështje shumë legjislacione nacionale, përfshirë këtu edhe LATNRM-në, nuk përmbajnë zgjidhje shprehimore. Në praktikën e ICC-së haset një qëndrim favorizues për palën paditëse, ashtu që mospërmbajtja e të gjitha elementeve plotësuese në padi nuk do ta pengojë fillimin valid të një arbitrazhi, përderisa pala tjetër ka qenë e informuar në lidhje me ngritjen e padisë. Të metat mund të evitohen në një fazë të mëvonshme dhe kështu kushti kohor të përmbushet.572

Çështje tjetër e rëndësishme është edhe dërgimi dhe dorëzimi i këtyre parashtresave inicuese. Në përgjithësi, kërkesa për arbitrazh ose padia doemos duhet t’i dërgohet dhe dorëzohet të paditurit dhe institucionit përkatës të arbitrazhit. Në këtë aspekt, sikurse në shumë aspekte të tjera, palët kanë mundësi që të kontraktojnë mënyrën e dorëzimit të akteve inicuese. Në mungesë të një marrëveshje të tillë, rregulloret e arbitrazhit parashohin dispozita specifike në lidhje me dërgimin dhe dorëzimin e parashtresave. Kështu p.sh., sipas Rregullores së ICC-së, paditësi kërkesën për arbitrazh ia dërgon Sekretariatit, kurse ky i fundit ka përgjegjësi që atë t’ia dërgoj të paditurit.573 Njoftimi i arbitrazhit, kërkesa për arbitrazh ose padia mund të dërgohen nëpërmjet çdo mjeti të komunikimit, përfshirë këtu edhe mjetet elektronike (p.sh. faksi, teleksi apo emaili), me të cilat mund të dëshmohet dërgimi i bërë.574 Parashtresa me të cilën iniciohet procedura dhe dokumentet e tjera mund t’i dorëzohen të paditurit personalisht, ose do t’i dërgohen në vendin e biznesit, vendbanimin ose në adresën postare të adresuarit. Në qoftë se dorëzimi i këtillë nuk mund të bëhet, parashtresat e këtilla do të konsiderohen si të pranuara me dërgimin e tyre personit të adresuar në vendin e biznesit, vendbanimin ose adresën postare të fundit të njohur, me letër të regjistruar ose ndonjë mjet tjetër që ofron një regjistrim të dorëzimit apo tentim të dorëzimit.575

6.4.3. Përgjigja në padi dhe kundërpadia

Përgjigja në padi dhe kundërpadia janë veprime procedurale të të paditurit në procedurën e arbitrazhit.

Shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregullave të institucioneve të arbitrazhit kërkojnë nga i padituri që brenda afateve të përcaktuara të përgjigjet në padinë e paditësit apo në kërkesën e tij për arbitrazh. Nëpërmjet përgjigjes në padi i padituri deklarohet lidhur me kërkesëpadinë, respektivisht mund ta kontestoj apo ta pohoj kërkesëpadinë. Zakonisht, i padituri paraqet mbrojtjen e tij në aspekt të thënieve, propozimeve dhe kërkesave të paditësit.

Kështu për shembull, LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, parasheh se “i padituri duhet ta paraqesë mbrojtjen e vet në aspekt të thënieve, kërkesave dhe propozimeve të paditësit, përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe.”576

572 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 520. 573 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 4(1). 574 Shih p.sh. Rregullat e UNCITRAL-it, neni 2(1) dhe 2(2); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 4.1. 575 Rregullat e UNCITRAL-it, neni 2(3) dhe 2(4); Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 3(2);

Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 49(1). 576 LATNRM, neni 23 parag. 1.

201

Gjithashtu edhe Rregullorja e GJZPAOEM-së nga i padituri kërkon që brenda afatit të përcaktuar nga Sekretari i Arbitrazhit të paraqes përgjigje në padi, që dorëzohet në selinë e Arbitrazhit, duke paraparë me këtë rast po të njëjtat elemente përmbajtjesore që parashihen edhe për padinë.577

Afati brenda të cilit i padituri do të duhej që të paraqesë përgjigje në padi zakonisht është i shkurtër. Kështu p.sh., Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së parashohin afatin 30 ditor llogaritur nga dita e pranimit të kërkesës për arbitrazh nga ana e Sekretariatit.578

Përmbajtja e përgjigjes në padi (ose përgjigjes në kërkesën për arbitrazh) është e përcaktuar detajisht me dispozitat e rregulloreve të arbitrazheve institucionale. Zakonisht, përmbajtja e saj është e ngjashme me përmbajtjen e padisë apo kërkesës për arbitrazh, të theksuara më lartë.579

Në anën tjetër, kundërpadia është veprim procedural i të paditurit, me të cilin ai parashtron kërkesën e tij të veçantë në procesin që është vënë në veprim nga ana e paditësit. Rregulloret e arbitrazheve institucionale parashohin të drejtën e të paditurit për të ngritur kundërpadi, dhe se shumë prej këtyre rregulloreve kërkojnë nga i padituri që kundërpadinë ta parashtroj në kohën e parashtrimit të përgjigjes në padi.

Kështu p.sh., Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së parashohin se çdo kundërpadi e të paditurit doemos duhet të dorëzohet me përgjigje në padi. Sipas kësaj rregulloreje, kundërpadia, përveç të tjerave, doemos duhet të përmbaj: a) përshkrim të natyrës dhe të rrethanave të kontestit që kanë qenë shkaktar për kundërpadinë; b) kërkesëpadinë; c) kontratat relevante, e veçanërisht marrëveshjen (marrëveshjet) e arbitrazhit; d) kur kundërpaditë janë ngritur në bazë të më shumë se një marrëveshjeje arbitrazhi, një tregues (indikacion) i marrëveshjes së arbitrazhit, sipas së cilës është ngritur çdo kundërpadi.580

Rregullorja e GJZPAOEM-së, në neni 45 parasheh zgjidhjen vijuese: “I padituri deri në përfundim të shqyrtimit, mund të parashtroj deri tek Arbitrazhi kundërpadi ose të paraqesë prapësim të kompensimit në formë të kundërpadisë, nëse kundërpadia ose prapësimi rrjedhin nga marrëdhënia juridike e cila është e përfshirë në marrëveshjen e arbitrazhit.”

Si në rastin e padisë, ashtu edhe tek kundërpadia, paditësi është i autorizuar që të përgjigjet në kundërpadi, dhe këtë zakonisht e bën brenda afatit që parashihet edhe për përgjigje në padi (ICC Rules, neni 5(6); ICDR Rules neni 3(2) etj,).

577 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 43. 578 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 5(1). Shih edhe Rregullat e ICDR-së, neni 3(1) (Brenda 30

ditëve pas fillimit të arbitrazhit, i padituri paraqet me shkrim përgjigjen në padi, me ç’rast i përgjigjet çështjeve të ngritura në njoftimin për arbitrazh).

579 Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 5(1); Rregullat e ICDR-së, neni 3(3) dhe 3(4); Rregullat e LCIA-së, neni 2.1.

580 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 5(5). Shih po ashtu edhe: Rregullat e ICDR-së, neni 3(3) dhe 3(4).

202

6.4.4. Ndryshimi dhe plotësimi i padisë dhe i përgjigjes në padi

Ndryshimi dhe plotësimi i padisë dhe i përgjigjes në padi varet nga marrëveshja e palëve ose nga rregullat e aplikueshme të arbitrazhit.

Në të vërtetë, palët në marrëveshjen e tyre mund të rregullojnë çështjen e ndryshimit dhe plotësimit të padisë, përgjigjes në padi apo të kundërpadisë. Pra, nga vullneti i tyre varet se a do të rezervohet apo do të përjashtohet e drejta e tyre për ndryshimin ose plotësimin e padisë dhe të përgjigjes në padi. Një autorizim i këtillë shprehimisht është paraparë në nenin 23, parag. 2 të ML të UNCITRAL-it, sipas të cilit ndryshimi ose plotësimi i padisë ose përgjigjes në padi do të jetë i mundur, vetëm nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe dhe nëse tribunali i arbitrazhit konsideron se ndryshimi i tillë nuk e zvarrit procedurën. Mirëpo, palët një autorizim të këtillë rrallëherë e shfrytëzojnë në praktikë. Kështu që, si pasojë kemi aplikimin e rregullave të arbitrazheve institucionale ose të drejtës së zbatueshme nacionale për procedurën e arbitrazhit.

Kur kemi të bëjmë me arbitrazhet ad hoc, shumica e legjislacioneve nacionale parashohin, në parim, të drejtën e secilës palë për të ndryshuar dhe plotësuar padinë e saj ose përgjigjen në padi. Mirëpo, legjislacionet nacionale rezervojnë për tribunalin e arbitrazhit të drejtën që të mos lejoj ndryshimin apo plotësimin e padisë ose të përgjigjes në padi, nëse konsideron se ndryshimi i tillë nuk është i përshtatshëm.

Sa i përket kësaj çështjeje, LATNRM-ja në tërësi ka marrë zgjidhjen që parashihet në nenin 23 parag. 2 të ML të UNCITRAL-it, ashtu që në këtë aspekt thekson: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, secila palë mund ta ndryshojë ose plotësojë padinë e vet ose përgjigjen e padisë gjatë procedurës së arbitrazhit, përveç nëse gjyqi i arbitrazhit konsideron se nuk është e përshtatshme të lejohen ndryshime të atilla, duke marrë parasysh prolongimin që do të shkaktonte ndërmarrja e tyre me vonesë.”581

Kur palët kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit institucional dhe nuk kanë paraparë asgjë sa i përket ndryshimit ose plotësimit të padisë ose të përgjigjes në padi, atëherë lidhur me këtë çështje aplikohen dispozitat përkatëse të rregulloreve të këtyre institucioneve, të cilat në parim njohin mundësinë e ndryshimeve të këtilla nën kushtet që ato i parashohin. Kështu p.sh., Rregullat e Arbitrazhit Ndërkombëtar të AAA-së (ICDR) parashohin se gjatë procedurës së arbitrazhit, çdo palë mund ta ndryshoj apo plotësoj padinë e saj, kundërpadinë ose përgjigjen në padi (defense), përveç nëse tribunali e konsideron të papërshtatshëm që të lejoj ndryshimin apo plotësimin e tillë, për shkak të vonesës së palës duke ndërmarrë atë, paragjykimeve ndaj palëve tjera ose për shkak të ndonjë rrethane tjetër. Për më tepër, pala nuk mund ta ndryshoj ose plotësoj padinë ose kundërpadinë nëse ndryshimi apo plotësimi do të bie jashtë fushëveprimit të marrëveshjes për të arbitruar.582

Së fundmi, edhe Rregullorja e GJZPAOEM-së njeh përparësinë e autonomisë së vullnetit të palëve në aspekt të ndryshimit apo plotësimit të padisë ose përgjigjes në

581 LATNRM, neni 23 parag. 2. Shih po ashtu edhe: ML e UNCITRAL-it, neni 23(2); KPC i Gjermanisë,

neni 1046(2); LA i Suedisë, neni 23(2); LA i Kroacisë, neni 22(2); LA i Serbisë, neni 36(4); Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 22.

582 Rregullat e ICDR-së, neni 9. Shih po ashtu edhe: Rregullat zvicerane të Arbitrazhit, neni 20(1); Rregullat e ICC-së, neni 23(4); Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC, neni 16.

203

padi. Nëse palët nuk kanë kontraktuar diçka tjetër, sipas kësaj rregulloreje, ndryshimet dhe plotësimet e këtilla janë të lejuara nën kushte të caktuara. Konkretisht, në neni 44 të këtij akti parashihet kjo zgjidhje: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, gjatë procedurës së arbitrazhit secila palë mund ta ndryshoj ose plotësoj padinë e vet ose përgjigjen e padisë, përveç nëse tribunali i arbitrazhit konsideron se nuk është e përshtatshme të lejohen ndryshime të atilla, duke pasur parasysh prolongimin që do të shkaktonte ndërmarrja e tyre me vonesë, ose dëmin që do të mund ta pësoj pala tjetër, ose duke pasur parasysh rrethana të tjera.” Pra, edhe në bazë të kësaj rregulloreje për arbitrat rezervohet e drejta diskrecionale për të mos lejuar ndryshimin ose plotësimin e padisë ose të përgjigjes në padi kur kjo mund të rezultojë me zvarritje të procedurës së arbitrazhi.

6.5. ZBATIMI I PROCEDURËS SË ARBITRAZHIT

Siç edhe kemi theksuar, autonomia e vullnetit të palëve tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar gjen shprehje të gjerë, prandaj jo më kot arbitrazhi cilësohet si mënyrë vullnetare e zgjidhjes së kontesteve. Në përputhje me këtë parim, palët me vullnetin e tyre të lirë, jo vetëm që kontraktojnë kompetencën e këtij mekanizmi, por ato mund të përcaktojnë edhe mënyrën sipas së cilës do të zhvillohet procedura, duke ia përshtatur atë nevojave të veçanta, interesave dhe pritjeve të tyre. Një mundësi e këtillë e palëve nuk humbet me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit, edhe pse mbi arbitrat (arbitrin individual) të emëruar bartet përgjegjësia e udhëheqjes së procedurës. Në të vërtetë, pas inicimit të procedurës së arbitrazhit, hapi i radhës është konstituimi i tribunalit të arbitrazhit,583 i cili tribunal do ta drejtojë procesin nga momenti i konstituimit të tij e deri në përfundim të procedurës. Megjithatë, palët nuk janë të përjashtuara krejtësisht nga përcaktimi i mënyrës së zbatimit të procedurës së arbitrazhit, pasi që tribunali i arbitrazhit zakonisht u kërkon palëve që të shprehin pikëpamjet e tyre lidhur me çështjet të cilat kanë ndikim në ecurinë e mëtutjeshme të procedurës dhe mënyrën në të cilën do të zhvillohet ajo.584 Çështjet e këtilla procedurale janë të ndryshme, ashtu që disa janë të një rëndësie më të madhe, e disa janë të një rëndësie më të vogël. Sidoqoftë, të gjitha këto çështje duhet të përcaktohen nga palët nëpërmjet arritjes së marrëveshjes, e në mungesë të një marrëveshje të këtillë, ato çështje përcaktohen nga arbitrat, p.sh. duhet të përcaktohet vendi i arbitrazhit, vendi i mbajtjes së seancave, rregullat procedurale, gjuha në të cilën do të zhvillohet procedura e arbitrazhit, duhet të vendoset se a do të mbahet seancë dëgjimore apo se procesi do të zhvillohet në bazë të dokumenteve (shkresave), e kështu me radhë. Në vazhdim, edhe ne, në këtë pjesë të këtij disertacioni doktoral do të trajtojmë çështjet të cilët paraqiten gjatë zhvillimit të procedurës së arbitrazhit.

6.5.1. Korniza kohore

Ekspeditiviteti i procedurës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është një nga atraksionet e këtij mekanizmi alternativ të zgjidhjes së kontesteve. Palët kur kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kanë parasysh efikasitetin e arbitrazhit në zgjidhjen e kontesteve. Për këtë qëllim, arbitrat kanë për obligim që t’i kryejnë detyrat e veta në mënyrë ekspeditive. Ata kanë për detyrë që mandatin e tyre ta 583 Lidhur me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit dhe vështirësitë që mund të lindin me rastin e

emërimit të arbitrave këtu nuk do të flitet, pasi që për këto është folur në kreun paraprak. 584 Shih: Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 664-665; N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M.

Hunter, op. cit., fq. 364.

204

kryejnë në mënyrë efikase, duke zhvilluar në mënyrë të shpejtë, ekspeditive procedurën e arbitrazhit. Megjithëse shpejtësia e procedurës së arbitrazhit është një kualitet i rëndësishëm i këtij mekanizmi, ajo nuk duhet të ngatërrohet me nxitimin, pasi që palëve duhet t’u jepet mundësia për të paraqitur rastin e tyre. Për më tepër, shpejtësia nuk guxon të jetë assesi në dëm të kualitetit të procesit, e veçanërisht në rastet kur kemi të bëjmë me konteste mjaft të ndërlikuara, komplekse të cilat zakonisht kërkojnë kohë më shumë për shqyrtimin e tyre.

Duke u udhëhequr nga parimi i cili thotë “drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”, disa të drejta nacionale dhe rregullore të arbitrazheve janë përpjekur që arbitrimi të zhvillohet dhe të kryhet me shpejtësi të arsyeshme duke përcaktuar afatin brenda të cilit tribunali i arbitrazhit duhet ta nxjerrë vendimin e tij.585 Me fjalë të tjera, të drejtat nacionale dhe rregulloret e arbitrazheve kanë përcaktuar kornizën kohore brenda së cilës duhet të zgjidhet kontesti nga ana e tribunalit.

Kështu për shembull, në të drejtën italiane të arbitrazhit parashihet detyrimi i arbitërve për të sjellë vendimin e tyre brenda 240 ditëve nga dita kur arbitrat kanë pranuar emërimin e tyre, përveç nëse palët nuk kanë kontraktuar diçka ndryshe.586 Në anën tjetër, Rregullorja e ICC-së parasheh afatin gjashtë mujor brenda të cilit tribunali i arbitrazhit duhet të nxjerr vendim përfundimtar. Afati i tillë fillon të rrjedh nga data kur për herë të fundit tribunali i arbitrazhit apo palët kanë nënshkruar planin për zhvillimin e procedurës së arbitrazhit (“Terms of Refernce”), ose nga data kur Sekretariati e ka njoftuar tribunalin e arbitrazhit për aprovimin e “Terms of Reference” nga ana e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit.587 Një kuadër i këtillë kohor brenda të cilit duhet të zgjidhet kontesti është paraparë edhe në Rregulloren e CIETAC-ut, në të cilën shprehimisht theksohet si në vijim: “Tribunali i arbitrazhit do të merr vendimin e arbitrazhit brenda gjashtë (6) muajve nga data në të cilën është formuar tribunali i arbitrazhit.”588

Mirëpo, duhet theksuar se afatet e këtilla nuk janë aq rigoroze, saqë të mos mund të shtyhen. Aktet të cilat parashohin korniza të këtilla kohore, parashohin po ashtu edhe mundësinë e shtyrjes së tyre me pëlqim të palëve ose me iniciativën e institucionit apo të tribunalit, kuptohet nëse ekzistojnë shkaqe të arsyeshme. Megjithëse nuk parashihen sanksione të qarta për tejkalimin e afateve të parapara brenda të cilëve duhet të zgjidhet kontesti,589 institucionet e arbitrazhit dhe vetë arbitrat janë të kujdesshëm në këtë aspekt, 585 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 334. 586 KPC i Italisë, neni 820 i ndërlidhur me nenin 813. Ngjashëm, Ligji mbi arbitrazhin dhe mediacionin i

Ekuadorit, në nenin 25 ka paraparë detyrimin e tribunalit për të nxjerrë vendimin brenda 150 (njëqind e pesëdhjetë) ditëve nga seanca e juridiksionit. Kjo periudhë mund të zgjatet nga tribunali i arbitrazhit edhe për 150 ditë të tjera.

587 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 30(1). 588 Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC, neni 46(1). 589 Në të drejtat nacionale nuk ekziston një qëndrim unik për sa i përket tejkalimit të afateve për marrjen e

vendimit nga ana e tribunalit. Thënë ndryshe, në të drejtat nacionale hasen zgjidhje të ndryshme për situatat kur tribunali nuk nxjerrë vendim final brenda kohës së lejuar p.sh. sipas Kodit Nacional të Procedurës Civile të Argjentinës, Ligji nr. 22.434 (neni 760 dhe 771) vendimi i tillë do të jetë i pavlefshëm. Sipas LA të Anglisë, arbitri i cili nuk arrinë që ta udhëheqë procedurën me shpejtësinë e duhur ai mund të përjashtohet nga ana e gjykatës kompetente (neni 24(1) dhe (2)), dhe se një vendim i tillë mund të anulohet (neni 68). LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, parasheh se mandati i arbitrit pushon nëse ai nuk e kryen detyrën në afatin e duhur (neni 14). Për një gjë të këtillë është e nevojshme marrëveshja e palëve, e nëse një marrëveshje e këtillë nuk arrihet, përfundimi i mandatit të arbitrit mund të kërkohet nga gjykata, kundër vendimit të së cilës nuk lejohet ankesë.

205

me qëllim të ruajtjes së reputacionit të tyre. Me qëllim të organizimit të duhur dhe ekspeditiv të procedurës së arbitrazhit, rregulloret institucionale parashohin instrumentin e konferencës apo të seancës përgatitore, në të cilën konferencë vendosen rregullat në bazë të të cilave do të zbatohet procedura e arbitrazhit.590

6.5.2. Korniza procedurale

Që në fillim të procedurës së arbitrazhit, menjëherë pas konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, është e nevojshme dhe e domosdoshme për të përcaktuar se çfarë duhet të bëhet për zbatimin e arbitrazhit. Siç edhe kemi theksuar, tribunalit të arbitrazhit i është dhënë liri e gjerë në drejtimin e procedurës së arbitrazhit, duke i mundësuar atij që të organizoj procedurën në përputhje me rrethanat e rastit, pritjet e palëve dhe të anëtareve të tribunalit, si dhe duke pasur parasysh nevojën për zgjidhje të drejtë dhe me sa më pak shpenzime të kontestit.591 Me qëllim të organizimit sa më të mirë të procedurës së arbitrazhit, në disa qarqe arbitrat ndërkombëtar përgatisin një lloj “skeme të përgjithshme procedurale”, ku paraqitet mënyra në të cilën duhet të zhvillohet procedura e arbitrazhit, dhe ku përcaktohen afatet brenda të cilave duhet të ndërmerren veprimet e caktuara procedurale. Pra, në të ashtuquajturën “hartë të procesit” mund të përfshihen hapat ose fazat e ndryshme të procedurës dhe të përcaktohen afatet për ndërmarrjen e çdo veprimi procedural.592 Përgatitja e planit për zhvillimin e procedurës së arbitrazhit duhet të bëhet në fillim të procesit të arbitrazhit, e kjo zakonisht mund të ndodh në konferencën paraprake (përgatitore), që mund të konvokohet nga tribunali, kur e konsideron të nevojshme, pas konstituimit të tij. Mirëpo, vendimet e tribunalit mbi organizimin e procedurës së arbitrazhit nuk është e thënë që çdoherë të merren pas konsultimeve paraprake me palët. Ndonjëherë, varësisht llojit të çështjes për të cilën duhet vendosur, tribunali mund fare të mos konsultohet me palët. Megjithatë, duhet theksuar se konsultimet e këtilla me palët ose me përfaqësuesit e tyre janë të dobishme, veçanërisht në aspekt të rritjes së parashikueshmërisë së procesit dhe përmirësimit të atmosferës procedurale. Prandaj, duke pasur parasysh rëndësinë e konsultimeve të këtilla paraprake, veçanërisht në rastet kur palët vijnë nga sisteme të ndryshme juridike dhe sfonde të ndryshme kulturore, shumica e arbitrave insistojnë që të organizohen takime ose konferenca paraprake (përgatitore) për të diskutuar lidhur me organizmin e procedurës së arbitrazhit. Shpeshherë arbitrat dhe palët përcaktohen që të ndjekin 590 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern & M. Hunter, op. cit., fq. 371 (“Sidomos kur palët dhe

përfaqësuesit e tyre vijnë nga sisteme të ndryshme ligjore apo sfonde të ndryshme kulturore, tribunali i arbitrazhit konvokon një takim me palët sa më shpejtë që të jetë e mundur në procedurë.”). Institucionet e arbitrazhit, zakonisht, zhvillojnë të paktën një konferencë paraprake, e cila në kohët e fundit zakonisht zhvillohet nëpërmjet telefonit ose në formën e video-konferencës, por nuk përjashtohen edhe takimet e të gjithë të involvuarve në një vend të caktuar. Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 24; Rregullat e Arbitrazhit të SCC të vitit 2010, neni 23; Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, neni 20 dhe 21; Rregullat e ICDR-së neni 20(2).

591 Një numër i madh i legjislacioneve nacionale të arbitrazhit dhe rregulloreve të arbitrazhit i japin tribunalit të arbitrazhit një diskrecion të gjërë në aspekt të drejtimit të procedurës së arbitrazhit. Këtu bën pjesë edhe LATNRM-ja, e cila ka marrë në tërësi zgjidhjen e paraparë në nenin 19(2) të ML të UNCITRAL-it, ashtu që në këtë aspekt parasheh si në vijim: “Nëse nuk ekziston marrëveshje, gjyqi i arbitrazhit mund ta udhëheqë procedurën në mënyrën që e konsideron më të përshtatshme, nëse ajo nuk është në kundërshtim me këtë ligj ...”. Një diskrecion i këtillë i tribunalit të arbitrazhit njihet edhe në: LDNP të Zvicrës, neni 182(2); Kodin Gjyqësor të Belgjikës, neni 1700(2); LA të Kroacisë, neni 18(2); LA i Serbisë, neni 32 parag. 3 dhe 4; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 17(1); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 41(1).

592 Shih: G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 117 (autorët përdorin termin “mape postupka” që në përkthim d.t.th. “hartë e procedurës”).

206

udhëzimet e dhëna në Shënimet e UNCITRAL-it mbi Organizimin e Procedurës së Arbitrazhit.593

Kur flitet për kuadrin procedural është e nevojshme që të përmendet edhe një tipar karakteristik i arbitrazhit të ICC-së. Bëhet fjalë për të ashtuquajturën “terms of reference” - ky emërtim tek arbitrazhi i ICC-së përdoret për të aluduar në “hartën” apo “skemën” procedurale të përmendur pak më lartë.594 “Terms of Reference” përbën një dokument të hartuar nga ana e tribunalit të arbitrazhit në të cilin përcaktohen elementet e mandatit të arbitrave. Qëllimi i “terms of reference” është që të përcaktoj kërkesat e palëve, të identifikoj çështjet të cilat tribunali i arbitrazhit doemos duhet që t’i zgjidh dhe të përcaktoj rregullat kryesore procedurale në bazë të të cilave zhvillohet procedura e arbitrazhit.595 Sidoqoftë, funksioni i tyre kryesor është që ta përcaktojnë lëndën e arbitrazhit - me këtë palëve u ndalohet ndryshimi i vazhdueshëm i përmbajtjes dhe natyrës së kërkesave të tyre.596 Pas pranimit të lëndës nga Sekretariati, tribunali i arbitrazhit ka për detyrë që sa më parë ta hartoj këtë akt, në bazë të dokumenteve ose në prani të palëve duke marrë parasysh parashtresat e tyre më të fundit. Ky dokument përmban këto të dhëna:

a) Emrat e plotë, përshkrimin, adresën dhe detaje të tjera të kontaktit për secilën palë dhe për çdo person që përfaqëson palën në arbitrazh;

b) Adresat në të cilat dërgohen njoftimet dhe komunikimet që dalin gjatë rrjedhës së arbitrazhit;

c) Një përmbledhje të kërkesave respektive të palëve dhe kërkesëpaditë e tyre; d) Një listë të çështjeve të cilat duhet zgjidhur, përveç nëse tribunali i

arbitrazhit e konsideron të papërshtatshme; e) Emrat e plotë, adresën dhe detajet të tjera të kontaktit për secilin prej

arbitrave; f) Vendin e arbitrazhit; g) Veçoritë e rregullave procedurale të aplikueshme, si dhe referenca për

kompetencat e dhëna mbi tribunalin e arbitrazhit për të vepruar si amiable compositeur ose për të vendosur ex aequo et bono.597

Rregullorja e ICC-së kërkon nga palët dhe nga tribunali i arbitrazhit që të nënshkruajnë këtë dokument brenda dy muajve nga dita e pranimit të rastit nga Sekretariati. Për më tepër, tribunali i arbitrazhit brenda afatit të lartëpërmendur, këtë akt të nënshkruar prej tij dhe prej palëve, do t’ia transmetoj Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit të ICC-së. Kjo e fundit mund ta zgjasë këtë afat në bazë të kërkesës së

593 UNCITRAL ka publikuar më vitin 1996 Shënimet mbi Organizimin e Procedurës së Arbitrazhit

(Notes on Organizing Arbitral Proceedings). Qëllimi i tyre është që t’u ndihmojë praktikuesve të arbitrazhit duke paraparë dhe përshkruar shkurtimisht një sërë çështjesh të cilat duhet të merren në konsideratë me rastin e organizimit të procedurës së arbitrazhit. Në mesin e këtyre çështjeve, përveç të tjerave, bënë pjesë: përcaktimi i rregullave të arbitrazhit, gjuha e procedurës, vendi i arbitrazhit, konfidencialiteti i informacioneve lidhur me arbitrazhin, mjetet e komunikimit midis palëve dhe arbitrave, etj. Shënimet janë të disponueshme në adresën vijuese: http://www.uncitral.org/pdf/english/texts/arbitration/arb-notes/arb-notes-e.pdf (shikuar më 01.02.2014).

594 “Terms of reference” nuk janë vetëm karakteristikë e arbitrazhit të ICC-së, por edhe të rregulloreve të tjera institucionale. Për shembull, shih Rregullat e Arbitrazhit të CEPANI-t (në fuqi nga 1 janari i vitit 2013), neni 22.

595 Fouchard, Gaillard, Goldman …, fq. 666. 596 Shih: J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 528. 597 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 23(1).

207

arsyetuar të tribunalit të arbitrazhit ose me iniciativën e vet, po që se konstaton se është e nevojshme për ta bërë këtë.598 Në qoftë se ndonjëra nga palët refuzon që të marrë pjesë në hartimin e këtij dokumenti ose refuzon që ta nënshkruaj të njëjtin, tribunali, pavarësisht nga kjo, e paraqet dokumentin për miratim tek Gjykata Ndërkombëtare e Arbitrazhit. Kur akti është nënshkruar nga palët dhe arbitrat ose kur është miratuar nga GJNA, arbitrazhi do të procedoj.599

Nga momenti kur ky akt të jetë nënshkruar ose miratuar nga ana e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit, fillojnë të rrjedhin afate të caktuara, si dhe asnjë palë nuk mund të bëjë kërkesa të reja (new claims), të cilat janë jashtë kufijve të këtij dokumenti, përveç nëse për këtë ka qenë i autorizuar nga tribunali i arbitrazhit, i cili merr parasysh natyrën e kërkesave të reja, fazën e arbitrazhit dhe rrethanat e tjera relevante.600

6.5.3. Vendi i arbitrazhit

Vendi i arbitrazhit (locus arbitrii, place of arbitration, seat of arbitration, arbitral situs) nuk është vetëm një tregues i thjeshtë lidhur me vendin konkret në të cilin takohen palët dhe arbitrat për të zhvilluar procedurën e arbitrazhit, por ai është edhe një nga elementet më të rëndësishme në procedurën e arbitrazhit, si rezultat i efekteve të shumta që prodhon ai në shumë aspekte të ndryshme, prandaj me rastin e përcaktimit të tij nevojitet vëmendje e veçantë. Rëndësia e këtij elementi është e shumëfishtë:601

a) Përcaktimi i vendit të arbitrazhit ka për efekt zbatimin e dispozitave imperative të së drejtës së vendit ku ndodhet arbitrazhi. Me përcaktimin e vendit të arbitrazhit në parim përcaktohet lex arbitri, respektivisht korniza juridike brenda së cilës zhvillohet procedura e arbitrazhit. E drejta e vendit të arbitrazhit është ajo e cila mund t’u lejoj apo kufizoj gjykatave nacionale që të ndërhyjnë në procedurën e arbitrazhit, dhe se ajo përcakton shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit. Me fjalë tjera, e drejta e vendit në territorin e të cilit zhvillohet procedura e arbitrazhit ndërhyn në shumë çështje të tjera me qëllim të ruajtjes së integritetit të procedurës së arbitrazhit;602

b) Në bazë të vendit të arbitrazhit përcaktohet se cilat gjykata nacionale do të jenë kompetente për të vendosur lidhur me anulimin e vendimit të arbitrazhit – gjykatat nacionale të vendit të arbitrazhit kanë kompetencë për të vendosur lidhur me padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit;

c) Në bazë të vendit të arbitrazhit përcaktohet përkatësia nacionale e vendimit të arbitrazhit. Kështu, sipas LATNRM-së, si vendim i huaj i arbitrazhit konsiderohet vendimi i arbitrazhit që nuk është sjellur në Republikën e

598 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 23(2). 599 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 23(3). 600 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 23(4) dhe 30(1). 601 Lidhur me rëndësinë e vendit të arbitrazhit shih: G. B. Born, International Commercial Arbitration:

Commentary and Materials, Kluwer Law International, The Hague, fq. 573-575; Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 674-6675; M. Rubino-Sammartano, op. cit., fq. 564-565.

602 Një gjykatë e SHBA-së u shpreh se “vendi i arbitrazhit është i një rëndësie kritike për shkak se drejta e juridiksionit në të cilin arbitrazhi është zhvilluar zakonisht parasheh të drejtën procedurale të arbitrazhit” (në origjinal: “the situs of the arbitration is of critical importance because the law of the jurisdiction in which the arbitration is conducted ordinarily provides the procedural law of the arbitration”): Aktgjykimi i US Courts of Appeals, Second Circuit, i datës 15 shkurt 2006, në rastin JSC Surgutneftegaz v. President and Fellows of Harvard College, 167 FedAppx 266 (2d Cir. 2006).

208

Maqedonisë, dhe se vendimi i tillë i arbitrazhit ka përkatësinë e shtetit në të cilin është marrë;603

d) Vendi i arbitrazhit ka rëndësi edhe në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit. Në përputhje me nenin V(1)(a) të KNY-së, njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet nëse marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin nuk është e plotfuqishme sipas të drejtës së paraparë nga palët, e nëse palët nuk kanë përcaktuar një të drejtë të tillë, sipas të drejtës së shtetit në të cilin është marrë vendimi. Në përputhje me nenin V(1)(d) të KNY, njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet nëse përbërja e tribunalit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në përputhje me marrëveshjen e palëve ose, në mungesë të një marrëveshje të tillë, me të drejtën e shtetit në të cilin ndodhet vendi i arbitrazhit. Së fundmi, neni V(1)(e) i KNY-së parasheh se njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet nëse vendimi i arbitrazhit ende nuk është bërë i detyrueshëm për palët, ose është anuluar ose suspenduar nga organi kompetent i vendit në të cilin, ose sipas të drejtës të të cilit është marrë vendimi.

Nga kjo që u theksua kuptojmë se vendi i arbitrazhit luan një rol tejet të rëndësishëm tek çdo arbitrazh tregtar ndërkombëtar, andaj përcaktimi i tij meriton vëmendje të posaçme. Duke i marrë parasysh pasojat e thella juridike të vendit të arbitrazhit, është e këshillueshme që vetë palët ta caktojnë këtë vend në klauzolën e arbitrazhit, në kompromis ose në marrëveshjen e mëvonshme të tyre, derisa këtë vend nuk e caktojnë arbitrat. Në të vërtetë, legjislacionet nacionale dhe rregulloret e arbitrazheve parashohin përparësinë e autonomisë së vullnetit të palëve në caktimin e vendit të arbitrazhit.604 Në praktikë, në shumicën e marrëveshjeve të arbitrazhit caktohet vendi i arbitrazhit.605 Nëse palët nuk arrijnë që të gjejnë gjuhë të përbashkët lidhur me vendin e arbitrazhit (në marrëveshjen mbi arbitrazhin apo në marrëveshjen e tyre të mëvonshme), përcaktimin e këtij vendi e bën institucioni i arbitrazhit606 ose tribunali i arbitrazhit (arbitri individual ose trupi i arbitrave).607 Për më tepër, kur palët janë pajtuar që të zgjidhin kontestin sipas rregullave të caktuara të arbitrazhit, rregullat e këtilla mund ta përcaktojnë vendin e arbitrazhit, në rastet kur palët nuk kanë arritur që të dakordohen.608 603 LATNRM, neni 37(1) dhe (2). 604 Shih: ML e UNCITRAL-it, neni 20(1) (“The parties are free to agree on the place of arbitration…”);

LATNRM, neni 20 parag. 1; LA i Kosovës, neni 17.1; LA i Kroacisë, neni 19(1); LA i Serbisë, neni 34 parag. 1.

605 Shih: G. B. Born, International Commercial Arbitration, Volume I, Kluwer Law International, The Hague, 2009, fq. 1678 (“Më shumë se 80 përqind e të gjitha arbitrazheve të ICC-së përfshijnë marrëveshje që specifikojnë vendin e arbitrazhit...”).

606 Shih: Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 18(1) (“The place of the arbitration shall be fixed by the Court, unless agreed upon by the parties.”); Rregullat e Arbitrazhit të SCC, neni 20(1) (“Unless agreed upon by the parties, the Board shall decide the seat of arbitration.”).

607 ML i UNCITRAL-it, neni 20(1); LATNRM, neni 20 parag. 1; LA i Kosovës, neni 17.1; LA i Kroacisë, neni 19(2); LA i Serbisë, neni 34 parag. 2; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1701(1).

608 Shih p.sh. nenin 16.2 të Rregullave të Arbitrazhit të LCIA-së, sipas të cilit në qoftë se palët nuk janë pajtuar me shkrim lidhur me vendin e arbitrazhit të tyre, vendi i arbitrazhit do të jetë Londra, përveç kur konsiderohet se një tjetër vend është më i përshtatshëm, duke marrë parasysh të gjitha rrethanat dhe pasi palëve t’u është dhënë mundësia për të bërë komente me shkrim drejtuar Tribunalit të Arbitrazhit. Shih po ashtu edhe Rregullat e Arbitrazhit të VIAC-ut, neni 25(1) (“Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, vend i arbitrazhit do të jetë Vjena”); Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC-ut, neni 7(2); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 22 (“Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, vend i arbitrazhit do të jetë Shkupi”).

209

Përcaktimi i vendit të arbitrazhit nga ana e tribunalit të arbitrazhit apo institucionit të arbitrazhit mund të jetë i ndikuar nga faktorë të ndryshëm, në mesin e të cilëve po veçojmë: përshtatshmëria e së drejtës procedurale të vendit të arbitrazhit; marrëveshjet bilaterale dhe multilaterale që aplikohen në vendin e arbitrazhit dhe në vendet ku palët janë rezident; vendndodhja e përshtatshme gjeografike e vendit të arbitrazhit në raport me palët, me arbitrat, me objektin e kontestit, me dëshmitarët, si dhe me vendin ku institucioni i arbitrazhit është i vendosur.

Pasi që vendi i arbitrazhit është shumë i rëndësishëm, në disa legjislacione nacionale është insistuar që të parashihet zgjidhje shprehimore për rastet në të cilat mungon përcaktimi i vendit të arbitrazhit nga ana e palëve apo arbitrave. Këtu bëhet fjalë për prezumimin e vendit të arbitrazhit në rastet kur palët dhe arbitrat kanë lëshuar që të caktojnë këtë element. Në të vërtetë, sipas këtij prezumimi, nëse palët dhe arbitrat kanë lëshuar që të përcaktojnë gjatë procedurës vendin e arbitrazhit, si vend i arbitrazhit do të konsiderohet vendi i cili është shënuar si vend i marrjes së vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh., në të drejtën belge parashihet se “nëse vendi i arbitrazhit nuk është i përcaktuar nga palët ose arbitrat, vendi ku është marrë vendimi konsiderohet të jetë vendi i arbitrazhit.”609 Një zgjidhje e këtillë nuk haset në LATNRM, e as edhe në vetë ML e UNCITRAL-it.

Përcaktimi i vendit të arbitrazhit nuk imponon obligimin për të kryer të gjitha veprimet procedurale pasuese në këtë vend. Përkundrazi, tek zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është e zakonshme që për arsye të përshtatshmërisë të mbahen seanca dhe takime në ndonjë vend tjetër, i ndryshëm nga ai i cili është i përcaktuar si vend i arbitrazhit. Në të vërtetë, shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregullave të arbitrazhit përmbajnë dispozita me të cilat shprehimisht i lejohet tribunalit që të zhvilloj seanca jashtë vendit të arbitrazhit, përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe.610 Kështu p.sh., sipas nenit 20 parag. 2 të LATNRM-së “gjyqi i arbitrazhit mund të takohet në cilindo vend që e konsideron të përshtatshëm për këshillim ndërmjet anëtarëve të vet, për dëgjimin e dëshmitarëve, ekspertëve ose palëve, ose për kontrollin e mallit, sendeve të tjera ose dokumenteve, përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe.” Megjithatë, edhe përkundër faktit se seancat mund të zhvillohen në ndonjë vend tjetër, vendi i arbitrazhit mbetet i pandryshuar. Thënë ndryshe, kur palët kanë rënë dakord për vendin e arbitrazhit, ky vend nuk ndryshon edhe pse tribunali i arbitrazhit mund të takohet për t’i dëgjuar palët ose për të bërë ndonjë gjë tjetër në lidhje me arbitrazhin në ndonjë vend tjetër nga vendi i arbitrazhit. Pra, vendi i arbitrazhit nuk ndryshon vetëm për faktin se tribunali mbanë seancën e saj në ndonjë vend tjetër. Ai (vendi i arbitrazhit) ndryshon atëherë kur palët dakordohen për një gjë të tillë.611

609 Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1701(1). Shih po ashtu edhe: LA i Kroacisë, neni 19(3); LA i Serbisë,

neni 34 parag. 4. 610 Shih p. sh.: ML i UNCITRAL-it, neni 20(2); LATNRM-ja, neni 20 parag. 2; KPC i Gjermanisë, neni

1043(2); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1701(2); LA i Kosovës, neni 17.2; LA i Kroacisë, neni 19(4); LA i Serbisë, neni 34 parag. 5; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 18(2) dhe 18(3); Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 18(2); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 22; Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 16.3; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 18.2.

611 Shih: Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Singaporit, i datës 06.03.2002, në rastin PT Garuda Indonesia v. Birgen Air – i publikuar në Singapore Law Reports (Reissue), 1, 2002, fq. 401 (në këtë aktgjykim bëhet dallimi ndërmjet “vendit të arbitrazhit” dhe “vendit të seancave”. Gjykata e Apelit e Indonezisë hodhi poshtë argumentin e PT Garuda-s se palët kishin ndryshuar vendin e arbitrazhit nga Xhakarta (Indonezi) në Singapor. Singapori ishte bërë vendi i seancës, por si vend i arbitrazhit mbeti Xhakarta).

210

6.5.4. Gjuha e procedurës së arbitrazhit

Gjuha ose gjuhët që do të përdoren gjatë procedurës së arbitrazhit përbëjnë një çështje tjetër të rëndësishme për të cilën është e nevojshme marrëveshja e palëve. Çështja e gjuhës së arbitrazhit mund të jetë e rëndësishme në aspekt të realizimit të së drejtës fundamentale të secilës palë për t’u trajtuar në mënyrë të barabartë dhe në aspekt të ofrimit të mundësive të barabarta për secilën prej tyre për të paraqitur rastin e saj para gjyqit të arbitrazhit. Përveç kësaj, gjuha e arbitrazhit mund të jetë e rëndësishme edhe në aspekt të efikasitetit të procesit, shpenzimeve procedurale dhe emërimit të arbitrave. Në të vërtetë, zgjedhja e gjuhës së caktuar si gjuhë e arbitrazhit mund ta rëndoj pozitën e njërës palë, pasi që asaj pale mund t’i imponohet për të paraqitur rastin e saj në gjuhën që nuk është gjuhë e saj, përderisa oponenti i saj favorizohet duke iu mundësuar që të përdor gjuhën e tij. Si rrjedhojë, palës së tillë i imponohet angazhimi i përkthyesit për të ndjekur seancat, për të përkthyer dokumentet dhe parashtresat, për të përkthyer deklaratat e dëshmitarëve apo pjesëmarrësve tjerë në procedurë, si dhe mund t’i kufizohet zgjedhja e përfaqësuesit të saj - palës mund t’i imponohet zgjedhja e ndonjë personi tjetër si mbrojtës të saj për dallim nga ai të cilin e angazhon zakonisht, për shkak të mosnjohjes së gjuhës së arbitrazhit nga ky i fundit. Në anën tjetër, angazhimi i përkthyesit bën që procesi të zvarritet dhe të ketë një kosto më të lartë. Në aspekt të emërimit të arbitrave gjuha e arbitrazhit është çështje e rëndësishme, për shkak se është e nevojshme që arbitrat e emëruar, e veçanërisht kryetari i tribunalit të arbitrazhit, të njohë gjuhën në të cilën zhvillohet procesi, në mënyrë që të mos vij deri tek situata të ndryshme absurde që në instancë të fundit mund të rrezikojnë edhe kualitetin e zgjidhjes. Prandaj, për t’i evituar të gjitha këto vështirësi që mund të krijohen më vonë, është e këshillueshme që palët t’i kushtojnë vëmendje më të madhe këtij elementi opsional me rastin e lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit. Ata duhet që në vetë klauzolën e arbitrazhit ose në kompromis që të parashohin gjuhën në të cilën do të zhvillohet procedura, në mënyrë që të evitojnë paparashikueshmëritë e procesit. Arritja e marrëveshjes së palëve për gjuhën e arbitrazhit nuk përjashtohet edhe në fazat e mëvonshme të procesit, mirëpo duke pasur parasysh qëndrimet kundërshtuese të palëve pas lindjes së kontestit një marrëveshje e tillë e mëvonshme shpeshherë është e vështirë për t’u arritur.

Sikurse në shumë aspekte të tjera, ashtu edhe në aspekt të përcaktimit të gjuhës së arbitrazhit përparësi gëzon autonomia e vullnetit të palëve. Palët mund të përcaktojnë gjuhën në të cilën do të zhvillohet procesi qoftë në marrëveshjen e arbitrazhit qoftë në marrëveshjen e mëvonshme të arritur gjatë rrjedhës së procesit. Ato kanë liri që si gjuhë të arbitrazhit të zgjedhin më shumë se një gjuhë të caktuar (p.sh. gjuhën angleze dhe gjuhën frënge). Nëse palët nuk arrijnë që të merren vesh lidhur me gjuhën e arbitrazhit, atëherë arbitrat e emëruar do të jenë të autorizuar për të përcaktuar gjuhën e cila është më e përshtatshme për procedurën e arbitrazhit. Një qëndrim i këtillë i cili rezervon për tribunalin e arbitrazhit të drejtën për të zgjedhur gjuhën që do të përdoret gjatë procesit, në rastet kur ky element nuk është përcaktuar nga palët, haset i reflektuar në shumë legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit.612

612 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 22; KPC i Gjermanisë, neni 1045; Kodi Gjyqësor i Belgjikës,

neni 1703; LA i Kosovës, neni 19; LA i Kroacisë, neni 21; LA i Serbisë, neni 35; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 19; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 20; Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 17; Rregullat e CEPANI-t 2013, neni 20; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 19.

211

Rregullorja e ICC-së parasheh një zgjidhje të shkurtër dhe mjaftë të qartë në aspekt të përcaktimit të gjuhës së arbitrazhit. Konkretisht, në nenin 20 të kësaj Rregulloreje theksohet: “Në mungesë të një marrëveshjeje të palëve, tribunali i arbitrazhit do të përcaktojë gjuhën ose gjuhët e arbitrazhit, duke mbajtur llogari për të gjitha rrethanat relevante, përfshirë edhe gjuhën e kontratës.” Një zgjidhje e ngjashme haset edhe në Rregulloren e DIS, në nenin 22(1) të së cilës thuhet: “Palët janë të lira që të dakordohen mbi gjuhën ose gjuhët që do të përdoren në procedurën e arbitrazhit. Në mungesë të një marrëveshje të tillë, tribunali i arbitrazhit do të përcaktoj gjuhën ose gjuhët që do të përdoren në procedurë.”

Për dallim nga zgjidhja e sipërpërmendur, disa rregullore të arbitrazhit në situatat kur mungon marrëveshja e palëve, si gjuhë të arbitrazhit parashohin gjuhën zyrtare të vendit të selisë së institucionit. Kështu p.sh., në Rregulloren e GJZPAOEM-së parashihet se në rastet kur mungon marrëveshja e palëve, procedura para GJZPAOEM-së zhvillohet në gjuhën maqedone.613

Në kuadër të legjislacioneve nacionale po veçojmë Ligjin për Arbitrazhin të Republikës së Kosovës, i cili në nenin 19.1 lidhur me çështjen e gjuhës (gjuhëve) që përdoren në procedurën e arbitrazhit specifikon: “Nëse palët nuk janë pajtuar ndryshe, tribunali i arbitrazhit, menjëherë pas themelimit të tij, e përcakton gjuhën ose gjuhët të cilat do të përdoren gjatë procedurës së arbitrazhit. Marrëveshja ndërmjet palëve, respektivisht, vendimi i tribunalit vlejnë për të gjitha deklaratat dhe parashtresat me shkrim që dorëzohen nga palët, seancat e dëgjimit, si dhe vendimet ose kumtesat tjera të tribunalit të arbitrazhit.”

Sa i përket çështjes së gjuhës në të cilën do të zhvillohet procedura e arbitrazhit, LATNRM-ja përmban dispozita të detajuara.

Konkretisht, në nenin 22 të këtij akti theksohet:

“Palët mund të merren vesh për gjuhën ose gjuhët në të cilat do të zhvillohet procedura e arbitrazhit. Nëse nuk ka marrëveshje të atillë, gjyqi i arbitrazhit do të vendosë në cilën ose cilat gjuhë do të zhvillohet procedura, me ç’rast veçanërisht do të merr parasysh gjuhën ose gjuhët e kontratës kryesore nga e cila rrjedh arbitrazhi. Ajo marrëveshje apo vendim, nëse në to nuk përcaktohet ndryshe, do të zbatohet në të gjitha deklaratat me shkrim të palëve, në procedurën gojore dhe në të gjitha vendimet, aktvendimet ose njoftimet e tjera të gjyqit të arbitrazhit.

Gjyqi i arbitrazhit mund t’i urdhëroj palët, që çdo prove me shkrim t’ia bashkëngjisin edhe përkthimin në gjuhën ose gjuhët për të cilat janë pajtuar palët ose të cilat i ka caktuar gjyqi i arbitrazhit.

Deri në momentin e përcaktimit të gjuhës së procedurës, padia, përgjigja në padi dhe shkresat e tjera mund të paraqiten në gjuhën e kontratës kryesore.

Nëse palët nuk arrijnë që të merren vesh, e as arbitrat nuk arrijnë që të përcaktojnë gjuhën e arbitrazhit, gjuha e arbitrazhit do të jetë gjuha maqedonase dhe shkrimi i saj cirilik.”

Paragrafi 3 dhe 4 i nenit 22 të LATNRM-së përbëjnë plotësim në raport me ML e UNCITRAL-it. Në paragrafin 3 LATNRM-ja rregullon çështjen e gjuhës në të cilën 613 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 23: “(1) Procedura para arbitrazhit, sipas rregullit udhëhiqet në

gjuhën maqedonase. (2) Palët mund të merren vesh që procedura të udhëhiqet në ndonjë gjuhë tjetër...”

212

palët komunikojnë deri në momentin e përcaktimit të gjuhës së arbitrazhit, duke përcaktuar gjuhën e kontratës kryesore si gjuhë në të cilën mund të paraqitet padia, përgjigja në padi dhe parashtresat e tjera. Me paragrafin 4 të nenit 22, LATNRM-ja parasheh përdorimin e gjuhës maqedonase dhe shkrimin e saj cirilik si gjuhë të procedurës në rastet kur palët dhe arbitrat lëshojnë përcaktimin e gjuhës së arbitrazhit. Zgjidhja e këtillë ka anët e veta pozitive dhe negative. Aspekti pozitiv i kësaj zgjidhjeje qëndron në evitimin e mundësisë së bllokimit të procedurës së arbitrazhit për shkak të pamundësisë që të përcaktohet gjuha në të cilën do të zhvillohet ai proces.614 Aspekti negativ i zgjidhjes qëndron në favorizimin e gjuhës maqedonase, e cila përbën vetëm njërën nga gjuhët zyrtare të Republikës së Maqedonisë. Mospërfshirja e gjuhës shqipe dhe shkrimit të saj si gjuhë të arbitrazhit në nenin 22 parag. 4 është një nga tendencat e ligjvënësit për të margjinalizuar përdorimin e kësaj gjuhe. Mendojmë se në të ardhmen duhet shqyrtuar seriozisht përfshirjen e gjuhës shqipe dhe shkrimin e saj si gjuhë të arbitrazhit në nenin 22 parag. 4, aq më tepër kur e njëjta gjuhë përbën njërën nga gjuhët zyrtare në procedurat e ndryshme gjyqësore, përfshirë edhe procedurën kontestimore që zhvillohet para gjykatave të Republikës së Maqedonisë.615 Një zgjidhje e këtillë duhet të përfshihet edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, pasi që edhe atje parashihet përdorimi i gjuhës maqedonase si gjuhë e procedurës së arbitrazhit, në rastet kur mungon marrëveshja e palëve.

Nga kjo që theksuam mund të nënkuptojmë se caktimi i gjuhës së arbitrazhit nga ana e arbitrave të emëruar nuk guxon të jetë një veprim arbitrar i tyre, megjithëse hapësira e tyre manovruese është e gjerë. Detyra e tyre është e vështirë, pasi që ato duhet të zgjedhin gjuhën e cila do të duhej të mundësoj realizimin e të drejtës fundamentale të secilës palë për t’u trajtuar në mënyrë të barabartë. Gjatë përcaktimit të gjuhës së arbitrazhit, arbitrat duhet të marrin në konsideratë gjuhën e kontratës dhe/ose të marrëveshjes së arbitrazhit, gjuhën e korrespondencës ndërmjet palëve, si dhe nacionalitetin (shtetësinë) e palëve. Konsultimi me palët është normalisht një hap i dobishëm.616

Në fund duhet theksuar edhe njëherë se është tejet e rëndësishme që të gjithë arbitrat të njohin gjuhën në të cilën zhvillohet procedura e arbitrazhit. Megjithëse për arbitrin që nuk është në gjendje që të kuptoj gjuhën e arbitrazhit çdo gjë mund të përkthehet (parashtresat, dokumentet, dëshmitë e dëshmitarëve, raportet), kjo do të ishte me një kosto të lartë dhe se jashtëzakonisht do të ngadalësonte procesin. Duke qenë të motivuar nga këto arsye, Rregullat e Etikës për Arbitrat Ndërkombëtar të IBA-s kërkojnë nga arbitri që të mos pranoj emërimin nëse nuk e njeh mjaftueshëm gjuhën e arbitrazhit.617

614 Т. Дескоски, ‘Постапка пред Меѓународната Трговска Арбитража’ në Меѓународно

Арбитражно Право (ligjërata të autorizuara), pjesa e 10, Shkup, 2009/2010, fq. 11. 615 Në Republikën e Maqedonisë është miratuar ligj i posaçëm me të cilin mundësohet përdorimi i gjuhës

shqipe dhe shkrimi i saj në procedurat gjyqësore. Shih: Ligji për përdorimin e gjuhës që e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal, “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 101/2008, 100/2011, nenet 5-17.

616 T. Varady, Language and Translation in International Commercial Arbitration: From the Constitution of the Arbitral Tribunal through Recognition and Enforcement Proceedings, T. M. C Asser Press, The Hague, fq. 66.

617 Rregullat e Etikës për Arbitrat Ndërkombëtar të IBA-s (IBA Rules of Ethics for International Arbitrators) në nenin 2(2) parashohin këtë zgjidhje: “A prospective arbitrator shall accept an appointment only if he is fully satisfied that he is competent to determine the issues in dispute, and has an adequate knowledge of the language of the arbitration.”

213

Praktika na ofron shembuj se si gjuha e procedurës së arbitrazhit mund të përbëjë shkak për mosekzekutim të vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh. në një rast të vendosur nga gjykatat bullgare618 midis një kompanie maqedonase (АД Kontinental) dhe një kompanie bullgare (TД Farmahim), kompania bullgare kundërshtoi ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit institucional bullgar nr. 223/1989. Subjekti bullgar argumentoi se është shkelur procedura e arbitrazhit për arsye se në seancat e mëvonshme nuk ka marrë pjesë përkthyesi i cili u angazhua në seancën e parë. Ky argument u pranua nga gjykatat bullgare të cilat refuzuan ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, e më pas edhe anuluan vendimin e tillë, duke u mbështetur në arsyetimin se mospjesëmarrja e përkthyesit gjatë tërë rrjedhës së procedurës së arbitrazhit ka shkaktuar pozitë jo të barabartë të palëve në procedurë, me çka edhe është shkelur procedura e arbitrazhit.619

6.5.5. Përfaqësimi i palëve

Një nga të drejtat qenësore të palëve në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është e drejta për t’u përfaqësuar nga personi i zgjedhur prej tyre. E drejta e palës që të zgjedh përfaqësuesin e saj juridik është e rëndësishme në dy aspekte: së pari, i mundëson palës që në mënyrë efektive t’i realizoj të drejta e saja themelore dhe procedurale deri në masën që ajo vendos dhe në mënyrën që ajo dëshiron; së dyti, të paturit e të drejtës për të zgjedh ndihmën juridike ka një vlerë të qenësishme sepse besimi është i rëndësishëm, dhe se procedura mund të jetë e drejtë vetëm nëse pala mund t’i besoj avokatit i cili e udhëheq procedurën në emër të palës.620 Për më tepër, e drejta e përfaqësimit të palëve është e lidhur ngushtë me të drejtën e secilës palë për të patur mundësi të plotë për të paraqitur rastin e saj, andaj edhe çdo mohim eventual i një të drejte të tillë do të konsiderohej si një veprim i rrezikshëm, në aspekt të ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit, pasi që kjo mund të çoj në argumentin se pala e humbur nuk ka patur një mundësi të duhur për të paraqitur rastin e saj, madje edhe nëse të dy palët janë trajtuar në mënyrë të barabartë në këtë aspekt.621

Në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk ka kufizim në aspekt të asaj se kush mund të jetë si përfaqësues i palëve në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Palët, zakonisht, si përfaqësues të tyre zgjedhin një apo më tepë jurist-avokatë, në të cilët kanë besim, duke u bazuar në përvojën dhe në njohuritë e tyre. Mirëpo, ekipi që përfaqëson palën nuk është e domosdoshme që të jetë një ekip i përbërë vetëm nga juristët apo avokatët, pasi që i njëjti mund të përfshijë, të themi, edhe

618 Vendimi i Gjykatës së qytetit të Sofisë nr. 2400/92, i datës 21.09.1988, në rastin Kontinental v.

Farmahim (me këtë vendim u refuzua ekzekutimi) dhe Vendimi i Gjykatës Supreme të Bullgarisë, i datës 20.02.1995 (me këtë vendim u anulua vendimi i arbitrazhit) – raportuar në M. Дика, А. Јаневски, ‘Јазикот во арбитражната постапка како причина за неизвршување на арбитражната одлука’, Судска Ревија, Viti I, nr. 1, 1995, fq. 53-64.

619 Duhet theksuar se te ky rast në seancën e parë ishte angazhuar përkthyes në interes të paditësit, pra në interes të kompanisë maqedonase, në mënyrë që përfaqësuesit e saj të kenë mundësi për të ndjekur procedurën që zhvillohej në gjuhën bullgare. Më pas, ata kanë hequr dorë nga përkthyesi, për shkak se është konstatuar se i njëjti është i panevojshëm, pasi që arbitri maqedonas dhe paditësi maqedonas kanë mundur ta ndjekin seancën në gjuhën bullgare. I padituri, kompania bullgare, pas humbjes së kontestit, është thirrur në shkeljen e procedurës së arbitrazhit, duke theksuar se është shkelur e drejta e paditësit për t’u mbrojtur në procedurë. Vendimet e gjykatave bullgare me të cilat është vendosur në favor të pretendimeve të të paditurit, me të drejtë kanë hasur në kritika të arsyeshme nga autorët Mihajllo Dika dhe Arsen Janevski në punimin e cituar më sipër.

620 M. Kurkela, S. Turunen and Conflict Management Institute (COMI), op. cit., fq. 192. 621 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 415.

214

inxhinierë, kontabilistë, afaristë të njohur, specialistë në industrinë përkatëse etj. Në të vërtetë, përfaqësimi i palës edhe nga një jojurist nuk është i pazakontë në rastet që përfshijnë çështje teknike, dhe se kjo ndonjëherë mund të jetë e përshtatshme dhe të kursej kohë, në qoftë se ekspertët teknikë i drejtohen tribunalit të arbitrazhit në mënyrë të drejtpërdrejtë si përfaqësues të palëve.622 Në këtë drejtim, disa rregullore të arbitrazhit në mënyrë shprehimore lejojnë mundësinë e përfaqësimit të palëve nga personat që nuk kanë kualifikim të juristit (përfaqësimi nga jojuristët apo joavokatët). Kështu për shembull, në nenin 5 të Rregullave të Arbitrazhit të UNCITRAL-it parashihet se “secila palë mund të përfaqësohet ose ndihmohet nga persona të zgjedhur nga ajo.” Një formulim edhe më i drejtpërdrejtë haset në nenin 13(a) të Rregullave të Arbitrazhit të WIPO-s, ku parashihet se “palët mund të përfaqësohen nga persona të zgjedhur prej tyre, pa marrë parasysh në veçanti shtetësinë ose kualifikimin profesional.”

Vështruar komparativisht, në kushtet bashkëkohore sa i përket përfaqësimit të palëve duhet theksuar se ekziston një qasje liberale sipas së cilës si përfaqësues të palëve në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të shërbejnë si juristët ashtu edhe jojuristët, pavarësisht nga nacionaliteti i tyre ose anëtarësimi në ndonjë asociacion lokal të avokatëve. Qasja e këtillë ka gjetur shprehje të duhur në Ligjin e Arbitrazhit të Anglisë të vitit 1996, ku nenin 36 të këtij akti theksohet: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, pala në procedurën e arbitrazhit, mund të përfaqësohet në procedurë nga një jurist ose person tjetër i zgjedhur prej saj.” Megjithëse këtë qëndrim e kanë aprovuar të gjitha të drejtat bashkëkohore të arbitrazhit, qoftë si rezultat i legjislacionit qoftë si rezultat i praktikës gjyqësore, vështruar historikisht disa legjislacione nacionale kanë paraparë disa kufizime lidhur me atë se kush ka mundur të jetë përfaqësues i palëve. Disa shtete, si Indonezia, Izraeli, Arabia Saudite dhe Spanja kërkonin që përfaqësuesi i palëve të jetë jurist; kurse, disa shtete të tjera si Japonia dhe Singapori kërkonin që përfaqësuesi jo vetëm të jetë juristë por edhe anëtar i odës lokale të avokatëve.623 Sot, është lëshuar një qasje e tillë.

Megjithatë, nuk kanë munguar vendimet gjyqësore të cilat kanë konfirmuar kufizimet e këtilla. Kështu p.sh., Gjykata Supreme e Kalifornisë në vitin 1998 mori qëndrim lidhur me këtë çështje, duke theksuar se avokati i Nju Jorkut nuk mund të përfaqësoj palën në procedurën e arbitrazhit të zhvilluar në Kaliforni. Gjykata Kaliforniane theksoi se avokati nga Nju Jorku, duke mos qenë anëtarë i Odës së Avokatëve të Kalifornisë, nuk ishte i kualifikuar për të përfaqësuar klientin e tij në procedurën e arbitrazhit të zhvilluar në Kaliforni, pasi që një e drejtë e këtillë e përfaqësimit ishte e rezervuar për anëtarët e Dhomës kaliforniane të Avokatëve. Si pasojë, përfaqësuesi nga Nju Jorku nuk arriti që të arkëtoj tarifën e tij kur ai parashtroi kërkesën për këtë. Por, për fat të mirë, gjykata kaliforniane deklaroi se rregulli i këtillë nuk do të aplikohet në aspekt të arbitrazhit ndërkombëtar.624

Kur flitet për përfaqësimin e palëve e nevojshme është që të sqarohet se çka nënkuptohet me termin “përfaqësues”. Nevoja për një sqarim të tillë vjen si rezultat i asaj se në disa rregullore të arbitrazhit bëhet dallim midis përfaqësuesve të palëve, në njërën anë, dhe këshilltarëve juridik të cilët u ndihmojnë palëve apo përfaqësuesve të

622 Po aty, fq. 415. 623 D. Rivkin, ‘Keeping Lawyers out of International Arbitrations’, International Financial Law Review,

February 1990, fq. 11-14. 624 Birbrower, Montalbano, Condon & Frank v. The Superior Court of Santa Clara County, 1998 Cal

Lexis 2; 1998 WL 1346 (Cal 1/5/1998).

215

palëve, në anën tjetër. Këtu, si shembull po përmendim Rregulloren e ICC-së, e cila në nenin 26(4) të saj në mënyrë specifike bën dallim midis “përfaqësuesve të autorizuar” dhe “këshilltarëve”, duke specifikuar se palët “mund të paraqiten personalisht ose nëpërmjet përfaqësuesit të autorizuar në mënyrë të rregullt” dhe “mund të ndihmohen nga këshilltarët”. Rregullorja e GJZPAOEM-së po ashtu bënë distinksion ndërmjet “përfaqësuesit të autorizuar” dhe “këshilltarit” të emëruar nga palët. Në mënyrë specifike, në nenin 25 të kësaj Rregulloreje parashihet kjo zgjidhje: “Palët mund të emërojnë përfaqësues të autorizuar ose këshilltar sipas zgjedhjes së tyre. Emrat dhe adresat e atyre personave pala doemos duhet t’i dorëzoj me shkrim direkt tek Arbitrazhi. Në lajmërim pala ka për detyrë që të specifikoj se emërimi ka të bëj me përfaqësimin apo këshillimin, e në qoftë se nuk ka një përcaktim të tillë do të konsiderohet se emërimi ka të bëjë me përfaqësimin.” Një dallim i tillë është i inkorporuar edhe në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it të vitit 2010, në nenin 5 të të cilave në mënyrë specifike flitet për “përfaqësim” (representation) në njërën anë, dhe për “ndihmë” (assistance), në anën tjetër.

Krejtësisht në fund, duhet theksuar se nëse pala përcaktohet që në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të ketë përfaqësues të saj, ajo ka për detyrë që për përfaqësimin ta njoftoj palën tjetër dhe tribunalin ose institucionin e arbitrazhit, me ç’rast ajo ka për detyrë që të komunikoj edhe detajet e kontaktit të përfaqësuesve të saj, siç janë emrat, adresat dhe numrat e telefonit.625 Pas konstituimit të tribunalit të arbitrazhit palët dhe përfaqësuesit e tyre mund të komunikojnë drejtpërsëdrejti me arbitrat e emëruar. Gjithashtu, kur kemi përfaqësues në procedurën e arbitrazhit, tribunali ose institucioni i arbitrazhit mund të kërkoj dëshmi (provë) për autorizimin për përfaqësim, edhe atë në formën që e përcakton vetë tribunali ose institucioni i arbitrazhit. Kështu për shembull, Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011 në këtë drejtim në nenin 3 theksojnë se “kur një person do të veprojë si një përfaqësues i një pale, tribunali i arbitrazhit, me iniciativën e vet ose me kërkesën e ndonjë pale, në çdo kohë mund të kërkojë autorizimin e dhënë për përfaqësuesin në një formë të tillë siç mund ta përcaktojë tribunali i arbitrazhut.” Sidoqoftë, pala edhe pse mund të jetë e përfaqësuar ajo ka të drejtë që të merr pjesë në të gjitha fazat e procedurës së arbitrazhit, përfshirë këtu edhe të gjitha seancat dëgjimore. Mirëpo, në qoftë se ajo ia bën të pamundur tribunalit që të zhvilloj procedurën në mënyrën e duhur, tribunali mund të vazhdoj procedimin ex parte, duke vazhduar seancën vetëm me njërën palë, pa palën që obstruksionon procesin.

6.5.6. Dëgjimi i palëve dhe procedura me shkrim

Pavarësisht nga fakti se procedura e arbitrazhit mund të udhëhiqet vetëm në bazë të dokumenteve dhe materialeve të tjera të shkruara (documents only arbitration), në një numër të madh të arbitrazheve është e zakonshme mbajtja e sancës së dëgjimit (oral hearings).626 Se cila procedurë do të ndiqet, ajo me apo pa seancë të dëgjimit, kjo varet në radhë të parë nga vullneti i vetë palëve. Palët munden që në marrëveshjen e tyre ta parashikojnë apo ta përjashtojnë mbajtjen e seancës dëgjimore, dhe se marrëveshja e tillë e palëve duhet respektuar në mënyrë që të evitohen pasojat fatale të mundshme si 625 Shih: Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 25; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 5;

Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 3. 626 Lidhur me dëgjimin e palëve dhe procedurat që zhvillohen vetëm në bazë të dokumenteve dhe

materialeve të tjera të shkruara shih: Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 706-707; J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 535-537; N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 413.

216

rezultat i mosrespektimit të saj.627 Mirëpo, në praktikë, palët rrallëherë arrijnë marrëveshje në të cilën shprehin preferencat e tyre pozitive apo negative në aspekt të mbajtjes së seancës së dëgjimit. Në një situatë të tillë ku palët nuk kanë paraparë asgjë në këtë aspekt, u mbetet arbitrave për të vendosur se a do të ketë seancë të dëgjimit apo jo. Megjithatë, në qoftë se të paktën njëra palë kërkon mbajtjen e seancës dëgjimore, arbitrat kanë për detyrë që të njëjtën edhe ta mbajnë. Për më tepër, vendimi për mbajtjen e seancës dëgjimore mund të merret edhe atëherë kur vetë tribunali e konsideron të përshtatshme mbajtjen e të njëjtës, kuptohet nëse nuk ekziston marrëveshja ndërmjet palëve me të cilën përjashtohet mundësia e mbajtjes së seancës dëgjimore.628

Shumica e legjislacioneve nacionale dhe i rregulloreve të arbitrazhit sanksionojnë qëndrimin e sipërtheksuar, në bazë të të cilit seancë të dëgjimit do të ketë në rastet kur për këtë ekziston iniciativa e njërës palë apo kur vetë tribunali i arbitrazhit e konsideron të përshtatshme mbajtjen e të njëjtës.629 Kështu për shembull, LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, në nenin 24 parag. 1 parasheh: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, gjyqi i arbitrazhit do të vendosë se a do të mbajë seancë të dëgjimit për paraqitjen e provave, ose për shqyrtim gojor ose procedura do të udhëhiqet në bazë të dokumenteve. Në çdo rast, përveç nëse palët janë marrë vesh se nuk do të ketë seancë të dëgjimit, gjyqi i arbitrazhit do të mbajë seancë të tillë në fazën përkatëse të procedurës, nëse këtë e kërkon ndonjëra nga palët.”

Nga analiza e zgjidhjeve të ndryshme normative në legjislacionet bashkëkohore dhe në rregulloret e arbitrazhit mund të konstatohet se mbajtjes së seancës së dëgjimit i jepet prioritet në raport me procedurën e shkruar. Ekzistimi i një prioriteti të tillë është si rezultat i rëndësisë që ka seanca dëgjimore në realizimin e një procesi të drejtë, respektivisht në realizimin e parimit të dëgjimit të palëve. Këtu vlen të përmendet neni V(1)(b) i KNY, i cili parasheh se gjyqi mund të refuzoj njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit nëse palës kundër së cilës është marrë vendimi nuk i është dhënë mundësia për të paraqitur rastin e saj.

Sidoqoftë, nëse asnjëra nga palët nuk kërkon mbajtjen e seancës së dëgjimit, tribunali i arbitrazhit mund të vendosë që procedura të zhvillohet vetëm në bazë të dokumenteve dhe materialeve të tjera të shkruara, nëse të njëjtat i konsideron të mjaftueshme për zgjidhjen e kontestit. Arbitrazhet e këtilla (documents only arbitrations) hasen rrallë në praktikë. Ato hasen zakonisht në kategori të caktuara të arbitrazheve domestike (të vendit), kryesisht në rastet kur kërkesat janë të vogla që përfshijnë p.sh. paditë nga pushuesit kundër operatorëve turistik.630 Si përparësi kryesore e këtyre arbitrazheve konsiderohet kursimi i kohës dhe i të hollave. Posaçërisht, arbitrazhet e këtilla janë praktikisht të përshtatshme në kontestin ndërmjet

627 Shih neni V(1)(d) të KNY të vitit 1958, në përputhje me të cilin njohja dhe ekzekutimi i vendimit të

huaj të arbitrazhit munnd të refuzohet nëse procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në përputhje me marrëveshjen e palëve.

628 Shih: G. B. Born, International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, Transnational Publishers, Inc. and Kluwer Law International, The Hague, 2001, fq. 460.

629 ML i UNCITRAL-it, neni 24(1); Kodi Gjyqësor i Beelgjikës, neni 1705(1); KPC i Gjermanisë, neni 1047; LA i Kosovës, neni 21.1; LA i Kroacisë, neni 23(1) dhe 23(2); LA i Serbisë, neni 39; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 17(3); Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 25(2); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 19(1).


217

palëve që vijnë nga pjesë të ndryshme të botës dhe kur shuma e kontestit është relativisht e vogël.631

Megjithatë, praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare sugjeron se në shumicën e rasteve është e zakonshme që të ketë të paktën një seancë të shkurtër në të cilën palët dhe përfaqësuesit e tyre do të kenë mundësi për të bërë gojarisht deklarata (parashtresa) deri tek tribunali i arbitrazhit, si dhe vetë tribunali i arbitrazhit do të ketë mundësi që të kërkoj sqarimin e çështjeve të përfshira në parashtresat me shkrim dhe të dëgjoj dëshmitë e dëshmitarëve.632 Veçanërisht, kur para arbitrazheve shtrohet për zgjidhje ndonjë çështje komplekse, caktimi dhe mbajtja e seancës së dëgjimit përbën veprimin më të zakonshëm dhe më të natyrshëm.

Nëse organizohet seancë dëgjimore, tribunali i arbitrazhit ka për detyrë që t’i njoftoj palët me kohë për çdo seancë ose mbledhje të gjyqit të arbitrazhit që mbahet për kontrollin e mallit, sendeve të tjera ose dokumenteve, si dhe për çdo procedurë për paraqitjen e provave.633

Zbatimi konsekuent i parimit të barazisë dhe dëgjimit të palëve kërkon që palës tjetër t’i dërgohen të gjitha parashtresat, dokumentet ose informatat e tjera të cilat njëra palë i paraqet te gjyqi i arbitrazhit. Po ashtu, edhe çdo shkresë tjetër, raport i ekspertit ose dokument tjetër provues mbi të cilin gjyqi i arbitrazhit do të mund të bazoj vendimin e vet, doemos që duhet t’u dërgohet të dyja palëve.634

Organizimi i seancës së dëgjimit shpeshherë është i lidhur ngushtë me çështjen e shkëmbimit të parashtresave të shkruara të palëve (exchange of written submissions). Seancës së dëgjimit zakonisht i paraprinë shkëmbimi i parashtresave të shkruara të palëve (pre-hearing briefs). Këtyre parashtresave u referohemi me emërtime të ndryshme, edhe atë si statements of case, memorials, memoranda, pleadings ose briefs.635 Shpeshherë hasim në një raund të parashtresave të shkruara, kurse raundi i dytë apo i tretë haset në rastet më të ndërlikuara apo më të mëdha duke i mundësuar palës që në mënyrë të plotë t’i përgjigjet pretendimeve të palës kundërshtare. Përderisa disa tribunale përjashtojnë mundësinë e dorëzimit të parashtresave të shkruara pas përfundimit të seancës së dëgjimit, disa të tjerë mund të lejojnë apo edhe kërkojnë dorëzimin e tyre (post-hearing briefs). Në parashtresat e këtilla, dorëzimi i të cilave nuk është i pazakontë në praktikën e arbitrazhit ndërkombëtar, palët në mënyrë të përmbledhur (sumare) paraqesin pikat kryesore të argumenteve të tyre, kurse më rrallë paraqesin pozicionin e tyre lidhur me çështjet për të cilat nuk kanë patur kohë që tu përkushtohen në seancë si rezultat i kufizimeve të imponuara kohore mbi palët në seancë.636 Parashtresat e shkruara mund të këmbehen në mënyrë të njëpasnjëshme

631 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 536. 632 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 413. 633 ML i UNCITRAL-it, neni 24(2); LATNRM-ja, neni 24 parag. 2; LA i Kosovës, neni 21.2; LA i

Kroacisë, neni 23(3); LA i Serbisë, neni 40 parag. 1; KPC i Gjermanisë, neni 1047(2). 634 ML i UNCITRAL-it, neni 24(3); LATNRM-ja, neni 24 parag. 3; LA i Kosovës, neni 21.3; LA i

Kroacisë, neni 23(4); LA i Serbisë, neni 40 parag. 2 dhe 3; KPC i Gjermanisë, neni 1047(3). 635 G. B. Born, International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, Transnational

Publishers, Inc. and Kluwer Law International, The Hague, 2001, fq. 459; A. Tweeddale, K. Tweeddale, op. cit., fq. 272 dhe 274. Shih edhe Shënimet e UNCITRAL-it mbi Organizimin e Procedurës së Arbitrazhit, paragrafi 38 (“Në praktikë këtyre parashtresave u referohet në mënyra të ndryshme si, për shembull, statement, memorial, counter-memorial, brief, counter-brief, reply, réplique, duplique, rebuttal or rejoinder...”).


218

(sekuenciale) ose në mënyrë të njëkohshme (simultane). Më së shpeshti vjen në shprehje mënyra e njëpasnjëshme e shkëmbimit të parashtresave, sipas së cilës palës që pranon një parashtresë i është dhënë një periudhë kohore për të reaguar me kundërparashtresën e saj, p.sh. të paditurit pas dorëzimit të padisë i jepet një periudhë kohore për të paraqitur përgjigjen në padi ose përgjigjen në padi dhe kundërpadinë, e paditësit në një situatë të tillë, po ashtu, i jepet kohë e mjaftueshme për të paraqitur përgjigjen në kundërpadi.

Një çështje tjetër e diskutueshme janë seancat ex parte. Këtu shtrohet pyetja se a mund tribunali i arbitrazhit të vazhdoj ex parte? Kjo varet nga rrethanat e çdo rasti të veçantë. Nëse njëra nga palët (pothuajse gjithmonë i padituri) refuzon apo nuk paraqitet në seancë edhe përkundër thirrjes me rregull, arbitrat duhet të vazhdojnë me seancën pa palën që obstruksionon procesin. Në raste të tilla tribunali i arbitrazhit duhet të vazhdojë me seancën dhe të nxjerrë vendimin e vet, në të cilin vendim do të specifikohen rrethanat në të cilat është zhvilluar procedura e tillë.637 Lidhur me këtë çështje tek LATNRM-ja hasen zgjidhje konkrete. Ky akt, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, autorizon tribunalin e arbitrazhit për të sjellë vendimin e saj në procedurën që është zhvilluar ex parte, me pjesëmarrjen e vetëm të njërës palë. Konkretisht, në LATNRM parashihet kjo zgjidhje:

“Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe dhe nëse pa theksuar arsye të mjaftueshme:

1) ... 2) I padituri nuk paraqet përgjigjen e tij në padi në pajtim me nenin 23,

paragrafin 1 të këtij Ligji, gjyqi i arbitrazhit do të vazhdojë me procedurën dhe nuk do të konsideroj se vet lëshimi do të thotë pranim i pretendimeve të paditësit, dhe

3) Cilado palë nuk vjen në seancë ose nuk paraqet prova të shkruara, gjyqi i arbitrazhit mund të vazhdojë me procedurën dhe të marrë vendim të arbitrazhit në bazë të provave me të cilat disponon.”638

Në pikë të fundit, në aspekt të dëgjimit të palëve, ndalemi edhe në çështjen e regjistrimit të përmbajtjes së seancës së dëgjimit. Ekzistojnë mënyra të ndryshme të regjistrimit të seancave dëgjimore, p.sh. anëtarët e tribunalit mund të mbajnë shënime personale; mund të angazhohen daktilograf apo stenograf profesional, procesmbajtës; mund të haset audio-regjistrim, si dhe çdo formë tjetër e regjistrimit të seancave që mundësohet nëpërmjet teknologjisë moderne. Sidoqoftë, në praktikë më së shpeshti hasim në procesverbalin e seancës së dëgjimit. Në të përmbahet tregues për vendin dhe datën e seancës; emrat e palëve dhe përfaqësuesve të tyre; emrat e arbitrave, përkthyesve, procesmbajtësit dhe pjesëmarrësve të tjerë në seancë; përshkrimi i saktë i procedurës së zhvilluar në seancë; nënshkrimi i arbitrave, procesmbajtësit dhe i palëve, respektivisht i përfaqësuesve ose i autorizuarve të tyre. Në qoftë se ndonjëra nga palët nuk e nënshkruan procesverbalin apo nuk merr pjesë në vet seancën dëgjimore, ky fakt konstatohet në procesverbal dhe i njëjti u dërgohet të gjitha palëve.639

637 Po aty, fq. 426 638 LATNRM, neni 25. Shih edhe ML e UNCITRAL-it, neni 25. 639 Shih: UNCITRAL Notes on Organizing Arbitral Proceedings, paragrafi 82 dhe 83; Rregullorja e

GJZPAOEM-së, neni 54.

219

6.5.7. Të provuarit

Të provuarit (argumentation, demonstratio) përbën aktivitet të përbashkët të tribunalit të tribunazhit dhe të palëve që konsiston në propozimin, zgjedhjen, mbledhjen, ekzaminimin dhe vlerësimin e mjeteve provuese me qëllim të vërtetimit të fakteve në të cilat mbështetet padia, respektivisht përgjigja në padi. Tribunali i arbitrazhit zhvillon procedurën provuese me qëllim që t’i vërtetoj faktet relevante në të cilat mbështeten kërkesat e palëve. S’ka dyshim se të provuarit zë vend qëndror në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, pasi që suksesi apo mossuksesi i një pale në kontest varet nga provimi apo mosprovimi i fakteve në të cilat mbështetet kërkesa e saj. Nga këtu rrjedh se të provuarit përbën një çështje të ndejshme, dhe se çdo gabim apo lëshim në aspekt të të provuarit mund ta drejtoj procesin në një drejtim jo të duhur, që për pasojë zakonisht ka nxjerrjen e një vendimi të gabuar ose të keq të arbitrazhit.

Në legjislacionet nacionale dhe në rregulloret e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk hasen dispozita me të cilat në mënyrë të detajuar rregullohet mënyra e mbledhjes dhe e paraqitjes së provave. Megjithatë, mbledhja dhe paraqitja e provave duhet të zhvillohet sipas një procedure të caktuar. Procedura e tillë në radhë të parë varet nga vullneti i palëve kontestuese, që do të thotë se në drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar palëve u lejohet fleksibilitet në hartimin e rregullave për marrjen e provave. Në qoftë se palët nuk arrijnë që të gjejnë gjuhë të përbashkët për zbatimin e rregullave të caktuara për marrjen e provave, tribunali i arbitrazhit do të ketë autorizim për të përcaktuar rregullat e tilla. Në të vërtetë, arbitrat kanë autorizime të gjëra në aspekt të modelimit të aspektit provues të procedurës. Në shumë legjislacione nacionale është njohur dhe shprehimisht është theksuar autorizimi i arbitrave për të vendosur për pranueshmërinë, relevancën, vërtetësinë dhe fuqinë provuese të secilës provë.640

Në praktikë jo rrallëherë arbitrat iu referohen Rregullave të Shoqatës Ndërkombëtare të Avokatëve për Marrjen e Provave tek Arbitrazhi Ndërkombëtar (IBA Rules on the Taking of Evidence in International Arbitration). Rregullat e IBA-s u miratuan për shkak të ekzistimit të qëndrimeve të ndryshme në aspekt të marrjes së provave midis sistemit common law dhe atij kontinental, dhe se të njëjtat pasqyrojnë parimet që janë përgjithësisht të pranuara në aspekt të marrjes së provave tek arbitrazhi ndërkombëtar. Rregullorja në fjalë e IBA-s është në fuqi nga viti 2010 dhe se e njëjta përbën një version të reviduar (revised version) të IBA Rules on the Taking of Evidence in International Commercial Arbitration, të miratuara më vitin 1999. Palët dhe tribunali i arbitrazhit Rregullat e IBA-s mund t’i adoptojnë në tërësi apo pjesërisht, ose ato mund t’i përdorin si udhëzues. Palët po ashtu kanë mundësi që dispozitat e Rregullave të IBA-s t’ia përshtatin rrethanave specifike të rastit të tyre. Rregullorja e sipërtheksuar e IBA-s në aspektin përmbajtësor është më e detajuar se sa rregulloret e arbitrazheve institucionale. Përveç të tjerave, Rregullorja e IBA-s përmban dispozita lidhur me provat e dokumentuara, dëshmitarët, ekspertët, këqyrjen e drejtpërdrejtë, si dhe për pranueshmërinë dhe vlerësimin e provave.641

640 ML i UNCITRAL-it, neni 19(2); LATNRM-ja, neni 19 parag. 2; LA i Kosovës, neni 23.2; LA i

Kroacisë, neni 18(2); LA i Serbisë, neni 32 parag. 4; KPC i Gjermanisë, neni 1042(4); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1700(3); Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 27(4).

641 Rregullat e IBA-s janë të disponueshme në: <http://www.ibanet.org/Publications/publications_IBA_guides_and_free_materials.aspx> (shikuar më 26.03.2014).

220

Në vazhdim, në kuadër të të provuarit, konkretisht do të ndalemi në trajtimin e dy çështjeve thelbësore: nën një, barra e të provuarit dhe nën dy, mjetet provuese.

6.5.7.1. Barra e të provuarit

Me barrë të provës (onus probandi) nënkuptohet e drejta dhe detyra e subjektit procedural që të paraqesë prova me të cilat mund të verifikohet pretendimi i tij. Thënë ndryshe, me nocionin “barrë e provës” përcaktohet se kush ka barrën e të provuarit të pretendimeve të bëra në një procedurë të arbitrazhit. Esenca e këtij nocioni më së miri shprehet me maksimën latine onus probandi actori incubit, që do të thotë se secila palë ka për detyrë që t’i provoj faktet në të cilat bazohet kërkesa, respektivisht mbrojtja nga kërkesa. Prej këtu rrjedh se e drejta dhe detyra e tillë ka të bëjë si me paditësin – ai duhet t’i paraqes provat me të cilat mund të vërtetohet themelësia e kërkesëpadisë – ashtu edhe me të paditurin – ai duhet të paraqesë prova me të cilat mund të vërtetohen prapësimet me të cilat i padituri mbrohet nga padia.

Tek zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ekziston parimi i përgjithshëm sipas të cilit palët kanë për detyrë që të paraqesin prova që i konsiderojnë si të mjaftueshme për të vërtetuar pretendimet e tyre. Me fjalë të tjera, palët mund të paraqesin çfarëdo prove që e konsiderojnë të domosdoshme për të zbardhur rastin. Pavarësisht nga ajo se kush është paditës e kush i paditur në një rast të veçantë, pala e cila ka bërë një pretendim ka barrën e të provuarit të atij pretendimi (onus probandi incumbat allegandi). Siç edhe është deklaruar nga ish-kryetari i Iran – U.S Claims Tribunal, “barra e provës është ajo që ju keni për të më bindur mua.”642

Nga ajo që u theksua mund të nënkuptohet se koncepti i barrës së provës përcakton atë se kush e bartë rrezikun e mosprovimit të një fakti në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Në përputhje me probatio incubit actori, secila palë, qoftë paditësi qoftë i padituri, duhet t’i provoj faktet në të cilat mbështetet kërkesa e tij. Në të kundërtën, për mosprovim të fakteve të tilla, kërkesa respektivisht prapësimi i të paditurit do të refuzohet (actore non probante reus absolvitur). Esenca e mosprovimit të fakteve në të cilat bazohen pretendimet e palëve më së miri përmbledhet në maksimën latine idem est non aut non probari, që d.t.th se ajo që nuk provohet është e njëjtë me atë që nuk ekziston.

Siç kuptuam, barra e provës në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar bazohet në obligimin e përgjithshëm të palëve për t’i paraqitur ato prova që i konsiderojnë si të mjaftueshme për verifikimin e pretendimeve të tyre. Praktika e tillë është e njohur në mënyrë shprehimore edhe në disa rregullore të njohura të arbitrazhit, p.sh. në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it parashihet se secila palë do të ketë barrën e të provuarit të fakteve në të cilat mbështet padia ose përgjigja në padi.643 Sikurse në procedurën para gjykatave shtetërore ashtu edhe në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk ka nevojë që të provohen faktet e ditura botërisht

642 J. M. Selby, ‘Fact-Finding Before the Iran-United States Claim Tribunal: The View from the

Trenches’ në Fact-Finding Before International Tribunals: Eleventh Sokol Colloquium, Richard B. Lillich (ed.), Ardsley-on-Hudson, New York, 1992, fq. 135, 144.

643 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 27(1) (“Each party shall have the burden of proving the facts relied on to support its claim or defence”); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 28.1; Swiss Arbitration Rules, neni 24.1.

221

(faktet notore). Gjithashtu, duhet theksuar se legjislacionet nacionale dhe konventat ndërkombëtare të arbitrazhit barrën e provës e trajtojnë vetëm në mënyrë indirekte.644

Për dallim nga barra e provës, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk haset ndonjë dispozitë specifike që përcakton standardin i cili duhet të plotësohet në mënyrë që një pretendim të konsiderohet si i provuar. Gjithashtu, edhe në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ka pak udhëzime se çfarë standardi i provës do të vlejë në të vërtetë (p.sh. “bilanci i probabiliteteve”, “prova të qarta dhe bindëse” apo edhe “përtej çdo dyshimi të arsyeshëm”). Në të vërtetë, konventat ndërkombëtare të arbitrazhit, legjislacionet nacionale të arbitrazhit, rregulloret e arbitrazhit dhe madje edhe vendimet e tribunaleve të arbitrazhit janë pothuajse në mënyrë uniforme të heshtura lidhur me temën e standardit të provës.645

Ky fakt është pjesërisht një pasqyrim i rregullit të përgjithshëm se tribunali ka autorizim për të përcaktuar vlerën e të gjitha provave të paraqitura nga palët. Pra, bëhet fjalë për një vlerësim tërësisht personal të provave nga ana e tribunalit, në përputhje me të cilin tribunali, në bazë të provave të paraqitura nga palët, duhet të vendosë nëse padia apo përgjigja në padi është e themeltë. Se cilat fakte tribunali i arbitrazhit do t’i merr si të provuara kjo varet nga bindja e vetë tribunalit (l’intime conviction du juge).646

6.5.7.2. Mjetet provuese

Në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kryesisht vijnë në shprehje po ato mjete provuese të cilat hasen edhe në procedurat para gjykatave nacionale. Pra, edhe tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar dallojmë dokumentet (provat shkresore), dëshmitarët, ekspertët dhe këqyrjen e drejtpërdrejtë si mjete provuese. Le t’i marrim shkurtimisht me radhë secilën prej tyre:

a) Dokumentet (provat shkresore)

Megjithëse nuk ekziston një hierarki e mjeteve të ndryshme provuese dhe megjithëse arbitrat nuk favorizojnë ndonjë lloj të mjeteve provuese, dokumentet apo provat shkresore përbëjnë mjetin provues më të zakonshëm dhe shpeshherë më të rëndësishëm. Jo rastësisht ndonjëherë edhe thuhet se tek arbitrazhi dokumentet janë mjete provuese par excellence.647 Kjo mbështetet në faktin se tribunalit të arbitrazhit i lehtësohet detyra kur pozita e një pale është e konfirmuar në mënyrë të qartë në provat shkresore të paraqitura. Mirëpo, jo gjithherë provave të dokumentuara duhet t’u jepet përparësi, respektivisht rëndësi më të madhe në raport me mjetet e tjera provuese. Rëndësia e mjeteve provuese në një rast konkret mund të jetë e ndryshme, dhe se kjo

644 Përjashtim përbën Ligji i Arbitrazhit i Maltës i vitit 1996, i cili në nenin 35(1) në mënyrë shprehimore

parasheh se secila palë ka barrën e të provuarit të fakteve në të cilat mbështet padia e tij ose mbrojtja nga padia (“Each party shall have the burden of proving facts relied on to support his claim or defence.”).

645 R. Pietrowski, ‘Evidence in International Arbitration’, Arbitration International, Vol. 22, Nr. 3, 2006, fq. 379. Shih gjithashtu: M. Kazazi, Burden of Proof and Related Issues: A Study on Evidence Before International Tribunals, Kluwer Law International, The Hague, 1996.

646 Shih: J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 561. Në anën tjetër N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 388 vlerësojnë se shkalla apo standardi i provës që duhet të arrihet në praktikë përpara një tribunal të arbitrazhit ndërkombëtar është i afërt me “bilancin e probabilitetit”.

647 J. F. Poudret, S. Besson, Comparative Law of International Arbitration, Sweet & Maxwell Ltd, London, 2007, fq. 554.

222

është në varësi të rrethanave të rastit konkret dhe sfondit të arbitrave. Thënë konkretisht, se cila prej mjeteve provuese do të ketë rëndësi më të madhe në një rast konkret, kjo varet nga rrethanat e atij rasti, pasi që tribunali i arbitrazhit vendimin e tij e bazon në ato mjete provuese që i konsideron vendimtare duke i pasur parasysh rrethanat e rastit konkret. Sidoqoftë, në shumë arbitrazhe provat jo të dokumentuara në përgjithësi konsiderohen më pak të rëndësishme sesa ato shkresore.648

Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar janë vetë palët ato të cilat janë të ngarkuara me barrën për të siguruar të gjitha dokumentet relevante në të cilat ata mbështesin padinë ose mbrojtjen nga padia. Mirëpo, edhe arbitrat posedojnë autorizimin për të kërkuar nga palët që të dorëzojnë dokumentet relevante për zbardhjen e çështjes kontestuese. Kështu p.sh., në Rregulloren e GJZPAOEM-së në mënyrë shprehimore parashihet një autorizim i tillë për arbitrat: “Gjatë procedurës së arbitrazhit, trupi i arbitrazhit në çdo kohë mund të kërkojë nga palët që të paraqesin dokumente ose prova të tjera që do t’i përcaktoj trupi i arbitrazhit.”649 Një zgjidhje e këtillë është paraparë edhe në LA të Kosovës, në nenin 23.4 të të cilit shprehimisht theksohet se: “Në çdo kohë gjatë procedurës, tribunali i arbitrazhit mund të kërkojë nga palët që të paraqesin dokumente ose prova tjera brenda afatit të caktuar nga ai.”

Duhet theksuar edhe ajo se para arbitrave ndërkombëtar mund të dorëzohen dokumente si në formën e tyre origjinale ashtu edhe në atë të kopjuar. Në të vërtetë, tribunalet rrallëherë kërkojnë dorëzimin e dokumenteve në origjinal. Ato zakonisht pranojnë kopje të dokumenteve në të cilat palët mbështesin padinë ose mbrojtjen nga padia. Por, sigurisht se kopja e dokumentit doemos duhet të jetë në përputhje me origjinalin, dhe se ky i fundit zakonisht kërkohet krahas kopjes për këqyrje. Praktika e këtillë është e reflektuar në Rregullat e IBA-s për provat, ku në nenin 3(12)(a) shprehimisht theksohet se: “kopjet e dokumenteve doemos duhet të jenë në përputhje me origjinalet dhe, me kërkesë të Tribunalit të Arbitrazhit, çdo origjinal do të paraqitet për këqyrje.”

b) Dëshmitarët

Dëshmia e dëshmitarit, pavarësisht nga të metat e saja, është po ashtu një mjet i rëndësishëm për vërtetimin e fakteve në procedurën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Megjithëse provat shkresore në parim janë më të preferueshme, ndonjëherë ndodhë që dokumentet e disponueshme të mos jenë të mjaftueshme për të vërtetuar faktet e çështjes. Prandaj, në një situatë të tillë tribunali i arbitrazhit duhet të mbështetet në dëshminë e dëshmitarit si dhe në mjetet e tjera provuese eventuale në mënyrë që të nxjerrë vendimin e tij.

Mënyra në të cilën paraqitet dëshmia e dëshmitarit, respektivisht mënyra në të cilën pyetet dëshmitari, varet nga preferenca e palëve dhe e tribunalit të arbitrazhit. Mënyra e përcaktuar mund të reflektoj sfondin juridik të palëve apo të arbitrave.650 Në

648 Shih: R. Pietrowski, op. cit., fq. 391. 649 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 51(2). Shih po ashtu edhe: Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-

it, neni 27(3); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 28.3; Swiss Arbitration Rules, neni 24.3.; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 25(5).

650 Në traditën kontinentale arbitri bën shumicën e pyetjeve për dëshmitarin duke marr kështu rol udhëheqës, kurse në traditën common law pyetjet për dëshmitarët u janë lënë palëve, respektivisht avokatëve të tyre, dhe se tribunali i arbitrazhit vetëm mund të parashtroj më pas ndonjë pyetje shtesë, në qoftë se ka.

223

të vërtetë, mënyra në të cilën do të dëgjohen dëshmitarët në radhë të parë përcaktohet nga vetë palët, e nëse nuk ekziston një marrëveshje e tillë (çka edhe më së shpeshti ndodh), mënyra e dëgjimit të dëshmitarëve përcaktohet nga vetë arbitrat. Ekziston parimi sipas të cilit dëshmitari dëshmon në seancë dëgjimore, duke mundësuar kështu realizim të parimit procedural të barazisë së palëve, të pandërmjetësisë së marrjes së provave dhe të kontradiktoritetit. Kjo mënyrë e dëgjimit të dëshmitarëve është edhe më e preferueshmja, për shkak se mundëson që dëshmitarit në mënyrë të drejtpërdrejtë t’i parashtrohen pyetje dhe nënpyetje, si dhe mundëson sqarimin e çdo thënie të paqartë të tij në vetë seancën dëgjimore.

Në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare dallojmë mënyra të ndryshme të marrjes në pyetje të dëshmitarëve. Në të vërtetë, tribunali i arbitrazhit ka mundësi që vet t’i parashtroj pyetje dëshmitarëve ose një gjë të tillë t’ua lë vetë palëve në frymën e të ashtuquajturit ekzaminim i kryqëzuar (cross-examination). Mirëpo, tek kjo mënyrë alternative e zgjidhjes së kontesteve më e zakonshme është kombinimi i këtyre dy mënyrave, ashtu që përveç palëve dhe avokatëve të tyre herë pas here edhe arbitrat mund të ndërhyjnë me pyetje për dëshmitarët.651

Me qëllim që të kufizohen shpenzimet dhe që të nxitet efikasiteti i procedurës, tek arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është bërë e zakonshme që para seancës dëgjimore të kërkohet nga palët që të paraqesin deklaratat me shkrim të dëshmitarëve, në të cilat dëshmitarët përshkruajnë njohuritë e tyre për faktet që kanë rëndësi për çështjen në shqyrtim.652 Megjithëse deklarata me shkrim e dëshmitarit mund ta zëvendësoj tërësisht dëshmimin në seancë, paraqitja e së njëjtës nuk përjashton mundësinë që dëshmitari në mënyrë plotësuese të merret në pyetje në seancë. Kjo madje mund edhe të ndikoj pozitivisht në efikasitetin dhe shpenzimet e procesit, pasi që në seancë dëshmitarit do të mund t’i parashtrohen vetëm ato pyetje me të cilat do të bëhet plotësimi apo sqarimi i dëshmisë së dhënë paraprakisht me shkrim.

Nga paragrafi paraprak kuptuam se dëshmia e dëshmitarit mund të jepet edhe në formë të deklaratës me shkrim, të nënshkruar prej tij, dhe se e njëjta deklaratë në disa raste mund ta zëvendësoj tërësisht dëshmimin verbal në seancë dëgjimore, e veçanërisht kur pala kundërshtare arrin në përfundimin se marrja në pyetje e dëshmitarit nuk do të jetë produktive. Mirëpo, kjo nuk përbën përjashtimin e vetëm nga parimi se dëshmitari duhet të dëgjohet në seancë dëgjimore. Përjashtimin tjetër e hasim në rastet kur dëshmitari për shkak sëmundjes apo për ndonjë arsye tjetër nuk mund të paraqitet për të dëshmuar në seancë, apo edhe kur arbitrat vlerësojnë se dëshmimi në seancë do të shkaktonte komplikime dhe shpenzime të tepërta – në këto raste dëshmitari dëgjohet aty ku ndodhet. Përjashtimi tjetër i radhës ka të bëjë me situatën e dëgjimit të dëshmitarit

651 Shih: M. L. Moses, op. cit., fq. 172. Në traditën e pastërt common law hasim në ekzaminimin e

drejtpërdrejtë, të kryqëzuar, të ridrejtpërdrejtë dhe të rikryqëzuar. Kështu, dëshmitari së pari merret në pyetje nga pala e cila e ka paraqitur atë si dëshmitar (ekzaminim i drejtpërdrejtë), pastaj nga pala tjetër (ekzaminim i kryqëzuar), dhe pastaj përsëri nga secila prej palëve (ekzaminimm i ridrejtpërdrejtë dhe i rikryqëzuar). Shih Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 702.

652 Shumë rregullore të arbitrazhit parashohin paraqitjen e deklaratave me shkrim të dëshmitarëve para seancës provuese, p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 27(2); Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së, neni 28(2); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 28.2; Rregullat zvicerane të Arbitrazhit, neni 25.3. (“Prior to a hearing and within a period of time determined by the arbitral tribunal, the evidence of witnesses and expert witnesses may be presented in the form of written statements or reports signed by them.”).

224

nga ana e gjykatës shtetërore me rastin e dhënies së ndihmës juridike, në rastet kur tribunali i arbitrazhit nuk ka mundur ta marrë në pyetje dëshmitarin e caktuar.

Për dallim nga procedura që zhvillohet para gjykatave shtetërore ku ekzistojnë kufizime në aspekt të asaj se kush mund të jetë dëshmitar, tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar në cilësinë e dëshmitarit mund të dëshmoj çdo person, përfshirë këtu edhe vetë palët, përfaqësuesit juridik të tyre, punëtorët dhe të afërmit e tyre. Sidoqoftë, arbitrat me rastin e vlerësimit të provave do të marrin në konsideratë ekzistencën e lidhjeve të biznesit apo lidhjeve familjare midis dëshmitarit dhe palës e cila mbështetet në dëshminë e të parit. Megjithëse lidhjet e tilla nuk paraqesin pengesë për arbitrat që të mbështeten në dëshmimet e tilla (kur ato i konsiderojnë se janë të besueshme), në përgjithësi si më kredibil konsiderohen ata dëshmitar të cilët nuk kanë lidhje afariste apo lidhje të afërsisë me palën në proces. Praktika moderne e cila lejon çdo person që të dëshmoj në procesin para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është reflektuar edhe në Rregullat e IBA-s për Provat, kur në mënyrë shprehimore theksohet se “çdo person mund të paraqes prova si dëshmitar, përshirë palën ose zyrtarë të palës, të punësuar ose përfaqësuesin tjetër të palës.”653

Në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nga dëshmitari zakonisht nuk kërkohet që të betohet me rastin e dhënies së dëshmisë së tij, aq më tepër kur dëshmitari në parim nuk mund të sanksionohet nga tribunali për dhënien e dëshmisë së rrejshme. Një qëndrim i këtillë është i reflektuar në shumë legjislacione nacionale, përfshirë edhe Ligjin e Arbitrazhit të Kroacisë dhe Ligjin e Arbitrazhit të Serbisë.654

Në aspekt të kontaktit të palëve dhe përfaqësuesve të tyre me dëshmitarët, tek arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ekziston praktika sipas së cilës palëve dhe avokatëve të tyre nuk u është ndaluar kontakti me dëshmitarin për ta përgatitur atë për performim në seancë.655 Praktika e këtillë origjinën e saj e ka nga tradita common law, ku dëshmitari “përgatitet” nga avokati jo për të dëshmuar në mënyrë të rrejshme ose mashtruese, por në mënyrën që ai të jetë në gjendje për të paraqitur dëshmimin e tij në mënyrë të qartë dhe konsistente. Kjo praktikë ka gjetur shprehje edhe në Rregullat e IBA-s për Provat, ku konkretisht në nenin 4(3) thuhet se: “Nuk do të jetë e pahijshme për një palë, për zyrtarët e saj, për të punësuarit, për këshilltarët për çështje juridike ose për përfaqësuesit e tjerë të saj që t’i intervistojnë dëshmitarët e vet ose dëshmitarët potencial dhe të diskutojnë me ta për dëshmimin e tyre të ardhshëm.”

Krejtësisht në fund sa i përket dëshmitarëve duhet theksuar se LATNRM-ja, sikurse edhe vetë ML i UNCITRAL-it, nuk përmban dispozita lidhur me dëshmimin e dëshmitarëve, duke lënë të nënkuptohet se paraqitja e provave nëpërmjet dëshmitarëve është e mbuluar me autonominë e vullnetit të palëve dhe me autorizimet e tribunalit të arbitrazhit për ta drejtuar procesin në mënyrën që e konsideron si më të përshtatshme. Situatë e ngjashme haset edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, tek e cila nuk kemi dispozita me të cilat rregullohet dëshmimi i dëshmitarit. Për dallim prej tyre, në shumë rregullore të arbitrazhit dhe në shumë legjislacione nacionale mund të hasen dispozita të

653 Rregullat e IBA-s për Provat, neni 4(2). Një dispozitë të ngjashme mund ta hasim edhe në ndonjë

rregullore tjetër të arbitrazhit, p.sh. në Rregullat e Arbitrazhit të Zvicrës, në nenin 25(2) thuhet se “çdo person mund të jetë dëshmitar ose dëshmitar ekspert në arbitrazh.”

654 Në LA të Kroacisë, në nenin 25(3) thuhet: “Dëshmitarët dëgjohen pa dhënien e betimit”. Një formulim identik e hasim edhe në nenin 44 parag. 4 të LA të Serbisë.

655 Shih: D. P. Roney, ‘Effective Witness Preparation for International Commercial Arbitration: A Practical Guide for Counsel’, Journal of International Arbitration, Vol. 20, No. 5, 2003, fq. 429-430.

225

cilat shprehimisht i referohen dëshmitarëve, p.sh. Rregullorja e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, Rregullat e Arbitrazhit të Zvicrës, Rregullat e LCIA-së, Rregullat e SCC-së, Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, si dhe LA i Kosovës, LA i Kroacisë dhe LA i Serbisë.656

c) Ekspertët

Siç edhe kemi theksuar, një nga arsyet kryesore për kontraktimin e kompetencës së arbitrazhit është mundësia për të zgjedhur si arbitra ato persona të cilët, sipas rregullit, posedojnë njohuri të veçanta dhe të nevojshme për zgjidhjen e rastit të veçantë kontestues. Prej arbitrave të zgjedhur zakonisht pritet që të disponojnë jo vetëm me njohur juridike, por edhe me njohuri profesionale nga fusha e caktuar. Megjithatë, në rast se arbitrat e zgjedhur nuk posedojnë njohuritë dhe përvojën e duhur në fushën e caktuar, tribunali duhet t’i referohet asistencës së ekspertit. Qëllimi i angazhimit të ekspertëve është që të shpjegojnë apo të ofrojnë përgjigje lidhur me çështjet e një disipline teknike, juridike, biologjike, financiare, investuese apo edhe të ndonjë disipline tjetër, duke iu mundësuar kështu arbitrave që t’i kuptojnë më mirë faktet relevante dhe rëndësinë e tyre. Prandaj edhe themi se roli i ekspertit në arbitrazhin tregtar ndërkombëtar mund të jetë tejet i rëndësishëm, veçanërisht në rastet kur kontesti ka të bëjë kryesisht me ndonjë çështje teknike, financiare apo me ndonjë çështje tjetër, për të cilën nevojitet njohuri profesionale dhe kur me ato njohuri arbitrat nuk disponojnë.

Në rastet kur tribunali i arbitrazhit ka nevojë të domosdoshme për opinion në një fushë të veçantë, ekzistojnë dy metoda të veprimit: e para ka të bëjë me emërimin e një apo më tepër ekspertëve nga vetë tribunali; ose e dyta, vetë palët mund të emërojnë ekspertët e tyre (expert witnesses). Përderisa metoda e parë rrjedh nga tradita kontinentale, metoda e dytë është karakteristikë e traditës common law. Gjithashtu, është e mundur që tribunali i arbitrazhit të emëroj ekspertin (ekspertët) e saj neutral, për të vlerësuar konstatimet dhe mendimet e ekspertëve të emërar nga palët. Metoda në të cilën hasim edhe ekspertë të emëruar nga vetë palët (zakonisht secila palë emëron ekspertin e saj) edhe ekspertë të emëruar nga tribunali, zakonisht haset në rastet kur kontesti ka të bëjë me ndonjë çështje teknike shumë komplekse, ose kur vlera e kontestit është aq e lartë, saqë arsyeton shpenzimet për angazhimin e të dy kategorive të ekspertëve.

Sido që të jetë, duhet theksuar se kur bëhet fjalë për përdorimin e ekspertëve si mjet provues tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar epërsi gëzon autonomia e palëve, pasi që palët jo vetëm që mund të përcaktojnë mënyrën dhe procedurën e emërimit të ekspertëve, ato mund edhe të përjashtojnë angazhimin e ekspertëve në procedurën e arbitrazhit. Nga këtu duhet nënkuptuar se çdo vendim i tribunalit të arbitrazhit edhe në aspekt të përdorimit të ekspertëve si mjet provues duhet të jetë në harmoni me marrëveshjen e palëve.657

656 Shih p.sh. Rregullorja e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, nenet 27(2), 28(2),(3) dhe (4); Rregullat e

Arbitrazhit të Zvicrës, neni 25(2),(3),(4),(5) dhe 25(6); Rregullat e LCIA-së, neni 20; Rregullat e SCC-së, neni 28; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 28(2), 29(2),(3) dhe 29(4); LA i Kosovës, neni 24; LA i Kroacisë, neni 25; LA i Serbisë, neni 44.

657 Një përfundim i tillë nxirret nga vetë formulimi “nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe” apo “unless otherwise agreed by the parties”, që haset në nenin 26 parag. 1 dhe 2 të LATNRM-së, si dhe në nenin 26 të ML të UNCITRAL-it. Formulimi i tillë flet për karakterin dispozitiv të këtyre normave.

226

Eksperti, pavarësisht se a është emëruar nga palët apo nga tribunali, ka për detyrë që të paraqesë raportin e tij të ekspertit (expert report) në të cilin përmbahen rezultatet e punës së tij drejtuar tribunalit dhe të gjitha palëve.658 Pra, roli i tij konsiston në paraqitjen e konstatimit për faktet dhe mendimit për çështje të caktuara të cilat do t’i përcaktoj vetë tribunali i arbitrazhit. Konstatimet dhe mendimet e ekspertit mund të paraqiten me shkrim ose vetëm gojarisht.659 Nuk janë të rralla rastet kur hasim kombinimin e këtyre dy metodave të paraqitjes së raportit të ekspertit. Në të vërtetë, dispozitat e shumë legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve të arbitrazhit kërkojnë nga ekspertët që pasi të kenë paraqitur raportin e tyre, të paraqesin konstatimet dhe mendimet e tyre edhe në seancë në të cilën palët do të kenë mundësi që t’u parashtrojnë pyetje dhe të sjellin ekspertë të tjerë për prononcim për çështjet kontestuese.660 Prezenca e ekspertit në një seancë të tillë është e obligueshme në rastet kur këtë e kërkon të paktën njëra nga palët ose nëse tribunali këtë e konsideron si të nevojshme, përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe. Për më tepër, mund të organizohet edhe e ashtuquajtura “betejë e ekspertëve”, me ç’rast në seancën e zhvilluar para tribunalit dhe palëve ekspertët e emëruar nga vetë palët ballafaqohen me njëri tjetrin, duke kërkuar nga secili prej tyre që të komentoj raportin e ekspertit tjetër dhe t’i parashtroj pyetje në frymën e të ashtuquajturit ekzaminim i kryqëzuar (cross-examination).661

Me qëllim që eksperti ta përmbush detyrën e tij në mënyrë të duhur dhe me kohë, tribunali i arbitrazhit i mundëson atij që të ketë qasje deri tek informatat dhe objekti i ekspertimit. Në LATNRM, në nenin 26 parag. 1 alineja 2 konkretisht theksohet se gjyqi i arbitrazhit mund “të kërkojë nga palët që t’ia japin ekspertit të gjitha informatat relevante ose t’ia dërgojnë të gjitha dokumentet relevante, ose për shkak të kontrollit t’i mundësojnë qasje ekspertit në të gjitha dokumentet relevante, mallrat ose sendet e tjera.”

Gjithashtu, si çështje e rëndësishme për t’u theksuar është edhe karakteri jo i detyrueshëm i raportit të ekspertit. Arbitrat nuk janë të detyruar t’u përmbahen mendimeve të ekspertëve. Tribunali i arbitrazhit mund ta aprovoj apo mos ta aprovoj konstatimin dhe mendimin e ekspertit, ose mund të kërkoj mendim nga ndonjë ekspert tjetër, ose edhe të arrijë në konstatime të tjera, krahasuar me ato të ekspertit të angazhuar. Me pak fjalë, mendimit të ekspertit nuk i jepet vlerë më e madhe krahasuar me llojet e tjera të provave, por edhe ai, sikurse edhe llojet e tjera të provave, vlerësohet sipas bindjes së brendshme të arbitrave, të formuar nga shqyrtimi i të gjitha rrethanave të çështjes kontestuese. Në praktikë, tribunali i arbitrazhit shpeshherë do ta aprovoj raportin e ekspertit në qoftë se arsyetimi i tij ka kuptim dhe në qoftë se arsyetimi i tillë nuk kundërshtohet me mjete të tjera të provës, përfshirë edhe mendimet e ekspertëve të

658 Në përputhje me Rregullat e IBA-s për Provat, në pjesën e definimeve (që vjen pas preambulës), termi

“Raport i Ekspertit” nënkupton deklaratën me shkrim nga një ekspert i emëruar nga tribunali apo nga një ekspert i emëruar nga pala.

659 LATNRM-ja, në nenin 26 parag. 2 thekson se: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, nëse këtë e kërkon njëra nga palët ose nëse gjyqi i arbitrazhit e konsideron si të nevojshme, eksperti obligohet që pasi të paraqesë konstatimin dhe mendimin e tij me shkrim ose gojarisht të merrë pjesë në seancë në të cilën palët do të kenë mundësi t’i parashtrojnë pyetje dhe të sjellin ekspertë të tjerë për të dhënë mendim lidhur me çështjet kontestuese.”

660 Shih: ML i UNCITRAL-it, neni 26(2); LATNRM, neni 26 parag. 2; LA i Kosovës, neni 25.3; LA i Kroacisë, neni 26(2); LA i Serbisë, neni 45 parag. 2; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 52(4); Rregullat e ICC-së, neni 25(4); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 30(5); Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së, neni 29(3).

661 Shih: J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq.575; N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 406.

227

tjerë. Qëndrimet e sipërtheksuara gjetën shprehje edhe në rastin Starret Housing Corp. et al. v. The Government of the Islamic Republic of Iran, et al.,662 në të cilin rast njëra prej çështjeve të shtruara ishte edhe karakteri i raportit të ekspertit. Tribunali në vendimin e tij ritheksoi qëndrimin se raporti i ekspertit nuk mund të ketë karakter detyrues për tribunalin, por përkundrazi tribunali duhet të vlerësoj raportin duke marrë në konsideratë pranueshmërinë, rëndësinë dhe peshën e provave të ofruara në raport së bashku me rrethanat e tjera të çështjes dhe rasti duhet të zgjidhet në përputhje me bindjet e arbitrave duke marrë parasysh komentet e palëve mbi të.

Në fund, si çështje e nevojshme për t’u trajtuar na paraqitet edhe çështja e përjashtimit të ekspertit. Pyetjet që shtrohen me këtë rast janë: A mund të përjashtohet eksperti? Cilat janë shkaqet për përjashtim? A mund të kërkohet përjashtimi i cilitdo ekspert, pavarësisht nga ajo se kush e ka emëruar atë? Fillimisht duhet të theksojmë se duke pasur parasysh rëndësinë e mendimit të ekspertit me rastin e vendosjes meritore, e nevojshme është që personi i angazhuar si ekspertë të kryej detyrën e tij në mënyrë profesionale dhe duke plotësuar kushtin e pavarësisë dhe paanësisë. Objektiviteti dhe profesionaliteti i ekspertit është i nevojshëm veçanërisht në procedurën në të cilën angazhohet vetëm një ekspert, pozita e të cilit është e lidhur për tribunalin e arbitrazhit.663 Prandaj edhe mund të kërkohet përjashtimi i ekspertit nga procesi, në qoftë se ekzistojnë dyshime të bazuara për mungesë të profesionalitetit dhe objektivitetit. Për më tepër, përjashtimi i ekspertit të emëruar nga gjyqi i arbitrazhit mund të kërkohet për ato shkaqe për të cilat kërkohet edhe përjashtimi i arbitrit nga gjykimi konkret. Kjo zgjidhje shprehimisht është paraparë në vetë nenin 26 parag. 3 të LATNRM-së. Prej këtu mund t’i japim përgjigje edhe pyetjes së tretë të shtruar më sipër. Pra, mund të nënkuptohet se ekspertët që i angazhojnë palët për nevojat e tyre dhe të cilët nuk janë të lidhur në aspektin statusor me tribunalin e arbitrazhit, por me palën që e ka angazhuar, për mungesë të objektivitetit dhe profesionalitetit nuk mund të përjashtohen. Prej tyre pritet që të përqendrohen në ato argumente të cilat favorizojnë palën që e ka emëruar atë. Mirëpo, jemi të mendimit se krejtësisht e ndryshme do të ishte situata në të cilën palët do të arrinin marrëveshje për emërimin e një eksperti të përbashkët. Në situatën e tillë, prej ekspertit kërkohet që të jetë i pavarur, i paanshëm dhe kualitativ. Si ilustrim i problemeve të këtilla mund të na shërbej rasti Helnan International Hotels AIS v. The Arab Republic of Egypt.664 Pala e paditur si ekspert angazhoi personin i cili më herët kishte qenë në marrëdhënie pune tek paditësi. Ky i fundit, duke paraqitur dyshimet e tij lidhur me paragjykimet e mundshme të ekspertit të të paditurit kundër paditësit, kërkoi nga tribunali që ta shpërfill raportin e paraqitur nga ky ekspert dhe mos t’i lejoj atij që të prezantoj në seancë. Tribunali i arbitrazhit i ndodhur para kësaj situate, nuk e s’kualifikoi ekspertin, pasi që ai nuk ishte më në marrëdhënie pune me paditësin, duke konstatuar me këtë rast se përfundimi i 662 Vendimi nr. 314-24-1 i Iran-US Claims Tribunal, i datës 14 gusht 1987 (Rasti nr. 24), në rastin Starret

Housing Corporation, Starret Systems, Inc., Starret Housing International, Inc. v. The Government of the Islamic Republic of Iran, Bank Markazi Iran, Bank Omran, Bank Mellat – publikuar në Iran-U.S. Claims Tribunal Reports, Vol. 16, 1987-III, fq. 112 etj.

663 LATNRM-ja në nenin 26 parag. 3 flet për “ekspertët e emëruar nga gjyqi i arbitrazhit”, dhe se dispozitat që i referohen përjashtimit të arbitrit i referohen edhe kategorisë së ekspertëve të emëruar nga gjyqi i arbitrazhit. Dispozitat e tilla nuk i referohen edhe ekspertëve të emëruar nga vetë palët, pasi që këto të fundit, në parim, vetëm komentojnë konstatimin dhe mendimin e ekspertit të emëruar nga tribunali i arbitrazhit.

664 Vendimi i ICSID-it, i datës 3 korrik 2008, në rastin Helnan International Hotels AIS v. The Arab Republic of Egypt, ICSID Case No. ARB/05/19. I disponueshëm në: <https://icsid.worldbank.org/ICSID/FrontServlet?requestType=CasesRH&actionVal=showDoc&docId=DC772_En&caseId=C64>.

228

marrëdhënies së punës nuk ka acaruar marrëdhëniet ndërmjet tyre, gjë që përjashton paragjykimet eventuale të tij kundër paditësit.

d) Këqyrja e drejtëpërdrejë (inspektimi)

Tribunali i arbitrazhit, kur konsideron se është e nevojshme, mund të vendosë që një send apo objekt të këqyret drejtpërdrejtë prej tij, përveç nëse palët shprehimisht kanë përjashtuar një autorizim të tillë. Këqyrja apo inspektimi përbën mjetin e katërt provues në procedurën e arbitrazhit, i cili zakonisht vjen në shprehje në kontestet e ndërtimtarisë, inxhinierisë dhe minierave. Me gjithë përparësitë që i ka, në arbitrazhin tregtar ndërkombëtar me qëllim që të shmangen shpenzimet plotësuese, janë të rralla rastet në të cilat vendoset për marrjen e kësaj prove. Në praktikën moderne, në vend të këqyrjes së drejtpërdrejtë gjithnjë e më shumë po përdoren modelet, fotografitë, vizatimet apo edhe videofilmimet.665

Megjithëse nuk përfaqëson mjetin më të rëndësishëm provues në procedurën e arbitrazhit, disa rregullore institucionale inspektimit i kanë kushtuar dispozita të posaçme.666 Në mesin e tyre po veçojmë Rregullat e IBA-së për Provat, në nenin 7 të të cilave theksohet: “... tribunali i arbitrazhit me kërkesë të një pale ose me iniciativë të vetë, mundet të inspektoj apo të kërkoj inspektim nga eksperti i emëruar nga tribunali apo nga eksperti i emëruar nga pala për cilindo vend, pronë, makineri apo për çfarëdo lloj tjetër të mallrave, mostrave, sistemeve, proceseve ose dokumenteve,në mënyrën që e vlerëson si më të përshtatshme”.

Në LATNRM, sikurse edhe në vetë ML e UNCITRAL-it, si dhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së nuk haset ndonjë dispozitë e ngjashme me të cilën në mënyrë të veçantë rregullohet ky mjet provues. Megjithatë, LATNRM-ja, sikurse edhe vetë ML i UNCITRAL-it, në disa raste i referohet inspektimit. Kështu p.sh., në nenin 24 parag. 2 në mënyrë taksative theksohet se “palët duhet të njoftohen me kohë për çdo seancë ose mbledhje të gjyqit të arbitrazhit që mbahet për këqyrje [inspektim] të mallit, sendeve të tjera ose dokumenteve, si dhe për çdo procedurë për paraqitjen e provave”.667

6.5.7.3. Ndihma juridike e gjyqit nacional në nxjerrjen e provave

Megjithëse kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kontraktohet me qëllim që të shmanget zgjidhja e kontestit para gjyqit nacional, palët duhet të kenë parasysh se në disa situata të caktuara, edhe përkundër nënshkrimit të marrëveshjes së arbitrazhit, gjyqi nacional përsëri do të jetë kompetent. Pra, megjithëse arbitrazhi tregtar ndërkombëtar është i pavarur në punën e tij, në situata dhe momente të caktuara intervenimi apo ndërhyrja e gjyqit nacional është e mundur. Kjo flet për raportin e ngushtë që ekziston midis arbitrazhit dhe gjykatave nacionale. Një raport i tillë është sanksionuar edhe në LATNRM, në të cilin në mënyrë shprehimore është paraparë se intervenimi i gjyqit nacional mund të ndodhë, por vetëm atëherë kur ajo është paraparë me ligj, duke numëruar me këtë rast në mënyrë taksative situatat e intervenimit të

665 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 411. 666 Rregullat e Arbitrazhit të WIPO-s, neni 52; Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, Rule 34(2)(b), 37(1). 667 Gjithashtu, shih edhe nenin 20 parag. 2 dhe nenin 26 parag. 1 alineja 2. Dispozitat e theksuara

korrespondojnë me dispozitat në nenin 20(2), 24(2) dhe 26(2) të ML të UNCITRAL-it.

229

mundshëm të gjyqit nacional.668 Nga analiza e dispozitave të këtij akti, si edhe të shumë akteve të tjera bashkëkohore ligjore të bazuara në ML e UNCITRAL-it, mund të përfundojmë se për gjykatën nacionale është rezervuar intervenimi si në fazën që i paraprinë marrjes së vendimit (përfshirë fazën para dhe pas konstituimit të tribunalit) ashtu edhe në fazën pas marrjes së atij vendimi. Deri në stadin para marrjes së vendimit të arbitrazhit, intervenimi i gjykatës nacionale është i mundur në këto situata:

a) Gjykata nacionale mund të vendos për masat e përkohshme në bazë të kërkesës së njërës prej palëve drejtuar gjyqit para ose gjatë procedurës së arbitrazhit;669

b) Kryesisht tek arbitrazhi joinstitucional (ad hoc), gjyqi nacional mund të ndihmoj në aspekt të konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, në qoftë se palët nuk mund të bien dakord për numrin e arbitrave apo kur ato refuzojnë që të emërojnë arbitrin e përbashkët apo arbitrin e tyre. Intervenimi i gjyqit vjen në shprehje edhe atëherë kur autoriteti i emërimit nuk ekziston apo nuk e kryen detyrën e tij;670

c) Gjykata nacionale mund të vendos për përjashtimin dhe për përfundimin e mandatit të arbitrit;671

d) Gjykata nacionale, në bazë të kërkesës të cilësdo prej palëve, mund të vendos përfundimisht për kompetencën e arbitrazhit, nëse vetë arbitrazhi për kundërshtimin e kompetencës së tij vendos si për çështje paraprake;672

e) Tribunali i arbitrazhit ose njëra nga palët me lejen e tribunalit të arbitrazhit mund të kërkojë ndihmë juridike nga gjykata kompetente nacionale për nxjerrjen e provave të caktuara, të cilat tribunali nuk është në gjendje që vetë t’i nxjerrë.673

Siç edhe theksuam, intervenimi i gjykatës nacionale është i mundur edhe në fazën pas marrjes së vendimit të arbitrazhit. Ndërhyrjet e tilla manifestohen me rastin e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit. Kontrolli i tillë bëhet në dy skenarë të ndarë, respektivisht në dy nivele të veçanta:

a) E para, ka të bëjë me procedurën e anulimit të vendimit të arbitrazhit – procedura e tillë iniciohet nga ndonjëra prej palëve kundër vendimeve të arbitrazhit në vendin e prejardhjes së tyre, respektivisht kundër vendimeve të arbitrazhit që kualifikohen si vendime të vendit. Procedura e tillë, pra, iniciohet para gjyqit kompetent nacional të vendit prejardhjen e të cilit e ka vendimi;674

b) E dyta, ka të bëjë me procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit – procedura e tillë iniciohet nga pala e cila dëshiron që efektet e vendimit të arbitrazhit të shtrihen jashtë kufijve të vendit të prejardhjes së

668 Në nenin 5 të LATNRM-së haset dispozita vijuese: “Për punët që i rregullon ky ligj, gjyqi mundet të

intervenojë vetëm nëse kjo është paraparë me këtë ligj dhe ligj tjetër”. Shih edhe ML e UNCITRAL-it, neni 5; KPC i Gjermanisë, neni 1026; LA i Kosovës, neni 3; LA i Serbisë, neni 7.

669 LATNRM, neni 9. 670 Shih nenin 10 dhe 11 të LATNRM-së. Sa i përket numrit të arbitrave, LATNRM-ja është e qartë kur

thekson se “nëse me marrëveshje të palëve nuk është caktuar numri i arbitrave, do të emërohen tre arbitra.”

671 LATNRM, neni 13 dhe 14. 672 LATNRM, neni 16(3). 673 LATNRM, neni 27. 674 Shih: LATNRM, neni 35.

230

vendimit. Pala kërkon ekzekuaturën kundër palës e cila nuk ka ekzekutuar vendimin e arbitrazhit. Procedura e tillë iniciohet para gjyqit kompetent nacional të vendit në të cilin pala dëshiron që të ekzekutohet vendimi i arbitrazhit. Pra, këtu bëhet fjalë për vendime të arbitrazhit që kualifikohen si “të huaja”.675

Nga e tërë kjo që u theksua përforcohet konstatimi se midis këtyre dy mekanizmave të zgjidhjes së kontesteve ekziston një raport i ngushtë. Pra, tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, edhe pse në të shumtën e rasteve palët dhe arbitrat nuk duan ndërhyrjen e gjyqeve nacionale, një ndërhyrje e tillë, siç theksuam, në disa situata të caktuara është e pashmangshme, madje edhe e nevojshme. Këtu po veçojmë ndihmën e gjykatave nacionale në aspekt të nxjerrjes së provave. Në të vërtetë, një ndihmë e tillë është e mirëseardhur dhe e dobishme për palët dhe arbitrat, pasi që këta të fundit si rezultat i mungesës së kompetencave shtrënguese apo detyruese ndonjëherë nuk arrijnë që të nxjerrin prova të caktuara. Kështu për shembull, arbitrat nuk mund ta detyrojnë ndonjërën nga palët që t’i dorëzoj dokumentet e nevojshme, apo të jep informacionet e nevojshme. Po ashtu, arbitrat nuk mund t’i detyrojnë dëshmitarët dhe ekspertët që të marrin pjesë në seancë apo që t’u përgjigjen pyetjeve të parashtruara, ose t’i urdhërojnë personave të tretë që të paraqesin dokumente të caktuara. Për të evituar vështirësitë e këtilla, shumë sisteme juridike gjykatave nacionale të tyre u lejojnë që të ndërhyjnë për të ndihmuar në zhvillimin e procedurës së arbitrazhit. Kështu, nëse arbitrazhi nuk është në gjendje që vetë t’i nxjerrë provat e caktuara, gjyqi kompetent nacional ka për detyrë që t’i ofroj ndihmë juridike arbitrazhit duke i nxjerrë vetë ato prova, pas kërkesës së arbitrazhit apo ndonjërës prej palëve për ndërmarrjen e veprimit të tillë. Një ndihmë e tillë juridike është paraparë edhe në LATNRM, në nenin 27 të të cilit thuhet: “Gjyqi i arbitrazhit ose njëra nga palët me lejen e gjyqit të arbitrazhit, mund të kërkoj ndihmë juridike nga gjyqi kompetent i Republikës së Maqedonisë për nxjerrjen e provave të caktuara të cilat gjyqi i arbitrazhit nuk është në gjendje që vet t’i nxjerrë. Gjyqi do të vendosë për kërkesën e atillë në kuadër të kompetencës së vet, sipas ligjit të veçantë. Në procedurën për nxjerrjen e provave do të zbatohen dispozitat e Ligjit për procedurën kontestimore për nxjerrjen e provave para gjyqit të lutur.”676

Nga dispozita e cituar mund të nënkuptojmë se kush është subjekti i autorizuar për të kërkuar ndihmë juridike nga gjykata nacionale për paraqitjen e provave. Qartë është sanksionuar se titullar të një autorizimi të tillë është gjyqi i arbitrazhit (tribunali) ose njëra nga palët që disponon me lejen për të kërkuar këtë lloj ndihme juridike të dhënë nga vetë tribunali i arbitrazhit. Arsyetimi i një zgjidhje të tillë konsiston në pengimin e kërkesave të paarsyeshme eventuale të palëve për të kërkuar ndihmë juridike për qëllim të zvarritjes së procedurës së arbitrazhit.

Një zgjidhje e ngjashme me atë të LATNRM-së haset edhe në LA të Kosovës, ku në nenin 28 të të cilit shprehimisht theksohet:

“28.1. Tribunali i arbitrazhit, ose pala që ka marrë miratimin paraprak nga tribunali i arbitrazhit, mund të kërkojë ndihmë nga gjykata, me qëllim të nxjerrjes së provave ose për kryerjen e punëve tjera juridike të cilat tribunali i arbitrazhit nuk është kompetent për t’i kryer.

675 Shih: LATNRM, neni 37. 676 Shih edhe: ML e UNCITRAL-it, neni 27; KPC i Gjermanisë, neni 1050; LDNP i Zvicrës, neni 184;

LA i Kroacisë, neni 45; LA i Serbisë, neni 46.

231

28.2. Nëse gjykata konstaton se kërkesa e tillë është e pranueshme, ajo e zbaton kërkesën në pajtim me rregullat e saja procedurale.”

6.5.8. Masat e përkohshme

Si në procedurën gjyqësore ashtu edhe në procedurën para arbitrazhit, para se të merret vendimi i arbitrazhit që është përfundimtar dhe i detyrueshëm për palët, mund të paraqitet nevoja për mbrojtje të përkohshme të ndonjë interesi apo të drejte të caktuar subjektive. Një mbrojtje e këtillë është e dëshirueshme në procedurën e arbitrazhit, ku masat e përkohshme në situata të caktuara, kryesisht për shkak ndërlikueshmërisë së kontestit, mund të paraqesin instrumentin e vetëm juridik për pengimin e shkaktimit të dëmit të pariparueshëm. Në të vërtetë, mbrojtja e ndonjë të drejte subjektive me sjelljen e vendimit final të arbitrazhit në disa raste përbën mision të pamundur apo tejet të vështirë, pasi që nga momenti i cenimit të të drejtës e deri në momentin e marrjes së vendimit të arbitrazhit mund të kaloj aq kohë e gjatë, saqë nën ndikimin e rrethanave të ndryshme objektive apo veprimeve të të paditurit ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të vështirësohet ose tërësisht të pamundësohet.677 Për të penguar situatat e këtilla në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është paraparë mundësia e kërkimit dhe caktimit të masave të përkohshme, të cilat janë të nevojshme çdoherë kur ekziston rreziku real që më vonë të mosrealizohet apo dukshëm të vështirësohet realizimi i kërkesës së palës. Masat e këtilla rregullojnë përkohësisht marrëdhëniet midis palëve derisa të merret vendimi meritor përfundimtar, dhe se ato merren për të penguar pasojat e dëmshme eventuale që mund ta godasin palën si pasojë e vështirësisë ose pamundësisë në ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit në të ardhmen.678

Një prej çështjeve më të rëndësishme që shtrohet me rastin e trajtimit të masave të përkohshme është ajo se kujt do të duhej t’i drejtohet pala për caktimin e të njëjtave: tribunalit të arbitrazhit, gjykatave nacionale apo që të dyjave? Sot, shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve të arbitrazhit parashohin se gjykatat dhe tribunali i arbitrazhit kanë kompetencë konkurrente për të caktuar masat e përkohshme - pala që kërkon caktimin e masave të përkohshme ka liri të zgjedhjes, që d.t.th. se prej saj varet se a do t’ia paraqes kërkesën e saj tribunalit të arbitrazhit (nëse ai është i konstituuar), apo për të njëjtën do t’i drejtohet gjykatës kompetente nacionale. Megjithatë, një zgjidhje e këtillë nuk haset në të gjitha të drejtat nacionale të arbitrazhit. Kështu p.sh., në disa shtete, siç është Argjentina, Italia apo Greqia me dispozita imperative tribunalit të arbitrazhit i është ndaluar mundësia e caktimit të masave të përkohshme, duke rezervuar kështu ekskluzivitetin e gjykatave nacionale për caktimin e të njëjtave.679 Në anën tjetër, në shumicën e shteteve, përfshirë këtu edhe Republikën e Maqedonisë, arbitrat autorizohen për të caktuar masa të përkohshme (përveç nëse palët

677 Shih: G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 129. 678 Lidhur me masat e përkohshme në procedurën e arbitrazhit shih: M. Петровиħ, ‘Арбитража и привремене мера’, Право и Привреда, nr. 9-10, 1999, Beograd, fq. 32-40 (Autorja thekson se masat e përkohshme caktohen “me qëllim që në rrethana të caktuara të sigurohet mbrojtja e të drejtës apo pasurisë së cenuar apo të rrezikuar derisa të nxjerret vendimi për lëndën e kontestit. Me fjalë të tjera, me to duhet të ruhet status quo-ja midis palëve deri në përfundim të kontestit.”). 679 Shih: Kodi Nacional për Procedurën Civile dhe Tregtare i Argjentinës i vitit 1981, neni 753; KPC i Italisë, neni 818; KPC i Greqisë, neni 889.

232

janë marrë vesh ndryshe), dhe se parashihet ekzekutimi gjyqësor i masave të tilla të caktuara nga tribunali i arbitrazhit.680

Në LATNRM të vitit 2006 janë adoptuar kryesisht ato zgjidhje që janë paraparë në tekstin e ML të UNCITRAL-it të vitit 1985. Konkretisht, në nenin 9 të LATNRM-së është paraparë zgjidhja vijuese: “Nuk konsiderohet e papajtueshme me marrëveshjen e arbitrazhit kërkesa e njërës palë drejtuar gjyqit, para ose gjatë procedurës së arbitrazhit, që të lejoj masa të përkohshme sigurie, si dhe lejimi i masave të tilla nga ana e gjyqit.”

LATNRM-ja më tutje në nenin 17 parasheh zgjidhjet vijuese:

“Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, gjyqi i arbitrazhit me kërkesën e njërës palë, me masë të përkohshme sigurie mund t’i urdhëroj cilësdo palë për të ndërmarrë masën e caktuar të cilën gjyqi i arbitrazhit e konsideron të nevojshme sipas lëndës së kontestit. Gjyqi i arbitrazhit mund të kërkojë nga cilado palë që të ofrojë sigurinë përkatëse lidhur me masën e atillë.

Nëse pala për të cilën ka të bëjë masa e përkohshme nuk pajtohet që të njëjtën ta zbatojë vullnetarisht, atëherë pala me propozimin e së cilës është urdhëruar ajo masë, mund t’i drejtohet gjyqit kompetent për zbatimin e detyrueshëm të saj.”

Nga dispozitat e cituara mund të kuptojmë qartë se ligjvënësi ynë është përcaktuar për opsionin i cili palëve u jep mundësinë e zgjedhjes së forumit i cili do të caktoj masat e përkohshme. Palët edhe në këtë aspekt janë domini litis, dhe se varësisht interesit të tyre ato sjellin vendimin se kujt do t’i drejtohen për të caktuar masat e përkohshme: gjyqit nacional apo tribunalit të arbitrazhit. Zgjidhja e këtillë ka rëndësi të madhe praktike, veçanërisht në rastet kur nevoja për caktimin e masave të përkohshme paraqitet para se të iniciohet procedura e arbitrazhit, respektivisht para se të konstituohet tribunali i arbitrazhit. Në një situatë të tillë, gjykata kompetente nacionale gjithmonë është aty për të mbrojtur përkohësisht interesin apo të drejtën subjektive të ndonjërës prej palëve.681 Përveç kësaj, duhet theksuar edhe ajo se kërkesa për caktimin e masave të përkohshme drejtuar gjyqit kompetent nacional, nuk nënkupton heqjen dorë të palëve nga e drejta për të zgjidhur kontestin e tyre para arbitrazhit.682 Në këtë drejtim është edhe zgjidhja e përmbajtur në nenin 27.9. të Rregullave të Arbitrazhit Kosovë 2011, në të cilën specifikohet se: “Një kërkesë për masë të përkohshme e drejtuar nga cilado palë

680 Shih: LDNP i Zvicrës, neni 183; LA i Kosovës, neni 15; KPC i Gjermanisë, neni 1041; KPC i Austrisë, neni 593; LA i Kroacisë, neni 16; LA i Serbisë, neni 15 dhe 31. 681 Parashikimi i të dy opsioneve është zgjidhja më e mirë edhe për arsye të tjera praktike. Edhe atëherë

kur arbitrat kanë autorizim për të caktuar masat e përkohshme kjo mund të jetë jopraktike në situatat kur ato masa duhet t’iu drejtohen personave të tretë (p.sh. bankave apo debitorit të të paditurit) apo kur gjasat për ekzekutim vullnetar janë të pakta, kurse nevoja për ekzekutim të menjëhershëm të tyre është e madhe. Sa i përket caktimit të masave të përkohshme nga arbitrazhi para konstituimit të tribunalit të arbitrazhit, disa rregullore institucionale janë përpjekur për të gjetur zgjidhje, p.sh. Rregullat e ICC-së në nenin 29 flasin për arbitrat emergjent (emergency arbitrator) të cilët mund të caktojnë masa të përkohshme në raste kur pala ka nevojë për masa të tilla të cilat nuk mund ta presin formimin e tribunalit të arbitrazhit. Në anën tjetër, edhe përcaktimi për masa të përkohshme nga tribunali ka përparësitë e saja, veçanërisht kur bëhet fjalë për raste tejet komplekse në të cilat palët janë jolojale ndaj arbitrazhit dhe kur një nevojë e tillë paraqitet në ndonjë fazë të mëvonshme të procesit.

682 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 26(9); Rregullat zvicerane të arbitrazhit, neni 26(5).

233

për një organ gjyqësor nuk do të konsiderohet e papajtueshme me marrëveshje të arbitrazhit, ose si një heqje dorë nga kjo marrëveshjeje.”

Në bazë të formulimit të dhënë në nenin 17 parag. 1 të LATNRM-së kuptojmë se gjyqi i arbitrazhit gëzon një autorizim shumë të gjerë “për të ndërmarrë masën e caktuar të cilën gjyqi i arbitrazhit e konsideron të nevojshme”. Sa i përket shprehjes “masë e nevojshme”, mund të thuhet se detyrë e tribunalit të arbitrazhit është që të sjellë vendim efektiv dhe për këtë qëllim arbitrat mund të ndërmarrin masa të tilla paraprake që mund të jenë të domosdoshme për të siguruar se vendimi i sjellë nuk është i pakuptimtë. Gjithashtu, nga fjalia e dytë e nenit 17 parag. 1 kuptojmë se caktimi i masave të përkohshme mund të kushtëzohet me “dhënien e sigurisë përkatëse”. Formulimi i dhënë në dispozitën e cituar na sugjeron se dhënia e sigurisë mund të kërkohet nga të dyja palët – si nga pala kërkuese ashtu edhe nga pala kundër së cilës është drejtuar masa e përkohshme. Në kontekst të arbitrazhit shumëpalësh, tribunali i arbitrazhit mund të kërkoj nga secila palë që të siguroj pjesë të shpenzimeve që do të paraqiten me rastin e caktimit dhe zbatimit të masave të përkohshme.

Në nenin 17 parag. 2 është paraparë mundësia e ekzekutimit gjyqësor të masave të përkohshme të caktuara nga arbitrazhi, në rastet kur nuk kemi ekzekutim vullnetar të tyre. Duke pasur parasysh se arbitrazhi nuk disponon me aparat detyrues me të cilin do të sigurohet ekzekutimi i masave të përkohshme që iu drejtohen palëve ose personave të tretë, ndihma e gjykatës nacionale në aspekt të ekzekutimit të detyrueshëm të këtyre masave është mëse e nevojshme për të siguruar se vendimi i arbitrazhit do të ketë kuptim dhe se ai do të mund të ekzekutohet. Nga këtu mund të nënkuptojmë se masat e përkohshme të arbitrazhit nuk mund të ekzekutohen me mjete detyruese nga vet ai, edhe atëherë kur arbitrat janë të autorizuar për të caktuar masat e përkohshme në bazë të të drejtës së aplikueshme nacionale dhe marrëveshjes së palëve mbi arbitrazhin (përfshirë këtu edhe rregulloren institucionale relevante të arbitrazhit). Megjithatë, në praktikë refuzimi i ekzekutimit vullnetar të masave të përkohshme nga pala mund t’i kushtoj asaj humbje të kredibilitetit dhe besimit te tribunali, prandaj edhe shpeshherë nuk vjen deri tek zbatimi gjyqësor i masave të përkohshme.

Duhet theksuar se zgjidhjet e ML të UNCITRAL-it lidhur me masat e përkohshme të vitit 1985, që janë ndjekur si shembull edhe nga LATNRM-ja, janë reviduar më vitin 2006. Versioni i reviduar i vitit 2006 i ML të UNCITRAL-it në mënyrë edhe më të detajuar rregullon masat e përkohshme. Për rregullimin e këtij instrumenti, me të cilin rregullohen përkohësisht marrëdhëniet midis palëve në procedurën e arbitrazhit, në këtë version i është kushtuar kapitull i ri, i veçantë, IVA me titull “Masat e përkohshme dhe urdhëresat paraprake” (Interim measures and preliminary orders). Versioni aktual i ML të UNCITRAL-it vendos distinksion të ri terminologjik lidhur me këto masa. Derisa me interim measures nënkuptohen masat të cilat caktohen pas dëgjimit të palëve, me preliminary orders nënkuptohen masat të cilat caktohen ex parte, respektivisht ato masa të cilat arbitrazhi mund t’i caktoj para se t’i mundësohet të deklarohet kundërshtari i propozuesit të tyre. Për dhënien e këtyre të fundit, ML i UNCITRAL-it ka paraparë kushte të shumta rigoroze me qëllim të evitimit të keqpërdorimit eventual të tyre.683 Përveç kësaj, në këtë version hasen dispozita për

683 Edhe pse këtë masë tribunali e cakton vetëm pasi ta ketë dëgjuar vetëm njërën prej palëve, ajo vjen në

shprehje vetëm në rastet kur kërkuesi (propozuesi) beson se pala tjetër po ta dijë se kjo masë do të kërkohet që të merret, ajo do të pengoj mbrojtjen që ofrohet me zbatimin këtyre masave, p.sh. do t’i fsheh pasuritë, do t’i shkatërroj provat, do ta shpërndaj sekretin afarist.

234

njohjen dhe ekzekutimin e masave të përkohshme (seksioni 4 i kapitullit IVA), si dhe për masat e përkohshme të urdhëruara nga gjykata në lidhje me procedurën e arbitrazhit (seksioni i 5-të i kapitullit IVA). Në përputhje me nenin 17(2) të seksionit 1 të ML të UNCITRAL-it dallojmë këto lloje të masave të përkohshme:

a) Masat për të mbajtur ose rivendosur status quo-në derisa të merret vendimi final i arbitrazhit. Masat e këtilla rregullojnë dhe stabilizojnë marrëdhëniet ndërmjet palëve derisa të zgjidhet kontesti përfundimisht, p.sh. palës mund t’i urdhërohet që mos të shfrytëzoj pronësinë intelektuale të kontraktuar, apo mos të zbuloj sekretin afarist;

b) Masat për ndërmarrjen e veprimeve me të cilat parandalohet ose përmbahet nga ndërmarrja e veprimeve që me gjasë shkaktojnë dëm të drejtpërdrejtë apo të pashmangshëm, ose paragjykojnë përfundimin e procedurës së arbitrazhit - për shembull, urdhri që kryesi i punës të vazhdoj me punën edhe përkundër pretendimeve të tij se është i autorizuar që të njëjtat t’i ndërpresë;

c) Masat me të cilat sigurohen mjete për ruajtjen e aseteve (pasurive) nga të cilat vendimi pasues mund të përmbushet – p.sh. konfiskimi i aseteve fizike, mbajtja e pronës të të paditurit, bllokimi i xhirollogarisë etj.; dhe

d) Masat për ruajtjen e provave që mund të jenë relevante dhe materiale për zgjidhjen e kontestit – p.sh. përcaktimi i kualitetit të mallit para se malli të jetë shitur apo zhdukur; ose kur dëshmitari kyç dëgjohet paraprakisht për shkak se është shumë i sëmurë.

6.5.9. Mbyllja e seancës së dëgjimit dhe procedura pasuese

Në kompetencë të tribunalit të arbitrazhit është që të përfundoj seancën dëgjimore kur konsideron se çështja është shqyrtuar mjaft dhe se ajo është përgatitur për vendosje meritore.684 Në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it theksohet se: “Tribunali i arbitrazhit mund të kërkoj nga palët nëse kanë ndonjë provë të mëtejshme për të ofruar apo dëshmitarë për të dëgjuar ose parashtresa për të bërë dhe, në qoftë se nuk kanë, ai seancat mund t’i shpall të përfunduara.”685

Qëllimi i një dispozite të tillë është që të ofroj një mekanizëm për përfundimin e fazës së shqyrtimit të procesit të arbitrazhit dhe kështu të hapet rruga për arbitrat për të marrë vendimin e tyre. Thënë ndryshe, në momentin e përfundimit të seancës së dëgjimit kontesti kalon nga faza e shqyrtimit në fazën e vendosjes. Për më tepër, në disa rregullore institucionale parashihet se përfundimi i seancës dëgjimore përbën momentin nga i cili fillon të rrjedhë afati brenda të cilit arbitrat do të nxjerrin vendimin e tyre. Kështu për shembull, Rregullat Komerciale të Arbitrazhit të AAA-së parashohin se vendimi i arbitrazhit do të merret brenda 30 ditëve nga data e përfundimit të seancës së dëgjimit, nëse nuk është rënë dakord ndryshe ose nëse nuk specifikohet diçka tjetër me ligj.686

684 Në nenin 48(1) të Rregullores së GJZPAOEM-së theksohet se: “Kur trupi i arbitrazhit konsideron se

çështja është shqyrtuar mjaftë, ashtu që mund të nxjerrë vendim, seancën do ta shpallë të përfunduar dhe më pas trupi i arbitrazhit do të tërhiqet në seancë për të votuar për nxjerrjen e vendimit.”

685 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 31(1). Shih edhe Rregullat e ICC-së, neni 27; Rregullat e SCC-së, neni 34; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 32.1.; Rregullat e ICDR-së, neni 27(1).

686 Rregullat Komerciale të Arbitrazhit të AAA-së (Commercial Arbitration Rules), R-45 (“The award shall be made promptly by the arbitrator and, unless otherwise agreed by the parties or specified by

235

Megjithëse përfundimi i seancës dëgjimore hap rrugën për marrjen e vendimit final të arbitrazhit, procedura e mundshme pas përfundimit të kësaj seance dhe para marrjes së vendimit mund të jetë ajo e shkëmbimit të parashtresave pas kësaj seance të quajtura post-hearing briefs. Në parashtresat e këtilla palët mund të paraqesin prova të reja, të cilat dalin në dritë para se tribunali i arbitrazhit të ketë lëshuar vendimin final të tij. Në rrethana të këtilla, arbitrat kanë autorizim për të rihapur seancën dëgjimore, në bazë të kërkesës së palës apo në bazë të iniciativës së vet. Kështu, në Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it theksohet se: “Tribunali i Arbitrazhit, nëse e konsideron të nevojshme për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme, mund të vendos, me iniciativën e vet ose në bazë të kërkesës së palës, për të rihapur seancën dëgjimore në çdo kohë para nxjerrjes së vendimit.”687 Përderisa Rregullat e UNCITRAL-it flasin për “rrethana të jashtëzakonshme”, Rregullorja e GJZPAOEM-së rihapjen e seancës dëgjimore e sheh si të mundshme në rastet kur ekzistojnë “rrethana të nevojshme”. Sidoqoftë, tribunali i arbitrazhit jo çdoherë mund të vendos pozitivisht ndaj kërkesës së palës për rihapjen e seancës dëgjimore. Tribunali mund të kërkoj p.sh. nga pala tjetër që përmes parashtresës adekuate të deklarohet lidhur me çështjet e ngritura nga pala në parashtresën me shkrim të saj. Autorizimi i gjerë që u jepet arbitrave në aspekt të vendosjes për rihapjen apo jo të seancës dëgjimore mund të shërbejë për të penguar kërkesat eventuale joserioze për të caktuar seanca të tjera dëgjimore. Sido që të jetë, seanca e cila zhvillohet me rastin e rihapjes së seancës dëgjimore është pjesë përbërëse e shqyrtimit kryesor të trajtuar si tërësi unike.

Në fund, po veçojmë një rast të Iran-U.S Claims Tribunal, në të cilin edhe një herë është konfirmuar autorizimi i arbitrave për të rihapur seancën dëgjimore: “(2) Tribunali i arbitrazhit, nëse e konsideron të nevojshme për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme, mund të vendos me iniciativë të vet ose në bazë të kërkesës së palës, të rihapë seancën dëgjimore në çdo kohë para nxjerrjes së vendimit.”688

law, no later than 30 calendar days from the date of closing the hearing, or, if oral hearings have been waived, from the due date set for receipt of the parties’ final statements and proofs.”). Shih edhe Rregullat e ICC-së, neni 27; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 32.2.

687 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 31(2). Shih edhe Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 32.3; Rregulloren e GJZPAOEM-së, neni 48(2); Rregullat e SCC-së, neni 34; Rregullat e ICDR-së, neni 27.2.

688 Vendimi i Iran-US Claims Tribunal, i datës 23 prill 1985, Case no. 54 (DEC 36-54-3) në rastin Dames & Moore v. Islamic Republic of Iran, Atomic Energy Organization of Iran, National Steel Company, Iranian Medical Center, National Iranian Gas Company – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XI, 1986, fq. 281.

236

KREU VII

VENDIMI I ARBITRAZHIT

7.1. SHQYRTIME HYRËSE

Pas përfundimit të shqyrtimit kryesor prej arbitrazhit pritet që të nxjerrë vendim me të cilin definitivisht do të zgjidhet kontesti i palëve. Me marrjen e vendimit të arbitrazhit përfundon aktiviteti i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në kontestin konkret. Vendimi i tillë është përfundimtar, i detyrueshëm dhe me efekt res judicata ndërmjet palëve, që do të thotë se asnjë pretendim nuk mund të paraqitet më në lidhje me të njëjtën çështje. Vështruar në kontekst të zgjidhjes alternative të kontesteve (ADR-Alternative Dispute Resolution), dallimi kryesor midis arbitrazhit dhe teknikave tjera alternative të zgjidhjes së kontesteve qëndron në atë se arbitrazhi na shpie në një vendim përfundimtar dhe detyrues të arbitrave, që mund të ekzekutohet në bazë të Konventës së Nju Jorkut, e cila njëherit përfaqëson instrumentin më të suksesshëm ndërkombëtar në sferën e zgjidhjes alternative të kontesteve.

Megjithatë, që në hyrje të këtij kreu duhet të qartësojmë se jo të gjitha vendimet e arbitrazhit janë vendime meritore. Gjatë rrjedhës së procedurës, arbitrazhi sjell, zakonisht, shumë vendime të ndryshme me të cilat nuk zgjidhet esenca e kontestit. Disa vendime të tribunalit të arbitrazhit kanë për qëllim organizimin e procedurës, duke iu referuar çështjeve teknike dhe procedurale që duhen të zgjidhen në mënyrë që procesi të mund të lëvizë përpara. Me vendimet e këtilla të natyrës procedurale, të njohura në literaturën dhe burimet juridike të huaja zakonisht si “procedural orders” apo “prozeßschiedssprüch”, p.sh. mund të caktohet apo të prolongohet seanca dëgjimore, të vendoset për nxjerrjen e provave, t’u urdhërohet palëve që të paraqesin dokumentet e caktuara, të caktohet afati për paraqitjen e dokumenteve të tilla, të caktohen masat e përkohshme e kështu me radhë. Vendimet e tilla në thelb kanë të bëjnë me drejtimin e procedurës. Gjithashtu, me vendim të karakterit procedural, përveçse me vendim meritor, mund të përfundoj edhe procedura e arbitrazhit. Kështu për shembull, arbitrazhi mund të nxjerrë vendim me të cilin ai shpallet jokompetent apo pranon kundërshtimin se çështja juridike është e gjykuar. Tek ne në Republikën e Maqedonisë, Rregullorja e GJZPAOEM-së bënë dallim midis termit “aktgjykim i arbitrazhit” dhe “vendimeve të tjera” të arbitrazhit, duke dhënë definimin me të cilin përcaktohet se “me aktgjykim të arbitrazhit vendoset për esencën e kontestit”.689 Në anën tjetër LATNRM-ja me vendim të arbitrazhit nënkupton “vendimin e gjyqit të arbitrazhit për kontestin.”690 Definimi i këtillë i ligjvënësit tonë, mendojmë se është i mjaftueshëm për të bërë dallimin ndërmjet vendimit të arbitrazhit (të natyrës meritore, me të cilin çështja zgjidhet në themel) dhe vendimeve të tjera të natyrës procedurale.

Gjithashtu, e konsiderojmë të domosdoshme që të theksojmë se kualifikimi i një vendimi të arbitrazhit si vendim meritor (award) apo jo, i bërë nga tribunali i arbitrazhit 689 Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 57(1) dhe 57(2). Në nenin 57(2) shprehimisht thuhet se: “Со

арбитражна пресуда се решава за суштината на спорот.” 690 LATNRM, neni 2.

237

nuk është detyrues për gjykatën nacionale. Në fakt, tribunalet e ndryshme jo rrallëherë përdorin terme të ndryshme me rastin e kualifikimit të një vendimi të arbitrazhit. Kështu p.sh. me termin vendim i arbitrazhit (award), ose me vendim i pjesshëm apo i ndërmjetshëm i arbitrazhit ndonjëherë kualifikohen edhe ato vendime të cilat janë të karakterit procedural dhe anasjelltas.691 Në situata të tilla, konsiderojmë se duhet të zbatohet rregulla romake falso nominatio non nocet, që do të thotë se pavarësisht nga kualifikimi apo emërtimi që i ka dhënë tribunali ndonjë vendimit të nxjerrur nga vetë ai, kriteri kryesor për klasifikimin e një vendimi si meritor apo procedural qëndron në funksionin dhe efektin e vendimit. Një distinksion i këtillë është i nevojshëm për shkak se vetëm vendimet (aktgjykimet) e arbitrazhit kanë efekt res judicata ndërmjet palëve. Vetëm kundër tyre mund të iniciohet procedura e anulimit para gjykatës kompetente nacionale të vendit të arbitrazhit. Për më tepër, vendimet e arbitrazhit janë përfundimtare dhe me to përfundon mandati i arbitrave. Ato iu referohen pretendimeve të palëve dhe se mund të konfirmohen me anë të njohjes dhe ekzekutimit.

Ne, në kuadër të këtij punimi i kemi mbetur konsekuent atij definimi të termit “vendim i arbitrazhit” në të cilin aludon ligjvënësi ynë. Pra, me “vendim të arbitrazhit” nënkuptojmë vendimin meritor me të cilin çështja zgjidhet në themel – ai është përfundimtar dhe detyrues për palët dhe me efekt res judicata ndërmjet palëve. Këtu fjala është për vendim me të cilin tribunali e zgjidh kontestin në esencë (in meritum). Përveç vendimit përfundimtar të arbitrazhit, i natyrës meritore është edhe vendimi i pjesshëm i arbitrazhit.

Në kuadër të këtij kreu, konkretisht do të ndalemi në trajtimin e këtyre çështjeve: raporti i vendimit (aktgjykimit) të arbitrazhit me përfundimin e procedurës; kuptimi dhe llojet e vendimeve të arbitrazhit; marrja e vendimit; forma dhe përmbajtja e vendimit; e drejta e zbatueshme materiale; përmirësimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit dhe vendimi për shpenzimet.

7.2. PËRFUNDIMI I PROCEDURËS PA VENDIM TË ARBITRAZHIT

Sigurisht se jo të gjitha procedurat e arbitrazhit përfundojnë me vendim meritor të arbitrazhit, që është përfundimtar dhe i detyrueshëm për palët. Në të vërtetë, kjo është vetëm një nga mënyrat me të cilat mund të përfundoj procedura e arbitrazhit. Përveçse me vendim përfundimtar të arbitrazhit, procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar përfundon edhe me konkluzion të tribunalit të arbitrazhit për përfundimin e procedurës, si dhe me ujdi (pajtim).692 Le t’i marrim me radhë secilën prej këtyre mënyrave të përfundimit të procedurës së arbitrazhit.

691 Shih p.sh. Vendimin e Gjykatës së Apelit të Parisit, të datës 1 qershor 1999, në rastin Braspetro Oil

Services Company-Brasoil v. The Management and Implementation Authority of the Great Man-Made River Project – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIVa, 1999, fq. 296 (edhe pse vendimi i tribunalit u emërtua si “order” – vendim procedural, urdhër, gjykata konstatoi se ky në fakt ishte vendim përfundimtar apo meritor i arbitrazhit-award, të cilin pastaj edhe e anuloi). Një çështje e ngjashme është trajtuar edhe në Vendimin e United States Courts of Appeals, Seventh Circuit, të datës 14 mars 2000, në rastin Publicis Communication and Publicis SA v. True North Communications Inc. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000, fq. 1152-1157.

692 Siç edhe kemi theksuar më lartë, procedura e arbitrazhit mund të përfundoj edhe me vendim të karakterit procedural, p.sh. vendimi i arbitrazhit me të cilin ai shpallet jokompetent apo ai me të cilin pranohet kundërshtimi se çështja është e gjykuar.

238

7.2.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit (final award)

Mënyra më e rregullt dhe më e zakonshme e përfundimit të procedurës së arbitrazhit është ajo me marrjen e vendimit përfundimtar të arbitrazhit, me të cilin vendoset për esencën e kontestit. Kjo rrjedh edhe nga vetë LATNRM-ja, ku në nenin 32 parag. 1 theksohet shprehimisht se “procedura e arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit përfundimtar të arbitrazhit ose me konkluzion të gjyqit të arbitrazhit.” Nga këtu nënkuptojmë se me çdo vendim të arbitrazhit nuk përfundon procedura e arbitrazhit, por vetëm me ato vendime të cilat janë përfundimtare, pra me ato vendime me të cilat vendoset për esencën e kontestit. Në disa legjislacione nacionale, për shembull në legjislacionin kroat, si vendim përfundimtar i arbitrazhit konsiderohet edhe vendimi i pjesshëm i arbitrazhit, por me të procedura e arbitrazhit përfundon vetëm në aspekt të kërkesës apo pjesës së kërkesës e cila është gjykuar me të, e jo edhe për kërkesat e tjera për të cilat vazhdon më tej arbitrazhi. Në anën tjetër, me marrjen e vendimit të plotë përfundimtar të arbitrazhit, me të cilin vendoset për të gjitha kërkesat që i janë paraqitur për zgjidhje arbitrazhit, përfundon në tërësi procedura konkrete e arbitrazhit.

7.2.2. Konkluzioni i gjyqit të arbitrazhit për përfundimin e procedurës

Në raste të caktuara procedura e arbitrazhit mund të përfundoj edhe me vendim të karakterit procedural, me të cilin nuk zgjidhet esenca e kontestit. Këtu është fjala për konkluzionin e tribunalit për përfundimin e procedurës. LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, në mënyrë shprehimore parasheh situatat procedurale në të cilat procedura do të përfundoj me konkluzion të tribunalit të arbitrazhit:

“1) kur paditësi e tërheq padinë e vet, përveç nëse i padituri kundërshton për këtë, ndërsa gjyqi i arbitrazhit konsideron se i padituri ka interes të arsyeshëm që të merret vendim përfundimtar në kontest;

2) kur palët janë marrë vesh për përfundimin e procedurës; dhe

3) kur gjyqi i arbitrazhit vlerëson se vazhdimi i procedurës, nga çfarëdo shkaqesh bëhet i panevojshëm ose i pamundshëm.”693

Nga zgjidhja e cituar rrjedh se procedura e arbitrazhit mund të përfundoj me iniciativën e palëve dhe me vetiniciativën e tribunalit. Situata e parë dhe e dytë procedurale kanë të bëjnë me iniciativën e palëve, në bazë të të cilave tribunali sjell konkluzion për përfundimin e procedurës. Mirëpo, këtu duhet theksuar se procedura e arbitrazhit nuk mundet ipso facto të përfundoj me tërheqjen e padisë nga paditësi apo me marrëveshjen e palëve, por për këtë nevojitet konkluzion i nxjerrur nga arbitrat, i cili ka karakter konstitutiv. Kjo do të thotë se vetëm pas marrjes së konkluzionit të tillë, do të konsiderohet se procedura e arbitrazhit ka përfunduar.

693 LATNRM, neni 32 parag. 2. Shih edhe: ML e UNCITRAL-it, neni 32(2); KPC i Gjermanisë, neni

1056(2); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1714(2); LA i Kosovës, neni 33; LA i Kroacisë, neni 32(1); LA i Serbisë, neni 47(2); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 64(2); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 37.

239

7.2.3. Ujdia (pajtimi)

Megjithëse procedura e arbitrazhit iniciohet me qëllim që kontesti të zgjidhet në mënyrë meritore, gjatë rrjedhës së kësaj procedure palët kanë mundësi që të arrijnë ujdi (pajtim) në lidhje me kërkesën për themelësinë e së cilës vendoset. Ujdia në fakt përbën një nga rrugët paqësore të zgjidhjes së kontestit. Me lidhjen e saj para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar arbitrave u mbetet detyra e ndërprerjes së procedurës konkrete të arbitrazhit. Nga këtu shohim se si në procedurën kontestimore ashtu edhe në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, ujdia apo pajtimi paraqitet si mënyrë e veçantë e përfundimit të procedurës së arbitrazhit pa marrjen e vendimit meritor (me të cilin zgjidhet kontesti në esencë).

ML i UNCITRAL-it dhe shumë burime të tjera juridike të arbitrazhit parashohin mundësinë e përfundimit të procedurës së arbitrazhit me arritjen e ujdisë (pajtimit) midis palëve.694 Një mundësi e tillë është normuar edhe në LATNRM, zgjidhjet e të cilit në këtë aspekt kryesisht korrespondojnë me ato të ML të UNCITRAL-it. Konkretisht, në nenin 30 të LATNRM-së parashihet zgjidhja vijuese:

“Nëse gjatë procedurës së arbitrazhit palët pajtohen për kontestin, gjyqi i arbitrazhit do ta ndërpresë procedurën dhe, nëse këtë e kërkojnë palët, do të marrë vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë.

Nëse gjyqi i arbitrazhit konkludon se përmbajtja e ujdisë është në kundërshtim me rendin publik të Republikës së Maqedonisë, do ta refuzojë kërkesën e palëve që të marrë vendim arbitrazhi në bazë të ujdisë, nga paragrafi 1 i këtij neni.

Vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë së palëve nga paragrafi 1 i këtij neni, do të merret në pajtim me dispozitat e nenit 31 të këtij ligji [për formën dhe përmbajtjen e vendimit] dhe në të do të theksohet se paraqet vendim të arbitrazhit dhe ai ka të njëjtën natyrë juridike dhe efekt si çdo vendim tjetër i arbitrazhit për esencën e kontestit.” (potencimi në kllapa është shtuar).

Nga zgjidhja e cituar mund të përfundojmë se në cilën fazë të procedurës mund të arrihet pajtimi. Sipas LATNRM-së, në procedurën e arbitrazhit palët mund të arrijnë pajtimin (ujdinë) gjatë gjithë rrjedhës së procedurës, derisa të merret vendimi i arbitrazhit, praktikisht madje derisa të shpallet vendimi meritor i arbitrazhit. Duhet theksuar se edhe në procedurën e arbitrazhit palët mund të arrijnë ujdi me të cilën përfshijnë pjesërisht apo tërësisht çështjen juridike. Në qoftë se me pajtim çështja juridike përfshihet pjesërisht, procedura e arbitrazhit do të vazhdoj më tutje me qëllim që të vendoset për themelësinë e kërkesës apo pjesës nga kërkesa lidhur me të cilën palët nuk kanë arritur pajtim.

Sikurse për pajtimin gjyqësor ashtu edhe për pajtimin para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar tribunali i arbitrazhit përpilon procesverbal, megjithëse kjo nuk është theksuar shprehimisht në LATNRM. Pajtimi konsiderohet se është i kryer në momentin kur palët e nënshkruajnë procesverbalin në të cilin përmbahet pajtimi i tyre. Mirëpo, 694 ML i UNCITRAL-it, neni 30; KPC i Gjermanisë, neni 1053; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1712;

LA i Anglisë, neni 51; LA i Kosovës, neni 32; LA i Kroacisë, neni 29; LA i Serbisë, neni 54; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 63; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 36; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 37; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 32.

240

karakteristikë për pajtimin arbitral është mundësia e nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë (pajtimit), respektivisht sipas kushteve për të cilat janë pajtuar palët. Në të vërtetë, janë palët ato që kërkojnë nga tribunali marrjen e vendimit të tillë të arbitrazhit, pasi arbitrat ta kenë shqyrtuar pranueshmërinë e ujdisë së lidhur. Në qoftë se tribunali i arbitrazhit konkludon se ujdia e projektuar nuk është e pranueshme, atëherë ai refuzon kërkesën e palëve që të nxjerrë vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë së arritur. Kundër një refuzimi të tillë palët nuk kanë mundësi për të paraqitur ankesë, pasi që nuk ekziston ndonjë instancë më e lartë e cila do të vendoste për ankesën. Në një situatë të tillë palëve u mbetet që të lidhin një ujdi të tillë para një gjykate nacionale (ujdia e tillë do të kishte cilësinë e dokumentit ekzekutiv) apo të iniciojnë procedurë të arbitrazhit para një tribunali tjetër, i cili ndoshta do të mund të gjejë se ujdia e projektuar nuk është në kundërshtim me rendin publik, me ç’rast ky tribunal do të merrte edhe vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë.

Zgjidhja e cila parasheh mundësinë e dhënies së vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë së arritur (consent award) është në funksion të sigurimit të njohjes dhe ekzekutimit të ujdisë në vendet në të cilat të përshtatshme për njohje dhe ekzekutim janë vetëm vendimet e arbitrazhit, e jo edhe ujditë. Prandaj, përparësia kyçe e një vendimi të tillë të arbitrazhit (consent award) qëndron në atë se ai në shumicën e sistemeve juridike trajtohet si çdo vendim tjetër meritor i arbitrazhit dhe si i tillë do të jetë i ekzekutueshëm.695

Sa i përket ujdisë, duhet të theksohet edhe ajo se LATNRM-ja, sikurse për çdo vendim përfundimtar të arbitrazhit, edhe për vendimin e arbitrazhit në bazë të ujdisë parasheh mundësinë e goditjes me anë të padisë për anulim, e cila paraqet mjet të goditjes së jashtëzakonshme të vendimit. Mirëpo, duke pasur parasysh natyrën e ujdisë, rrethi i shkaqeve për të cilat mund të kërkohet anulimi i vendimit në bazë të ujdisë është më i ngushtë. Kështu për shembull, nuk mund të kërkohet anulimi i vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë mbi bazën se vendimi i tillë nuk përmban arsyetim, pasi që për vendimin e arbitrazhit në bazë të ujdisë nuk është i nevojshëm arsyetimi.696

Krejtësisht në fund sa i përket ujdisë dhe mënyrave të tjera të përfundimit të procedurës së arbitrazhit, duhet theksuar se mandati i gjyqit të arbitrazhit përfundon me përfundimin e procedurës së arbitrazhit. Është e logjikshme që me përmbushjen e detyrës së vet, arbitri të bëhet functus officio – mandati i tij për të gjykuar është kryer apo realizuar. Mirëpo jo çdo përfundim i procesit të arbitrazhit çon automatikisht në përfundimin e mandatit të arbitrit. Kështu në disa raste mandati i arbitrit i mbijeton përfundimit të procesit të arbitrazhit. Përjashtimet e këtilla të vazhdimit të mandatit të arbitrit edhe pas përfundimit të procedurës janë:

a) përmirësimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit;697 b) nxjerrja e vendimit plotësues të arbitrazhit;698 c) nxjerrja e vendimit për shpenzimet;699

695 ML i UNCITRAL-it, neni 30(2); KPC i Gjermanisë, neni 1053(2); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni

1712(2); LA i Anglisë, neni 51(3); LA i Kosovës, neni 32.2; LA i Kroacisë, neni 29(3); LA i Serbisë, neni 54 parag. 2.

696 Shih:ML i UNCITRAL-it, neni 31(2); LATNRM, neni 31 parag.2; KPC i Gjermanisë, neni 1054(2); LA i Anglisë, neni 52(4); LA i Kroacisë, neni 30(3); LA i Serbisë, neni 54 parag. 2; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 63(2); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 37.1.

697 LATNRM, neni 33 parag. 1, 2 dhe 3. 698 LATNRM, neni 33 parag. 4.

241

d) marrja e vendimeve apo veprimeve të arbitrave gjatë procedurës së anulimit, kur gjyqi nacional, në bazë të kërkesës së palës, vendos që tribunalit të arbitrazhit t’i jepet mundësia që të vazhdoj procedurën, ose të ndërmerr diçka tjetër me çka do të mund të eliminoheshin shkaqet për anulim të vendimit.700

Në situata të këtilla mandati i arbitrit pushon me marrjen e vendimit përkatës ose me ndërmarrjen e veprimeve me të cilat eliminohen shkaqet për anulim.701

7.3. KUPTIMI DHE LLOJET E VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT

Nga ajo që kemi theksuar deri më tani rrjedh se vendimi i arbitrazhit përfaqëson atë çka përfaqëson aktgjykimi i formës së prerë në procedurën kontestimore. Prandaj, vendimi i arbitrazhit është vendimi më i rëndësishëm nga të gjitha vendimet e tjera që i nxjerr tribunali i arbitrazhit gjatë procedurës së arbitrazhit. Me vendimin e tillë tribunali i arbitrazhit vendos për themelësinë e kërkesëpadisë e cila është objekt i gjykimit. Thënë ndryshe, me vendim të arbitrazhit vendoset për themelësinë e kërkesës së paditësit, respektivisht të të paditurit (të përmbajtur në kundërpadi) që tribunali i arbitrazhit t’i jap mbrojtje të përmbajtjes së caktuar. Pra, siç edhe kemi theksuar në hyrje të këtij kreu, termi “vendim i arbitrazhit” përdoret për përcaktimin e vendimit meritor të arbitrazhit, me të cilin arbitrazhi e zgjidh kontestin në esencë (in meritum).702

Jo vetëm në LATNRM, por edhe në shumë sisteme të tjera juridike është evidente se shmanget termi aktgjykim për përcaktimin e vendimit meritor të arbitrazhit. Kështu p.sh. në të drejtën angleze dhe amerikane për vendimin e arbitrazhit përdoret termi “award”, në të drejtën franceze përdoret termi “sentence arbitrale”, në të drejtën italiane “lodo arbitrale”, në të drejtën gjermane “Schiedsspruch”, në të drejtën kroate përdoret termi “pravorijek”. Arsyet për shmangien e termit “aktgjykim” me siguri kanë të bëjnë me përpjekjet që edhe në aspekt të emërtimit të ketë dallim midis procedurës së arbitrazhit dhe procedurës që zhvillohet para gjykatave nacionale. Megjithatë, duhet theksuar se në Rregulloren e GJZPAOEM-së edhe më tutje përdoret termi “aktgjykim i arbitrazhit”.

Në aspekt të klasifikimit të vendimeve të arbitrazhit duhet theksuar se në burimet juridike dhe në praktikën e arbitrazhit haset vendime të llojllojshme të arbitrazhit. Sikurse aktgjykimet e gjykatave nacionale, ashtu edhe vendimet e arbitrazhit, në bazë të përmbajtjes së mbrojtjes juridike, mund të jenë detyruese (kondemnatore), vërtetuese (deklarative) ose transformuese (konstitutive). Varësisht nga marrëdhënia midis objektit të gjykimit dhe dispozitivit të vendimit të arbitrazhit (respektivisht në varësi të funksionit procedural të tyre), vendimet e arbitrazhit mund të jenë përfundimtare, të pjesshme, të ndërmjetshme dhe plotësuese. Lloj i veçantë i vendimeve të arbitrazhit është edhe ai që merret në bazë të ujdisë. Megjithëse ekzistojnë edhe kritere të tjera për

699 LATNRM, neni 34 parag. 3. 700 LATNRM, neni 35 parag. 4. 701 LATNRM, neni 32 parag. 3. 702 Lidhur me definimin e vendimit të arbitrazhit shih: R. Turner, Arbitration awards: a practical

approach, Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2005, fq. 3 (“Vendimi i arbitrazhit është vendim i arbitrit i bazuar në parashtresën apo parashtresat që i janë bërë atij në një arbitrazh... Vendimi i arbitrazhit doemos duhet të jetë rezultat i një arbitri i cili vendos në mes pretendimeve të kundërta, duke peshuar provat dhe parashtresat.”).

242

klasifikimin e vendimeve të arbitrazhit,703 ne në vazhdim do të trajtojmë llojet më të rëndësishme të vendimeve të tilla, të cilat edhe më shpesh hasen në praktikë.

7.3.1. Vendimi përfundimtar i arbitrazhit

Me vendim përfundimtar të arbitrazhit (final award, sentence definitive) zakonisht kuptohet ai vendim me të cilin vendoset për të gjitha kërkesat e parashtruara në një proces të arbitrazhit dhe me të cilin, si rrjedhojë, shënohet fundi i atij procesi. Shumë komentues anglishtfolës e përdorin termin “përfundimtar” në kuptimin e mësipërm për t’iu referuar atij vendimi me të cilin përfundon misioni i tribunalit të arbitrazhit.704 Me vendimin e tillë vendoset për të gjitha çështjet kontestuese që i janë besuar për zgjidhje arbitrazhit, ashtu që nuk mbetet më asgjë për shqyrtim dhe vendosje të mëvonshme. Me marrjen e vendimit përfundimtar tribunali i arbitrazhit bëhet functus officio – ai pushon të ketë ndonjë juridiksion të mëtejshëm mbi atë kontest. Gjurmët e këtij definimi hasen edhe në LATNRM, i cili duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, në nenin 32 parag. 1 thekson se “procedura e arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit përfundimtar të arbitrazhit...”. Mirëpo, LATNRM-ja, sikurse edhe vetë ML i UNCITRAL-it, nuk arriti që të ofroj një definim të qartë se çka paraqet termi “vendim përfundimtar i arbitrazhit”. Një përkufizim i tillë është dhënë nga grupi punues që përgatiti ML e UNCITRAL-it, ku me shprehjen final award (vendim përfundimtar të arbitrazhit) u përcaktua ai vendim i arbitrazhit me të cilin vendosen dhe zgjidhen të gjitha kërkesat e paraqitura në arbitrazh dhe në atë mënyrë përfundon edhe mandati i arbitrave.705 Mirëpo, në versionin përfundimtar, për shkak të polemikave në UNCITRAL mbi termin “final award”, që rezultuan me mosarritjen e një konsensusi, ky përkufizim u braktis.

Megjithëse nga përkufizimi i mësipërm qartazi kuptohet se vendimi i arbitrazhit është i dallueshëm nga vendimi i pjesshëm dhe vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit, ndonjëherë shprehja “vendim përfundimtar i arbitrazhit” përdoret për të përshkruar edhe ato vendime të arbitrazhit me të cilat zgjidhet një apo disa pjesë të ndashme të kontestit me efekt detyrues për palët. Kështu, si vendime përfundimtare konsiderohen edhe vendimet e pjesshme me të cilat përfundimisht zgjidhet një aspekt i kontestit që mund të

703 Klasifikimi i vendimeve të arbitrazhit mund të bëhet edhe në varësi nga sjellja e palës së paditur në

procedurën e arbitrazhit. Në bazë të këtij kriteri, kemi klasifimin e vendimeve të arbitrazhit në: vendim kontradiktor (i dhënë sipas kërkesave kontradiktore të palëve), vendim i arbitrazhit në bazë të pohimit dhe vendim i arbitrazhit për shkak të mungesës (megjithëse kategoria e fundit e vendimeve ka specifikat e saja që e veçojnë atë nga aktgjykimi për shkak të mungesës i dhënë në procedurën kontestimore). Për llojet e vendimeve të arbitrazhit shih: R. Turner, op. cit., fq. 17 etj. Autori flet për këto lloje të vendimeve të arbitrazhit: vendimet substanciale të arbitrazhit, vendimet mbështetëse (suportive) të arbitrazhit, vendimet procedurale të arbitrazhit, vendimet institucionale dhe vendime të varura të arbitrazhit.

704 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 520; A Tweeddale, K. Tweeddale, op. cit., fq. 333.

705 Teksti i Sekretariatit të UNCITRAL-it, dokumenti A/CN.9/WG.II/WP.40 (14 December 1982), neni XXIII, alternativa A. Shih: H. Holtzman, J. Neuhaus, A Guide to the UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration: Legislative History and Commentary, Deventer: Kluwer, 1994, fq. 880. Sipas një neni të projekttekstit që i referohet kohëzgjatjes së mandatit të tribunalit të arbitrazhit (“Duration of Mandate of Arbitral Tribunal”) parashihej se mandati i arbitrit përfundon me nxjerrjen e vendimit përfundimtar të arbitrazhit (final award) “which constitutes or completes the disposition of all claims submitted to arbitration”. Megjithatë në versionin përfundimtar ky përkufizimi u braktis, për arsye se në UNCITRAL pati polemika për sa i përket termit “final award”, që rezultuan me mosarritje të një konsensusi.

243

ndahet nga pjesa tjetër e kontestit, por kjo nuk do ta ndërpresë procedurën e arbitrazhit apo mandatin e arbitrave për të shqyrtuar dhe vendosur për pjesën e mbetur të kontestit. Një qasje e këtillë është përqafuar në Kodin e Procedurës Civile të Holandës, në nenin 1049 të të cilit theksohet se “tribunali i arbitrazhit mund të nxjerr vendim përfundimtar, vendim përfundimtar të pjesshëm ose vendim të përkohshëm.” Përdorimi i një terminologjie të tillë haset edhe në LA të Kroacisë, i cili vendimin përfundimtar të arbitrazhit e cilëson si “vendim me të cilin është vendosur për themelësinë dhe sasinë e kërkesës së caktuar”.706 Sipas këtij definimi, vendimi i pjesshëm i arbitrazhit është vendim përfundimtar në lidhje me pjesën e kërkesës së veçantë për themelësinë dhe sasinë e së cilës është vendosur. Derisa për atë kërkesë apo pjesë të kërkesës procedura përfundon, për kërkesat e tjera apo për pjesët e tjera të kërkesës edhe më tutje zhvillohet procedurë e arbitrazhit.

Në pikë të fundit lidhur me termin “vendim përfundimtar i arbitrazhit” duhet theksuar se sistemi juridik i Republikës së Maqedonisë, sikurse edhe shumica e rregullave autonome të arbitrazhit, termin “përfundimtar” e përdor për të cilësuar të gjitha ato vendime të arbitrazhit me të cilat vendoset për të gjitha kërkesat që i janë parashtruar arbitrazhit. Mirëpo, LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, këtë term e përmend vetëm në një vend, konkretisht në nenin 32 me rastin e normimit të përfundimit të procedurës, dhe se aty këtë term nuk e ka përcaktuar saktësisht sa duhet.

Themi kështu, pasi që shprehja “vendim përfundimtar” (final award) që është përdorur këtu mund të kuptohet në dy kuptime, edhe atë në kuptimin e “vendimit përfundimtar” në të cilin na udhëzon edhe përkthimi nga ML i UNCITRAL-it, si dhe në kuptimin e “vendimit të plotë” në të cilin është menduar gjatë përgatitjes së këtij neni në grupin punues të ML të UNCITRAL-it, të theksuar më lartë. Megjithatë, edhe përkundër këtyre finesave terminologjike, LATNRM-ja si vendim përfundimtar të arbitrazhit konsideron vendimin e plotë të arbitrazhit me të cilin vendoset për të gjitha çështjet që i janë besuar arbitrazhit. Për të eliminuar dilemat eventuale, mendojmë se do të ishte e dobishme që LATNRM-ja të adoptonte atë përkufizim i cili u ofrua nga grupi punues gjatë përgatitjes së ML të UNCITRAL-it. Situatë më të qartë kemi kur bëjmë fjalë për Rregulloren e GJZPAOEM-së në të cilën në nenin 59 shprehimisht theksohet se “përveç aktgjykimit përfundimtar, trupi i arbitrazhit mund të marrë edhe aktgjykim të pjesshëm të arbitrazhit, në qoftë se një pjesë e kërkesëpadisë është absolvuar.”

7.3.2. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit

Siç edhe u theksua më lartë, një pjesë e ndashme e kontestit mund të zgjidhet përfundimisht me anë të vendimit të arbitrazhit, të cilit i referohemi si vendim i pjesshëm i arbitrazhit (partial award, sentence partielle). Me vendimin e tillë të arbitrazhit tribunali vendos vetëm për një nga disa kërkesa të parashtruara (jo për të gjitha) apo vetëm për një pjesë të kërkesës, që është kuantitativisht e ndashme. Prej këtu rrjedh se me vendimin e pjesshëm të arbitrazhit nuk bëhet ndarja kualitative (cilësore dhe horizontale) e objektit të gjykimit, por ajo kuantitative (sasiore dhe vertikale).

706 LA i Kroacisë, neni 2(1)(9) (““konačni pravorijek” je odluka kojom je odlučeno o osnovi i visini

pojedinog zahtjeva”). Një qasje e tillë është përqafuar edhe në Kodin Gjyqësor belg, në nenin 1713(1) të të cilit shprehimisht theksohet se “the arbitral tribunal shall make a final decision or render interlocutory decisions by way of one or several awards.”

244

Megjithëse në rregullat autonome të arbitrazhit nuk haset ndonjë definim lidhur me vendimin e pjesshëm të arbitrazhit, për të shmangur paqartësitë duhet qartazi atë ta veçojmë nga vendimi përfundimtar i arbitrazhit me të cilin vendoset për të gjitha çështjet e parashtruara në një proces të arbitrazhit. Në të vërtetë, edhe me vendimin e pjesshëm përfundon procesi, mirëpo jo në tërësi, por vetëm në aspekt të pjesës së objektit të gjykimit të cilës i përket vendosja. Për pjesën e mbetur të objektit të gjykimit, respektivisht për kërkesat lidhur me të cilat nuk është vendosur në atë vendim procesi i arbitrazhit vazhdon më tutje. Ai është i pjesshëm në kontekst të kontestit të përgjithshëm që i është referuar arbitrazhit.707

Tribunali i arbitrazhit e jep këtë lloj të vendimit të arbitrazhit, në qoftë se palët janë marrë vesh që për ndonjë çështje të veçantë (si p.sh. çështja e kompetencës,708 e të drejtës së zbatueshme,709 ose e përgjegjësisë kontraktuale710) të vendoset me vendim të pjesshëm. Nëse një marrëveshje e tillë ndërmjet palëve nuk ekziston, tribunali i arbitrazhit do të nxjerr vendim të pjesshëm, në qoftë se një gjë të tillë e çmon si oportune. Thënë ndryshe, arbitrat nxjerrin vendim të pjesshëm të arbitrazhit kur konsiderojnë se kjo do të kontribuoj në përfundimin efikas dhe objektiv të kontestit në tërësi.

Në rregullat autonome të arbitrazhit është paraparë mundësia e dhënies së vendimit të pjesshëm nga ana e tribunalit të arbitrazhit. Kështu p.sh. në nenin 59 të Rregullores të GJZPAOEM-së parashihet se: “Përveç aktgjykimit përfundimtar, trupi i arbitrazhit mund të marrë edhe aktgjykim të pjesshëm të arbitrazhit, në qoftë se një pjesë e kërkesëpadisë është absolvuar.” Në nenin 26.1 të Rregullave të Arbitrazhit të LCIA-së parashihet se: “Tribunali i arbitrazhit mund të nxjerrë vendime të ndara [separate awards] për çështje të ndryshme në kohë të ndryshme... Vendimet e tilla të arbitrazhit kanë të njëjtin status dhe efekt sikurse edhe çdo vendim tjetër i dhënë nga Tribunali i Arbitrazhit.”

Në kuadër të ligjeve nacionale të arbitrazhit, po veçojmë LA të Kroacisë, i cili në nenin 30(1) shprehimisht parasheh se: “Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, gjyqi i arbitrazhit mund të marrë vendime të pjesshme dhe të ndërmjetshme të arbitrazhit. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit konsiderohet vendim i pavarur i arbitrazhit.” Në anën tjetër, LATNRM-ja përveç vendimit përfundimtar të arbitrazhit dhe vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë, nuk njeh lloje të tjera të vendimeve të arbitrazhit, por kjo nuk do të thotë se tribunali i arbitrazhit është i privuar nga marrja e vendimeve të atilla. Së këndejmi, tribunali i arbitrazhit mund të nxjerr vendim të pjesshëm të arbitrazhit kur pjesa e kërkesës apo njëra nga disa kërkesat është plotësisht e gatshme për vendosje meritore ( p.sh. për shkak të pohimit apo të heqjes dorë nga një pjesë e kërkesëpadisë, ose për shkak se është shqyrtuar mjaftueshëm).

707 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 634. 708 Shih p.sh. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit të ICC-së, i datës 17 mars 1983, Case no. 4402, në rastin

Bahamian Company and Luxemburg Company v. two French companies – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IX, 1984, fq. 138.

709 Shih p.sh. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit të ICC-së, i datës 24 shkurt 1995, ICC case no. 8113 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000, fq. 323.

710 Shih p.sh. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit, i datës 5 shkurt 1988, nxjerrur nga Arbitrazhi Ad hoc, në rastin Wintershall AG et al. v. The Government of Qatar – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990, fq. 30.

245

7.3.3. Vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit

Megjithëse në disa raste është përdorur si sinonim i termit “vendim i pjesshëm i arbitrazhit” dhe anasjelltas,711 vendimi i ndërmjetshëm është ai lloj i vendimit me të cilin tribunali i arbitrazhit vendos vetëm për themelësinë e bazës juridike në të cilën paditësi e mbështetë kërkesëpadinë, por jo edhe për lartësinë (sasinë) e kërkesëpadisë. Për këtë të fundit, tribunalit të arbitrazhit i mbetet që të vendos në vendimin përfundimtar të arbitrazhit. Termi “vendim i ndërmjetshëm i arbitrazhit” (interim, interlocutory, provisional or preliminary award) përdoret për të përshkruar ato vendime të arbitrazhit të cilat nuk janë përfundimtare (definitive). Pra, ai kufizohet në ato vendime të arbitrazhit me të cilat nuk zgjidhet përfundimisht as një aspekt i kontestit. Një përkufizim i këtillë i këtij termi është ofruar edhe nga grupi punues që përgatiti ML e UNCITRAL-it, mirëpo për të nuk u arrit konsensus në UNCITRAL dhe i njëjti u braktis në versionin final, për arsye se në praktikë shpeshherë termet “vendim i pjesshëm i arbitrazhit” dhe “vendim i ndërmjetshëm i arbitrazhit” janë përdorur si sinonime.712

Dhënia e vendimit të ndërmjetshëm është me vend zakonisht në sferën e kërkesave për shpërblim të dëmit, ku kontestuese është edhe përgjegjësia për dëmin edhe shuma e dëmit. Në një rast të tillë, tribunali i arbitrazhit mundet që së pari me vendim të ndërmjetshëm të vendos për përgjegjësinë e të paditurit për dëmin e shkaktuar, e më pas me vendim përfundimtar të caktoj sasinë e kërkesës për zhdëmtim, në qoftë se caktimi i shumës së dëmit është çështje e komplikuar, për të cilën e nevojshme është që të kryhet një proces i tërësishëm provues me shpenzime të konsiderueshme të kohës dhe të përpjekjeve. Gjithashtu, si shembull adekuat i një vendimi të ndërmjetshëm të arbitrazhit me të cilin nuk vendoset çështja në mënyrë definitive është vendimi i arbitrazhit për masat e përkohshme të mbrojtjes. Kështu p.sh. në Rregullat e ICDR-së në nenin 24(2) shprehimisht parashihet se masat e përkohshme mund të urdhërohen në formë të vendimit të ndërmjetshëm të arbitrazhit.713

Këtë lloj të vendimit të arbitrazhit tribunali e jep në bazë të iniciativës së vet apo kur këtë e kërkojnë të dyja palët. Mirëpo, në qoftë se palët shprehimisht me marrëveshjen e tyre kanë përjashtuar nxjerrjen e vendimit të ndërmjetshëm apo nëse kjo parashihet me rregullat e zbatueshme, tribunali duhet t’i përmbahet asaj marrëveshjeje apo atyre rregullave, pasi që në të kundërtën vendimi përfundimtar i arbitrazhit mund të anulohet për shkak të mosrespektimit të rregullave procedurale.

Megjithëse në LATNRM dhe Rregulloren e GJZPAOEM-së shprehimisht nuk flitet për vendimin e këtillë, mundësia e dhënies së vendimit të ndërmjetshëm të arbitrazhit është në dobi të palës kundër së cilës është shqiptuar ai vendim, pasi që me këtë ajo bëhet e vetëdijshme për pozicionet e dobëta të saja në vendimin përfundimtar

711 Shih p.sh. Vendimi i ndërmjetshëm i Arbitrazhit Ad hoc, i datës 26 shtator 1999, në rastin Himpurna

California Energy Ltd. (Bermuda) v. Republic of Indonesia – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000, fq. 109 (Te rasti në fjalë arbitrazhi solli dy vendime të njëpasnjëshme. Fillimisht, më 26 shtator 1999 vendim të ndërmjetshëm të arbitrazhit dhe më pas, më 16 tetor 1999 vendim përfundimtar të arbitrazhit. Vendimi i 26 shtatorit 1999 edhe pse u quajt “i ndërmjetshëm” (interim award), ai për nga paraqitja dhe përmbajtja ishte vendim i pjesshëm i arbitrazhit).

712 Shih: H. Holtzman, J. Neuhaus, op. cit., fq. 867. 713 Shih po ashtu edhe Rregullat e ICC-së, neni 28(1).

246

që do të pasoj, dhe se kështu do të bëhet e gatshme për të arritur ujdinë me palën tjetër.714

Në fund, duhet theksuar se vendimet e ndërmjetshme të arbitrazhit përgjithësisht nuk janë të ekzekutueshme. Këto vendime nuk konsiderohen si vendime përfundimtare të arbitrazhit të ekzekutueshme sipas KNY, pasi që kjo Konventë aplikohet për vendimet përfundimtare të arbitrazhit dhe jo edhe për vendimet e ndërmjetshme. Një qasje e këtillë është hasur edhe në një vendim të Gjykatës Supreme të Queensland-it të Australisë, në të cilin edhe një herë u konfirmua se vendimet e ndërmjetshme të arbitrazhit nuk janë të ekzekutueshme sipas KNY dhe sipas të drejtës australiane. Për më tepër, Gjykata theksoi se vendimi i arbitrazhit dhe urdhri për masat e përkohshme i dhënë nga arbitri nuk është vendim i arbitrazhit në kuptimin e Konventës e as vendim i huaj i arbitrazhit.715

7.3.4. Vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë

Vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë (consent award, award on agreed terms, sentence d’accord, sentence convenue) është vendim i tillë i tribunalit të arbitrazhit në të cilin inkorporohet ujdia (pajtimi) që është arritur nga palët gjatë procedurës së arbitrazhit, para se të shqiptohet vendimi i arbitrazhit. Tribunali i arbitrazhit nxjerr vendim të tillë atëherë kur këtë e kërkojnë palët që e kanë arritur ujdinë, si dhe kur ujdia është e lejueshme në aspekt të rendit publik. Këtu fjala është për konvertimin e ujdisë së palëve në një vendim të arbitrazhit, nga i cili konvertim palët përfitojnë nga mekanizmat e njohjes dhe ekzekutimit të parapara në legjislacionet nacionale dhe në konventat ndërkombëtare të ratifikuara gjerësisht. Në shumë legjislacione nacionale është paraparë se vendimi i arbitrazhit në bazë të ujdisë ka të njëjtën natyrë juridike dhe efekt si edhe çdo vendim tjetër i arbitrazhit për esencën e kontestit.716 Kështu për shembull, në nenin 32 të LA të Kosovës specifikohet si në vijim:

“32.1. Nëse para nxjerrjes së vendimit palët pajtohen për zgjidhjen e kontestit, tribunali e ndërprenë procedurën e arbitrazhit.

32.2. Nëse kërkohet nga palët, tribunali i arbitrazhit mund të dokumentojë pajtimin e palëve në formë të një vendimi të arbitrazhit sipas kushteve për të cilat janë pajtuar palët, përveç nëse përmbajtja e pajtimit cenon ose është në kundërshtim me rendin publik (ordre public). Vendimi i tillë e ka efektin e njëjtë sikur një vendim meritor.”

Sidoqoftë, palët mund të mos kenë nevojë që ujdia e tyre të transformohet në një vendim të arbitrazhit, në qoftë se në kohën e arritjes së ujdisë të gjitha detyrimet janë përmbushur dhe çdo kontest tjetër është zgjidhur plotësisht (p.sh. të gjitha paratë janë 714 G. Knežević, V. Pavić, op. cit., fq. 110; M. Trajković, MTA . . ., op. cit., fq. 491. 715 Vendimi i Gjykatës Supreme të Queensland-it të Australisë, i datës 29 tetor 1993, në rastin Resort Condominiums International Inc. v. Ray Bolwell and Resort Condominiums (Australasia) Pty. Ltd. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995, fq. 628, 641 (te ky rast gjyqtarët theksuan se: “the reference to “arbitral awards” in the Convention does not include an interlocutory order made by an arbitrator, but only an award which finally determines the rights of the parties.” Përveç kësaj, u konstatua edhe se “ . . . the ‘Interim Arbitration Order and Award’ made by the arbitrator . . . is not an ‘arbitral award’ within the meaning of the Convention nor a ‘foreign award’ ... It does not take on that character simply because it is said to be so. ...”) 716 Shih p.sh. LATNRM, neni 30 parag. 3; ML i UNCITRAL-it, neni 30(2).

247

paguar). Mirëpo, në qoftë se ndonjë detyrim duhet të përmbushet pas arritjes së ujdisë, është e këshillueshme që palët të kërkojnë që ujdia e tyre të konvertohet në një vendim të arbitrazhit, duke pasur parasysh përfitimet nga procedura e njohjes dhe ekzekutimit të parapara në konventat ndërkombëtare të arbitrazhit, e posaçërisht në KNY si instrumenti më i suksesshëm në këtë sferë. Mosrespektimi i ujdisë së arritur jashtë procedurës së arbitrazhit do të përbënte vetëm shkelje të kontratës, për të cilën pala fillimisht duhet t’i drejtohet gjykatës për të provuar shkeljen, që më pas të filloj procedurën e ekzekutimit. Për më tepër, vendimi i gjykatës për shkeljen e kontratës nuk është i ekzekutueshëm sipas KNY, për shkak se është vendim i një gjykate nacionale, e jo i arbitrazhit, gjë që e bën ndoshta më të vështirë ekzekutimin e atij vendimi gjyqësor.

7.3.5. Vendimi plotësues i arbitrazhit

Janë të mundshme situatat në të cilat tribunali i arbitrazhit në procedurën e përfunduar më parë me vendim të arbitrazhit të lëshoj pa qëllim që të vendos për një apo më tepër kërkesa të parashtruara që kanë qenë objekt i gjykimit. Në këtë rast fjala është për vendosje infra petita të arbitrazhit, respektivisht për vendim jo të plotë, por të cunguar të arbitrazhit, pasi që me të nuk është vendosur për tërë kërkesëpadinë, por vetëm për një pjesë të saj. Në një situatë të tillë nga tribunali i arbitrazhit mund të kërkohet që të nxjerr vendim plotësues të arbitrazhit me të cilin do të vendoset për pjesën e mbetur të kërkesëpadisë. Së këndejmi, mund të përfundojmë se termi “plotësues” përdoret për të cilësuar atë vendim të arbitrazhit me të cilin tribunali vendos për kërkesat në lidhje me të cilat nuk ka vendosur me vendimin e arbitrazhit të dhënë më herët, si rezultat i lëshimit të vetë tribunalit të arbitrazhit.

Mundësia e dhënies së vendimit plotësues të arbitrazhit (additional award) është paraparë në shumë legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit, të cilat zakonisht parashohin kufizime rigoroze kohore në aspekt të paraqitjes së kërkesës për dhënien e vendimit plotësues të arbitrazhit.717 LATNRM-ja në aspekt të kësaj çështjeje me një ndryshim të vogël ka marrë zgjidhjen që ofron ML i UNCITRAL-it, duke paraparë si vijon:

“Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, në afat prej tridhjetë ditësh nga dita e pranimit të vendimit, secila palë mund të kërkojë nga gjyqi i arbitrazhit që të marrë vendim plotësues të arbitrazhit për kërkesat e paraqitura në procedurën e arbitrazhit, e për të cilat gjyqi i arbitrazhit ka bërë lëshim që të vendosë në vendimin e arbitrazhit. Nëse gjyqi i arbitrazhit vlerëson se kërkesa e atillë e palës është e arsyeshme, do të marrë vendim plotësues të arbitrazhit në afat prej 60 ditësh nga dita e pranimit të kërkesës për marrjen e të njëjtit.

Gjyqi i arbitrazhit mund, nëse kjo është e nevojshme, ta vazhdojë afatin në të cilin obligohet që ta përmirësojë ose të jap interpretimin e vendimit të arbitrazhit sipas paragrafit 1 të këtij neni, ose të marrë vendim plotësues të arbitrazhit sipas paragrafit 1 dhe paragrafit 4 të këtij neni.

717 ML i UNCITRAL-it, neni 33(3), 33(4) dhe 33(5); KPC i Gjermanisë, neni 1058; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1715 parag. 3,4,5 dhe 6; LA i Anglisë, neni 57; LA i Kosovës, neni 35; LA i Kroacisë, neni 33; LA i Serbisë, neni 56; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 39; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 40; Rregullorja e GJYPAOEM-së, neni 62.

248

Dispozitat e nenit 31 të këtij ligji [që i referohen formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit] do të zbatohen për përmirësimin dhe interpretimin e vendimit të arbitrazhit, si dhe për vendimin plotësues të arbitrazhit.”718

Derisa LATNRM-ja dhe ML i UNCITRAL-it parashohin mundësinë e nxjerrjes së vendimit plotësues të arbitrazhit nga ana e tribunalit vetëm në bazë të kërkesës së një pale, disa legjislacione nacionale i lejojnë tribunalit të arbitrazhit të merr vendim plotësues të arbitrazhit edhe në bazë të iniciativës së vet.719 Vendimet plotësuese të arbitrazhit janë përfundimtare dhe si të tilla ato mund të goditen me padinë përkatëse për anulim, si dhe janë të ekzekutueshme.

7.3.5. Vendimi i arbitrazhit në rast të mungesës së palës

Mospjesëmarrja apo tërheqja e një pale (zakonisht e të paditurit) nga procesi i arbitrazhit nuk konsiderohet veprim i zgjuar, pasi që ajo me këtë nuk kontribon në përmirësimin e pozitës së saj. Aq më tepër kur procedurat ex parte që mund të rezultojnë me vendim meritor të arbitrazhit janë të pranueshme në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Thënë ndryshe, refuzimi i të paditurit që të kundërshtoj kërkesëpadinë apo që të merr pjesë në seancat për të cilat është njoftuar në mënyrë adekuate, nuk e pengon tribunalin e arbitrazhit që të vazhdojë më tutje me procedurën dhe të merr vendim të vlefshëm në bazë të asaj që është paraqitur. Vendimin e tillë që e jep tribunali në rastet kur njëra palë refuzon që të merr pjesë në procedurën e arbitrazhit quhet vendim i arbitrazhit në rast të mungesës së palës (default award).

Megjithatë, tribunali i arbitrazhit nuk mund automatikisht të merr vendim të arbitrazhit në favor të paditësit vetëm për faktin se i padituri nuk ka arritur që të merr pjesë në proces. Së këndejmi, tribunali nuk ka për obligim që të pranoj argumentet e palës aktive në proces, por ai duhet të shqyrtoj pretendimet e bëra nga ajo dhe të vendos për faktet e paraqitura në padi. Prej këtu rrjedh se kërkesëpadia e paditësit mund edhe të mos pranohet, në qoftë se pathemelësia e saj del nga vetë faktet e paraqitura në padi. Kështu, vendimi i arbitrazhit që merret në procesin në të cilin mungon njëra palë nuk dallon nga ai i cili merret në procesin në të cilin të gjitha palët marrin pjesë. Në të dyja proceset secilës palë duhet t’i jepet mundësia që të deklarohet dhe të merr qëndrim në lidhje me çdo pretendim të palës tjetër. Mirëpo, kur njëra palë nuk arrin që të paraqitet në seancë, barra e tribunali është edhe më e rëndë, pasi që ai duhet të bëjë përpjekje për të konstatuar shkaqet e një mungese të tillë dhe vetëm atëherë kur tribunali është i sigurt se pala është njoftuar në mënyrë të rregullt por që ajo refuzon të merr pjesë, ai (tribunali) duhet të vazhdoj me procesin, të shqyrtoj me kujdes provat e paraqitura para tij dhe të nxjerr vendim të arbitrazhit. Vetëm vendimi i këtillë i arbitrazhit do t’i mbijetoj goditjes dhe do të jetë i ekzekutueshëm.720 718 LATNRM, neni 33 parag. 4, 5 dhe 6. Ndryshimi i vetëm midis ML të UNCITRAL-it dhe LATNRM-së qëndron në nenin 33 parag. 4 të LATNRM-së dhe nenin 33(3) të ML, pasi që në LATNRM nuk janë adoptuar fjalët “a party, with notice to the other party”. Në ML e UNCITRAL-it parashihet se “përveç nëse palët janë pajtuar ndryshe, brenda tridhjetë ditëve nga marrja e vendimit, secila palë, duke e njoftuar edhe palën tjetër, mund të kërkojë nga tribunali i arbitrazhit të nxjerrë vendim plotësues të arbitrazhit . . .” 719 Shih p.sh. LA i Anglisë, neni 57(3). 720 Shih p.sh. Vendimi i Gjykatës së Lartë i Kuala Lumpurit, të Malajzisë, i datës 10 dhjetor 1993, në

rastin Harris Adacom Corp. v. Perkom Sdn Bhd – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997, fq. 753.

249

7.4. MARRJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT

Nxjerrja (dhënia) e vendimit të arbitrazhit është e drejtë ekskluzive e tribunalit të arbitrazhit.721 Ai jepet pas përfundimit të shqyrtimit kryesor apo pas mbajtjes së seancës së mbyllur (jopublike). Dhënia e vendimit të arbitrazhit përbën fazë të posaçme procedurale, e cila fillon me këshillimin dhe votimin e arbitrave, kurse përfundon me dërgimin e vendimit të arbitrazhit deri te palët. Ajo përfshinë veprime të ndryshme procedurale të arbitrazhit të cilat duhet të ndërmerren në përputhje me rregullat e zbatueshme. Rregullat e tilla kanë të bëjnë me afatin brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit; me mënyrën e vendosjes, respektivisht me votimin e arbitrave; me mundësinë e dhënies së mendimit të ndarë të arbitrit, i cili nuk pajtohet me arbitrat e tjerë që përbëjnë shumicën në tribunal; si dhe me çështje të tjera.

7.4.1. Afati brenda të cilit nxjerret vendimi i arbitrazhit

Tribunali i arbitrazhit ka për detyrë që t’i përmbahet afatit për dhënien (nxjerrjen) e vendimit të arbitrazhit, që mund të jetë i paraparë në vetë marrëveshjen e palëve, në rregulloren e ndonjë institucioni të arbitrazhit, ose në ligjin përkatës nacional. Madje edhe atëherë kur në këtë aspekt nuk parashihet shprehimisht asgjë, tribunali i arbitrazhit do të marrë vendimin e vet në afatin i cili doemos duhet të jetë i arsyeshëm.

Lidhur me këtë çështje më të drejtpërdrejta janë rregulloret e institucioneve të arbitrazhit, pasi që shumica prej tyre shprehimisht parashohin afatin brenda të cilit duhet dhënë vendimi i arbitrazhit.722 Varësisht se cila rregullore është e zbatueshme, kemi edhe afate të ndryshme brenda të cilave duhet të merret vendimi dhe momente të ndryshme procedurale nga të cilat fillon të rrjedhë afati i tillë. Kështu për shembull, sipas Rregullores së SCC-së arbitrat kanë për detyrë që të nxjerrin vendim përfundimtar të arbitrazhit, jo më vonë se gjashtë muaj nga dita kur rasti i është dorëzuar tribunalit të arbitrazhit nga ana e Sekretariatit.723 Sipas Rregullorës së ICC-së, tribunali i arbitrazhit doemos duhet të merr vendimin e tij përfundimtar brenda afatit gjashtë mujor, i cili fillon të rrjedhë nga data e nënshkrimit të fundit të “Terms of Reference” nga ana e tribunalit të arbitrazhit apo nga ana e palëve, ose nga data kur tribunali i arbitrazhit është njoftuar nga Sekretariati për aprovimin e “Terms of Refernce” nga ana e Gjykatës së ICC-së.724 Sipas Rregullores së CIETAC-ut, tribunali i arbitrazhit do të marrë vendimin e arbitrazhit brenda gjashtë (6) muajve nga dita në të cilën është konstituar tribunali i arbitrazhit.725 Sipas Rregullave të Arbitrazhit të ICISID-it, tribunali i arbitrazhit ka për

721 Shih p.sh. Vendimin e Gjykatës së Kasacionit të Italisë, i datës 07 qershor 1989, në rastin Sacheri v.

Robotto – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XVI, 1991, fq. 156. Te ky rast gjykata italiane anuloi vendimin e arbitrazhit që kishte të bënte me një kontest ndërtimi, për arsye se ai nuk ishte hartuar nga arbitrat (asnjëri prej të cilëve nuk ishte jurist), por nga një jurist i cili ishte emëruar si ekspert për të hartuar vendimin e arbitrazhit.

722 Rregullorja e GJZPAOEM-së dhe Rregullat e WIPO-s nuk imponojnë ndonjë afat brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit.

723 Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së (2010), neni 37. 724 Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 30(1) (“The time limit within which the arbitral tribunal must

render its final award is six months. Such time limit shall start to run from the date of the last signature by the arbitral tribunal or by the parties of the Terms of Reference or, in the case of application of Article 23(3), the date of the notification to the arbitral tribunal by the Secretariat of the approval of the Terms of Reference by the Court. The Court may fix a different time limit based upon the procedural timetable established pursuant to Article 24(2).”)

725 Rregullat e CIETAC-ut 2015, neni 48(1).

250

detyrë që të përpiloj dhe të nënshkruaj vendimin e arbitrazhit brenda 120 ditëve pas mbylljes së procedimit.726 Një afat më i shkurtër është paraparë në Rregulloren e LMAA-së, në të cilën shprehimisht thuhet se vendimi i arbitrazhit normalisht duhet të jetë i disponueshëm brenda jo më shumë se gjashtë javëve nga përfundimi i procedurës.727 Mirëpo, duhet theksuar se rregulloret e arbitrazheve përpos që parashohin afatin brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit, shumë prej tyre parashohin edhe mekanizmin me të cilin zgjatet ai afat. Zgjatja e afatit për marrjen e vendimit të arbitrazhit bëhet nga ana e institucionit të arbitrazhit (me rekomandim të gjyqit të arbitrazhit), në vend se nga vetë tribunali i arbitrazhit.728

Në anën tjetër, shumica e ligjeve nacionale të arbitrazhit nuk përcaktojnë ndonjë afat brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit, pasi që është e vështirë që të parashihet një afat i përgjithshëm për të gjitha rastet. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se arbitrat janë të liruar nga detyrimi që të nxjerrin vendimin e arbitrazhit në afat të arsyeshëm. Përkundër kësaj, një numër i caktuar i sistemeve juridike nacionale insistojnë në precizimin e ndonjë afati për nxjerrjen e vendimit të arbitrazhit. Në këtë grup bën pjesë Brazili, në legjislacionin e arbitrazhit të të cilit parashihet detyra e arbitrave për të nxjerrë vendimin e arbitrazhit brenda gjashtë muajve nga dita e fillimit të procedurës së arbitrazhit, ose nga dita e zëvendësimit të një arbitri, përveç nëse palët nuk kanë caktuar ndonjë afat tjetër.729 LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, nuk ka caktuar afat brenda të cilit duhet të nxjerret vendimi i arbitrazhit. Mospërcaktimi i një afati të tillë ka të bëjë me faktin se në arbitrazhin tregtar ndërkombëtar nga rasti në rast ndryshojnë rrethanat në mënyrë të konsiderueshme, ashtu që i vështirë është përcaktimi i një afati të përgjithshëm për të gjitha rastet. Megjithatë, LATNRM-ja, sikurse edhe vetë ML i UNCITRAL-it, kërkon nga arbitri të kryej detyrën e vet në afat të arsyeshëm, në të kundërtën mandati i tij mund të ndërpritet.730 Sipas kësaj, në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë, caktimi i afatit për marrjen e vendimit të arbitrazhit i lihet vetë tribunalit të arbitrazhit. Një qasje e këtillë shprehimisht është përqafuar në KPC të Holandës, ku nenin 1048 të të cilit theksohet se “përcaktimi i datës në të cilën do të nxjerret vendimi i arbitrazhit do të jetë në diskrecionin ekskluziv të tribunalit të arbitrazhit”.

726 Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, neni 46. 727 LMAA Terms 2012 (Asociacioni i Arbitrave Detar të Londrës), neni 20. 728 Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 30(2), ku theksohet se Gjykata e ICC-së mund ta

zgjasë këtë afat në bazë të një kërkese të arsyetuar të tribunalit të arbitrazhit ose me iniciativë të vet, nëse konstaton se kjo është e nevojshme. Shih po ashtu edhe Rregulloren e SCC-së, neni 37 (“The Board may extend this time limit upon a reasoned request from the Arbitral Tribunal or if otherwise deemed necessary.”); Rregulloren e CIETAC-ut 2015, neni 48(2); Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, neni 46 (“... The Tribunal may, however, extend this period by a further 60 days if it would otherwise be unable to draw up the award.”).

729 Ligji nr. 9.307 i 23 shtatorit 1996 i Brazilit, neni 23 (“The arbitral award shall be made within the time limit stipulated by the parties. If no express stipulation is made thereon, the award shall be made within six months from the date of the commencement of the arbitral proceedings, or from the date of the substitution of an arbitrator.”). Shih po ashtu edhe KPC të Italisë, neni 820; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(2) (“The parties may determine the time limit within which the Arbitral Tribunal must render its award, or the terms for setting such a time limit. Failing this, if the arbitral tribunal is late in rendering its award, and a period of six months has elapsed between the date on which the last arbitrator has been appointed, the President of the Court of First Instance, at the request of one of the parties, may impose a time limit on the arbitral tribunal in accordance with article 1680, § 3. The mission of the arbitrators ends if the arbitral tribunal has not rendered its award at the expiry of this time limit.”).

730 Shih: LATNRM, neni 14.

251

Në pikë të fundit sa i përket kësaj çështjeje, duhet theksuar se palët duhet të jenë shumë të kujdesshme në rastet kur ato shprehimisht në marrëveshjen e e tyre parashohin afate rigoroze për marrjen e vendimit të arbitrazhit, pa mundësi të zgjatjes (shtyrjes) së tyre. Rreziku që kanoset në rastet e këtilla është i dyfishtë: së pari, afati mund të kaloj para se tribunali i arbitrazhit të ketë nxjerrë vendimin e tij, duket i lënë arbitrat pa juridiksion për të vazhduar më tutje me procesin dhe për të nxjerrë vendim të vlefshëm; dhe së dyti, tribunali i arbitrazhi duke u përpjekur që të veproj brenda limiteve të caktuara kohore, ai mund të jep vendim të arbitrazhi, pa i dhënë të paditurit mundësinë e duhur për të paraqitur rastin e tij, shkak ky i cili mund ta bëjë vendimin e arbitrazhit që mos t’i mbijetoj kontrollit të mëvonshëm gjyqësor.731 Kështu, afatet me të cilat tentohet që t’i bëhet presion tribunalit duhet të jenë në formë të udhëzimeve, me mundësi për t’u zgjatur sipas nevojës, e jo në formë të rregullave rigoroze, kurse përfundimi i seancës dëgjimore preferohet të parashikohet si momenti procedural nga i cili fillon të rrjedhë afati i tillë.

7.4.2. Vendimmarrja në tribunalin e arbitrazhit

Në çdo tribunal të përbërë me më shumë se një arbitër, ekziston gjithmonë mundësia që të mosarrihet unanimiteti me rastin e marrjes së vendimit të arbitrazhit, prandaj edhe ekzistojnë mekanizma të ndryshëm me të cilat zgjidhet ky problem. Është e nevojshme që të përcaktohet mënyra se si do të merret vendimi i arbitrazhit në rast se arbitrat nuk kanë qëndrim unanim lidhur me atë se si duhet të zgjidhet kontesti.

Në shumë legjislacione nacionale, përfshirë edhe atë të Republikës së Maqedonisë, parashihet se mënyra e të vendosurit në tribunalet me më shumë se një arbitër varet në mënyrë primare nga marrëveshja e palëve.732 Së pari, vetë palët, në përputhje me parimin e autonomisë së vullnetit, janë ato të cilat mund të përcaktojnë mënyrën e marrjes së vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh. përveç variantit të zakonshëm sipas të cilit kërkohet shumica e votave të të gjithë arbitrave, palët mund të merren vesh që vendimi të merret vetëm unanimisht, apo që vota e kryesuesit të tribunalit të jetë vendimtare (nëse votat ndahen në atë mënyrë ashtu që krijohet një “patpozicion”). Nëse me marrëveshjen e palëve nuk është rregulluar kjo çështje, atëherë do të zbatohen dispozitat që parashihen në burimet e tjera juridike të arbitrazhit. Kështu p.sh., nëse palët kanë kontraktuar kompetencën e ndonjë institucioni të arbitrazhit, atëherë vendimi i arbitrazhit do të merret në mënyrën e parashikuar me dispozitat përkatëse të rregullores së atij institucioni (kuptohet nëse mungon marrëveshja e palëve), e nëse është kontraktuar kompetenca e arbitrazhit ad hoc, atëherë vendimi do të merret në atë mënyrë siç parashihet në lex arbitri (e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit), që zakonisht është lex loci arbitri.

Burime të ndryshme juridike të arbitrazhit adoptojnë sisteme të ndryshme të marrjes së vendimeve në tribunalet më shumëanëtarëshe, prej të cilave po veçojmë më

731 Shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 557-558. 732 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 29 (“... unless otherwise agreed by the parties...”); KPC i

Gjermanisë, neni 1052(1); LDNP i Zvicrës, neni 189(2) (“in the absence of such agreement . . .”); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1711(1); LA i Kosovës, neni 30.1; LA i Kroacisë, neni 28(1); LA i Serbisë, neni 51 parag. 3. Për dallim prej tyre, në disa legjislacione nacionale fare nuk përmendet marrëveshja e palëve në aspekt të përcaktimit të mënyrës së marrjes së vendimeve në tribunalin shumëanëtarësh. Në këtë grup bëjnë pjesë: LA i Brazilit nr. 9.307, neni 24 paragrafi i parë; LA i Republikës Popullore të Kinës i vitit 1994, neni 53.

252

të rëndësishmit. Në situatat kur mungon qëndrimi unanim i arbitrave, mënyra më e shpeshtë e marrjes së vendimeve është ajo me mbivotim – sistemi i vendosjes së shumicës, sipas të cilit në tribunalin shumëanëtarësh vendimet merren me shumicë votash, dhe se vota e kryetarit të tribunalit vlen po aq sa vlen edhe vota e arbitrave të emëruar nga palët.733 Mirëpo, jo gjithherë mund të arrihet shumica në tribunalet shumëanëtarëshe (p.sh. 2:1), për shkak se është e mundur që secili prej arbitrave të ketë mendim të ndryshëm lidhur me atë se si duhet të jetë dispozitivi i vendimit të arbitrazhit. ML i UNCITRAL-it dhe burimet e tjera juridike të cituara së fundmi nuk kanë përgjigje për një situatë të tillë të bllokimit të vendimmarrjes, kështu që si rrjedhojë mund të kemi ose pamundësinë e marrjes së vendimit të arbitrazhit (gjë që ndodh rrallë), ose vazhdim të procedurës të vendosjes deri atëherë kur njëri nga arbitrat lëshon pe nga qëndrimi i tij (gjë që zakonisht ndodh). Një njohjës i mirë i arbitrazhit, Pieter Sanders, me rastin e komentimit të zgjidhjes së tillë, që përmbahet edhe në Rregullat e UNCITRAL-it, theksoi se “arbitrat janë të detyruar që të vazhdojnë me konsultimet e tyre deri sa të jetë arritur shumica, apo ndoshta një zgjidhje kompromisi”.734 Në anën tjetër, në disa legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit është gjetur zgjidhja nga ky patpozicion, duke i dhënë kryetarit të arbitrazhit rol më të rëndësishëm: nëse nuk arrihet shumica e votave, vendimin e arbitrazhit do ta marrë vetë kryetari i tribunalit, respektivisht ai, siç edhe parashikon LATNRM-ja, do të ketë votë vendimtare.735 Me një zgjidhje të këtillë, që është adoptuar edhe në LATNRM, ushtrohet presion mbi arbitrat e tjerë për t’iu bashkangjitur arbitrit kryesues në formimin e shumicës, pasi që në të kundërtën, me mosformimin e shumicës, arbitri kryesues do të ketë mundësi që të marrë vetë vendimin e arbitrazhit, apo se vota e tij do të jetë vendimtare në këtë rast.

Përveç solucionit të zakonshëm i cili kërkon që të arrihet shumicë e votave, në praktikë (megjithëse rrallë) paraqiten edhe dy sisteme të tjera sipas të cilave merret vendimi në rastet kur mungon qëndrimi unik i arbitrave lidhur me atë se si duhet të zgjidhet kontesti. Kështu, në të drejtën anglosaksone është i njohur sistemi i mbiarbitrit (umpire arbitrator), sipas të cilit në rast të mospajtimit të arbitrave, që rezulton me mosarritje të unanimitetit ose të shumicës së nevojshme të votave, vendimin e merr personi i tretë i emëruar në cilësinë e umpire arbitrator, dhe se ai gjatë marrjes së vendimit nuk është i lidhur me qëndrimet e arbitrave të tjerë. Në të drejtën franceze është i njohur edhe sistemi i arbitrit të tretë (tiers arbitre), sipas të cilit sistem së pari vendosin arbitrat që janë të emëruar nga palët, e nëse ata nuk mund të arrijnë pajtim, kryetari i tribunalit të arbitrazhit merr vendimin përfundimtar duke pranuar qëndrimin e ndonjërit prej arbitrave. Te ky sistem, kryetari i tribunalit është i lidhur me qëndrimet e arbitrave, dhe se ai mund të vendos vetëm se cilit qëndrim do t’i bashkëngjitet.

Në të drejtën tonë, konkretisht në LATNRM736 është pranuar sistemi i shumicës së votave, duke paraparë zgjidhje edhe për situatat në të cilat procesi i vendosjes

733 Kështu p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 29; LA i Serbisë, neni 51 parag. 3; KPC i Gjermanisë, neni

1052(1); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1711(1); KPC i Holandës, neni 1057(1); LA i Kosovës, neni 30.1; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 33(1); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 57(1); Rregullat e Arbitrathit Kosovë 2011, neni 34.1.; Rregullat e Arbitrazhit të DIS-it, neni 33.3.

734 P. Sanders, ‘Commentary on UNCITRAL Arbitration Rules’ në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. II, 1977, fq. 208.

735 LATNRM, neni 29 parag. 4; LDNP i Zvicrës, neni 189(2); LA i Kinës, neni 53; LA i Kroacisë, neni 28(2); LA i Brazilit, neni 24 parag. 1; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 31(1); Rregullat e Arbitrazhit të Zvicrës, neni 31(1); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.5.

736 LATNRM-ja në nenin 29 parasheh:

253

bllokohet për shkak mosarritjes së shumicës - në këto situata arbitri që kryeson ka votë vendimtare. Po ashtu, ky akt parasheh mundësinë e marrjes së vendimit edhe në situatat kur ndonjëri nga arbitrat refuzon që të votoj për vendimin e caktuar – në këto situata arbitrat e mbetur janë të autorizuar që të sjellin vendim pa arbitrin që refuzon të votoj. Në anën tjetër, Rregullorja e GJZPAOEM-së737 i mbetet konsekuente asaj zgjidhjeje që parashihet edhe në ML e UNCITRAL-it dhe në Rregulloren e Arbitrazhit të këtij institucioni. Pra, ajo nuk jep përgjigje se si të tejkalohet bllokimi eventual i procedurës së vendosjes në situatat kur nuk arrihet shumica. Në një situatë të tillë, procesi i vendimmarrjes duhet të vazhdoj derisa të arrihet shumica e votave, respektivisht derisa të arrihet ndonjë zgjidhje kompromisi midis arbitrave.

7.4.3. Mendimi i ndarë i arbitrit

Mendimi i ndarë është ai mendim i arbitrit me të cilin manifestohet papajtueshmëria e tij lidhur me vendimin e arbitrazhit, apo të paktën me arsyetimin e tij. Përveçse nëpërmjet tij, në disa raste arbitri mospajtimet e tij mund t’i shprehë edhe nëpërmjet refuzimit të votimit apo edhe nëpërmjet refuzimit të nënshkrimit të vendimit të arbitrazhit. Sidoqoftë, mendimi i ndarë përfaqëson formë të veçantë të shprehjes së mospajtimeve të arbitrit, zakonisht të atij që është mbivotuar,738 në trajtën e një dokumenti të destinuar për palët.

Ekzistojnë dy forma të mendimit të ndarë të arbitrit. Përderisa forma e parë reflekton qëndrime të arbitrit i cili pajtohet me shumicën në aspekt të dispozitivit të vendimit të arbitrazhit, por që nuk pajtohet me arsyetimin e vendimit apo me mënyrën në të cilën vendimi është formuluar (concurring opinion); forma e dytë e mendimit të ndarë përmban qëndrimet e arbitrit i cili nuk pajtohet as me dispozitivin, e as me arsyetimin e vendimit të arbitrazhit.739

Mendimi i ndarë i arbitrit mund t’i bashkëngjitet vendimit të arbitrazhit (në trajtën e aneksit), nëse arbitrat e tjerë pajtohen me këtë (siç parashihet në Rregulloren e ICSID-it), ose ai mund t’i dorëzohet palëve ndaraz nga vendimi i arbitrazhit. Në

“Përveç nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe: 1) në procedurën e arbitrazhit në të cilën marrin pjesë më shumë arbitra, secili vendim i gjyqit të

arbitrazhit do të merret me shumicën e votave të të gjithë anëtarëve të trupi të arbitrazhit. Për çështje procedurale mund të vendos arbitri i cili kryeson, nëse për këtë e autorizojnë palët ose të gjithë anëtarët e trupit të arbitrazhit;

2) nëse ndonjëri nga arbitrat refuzon që të marrë pjesë në votim për një vendim të caktuar, arbitrat e tjerë mund të marrin vendimin edhe pa të;

3) arbitri i cili nuk pajtohet me vendimin e marrë, mund ta ndajë mendimin e vet në formë të shkruar, dhe

4) nëse shumica nuk mund të arrihet, arbitri që kryeson do të ketë votë vendimtare.” 737 Në nenin 57(1) të Rregullores së GJZPAOEM-së parashihet thjeshtë se “trupi i arbitrazhit merr

aktgjykim të arbitrazhit dhe vendime të tjera me shumicë votash.” 738 Papajtueshmëritë brenda tribunalit mund të jenë nga më të ndryshmet. Kështu që, ekziston mundësia

që edhe arbitri që ka kontribuar në arritjen e shumicës në tribunal të ketë mospajtime, kuptohet për arsyetimin e vendimit pasi që për dispozitivin ka dhënë votë pro. Lidhur me skenaret e mundshme të mospajtimeve në tribunalet e arbitrazhit shih: M. Arrojo, ‘Dealing with Dissenting Opinions in the Award: Some Options for the Tribunal’, ASA Bulletin, Volume 26, No. 3, September 2008, fq. 437-466.

739 Shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 574; J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 641; Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 764; L. Levy, ‘Dissenting Opinions in International Arbitration in Switzerland’, Arbitration International, Volume 5, no. 1, 1989, fq. 35.

254

asnjërin rast mendimi i ndarë i arbitrazhit nuk konsiderohet si pjesë e vendimit të arbitrazhit – ai nuk është vendim i arbitrazhit, ai është thjesht vetëm një opinion i një arbitri. Një qëndrim i këtillë është përqafuar edhe nga Gjykata e Apelit të Parisit, e cila në një rast theksoi se “mendimi i një arbitri nuk është akt gjyqësor siç është vendimi i arbitrazhit i dhënë nga tribunali i arbitrazhit.”740

Një numër i vogël i legjislacioneve nacionale dhe i rregulloreve të arbitrazhit i referohen shprehimisht mendimit të ndarë të arbitrit.741 Megjithëse ML i UNCITRAL-it nuk parasheh ndonjë dispozitë për këtë çështje, LATNRM-ja në anën tjetër shprehimisht lejon mundësinë e arbitrit që të shpreh pikëpamjet e tij të cilat nuk përputhen me ato të arbitrave që përbëjnë shumicën në tribunal. Konkretisht, në nenin 29 alineja 3 të këtij akti theksohet se “arbitri i cili nuk pajtohet me vendimin e dhënë, mund ta ndajë mendimin e vet në formë të shkruar.” Rregullorja e Arbitrazhit e ICSID-it, po ashtu parasheh mundësinë e çdo anëtari të tribunalit që t’ia bashkangjes vendimit të arbitrazhit mendimin e tij individual, pavarësisht se a pajtohet a jo me shumicën e anëtarëve, ose të bëjë deklaratë për mospajtimet e tij.742 Edhe pse shumë legjislacione nacionale nuk përmbajnë dispozita shprehimore, mundësia e paraqitjes së mendimit të ndarë nuk përjashtohet tek të gjitha ato.743

Në fund, duhet theksuar se arbitri i cili i shpreh mospajtimet e tij nëpërmjet mendimit të ndarë nuk duhet të zbardhë mënyrën në të cilën është marrë vendimi, pasi kjo është konfidenciale, dhe se me të nuk duhet t’i ofrohet palës humbëse platformë (bazë) mbi të cilën ajo do mbështeste kontestimin e vendimit të arbitrazhit në procedurën e anulimit apo njohjes dhe ekzekutimit .

7.4.4. Komunikimi i vendimit të arbitrazhit

Pasi që vendimi i arbitrazhit të jetë marrë, ai pa vonesë u komunikohet të gjitha palëve. Vetëm nga momenti i dorëzimit vendimi i arbitrazhit prodhon efekt ndaj palëve. Duke pasur parasysh se vendimet e arbitrazhit në parim nuk shpallen gojarisht ashtu siç shpallen aktgjykimet në një proces kontestimor, dorëzimi i vendimit të arbitrazhit përbën veprimin e parë me të cilin pala njoftohet me përmbajtjen e tij.

Shumë legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit përmbajnë dispozita me të cilat shprehimisht parashihet se vendimet e arbitrazhit doemos duhet t’u komunikohen palëve.744 Në këtë grup bënë pjesë edhe LATNRM-ja, ku nenin 31 parag. 4 dhe 5 parashihet zgjidhja vijuese:

740 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 18 mars 1976 dhe 24 mars 1977, në rastin J. P.

Gouault v. J. Gouault – cituar sipas M. Rubino-Sammartano, op. cit., fq. 767. 741 Shih p.sh. LA i Serbisë, neni 52; LA i Brazilit i vitit 1996, neni 24 parag. 2; LATN i Bullgarisë, neni

39; Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC-ut, neni 49(6). 742 Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, neni 47(3). 743 Shih p.sh. N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 575; L. Levy, op. cit., fq.

35-42. 744 Shih p.sh. LA i Anglisë, neni 55; ML i UNCITRAL-it, neni 31(4); KPC i Gjermanisë, neni 1054(4);

Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(8); LA i Brazilit, neni 29; LA i Kosovës, neni 31.4; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34(6); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.6.; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 34(1); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.7.

255

“Pas marrjes së vendimit të arbitrazhit, secilës palë do t’i dorëzohet nga një kopje të cilën e kanë nënshkruar arbitrat në pajtimin me paragrafin 1 të këtij neni.

Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, dorëzimi i vendimit të arbitrazhit kryhet sipas dispozitave të nenit 3 të këtij ligji [për dorëzimin e kumtesave me shkrim]. Në rast se dorëzimi nuk mund të kryhet sipas nenit 3 të këtij ligji, dorëzimi i vendimit të arbitrazhit mund të kryhet edhe përmes gjyqit nga neni 6, paragrafi 1 i këtij ligji [Gjykata Themelore Shkupi I-Shkup]” (potencimi në kllapa është shtuar).

Një qëndrim i ngjashëm haset edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, në nenin 57 të së cilës shprehimisht theksohet se:

“(7) Pas marrjes së aktgjykimit të arbitrazhit, secilës palë do t’i dorëzohet nga një kopje të cilën e kanë nënshkruar arbitrat në përputhje me paragrafin 3 të këtij neni.

(8) Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, dorëzimi i aktgjykimit të arbitrazhit kryhet sipas dispozitave të nenit 49 të kësaj rregulloreje [për dorëzimin e kumtesave të shkruara].”

Legjislacionet nacionale dhe rregulloret e arbitrazhit parashohin dispozita shprehimore në këtë aspekt, për shkak se komunikimi i vendimit të arbitrazhit ka rëndësi esenciale në aspektin procedural. Nga momenti i komunikimit të vendimit të arbitrazhit fillon të ecë afati paritiv, afati për të kërkuar përmirësimin dhe interpretimin e vendimit të arbitrazhit, afati për të kërkuar marrjen e vendimit plotësues të arbitrazhit, si dhe afati për paraqitjen e padisë për anulimin e vendimit të arbitrazhit.

Megjithëse shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve të arbitrazhit afirmojnë parimin e autonomisë së palëve edhe në aspekt të komunikimit të vendimit të arbitrazhit, palët rrallëherë në marrëveshjen e tyre parashohin ndonjë dispozitë lidhur me këtë çështje. Pyetja e cila logjikisht parashtrohet në këtë rast është: Cila do të jetë mënyra e dorëzimit të vendimit të arbitrazhit në situatat kur nuk ekziston marrëveshja e palëve në këtë aspekt? Edhe këtu vlen ajo që është thënë në më tepër raste: nëse është kontraktuar kompetenca e ndonjë institucioni të arbitrazhit, në aspekt të mënyrës së komunikimit të vendimit të arbitrazhit do të zbatohen dispozitat e rregullores së institucionit, të cilat zakonisht parashohin se vetë institucioni do t’ua komunikoj palëve vendimin e arbitrazhit.745 Komunikimi i këtillë kushtëzohet me pagesën e plotë të shpenzimeve të arbitrazhit. Nëse palët kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit ad hoc dhe nuk kanë përcaktuar mënyrën e komunikimit të vendimit të arbitrazhit, atëherë zbatohen rregullat e lex arbitri – të të drejtës së zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, e kjo shpeshherë është lex loci arbitri. Legjislacionet nacionale në situatat e juridiksionit të një arbitrazhi ad hoc zakonisht parashohin se vetë tribunali i arbitrazhit

745 Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 34(1) (komunikimi i vendimit bëhet nga

Sekretariati); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.7 (transmetimi i kopjeve të vendimit të arbitrazhit për palët bëhet nga Gjykata e LCIA-së); Rregullat e Arbitrazhit të DIS-it, neni 36(2) (Sekretariati i DIS-it do t’i dorëzojë secilës palë nga një vendim origjinal të arbitrazhit); Rregullat e ICDR-së, neni 30(4) (vendimi i arbitrazhit do t’iu komunikohet palëve nga ana e Administratorit); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.6. (kopjet e vërtetuara të vendimit, të nënshkruara nga arbitrat, do ti dorëzohen palëve nga Tribunali i Përhershëm).

256

do të mbart barrën e komunikimit të vendimit të arbitrazhit për palët.746 Një dispozitë tipike e këtillë haset në LA të Kosovës, në nenin 31.4. të të cilit thuhet: “Nga një kopje e vendimit të nënshkruar nga arbitrat u dorëzohet të dyja palëve, pasi që të jenë paguar të gjitha taksat.”

Disa legjislacione nacionale të arbitrazhit mund të parashohin si të detyrueshme regjistrimin apo deponimin e vendimit të arbitrazhit në gjykatën nacionale.747 Legjislacione të tjera nacionale mund të kërkojnë që të bëhet deponimi i vendimit të arbitrazhit në autoritetin përkatës nacional vetëm nëse për këtë janë marrë vesh palët.748 Në qoftë se deponimi i vendimit të arbitrazhit është i detyrueshëm, i njëjti duhet të respektohet. Detyrimi për deponimin e vendimit zakonisht bie mbi tribunalin e arbitrazhit, por ai gjithashtu mund të bie edhe mbi palën fituese në kontest.749

7.5. FORMA DHE PËRMBAJTJA E VENDIMIT TË ARBITRAZHIT

Vendimi i arbitrazhit, si akt me të cilin çështja zgjidhet në themel dhe i cili ka të njëjtin efekt sikurse aktgjykimi i gjykatës nacionale, duhet të plotësoj kushte të caktuara në aspekt të formës dhe përmbajtjes në mënyrë që ai të jetë i vlefshëm dhe i ekzekutueshëm. Kushtet e këtilla përcaktohen nga palët në marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin (e cila mund të përfshij rregullat e ndonjë institucioni të arbitrazhit) dhe nga lex arbitri – e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, e ajo më së shpeshti është lex loci arbitri.

Kur jemi te legjislacionet nacionale, ato përmbajnë dispozita të ndryshme në aspekt të formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh. derisa shumica prej tyre parashohin si të domosdoshme formën me shkrim të vendimit të arbitrazhit, në disa sisteme juridike nacionale kjo formë nuk paraqet obligim imperativ për tribunalin e arbitrazhit në disa raste; ose, derisa në shumë legjislacione nacionale është e domosdoshme që vendimi i arbitrazhit të arsyetohet, në disa prej tyre arsyetimi nuk është i domosdoshëm për të gjitha vendimet e arbitrazhit.

Në aspekt të formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit, LATNRM-ja, duke ndjekur tërësisht zgjidhjet e ofruara nga ML i UNCITRAL-it, parasheh vetëm një numër të vogël të kushteve që duhet t’i plotësoj vendimi i arbitrazhit. Kështu, sipas këtyre akteve, vendimi i arbitrazhit doemos duhet:

- të jetë në formë të shkruar dhe i nënshkruar nga arbitrat; - të përmbajë datën në të cilën është nxjerrë vendimi i arbitrazhit dhe vendin e

arbitrazhit;

746 Shih p.sh. LA i Serbisë, neni 55 parag. 2 (“Në arbitrazhin ad hoc, gjyqi i arbitrazhit ua dorëzon

vendimin palëve.”); LA i Kroacisë, neni 30(6); LA i Brazilit, neni 29; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(8).

747 Shih p.sh. Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(8) 748 Shih p.sh. LA i Serbisë, neni 55 parag. 3 (“Vendimi nga paragrafi 1 dhe 2 i këtij neni me kërkesën e

përbashkët të palëve, mund të deponohet në gjyqin e vendit të arbitrazhit”). 749 Ligji nr. 27/1994 i Egjiptit mbi Arbitrazhin në Çështjet Civile dhe Tregtare, neni 47 (pala e

suksesshme apo fituese); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(8) (kryetari i tribunalit të arbitrazhit); KPC i Holandës, neni 1058(1)(b) (tribunali).

257

- t’i jep arsyet në të cilat mbështetet vendimi i arbitrazhit, përveç nëse palët janë marrë vesh që arsyetim të mos ketë.750

Duhet theksuar se dispozitat e LATNRM-së sa i përket formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit janë të natyrës imperative, që do të thotë se palët me marrëveshje nuk mund të përjashtojnë zbatimin e tyre, kurse rregulloret e institucioneve të arbitrazhit duhet t’i harmonizojnë dispozitat e tyre me ato të LATNRM-së në këtë aspekt, në rastet kur para këtyre institucioneve procedura e arbitrazhit zhvillohet në Republikën e Maqedonisë. Tribunali i cili vepron nën ombrellën e ndonjë institucioni të arbitrazhit duhet të jetë i kujdesshëm sa i përket këtyre rregullave imperative që imponon ligjvënësi ynë, pasi që mosharmonizimi i rregullave institucionale me ato ligjore i imponon tribunalit detyrën e zbatimit të dispozitave ligjore, e nëse tribunali insiston në aplikimin e dispozitave institucionale, vendimi i arbitrazhit mund të mos i mbijetoj procedurës së anulimit.

Megjithëse ne në vazhdim do t’i trajtojmë një nga një kushtet që i imponon ligjvënësi ynë në aspekt të formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit, në disa rregullore të arbitrazhit dhe legjislacione nacionale parashihen kushte edhe më të hollësishme.751 Arbitrat, kuptohet, kanë për detyrë që të respektojnë kushtet imperative në aspekt të formës dhe përmbajtjes që i imponon e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit.

7.5.1. Forma me shkrim e vendimit të arbitrazhit dhe nënshkrimet e arbitrave

Në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ekziston rregulli i përgjithshëm i cili kërkon që vendimi i arbitrazhit të përpilohet me shkrim dhe të nënshkruhet. Nga neni IV i KNY-së po ashtu mund të nënkuptohet se vendimi i arbitrazhit patjetër duhet të ketë formë të shkruar, megjithëse kështu nuk theksohet shprehimisht. Në anën tjetër, LATNRM-ja e parasheh qartë këtë kusht, duke adoptuar në tërësi zgjidhjen që përmbahet në nenin 31(1) të ML të UNCITRAL-it. Kështu, edhe në nenin 31 parag. 1 të LATNRM-së theksohet se: “Vendimi i arbitrazhit nxirret në formë të shkruar dhe doemos duhet të nënshkruhet nga arbitri individual ose anëtarët e trupit të arbitrazhit. Në procedurën e arbitrazhit me më shumë arbitra, nënshkrimet e shumicës së anëtarëve të trupit të arbitrazhit janë të mjaftueshme, me ç’rast doemos duhet të përmenden arsyet se pse mungon ndonjë nga nënshkrimet e arbitrave.”

750 Shih: LATNRM, neni 31 parag. 1, 2 dhe 3; ML i UNCITRAL-it, neni 31 parag 1, 2 dhe 3; Rregullat e

Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34; Rregullat e Arbitrazhit të Zvicrës, neni 32; LA i Kosovës, neni 31. Konkretisht, në nenin 31 të LATNRM-së (paragrafët e cituar) prashihen këto zgjidhje:

“Vendimi i arbitrazhit nxirret në formë të shkruar dhe doemos duhet të nënshkruhet nga arbitri individual ose anëtarët e trupit të arbitrazhit. Në procedurën e arbitrazhit me më shumë arbitra, nënshkrimet e shumicës së anëtarëve të trupit të arbitrazhit janë të mjaftueshme, me ç’rast doemos duhet të përmenden arsyet se pse mungon ndonjë nga nënshkrimet e arbitrave.

Në vendimin e arbitrazhit doemos duhet të shënohen arsyet në të cilat mbështetet ai, përveç nëse palët janë marrë vesh që të mos jepet arsyetim ose nëse bëhet fjalë për vendim të arbitrazhit në bazë të pajtimit të palëve në përputhje me nenin 30 të këtij ligji.

Në vendimin e arbitrazhit duhet të shënohet data kur është nxjerrë dhe vendi i mbajtjes së arbitrazhit të përcaktuar në pajtim me nenin 20, paragrafi 1 i këtij ligji. Vendimi do të konsiderohet se është nxjerrë në atë vend.”

751 Shih p.sh. Rregullorja e Arbitrazhit e ICSID-it, Rule 47; LA i Kinës, neni 54; Rregullorja e CIETAC-ut, neni 49(3).

258

Për dallim nga LATNRM-ja, e cila sikur shumë ligje të tjera nacionale parasheh formën me shkrim të vendimit të arbitrazhit si kusht formal të domosdoshëm, disa legjislacione të tjera nacionale nuk përjashtojnë mundësinë që vendimi i arbitrazhit të merret në formën verbale. Kështu p.sh. në përputhje me nenin 52 të LA të Anglisë, palët mund të merren vesh lidhur me formën e vendimit të arbitrazhit, kështu që ata mund të merren vesh që vendimi i arbitrazhit t’u komunikohet vetëm gojarisht, por në mungesë të një marrëveshje të tillë, vendimi i arbitrazhit do të ketë formën me shkrim dhe do të nënshkruhet nga arbitrat.

Derisa shumë rregullore të arbitrazhit parashohin dispozita me të cilat shprehimisht parashihet forma me shkrim e vendimit të arbitrazhit dhe të nënshkruarit e tij, Rregullorja e GJZPAOEM-së bën pjesë në grupin e rregulloreve institucionale që nuk i referohen shprehimisht formës me shkrim të vendimit të arbitrazhit.752 Megjithëkëtë, kjo rregullore në më tepër raste na lë që të nënkuptojmë qartazi dhe me plotë siguri se vendimi i arbitrazhit ka formë të shkruar.

Sa i përket nënshkrimit të vendimit të arbitrazhit, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar hasen qëndrime të ndryshme lidhur me atë se a duhet të njëjtin ta nënshkruajnë të gjitha arbitrat, pa përjashtim, ose vetëm anëtarët që përbëjnë shumicën në tribunalin e arbitrazhit, ose ndonjëherë vetëm kryetari i tribunalit të arbitrazhit. Në qoftë se kërkohet që të gjithë arbitrat doemos duhet të nënshkruajnë vendimin e arbitrazhit, kjo zgjidhje do t’i lejonte arbitrit minoritar (që nuk pajtohet me vendimin e arbitrazhit) që të bllokoj dhënien e vendimit të arbitrazhit. Prandaj, shumica e legjislacioneve nacionale përfshirë edhe LATNRM-ën, si dhe rregulloret e institucioneve të arbitrazhit parashohin se vendimi i arbitrazhit do të jetë i vlefshëm në qoftë se atë e nënshkruajnë shumica e arbitrave, me ç’rast duhet dhënë arsyet se pse mungon nënshkrimi i ndonjërit prej arbitrave.753 Për dallim prej tyre, disa legjislacione nacionale e konsiderojnë si të mjaftueshëm nënshkrimin e arbitrit kryesues,754 e disa të tjera kërkojnë nënshkrimet e të gjithë atyre arbitrave të cilët kanë votuar për vendimin e arbitrazhit.755 Duhet theksuar se, në qoftë se e drejta e vendit të arbitrazhit kërkon nga të gjithë arbitrat që të nënshkruajnë vendimin e arbitrazhit në mënyrë që ai të jetë i vlefshëm, atëherë ai vend (shtet) është i papërshtatshëm për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.756

Qëndrime të ngjashme me ato të legjislacioneve nacionale hasen edhe në rregulloret e institucioneve të arbitrazhit. Edhe këtu, shumica prej tyre kërkon që vendimet e arbitrazhit të nënshkruhen nga shumica e anëtarëve të tribunalit të

752 Rregullorja e GJZPAOEM-së shprehimisht i referohet vetëm domosdoshmërisë së nënshkrimit të

vendimit të arbitrazhit. Në nenin 57(4) theksohet se “aktgjykimi i arbitrazhit doemos duhet që të nënshkruhet nga arbitri individual ose nga anëtarët e trupit të arbitrazhit...” Shih po ashtu edhe Rregulloren e LMAA-së, neni 21.

753 Shih: LATNRM, neni 31(1) fjalia e dytë; ML i UNCITRAL-it, neni 31(1) fjalia e dytë; KPC i Gjermanisë, neni 1054(1) fjalia e dytë; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1713(3) fjalia e dytë; LA i Kosovës, neni 31.3. fjalia e dytë; LA i Kroacisë, neni 30(5) fjalia e dytë; LA i Serbisë, neni 51 parag. 4; LA i Suedisë, neni 31(1) fjalia e dytë.

754 Shih p.sh. LDNP i Zvicrës, neni 189(2) fjalia e tretë (“Nënshkrimi i kryetarit të [tribunalit] është i mjaftueshëm”).

755 Shih p.sh. LA të Anglisë, neni 52(3). 756 Shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 553

259

arbitrazhit, duke theksuar arsyet për mungesën eventuale të nënshkrimit të ndonjë arbitri.757

Gjithashtu, duhet theksuar se vendimi i arbitrazhit përpilohet në gjuhën zyrtare të arbitrazhit, respektivisht në gjuhën për të cilën palët janë marrë vesh, edhe pse herë pas here vendimi i arbitrazhit merret në gjuhën e punës së tribunalit të arbitrazhit ose në gjuhën që është më e përshtatshme për palët (kjo e fundit, për arsye të mosshkaktimit të shpenzimeve më të mëdha procedurale).

7.5.2. Data dhe vendi i arbitrazhit

Shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve të arbitrazhit përmbajnë dispozita me të cilat kërkohet që në vendimin e arbitrazhit të specifikohet data kur vendimi është nxjerrë dhe vendi i arbitrazhit.758 Kështu, në nenin 31 parag. 3 të LATNRM-së thuhet: “Në vendimin e arbitrazhit duhet të shënohet data kur është nxjerrë dhe vendi i mbajtjes së arbitrazhit të përcaktuar në pajtim me nenin 20, paragrafi 1 i këtij ligji. Vendimi do të konsiderohet se është nxjerrë në atë vend.”

Data kur është marrë vendimi i arbitrazhit është e rëndësishme, sepse nga ky moment vendimi fiton fuqinë e “gjësë së gjykuar” (res judicata), dhe se tribunali i arbitrazhit nga ai moment bëhet functus officio. Megjithatë, legjislacionet nacionale dhe rregulloret e arbitrazhit zakonisht nuk përmbajnë dispozita lidhur me atë se cila ditë duhet të shënohet si ditë e marrjes së vendimit të arbitrazhit. Sipas rregullit, kjo duhet të jetë dita në të cilën arbitrat e nënshkruajnë vendimin e arbitrazhit, e në qoftë se ata nënshkrimet i japin në ditë të ndryshme, atëherë si ditë e nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit duhet të jetë dita në të cilën është nënshkruar arbitri i fundit.

Sa i përket vendit të arbitrazhit, në kreun paraprak kemi folur për rolin e rëndësishëm që luan ai gjatë gjithë arbitrazhit, prandaj aspak nuk është befasuese se pse shumë burime juridike i imponojnë tribunalit detyrën e specifikimit të tij në vetë vendimin e arbitrazhit. Në disa legjislacione nacionale dhe rregullore të arbitrazhit, përfshirë këtu edhe Rregulloren e GJZPAOEM-së, kërkohet që në vendimin e arbitrazhit të specifikohet “vendi ku vendimi i arbitrazhit është nxjerrë” e jo “vendi i arbitrazhit”. Duhet theksuar se në rrethana të caktuara edhe vendi ku vendimi i arbitrazhit është nxjerrë mund të prodhoj po ato pasoja juridike që i prodhon vendi i arbitrazhit. Në të vërtetë, nëse palët (e më pas) edhe arbitrat nuk kanë specifikuar vendin e arbitrazhit, atëherë vendi ku është marrë vendimi i arbitrazhit do të konsiderohet si vend i arbitrazhit.759

757 Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34(4); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni

57(4); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.2; Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së, neni 36(3) (të mjaftueshme janë nënshkrimet e shumicës së arbitrave, e nëse kjo shumicë nuk sigurohet, nënshkrimi i kryetarit të tribunalit do të jetë i mjaftueshëm); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.4.

758 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 31(3); KPC i Gjermanisë, neni 1054(3); LA i Anglisë, neni 52(5); LA i Kroacisë, neni 30(4); LA i Kosovës, neni 31.3; LA i Serbisë, neni 53 parag. 2; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34(4); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.4.; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 31(3); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.2; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 57(6).

759 Shih p.sh. LA i Kroacisë, neni 30(4) në lidhje me nenin 19(3); LA i Serbisë, neni 53(2) në lidhje me nenin 34(4).

260

Gjithashtu, duhet bërë dallim ndërmjet vendit ku është marrë vendimi i arbitrazhit dhe vendit ku është nënshkruar vendimi i arbitrazhit. Vendi i arbitrazhit, respektivisht vendi ku është marrë vendimi i arbitrazhit nuk është e nevojshme që të reflektoj vendin ku është nënshkruar vendimi, pasi që kjo në rrethanat kur arbitrat vijnë nga vende të ndryshme do të ishte e paarsyeshme që prej tyre të kërkohet që të takohen në vendin e arbitrazhit vetëm për ta nënshkruar vendimin e arbitrazhit. Zakonisht vendimi i arbitrazhit qarkullon nga një arbitër në një arbitër tjetër për t’u nënshkruar, kështu që vendi i nënshkrimit nuk duhet të konsiderohet si vend ku është marrë vendimi i arbitrazhit. Pra, pavarësisht se ku nënshkruhet vendimi, ky vend nuk do të jetë vendi të cilin tribunali ka për detyrë që ta shënoj në vendim të arbitrazhit si vend i nxjerrjes së tij. Siç edhe thekson LATNRM-ja, “vendimi do të konsiderohet se është nxjerrë në vendin e arbitrazhit”, pra në vendin që në vendim është shënuar si vend i arbitrazhit.

7.5.3. Arsyetimi i vendimit të arbitrazhit

Legjislacionet nacionale dhe rregulloret bashkëkohore institucionale të arbitrazhit përmbajnë urdhrin se vendimi i arbitrazhit duhet të përmbajë edhe pjesën arsyetuese, respektivisht arsyet në të cilat mbështetet ai vendim.760 Kështu për shembull, LATNRM-ja, duke ndjekur në tërësi shembullin e ML të UNCITRAL-it, në nenin 31 parag. 2 shprehimisht parasheh se “në vendimin e arbitrazhit doemos duhet të shënohen arsyet në të cilat bazohet ai, përveç nëse palët janë marrë vesh që të mos jepet arsyetim ose nëse bëhet fjalë për vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë së palëve në pajti me nenin 30 të këtij ligji.”

Për dallim nga LATNRM-ja, në disa sisteme juridike kërkohet që të gjitha vendimet e arbitrazhit, pa përjashtim, të përmbajnë arsyet në të cilat ato janë të bazuara,761 e disa sisteme të tjera, siç është ai holandez, parasheh se arsyetimi do të përmbahet në vendimet e arbitrazhit, përveç nëse bëhet fjalë për vendim të arbitrazhit lidhur me përcaktimin e cilësisë ose gjendjes së mallrave.762 Hasen edhe sisteme të tilla juridike, siç është rasti i SHBA-së, të cilat nuk përmbajnë dispozita lidhur me pjesën arsyetuese të vendimit të arbitrazhit.

Në kuadër të rregulloreve të arbitrazhit, gjithashtu hasim në qëndrime të ndryshme lidhur me pjesën arsyetuese të vendimit të arbitrazhit. Derisa disa rregullore institucionale kërkojnë që arsyet të jepen në të gjitha vendimet e arbitrazhit,763 shumica e rregulloreve të tilla e kërkojnë si të domosdoshme pjesën arsyetuese, përveç nëse palët janë marrë vesh ndryshe ose nëse bëhet fjalë për vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë.764

760 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 31(2); KPC i Gjermanisë, neni 1054(2); LA i Kroacisë, neni

30(3); LA i Kosovës, neni 31.2; LA i Serbisë, neni 53 parag. 1; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34(3); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.3.; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 31(2); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.2; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 57(5).

761 Shih p.sh. Kodin Gjyqësor të Belgjikës, neni 1713(4) (“The award shall state the reasons upon which it is based.”). 762 KPC i Holandës, neni 1057(4)(e), 1057(5). 763 Rregullorja e ICC-së, neni 31(2); Rregullat e Arbitrazhit të ICSID-it, Rule 47(1)(i). 764 Shih p.sh. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 34(3); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni

57(5); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35(3); Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.9; Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC-ut, neni 49(3); Rregullorja e SCC-së, neni 36(1).

261

Megjithëse LATNRM-ja, sikurse edhe shumë burime të tjera juridike të arbitrazhit, përmend vetëm arsyetimin, vendimi i arbitrazhit është e natyrshme dhe e kuptueshme se do të përmbaj edhe dy pjesët e tjera përbërëse të tij: hyrjen dhe dispozitivin. Pjesa hyrëse duhet të përmbaj emërtimin e plotë të institucionit të arbitrazhit (përveç nëse palët kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit ad hoc), të dhënat për anëtarët e tribunalit të arbitrazhit dhe për palët, të dhënat e përfaqësuesve të palëve, ditën kur është marrë vendimi i arbitrazhit, vendin e arbitrazhit apo në disa raste edhe vendin ku është marrë vendimi i arbitrazhit (kjo e fundit kur kërkohet nga rregullat e zbatueshme). Në pjesën urdhëruese përmbahet vetë vendimi i arbitrazhit: vendimi me të cilin pranohen apo refuzohen kërkesat e palëve që kanë të bëjnë me çështjen kryesore dhe kërkimet aksesore, vendimi për prapësimin eventual për kompensim dhe vendimi për shpenzimet. Nga dispozitivi, doemos duhet të shihet se çfarë vendosi tribunali i arbitrazhit në lidhje me çështjen dhe cilës palë i ka rënë barra e heqjes së shpenzimeve procedurale.

Në aspekt të përmbajtjes së arsyetimit, legjislacionet nacionale dhe rregulloret e arbitrazhit janë të heshtura. Megjithëse nuk ekzistojnë dispozita lidhur për elementet të cilat duhet t’i përmbaj arsyetimi i vendimit të arbitrazhit, në të zakonisht përfshihet: baza për kompetencën e arbitrazhit (ekzistimi dhe përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit), përshkrimi i kontestit, kërkesat e palëve të parashtruara gjatë procesit, thëniet për faktet në të cilat bazohen kërkesat e palëve, përshkrimi kronologjik i rrjedhës së procesit, gjendja faktike e vërtetuar dhe vlerësimi i provave të paraqitura, e drejta dhe rregullat që janë zbatuar dhe arsyet në bazë të të cilave është vendosur si në dispozitiv.

Dhënia e një vendimi të arsyetuar është e rëndësishme për shkak se u mundëson palëve që të kuptojnë se pse ata e kanë fituar ose humbur kontestin. Për më tepër, ajo është një masë mbrojtëse kundër arbitraritetit, gjykimit privat dhe ndarjes iracionale të dallimeve midis asaj se çka pretendon njëra palë e çka pranon pala tjetër765 - nga arsyetimi duhet të shihet se tribunali ka zhvilluar procesin në mënyrë të drejtë dhe profesionale. Prandaj, nuk është befasuese se pse tribunali i arbitrazhit i kushton arsyetimit pjesën më të madhe në vendim, duke e përmbajtur atë në dhjetëra, e ndonjëherë edhe në qindra faqe. Megjithatë, disa autorë kritikojnë arsyetimet tepër të gjata, duke konsideruar se arsyetimi duhet të jetë i qartë, sa më konciz dhe i kufizuar vetëm në atë që është e nevojshme, në përputhje me natyrën e kontestit, duke mos u shndërruar kështu në një leksion juridik.766

7.6. E DREJTA E ZBATUESHME MATERIALE

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar domosdoshmërish ballafaqohet me çështjen e përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale, pasi që ai është krijuar dhe zhvilluar si një mekanizëm për zgjidhjen e kontesteve që lindin nga marrëdhëniet kontraktuese me element ndërkombëtar, të cilat konteste janë të lidhura me dy apo më tepër shtete. Këtu është fjala për përcaktimin e rregullave materiale të cilat zbatohen me rastin e zgjidhjes së kontestit të palëve, respektivisht me rastin e marrjes së vendimit të arbitrazhit. Ndryshe kësaj të drejte i referohemi edhe si e drejta e zbatueshme për meritumin (esencën) e kontestit dhe si e tillë ajo është e dallueshme nga e drejta e 765 Shih: T. Bingham, ‘Reason and Reasons for Reasons: Differences Between a Court Judgement and an

Arbitral Award’, Arbitration International, Volume 4, no. 2, 1988, fq. 141-154. 766 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 557 (“it should be borne in mind by

such tribunals that what is needed is an intelligible decision, rather than a legal dissertation.”).

262

zbatueshme procedurale (lex arbitri), si dhe nga e drejta e zbatueshme për kontratën apo për marrëdhënien kontraktuese nga e cila ka lindur kontesti. Pra, këtu është fjala për të drejtën e zbatueshme sipas së cilës arbitrazhi e zgjidh kontestin e palëve. Lidhur me të drejtën të zbatueshme materiale në literaturën dhe burimet e huaja juridike hasen këto emërtime: “the applicable substantive law” ose “law applicable to the merits of the dispute” ose edhe “law applicable to the substance of the dispute” (anglisht); “le droit applicable au fond du litigie” (frëngjisht); “merodavno materijalno pravo” (serbisht dhe kroatisht); si dhe “меродавно право за суштината на спорот” (maqedonisht).

Megjithatë, në kushtet kur arbitrazhi tregtar ndërkombëtar nuk ka një lex fori, ashtu siç ka gjykata nacionale, me të drejtë shtrohet pyetja se cilën të drejtë apo cilat rregulla materiale duhet t’i zbatoj arbitrazhit me rastin e zgjidhjes së kontestit të palëve? Edhe në këtë aspekt në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar përparësi gëzon autonomia e vullnetit të palëve – kjo do të thotë se palët, në përputhje me parimin e autonomisë së vullnetit, janë ato të cilat në radhë të parë mund të zgjedhin rregullat materialo juridike në bazë të të cilave do të përcaktohen të drejtat dhe detyrat e tyre në kontest. Nëse mungon një marrëveshje e tillë e palëve, e drejta e zbatueshme materiale, apo siç ndryshe quhet e drejta kompetente materiale, përcaktohet në mënyra të ndryshme.

7.6.1. Rregullat e zbatueshme materiale të zgjedhura nga palët

Siç edhe kemi theksuar në më tepër raste, autonomia e palëve apo autonomia e vullnetit të palëve është parimi themelor i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Së këndejmi, ashtu siç palëve u lejohet që të kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, atyre, tek zgjidhja e kontesteve para këtij mekanizmi, po ashtu u lejohet jo vetëm që të zgjedhin rregullat procedurale në bazë të së cilave zhvillohet procesi, por u lejohet që të zgjedhin edhe rregullat materiale në bazë të të cilave do të zgjidhet kontesti i tyre. Zgjedhja e të drejtës së zbatueshme materiale nga ana e palëve përbën mënyrën më normale të përcaktimit të kësaj komponente të rëndësishme të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, dhe se e njëjta gëzon njohje të gjerë në burimet juridike bashkëkohore të arbitrazhit.

Shumica e sistemeve juridike nacionale njohin parimin e autonomisë së palëve në aspekt të zgjedhjes të së drejtës së zbatueshme për zgjidhjen e kontestit. Kështu, LATNRM, duke marrë në tërësi zgjidhjen e ML të UNCITRAL-it, parasheh se “gjyqi i arbitrazhit do të vendosë për kontestin në pajtim me rregullat juridike të cilat palët i kanë zgjedhur si të zbatueshme për esencën e kontestit.”767 Në nenin 29.1. të LA të Kosovës theksohet se “në rastet me element ndërkombëtar, tribunali i arbitrazhit zbaton të drejtën të cilën palët e kanë caktuar si të drejtën kompetente për aspektet materiale të kontestit.” Një qëndrim i tillë haset edhe në të drejtën belge të arbitrazhit, në të cilën thuhet shprehimisht se “tribunali i arbitrazhit do të vendosë për kontestin në përputhje me rregullat juridike që janë zgjedhur nga palët si të zbatueshme për esencën e kontestit.”768 Gjithashtu edhe në të drejtën angleze parashihet se “tribunali i arbitrazhit do ta zgjidh kontestin në përputhje me të drejtën e zgjedhur nga palët si të zbatueshme për esencën e kontestit”.769 Kështu, reagon edhe e drejta zvicerane, e cila specifikon se

767 LATNRM, neni 28 parag. 1 fjalia e parë. Shih gjithashtu edhe ML e UNCITRAL-it, neni 28(1) fjalia e

parë. 768 Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1710(1). 769 LA i Anglisë, neni 46(1)(a).

263

“gjykata e arbitrazhit do të vendosë çështjen në përputhje me rregullat juridike të zgjedhura nga palët ...”.770 Një autonomi e tillë për palët është e njohur edhe në legjislacionet e tjera nacionale, siç është ajo franceze, gjermane, kroate, serbe e kështu me radhë.771

E drejta e palëve për të zgjedhur të drejtën e zbatueshme materiale gëzon rëndësi primare edhe sipas konventave ndërkombëtare të arbitrazhit. Kështu p.sh., Konventa Evropiane e vitit 1961 në nenin VII(1) shprehimisht flet për lirinë e palëve “që me marrëveshje të përcaktojnë të drejtën që do të zbatohet nga arbitrat lidhur me themelin e kontestit”. Autonomia e palëve në këtë aspekt gëzon njohje edhe nga Konventa e Uashingtonit e vitit 1965, e cila në nenin 42 parag. 1 parasheh se “tribunali do ta zgjidhë kontestin në përputhje me rregullat për të cilat janë pajtuar palët.” Autonomia e palëve gëzon njohje edhe në Konventën Evropiane mbi të drejtën e zbatueshme në detyrimet kontraktuale e cila parasheh se për marrëdhëniet kontraktuese “do të zbatohet e drejta e zgjedhur nga palët.”772

Primati i autonomisë së vullnetit të palëve në aspekt të përcaktimit të së drejtës së zbatueshme sipas së cilës arbitrazhi zgjidh kontestin e palëve parashihet edhe në rregulloret e institucioneve të arbitrazhit. Kështu për shembull, Rregullorja e Arbitrazhit të UNCITRAL-it si në versionin e parë atë të vitit 1976, ashtu edhe në versionin e reviduar më vitin 2010 parasheh se “tribunali i arbitrazhit do të zbatoj rregullat juridike të përcaktuara nga palët si të zbatueshme për esencën e kontestit.”773 Ngjashëm deklarohet edhe Rregullorja e ICC-së, e cila në nenin 21(1) shprehimisht parasheh se “palët do të jenë të lira që ë merren vesh për rregullat juridike që do të zbatohen nga tribunali i arbitrazhit në meritumin e kontestit.” Zgjidhje të ngjashme hasen edhe në shumë rregullore të tjera institucionale të arbitrazhit.774

Përveç burimeve juridike të arbitrazhit, edhe praktika e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar pranon parimin sipas të cilit palët zgjedhin të drejtën materiale mbi bazën e së cilës përcaktohen të drejtat dhe detyrimet e tyre. Kështu p.sh., po veçojmë një vendim të arbitrazhit të ICC-së, i cili në një kontest që kishte lindur ndërmjet një subjekti zviceran dhe francez lidhur me kontratën për licencën morri këtë qëndrim: “Vendimi për esencën e kontestit doemos duhet të merret në përputhje me të drejtën zvicerane për zbatimin e së cilës palët janë marrë vesh në nenin XVI të kontratës së lidhur për licencën”.775

Nga analiza që u është bërë burimeve juridike të arbitrazhit rrjedh se palët për zgjidhjen e kontestit të tyre jo vetëm që mund të kontraktojnë zbatimin e ndonjë të drejte – si tërësi e normave juridike të cilat i ka miratuar ndonjë shtet dhe të cilat aktualisht janë në fuqi – por ato mund të kontraktojnë edhe zbatimin e rregullave juridike (rules of law). Shprehja “rregulla juridike” ka për qëllim që të sinjalizoj se palët

770 LDNP i Zvicrës, neni 187(1). 771 Shih p.sh. KPC i Francës, neni 1511; KPC i Gjermanisë, neni 1051(1); fjalia e parë; LA i Kroacisë,

neni 27(1); fjalia e parë; LA i Serbisë, neni 50 parag. 1. 772 Konventa Evropiane mbi të drejtën e zbatueshme në detyrimet kontraktuale, neni 3(1). 773 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 35(1) fjalia e parë. 774 Shih p.sh. Rregullorja e DIS-it, neni 23(1) (“The arbitral tribunal shall decide the dispute in

accordance with such rules of law as are chosen by the parties as applicable to the substance of the dispute”); Rregullorja e CIETAC-ut, neni ; Rregullat e Arbitrazhhit të Zvicrës, neni 33(1), etj.

775 Vendimi i ICC nr. 1103, Doc. No. 410/774, i datës 28.09.1960 – cituar sipas M. Petrović, Rešavanje spora…, op. cit., fq. 106.

264

nuk e kanë të domosdoshme që të zgjedhin ndonjë rend juridik nacional. Përkundrazi, autonomia e tyre ngërthen më tepër opsione: palët mund të kombinojnë dispozitat e sistemeve të ndryshme juridike; ato mund t’i parashohin si të zbatueshme rregullat e ndonjë instrumenti ndërkombëtar (siç është Konventa e Vjenës për shitjen ndërkombëtare të mallrave); palët mund të kontraktojnë zbatimin e parimeve të ndonjë sistemi juridik nacional apo të më shumë sistemeve juridike nacionale; nëse e shohin të arsyeshme, ato mund të kontraktojnë zbatimin e rregullave dhe standardeve transnacionale,776 përfshirë këtu edhe lex mercatoria. Për më tepër, palët, në përputhje me parimin e autonomisë së vullnetit të tyre, mund t’i autorizojnë arbitrat që kontestin ta zgjidhin ex aequo et bono apo si amiables compositeurs.

Në shumicën e rasteve palët si të drejtë të zbatueshme materiale zgjedhin ndonjë të drejtë nacionale.777 Madje, në teorinë juridike hasen edhe autorë të cilët e cilësojnë këtë si metodë më logjike dhe më të natyrshme të përcaktimit të së drejtës në bazë të së cilës vendoset për esencën e kontestit.778 Kështu p.sh. palët mund të kontraktojnë se për zgjidhjen e të gjitha kontesteve ndërmjet tyre do të zbatohet e drejta materiale e Republikës së Maqedonisë. Palët mund të zgjedhin cilëndo qoftë të drejtë nacionale, përfshirë këtu edhe ndonjë të drejtë “neutrale”, e cila nuk ka asnjë lidhje me kontestin e tyre – nuk kërkohet i ashtuquajturi kusht i koneksitetit apo domosdoshmërisë së ekzistimit të lidhjes ndërmjet të drejtës së zbatueshme materiale dhe kontestit të palëve. Për më tepër, palët mund të kontraktojnë zbatimin e më tepër të drejtave nacionale në një kontratë të njëjtë, ashtu që për aspekte të ndryshme të kontesteve që mund të lindin ndërmjet palëve të zbatohen të drejta të ndryshme nacionale.779 Kjo situatë në teorinë juridike njihet me termin “dépeçage” që është term francez, ose me termin “spaltunt” term gjerman apo edhe me termin anglez “choosing and picking”. Për këtë problematikë në gjuhën shqipe përdoret termi “shqyerja e kontratës” ose “copëzimi i kontratës”. Deri te kjo situatë mund të arrihet p.sh. nëse palët kontraktojnë dispozitën e cila parasheh se të gjitha kontestet ndërmjet palëve do të zgjidhen në përputhje me të drejtën materiale të Republikës së Maqedonisë, përveç kontesteve të pronësisë intelektuale për zgjidhjen e të cilave do të zbatohet e drejta materiale e Zvicrës.

Duke pasur parasysh se e drejta e zgjedhur nacionale e ndonjë shteti mund të ndryshoj pas momentit të lidhjes së marrëveshjes për të (p.sh. pasi të lind kontesti), palët kanë mundësi që në marrëveshjen e tyre ta parashohin të a.q. klauzolë stabilizuese. Sipas kësaj klauzole në zgjidhjen e kontestit eventual ndërmjet palëve do të zbatohet e drejta e cila ka ekzistuar në momentin e lidhjes së kontratës, e jo ajo e cila është në fuqi në momentin e vendosjes.780 Klauzolat e këtilla konsiderohen të dobishme në rastet kur

776 P.sh. Parimet e UNIDROIT për kontratat tregtare ndërkombëtare. 777 O. Chukwumerije, op. cit., fq. 110. 778 M. Trajković, MTA . . ., op. cit., fq. 424. 779 Teknika “dépeçage” gëzon njohje edhe në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Shih p.sh.

Vendimi i arbitrazhit ad hoc, i datës 23 gusht 1958, në rastin Saudi Arabia v. Arabian American Oil Co. (ARAMCO) – publikuar në International Law Reports, Volume 27, 1963, fq. 117, 166 (“pasi që palët vetë kanë deklaruar se Koncesioni nuk duhet të rregullohet prej vetëm një të drejte, Tribunali në mënyrë të drejtë mund ta ndajë kontratën në pjesë, të cilat do të rregullohen nga disa të drejta të veçanta.”).

780 Duke pasur për qëllim që të pengoj pushtetin nga shfrytëzimi i autorizimeve të veta legjislative, klauzolat stabilizuese janë konfirmuar në shumë raste të arbitrazhit. Shih p.sh. ICSID Case No. ARB/74/2, në rastin Alcoa Minerals of Jamaica, Inc. v. Jamaica – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IV, 1979, fq. 206-208 (Te ky rast palët kishin lidhur një kontratë afatgjate (25 vjeçare) dhe në të ishte përbajtur klauzola stabilizuese. Pasi që Qeveria xhamajkane kishte ndryshuar legjislacionin e saj të taksave (duke ngritur taksat mbi boksitin), që rezultuan me një rritje të madhe të

265

në njërën anë si palë kontraktuese paraqitet shteti, për arsye se qëllimi i tyre është që ta parandaloj shtetin që të ndryshoj të drejtën e vet, në mënyrë që mos t’i ndryshoj kushtet e kontratës në të cilën ai është palë.781

Në lidhje me efektin e zgjedhjes të së drejtës së zbatueshme për zgjidhjen e kontestit nga ana e palëve, shumica e legjislacioneve nacionale parashohin se zgjedhja e ndonjë sistemi juridik nacional përjashton të a.q. renvoi.782 Kështu p.sh. edhe në LATNRM shprehimisht është paraparë përjashtimi i mundësisë së paraqitjes të a.q. renvoi. Ky akt, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, në nenin 28 parag. 1 thekson se “çdo referim në të drejtën ose në sistemin juridik të një shteti të caktuar do të interpretohet si referim i drejtpërdrejtë në rregullat materialo-juridike të atij shteti, e jo në rregullat e tij për konfliktin e ligjeve, përveç nëse palët shprehimisht janë marrë vesh ndryshe.”

Sidoqoftë, autonomia e palëve nuk është krejtësisht e pakufizuar. Në këtë drejtim, vlen të përmendet se liria e palëve (dhe e arbitrave) për të zgjedhur të drejtën e zbatueshme materiale mund të kufizohet me dispozitat imperative të së drejtës së shtetit të forumit apo të shtetit ku kërkohet ekzekutimi.783 Në të vërtetë, nuk duhet të zbatohen ato dispozita të së drejtës së zgjedhur materiale të cilat janë në kundërshtim me rendin publik të shtetit ku ndodhet vendi i arbitrazhit. Madje, edhe marrëveshja shprehimore e palëve nuk mund ta përjashtoj zbatimin e normave imperative të së drejtës së shtetit të forumit. Andaj, çdo shkelje e rendit publik të shtetit ku ndodhet vendi i arbitrazhit mund të ketë për pasoj anulimin e vendimit të arbitrazhit.784 Arbitrat gjithashtu duhet të mbajnë llogari edhe për rendin publik të shtetit ku me shumë gjasë do të kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit, pasi që çdo shkelje eventuale përbën bazë për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit. Kjo sanksionohet në KNY të vitit 1958, në nenin V(2)(b) të së cilës shprehimisht thuhet se: “njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet gjithashtu nëse autoriteti kompetent i vendit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi konstaton se njohja ose ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit do të ishte në kundërshtim me rendin publik të atij vendi.”

Sa i përket mënyrës në të cilën manifestohet autonomia e palëve, dallojmë zgjedhjen shprehimore dhe atë të heshtur të së drejtës apo rregullave të zbatueshme materiale. Zgjedhja apo autonomia shprehimore (express choice) ekziston atëherë kur palët shprehimisht, qartë dhe pamëdyshje, expresis verbis përcaktojnë të drejtën apo

taksave për Alcoan, kjo e fundit inicoi arbitrazhin në përputhje me dispozitat e kontratës. Alcoa mbrojti qëndrimin se Qeveria xhamajkane me ndryshimet në legjislacionin e saj kishte vendosur taksa të tjera dhe si rrjedhojë ajo kishte shkelur detyrimet kontraktuese. Tribunali i arbitrazhit arriti në përfundimin se Qeveria e Xhamajkës kishte shkelur kontratën, pasi që një shtet anëtar i ICSID-it nuk mund me legjislacionin e vet nacional, në mënyrë të njëanshme t’i ndryshoj kushtet e një kontrate ekzistuese). Shih gjithashtu edhe: Vendimi i arbitrazhit i ICSID-it, i datës 30 nëntor 1979, ICSID Case No. ARB/77/1, në rastin AGIP SpA v. Government of the People’s Republic of Congo – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. VIII, 1983, fq. 133-144.

781 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 449-450. 782 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 28(1) fjalia e dytë; KPC i Gjermanisë, neni 1051(1) fjalia e dytë;

Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1710(1); LA i Anglisë, neni 46(2); LA i Kroacisë, neni 27(1); LA i Serbisë, neni 50 parag. 2.

783 Lidhur me kufizimin e autonomisë së palëve shih: S. Perović, ‘Javni poredak i arbitraža’, Međunarodna Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Tetor 1997, Beograd, fq. 275-308; H. Carlquist, Party Autonomy and the Choice of Substantive Law in International Commercial Arbitration, master thesis, Göteborg University, 2006, fq. 16 etj; N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 205.

784 Shih p.sh. LATNRM, neni 35 parag. 2(1) nën dy; LA i Anglisë, neni 68(2)(g).

266

rregullat materiale të cilat do të zbatohen me rastin e zgjidhjes së kontestit të tyre. E tillë është p.sh. dispozita me të cilën parashihet se për zgjidhjen e të gjitha kontesteve të palëve do të zbatohet e drejta materiale e Republikës së Maqedonisë; apo ajo me të cilën parashihet se për zgjidhjen e të gjitha kontesteve ndërmjet palëve do të zbatohen Parimet e UNIDROIT për kontratat tregtare ndërkombëtare. Zgjedhja e heshtur (implied or tacit choice) ekziston atëherë kur palët nuk kanë përcaktuar shprehimisht të drejtën materiale zbatimin e së cilës e dëshirojnë, por nga veprimet e palëve si dhe nga rrethanat të cilat dalin nga vetë kontrata mund të konstatohet se palët kanë pasur parasysh një të drejtë si të zbatueshme dhe se kanë dëshiruar që të zbatohet ajo e drejtë. Pra, do të bëhet fjalë për zgjedhje të heshtur atëherë kur palët nëpërmjet fjalëve ose veprimeve të tyre manifestojnë qartë qëllimin dhe pritshmëritë e tyre që marrëdhënia e tyre të rregullohet me të drejtën e caktuar. Shembull i një zgjedhje të këtillë haset në situatat kur palët në kontratën e tyre thirren në normat juridike të ndonjërës të drejtë ose përdorin terme apo institute juridike që janë karakteristike për ndonjë të drejtë të caktuar apo për ndonjë burim tjetër jonacional të së drejtës. Megjithatë, tek zgjedhja e heshtur, për dallim nga ajo shprehimore, nuk është e lehtë që të përcaktohet se cila e drejtë do të jetë e zbatueshme. Me këtë rast në teorinë juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar janë hapur një sërë çështjesh, të cilat kryesisht kanë të bëjnë me momentin kur indicjet për zgjedhjen e heshtur të së drejtës duhet të ekzistojnë, si dhe me kategoritë e indicjeve të cilat janë relevante për vërtetimin e të drejtës të zgjedhur heshturazi.785 Megjithëse, në teorinë juridike të arbitrazhit koncepti i zgjedhjes së heshtur të së drejtës së zbatueshme materiale ka hasur në kritika të ashpra,786 ai koncept gëzon njohje në praktikën gjyqësore dhe atë të arbitrazhit.787

Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe të së drejtës së zbatueshme materiale në rezultatin përfundimtar të një procesi të arbitrazhit, më e preferueshme është që palët zgjedhjen e tyre në këtë aspekt ta bëjnë në kohën e lidhjes së kontratës themelore, respektivisht në momentin e lidhjes së marrëveshjes së arbitrazhit, me ç’rast marrëveshja e tyre për të drejtën e zbatueshme materiale bëhet pjesë përbërëse e kontratës themelore, respektivisht e marrëveshjes së arbitrazhit. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se përjashtohet mundësia e arritjes së një marrëveshje të tillë midis palëve në

785 П. Гавровска, Т. Дескоски, ‘Меродавно право за суштината на спорот во постапката пред

меѓународната трговска арбитража’ në Мeѓународно Арбитражно Право (Ligjërata të autorizuara), ora 8, 2009/2010, Shkup, fq. 3-6 (megjithëse nuk ekziston një qëndrim unik sa i përket asaj se a duhet arbitrazhi të mbaj llogari edhe për indicjet të cilat janë paraqitur pas lidhjes së kontratës themelore apo jashtë kontratës themelore, apo vetëm për indicjet që përmbahen në kontratë, autorët theksojnë se në çdo rast e rëndësishme është që indicjet të jenë të forta, të njëkuptimshme dhe mos të krijojnë bazë për interpretime të ndryshme). Shih gjithashtu edhe M. Petrović, Rešavanje spora..., op. cit., fq. 114 etj. (sa i përket kategorisë së indicjeve, autorja thekson këto indicje: zgjedhja e vendit të arbitrazhit; referimi në zakonet tregtare apo ligjet e ndonjë vendi; përdorimi i kontratave tipe; përdorimi i termeve apo instituteve juridike të cilat janë karakteristike për të drejtën e caktuar; natyra dhe lokaliteti i lëndës së kontratës; gjuha në të të cilën është shkruar teksti origjinal i kontratës; vendi i lidhjes dhe i përmbushjes së kontratës; shtetësia apo përkatësia e përbashkët e palëve; madje dhe fakti se njëra prej palëve është shteti.).

786 Shih: J. Lew, Applicable Law..., op. cit., fq. 183. 787 Shih p.sh. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Anglisë i vitit 1968 në rastin Tzortzis and Another v.

Monark Line A/B – cituar sipas Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 788 (te ky rast Gjykata e Apelit e Anglisë vlerësoi se edhe pse transaksioni në fjalë kishte lidhje më të ngushta me Suedinë, palët heshturazi kishin zgjedhur të drejtën angleze si të zbatueshme për kontratën e tyre, duke rënë dakord që Londra të jetë vend i arbitrazhit). Shih po ashtu edhe Vendimin e arbitrazhit të Hamburg Friendly Arbitration, të datës 29 dhjetor 1998 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIV, 1999, fq. 13-22 (Arbitrazhi konstatoi se zgjedhja e Cyrihut si vend i arbitrazhit mund të nënkuptohet si zgjedhje e heshtur e të drejtës së kantonit të Cyrihut).

267

një moment të mëvonshëm – përkundrazi, palët mund të zgjedhin të drejtën e zbatueshme materiale jo vetëm në kohën e nënshkrimit të marrëveshjes së arbitrazhit, po edhe në çdo kohë tjetër para ose pas lindjes së kontestit.788 Mirëpo, duhet theksuar se pas lindjes së kontestit në një ambient jomiqësor midis palëve, është e vështirë të arrihet marrëveshje midis tyre në këtë aspekt, aq më tepër kur palët tanimë e dijnë se cila e drejtë materiale është më e favorshme, e cila nuk është.

Siç edhe u theksua, një nga opsionet e mundshme të palëve me rastin e zgjedhjes të së drejtës së zbatueshme materiale është edhe lex mercatoria. Që nga vitet ’60 të shekullit të kaluar kur u shfaq ky koncept, e deri më sot, në teorinë juridike ekziston një debat i gjallë lidhur me kuptimin, ekzistencën, përmbajtjen dhe zbatimin e lex mercatoria-s. Në përpjekjet për të definuar konceptin “lex mercatoria” në teorinë juridike krahasuese janë përdorur edhe terme të tjera, si p.sh. “e drejta autonome e tregtisë ndërkombëtare”, “e drejta ndërkombëtare tregtare”, “parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare tregtare”, “parimet juridike përgjithësisht të njohura”, “parimet e përbashkëta të disa sistemeve juridike”, “zakonet e tregtisë ndërkombëtare”, “rregullat transnacionale”, “e drejta anacionale” apo “rregullat anacionale”.789 Të gjitha këto emërtime na tregojnë se lex mercatoria nuk bazohet në ndonjë sistem juridik nacional, por ajo përfshinë rregullat tregtare ndërkombëtare, parimet e përgjithshme juridike, standardet dhe zakonet e tregtisë ndërkombëtare. Një njohës i mirë i arbitrazhit, profesor Goldman, me rastin e përkufizimit të këtij nocioni thekson se bëhet për fjalë për rregulla të cilat janë krijuar spontanisht dhe të cilat mbështeten në tri baza: në konventat ndërkombëtare tregtare, në zakonet e tregtisë ndërkombëtare dhe në parimet e përgjithshme juridike.790 Një komentues tjetër i arbitrazhit thekson se duke shfrytëzuar lex mercatoria-n palët u largohen teknikaliteteve të sistemeve juridike nacionale dhe u shmangen zbatimit të rregullave që mund të jenë të papërshtatshme për tregtinë ndërkombëtare.791

Ashtu siç palëve u lejohet që të zgjedhin të drejtën apo rregullat e zbatueshme materiale (përfshirë këtu lex mercatoria-n apo edhe ndonjë burim tjetër jonacional), atyre gjithashtu u lejohet mundësia për t’i autorizuar arbitrat që të zgjidhin kontestin e tyre në bazë të parimit “ex aequo et bono”. Në përputhje me këtë parim, tribunali i arbitrazhit ka mundësi që kontestin ta zgjidh pa zbatimin e ndonjë rregulle juridike, respektivisht ai nuk është i detyruar që të zbatoj në mënyrë strikte ndonjë të drejtë, por mund të zgjidhë kontestin duke u bazuar në drejtësinë dhe drejtshmërinë. Përveç shprehjes “ex aequo et bono” ( në bazë të asaj që është e drejtë dhe e mirë), si sinonim për zgjidhjen e kontestit sipas drejtësisë dhe drejtshmërisë përdoren edhe shprehjet “amiable composition” dhe “equity”, megjithëse në teorinë juridike hasen autorë të cilët bëjnë dallim midis këtyre termeve.792 Shumica e legjislacioneve nacionale dhe rregulloreve moderne të arbitrazhit parashohin mundësinë e zgjidhjes së kontesteve ex

788 Shih: Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 790. 789 Lidhur me nocionin lex mecatoria dhe sinonimet e këtij nocioni shih: Fouchard, Gaillard, Goldman...,

fq. 805-806; M. Petrović, ‘Lex mercatoria i međunarodna trgovačka arbitraža’, Međunarodna Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Jugoslavije (botues), Beograd, 1997, fq. 216; M. Trajković, MTA..., op. cit., fq. 425.

790 B. Goldman, ‘The Applicable Law: General Principle of Law – the Lex Mercatoria’ në Contemporary Problems in International Arbitration, J. Lew (ed.), Doredrecht, 1987, fq. 113.

791 O. Lando, ‘The Lex Mercatoria and International Commercial Arbitration’, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 34, issue 4, October 1985, fq. 747.

792 Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 836-837; M. Petrović, ‘Arbitraža ex aequo et bono’, Pravni Život, nr, 12/1995, Beograd, fq. 406-407.

268

aequo et bono, por njëkohësisht duke paraparë se autorizimi për të vendosur në këtë mënyrë doemos duhet shprehimisht të kontraktohet nga palët.793 Kështu p.sh. LATNRM-ja, duke ndjekur zgjidhjen e ML të UNCITRAL-it, në nenin 28 parag. 3 parasheh se “gjyqi i arbitrazhit do të vendos për kontestin sipas drejtshmërisë vetëm nëse palët shprehimisht i kanë dhënë autorizim të tillë.” Një zgjidhje e ngjashme parashihet edhe në nenin 29.2. të LA të Kosovës, ku shprehimisht theksohet se “tribunali vendos ex aequo et bono ose si amiable compositeur vetëm nëse palët shprehimisht e kanë autorizuar për këtë.” Vlen të përmendet se zgjidhja e kontestit ex aequo et bono nuk nënkupton arbitraritet. Arbitrat edhe kur gjykojnë sipas drejtësisë dhe drejtshmërisë kanë për obligim që të respektojnë rendin publik dhe kufizimet që ai i imponon. Për më tepër, edhe kur palët zgjedhin rregullat e zbatueshme materiale, edhe kur parashohin zgjidhjen e kontestit sipas parimit ex aequo et bono, arbitrat kanë për detyrë që të mbajnë llogari, respektivisht të zbatojnë dispozitat e kontratës dhe zakonet tregtare. Kështu p.sh. në nenin 28 parag. 4 të LATNRM-së shprehimisht theksohet se “në çdo rast gjyqi i arbitrazhit do të vendosë në përputhje me dispozitat e kontratës dhe do t’i marrë parasysh edhe zakonet e zbatueshme tregtare”. Një zgjidhje e këtillë haset edhe në nenin 29.3. të LA të Kosovës, ku specifikohet se “në të gjitha rastet, tribunali i arbitrazhit vendos në pajtim me dispozitat e kontratës duke marrë parasysh uzancat tregtare që vlejnë për rastin konkret.”

7.6.2. Përcaktimi i të drejtës së zbatueshme materiale nga ana e arbitrave

Autonomia e vullnetit të palëve edhe pse është fakt vendimtar për caktimin e të drejtës së zbatueshme materiale, ajo jo gjithherë shfrytëzohet nga palët. Në rastet kur palët nuk e kanë zgjedhur të drejtën e zbatueshme materiale (as në mënyrë shprehimore, e as në mënyrë të heshtur), detyra e përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale bie mbi tribunalin e arbitrazhit. Derisa gjyqtarët e gjykatave nacionale me rastin e përcaktimit të së drejtës së zbatueshme zbatojnë normat e kolizionit të lex fori-t (të shtetit të gjykatës apo të forumit), tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar zbatohen metoda të ndryshme nëpërmjet të cilave arbitrat përcaktojnë të drejtën e zbatueshme materiale. Marrë në përgjithësi, dallojmë mënyrën direkte dhe indirekte të përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale nga ana e arbitrave. Përcaktimi i të drejtës së zbatueshme materiale duke zbatuar normat e kolizionit të ligjeve përbën mënyrën indirekte (voie indirecte), ndërsa përcaktimi i të drejtës së zbatueshme materiale direkt, pa aplikuar normat për konfliktin e ligjeve, përbën mënyrën direkte apo të drejtpërdrejtë (voie directe).794

7.6.2.1. Voie indirecte

Siç edhe theksuam, këtu është fjala për përcaktimin e të drejtës së zbatueshme materiale duke zbatuar normat për konfliktin e ligjeve. Në kuadër të kësaj mënyre dallojmë këto metoda të përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale: zbatimi i

793 Shih p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 28(3) (“The arbitral tribunal shall decide ex aequo et bono or as

amiable compositeur only if the parties have expressly authorized it to do so.”). Shih gjithashtu edhe: KPC i Gjermanisë, neni 1051(3); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1710(3); LA i Kroacisë, neni 27(3); LA i Serbisë, neni 49 parag. 2; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 35(2); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 36.2.; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 21(3); Rregullat e Arbitrazhit të SCC-së, neni 22(3).

794 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 425.

269

normave të përgjithshme të kolizionit të shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit (metoda klasike), zbatimi i normave të posaçme të kolizionit të lidhura ngushtë me çështjen, zbatimi i normave të kolizionit që tribunali i konsideron më të përshtatshme dhe metoda kumulative. Le t’i marrin me radhë secilën nga këto metoda:

a) Metoda klasike (tradicionale) – sipas kësaj metode për përcaktimin e të drejtës së zbatueshme materiale arbitrat kanë për detyrë që të zbatojnë normat e përgjithshme të kolizionit të shtetit ku ndodhet vendi apo selia e arbitrazhit. Zbatimi i normave të kolizionit të vendit të arbitrazhit u kërkua për herë të parë nga Instituti i së Drejtës Ndërkombëtare në sesionet e tij më vitin 1957 dhe 1959,795 dhe se kjo ishte reflektim i dominimit të teorisë juridiksionale të arbitrazhit në jurisprudencën e arbitrazhit ndërkombëtar të asaj kohe. Megjithatë, sot kjo teori në përgjithësi konsiderohet e braktisur dhe e palogjikshme për t’u zbatuar, pasi që shpeshherë zgjedhja e vendit të arbitrazhit është e rastësishme dhe e pacaktuar nga palët dhe arbitrat.796 Në mesin e kritikave, veçohet edhe ajo se kjo teori shpërfill arsyet për të cilat palët, institucioni i arbitrazhit ose vetë arbitrat zgjedhin vendin e arbitrazhit, e të cilat më së shpeshti nuk kanë asnjë pikë lidhëse me të drejtën e zbatueshme materiale apo me të drejtën ndërkombëtare private të shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit.797

b) Zbatimi i normave të posaçme të kolizionit të vendit ku arbitrazhi ka selinë që janë të dedikuara ekskluzivisht për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar (metoda e lidhshmërisë më të afërt apo më të ngushtë) – në një numër të legjislacioneve bashkëkohore nacionale të arbitrazhit parashihen norma të posaçme të kolizionit përmes të cilave përcaktohet se cila e drejtë materiale do të zbatohet me rastin e zgjidhjes së kontestit të palëve. Në këtë grup të shteteve bën pjesë edhe Kroacia, në përputhje me nenin 27(2) të Ligjit për Arbitrazhin të së cilës parashihet se në mungesë të marrëveshjes së palëve “gjyqi i arbitrazhit do të gjykoj në bazë të së drejtës për të cilën konsideron se është në lidhje më të ngushtë me kontestin”. Kjo zgjidhje është në të njëjtën linjë me zgjidhjen të paraparë në nenin 1051(2) të KPC të Gjermanisë, në të cilin parashihet po ashtu se në mungesë të marrëveshjes së palëve “tribunali i arbitrazhit zbaton të drejtën e shtetit me të cilin lënda e procedurës është më ngushtë e lidhur”. Qëndrimi i njëjtë haset edhe në LDNP të Zvicrës, në nenin 187(1) të të cilit parashihet se në mungesë të marrëveshjes së palëve lidhur për rregullat juridike materiale, tribunali i arbitrazhit do të vendosë “në bazë të rregullave juridike me të cilat rasti ka lidhshmëri më të afërt”.798

Në Republikën e Maqedonisë, Ligji mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar i vitit 2006 ka përqafuar të njëjtën qasje, por si pikë lidhëse (fakt vendimtar) lidhur me caktimin e të drejtës së zbatueshme parasheh “lidhshmërinë më të afërt me lëndën e kontestit”. Konkretisht, në nenin 28 parag. 2 të këtij akti theksohet se: “Nëse palët nuk kanë bërë zgjedhjen e të drejtës së zbatueshme, gjyqi i arbitrazhit do ta zbatoj të drejtën e shtetit për të cilën konsideron se është në lidhje më të afërt me lëndën e kontestit.” Siç shihet, ligjvënësi ynë ka shmangur terminologjinë juridike standarde që haset në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe me këtë pikë të lidhjes në mënyrë të 795 Instituti për të drejtën ndërkombëtare, sesioni i Amsterdamit i vitit 1957 (neni 11) dhe sesioni i

Neuchâtelit i vitit 1959, të disponueshme në: <http://www.idi-iil.org>. 796 J. Lew, L. Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 429. 797 Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 868. 798 Shih edhe Ligjin e Arbitrazhit të Japonisë, Ligji nr. 138 i vitit 2003, neni 36(2) (“Failing agreement as

provided in the preceding paragraph, the arbitral tribunal shall apply the substantive law of the State with which the civil dispute subject to the arbitral proceedings is most closely connected.”).

270

konsiderueshme ngushton fushën e aplikimit “të parimit të lidhshmërisë më të ngushtë (më të afërt)”.799

c) Zbatimi i normave të kolizionit të cilat tribunali i konsideron më të përshtatshme (metoda e zgjedhjes së lirë të së drejtës së kolizionit) – sipas kësaj metode, arbitrat kanë mundësi që në bazë të vlerësimit të tyre të lirë të zgjedhin atë të drejtë të kolizionit të cilën e konsiderojnë si më të përshtatshme në një rast të dhënë, me normat e kolizionit të së cilës më pas caktohet se cila e drejtë materiale do të zbatohet. Këtu është fjala për caktimin e të drejtës apo rregullave juridike të zbatueshme materiale nëpërmjet normave të kolizionit të cilat tribunali i konsideron si më të përshtatshme. Thënë ndryshe, këtu tribunali i arbitrazhit përcakton se sipas cilave norma të kolizionit do ta gjejë të drejtën e zbatueshme materiale.

Kjo mënyrë e caktimit të së drejtës së zbatueshme materiale është pranuar nga Konventa Evropiane për arbitrazhit tregtar ndërkombëtar e vitit 1961 dhe nga ML i UNCITRAL-it, si dy burime të rëndësishme ndërkombëtare.800 Gjithashtu, edhe shumë legjislacione nacionale të cilat u mbështetën në ML e UNCITRAL-it pranuan këtë qasje. Në mesin e tyre po veçojmë Ligjin e Arbitrazhit të Serbisë, i cili në nenin 50 parag. 3 parasheh këtë zgjidhjeje: “Nëse palët nuk kanë përcaktuar të drejtën ose rregullat juridike të zbatueshme, gjyqi i arbitrazhit në arbitrazhin ndërkombëtar atë të drejtë apo rregulla i përcakton në bazë të normave të kolizionit të cilat i vlerëson si të përshtatshme.” Një qasje e këtillë haset edhe në legjislacionin e arbitrazhit të Federatës Ruse dhe të Belgjikës.801

d) Zbatimi kumulativ i normave të kolizionit të vendeve të cilat në ndonjë mënyrë janë të lidhura me kontestin (metoda kumulative) – sipas metodës kumulative, tribunali i arbitrazhit merr në konsideratë normat e kolizionit të të gjitha sistemeve juridike, të cilat në ndonjë mënyrë kanë lidhshmëri me kontestin. Nëse të gjitha normat e kolizionit të shteteve të interesuara çojnë në një të drejtë të njëjtë materiale, arbitrat do ta zbatojnë atë të drejtë, pa pasur nevojë për të specifikuar se cilën normë të veçantë nacionale të kolizionit ata e konsiderojnë të zbatueshme, por që vendimin e tyre mund ta bazojnë në zgjedhjen kumulative.802 Mirëpo, shpeshherë normat e kolizionit të shteteve të interesuar nuk çojnë (dërgojnë) vetëm në një të drejtë materiale, por mund të çojnë në të drejta të ndryshme materiale. Në situatat kur normat e kolizionit të shteteve të interesuara çojnë në rezultate të ndryshme, respektivisht kur ofrojnë zgjidhje të 799 Shih: П. Гавровска, Т. Дескоски, ‘Меродавно право..., fq. 14. 800 Konventa Evropiane në nenin VII(1) parasheh se në mungesë të marrëveshjes së palëve lidhur për të

drejtën e zbatueshme materiale, arbitrat do të zbatojnë të drejtën në të cilën çon norma e kolizionit të cilën arbitrat e konsiderojnë të përshtatshme. ML i UNCITRAL-it, në nenin 28(2) po ashtu parasheh se në mungesë të ndonjë përcaktimi nga palët, tribunal i arbitrazhit zbaton të drejtën të përcaktuar nga rregullat e konfliktit të ligjeve të cilat ai i vlerëson të zbatueshme.

801 LATN i Federatës Ruse, neni 28(2) (“Failing any designation by the parties, the arbitral tribunal shall apply the law determined by the conflict of laws rules which it considers applicable.”); Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1710(2) (“Failing any designation by the parties, the arbitral tribunal shall apply the law determined by the conflict of laws rules which it considers applicable.”)

802 Shih p.sh. Vendimin e arbitrazhit të ICC-së, Rasti nr. 953, i vitit 1956 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978, fq. 214-215 (këtu është fjala për një kontest midis një pale gjermane dhe një pale tjetër greke, ndërsa si vend i arbitrazhit është paraparë të jetë Zvicra. Me rastin e përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale, tribunali theksoi se përgjigja lidhur me këtë çështje është lehtësuar ndjeshëm, duke pasur parasysh faktin se parimet e të drejtës ndërkombëtare private të Gjermanisë, Greqisë dhe të Zvicrës çojnë në të njëjtin rezultat). Shih gjithashtu edhe: Vendimin e arbitrazhit të ICC-së, Rasti No. 1990, i vitit 1972 - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978, fq. 217-218.

271

ndryshme, zbatimi i metodës kumulative është i pamundur, dhe se në raste të tilla arbitrat duhet të aplikojnë ndonjë metodë tjetër për përcaktimin e të drejtës së zbatueshme materiale.

7.6.2.2. Voie directe

Metoda direkte (voie directe) u lejon arbitrave që drejtpërsëdrejti të zgjedhin të drejtën apo rregullat e zbatueshme materiale, pa iu referuar ndonjë norme të kolizionit. Sipas kësaj qasjeje, arbitrat gëzojnë diskrecion të konsiderueshëm që të zgjedhin çfarëdo të drejte apo rregulla që ata i vlerësojnë si të përshtatshme, duke iu shmangur zbatimit të normave të kolizionit. Nga këtu kuptojmë se bëhet fjalë për metodën më liberale të përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale, e cila i liron arbitrat nga detyra që të arsyetojnë se si kanë ardhur deri tek korniza e zgjedhur materialo juridike.

Qasja e këtillë haset në të drejtën franceze, austriake dhe atë holandeze të arbitrazhit. Kështu, në nenin 1511(1) të KPC të Francës parashihet se në rastet kur mungon marrëveshja e palëve lidhur me rregullat e zbatueshme materialo-juridike, tribunali i arbitrazhit kontestin do ta zgjidh në përputhje me rregullat juridike të cilat ai i konsideron si më të përshtatshme. Gjithashtu, në nenin 1054(2) të KPC të Holandës theksohet se në mungesë të marrëveshjes së palëve, “tribunali i arbitrazhit do të merr vendimin e tij në përputhje me rregullat juridike të cilat ai i konsideron të përshtatshme.” Një normë e këtillë liberale haset edhe në rregulloret e disa prej institucioneve kryesore të arbitrazhit, si ICC-ja, LCIA-ja, ICDR-ja dhe SCC-ja.803 Konkretisht në nenin 21(1) të Rregullores së Arbitrazhit të ICC-së theksohet se “në mungesë të një marrëveshje të tillë [për rregullat juridiko-materiale], tribunali i arbitrazhit zbaton rregullat juridike të cilat ai i konsideron të përshtatshme”.

Në anën tjetër, Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it megjithëse kanë pranuar të a.q. qasje direkte (voie directe), ato parashohin një zgjidhje më restriktive, sesa burimet juridike deri tani të cituara. Në të vërtetë, në to flitet vetëm për zgjedhjen e të drejtës, e jo edhe për zgjedhjen e rregullave juridike të cilat tribunali i konsideron si më të përshtatshme.804 Sidoqoftë, norma e tillë e Rregullave të UNCITRAL-it konsiderohet si më liberale krahasuar me atë që parashihet në ML e UNCITRAL-it, pasi që ajo u lejon arbitrave që të zgjedhin drejtpërsëdrejti të drejtën e zbatueshme materiale të cilën ata e konsiderojnë si më të përshtatshme, pa pasur nevojë që të thirren në ndonjë normë të kolizionit.

7.7. PROCEDURA PAS NXJERRJES SË VENDIMIT TË ARBITRAZHIT

Siç edhe kemi theksuar, pasi të nxjerret vendimi i arbitrazhit, ai pa vonesë u dorëzohet të gjitha palëve. Mirëpo, dorëzimi i vendimit të arbitrazhit mund të mos jetë i vetmi veprim procedural që pason pas nxjerrjes së tij. Në të vërtetë, procedura pas marrjes së vendimit të arbitrazhit mund të ketë të bëjë edhe me deponimin e vendimit të arbitrazhit, me përmirësimin dhe interpretimin e vendimit të arbitrazhit, me marrjen e

803 Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 22.3; Rregullat e ICDR-së, neni 31(1); Rregullat e Arbitrazhit

të SCC-së, neni 22(1). 804 Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 35(1) fjalia e dytë (“Në mungesë të përcaktimit të tillë

nga palët, tribunali i arbitrazhit do ë zbatoj të drejtën të cilën e përcakton të jetë e përshtatshme.”). Një qëndrimi i njëjtë është përqafuar në Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 36.1. fjalia e dytë.

272

vendimit plotësues të arbitrazhit, si dhe me marrjen e vendimit për shpenzimet kur për këtë çështje nuk është vendosur në vendimin e arbitrazhit apo në konkluzionin me të cilin përfundon procedura e arbitrazhit. Derisa për çështjet e tjera tashmë është folur në kuadër të këtij kreu, këtu e konsiderojmë të nevojshme të ndalemi në trajtimin e çështjes së përmirësimit dhe interpretimit të vendimit të arbitrazhit, si dhe në marrjen e vendimit të posaçëm të arbitrazhit për shpenzimet.

7.7.1. Korrigjimi dhe interpretimi i vendimit të arbitrazhit

Gabimet janë njerëzore, kështu që edhe arbitrat mund të bëjnë gabime dhe lëshime me rastin e hartimit me shkrim të vendimit të arbitrazhit. Për këtë qëllim, legjislacionet nacionale dhe rregulloret moderne të arbitrazhit805 parashohin institutin e korrigjimit dhe atë të interpretimit të vendimit të arbitrazhit, të cilat arbitrave u mundësojnë që të përmirësojnë defektet eventuale në vendimin e arbitrazhit, si dhe të sqarojnë dilemat që i kanë krijuar me vendimin e dhënë prej tyre. Këtu është fjala për dy institute të ndryshme juridike: derisa përmirësimi i vendimit të arbitrazhit ka të bëjë me korrigjimin e gabimeve të bëra në shkrim ose llogaritje të cilat u janë përvjedhur arbitrave me rastin e hartimit me shkrim të vendimit të arbitrazhit; interpretimi i vendimit të arbitrazhit ka të bëjë me sqarimin e pjesëve të caktuara të vendimit të arbitrazhit, të cilat nga pala konsiderohen si jo të qarta apo si të shumëkuptimshme. Megjithatë, ajo çka është e përbashkët për këto të dyja institute juridike është se si me njërën ashtu edhe me tjetrën nuk guxon që të ndryshohet vendimi i arbitrazhit, respektivisht vullneti i arbitrave i formuar me rastin e dhënies së vendimit të arbitrazhit.

Sikurse edhe në shumë legjislacione të tjera nacionale të arbitrazhit, ashtu edhe në LATNRM parashihet instituti i korrigjimit dhe ai i interpretimit të vendimit të arbitrazhit, me të cilat riaktivizohet funksioni i arbitrave. Konkretisht, në nenin 33 të LATNRM-së parashihet si në vijim:

“Në afat prej 30 ditësh nga pranimi i vendimit të arbitrazhit, nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe:

1) njëra palë, me njoftim deri te pala tjetër, mund të kërkojë nga gjyqi i arbitrazhit që në vendim ta përmirësojë secilin gabim në llogaritje, shkrimi apo shtypi ose çfarëdo gabimi të natyrës së ngjashme në vendimin e arbitrazhit, dhe

2) nëse palët ashtu janë marrë vesh, secila palë me njoftim deri te pala tjetër, mund të kërkojë nga gjyqi i arbitrazhit interpretimin e një vendimi ose pjese të caktuar të vendimit të arbitrazhit.

Nëse gjyqi i arbitrazhit konsideron se kërkesa është e arsyeshme do ta përmirësojë vendimin e arbitrazhit ose do të jep interpretimin e tij në afat prej tridhjetë ditësh nga dita e pranimit të kërkesës. Interpretimi do të paraqesë pjesë të vendimit të arbitrazhit.

Gjyqi i arbitrazhit mund të përmirësojë secilin gabim të theksuar në parag. 1, pika 1 të këtij neni me iniciativën e vet, në afat prej tridhjetë ditësh nga dita e marrjes së vendimit të arbitrazhit.”

805 Kështu p.sh. ML i UNCITRAL-it, neni 33 parag. 1 dhe 2; KPC i Gjermanisë, neni 1058 parag. 1, 2

dhe 3; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1715(1) dhe 1715(2); LA i Kosovës, neni 35.1. dhe 35.2.; LA i Kroacisë, neni 34 parag. 1 dhe 2; LA i Serbisë, neni 56; Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, neni 37 dhe 38; Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 60 dhe 61; Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 38 dhe 39; Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, neni 35; Rregullat e ICDR-së, neni 33.

273

Nga dispozitat e cituara të këtij ligji kuptojmë se për dallim nga korrigjimi i vendimit të arbitrazhit, i cili mund të bëhet nga vetë arbitrat në bazë të iniciativës së tyre (ex offo), interpretimi i vendimit të arbitrazhit mund të jepet vetëm nëse atë e kërkojnë palët, duke përjashtuar kështu mundësinë e arbitrave që ex offo të sqarojnë pjesët e paqarta apo të dykuptimta të vendimit të arbitrazhit. Si interpretimi ashtu edhe korrigjimi i vendimit të arbitrazhit konsiderohen pjesë përbërëse të vendimit të arbitrazhit, megjithëse ligji shprehimisht i referohet vetëm interpretimit.

7.7.2. Vendimi për shpenzimet

Zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të jetë një proces i kushtueshëm, andaj është tejet e rëndësishme çështja se kujt dhe deri në çfarë mase do t’i ngarkohen shpenzimet e bëra gjatë zhvillimit të procedurës së arbitrazhit. Termi “shpenzime” në kontekstin e arbitrazhit mund të ndahet në dy kategori të gjëra: shpenzime të arbitrazhit dhe shpenzime të palëve (shpenzime juridike – legal costs).806 Në kuadër të shpenzimeve të arbitrazhit hyjnë: shpërblimet dhe shpenzimet e arbitrave; shpenzimet e rrugës dhe akomodimit të arbitrave; shpenzimet lidhur me seancat (p.sh. shpenzimet lidhur me sigurimin e hapësirës në të cilën do të zhvillohet seanca, shpërblimi dhe shpenzimet për përkthyesit ose për procesmbajtësin etj.); shpërblimet dhe shpenzimet për ekspertët që emërohen nga tribunali i arbitrazhit, si dhe shpenzimet e institucionit të arbitrazhit, respektivisht taksa për institucionin e arbitrazhit (nëse është kontraktuar kompetenca e ndonjë arbitrazhi institucional). Në kuadër të shpenzimeve të palëve bëjnë pjesë: shpërblimet dhe shpenzimet për avokatët që janë ngarkuar me detyrën e përfaqësimit të palëve, si dhe shpenzime të tjera të bëra nga palët gjatë procedurës (p.sh. shpërblimet dhe shpenzimet për ekspertët që emërohen nga pala; shpenzimet e rrugës dhe të akomodimit në hotel për avokatët, dëshmitarët, ekspertët e palës; shpenzimet për kopjimin e parashtresave, apo shpenzimet e telefonit).

Sipas shumë legjislacioneve nacionale dhe rregullave të arbitrazhit, nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe, tribunali i arbitrazhit ka për autorizim që të vendos lidhur për shpenzimet e procesit.807 Në këtë drejtim, edhe LATNRM-ja përmban dispozita specifike lidhur për vendimin për shpenzimet, të cilat dispozita do të zbatohen vetëm në rastet kur palët nuk janë marrë vesh ndryshe për këtë çështje. Konkretisht, në nenin 34 të këtij akti parashihet zgjidhja vijuese:

“Me kërkesë të palës, gjyqi i arbitrazhit në vendimin e arbitrazhit ose në konkluzionin me të cilin përfundon procedura do të caktojë se cila palë dhe në çfarë mase obligohet t’ia kompensojë palës tjetër shpenzimet e nevojshme për udhëheqjen e procedurës, duke përfshirë edhe shpenzimet e përfaqësimit dhe shpërblimit të arbitrave dhe t’i bartë shpenzimet e veta, përveç nëse nuk është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e arbitrazhit.

Për shpenzimet e procedurës, gjyqi i arbitrazhit vendos sipas vlerësimit të lirë, duke marrë parasysh të gjitha rrethanat e rastit, e veçanërisht përfundimin e procedurës së arbitrazhit.

806 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 545. Shih po ashtu edhe: J. Lew, L.

Mistelis, S. Kröll, op. cit., fq. 653. 807 Shih p.sh. KPC i Gjermanisë, neni 1057; KPC i Austrisë, neni 609; LA i Kroacisë, neni 35;

Rregullorja e UNCITRAL-it, neni 42; Rregullorja e ICC-së, neni 37; Rregullorja e LCIA-së, neni 28; Rregullat e ICDR-së, neni 34.

274

Nëse gjyqi i arbitrazhit ka lëshuar që të vendosë për shpenzimet, ose nëse vendimi i tillë është i mundshëm vetëm pas përfundimit të procedurës së arbitrazhit, gjyqi i arbitrazhit do të marrë vendim të veçantë të arbitrazhit për shpenzimet.”

Nga dispozitat e cituara nënkuptojmë se LATNRM-ja nuk i detyron arbitrat që për shpenzimet të vendosin sipas detyrës zyrtare (ex offo), por për këtë parasheh si të nevojshme kërkesën e palës. Duke pasur parasysh se jemi duke folur në kuadër të procedurës pas nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit, ajo çka është e rëndësishme në këtë nen ka të bëjë me mundësinë e tribunalit të arbitrazhit të merr vendim të posaçëm për shpenzimet edhe pas përfundimit të procedurës së arbitrazhit, me ç’rast ligji shprehimisht parasheh një nga situatat në të cilat mandati i arbitrit i mbijeton përfundimit të procedurës së arbitrazhit. Thënë ndryshe, në nenin 34 parag. 3 duke paraparë mundësinë e dhënies së vendimit të posaçëm për shpenzimet e procedurës, LATNRM-ja thekson një nga situatat në të cilat bëhet përjashtim nga rregulli i përgjithshëm sipas të cilit me përfundimin e procedurës përfundon edhe mandati i arbitrave (functus officio). LATNRM-ja parasheh dy situata në të cilat vendimi për shpenzimet mund të merret edhe pas dhënies së vendimit përfundimtar të arbitrazhit apo pas dhënies së konkluzionit me të cilin përfundon procesi: situata e parë ka të bëjë me lëshimin e arbitrave që të vendosin për shpenzimet e procesit, kurse në të dytën kemi të bëjmë me situatën në të cilën vendimi për shpenzimet është i mundur vetëm pas përfundimit të procedurës së arbitrazhit. Përveç LATNRM-së, qasja e këtillë në aspekt të shpenzimeve të procedurës së arbitrazhit është përqafuar edhe në të drejtën gjermane, austriake dhe atë kroate.808

808 KPC i Gjermanisë, neni 1057; KPC i Austrisë, neni 609; LA i Kroacisë, neni 35.

275

KREU VIII

KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR (ANULIMI, NJOHJA DHE

EKZEKUTIMI I VENDIMIT TË ARBITRAZHIT)

8.1. SHQYRTIME HYRËSE MBI KONTROLLIN GJYQËSOR TË VENDIMEVE TË ARBITRAZHIT

Nga ajo që është theksuar në kreun paraprak rrjedh se procedura para arbitrazhit, si zakonisht, përfundon me marrjen e vendimit të arbitrazhit, i cili ka cilësitë e vendimit përfundimtar, të plotfuqishëm dhe të detyrueshëm për palët. Vendimi për palët e ka efektin e njëjtë juridik sikurse një aktgjykim i plotfuqishëm dhe detyrues i gjykatës. Duke pasur parasysh se në procedurën para arbitrazhit, në parim, nuk ka dyshkallshmëri, pala e pakënaqur me vendimin e tillë të arbitrave nuk ka në dispozicion mjete të rregullta juridike për goditjen e atij vendimi.

Megjithëse procedura para arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit të arbitrazhit, kjo nuk do të thotë se çdoherë me vendimin e tillë merr fund edhe marrëdhënia kontestuese ndërmjet palëve. Nuk është aspak befasuese nëse pala humbëse shqyrton mundësinë për të kundërshtuar vendimin e arbitrazhit. Edhe pse në parim i mohohet e drejta ankesës, palës së pakënaqur nuk i mohohet edhe çdo formë tjetër e mbrojtjes gjyqësore. Për këtë qëllim, në sistemet juridike nacionale ashtu siç parashihet autonomia dhe pavarësia e arbitrazhit në punën e tij, po ashtu parashihet edhe mundësia e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit, që realizohet pas përfundimit të procedurës me nxjerrjen e vendimit të arbitrazhit.

Vështruar komparativisht mund të konstatohet se ekzistojnë dy lloje themelore të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit. Thënë ndryshe, ky kontroll tradicionalisht realizohet në dy procese apo në dy skenarë të ndarë: i pari realizohet në procedurën sipas padisë për anulim të vendimit të arbitrazhit, kurse i dyti në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit.809 Në të dyja rastet fjala është për një procedurë të re, e cila zhvillohet jo më para arbitrazhit, por para gjykatave shtetërore. Konkretisht, fjala është për një procedurë post-arbitrazhit, në të cilën nuk ka më arbitra, por gjyqtarë të gjykatës nacionale. Ky kontroll, që dallon dukshëm nga kontrolli që ushtrojnë gjykatat më të larta nacionale mbi vendimet e gjykatave më të ulta, ka për qëllim që të pengoj marrjen e vendimeve të arbitrazhit në mënyrë arbitrare, të parregullt, të njëanshme dhe tekanjoze. Për më tepër, ai është në funksion të ruajtjes së integritetit të procedurës së arbitrazhit dhe të kualitetit të gjykimit të ofruar nga ky mekanizëm. Nëse nuk do të parashihej një kontroll i tillë, atëherë do të rrënohej edhe besimi aktual që ka opinioni dhe përdoruesit potencial për këtë alternativë të zgjidhjes së kontesteve. 809 Shih: G. Knežević, ‘Poništaj odluka spoljnotrgovinskih arbitraža i prethodno pitanja’, Međunarodna

Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Beograd, 1997, fq. 240; K. Jovičić, ‘Poništenje Odluka Međunarodnih Trgovinskih Arbitraža u američkom pravo’, Pravni Život, nr. 11/2006, Beograd, fq. 463.

276

Procedura e anulimit të vendimit të arbitrazhit mund të iniciohet vetëm para gjykatave të shtetit prejardhjen e të cilit e ka ai vendim, e ky, në parim, është shteti në të cilin është nxjerrë vendimi i arbitrazhit. Në anë tjetër, procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, iniciohet atëherë kur ndonjëra prej palëve (zakonisht pala fituese) dëshiron që efektet e vendimit të arbitrazhit t’i shtrijë edhe jashtë kufijve të shtetit të prejardhjes së vendimit. Në një situatë të tillë, pala humbëse mund të kërkojë refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të atij vendimi para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Kësaj të fundit i mbetet që në një proces të tillë të realizoj kontrollin mbi vendimin e arbitrazhit, epilogu i së cilës mund të rezultojë me pranim të kërkesës për njohje dhe ekzekutim të vendimit të arbitrazhit apo me refuzim të së njëjtës.

Në kuadër të këtij kreu objekt të trajtimit kemi të dy format themelore të kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit.810 Fillimisht do të trajtojmë anulimin e vendimit të arbitrazhit, e më pas njohjen edhe ekzekutimin e tij, si dy procese gjyqësore të ndryshme në kuadër të fazës post-arbitrale.

8.2. ANULIMI I VENDIMIT TË ARBITRAZHIT

Në parim, procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është njëshkallëshe dhe si rrjedhojë palët nuk kanë në dispozicion mundësinë e paraqitjes së mjeteve të zakonshme juridike. Paraqitja e ankesës kundër vendimit të arbitrazhit nga pala e pakënaqur me të mund të vijë në shprehje vetëm përjashtimisht, dhe se kjo varet nga vullneti i palëve. Në të vërtetë, palët mund të kontraktojnë mundësinë e goditjes së vendimit të arbitrazhit me ankesë nëse kjo lejohet me dispozitat e legjislacionit nacional ose me dispozitat e rregulloreve institucionale të arbitrazhit. Në një situatë të tillë, procedura në shkallë të dytë do të zhvillohej para ndonjë tribunali tjetër të arbitrazhit, i cili do të merrte rol të ngjashëm me atë të gjykatës së shkallës së dytë. Megjithatë, një mundësi e tillë rrallëherë haset e shfrytëzuar në praktikë, pasi që me kontraktimin e së njëjtës do të eliminoheshin përparësitë që i ka arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kundrejt procesit gjyqësor, e që konsistojnë në zgjidhje ekonomike, efikase dhe ekspeditive të kontesteve.

Rregulloret e institucioneve të arbitrazhit rrallëherë parashohin mundësinë e paraqitjes së ankesës kundër vendimit të arbitrazhit. Me përjashtim të disa rregulloreve, siç është ajo e GAFTA-s,811 shumica e rregulloreve institucionale të arbitrazhit konfirmojnë njëshkallshmërinë e procesit para arbitrazhit, duke e konsideruar kështu vendimin e arbitrazhit si përfundimtar dhe të formës së prerë. Në këtë grup bëjnë pjesë edhe rregulloret e institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit, siç është ICC-ja, LCIA-

810 Duke u mbështetur në zgjidhjet komparative, në teorinë juridike përmenden edhe procedura të tjera

gjyqësore në të cilat mund të realizohet kontrolli gjyqësor i vendimeve të arbitrazhit. Kështu, theksohet se kontrolli gjyqësor i vendimeve të arbitrazhit mund të bëhet në procedurën për regjistrimin dhe deponimin e vendimeve të arbitrazhit tek gjykatat shtetërore, në qoftë se një regjistrim i tillë parashihet; në procedurën e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit; në procedurën e ekzekutimit të vendimeve të vendit të arbitrazhit dhe në procedurën e kontrollit të vendimeve të arbitrazhit sipas mjeteve juridike. Lidhur me këtë shih: Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, op. cit., fq. 335; Д. Јаниħијевиħ, Вишестраначке Арбитраже..., disertacion doktoral, fq. 326-327; Т. Дескоски, ‘Поништување на арбитражната одлука’ në Меѓународно Арбитражно Право (Ligjërata të autorizuara), pjesa 11, fq. 1.

811 Shih p.sh. GAFTA Arbitration Rules No. 125, neni 10, 11, 12, 13 dhe 15.

277

ja, AAA/ICDR-ja, SCC-ja, CIETAC etj.812 Përjashtim nuk përbën edhe Rregullorja e GJZPAOEM-së, në nenin 65 të së cilës shprehimisht theksohet se “kundër aktgjykimit të arbitrazhit nuk lejohet mjet juridik para gjykatës së arbitrazhit të shkallës më të lartë”.

Në anën tjetër, LATNRM-ja nuk përjashton mundësinë që palët të kontraktojnë mundësinë e goditjes së vendimit të arbitrazhit para ndonjë tribunali tjetër.813 Megjithatë, një autorizim i tillë shfrytëzohet shumë rrallë në praktikë për arsye të përmendura më lartë. Për më tepër, një kontraktim i tillë mund të nënkuptohet si mosbesim i shprehur a priori ndaj arbitrave të instancës së parë, me ç’rast kontraktimi i tillë mund të jetë shkak për mospranim të ofertës për të gjykuar nga ana e arbitrave të instancës së parë, duke i udhëzuar palët që menjëherë tu drejtohen arbitrave të instancës më të lartë.

Nga e gjithë kjo që theksuam me të drejtë mund të rikonstatojmë se në procedurën para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në parim nuk ekziston mundësia e paraqitjes së mjetit të zakonshëm juridik. Megjithatë, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk përjashtohet çdo formë e mbrojtjes gjyqësore. Në të vërtetë, sot universalisht është pranuar zgjidhja sipas së cilës kundër vendimit të arbitrazhit mund të paraqitet vetëm një mjet i goditjes, e ajo është padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit.

Procedura për anulimin e vendimit të arbitrazhit, për dallim nga procedura sipas ankesës që zhvillohet para arbitrazhit të instancës më të lartë, përbën një nga proceset për kontrollin gjyqësor të vendimit të arbitrazhit. Duke pasur parasysh se padia për anulim të vendimit të arbitrazhit në parim përbën mjetin e vetëm juridik që mund të paraqitet kundër vendimit të arbitrazhit, parashtrimi i së njëjtës nuk është i rrallë në praktikë. Gjykatës së cilës i parashtrohet kjo padi, së pari i duhet të vërtetoj se a bëhet për vendim të vendit apo për vendim të huaj të arbitrazhit, ngase prej kësaj çështjeje varet kompetenca e saj për të zhvilluar procedurën e anulimit: mund të anulohen vetëm vendimet e arbitrazhit që konsiderohen si të vendit. Më pas, gjykata nacionale duhet të verifikoj se a është i përshtatshëm për anulim vendimi konkret i arbitrazhit, duke pasur parasysh se jo të gjitha llojet e vendimeve që i marrin arbitrat mund të jenë objekt i anulimit. Pasi të konstatohet se bëhet fjalë për vendim të përshtatshëm për anulim, gjykata gjatë vendosjes lidhur me padinë bazohet në shkaqet për anulim të vendimit të arbitrazhit që i parasheh legjislacioni i vendit të saj.

Të gjitha këto çështje të përmendura, duke shtuar edhe efektet nga anulimi i vendimit të arbitrazhit, janë objekt i trajtimit tonë në vazhdim.

8.2.1. Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit

Me padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit iniciohet njëri nga proceset e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit në të cilin kërkohet anulimi dhe eliminimi i

812 Shih p.sh. Rregullorja e ICC-së, neni 34(6); Rregullorja e LCIA-së, neni 26.8; Rregullat e ICDR-së,

neni 30(1); Rregullorja e SCC-së, neni 40; Rregullorja e CIETAC-ut, neni 49(9). 813 Mundësia e palëve për të kontraktuar procedurë dyshkallëshe të arbitrazhit edhe më drejtpërdrejtë

është lejuar në LA të Kroacisë. Konkretisht në nenin 31 të këtij akti thuhet se “vendimi i gjyqit të arbitrazhit ndaj palëve ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm gjyqësor, përveç nëse palët shprehimisht janë marrë vesh se vendimi i arbitrazhit mund të goditet para gjyqit të arbitrazhit të shkallës më të lartë.”

278

këtij vendimi nga rendi juridik i shtetit të cilit i përket ai. Duke pasur parasysh se vendimi i gjyqit të arbitrazhit për palët ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm gjyqësor,814 respektivisht duke pasur parasysh se ky vendim është përfundimtar dhe i formës së prerë, padia për anulim të vendimit të arbitrazhit, për nga natyra e saj, përbën mjet të jashtëzakonshëm juridik. Për më tepër, këtu është fjala për mjet të jashtëzakonshëm të goditjes, i kufizuar, josuspenziv dhe prekluziv. Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit është mjet goditjeje i kufizuar pasi që me të mund të goditen vetëm vendimet e arbitrazhit të cilat kanë marrë formën e prerë. Kështu p.sh. ky mjet nuk mund të shfrytëzohet kundër atyre vendimeve të arbitrazhit të cilat, në përputhje me marrëveshjen e palëve, ende mund të goditen me ankesë para arbitrazhit të instancës më të lartë. Përveç kësaj, padia për anulim të vendimit të arbitrazhit është mjet juridik i kufizuar edhe në aspekt të subjekteve të cilët mund ta parashtrojnë të njëjtën, në aspekt të afatit brenda të cilit kjo padi mund të ngritet, në aspekt të shkaqeve për të cilat mund të bëhet goditja, respektivisht në aspekt të vëllimit të kontrollit që kryen gjykata, pasi që ky kontroll është i kufizuar, ashtu që gjykata nuk lëshohet në ekzaminimin e vendimit për meritumin e kontestit.

Padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit mund ta paraqesë pala e pakënaqur dhe se ajo është e legjitimuara e vetme për të iniciuar një proces të këtillë të kontrollit gjyqësor.815 Se a do të iniciohet a jo procedura e tillë, kjo varet ekskluzivisht nga vullneti i palëve, respektivisht nga vullneti i palës së pakënaqur me epilogun e arbitrazhit, kurse gjykata kompetente nacionale nuk ka mundësi që sipas detyrës zyrtare të inicioj procesin e këtillë të kontrollit të vendimit të arbitrazhit.

Afati brenda të cilit mund të ngritët padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit është i ndryshëm në sisteme të ndryshme juridike. Kështu p.sh. derisa në të drejtën angleze të arbitrazhit afati për inicimin e një procesi të tillë është 28 ditor,816 në të drejtën kineze të arbitrazhit kërkesa për anulimin e vendimit të arbitrazhit duhet të parashtrohet brenda afatit gjashtë mujor nga dita e pranimit të vendimit të arbitrazhit.817 Për dallim prej tyre, në të drejtën franceze ky afat është një mujor.818 Në anën tjetër, LATNRM-ja, sikurse edhe shumë akte të tjera ligjore nacionale të bazuara në ML e UNCITRAL-it, parasheh se padia për anulim të vendimit të arbitrazhit mund të ngritët brenda afatit tre mujor, i cili afat fillon të ecë nga dita në të cilën pala që e ka paraqitur padinë ka pranuar vendimin e arbitrazhit. Me LATNRM rregullohet edhe situata në aspekt të fillimit të rrjedhjes së këtij afati nëse pala në ndërkohë ka parashtruar kërkesë për korrigjimin, interpretimin apo marrjen e vendimit plotësues të arbitrazhit. Në një rast të tillë afati fillon të ecë nga dita kur gjyqi i arbitrazhit ka vendosur për kërkesën

814 LATNRM-ja në nenin 36 shprehimisht parasheh se “vendimi i arbitrazhit i nxjerrur sipas dispozitave

të këtij ligji, për palët ka fuqinë e aktgjykimit të plotfuqishëm gjyqësor dhe paraqet dokument përmbarues.”

815 Në të kaluarën, në literaturë e huaj juridike kanë ekzistuar edhe mendime se e drejta për të ngritur padinë për anulim të vendimit të arbitrazhit i përket edhe organit kompetent shtetëror. Megjithatë, mendimet e këtilla janë të paqëndrueshme, pasi që legjislacionet nacionale parashohin se kërkesën për anulim të vendimit të arbitrazhit mund ta ngritë vetëm pala e pakënaqur, dhe se padia për anulim është i vetmi mjet juridik me të cilin ky proces mund të iniciohet. Lidhur për këtë shih: K. Jovičić, ‘Poništenje odluke međunarodne trgovinske arbitraže u domaćem pravu’, Pravni Život, nr. 12/2008, Beograd, fq. 406; K. Jovičić, Поништење Одлука Међународних Трговинских Арбитража, punim i magjistraturës, Beograd, 2006, fq. 36-37.

816 LA i Anglisë, neni 70(3). 817 LA i Republikës Popullore të Kinës, neni 59. 818 KPC i Francës, neni 1519 parag. 2.

279

përkatëse.819 Afati në fjalë është objektiv dhe prekluziv, sepse pas skadimit të të njëjtit pala nuk ka të drejtë më që ta paraqesë padinë, e në qoftë se e paraqet padia e tillë do të hedhet poshtë.

Kompetente për të vendosur lidhur me padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit është gjykata e shtetit përkatësinë e të cilit e ka vendimi. Por, cila gjykatë do të jetë ajo? Legjislacionet nacionale përcaktojnë shprehimisht se cilat nga gjykatat do të ketë juridiksion për të vendosur lidhur me padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh., LATNRM-ja parasheh se Gjykata Themelore Shkupi I-Shkup ka kompetencë ekskluzive për të vendosur për paditë për anulimin e vendimeve të arbitrazhit. Për më tepër, me këtë akt ligjor rregullohet edhe përbërja e tribunalit me rastin e vendosjes në bazë të padisë për anulim të vendimeve të arbitrazhit, duke paraparë shprehimisht se në një proces të tillë procedon gjykatësi individual.820 Sipas të drejtës zvicerane, kompetente për vendosje lidhur me padinë për anulim të vendimeve të arbitrazhit është Gjykata Supreme Federative e Zvicres,821 kurse sipas të drejtës franceze kompetente është Gjykata e Apelit të vendit ku është marrë vendimi i arbitrazhit.822

Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit ka natyrë konstitutive. Me të prej gjykatës kompetente nacionale kërkohet që të anulohet vendimi i arbitrazhit që do të ketë efekt ex tunc (judicium rescidens), por jo edhe që ai vendim të ndryshohet (judicium rescissorium). Me këtë nënkuptojmë se gjykata kompetente nacionale ka mundësi vetëm ta anuloj, por jo edhe ta ndryshoj vendimin e goditur të arbitrazhit. Në procedurën sipas këtij mjeti juridik gjykata nuk lëshohet në ekzaminimin e vendimit për meritumin e kontestit.823 Vëllimi i kontrollit gjyqësor është i kufizuar, duke u reduktuar vetëm në vlerësimin e respektimit të të drejtave themelore procedurale të palëve. Prandaj edhe shkaqet për anulim janë taksativisht të numëruara, në mesin e të cilave nuk gjen vend vërtetimi i gabueshëm ose jo i plotë i gjendjes faktike, e as zbatimi i gabuar i të drejtës materiale.

Duke pasur parasysh se normat juridike që kanë të bëjnë me anulimin e vendimit të arbitrazhit janë të natyrës imperative (ius cogens) pothuajse në të gjitha sistemet juridike, palët, si rrjedhojë, nuk kanë mundësi që paraprakisht të heqin dorë nga e drejta e tyre për të kërkuar anulimin e vendimit të arbitrazhit, e as që mund të kontraktojnë që ky lloj i kontrollit të kryhet nga gjyqi i arbitrazhit.824 Kështu për shembull, në të drejtën kroate shprehimisht parashihet se “palët nuk mund paraprakisht të heqin dorë nga e drejta për ta goditur vendimin e arbitrazhit me padinë për anulim.”825 Përjashtim përbën p.sh. Zvicra dhe Belgjika, sipas legjislacionit të të cilave palët kanë mundësi që

819 Në nenin 35 parag. 3 të LATNRM-së parashihet: “Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit nuk

mund të paraqitet pas skadimit të afatit prej tre muajve nga dita kur pala e cila e ka paraqitur padinë e ka pranuar vendimin e arbitrazhit, ose nëse padia është paraqitur në rastet nga neni 33 të këtij ligji, nga dita kur gjyqi i arbitrazhit ka vendosur për kërkesën përkatëse.”

820 LATNRM, neni 35 parag. 2 në lidhje me nenin 6 parag. 3. 821 LDNP të Zvicrës, neni 191. 822 KPC i Francës, neni 1519 parag. 1. 823 Shih Vendimin e Gjykatës së Qarkut për Distriktin Jugor të Nju Jorkut, i datës 24 gusht 1990, në

rastin International Standard Electric Corporation v. Bridas Sociedad Anonima Petrolera, Industrial y Comercial – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XVII, 1992, fq. 639 (“E tërë esenca e arbitrazhit qëndron në atë se thelbi i konstestit nuk do të shqyrtohet në gjykata, kudo që të ndodhen.”).

824 Shih: Г. Станковиħ, Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, op. cit., fq. 336. 825 LA i Kroacisë, neni 36(6).

280

paraprakisht të kontraktojnë se heqin dorë nga e drejta e tyre për të paraqitur padi për anulim, me kusht që asnjëra prej palëve të mos ketë përkatësinë zvicerane, respektivisht belge.826

Procedura sipas padisë për anulimin e vendimit të arbitrazhit sipas llojit është procedurë kontestimore. Duke pasur parasysh se LATNRM-ja nuk përmban dispozita konkrete sa i përket llojit të vendimeve që i merr gjykata sipas padisë për anulim, mjeteve juridike dhe çështjeve të tjera, zbatimi i normave juridike të procedurës kontestimore (LPK) përbën të vetmen zgjidhje logjike.

Procedura sipas padisë për anulimin e vendimit të arbitrazhit mund të shtyhet apo të prolongohet nga vetë gjyqi nga i cili kërkohet që të anulohet vendimi i arbitrazhit, nëse ai çmon se kjo është e arsyeshme dhe nëse këtë e kërkon njëra nga palët.827 Prolongimi i procesit bëhet për kohën që e cakton gjyqi nacional dhe me qëllim që t’i japë mundësi gjyqit të arbitrazhit që të vazhdoj procedurën e arbitrazhit, ose të ndërmerr diçka tjetër që do të mund t’i mënjanonte shkaqet për anulim. Këtu është fjala për njërën nga situatat në të cilat mandati i arbitrit i mbijeton përfundimit të procedurës së arbitrazhit, me qëllim që të shmanget procesi kontestimor apo arbitrimi i ri ndërmjet palëve që do të pasonte pasi të jetë anuluar vendimi i arbitrazhit.

8.2.2. Vendimet e arbitrazhit që mund të anulohen

Kur iniciohet procedura e anulimit të vendimit të arbitrazhit, një nga detyrat parësore të gjykatës para së cilës ngritet një kërkesë e tillë është që të verifikoj se për çfarë vendimi të arbitrazhit bëhet fjalë në rastin konkret: për vendim të vendit apo për vendim të huaj të arbitrazhit. Kjo është e rëndësishme, pasi që gjykata mund të anuloj vetëm ato vendime të arbitrazhit të cilat konsiderohen apo kualifikohen si të vendit. Për dallim prej tyre, vendimet e huaja të arbitrazhit i nënshtrohen kontrollit gjyqësor në procedurën e njohjes dhe ekzekutimit të tyre, e cila procedurë zhvillohet para gjykatave të shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i tyre, e jo para gjykatës së shtetit përkatësinë e të cilit e ka vendimi. Edhe pse ekziston rregulli se çdo vendim i arbitrazhit i përket ndonjë rendi juridik nacional të caktuar, megjithatë ekziston një përjashtim. Këtu është fjala për vendimet ICSID-it, të cilat nuk mund të goditen me padi për anulim në asnjë gjykatë të botës. Konventa e Uashingtonit, e cila rregullon punën e ICSID-it, përjashton kompetencën e gjykatave nacionale të çdo shteti që të vendos për anulimin e vendimeve që i nxjerr Qendra për Zgjidhjen e Kontesteve Investuese (ICSID).

Përcaktimi i përkatësisë nacionale të vendimeve të arbitrazhit është barrë e legjislacioneve nacionale të çdo shteti. Në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar më së shpeshti përdoren dy kritere për përcaktimin se cili vendim i arbitrazhit është “i vendit”, e cili kualifikohet si “i huaj”. Kriteri i parë është ai territorial, kurse i dyti është kriteri procedural.828 826 LDNP i Zvicrës, neni 192; Kodi Gjyqësor i Belgjikës, neni 1718. 827 LATNRM, neni 35 parag. 4. 828 Në teorinë juridike hasen edhe kritere të tjera për përcaktimin e përkatësisë nacionale të vendimeve të

arbitrazhit. Kështu që, në këtë drejtim veçohet edhe kriteri personal (sipas të cilit përkatësia e vendimit të arbitrazhit varet nga përkatësia nacionale e pjesëmarrësve në procedurën konkrete të arbitrazhit), si dhe koncepti për ekzistimin e të a.q. “vendime a-nacionale të arbitrazhit”, të cilat nuk janë të lidhura me asnjë shtet, respektivisht me asnjë rend juridik nacional. Lidhur për këto kritere shih: K. Jovičić, ‘Odluke međunarodne trgovinske arbitraže koje se mogu poništavati pred sudom’, Pravni Život, nr. 12/2007, Beograd, fq. 585-588; K. Jovičić, Поништење Одлука Међународних

281

Sipas kriterit territorial, për përcaktimin e përkatësisë së vendimit të arbitrazhit rol vendimtar luan lidhshmëria territoriale e vendimit të arbitrazhit me shtetin e caktuar. Legjislacionet të cilat e parashohin këtë kriter nuk janë unike për sa i përket pikës relevante të lidhjes, ashtu që disa prej tyre si relevante e konsiderojnë selinë e arbitrazhit, e disa të tjerë vendin ku është marrë vendimi i arbitrazhit.829 Megjithatë, duhet theksuar se shumica e legjislacioneve nacionale të arbitrazhit e pranojnë vendin e nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit si kriterium për përcaktimin e përkatësisë së vendimit të arbitrazhit.830 Kështu p.sh. edhe LATNRM-ja ka pranuar kriterin territorial për ndarjen e vendimeve në të “vendit” dhe në të “huaja”, në përputhje me të cilin si i vendit konsiderohet ai vendim i arbitrazhit i cili është nxjerrë në territorin e vendit. Një konstatim i tillë rrjedh nga neni 37 parag. 1 dhe 2 i LATNRM-së, ku shprehimisht theksohet si në vijim:

“Si vendim i huaj i arbitrazhit konsiderohet vendimi i arbitrazhit që nuk është nxjerrë në Republikën e Maqedonisë.

Vendimi i huaj i arbitrazhit ka përkatësinë e shtetit në të cilin është nxjerrë.”

Në përputhje me këtë qëndrim, një vendim i arbitrazhit çdoherë do të kualifikohet si vendim i vendit nëse ai nxjerret në territorin e Republikës së Maqedonisë, dhe se gjatë kësaj është jorelevante përkatësia nacionale e palëve, shtetësia e arbitrave, përkatësia e institucionit të arbitrazhit në kuadër të të cilit merret ai vendim, si dhe përkatësia e të drejtës procedurale e cila zbatohet në procesin e marrjes së vendimit të tillë. Pra, edhe nëse vendimi i arbitrazhit merret nga ndonjë tribunal që vepron në kuadër të ndonjë institucioni të huaj të arbitrazhit (siç është p.sh. ICC-ja, LCIA-ja, SCC-ja etj.), ai vendim do të konsiderohet si vendim i vendit, nëse i njëjti është marrë në territorin e R.M-së. Në anën tjetër, vendimi i arbitrazhit i sjellë nga tribunali i institucionit vendor të arbitrazhit (siç është GJZPAOEM) i nxjerrur në territorin e Shqipërisë, p.sh. në Tiranë, në Republikën e Maqedonisë nuk do të konsiderohet si vendim i vendit, por përkundrazi ai vendim do të ketë statusin e vendimit të huaj të arbitrazhit, dhe si rrjedhojë i njëjti nuk do të mund të anulohet nga gjykata kompetente e R.M.-së.

Sipas kriterit të dytë, atij procedural, vendimi i arbitrazhit ka përkatësinë e atij shtetit, e drejta procedurale e të cilit është aplikuar para arbitrazhit. Sipas këtij qëndrimi, si i vendit konsiderohet ai vendim i arbitrazhit i cili është marrë sipas të drejtës

Трговинских Арбитража, punim i magjistraturës, Beograd, 2006, fq. 17-21; Т. Дескоски, Признавање и Извршување на Странските Арбитражни Одлуки, disertacion doktoral, Shkup, 2005, fq. 102-127 (në tekstin e mëtejmë: Т. Deskoski, disertacioni doktoral...).

829 Në vend të gjithëve shih: Т. Deskoski, disertacioni doktoral . . ., fq. 104. 830 Kështu p.sh. LA i Serbisë, në nenin 57 parag. 2 parasheh: “Vendim i vendit i arbitrazhit është vendimi

i cili është nxjerrur në arbitrazhin e brendshëm apo ndërkombëtar në Republikë.” Për dallim nga kjo zgjidhje, LA i Kroacisë në nenin 38 si kriter për përcaktimin e përkatësisë së vendimit të arbitrazhit konsideron vendin e arbitrazhit: “Vendimi i gjyqit të arbitrazhit ka përkatësinë e atij shteti në të cilin ndodhet vendi i arbitrazhit.” LA i Kosovës po ashtu ka akceptuar kriterin territorial. Në këtë akt shprehimisht flitet për “vendimet e arbitrazhit të nxjerra brenda Kosovës”, dhe se vetëm kjo kategori e vendimeve mund të anulohen. Konkretisht në nenin 38 specifikohet si në vijim: “38.1. Vendimi i arbitrazhit i cili është nxjerrë nga një tribunal i arbitrazhit brenda Kosovës ekzekutohet pasi që të shpallet i ekzekutueshëm nga Gjykata. 38.2. Kërkesa që vendimi i arbitrazhit të shpallet i ekzekutueshëm hidhet poshtë nëse Gjykata konstaton se ekzistojnë një ose më shumë arsye për anulimin e vendimit sipas nenit 36, paragrafi 2. Kërkesës për ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit sipas këtij neni i bashkëngjitet vendimi i tribunalit të arbitrazhit ose një kopje e vërtetuar e tij.”

282

procedurale vendore. Kjo do të thotë se nuk është relevante vendi ku është marrë vendimi i arbitrazhit, por e drejta procedurale e cilit shtet aplikohet në procedurën e marrjes së atij vendimi. Edhe nëse vendimi nxjerret në territorin vendor, sipas këtij kriteri ai vendim i arbitrazhit do të konsiderohet si i huaj nëse ai është marrë mbi bazën e të drejtës së huaj procedurale. Kriteri procedural gjente shprehje në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë, deri në kohën kur u miratua LATNRM-ja.831 Sot, ky kriter, si plotësim i kriterit territorial gjatë përcaktimit të përkatësisë së vendimeve të arbitrazhit haset në LA të Serbisë, konkretisht, në nenin 64(3) të këtij akti parashihet se “vendimi i huaj i arbitrazhit është ai vendim të cilin e ka marrë gjyqi i arbitrazhit vendi i të cilit është jashtë Republikës, si dhe vendimi të cilin e ka nxjerrë gjyqi i arbitrazhit në Republikë nëse në procedurën e arbitrazhit është aplikuar e drejta e huaj.”

Pasi të ketë konstatuar se vendimi i arbitrazhit ka përkatësi vendore, detyra e radhës e gjykatës kompetente para së cilës parashtrohet padia për anulim konsiston në verifikimin e përshtatshmërisë së vendimit për anulim. Kjo është e domosdoshme, pasi që jo të gjitha vendimet që i merr arbitrazhi gjatë procedurës janë vendime për të cilat mund të kërkohet anulimi. Duke pasur parasysh llojet e vendimeve të arbitrazhit për të cilat kemi folur në kreun paraprak, nuk ekziston asnjë dilemë se vendimet përfundimtare dhe ato të pjesshme të arbitrazhit mund të anulohen. Vendimet e pjesshme mund të goditen me padinë për anulim vetëm për atë aspekt të kontestit që është vendosur me të përfundimisht. Gjithashtu, edhe vendimet e arbitrazhit në bazë të mungesës apo në bazë të ujdisë mund të jenë objekt i padisë për anulim, nëse plotësohen kushtet e parapara për anulim. Situata është më ndryshe kur kemi të bëjmë me vendime e ndërmjetshme të arbitrazhit, respektivisht me vendimet me të cilat vendoset për disa çështje por pa vendosur për kontestin. Sipas legjislacioneve nacionale kërkesa për anulimin e këtyre vendimeve mund të ngritet vetëm së bashku me kërkesën për anulimin e vendimit përfundimtar apo të pjesshëm të arbitrazhit.832 Përjashtim përbën e drejta zvicerane, e cila lejon që në mënyrë të pavarur të goditet me padinë për anulim vendimi preliminar (i ndërmjetshëm) i arbitrazhit, por një gjë e tillë lejohet vetëm për shkaqe që shprehimisht ligji i thekson.833

8.2.3. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit

Padia për anulimin e vendimit të arbitrazhit, siç edhe theksuam më lartë, është mjet juridik i kufizuar edhe në aspekt të shkaqeve për të cilat mund të bëhet goditja e vendimeve të plotfuqishme të arbitrazhit. Së këndejmi, pala e cila është e pakënaqur me rezultatin përfundimtar të procedurës së arbitrazhit mund të kërkoj anulimin e vendimit të arbitrazhit vetëm për ato shkaqe, të cilat taksativisht janë të theksuara në legjislacionin nacional të shtetit përkatësinë e të cilit ka vendimi. Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit ndryshojnë nga një legjislacion në të tjetrin, megjithëse kohëve të fundit është arritur një harmonizim në këtë aspekt, pasi që shumë sisteme juridike nacionale kanë adoptuar pothuajse në tërësi shkaqet të cilat i parasheh ML i UNCITRAL-it. Megjithatë, dallime të caktuara edhe më tutje ekzistojnë varësisht

831 Shih: Ligji për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozitat e shteteve të tjera në marrëdhëniet e

caktuara, neni 97. Kjo dispozitë u shfuqizua me hyrjen në fuqi të LATNRM-së. Në të vërtetë, me këtë nen legjislacioni ynë kombinonte kriterin territorial me atë procedural gjatë përcaktimit të përkatësisë së vendimit të arbitrazhit.

832 Shih: KPC i Holandës, neni 1064a(3); KPC i Italisë, neni 827(3). 833 LDNP i Zvicrës, neni 190(3) (nëse tribunali i arbitrazhit është konstituar në mënyrë të parregullt dhe

nëse tribunali gabimisht shpallet kompetent apo jokompetent).

283

konceptit të shtetit për vëllimin e kontrollit gjyqësor mbi procesin e arbitrazhit. Në të vërtetë, legjislacionet nacionale duke paraparë shkaqet për anulim të vendimeve të arbitrazhit, ato përcaktojnë kufijtë e kontrollit gjyqësor që ushtrohet mbi procesin e arbitrazhit. Marrë në përgjithësi, ky kontroll është mjaft i limituar, që e bënë atë të dallohet thelbësisht nga kontrolli që ushtrojnë gjykatat më të larta ndaj vendimeve të gjykatave më të ulëta. Ajo kufizohet vetëm në vlerësimin e respektimit të të drejtave themelore procedurale të palëve, të cilat janë domosdoshme për ruajtjen e integritetit të procesit të arbitrazhit. Sipas shumicës së legjislacioneve nacionale anulimi i vendimeve të arbitrazhit nuk mund të kërkohet për shkak të vërtetimit të gabuar dhe të parregullt të gjendjes faktike, e as për shkak të zbatimit të gabuar të së drejtës materiale gjatë vendosjes për esencën e kontestit. Kjo do të thotë se shumica e legjislacioneve nacionale përjashtojnë mundësinë e kontrollit të kualitetit të vendimit të arbitrazhit.834

LATNRM-ja, ka adoptuar zgjidhjet e ML të UNCITRAL-it me rastin e normimit të shkaqeve për anulim të vendimeve të arbitrazhit. I vetmi dallim ndërmjet këtyre dy akteve qëndron në aspekt të numrit të shkaqeve – LATNRM-ja parasheh shtatë shkaqe për anulim, kurse ML i UNCITRAL-it gjashtë. Edhe përkundër dallimeve me rastin e numërimit taksativ të shkaqeve për anulimin e vendimeve të arbitrazhit, në aspekt përmbajtësor nuk ekziston ndonjë dallim, për arsye se shkaku i parë dhe i dytë i anulimit i paraparë në LATNRM përmblidhet në një shkak të vetëm tek ML i UNCITRAL-it.

Sikurse edhe aktet tjera ligjore që bazohen në ML e UNCITRAL-it, edhe LATNRM-ja bën dallim midis dy kategorive apo grupeve të shkaqeve, edhe atë midis grupit të shkaqeve të cilat gjykata i vlerëson vetëm në bazë të kërkesës së palës dhe grupit të shkaqeve të cilat gjykata i vlerëson sipas detyrës zyrtare.

Konkretisht, sipas LATNRM-së, vendimi i arbitrazhit mund të anulohet nëse paditësi dëshmon se:

- pala në procedurë nuk ka qenë e aftë që ta lidhë marrëveshjen e arbitrazhit ose të jetë palë në marrëveshjen e arbitrazhit, sipas të drejtës që është e zbatueshme për aftësinë e saj, ose

- marrëveshja e arbitrazhit nuk ka qenë fare e lidhur ose nuk ka qenë e vlefshme sipas ligjit të cilit palët ia referojnë ose, nëse mungon referimi i atillë nga palët, sipas të drejtës së Republikës së Maqedonisë, ose

- pala që e ka paraqitur padinë nuk ka qenë e njoftuar me rregull për emërimin e arbitrave ose për ngritjen e procedurës së arbitrazhit, ose në mënyrë tjetër të paligjshme i është pamundësuar shqyrtimi në gjyqin e arbitrazhit, ose

- vendimi i arbitrazhit ka të bëjë me kontestin i cili nuk parashihet me marrëveshjen e arbitrazhit, ose i cili nuk ka qenë i përfshirë me dispozitat e marrëveshjes së arbitrazhit, ose përmban vendime për çështje që i tejkalojnë kufijtë e marrëveshjes së arbitrazhit. Në këto raste, nëse vendimi për çështjet që i janë shtruar arbitrazhit mund të ndahet nga vendimi për ato çështje që nuk i janë shtruar arbitrazhit, mund të anulohet vetëm ajo pjesë nga vendimi i arbitrazhit e cila përmban dispozita që kanë të bëjnë me çështjet që nuk janë shtruar arbitrazhit, ose

834 Të rralla janë sistemet juridike të cilat mundësojnë goditjen e vendimit të arbitrazhit edhe për shkak

gabimeve në meritum. Shih, për shembull, Ligji i Arbitrazhit i Anglisë, neni 69.

284

- përbërja e gjyqit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk kanë qenë në pajtim me marrëveshjen e arbitrazhit të palëve, përveç nëse marrëveshja e atillë është në kundërshtim me ndonjë dispozitë të këtij ligji zbatimin e së cilës palët nuk mund ta përjashtojnë, ose në mungesë të marrëveshjes së atillë të palëve, të mos jenë në pajtim me këtë ligj.835

Përveç se në situatat e lartpërmendura, vendimi i arbitrazhit mund të anulohet edhe atëherë kur gjykata sipas detyrës zyrtare konstaton se:

- lënda e kontestit nuk është e përshtatshme për zgjidhje përmes arbitrazhit sipas ligjeve të Republikës së Maqedonisë, ose

- vendimi i arbitrazhit është në kundërshtim me rendin publik të Republikës së Maqedonisë.836

Nga kjo që u theksua mund të konstatojmë se LATNRM-ja, sikurse shumë legjislacione nacionale të bazuara në ML e UNCITRAL-it, bënë distinksion ndërmjet atyre shkaqeve ekzistencën e të cilave duhet ta provoj paditësi dhe atyre shkaqeve për të cilët gjykata ka për detyrë që t’i merr parasysh sipas detyrës zyrtare, madje edhe atëherë kur paditësi nuk është thirrur shprehimisht në të njëjtat.837 Për më tepër, grupi i parë i shkaqeve që parashihen në legjislacionin tonë ka të bëjë me mosekzistimin apo mungesat në juridiksionin e tribunalit të arbitrazhit dhe me lëshimet në procedurën e arbitrazhit të bëra gjatë konstituimit të tribunalit apo gjatë rrjedhës së procedurës; kurse, shkaqet që përbëjnë grupin e dytë kanë të bëjnë me shkeljen e dispozitave mbi arbitrabilitetin dhe me shkeljen e rendit publik të Republikës së Maqedonisë.

Në vazhdim duke pasur parasysh këtë distinksion të ligjvënësit tonë, edhe ne së pari do t’i trajtojmë shkaqet të cilat duhet t’i provoj paditësi, e më pas edhe shkaqet që gjykata i merr parasysh sipas detyrës zyrtare.

8.2.3.1. Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit ekzistencën e të cilave duhet ta provoj paditësi

Këtu është fjala për ato shkaqe të cilat kanë për pasojë anulimin e vendimit të arbitrazhit nga ana e gjykatës vetëm nëse para kësaj të fundit paditësi provon ekzistencën e të paktën një shkaku që parashihet taksativisht në ligj. Kuptohet se paditësi mund të thirret në të gjitha shkaqet për anulim që i parasheh ligjvënësi i vendit përkatësinë e të cilit e ka vendimi, por që të ketë sukses me padinë e parashtruar ai duhet të provoj ekzistencën e ndonjërit prej shkaqeve të anulimit, me përjashtim të shkaqeve që kanë të bëjnë me joarbitrabilitetin e kontestit dhe me cenimin e rendit publik të shtetit ku është marrë vendimi, pasi që këto dy të fundit gjykata i merr parasysh sipas detyrës zyrtare, edhe atëherë kur paditësi nuk është thirrur në to shprehimisht dhe hollësisht. Shkaqet të cilat vlerësohen sipas kërkesës së palës po i paraqesim një nga një në vijim:

a) Paaftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit. Duke pasur parasysh rëndësinë fundamentale të marrëveshjes së arbitrazhit për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, çështja e aftësisë së palëve për të 835 LATNRM neni 35, paragrafi 2, pika 1. 836 LATNRM neni 35, paragrafi 2, pika 2. 837 Shih, p.sh., LA i Serbisë neni 58, LA i Kroacisë neni 36 parag. 2, LA i Kosovës neni 36.2.

285

lidhur një marrëveshjeje të tillë është e një rëndësie të madhe në fazën e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit. Pothuajse të gjitha burimet juridike që e rregullojnë këtë materie, paaftësinë e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit e parashohin shprehimisht si shkak për anulimin e vendimeve të arbitrazh dhe si pengesë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit.838 Kështu, edhe LATNRM-ja parasheh se gjykata do të anuloj vendimin e arbitrazhit nëse paditësi dëshmon se pala në procedurën e arbitrazhit nuk ka qenë e aftë që ta lidhë marrëveshjen e arbitrazhit, respektivisht nëse nuk ka qenë e aftë që të jetë palë në marrëveshjen e arbitrazhit, sipas të drejtës që është e zbatueshme për aftësinë e saj.

Kur flitet për paaftësinë e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, çështja më e diskutueshme është ajo që ka të bëjë me aftësinë e shteteve dhe subjekteve të tjera të formuara apo të kontrolluara prej tyre për të lidhur një marrëveshje të tillë. Vështruar komparativisht, mund të konstatojmë se në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar shtetet dhe personat e tjerë juridiko-publik kanë aftësi për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit. Megjithatë, disa shtete edhe sot e kësaj dite parashohin kufizime në aspekt të aftësisë së kësaj kategorie të subjekteve për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit. Kështu, derisa sipas disa legjislacioneve nacionale shtetet dhe personat juridiko-publik janë tërësisht të paaftë për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit, në disa legjislacione të tjera aftësia për të lidhur marrëveshje të vlefshme të arbitrazhit kufizohet me marrjen e autorizimit apo lejes specifike në një procedurë komplekse.839 Duke pasur parasysh zgjidhjet e ndryshme në legjislacionet nacionale, subjektet të cilat dëshirojnë që të lidhin marrëveshje të arbitrazhit me ndonjë shtet të caktuar apo me ndonjë person juridiko-publik duhet që së pari të konsultojnë të drejtën që është e zbatueshme për vlerësimin e aftësisë së tyre për të lidhur një marrëveshje të tillë, pasi që ekziston mundësia që shtetet në fazën e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit të thirren në paaftësinë e tyre për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, me qëllim që t’i pengojnë efektet e vendimit të arbitrazhit.840

b) Mosekzistimi ose pavlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit. Juridiksioni i çdo tribunali të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar buron nga marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin, andaj, si rrjedhojë, çështja e ekzistimit dhe e vlefshmërisë së marrëveshjes së tillë është një çështje e një rëndësie të madhe praktike në fazën e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit. Në të vërtetë, mosekzistimi ose pavlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit është pranuar universalisht si shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit si në burimet juridike të brendshme, ashtu edhe në burimet juridike ndërkombëtare të arbitrazhit. Ajo, njëkohësisht, përbën edhe pengesë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në përputhje me Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958. Së këndejmi, nëse marrëveshja e arbitrazhit fare nuk ekziston si e lidhur ndërmjet 838 Shih, p.sh., ML i UNCITRAL-it neni 34(2)(a)(i); KNY e vitit 1958 neni V(1)(a); LA i Kroacisë neni

36(2)(1)(b); KPC i Gjermanisë neni 1059(2) nën 1 (a). Në LA të Kosovës në nenin 36(2)(a)(i) theksohet se gjykata do të anuloj vendimin e tribunalit nëse paditësi dëshmon se “njëra palë në marrëveshjen e arbitrazhit nuk ka patur zotësinë për të vepruar”.

839 Lidhur për paaftësinë e plotë të shtetit për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit shih Rezolutën e Këshillit të Ministrave të Arabisë Saudite nr. 58 – cituar sipas A. J. van den Berg, ‘Saudi Arabia’, Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IX, 1984, fq. 14; kurse për marrjen e autorizimit në një proces kompleks shih Kushtetutën e Iranit, neni 139.

840 Shih, p.sh.: Vendimi i Gjykatës Administrative të Damaskut, i datës 31 mars 1988, në rastin Fougerolle SA v. Ministrz of Defence of the Syrian Arab Republic – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990, fq. 515-517 (te ky rast, Gjykata Administrative e Damaskut refuzoi njohjen dhe ekzekutimin e dy vendimeve të arbitrazhit të ICC-së mbi bazën se Siria nuk kishte aftësi për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit).

286

palëve, ose nëse nuk është e vlefshme sipas të drejtës së caktuar nga palët ose, në mungesë të një caktimi të tillë, sipas të drejtës së R.M-së, vendimi i arbitrazhit do të anulohet.841

Pavlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit mund të shkaktohet si rezultat i mosrespektimit të formës së paraparë për marrëveshjen e arbitrazhit, si dhe për shkak të mungesave materiale (mungesave në aspekt të përmbajtjes së marrëveshjes). Kështu, dallojmë pavlefshmërinë formale dhe pavlefshmërinë materialo-juridike të marrëveshjes së arbitrazhit. Ajo çka është e rëndësishme për t’u theksuar me këtë rast ka të bëjë me atë se sipas shumë sistemeve juridike nacionale, pala është e obliguar që të thirret në mosekzistimin ose pavlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit qysh në fillim të arbitrazhit (gjatë rrjedhës së procesit të arbitrazhit), në mënyrë që të mos e humbë të drejtën që të thirret në këtë shkak në fazën e procesit sipas padisë për anulim të vendimit të arbitrazhit.842 Sipas këtij qëndrimi, pala në padinë e saj nuk mund të thirret në mosekzistimin apo pavlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit nëse ajo ka lëshuar që të thirret në këtë shkak para arbitrazhit gjatë rrjedhës së procedurës së arbitrazhit.

c) Shkelja e parimit të kontradiktoritetit. Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar nuk mund të paramendohet si mekanizëm kredibil i zgjidhjes së kontesteve nëse në procesin e zhvilluar para tij nuk gjen shprehje të plotë parimi i kontradiktoritetit (audiatur et altera pars). Ky parim përbën bazë për një proces të drejtë, pasi që ai kërkon që pala të njoftohet me inicimin e procesit të arbitrazhit dhe se asaj duhet t’i ofrohet mundësia për të paraqitur rastin e saj. Nëse pala nuk është njoftuar me rregull për emërimin e arbitrave ose për inicimin e procedurës së arbitrazhit, ose në ndonjë mënyrë tjetër të paligjshme i është pamundësuar që të paraqesë rastin e saj, kjo do të përbëjë shkak për anulim të vendimit të arbitrazhit. 843

Shkelja e të drejtës së palëve për t’u dëgjuar dhe për të pasur pozitë të barabartë në procesin e arbitrazhit si shkak për anulim të vendimit të arbitrazhit të paraparë në legjislacionin tonë, është marrë nga ML i UNCITRAL-it dhe nga KNY e vitit 1958. Në këto burime juridike të arbitrazhit, përfshirë edhe legjislacionin tonë, bëhet dallim midis: a) mosnjoftimit me rregull lidhur me emërimin e arbitrave, b) mosnjoftimit me rregull në lidhje me inicimin e procedurës së arbitrazhit dhe c) mënyrave të tjera të paligjshme që i pamundësojnë palës për të paraqitur rastin e saj.

Parimi i kontradiktoritetit është në funksion të realizimit të parimit të barazisë së palëve në procedurë, ashtu që secila prej tyre mund të shfrytëzoj mundësinë që të prononcohet për çështjet për të cilat tribunali duhet të vendos, përfshirë këtu edhe të drejtën për të paraqitur fakte dhe për të propozuar prova. Që të konsiderohet se procedura e zhvilluar nuk përmban parregullsi të cilat do të përbënin shkak për anulim të vendimit të arbitrazhit, do të ishte e mjaftueshme që ajo të zhvillohet në përputhje me 841 LATNRM neni 35 parag. 2 (1). 842 Shih, p.sh., ML i UNCITRAL-it neni 4, 7(5) dhe 16(2); LATNRM neni 4, 7(1) dhe 16(2); LA i

Anglisë neni 31 dhe 73; LA i Kosovës neni 6.2, 14.2, dhe 27; LA i Kroacisë neni 5 dhe 6(8); LA i Serbisë neni 12(5) dhe 43. Një qëndrim i tillë haset edhe në vendimin e Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 27 shtator 2001, në rastin SA Caisse Fédérale de Crédit Mutuel du Nord de la France v. Société Banque Delubac et Compagnie – publikuar në Revue de l’arbitrage, Volume 2001, issue 4, fq. 916-917 (Gjykata e Apelit e Parisit ka hedhur poshtë kërkesën për anulim duke u bazuar në atë se pala nuk ka arritur që të kundërshtoj juridiksionin e arbitrazhit gjatë vet procedurës së arbitrazhit dhe për këtë arsye konsideroi se pala ka hequr dorë nga e drejta për të paraqitur kundërshtimin).

843 LATNRM neni 35, parag. 2(1) nën tre; ML i UNCITRAL-it neni 34(2)(a)(ii); KNY neni V(1)(b); LA i Kosovës neni 36(2)(a)(iii); LA i Kroacisë neni 36(2)(1)(c); LA i Serbisë neni 58(1)(2).

287

marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin, duke respektuar njëkohësisht parimin e barazisë së palëve dhe të drejtën e secilës prej tyre për të paraqitur rastin e saj.

d) Tejkalimi i autorizimeve nga ana e tribunalit të arbitrazhit. Pasi që marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin përbën burimin e vetëm të kompetencave të arbitrazhit, arbitrat kanë për detyrë që brenda kufijve subjektiv dhe objektiv të kësaj marrëveshjeje të vendosin për të gjitha kërkesat e paraqitura për zgjidhje nga ana e palëve. Kur tribunali i arbitrazhit lëshon që të vendos për ndonjë kërkesë të palës me rastin e dhënies së vendimit të arbitrazhit (infra petita), ky lëshim mund të korrigjohet më vonë me marrjen e vendimit plotësues të arbitrazhit, dhe se i njëjti nuk përbën shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit.844 Për dallim nga kjo, situatat në të cilat arbitrat janë lëshuar në zgjidhjen e çështjeve që nuk kanë qenë të përfshira me marrëveshjen e arbitrazhit ose me kërkesat e palëve të parashtruara gjatë procedurës mbi bazën e marrëveshjes së tillë, përbëjnë tejkalim të kompetencës nga ana e arbitrave, dhe se ky tejkalim është shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit dhe njëkohësisht është shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit.845 Pra, kur flitet për tejkalim të autorizimeve të arbitrave fjala është për situatat në të cilat ekziston marrëveshja e palëve mbi arbitrazhin, por që arbitrat me vendimin e tyre tejkalojnë kufijtë objektiv të marrëveshjes së tillë, përfshirë këtu edhe vendosjen extra petita – kur arbitrat me vendosjen e tyre kanë dalë përtej kufijve të kërkesave të parashtruara nga palët, respektivisht kur arbitrat kanë vendosur edhe për ato çështje që nuk u janë paraqitur atyre për zgjidhje nga ana e palëve. Do të kemi tejkalim të kompetencës nëse, për shembull, tribunali vendos shumë më të lartë për dëmin se sa që kërkohet nga paditësi.846 Në një rast të saj, Gjykata e Apelit e Sveas në Stokholm u shpreh se kur tribunali i arbitrazhit qëllimisht injoron ligjin e zgjedhur nga palët, atëherë një veprim i tillë mund të përbëjë tejkalim të juridiksionit.847

Sipas LATNRM-së, vendimi i arbitrazhit mund të anulohet në qoftë se pala që ka parashtruar padinë për anulim arrin që të provoj se “vendimi i arbitrazhit ka të bëjë me kontestin i cili nuk parashihet me marrëveshjen e arbitrazhit, ose i cili nuk ka qenë i përfshirë me dispozitat e marrëveshjes së arbitrazhit, ose përmban vendime për çështje që i tejkalojnë kufijtë e marrëveshjes së arbitrazhit. Në këto raste, nëse vendimi për çështjet që i janë shtruar arbitrazhit mund të ndahet nga vendimi për ato çështje që nuk i janë shtruar arbitrazhit, mund të anulohet vetëm ajo pjesë nga vendimi i arbitrazhit e cila përmban dispozita që kanë të bëjnë me çështjet që nuk i janë shtruar arbitrazhit”. Kjo dispozitë e LATNRM-së mund të ndahet në dy pjesë. Derisa pjesa e parë e saj ka të

844 Në të drejtën krahasuese ka edhe përjashtime nga kjo rregull. Shih, p.sh., LDNP i Zvicrës neni

190(2)(c). Qasje e tillë e ngjashme haset edhe në LA të Anglisë neni 68(2)(d) (“failure by the tribunal to deal with all the issues that were put to it”).

845 Ky shkak për anulim parashihet shprehimisht në: LATNRM neni 35(2)(1) fjalia e katërt; ML i UNCITRAL-it neni 34(2)(a)(iii); LA i Kosovës neni 36(2)(a)(iv). Si shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit parashihet shprehimisht në KNY në nenin V(1)(c).

846 Shih, p.sh.: Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 28 qershor 1998, në rastin Société Total Chine v. Sociétés E.M.H. et G.S.C. – publikuar në Revue de l’arbitrage, Volume 1989, issue 2, fq. 328-338; Vendimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës, i datës 9 dhjetor 1997, në rastin Société Hispano Suiza v. Société Hurel Dubois – publikuar në Revue de l’arbitrage, volume 1998, issue 2, fq. 409-416; Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 14 dhjetor 2000, në rastin SA Lapeyre et autres v. Sauvage – publikuar në Revue de l’arbitrage, volume 2001, issue 4, fq. 806.

847 Aktgjykimi i Svea Court of Appeal, i datës 15 maj 2003, rasti nr. T8735-01 midis The Czech Republic v. CME Czech Republic B.V. – e disponueshme në: http://www.arbitration.sccinstitute.com/Views/Pages/GetFile.ashx?portalId=89&cat=95791&docId=1242805&propId=1578 (shikuar më 19.10.2014).

288

bëjë me situatën kur vendimi i arbitrazhit është sjellë me tejkalim të autorizimeve të arbitrave, në pjesën e dytë është paraparë mundësia e anulimit parcial (të pjesshëm) të vendimit të arbitrazhit, nëse konstatohet se pjesa e vendimit me të cilën tribunali ka tejkaluar autorizimet e tij është e ndashme.

e) Parregullsitë në përbërjen e tribunalit të arbitrazhit dhe cenimi i rregullave të procedurës së arbitrazhit. Që të mund të flitet për një proces fer dhe të rregullt është e nevojshme që përbërja e tribunalit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit të jetë në përputhje me marrëveshjen e palëve ose, në mungesë të një marrëveshjeje të tillë, me ligjin e vendit ku arbitrazhi u zhvillua (lex loci arbitri). Prandaj, për këtë qëllim parregullsitë në konstituimin e tribunalit të arbitrazhit dhe shkeljet e dispozitave të procedurës së arbitrazhit pranohen si shkaqe për të kontestuar vendimin e arbitrazhit, së pari në procedurën për anulimin e vendimit të arbitrazhit që zhvillohet para gjykatave të shtetit përkatësin e të cilit e ka vendimi, e më pas edhe në fazën e njohjes dhe ekzekutimit të tij jashtë shtetit të prejardhjes të vendimit.

Ky shkak është paraparë edhe në LATNRM, i cili sikurse në shumë aspekte edhe në këtë aspekt i mbetet konsekuent zgjidhjes që përmban ML i UNCITRAL-it.848 Konkretisht, në nenin 35, parag. 2, pika 1 të LATNRM-së parashihet se “përbërja e gjyqit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk kanë qenë në pajtim me marrëveshjen e arbitrazhit të palëve, përveç nëse marrëveshja e atillë është në kundërshtim me ndonjë dispozitë të këtij ligji zbatimin e së cilës palët nuk mund ta përjashtojnë, ose në mungesë të marrëveshjes së atillë të palëve, të mos jenë në pajtim me këtë ligj”. Nga këtu mund të vijmë në përfundimin se në dispozitën e cituar përfshihen dy shkaqe të ndryshme për anulimin e vendimit të arbitrazhit, edhe atë: a) konstituimi i parregullt i tribunalit të arbitrazhit dhe b) shkelja e rregullave të procedurës së arbitrazhit.

Vlen të përmendet se jo çdo shkelje e dispozitave të së drejtës së zbatueshme në aspekt të përbërjes së tribunalit të arbitrazhit ose procedurës së arbitrazhit përbën shkak për anulim, por vetëm ato të cilat kanë pasur ndikim në vendimin e arbitrazhit. Përkundër LATNRM-së e cila është e heshtur në këtë aspekt, disa legjislacione edhe shprehimisht theksojnë një gjë të tillë. Kështu p.sh. LA i Kosovës në nenin 36(2)(a)(v) parasheh se vendimi i tribunalit do të anulohet nëse paditësi dëshmon se “përbërja e tribunalit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në pajtim me dispozitat e këtij ligji ose me marrëveshjen e arbitrazhit, me kusht që mangësia e tillë të ketë patur ndikim në vendimin e tribunalit”.849

LATNRM, sikurse edhe shumë legjislacione të tjera nacionale, e konsideron si më të rëndësishme zbatimin e dispozitave imperative të përmbajtura në këtë akt, madje edhe atëherë kur palët kanë paraparë me marrëveshjen e tyre ndonjë zgjidhje tjetër. Kështu p.sh. arbitrat do të anashkalojnë dispozitat e marrëveshjes së arbitrazhit me të cilat u pamundësohet ndonjërës prej palëve që të paraqesë rastin e saj, ose kur parashihet emërimi i ndonjë arbitri të anshëm, ose kur marrëveshja e palëve ndonjërës prej tyre do t’i siguronte pozitë të privilegjuar në procesin para saj duke shkelur kështu parimin e barazisë së palëve. Prandaj, në vend të dispozitave të tilla të marrëveshjes së 848 ML i UNCITRAL-it, neni 34(2)(a)(iv) (“the composition of the arbitral tribunal or the arbitral procedure was not in accordance with the agreement of the parties, unless such agreement was in confl ict with a provision of this Law from which the parties cannot derogate, or, failing such agreement, was not in accordance with this Law”) 849 Shih edhe LA të Kroacisë neni 36(2)(1)(e).

289

palëve, arbitrat do të duhet të zbatojnë dispozitat imperative të LATNRM-së, në mënyrë që vendimi përfundimtar i arbitrazhit të mbijetoj në fazën e anulimit, e më pas edhe në fazën e njohjes dhe ekzekutimit të tij.

Do të mund të flitet për përbërje jo të rregullt të tribunalit nëse nuk respektohen dispozitat lidhur për numrin e arbitrave, ose për mënyrën e emërimit të tyre, ose edhe për kualifikimet që kërkohen prej arbitrave. Do të konsiderohet se ekziston shkelje të rregullave mbi konstituimin e tribunalit të arbitrazhit nëse kontestin e ka gjykuar arbitri individual, kurse me ligj, me marrëveshje të arbitrazhit ose me rregullore të arbitrazhit të përhershëm është paraparë që të gjykoj tribunali i përbërë prej më shumë arbitrave.850 Në situatën e kundërt, kur ka gjykuar tribunali i përbërë prej më tepër arbitrave në vend të arbitrit individual, ose tribunali prej më shumë arbitrave se sa ka qenë e paraparë, në parim nuk do të duhej të merrej si rrethanë e cila ka pasur ndikim në përmbajtjen e vendimit të arbitrazhit.

Në teorinë juridike haset edhe qëndrimi sipas të cilit si cenim i dispozitave të procedurës së arbitrazhit mund të konsiderohen edhe situatat në të cilat arbitrat në vend të rregullave të zgjedhura zbatojnë krejtësisht rregulla të tjera (p.sh. në vend të drejtës gjermane zbatojnë të drejtën franceze), ose kur arbitrat pa autorizim të palëve kontestin e gjykojnë ex aequo et bono.851

8.2.3.2. Shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit të cilat gjykata i vlerëson sipas detyrës zyrtare

Në këtë grup të shkaqeve bëjnë pjesë: joarbitrabiliteti i lëndës së kontestit dhe cenimi apo shkelja e rendit publik të shtetit përkatësinë e të cilit ka vendimi i arbitrazhit.852 Kur ekziston ndonjëra prej këtyre shkaqeve, gjykata mund ta anuloj vendimin e goditur të arbitrazhit, edhe atëherë kur paditësi nuk është thirrur shprehimisht në ato shkaqe. Le të marrim me radhë secilin prej këtyre shkaqeve:

a) Joarbitrabiliteti i lëndës së kontesit (joarbitrabiliteti ratione materiae). Kontestet që i paraqiten arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për zgjidhje duhet të jenë arbitrabile. Në të kundërtën, gjykata kompetente nacionale çdoherë do ta anuloj vendimin e arbitrazhit nëse konstaton se lënda e kontestit është joarbitrabile sipas të drejtës së vendit të saj.853 Me termin “joarbitrabilitet” nënkuptohet papërshtatshmëria e kontestit që t’i referohet për zgjidhje arbitrazhit.

Nga vet titulli i lartshënuar kuptojmë se këtu bëhet fjalë për joarbitrabilitetin objektiv (ratione materiae), derisa joarbitrabiliteti subjektiv (ratione personae) përfshihet në shkakun që i referohet paaftësisë së palëve për të lidhur marrëveshje të arbitrazhit. Se a është apo nuk është arbitrabile lënda e kontestit, kjo vlerësohet sipas të 850 Shih: K. Jovičić, ‘Poništenje odluke Međunarodne trgovinske arbitraže u domaćem pravu’, Pravni

Život, nr. 12/2008, fq.409; S. Triva, A. Uzelac, Hrvatsko Arbitražno Pravo, Narodne Novine d.d., Zagreb, 2007, fq, 295.

851 S. Triva, A. Uzelac, op. cit., fq. 296. 852 Në teorinë juridike mbizotëron qëndrimi sipas të cilit të dyja shkaqet kanë të bëjnë me një çështje, e

ajo është shkelja e rendit publik. Sipas këtij qëndrimi, arbitrabiliteti i kontestit është pjesë e konceptit të përgjithshëm të rendit publik. Lidhur me këtë qëndrim shih: A. J. van den Berg, The New York Arbitration Convention of 1958, T.M.C. Asses Institute, The Hague, 1981, fq. 360.

853 Shih p.sh., LATNRM neni 35, paragrafi 2, pika 1 (shkaku i parë); ML i UNCITRAL-it neni 34(2)(b)(i); LA i Kosovës neni 36(2)(b)(i).

290

drejtës së shtetit përkatësinë e të cilit e ka vendimi i arbitrazhit. Kështu p.sh., sipas legjislacionit italian si joarbitrabile janë edhe kontestet që kanë të bëjnë me statusin personal të individëve.854 Sipas legjislacionit anglez, çështjet penale dhe çështjet e së drejtës familjare janë joarbitrabile. Sipas LATNRM-së, si objektivisht joarbitrabile konsiderohen kontestet për të drejtat me të cilat palët nuk mund të disponojnë lirisht dhe për të cilat është paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave të Republikës së Maqedonisë.855

Joarbitrabiliteti i lëndës së kontestit njëkohësisht është edhe shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit sipas KNY të vitit 1958. Në përputhje me nenin V, parag. 2(a) të kësaj konvente, joarbitrabiliteti i lëndës së kontestit vlerësohet sipas të drejtës të shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh., Gjykata Supreme e Belgjikës, në një rast të saj, ka refuzuar njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit të dhënë në Cyrih, pasi që e konsideroi si joarbitrabile lëndën e kontestit, që kishte të bënte me zgjidhjen e njëanshme të kontratës për distribuimin ekskluziv të automobilave për territorin e Belgjikës.856 Vendimin e saj Gjykata Supreme belge e mbështeti në legjislacionin e saj, konkretisht në ligjin e 27 korrikut të vitit 1961, i amendamentuar me ligjin e 13 prillit të vitit 1971, i cili rezervonte kompetencën ekskluzive të gjykatave belge për kontestet lidhur me kontratat e distribuimit për territorin e Belgjikës.

b) Cenimi i rendit publik të shtetit përkatësinë e të cilit ka vendimi i arbitrazhit. Në fund, LATNRM-ja parasheh se vendimi i arbitrazhit do të anulohet nëse gjykata sipas detyrës zyrtare ose në bazë të iniciativës së palës që ka parashtruar padinë konstaton se vendimi i arbitrazhit është në kundërshtim me rendin publik të Republikës së Maqedonisë.857 Nga këtu rrjedh se rendi publik (ordre public) përbën institut juridik i cili çon deri tek anulimi i vendimeve të arbitrazhit, në qoftë se këto vendime janë në kundërshtim me parimet themelore të sistemit juridik të shtetit të prejardhjes së vendimit.

Sa i përket përkufizimit të rendit publik nuk ekziston një definim unik dhe i qartë për këtë institut juridik as në teorinë juridike, as në legjislacionet e shteteve të ndryshme, e as në praktikën gjyqësore. Megjithatë, nga doktrina juridike po veçojmë një nga përkufizimet për të cilin kemi konsideratë të veçantë, pasi që me të theksohet qartazi se rendi publik “reflekton standardet fundamentale ekonomike, morale, politike, religjioze dhe sociale të çdo shteti ose të bashkësisë mbinacionale”.858 Gjithashtu, edhe profesor A. Bilalli dhe H. Kuçi kur trajtojnë ordre public, ata flasin për “parime themelore juridike”, për “baza të rregullimit shoqëror”, si dhe për “vlera të sistemit juridik”859 të shtetit para gjykatës të së cilës kërkohet anulimi i vendimit të arbitrazhit.

854 Shih: KPC i Italisë neni 409,442, 806 dhe 808. 855 Ky konstatim rrjedh nga neni 1 paragrafi 2 dhe paragrafi 5 i LATNRM-së. 856 Vendimi i Gjykatës Supreme të Belgjikës (Cour de Cassation), i datës 28 qershor 1979, në rastin

Audi-NSU Auto Union A.G. v. S.A. Adelin Petit et Cie – publikuar në YCA, Volume V, 1980, fq. 257-259.

857 LATNRM neni 35, parag. 2 (2). Shprehja “ose në bazë të iniciativës së palës” përdoret për të treguar se me rastin e parashtrimit të padisë, palës paditëse nuk i ndalohet që të thirret në këtë shkak, edhe pse për shkeljen në fjalë gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare.

858 J.D.M. Lew, Applicable Law in International Commercial Arbitration, Dobbs Ferry, 1978, fq. 532. 859 A. Bilalli, H. Kuçi, E Drejta Ndërkombëtare Private (pjesa e përgjithshme),Tetovë, 2008, fq. 312-

315.

291

Pra, në bazë të kësaj mund të theksojmë se këtu fjala është për vlera dhe parime themelore në të cilat bazohet sistemi juridik i një shteti të caktuar.

Megjithatë, shtetet e ndryshme kanë pikëpamje të ndryshme lidhur me përmbajtjen e rendit publik. Kjo d.t.th. se secili prej shteteve ka vlera apo parime të caktuara të cilat i konsideron si fundamentale – diku mund të jetë e ndaluar bixhozi; në disa vende të tjera si parim fundamental konsiderohet ndalimi i prodhimit, shitjes apo konsumimit të alkoolit; e në disa shtete mund të konsiderohet korrupsion ajo çka për shtetin tjetër është “dhuratë e lejueshme”. Duke pasur parasysh këtë fakt, është e mundshme që një shtet ta anuloj një vendim të arbitrazhit, i cili në shtete të tjera konsiderohet si i vlefshëm. Prandaj, duke pasur parasysh këtë rrezik, në teorinë juridike franceze u paraqit koncepti i “rendit publik ndërkombëtar” (“ordre public international”), për të shprehur qëndrimin se rendi publik në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ka veprim më të kufizuar sesa në të drejtën e brendshme. Qëndrimi i teorisë juridike franceze gjeti shprehje edhe në legjislacionin e saj, me ç’rast u parapa shprehimisht se vendimi i arbitrazhit ndërkombëtar do të anulohet “nëse njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit është në kundërshtim me rendin publik ndërkombëtar”.860 Për dallim nga e drejta franceze dhe portugeze, LATNRM-ja nuk bënë dallim ndërmjet rendit publik “intern” dhe atij “ndërkombëtar”, por pavarësisht nga kjo, koncepti i rendit publik si shkak për anulimin e vendimeve të arbitrazhit duhet të interpretohet në mënyrë restriktive. Thënë ndryshe, me këtë koncept nuk duhet të përfshihen të gjitha normat imperative të shtetit të gjykatës, ashtu që nuk do të konsiderohet se ekziston shkelje e rendit publik si shkak për anulim, në qoftë se është cenuar cilado qoftë normë imperative e të drejtës së vendit. Pra, diçka më tepër është e nevojshme – e kjo është se me përmbajtjen e normës së shkelur të mbrohet ndonjëra nga vlerat themelore të sistemit shoqëror.861

Qëndrimi lidhur me interpretimin restriktiv të rendit publik në domenin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ka gjetur shprehje në një vendim shumë të njohur nga praktika gjyqësore amerikane, të dhënë në rastin RAKTA, ku gjykata theksoi se: “ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit mund të refuzohet mbi këtë bazë vetëm kur ekzekutimi do të cenonte nocionet më themelore të forumit për moralitetin dhe drejtësinë”.862

Përveç se në rastin e mësipërm, rendi publik është objekt i trajtimit edhe në shumë vendime të tjera të praktikës gjyqësore. Kështu p.sh., Gjykata Supreme Federale e Zvicrës në një vendim të sajin theksoi se rendi publik përfaqëson parimet themelore juridike, ikja nga të cilat do të ishte inkompatibile me sistemin juridik dhe ekonomik zviceran.863 Një qëndrim të ngjashëm e hasim edhe në një vendim të gjykatave gjermane 860 KPC i Francës neni 1520(2). Një dispozitë e ngjashme haset edhe në Ligjin e Arbitrazhit Vullnetar të

Portugalisë neni 46, prag. 3(b)(ii) (“The content of the award is in conflict with the principles of international public policy of the Portuguese State”).

861 G. Knežević, ‘Poništaj odluka spoljnotrgovinskih arbitraža i prethodna pitanja’, Međunarodna Privredna Arbitraža – stanje i perspective (zbornik referata), Beograd, 1997, fq. 258.

862 Vendimi i Gjykatës së Apelit për Qarkun e Dytë në SHBA (U.S. Court of Appeals, Second Circuit), i datës 23 dhjetor 1974, në rastin Parsons & Whittemore Overseas Co. Inc. v. Société Genérale de l’Industrie du Papier (RAKTA) – 508 F. 2d 969 (2d Cir 1974) 975, publikuar edhe në YCA, volume I, 1976, fq. 205 (rasti është i disponueshëm edhe në: http://www.newyorkconvention1958.org/index.php?lvl=notice_display&id=714).

863 Shih: Vendimi i Gjykatës Supreme Federale të Zvicrës, i datës 18 shtator 2001, në rastin Özmak Makina Ve Elektrik Sanayi A.S. (Turqi) v. Voest Alpine Industrieanlag enbau Gmbh (Austri) – publikuar në ASA Bulletin, Vol. 20, 2002, fq. 311.

292

ku theksohet se vendimi i arbitrazhit do të cenonte rendin publik, nëse ai është në kundërshtim me nocionet themelore të drejtësisë, me doket e mira apo është në kundërshtim me parimet të cilat përbëjnë vlera themelore kombëtare apo ekonomike.864

Nga kjo që u theksua, mund të përfundojmë se cenimi i rendit publik të shtetit të gjykatës përbën shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit, duke theksuar faktin se sot mbizotëron qëndrimi sipas të cilit përmbajtja e rendit publik në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është më e kufizuar se sa në domenin e të drejtës së brendshme. Kështu, rendi publik nuk duhet t’i përfshijë të gjitha normat imperative të shtetit të gjykatës – p.sh. nëse mungesa e arsyetimit të vendimit të arbitrazhit mund të çoj në anulimin e vendimit të një arbitrazhi të vendit, sipas këtij qëndrimi, një mungesë e tillë nuk do të duhej të përbënte shkak për anulimin e vendimit të arbitrazhit ndërkombëtar.865

8.2.4. Efektet nga anulimi i vendimit të arbitrazhit

Në lidhje me padinë për anulim të vendimit të arbitrazhit, gjykata nacionale para së cilës shtrohet kjo padi mund të nxjerr këto vendime: ajo mund ta refuzoj padinë dhe ta lë në fuqi vendimin e arbitrazhit, ose mund ta pranoj tërësisht apo pjesërisht padinë si të themeltë dhe të anuloj tërësisht apo pjesërisht vendimin e arbitrazhit, ose gjykata mund edhe ta kthej çështjen te tribunali i arbitrazhit për ryshqirtim.866 Ajo çka është e rëndësishme për t’u theksuar ka të bëjë me pamundësinë e gjykatës që të nxjerr vendim me të cilin do të ndryshonte vendimin e arbitrazhit. Ky qëndrim gjerësisht është pranuar në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar.

Nëse vendimi i arbitrazhit është anuluar në vendin e prejardhjes së tij, ai vendim nuk prodhon kurrfarë efekti juridik në atë juridiksion. Për më tepër, një vendim i tillë nuk do të mund të prodhoj efekte juridike edhe në shtete të tjera, respektivisht nuk do të lejohej ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit, nëse ai vendim është anuluar në vendin e prejardhjes (në vendin ku është miratuar).867 Megjithatë, në praktikë mund të hasen raste në të cilat vjen deri tek njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit, të cilat paraprakisht janë anuluar në vendin e prejardhjes. Sidoqoftë, për këtë çështje do të flasim më vonë, me rastin e trajtimit të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit.

Nëse vendimi i arbitrazhit është anuluar, shtrohet pyetja se: A do t’i mbijetoj këtij anulimi marrëveshja e arbitrazhit? Shtruar ndryshe: A janë palët edhe më tutje të lidhura për marrëveshjen e arbitrazhit apo jo? A mund ato t’i drejtohen gjykatës nacionale për zgjidhje të kontestit të tyre, nëse nuk lidhin marrëveshje të re për kontestin e njëjtë, respektivisht kush do të jetë kompetent për zgjidhjen e kontestit të tyre në rastet kur është anuluar vendimi i arbitrazhit: gjyqi nacional apo gjyqi i

864 Shih: Vendimin e Gjykatës së Apelit të Karlsruhes, i datës 14 shtator 2001 – cituar sipas N. Blackaby,

C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, Redfern and Hunter on International Arbitration, Oxford University Press, Oxford, 2009, fq. 614.

865 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 615-616. 866 LATNRM, neni 35 parag. 4: “Gjyqi nga i cili kërkohet që të anulohet vendimi i arbitrazhit, nëse kjo

është e arsyeshme dhe nëse këtë e kërkon njëra nga palët, mundet ta prolongojë procedurën e anulimit për kohën që ai do ta caktojë që t’i japë mundësi gjyqit të arbitrazhit që ta vazhdojë procedurën e arbitrazhit, ose të ndërmerr diçka tjetër që do të mund t’i mënjanojë shkaqet e anulimit.”

867 Shih p.sh. KNY e vitit 1958, neni V(1)(e); ML i UNCITRAL-it, neni 36(1)(a)(v).

293

arbitrazhit?868 Përgjigja në këtë pyetje varet nga arsyeja se pse vendimi i arbitrazhit është anuluar. Nëse vendimi i arbitrazhit është anuluar për shkak të mosekzistimit apo pavlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit, marrëveshja e arbitrazhit konsiderohet “e vdekur”, që do të thotë se palët për zgjidhjen e kontestit të tyre duhet t’i drejtohen gjykatës nacionale, ose ato mund të lidhin marrëveshje të re mbi arbitrazhin, në mënyrë që të shmangin kompetencën e gjyqit nacional, pasi që marrëveshja e vjetër as që ekzistonte ose ajo nuk i detyronte palët e involvuara në kontest. Përkundër kësaj, në situatat kur vendimi i arbitrazhit është anuluar për shkaqe të tjera, në radhë të parë për shkaqe procedurale, atëherë marrëveshja e arbitrazhit mund t’i mbijetoj anulimit, mund të jetë në fuqi edhe më tutje, dhe se palët do të jenë të autorizuara që të iniciojnë procedurë të re të arbitrazhit.869 Nëse ndonjëra nga palët edhe përkundër mbijetimit të marrëveshjes së arbitrazhit i drejtohet gjykatës nacionale, kjo hap rrugën për të kundërshtuar kompetencën e kësaj të fundit.

Lidhur për këtë çështje, legjislacionet nacionale kanë qëndrime të ndryshme. Derisa LATNRM-ja nuk përmban ndonjë dispozitë me të cilën do të rregulloheshin efektet nga anulimi i vendimit të arbitrazhit, disa legjislacione të tjera siç është p.sh. legjislacioni gjerman, austriak, serb, kroat, parashohin shprehimisht dispozita të cilat i referohen kësaj çështjeje.870 Kështu p.sh. në nenin 37(1) të LA të Kroacisë theksohet se: “Nëse vendimi i arbitrazhit që është nxjerrë në bazë të një marrëveshjeje të vlefshme të arbitrazhit në të cilin nuk janë specifikuar emrat e arbitrave është anuluar për arsye që nuk kanë të bëjnë me ekzistencën ose vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit, marrëveshja e tillë e arbitrazhit do të jetë bazë e vlefshme juridike për arbitrazh të ri në të njëjtin kontest ...”. Një zgjidhje e ngjashme haset në nenin 63 parag. 1 të LA të Serbisë ku theksohet: “Nëse gjykata ka anuluar vendimin e arbitrazhit për shkaqe që nuk kanë të bëjnë me ekzistencën dhe vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit në të cilin nuk janë theksuar emrat e arbitrave, ajo marrëveshje edhe më tutje i detyron palët, derisa ato nuk merren vesh ndryshe.”

Megjithëse LATNRM-ja, duke ndjekur shembullin e ML të UNCITRAL-it, nuk i referohet shprehimisht efekteve të anulimit të vendimeve të arbitrazhit, nëpërmjet interpretimit të këtij akti mund të konstatojmë se marrëveshja e palëve mbi arbitrazhitn nuk do të jetë më detyruese për to dhe se palët nuk mund të iniciojnë procedurë të re të arbitrazhit pa lidhur marrëveshje të re mbi arbitrazhit në situatat kur vendimi i arbitrazhit është anuluar për shkak të mosekzistimit apo pavlefshmërisë së marrëveshjes së arbitrazhit (përfshirë këtu edhe joarbitrabilitetin e kontestit), ose për shkak se kontesti

868 Lidhur me efektet e anulimit shih: S. Triva, ‘Arbitražni ugovor nakon poništaja arbitražne odluke’,

Pravni Život, nr. 8-9, Beograd, 1983, fq. 859-885; K. Jovičić, ‘Pravne posledice poništenja arbitražne odluke’, Arbitraža, nr. 4, Beograd, 2006, fq. 59-70.

869 Në disa legjislacione nacionale shprehimisht parashihet se në rastet kur gjykata ka anuluar vendimin e arbitrazhit marrëveshja e arbitrazhit nuk do të jetë detyruese për palët dhe nuk do të jetë në fuqi edhe nëse shkaku për anulim nuk ka të bëjë me mosekzistimin apo pavlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit, me kusht që në marrëveshjen e arbitrazhit të jenë theksuar emrat e arbitrave. Në një situatë të tillë, palët nuk janë të lidhura më me marrëveshjen e arbitrazhit, kur në marrëveshjen e arbitrazhit janë shënuar emrat e pesonave që do ta zgjidhin kontestin e palëve në cilësinë e arbitrave dhe të njëjtit kanë nxjerrur vendim i cili më pas është anuluar. Shih p.sh. LA i Serbisë, neni 63 parag. 1 (“Nëse gjyqi ka anuluar vendimin e arbitrazhit për arsye që nuk kanë të bëjnë me ekzistimin dhe vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit, në të cilën nuk kanë qenë të shënuara emrat e arbitrave, ajo marrëveshje është ende detyruese për palët, derisa ato nuk merren vesh ndryshe.”); LA i Kroacisë, neni 37(1).

870 Shih: KPC i Gjermanisë, neni 1059(5); KPC i Austrisë, neni 611(5); LA i Kroacisë, neni 37; LA i Serbisë, neni 63.

294

që është gjykuar nuk është përfshirë me marrëveshjen e tillë. Mirëpo, nëse vendimi i arbitrazhit është anuluar për shkaqe të tjera, në radhë të parë për shkaqe procedurale, marrëveshja mbi arbitrazhin edhe më tutje mbetet në fuqi dhe është bazë juridike e vlefshme për konstituimin e tribunalit të arbitrazhit për të zhvilluar procedurë të re për të njëjtin kontest.

8.3. NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE TË HUAJA TË ARBITRAZHIT

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar është duke u bërë gjithnjë e më i domosdoshëm në sferën e zgjidhjes së kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar, për arsye se një nga përparësitë kryesore të tij është ekzekutimi i lehtë i vendimeve të arbitrazhit edhe përtej kufijve të shtetit të prejardhjes së vendimit. Kështu për shembull, pala fituese mund të kërkoj njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit edhe jashtë shtetit të prejardhjes, në ndonjë shtet tjetër, nëse në atë shtet pala humbëse ka pasuri të mjaftueshme për të përmbushur detyrimet e saja që rrjedhin nga vendimi i arbitrazhit.

Kur procedura e arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit të arbitrazhit, pala fituese pret që ai vendim të përmbushet pa vonesë nga pala humbëse. Kjo është një pritje e arsyeshme e palës fituese, që shpeshherë parashihet shprehimisht edhe në rregulloret e institucioneve të arbitrazhit. Kështu p.sh. në Rregulloren e ICC-së parashihet se “çdo vendim i arbitrazhit do të jetë detyrues për palët” dhe se “palët marrin përsipër që ta përmbushin çdo vendim të arbitrazhit pa vonesë”.871

Në të vërtetë, në shumicën e rasteve në praktikë vendimet e arbitrazhit janë ekzekutuar vullnetarisht nga palët. Sipas asaj që është raportuar në një studim rrjedh se 84% e të anketuarve vënë në dukje se pala kundërshtare e kishte respektuar vendimin e arbitrazhit në mënyrë të plotë në më shumë se 76% të rasteve, kurse vetëm 3% raportuan se pala humbëse nuk kishte përmbushur vullnetarisht detyrimet e përcaktuara në vendimet e arbitrazhit.872 Për më tepër, në këtë studim mbrojtësit e korporatave raportuan se më shumë se 90% e vendimeve të arbitrazhit janë respektuar nga pala humbëse.873 Gjithashtu, interesante janë të dhënat e këtij studimi të cilat vënë në dukje se shumica e korporatave nuk kanë hasur në vështirësi të mëdha në njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit: vetëm në 11% të rasteve pjesëmarrësve u është dashur t’i qasen procesit të ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit dhe, në të gjitha këto raste, vetëm 19% e pjesëmarrësve kishin hasur në vështirësi kur kërkuan që të njihen dhe të ekzekutohen vendimet e huaja të arbitrazhit.874 Të dhëna të ngjashme hasen edhe në një raportim tjetër, në të cilin theksohet se mbi 90% e vendimeve të arbitrazhit të ICC-së përmbushen në mënyrë vullnetare nga palët.875 Arsyet për një shkallë të lartë të ekzekutimit vullnetar të vendimeve të arbitrazhit janë të shumta, më e rëndësishmja konsiston në atë se njerëzit e biznesit, si shfrytëzuesit më të mëdhenj të shërbimeve të

871 Rregullorja e Arbitrazhit e ICC-së, neni 34(6). Shih po ashtu edhe Rregullat e Arbitrazhit të

UNCITRAL-it, neni 34(2); Rregullorja e GJZPAOEM-së, neni 58(1); Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, neni 35.2.; Rregullat e Arbitrazhit të LCIA-së, neni 26.8.

872 International Arbitration: Corporate Attitudes and Practices 2008, School of International Arbitration (Queen Mary University of London) me ndihmën financiare të PriceWaterhouseCoopers, fq. 8.

873 Po aty, fq. 8. 874 Po aty, fq. 10. 875 P. Lalive, ‘Enforcing awards’ në 60 Years of ICC Arbitration: A Look at the Future, ICC Publishing

S.A., 1984, fq. 319.

295

arbitrazhit, nuk janë të gatshëm që ta vënë në rrezik reputacionin e tyre duke refuzuar që tu binden vendimeve të arbitrazhit. Sipas studimit të cituar më sipër, arsyeja kryesore se pse të anketuarit përmbushin në mënyrë vullnetare detyrimet që rrjedhin nga vendimi i arbitrazhit është ruajtja e marrëdhënies së biznesit.876

Në të vërtetë, mosekzekutimi vullnetar i vendimit të arbitrazhit mund të ngjallë kritika të ashpra nga komuniteti afarist drejtuar palës që nuk i bindet vullnetarisht vendimit të arbitrazhit. Kjo padyshim se rrezikon reputacionin e asaj pale. Për më tepër, në drejtim të detyrimit të palës që vullnetarisht ta përmbush vendimin e arbitrazhit mund të ndërmerren edhe sanksione të natyrës komerciale, p.sh. kur pala fituese ndërpret marrëdhëniet afatgjate të biznesit me palën që nuk i bindet vendimit të arbitrazhit.877 Përveç kësaj, në kuadër të formave të presionit për ekzekutimin vullnetar të vendimit të arbitrazhit numërohen edhe sanksionet që i ndërmarrin vetë asociacionet tregtare dhe institucionet e arbitrazhit, në mesin e të cilave bëjnë pjesë: futja e palës së pandërgjegjshme në të a.q. “listë e zezë”, respektivisht ndalimi i asaj pale që në të ardhmen të paraqesë kontestet e saja para institucionit të arbitrazhit që vepron në kuadër të asociacionit të caktuar tregtar; publikimi i emrit të palës që nuk ekzekuton vullnetarisht vendimin e arbitrazhit; bojkotimi i marrëdhënieve të biznesit me palën e pandërgjegjshme nga anëtarët e asociacionit të caktuar tregtar; si dhe përjashtimi apo suspendimi i palës së pandërgjegjshme nga asociacioni tregtar në kuadër të së cilës vepron arbitrazhi institucional.878 Të gjitha këto forma të presionit të natyrës komerciale apo jokomerciale, e vendosin palën e pandërgjegjshme në një pozicion të atillë ku ajo duhet të zgjedh: o të përmbush vullnetarisht vendimin e arbitrazhit, o t’i nënshtrohet këtyre sanksioneve të cilat mund t’i kushtojnë asaj me humbje të reputacionit, me humbje të partnerëve aktual dhe atyre potencial, e me këtë të pësoj edhe humbje në aspektin ekonomik.

Megjithatë, ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit nuk i është lënë vetëm vullnetit të mirë të palës humbëse. Përkundrazi, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për palën fituese parashihen edhe instrumente efikase për ekzekutim të dhunshëm të vendimeve të arbitrazhit. Kështu, nëse vendimi i arbitrazhit nuk ekzekutohet vullnetarisht, apo nëse nuk japin efekt format e ndryshme të presionit për ekzekutimin vullnetar të vendimit të arbitrazhit nga pala humbëse, palës fituese i mbetet në disponim mundësia për t’iu drejtuar gjykatave shtetërore për ekzekutim të dhunshëm të vendimit të arbitrazhit.

Kur flitet për ekzekutimin e dhunshëm të vendimeve të arbitrazhit nga ana e gjykatave shtetërore një çështje duhet dalluar: a bëhet fjalë për vendim të vendit apo për vendim të huaj të arbitrazhit. Situata është më e thjeshtë nëse vendimi i arbitrazhit duhet të ekzekutohet në shtetin ku ai konsiderohet si i vendit. Vendimi i arbitrazhit i cili konsiderohet si i vendit për nga fuqia juridike barazohet me aktgjykimin e gjykatave shtetërore të formës së prerë, e në procedurën përmbarimore ai përbën dokument

876 International Arbitration: Corporate Attitudes and Practices 2008..., fq. 8. 877 Kur flitet për presione të natyrës komerciale (financiare) duhet përmendur vendimet e ICSID-it.

Mosekzekutimi vullnetar i vendimeve të tilla nga ana e shteteve mund ta vë në pikëpyetje marrjen e mëtejshme të huave nga Banka Botërore. Lidhur me këtë shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 624.

878 Shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 623-624; A. Janevski, ‘Praznavanje i izvršenje stranih arbitražnih odluka’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd, fq. 346; T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 97-98.

296

përmbarues.879 Në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë për ekzekutimin e vendimeve të vendit të arbitrazhit është pranuar ai sistem në përputhje me të cilin pala në bazë të vendimit të arbitrazhit drejtpërdrejtë paraqet kërkesë për ekzekutim të dhunshëm drejtuar përmbaruesit.880

Megjithëse përbën një çështje të rëndësishme, ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit në vendin e prejardhjes nuk është objekt i trajtimit tonë në këtë punim. Në objekt të fokusit tonë është ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit jashtë kufijve të shtetit të prejardhjes së tyre. Kjo ka të bëjë me situatën në të cilën pala dëshiron që efektet e vendimit të arbitrazhit t’i shtrijë edhe në vendin në të cilin ai vendim nuk konsiderohet si “i vendit”, por si “i huaj”. Një situatë e këtillë na dërgon tek i a.q. problem i njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, i cili përbën fazën e fundit të çdo arbitrazhi, sa herë që vendimi i huaj i arbitrazhit nuk ekzekutohet vullnetarisht.

Lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, si institut juridik i veçantë i së drejtës ndërkombëtare private, shtrohen një sërë çështjesh për trajtim: 1) çka përfshinë nocioni i njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit; 2) cili vendim konsiderohet si vendim i huaj i arbitrazhit; 3) cilat janë supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit dhe 4) cila është procedura që zhvillohet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Të gjitha këto çështje, në vazhdim, do të analizohen veç e veç. Por, para se të lëshohemi në trajtimin e tyre e domosdoshme është që të ndalemi edhe në çështjen e aplikimit të konventave ndërkombëtare. Veçanërisht këtu do të ndalemi në aplikimin e Konventës së Nju Jorkut të vitit 1958, e cila sipas LATNRM-së është paraparë si regjim juridik i brendshëm për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në Republikën e Maqedonisë. Duke pasur parasysh këtë, si dhe faktin se KNY sot përbën instrumentin më dominant në sferën e arbitrazhit, të gjitha çështjet që kërkojnë përgjigje në vijim do të analizohen nga prizmi i së drejtës së brendshme të Republikës së Maqedonisë dhe nga prizmi i Konventës së Nju Jorkut, si pjesë e së drejtës së brendshme të vendit tonë.

8.3.1. Nocioni i njohjes dhe i ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit

Megjithëse vazhdimisht i referohemi “njohjes” dhe “ekzekutimit” së bashku, kjo nuk duhet të çoj në përfundimin se këto dy shprehje përbëjnë sinonime, e as që paraqesin një kuptim unik dhe të vetëm. Edhe pse është fjala për dy kategori ngushtë të lidhura, me to nënkuptohen gjëra të ndryshme. Thënë shkurt, “njohja” dhe “ekzekutimi”

879 Ligji për përmbarim i R.M-së “Gazeta Zyrtare e R.M” nr. 35/2005, 50/2006,129/2006, 8/2008,

83/2009, 50/10, 83/10, 88/10, 171/10, 148/11, dhe 187/13, neni 13(1). Shih edhe LATNRM, neni 36. 880 Ligji për përmbarim i R.M-së, neni 27(1). Në doktrinën juridike dhe në të drejtën e krahasuar hasen

edhe tre sisteme të tjera të ekzekutimit të vendimeve të vendit të arbitrazhit. Sistemi i parë ka të bëjë me deponimin ose regjistrimin e vendimit të arbitrazhit te gjykata kompetente nacionale, e vetëm më pas mund të bëhet ekzekutimi i dhunshëm i vendimeve të arbitrazhit (p.sh. LDNP i Zvicrës, neni 193). Sistemi i radhës ka të bëjë me domosdoshmërinë e palës për t’iu drejtuar gjykatës kompetente me qëllim që nga ajo të merr një formë të “njohjes”, respektivisht lejes për ekzekutim (exequatur) (shih p.sh. KPC i Francës neni 1516). Sistemi i fundit kërkon që të paraqitet padi deri te gjykata kompetente duke u mbështetur në vendimin e arbitrazhit si provë për borxh, mbi bazën se marrëveshja e arbitrazhit krijon obligim kontraktual për përmbushjen e vendimit (p.sh. në të drejtën italiane). Lidhur për katër sistemet e ekzekutimit të vendimeve të vendit të arbitrazhit shih: N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 626; T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 98-99.

297

janë dy koncepte të ndryshme me kuptime të ndryshme, prandaj edhe është e rëndësishme që të bëhet dallimi ndërmjet tyre. Në praktikë, pala mund të dëshiroj vetëm njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit në një shtet të caktuar në mënyrë që ta parandaloj palën humbëse që për të njëjtën çështje të ngritë padi para arbitrazhit ose para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja.881 Megjithatë, nëse pala humbëse nuk ka asete në atë shtet, atëherë pala fituese nuk do të ketë arsye për të ekzekutuar vendimin e arbitrazhit në atë juridiksion. Nga këtu rrjedh se vendimi i huaj i arbitrazhit mund të njihet e të mosekzekutohet, kurse ekzekutimi i një vendimi të tillë nuk mund të paramendohet nëse ai paraprakisht nuk njihet nga gjykata e cila urdhëron ekzekutimin e tij.882 Sipas kësaj që u tha, vështruar nga aspekti rigorozisht kuptimor dhe gjuhësor, dallimi i saktë që duhet të bëhet është ai në mes nocionit të “njohjes” në njërën anë, dhe nocionit të “njohjes dhe ekzekutimit” në anën tjetër.

Sa i përket definimit të kuptimit “njohje” të vendimeve të huaja të arbitrazhit, në teorinë juridike ekzistojnë qëndrime të ndryshme lidhur me përmbajtjen e tij. Mihajllo Jezdiç thekson se njohja e vendimit të huaj të arbitrazhit do të thotë “njohje e autoritetit të gjësë së gjykuar në mënyrë të prerë edhe në territorin e shtetit të vendit”.883 Sipas Todor Xhunov, “njohja e vendimit të huaj të arbitrazhit do të thotë homologim i saj – njohjen e efekteve të vendimit të huaj të arbitrazhit edhe në shtetin e vendit, në kuptimin se një çështje është zgjidhur nga arbitrazhi dhe se për të njëjtën çështje i njëjti person nuk mund të ngrit padi të re para arbitrazhit ose para gjykatës së shtetit të vendit, d.m.th. lënda pranohet si res judicata.”884 Mauro Rubino-Sammartano potencon se “me njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit thjeshtë kërkohet njohja se vendimi i arbitrazhit ka një vlerë të ngjashme me atë të një aktgjykimi të dhënë nga gjykata e shtetit në të cilin kërkohet njohja.”885 Margaret Moses thekson se “kur një gjykatë “njeh” një vendim të arbitrazhit, ajo pranon se vendimi i arbitrazhit është i vlefshëm dhe detyrues, dhe në këtë mënyrë i jep atij një efekt të ngjashëm me atë të një aktgjykimi të gjykatës.”886 Nga definimet e cituara mund të konstatojmë se me “njohje”, vendimit të huaj të arbitrazhit i mundësohet që të prodhoj efekte juridike edhe në territorin e shtetit ku kërkohet njohja, sikur të bëhet fjalë për vendim të gjykatave vendore.

Për dallim nga njohja, “ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit nënkupton dhënien e lejes (ekzekuaturës) për ekzekutim të detyruar të vendimit të huaj të arbitrazhit, d.m.th. me zbatimin e masave shtrënguese të shtetit të vendit mbi bazën e vendimit të huaj të arbitrazhit lindin pasoja të caktuara në drejtim të pasurisë dhe të personalitetit të personit.”887 Sipas Redfern dhe Hunter ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit “do të thotë zbatim i sanksioneve ligjore për të detyruar palën kundër së cilës është marrë vendimi i arbitrazhit që atë ta ekzekutoj”.888 Nga këtu rrjedh se ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit do të thotë njohje të autoritetit përmbarues (ekzekutiv) të vendimit të arbitrazhit në shtetin ku kërkohet ekzekutimi,

881 Objekt i njohjes mund të jenë vendimet konstitutive dhe deklaratore, kurse objekt i ekzekutimit mund

të jenë vetëm vendimet kondemnatore. 882 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 627. Shih edhe: M. Trajković, MTA...,

op. cit., fq. 570. 883 M. Jezdiç, E drejta ndërkombëtare private II, Prishtinë, 1976, fq. 159. 884 Т. Џунов, Меѓународно приватно право, botimi i katërt i plotësuar dhe ndryshuar, Shkup, 1995, fq.

303. 885 M. Rubino-Sammartano, op. cit., fq. 918 886 M. L. Moses, op. cit., fq. 203. 887 Т. Џунов, op. cit., fq. 303. 888 N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, op. cit., fq. 628.

298

d.m.th. njohjen e përshtatshmërisë së vendimit të huaj të arbitrazhit që të jetë objekt i ekzekutimit të dhunshëm. Pra, me këtë nocion nënkuptojmë çështjen se cilit vendim të huaj të arbitrazhit mund t’i njihet efekti përmbarues (ekzekutiv).

Kur vendimi i huaj i arbitrazhit është ekzekutuar, ai a priori edhe është njohur. Thënë ndryshe, ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit çdoherë përfshinë edhe njohjen e tij: vendimit të huaj të arbitrazhit përpos që i njihet autoriteti i çështjes së gjykuar (res judicata) në territorin e shtetit të ekzekutimit, atij njëkohësisht i njihet edhe autoriteti i titullit ekzekutiv.

Duke marrë parasysh tërë këtë që u theksua më sipër mund të përfundojmë se kriteri në bazë të të cilit mund të bëjmë dallimin ndërmjet nocionit të “njohjes” dhe “ekzekutimit” ka të bëjë me pasojat juridike që i prodhojnë këto dy kategori.889 Në të vërtetë, njohja e vendimit të huaj të arbitrazhit i mundëson palës që të paraqesë prapësimin e çështjes së gjykuar (exceptio rei judicate), që do të thotë se ajo ka të drejtë të kundërshtoj gjykimin e sërishëm të kontestit në shtetin ku është njohur vendimi i arbitrazhit. Në anën tjetër, ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit mundëson jo vetëm paraqitjen e prapësimit të gjësë së gjykuar, por mundëson edhe të drejtën që të kërkohet ekzekutim i dhunshëm sikur të bëhet fjalë për vendim të dhënë nga gjykata e vendit.890 Për më tepër, vendimi për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit është i natyrës deklaratore (vërtetuese), derisa vendimi për ekzekutimin e tij është i natyrës konstitutive (transformuese).891

8.3.2. Kuptimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit

Kur flitet për institutin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, e domosdoshme është që të jepet përgjigje në pyetjen se: cili vendim konsiderohet si vendim i huaj i arbitrazhit? Rëndësia e përcaktimit të përkatësisë së vendimit të arbitrazhit është rrjedhojë e asaj se vendimet e arbitrazhit që kualifikohen si të vendit kontrollohen në procedurën e anulimit, derisa vendimet e huaja të arbitrazhit i nënshtrohet kontrollit gjyqësor në procedurën e njohjes dhe ekzekutimit. Kështu, mund të konstatojmë se objekt i ekzekuaturës mund të jenë vetëm vendimet e huaja të arbitrazhit.

Nga ajo që është theksuar më lartë, kur kemi bërë fjalë për anulimin e vendimeve të arbitrazhit, rrjedh se në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë është pranuar kriteri territorial me rastin e kualifikimit të një vendimi të arbitrazhit si vendim i vendit, e që d.t.th. se për nevoja të anulimit si të vendit i konsideron të gjitha vendimet e arbitrazhit që janë nxjerrë në territorin e Republikës së Maqedonisë. Një konstatim i këtillë ka ardhur në sajë të interpretimit a contrario të dispozitës me të cilën LATNRM-ja përcakton kuptimin e vendimit të huaj të arbitrazhit. Është krejtësisht e logjikshme që LATNRM-ja të ndjek të njëjtin standard me rastin e kualifikimit të vendimeve në “të vendit” dhe në “të huaja”, ashtu që si të vendit t’i konsideroj të gjitha vendimet e arbitrazhit të nxjerrura në R.M dhe si të huaja t’i konsideroj të gjitha ato vendime të arbitrazhit të nxjerrura jashtë kufijve të R.M-së. Qëndrimin e këtillë e ndjek LATNRM-

889 Shih: M. Besarović, Priznanje i izvršenje inostranih arbitražnih odluka, Savremena administracija,

Beograd, 1959, fq. 29. 890 Shih: T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 132; Đ. Vuković, Priznanje i izvršenje stranih sudskih i

drugih odluka koje su sa njima izjednačene, Glas, Banja Luka, 1986, fq. 2-3. 891 T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 134.

299

ja, dhe se ajo ka pranuar kriterin territorial si kriter të vetëm me rastin e përcaktimit të përkatësisë së vendimit të arbitrazhit. Konkretisht, në nenin 37 parag. 1 të LATNRM-së theksohet se: “Si vendim i huaj i arbitrazhit konsiderohet vendimi i arbitrazhit që nuk është nxjerrë në Republikën e Maqedonisë.”

LATNRM-ja jep përgjigje edhe në pyetjen se përkatësinë e të cilit shtet ka vendimi i huaj i arbitrazhit. Në nenin 37 parag. 2 të këtij akti shprehimisht parashihet se “vendimi i huaj i arbitrazhit ka përkatësinë e shtetit ku është nxjerrë”. Megjithatë, duhet theksuar se kjo çështje nuk është e ndonjë rëndësie të veçantë në kushtet kur Konventën e Nju Jorkut deri më vitin 2013 e kanë ratifikuar 149 shtete dhe kur Republika e Maqedonisë nga viti 2006 ka hequr rezervën e reciprocitetit, me të cilën është pranuar se dispozitat e KNY-së aplikohen mbi të gjitha vendimet e huaja të arbitrazhit, pavarësisht nga fakti se a janë nxjerrur ato në shtetin që është anëtar i KNY-së apo jo.

Le të shohim se çka përmban Konventa e Nju Jorkut në aspekt të kuptimit të vendimit të huaj të arbitrazhit, duke pasur parasysh se dispozitat e saj kanë epërsi në raport me dispozitat e legjislacioneve nacionale. Përkufizimi i nocionit “vendim i huaj i arbitrazhit” është dhënë në nenin I, parag. 1 të Konventës, ku theksohet se: “Kjo Konventë zbatohet në njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në kontestet midis personave fizik dhe juridik të nxjerra në territorin e ndonjë shteti, e jo të atij ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit. Ajo zbatohet gjithashtu në vendimet e arbitrazhit që nuk konsiderohen si vendime të vendit në shtetin ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i tyre.”

Nga dispozita e cituar mund të përfundojmë se KNY parasheh kriterin territorial si kriter parësor me rastin e kualifikimit të një vendimi si vendim i huaj i arbitrazhit. Megjithatë, Konventa përveç këtij kriteri parasheh edhe kriter tjetër plotësues për cilësimin e një vendimi të arbitrazhit si vendim i huaj, duke paraparë se si të huaja do të konsiderohen edhe ato vendime të arbitrazhit që janë marrë në shtetin ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi, nëse ato vendime në atë shtet për ndonjë arsye tjetër nuk konsiderohen si të vendit. Pra, fjalia e dytë e kësaj dispozite të Konventës parasheh korrektiv të kriterit territorial, dhe se e njëjta u jep shteteve anëtare të Konventës një autonomi të gjerë për të zgjeruar kuptimin e nocionit “vendim i huaj i arbitrazhit”, e me këtë të zgjerojnë edhe fushën e aplikimit të Konventës.

Kështu për shembull, në LA të Serbisë, përveç kriterit territorial është pranuar edhe kriteri procesual me rastin e kualifikimit të një vendimi si vendim i huaj i arbitrazhit. Konkretisht, në nenin 64 parag. 3 të këtij akti thuhet: “Vendim i huaj i arbitrazhit është vendimi që është nxjerrë nga gjyqi i arbitrazhit vendi i të cilit është jashtë Republikës, si dhe vendimi që është nxjerrë nga gjyqi i arbitrazhit në Republikë nëse në procedurën e arbitrazhit është aplikuar e drejta e huaj.”

Mirëpo, fjalia e dytë e nenit I parag. 1 të KNY nuk ka të bëjë vetëm me kriterin procedural, si kriter plotësues për kualifikimin e një vendimi të arbitrazhit si vendim i huaj. Përkundrazi, këtu është fjala për një formulim mjaft të gjerë që ngërthen në vete edhe kritere të tjera për përcaktimin e kuptimit “vendim i huaj i arbitrazhit”. Kështu p.sh. në rastin Bergesen v. Joseph Muller Corp., Gjykata e Apelit për Qarkun e dytë e SHBA-së konstatoi se vendimi i arbitrazhit i marrë në shtetin e Nju Jorkut në përputhje me të drejtën e tij procedurale, përbën vendim të huaj të arbitrazhit në kuptimin e

300

Konventës së Nju Jorkut, për arsye se të dy palët në vendim kanë përkatësi të huaj.892 Ky vendim i gjykatës amerikane u mbështet në nenin 202 të Ligjit federal të arbitrazhit, ku theksohet se: “Marrëveshja e arbitrazhit ose vendimi i arbitrazhit që rrjedh nga një marrëdhënie juridike e cila është tërësisht ndërmjet shtetasve të Shteteve të Bashkuara, do të konsiderohet se nuk bie në kuadër të Konventës, përveç nëse ajo marrëdhënie ka të bëjë me pronë jashtë vendit, ose parasheh përmbushje ose ekzekutim të detyrimeve jashtë vendit, ose nëse ka ndonjë lidhje tjetër të arsyeshme me një ose më shumë shtete të huaja.” Gjykata amerikane nëpërmjet interpretimit të kësaj dispozite, argumentum a contrario, erdhi në përfundimin se të gjitha vendimet e arbitrazhit që janë marrë në SHBA, në kontestet që kanë element të huaj, duhet të konsiderohen si vendime të huaja të arbitrazhit. Megjithatë ky vendim është kritikuar për arsye se interpretimi që i është bërë nenit 202 pa bazë zgjeron kuptimin e vendimit të huaj të arbitrazhit, ndërsa ai nen, në të vërtetë, zgjeron kuptimin e “vendimit të vendit të arbitrazhit”.893

8.3.3. Aplikimi i konventave ndërkombëtare

Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit është objekt i rregullimit intensiv edhe në planin ndërkombëtar. Në mesin e konventave bilaterale dhe multilaterale, si më e rëndësishme është, padyshim, Konventa mbi njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, e njohur ndryshe edhe si Konventa e Nju Jorkut. Ajo përfaqëson një nga konventat më të suksesshme ndërkombëtare në përgjithësi, si dhe konventën më të suksesshme multilaterale në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në veçanti. Falë suksesit të kësaj Konvente, sot arbitrazhi tregtar ndërkombëtar përbën mekanizmin dominant në zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare. KNY më së shumti i ka kontribuar zhvillimit të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në pikën ku është sot, si mënyrë më e preferuar për zgjidhjen e kontesteve. Palët janë të gatshme për t’iu nënshtruar arbitrazhit, pasi që ata besojnë se në këtë mënyrë do të zgjidhin kualitativisht marrëdhënien e tyre kontestuese, e më e rëndësishmja është se vendimi i arbitrazhit do të jetë lehtësisht i zbatueshëm, pothuajse në çdo vend të botës ku mund të ndodhen asetet e palës humbëse. Një studim i kohëve të fundit vuri në dukje se për avokatët e korporatave arsyeja më e rëndësishme për zgjedhjen e arbitrazhit, në vend të procesit të rregullit gjyqësor, ishte ekzekutueshmëria e vendimeve të arbitrazhit.894 Duke përfaqësuar një nga konventat ndërkombëtare të pranuara më gjerësish, KNY me të drejtë në teorinë juridike cilësohet si “shtyllë në të cilën mbështetet ndërtesa e arbitrazhit ndërkombëtar”,895 dhe si “shembulli më efektiv i legjislacionit ndërkombëtar në historinë e të drejtës tregtare”.896

Që nga 10 qershori i vitit 1958 kur u miratua Konventa, numri i shteteve anëtare të konventës është rritur në mënyrë të vazhdueshme, duke shkuar në 152 vende anëtare 892 Vendimi i Gjykatës së Apelit e Qarkut të Dytë e SHBA-së (United States Court of Appeals, Second

Circuit), i datës 17 qershor 1983, në rastin Sigval Bergesen v. Joseph Muller AG – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IX, 1984, fq. 487-494; 710 F. 2d 928, 932 (2d Cir. 1983).

893 Shih: G. B. Born, International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, Transnational Publishers, Inc. and Kluwer Law International, 2001, The Hague, fq. 725.

894 L. Mistelis, ‘International Arbitration – Corporate Attitudes and Practices – 12 Perception Tested: Myths, Data and Analysis Research Report’, The American Review of International Arbitration, Vol. 15, 2004, fq. 544.

895 J. G. Wetter, ‘The Present Status of the International Court of Arbitration in the ICC: An Appraisal’, The American Review of International Arbitration, Vol. 1, 1990, fq. 91.

896 M. J. Mustill, ‘Arbitration: History and Background’, Journal of International Arbitration, Vol. 6, Issue 2, 1989, fq. 49.

301

deri në fund të vitit 2014. Në mesin e këtyre shteteve janë të gjitha sistemet juridike më të rëndësishme dhe partnerët ekonomik të Republikës së Maqedonisë.897 Si marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar, KNY përbën burimin juridik më të lartë në Republikën e Maqedonisë në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit. Për më tepër, me miratimin e LATNRM-së parashihet zbatimi i drejtpërdrejtë i dispozitave të konventës, pavarësisht nga ajo se në cilin vend të huaj është marrë vendimi i arbitrazhit.898 Thënë ndryshe, Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 me LATNRM parashihet si regjim i vetëm juridik i brendshëm në Republikën e Maqedonisë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, pavarësisht prej asaj se shteti ku është marrë vendimi i arbitrazhit është apo nuk është vend anëtar i Konventës. Megjithatë, vetë Konventa në mënyrë shprehimore parasheh mundësinë e zbatimit të ndonjë marrëveshjeje tjetër ndërkombëtare ose të vetë legjislacionit nacional të shtetit anëtar, nëse dispozitat e tij janë më të favorshme se dispozitat e KNY-së në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit.899 Në Republikën e Maqedonisë, vështruar burimet juridike në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të arbitrazhit, regjim më të favorshëm juridik në disa aspekte mund të gjejmë në Konventën Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, për të cilën do të diskutojmë më vonë.

Republika e Maqedonisë kishte ratifikuar Konventën e Nju Jorkut me dy rezerva: rezervën e reciprocitetit dhe rezervën komerciale. Mirëpo, me miratimin e LATNRM-së më vitin 2006 rezerva e reciprocitetit është hequr, kurse ajo komerciale edhe më tutje ka ngelur në fuqi.

Pasi që Konventa e Nju Jorkut është konventa më e suksesshme në njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, si dhe për arsye se ajo në Republikën e Maqedonisë është akceptuar si burim i vetëm juridik i brendshëm në këtë aspekt, çështjet që do të trajtohen në vijim do të shikohen dhe analizohen nga prizmi i kësaj konvente.

8.3.4. Supozimet (kushtet) për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit

Supozimet për njohje dhe ekzekutim paraqesin kushte të caktuara nën të cilat vendimeve të huaja të arbitrazhit u lejohet që të prodhojnë efekte juridike në shtetin e caktuar. Në Republikën e Maqedonisë, supozimet për njohje dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit përmbahen në Konventën e Nju Jorkut në nenin IV dhe V, duke pasur parasysh se në zbatimin direkt të dispozitave të kësaj Konvente na dërgon LATNRM-ja, me rastin kur bën fjalë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Kjo do të thotë se dispozitat e KNY-së janë burim i vetëm juridik i brendshëm në përputhje me të cilat caktohen kushtet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, pavarësisht nga ajo se shteti ku është marrë vendimi i arbitrazhit është apo nuk është shtet anëtar i KNY-së.

897 Lista e të gjitha shteteve anëtare të KNY është e disponueshme në:

<http://www.newyorkconvention.org/contracting-states/list-of-contracting-states>. 898 LATNRM, neni 37 parag. 3. 899 KNY, neni VII(1).

302

Supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të parapara në KNY mund t’i ndajmë në dy grupe: në supozime formale dhe supozime meritore.900

Supozimet formale kanë të bëjnë me dokumentet shtesë të cilat duhet të dorëzohen së bashku me kërkesën për njohje dhe ekzekutim të vendimit të vendimit të huaj të arbitrazhit para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi.901 Nëse nuk dorëzohen dokumentet e parapara, gjykata nuk do ta shqyrtoj kërkesën për njohje dhe ekzekutim dhe të njëjtën do ta hudhë poshtë. Kështu, në përputhje me nenin IV parag. 1 të KNY-së, pala që kërkon njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit, në të njëjtën kohë me kërkesën, duhet të paraqesë edhe:

a) origjinalin e vendimit ose një kopje të vërtetuar të vendimit të arbitrazhit; b) origjinalin e marrëveshjes së arbitrazhit ose një kopje të vërtetuar të saj.

Në qoftë se vendimi ose marrëveshja në fjalë nuk janë përpiluar në gjuhën zyrtare të vendit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i këtij vendimi, pala e cila kërkon njohje dhe ekzekutim duhet të paraqesë përkthim të atyre dokumenteve në gjuhën përkatëse, dhe se përkthimin e tillë duhet ta vërtetoj përkthyesi zyrtar që ka dhënë betim ose ndonjë agjent diplomatik apo konsullor.902

Në bazë të kësaj që u theksua për supozimet formale, mund të konstatojmë se neni IV i KNY-së është formuluar kështu me qëllim që të lehtësojë ekzekutimin duke kërkuar një minimum të kushteve që duhet të plotësohen nga ana e palës që kërkon njohjen dhe ekzekutimin e një vendimi të huaj të arbitrazhit. Pasi supozimet formale të konsiderohen të plotësuara, i mbetet palës tjetër që të provoj se njohja dhe ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit nuk duhet lejuar për arsye të ekzistimit të ndonjërës prej pengesave të parapara në nenin V parag. 1; kurse gjykatës i mbetet që sipas detyrës zyrtare të verifikoj se a ekziston ndonjëra nga pengesat e parapara në nenin V parag. 2 të Konventës. Pra, edhe nëse kushtet formale janë plotësuar, njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit nuk do të lejohet nëse nuk plotësohen edhe supozimet meritore. Thënë ndryshe, pas plotësimit të supozimeve formale, gjykata lëshohet në vlerësimin meritor të kërkesës për njohje dhe ekzekutim të vendimit të huaj të arbitrazhit.

Përveç supozimeve formale, Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 parasheh edhe grupin e dytë të supozimeve për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, të a.q. supozime meritore. Të gjitha këto supozime të parapara në KNY dhe në shumë legjislacione nacionale janë të formuluara si pengesa, respektivisht si supozime negative, ekzistimi i të cilave paraqet bazë për refuzimin e kërkesës për njohje dhe ekzekutim.903 Këto pengesa për nga përmbajta dhe formulimi korrespondojnë thuajse tërësisht me shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit që i parasheh LATNRM-ja dhe legjislacionet e tjera moderne të arbitrazhit. Kështu që, të paktën sa i

900 Ashtu edhe: T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 191; A. Јаневски, ‘Претпоставки за

Признавање и Извршување на Странски Арбитражни Одлуки’, Деловно Право, nr. 2, 2000, fq. 80; G. Knežević, MTA..., op. cit., fq. 125-126; A. Janevski, ‘Priznavanje i izvršenje ..., op. cit., 352.

901 Ashtu edhe: T. Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 192; M. Dika, ‘Pretpostavke za priznanje i izvršenje stranih arbitražnih odluka po Zakonu o rješavanju sukoba zakona s propisima drugih zemalja’, Privreda i Pravo, vol. 25, nr. 9-10, 1986, fq. 428; A. Јаневски, ‘Претпоставки...’, op. cit., fq. 80.

902 KNY, neni IV(2). 903 Ashtu p.sh. LA i Kosovës, neni 39.4.; LA i Kroacisë, neni 40; LA i Serbisë, neni 66; Kodi Gjyqësor i

Belgjikës, neni 1721; LA i Suedisë, neni 54.

303

përket vëllimit, kontrolli i vendimit të arbitrazhit është i njëjtë si në vendin e origjinës ashtu edhe në vendin ku kërkohet njohja edhe ekzekutimi. Dallimi qëndron vetëm në atë se gjatë anulimit vendimi i arbitrazhit i nënshtrohet kontrollit nga prizmi i shtetit ku kërkohet anulimi, kurse gjatë njohjes dhe ekzekutimit kontrolli i vendimit të arbitrazhit bëhet nga këndvështrimi i të drejtës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi.

Sikurse shkaqet për anulim, ashtu edhe supozimet meritore (pengesat) për njohje dhe ekzekutimi ndahen në dy grupe: në pengesa për të cilat gjykata e njohjes dhe ekzekutimit kujdeset sipas detyrës zyrtare dhe në pengesa ekzistimin e të cilave duhet ta provoj pala kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi.904 Grupin e fundit të këtyre pengesave gjykata i vlerëson vetëm në bazë të kërkesës së palës e cila kundërshton njohjen dhe ekzekutimin.

Pengesat për të cilat gjykata e njohjes dhe ekzekutimit kujdeset sipas detyrës zyrtare janë joarbitrabiliteti i lëndës së kontestit dhe shkelja e rendit publik të shtetit të njohjes dhe ekzekutimit. Këto pengesa janë identike me shkaqet për të cilat mund të anulohet vendimi i arbitrazhit të parapara në nenin 35 parag. 2(2) të LATNRM-së, vetëm se këtu ato vlerësohen nga këndvështrimi i shtetit në të cilin kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Kështu, kërkesa për njohje dhe ekzekutim e paraqitur para gjykatës kompetente të R.M-së mund të refuzohet nëse gjykata sipas detyrës zyrtare konstaton se: a) lënda e kontestit është joarbitrabile sipas ligjeve të R.M-së ose b) njohja dhe ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit do të cenonte ose do të ishte në kundërshtim me rendin publik të R.M-së.

Përveç këtyre pengesave, siç theksuam, kemi edhe pengesat të cilat gjykata i merr parasysh vetëm në bazë të kundërshtimit të palës kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Pala e cila kundërshton njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit duhet të dëshmoj të paktën ekzistimin e njërës prej pengesave vijuese të njohjes dhe ekzekutimit:

a) Pavlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit – palët nuk kanë pasur aftësi për të lidhur marrëveshje mbi arbitrazhin; ose nëse marrëveshja mbi arbitrazhin nuk ka qenë e vlefshme sipas të drejtës së caktuar nga palët ose, në mungesë të një caktimi të tillë, sipas të drejtës së shtetit ku është marrë vendimi.905

b) Shkelja apo cenimi i parimit të dëgjimit të palëve – pala, ndaj së cilës kërkohet ekzekutimi i vendimit, nuk është njoftuar me rregull në lidhje me emërimin e arbitrit ose për procedurën e arbitrazhit, ose për arsye të tjera i është bërë e pamundshme që ta paraqesë rastin e saj.906

904 Për më tepër lidhur me pengesat për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit shih:

A. van den Berg, The New York Arbitration Convention of 1958, T.M.C. Asser Institute, The Hague, 1981, fq. 264-382; A. van den Berg, ‘New York Convention of 1958: Refusals of Enforcement’, ICC International Court of Arbitration Bulletin, Vol. 18, No. 2, 2007 – punimi është i disponueshëm në adresën elektronike vijuese: <http://www.arbitration-icca.org/media/0/12125877992500/2007_icc_bulletin_aj_van_den_berg_denials_of_enforcement.pdf; T.Deskoski, disertacioni doktoral..., fq. 190 etj.

905 KNY, neni V(1)(a) (“The parties to the agreement referred to in article II were, under the law applicable to them, under some incapacity, or the said agreement is not valid under the law to which the parties have subjected it or, failing any indication thereon, under the law of the country where the award was made”).

906 KNY, neni V(1)(b) (“The party against whom the award is invoked was not given proper notice of the appointment of the arbitrator or of the arbitration proceedings or was otherwise unable to present his case”).

304

c) Tejkalimi i autorizimeve nga ana e arbitrave – për shkak se marrëveshja mbi arbitrazhin nuk ekziston ose për shkak se ata kanë tejkaluar kufijtë e saj gjatë marrjes së vendimit. Sikurse tek anulimi edhe këtu mund të ndodh që pjesërisht të refuzohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit për pjesën me të cilën konstatohet se janë tejkaluar autorizimet.907

d) Parregullsitë në përbërjen e tribunalit të arbitrazhit dhe në procedurën e arbitrazhit – përbërja e tribunalit të arbitrazhit ose procedura e arbitrazhit nuk ka qenë në pajtim me marrëveshjen e palëve ose, në mungesë të një marrëveshje të tillë, me të drejtën e shtetit ku ndodhet vendi i arbitrazhit.908

e) Vendimi i arbitrazhit ende nuk është bërë i detyrueshëm për palët ose i njëjti është anuluar, përkatësisht pezulluar nga organi kompetent i vendit në të cilin, ose sipas të drejtës të të cilit, është dhënë vendimi.909

Duhet theksuar se pala e cila kundërshton njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit mund të thirret në ekzistimin e njërës apo në ekzistimin e të gjitha supozimeve negative. Asaj i mbetet barra për të provuar ekzistimin e këtyre pengesave, përveç nëse është fjala për pengesat të cilat gjykata i merr parasysh sipas detyrës zyrtare.

Gjithashtu, e rëndësishme është që të theksohen se cilat janë karakteristikat kryesore të të gjitha këtyre supozimeve meritore. Thënë konkretisht mund të dallojmë tre karakteristika kryesore të shkaqeve për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të përcaktuara në nenin V të Konventës:910

- Karakteristika e parë kryesore është se shkaqet për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të parashikuara në nenin V janë të numëruara në mënyrë taksative. Në përputhje me këtë, njohja dhe ekzekutimi mund të refuzohet, vetëm nëse pala kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit është në gjendje për të provuar ekzistimin e njërës prej shkaqeve të numëruara në nenin V(1), ose nëse gjykata konstaton ekzistimin e shkaqeve të numëruara në nenin V(2). Ky tipar kryesor është pohur pothuajse unanimisht në praktikën gjyqësore.911

907 KNY, neni V(1)(c) (“The award deals with a difference not contemplated by or not falling within the

terms of the submission to arbitration, or it contains decisions on matters beyond the scope of the submission to arbitration, provided that, if the decisions on matters submitted to arbitration can be separated from those not so submitted, that part of the award which contains decisions on matters submitted to arbitration may be recognized and enforced”).

908 KNY, neni V(1)(d) (“The composition of the arbitral authority or the arbitral procedure was not in accordance with the agreement of the parties, or, failing such agreement, was not in accordance with the law of the country where the arbitration took place”).

909 KNY, neni V(1)(e) (“The award has not yet become binding on the parties, or has been set aside or suspended by a competent authority of the country in which, or under the law of which, that award was made”).

910 Shih: A. van den Berg, ‘New York Convention of 1958: Refusals of Enforcement’, op. cit., fq. 2; A. van den Berg, ‘Why Are Some Awards Not Enforceable’ në New Horizons in International Commercial Arbitration and Beyond, A. J. van den Berg (editor), Kluwer Law International, The Hague, 2005, fq. 292.

911 Shih: Vendimi i Gjykatës së Qarkut për Distriktin Lindor të Miçigenit (U.S. District Court for the Eastern District of Michigan), i datës 15 mars 1977, në rastin Audi-NSU Auto Union A.G. v. Overseas Motors Inc. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978, fq. 291-293.

305

- Karakteristika e dytë e supozimeve meritore, e cila rrjedhë nga karakteristika e parë, ka të bëjë me atë se gjykata para së cilës është kërkuar njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit, nuk mund të rishqyrtojë meritumin e vendimit të arbitrazhit, për shkak se konstatimi i gabuar i gjendjes faktike ose zbatimi i gabuar i të drejtës materiale nuk është përfshirë në listën e supozimeve meritore të renditura në nenin V të Konventës. Ky tipar gjithashtu është pranuar gjerësisht në praktikën gjyqësore.912

- Karakteristika e radhës ka të bëjë me atë se në Konventën e Nju Jorkut në mënyrë të qartë është përcaktuar se për cilat pengesa barra e të provuarit bie mbi palën kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi, e cilat gjykata duhet t’i merr parasysh sipas detyrës zyrtare. Fjalia hyrëse e nenit V(1) e bën të qartë se mbi kundërshtarin e ekzekutimit bie barra e të provuarit të shkaqeve për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të renditura në paragrafin e parë të këtij neni. Edhe kjo karakteristikë unanimisht është pohuar nga praktika gjyqësore.913

Nga e gjithë kjo që u theksua mund të konstatojmë se nenet IV dhe V të Konventës së Nju Jorkut në të cilat parashihen supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit kanë si qëllim të përgjithshëm që të lehtësojnë ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, duke pasqyruar kështu një “paragjykim pro-ekzekutimit” (“pro-enforcement bias”). Sa i përket supozimeve meritore të cilat janë të paraqitura si pengesa për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, ato reflektojnë një sistem të kontrollit të kufizuar të vendimeve të arbitrazhit, duke ia pamundësuar gjykatës së ekzekutimit që të lëshohet në rishqyrtimin e meritumit të vendimit. Vetëm kur të provohet ekzistenca e ndonjërës, prej supozimeve meritore, të numëruara në mënyrë taksative, mund të vijë deri tek refuzimi i njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit. Përveç se kur bëhet fjalë për pengesat të cilat gjykata i merr parasysh sipas detyrës zyrtare, barra e të provuarit të supozimeve meritore bie mbi palën e cila kundërshton ekzekutimin, gjë e cila flet për favorizimin e pozitës procedurale të palës e cila kërkon njohje dhe ekzekutim të vendimit të huaj të arbitrazhit.

8.3.5. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes

Në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ekziston rregulli sipas të cilit vendimi i anuluar i arbitrazhit nuk prodhon efekte juridike jo vetëm në vendin e prejardhjes së vendimit, por edhe në asnjë vend tjetër. Kjo do të thotë se vendimi i 912 Shih: Vendimi i Gjykatë së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Dytë (United States Court of Appeals,

Second Circuit), i datës 23 dhjetor 1974, në rastin Parsons & Whitemore Overseas Co. Inc v. Société Générale de l’Industrie du Papier (RAKTA) - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. I, 1976, fq. 205; Vendimi i Gjykatës Supreme të Indisë, i datës 7 tetor 1993, në rastin Renusagar Power Co. Ltd v. General Electric Co.- publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995, fq. 681. Për më tepër raste nga praktika gjyqësore lidhur me këtë karakteristikë të supozimeve meritore shih: A. van den Berg, NYC of 1958..., op.cit., fq. 269-273.

913 Shih p.sh. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Firencës (Corte Di Appello Di Firenze), i datës 8 tetor 1977, në rastin Bobbie Brooks Inc. v. Lanificio Walter Banci S.a.S – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IV, 1979, fq. 289 (te ky rast kundërshtari i ekzekutimit nuk kishte arritur për të provuar pretendimin e tij të bazuar në nenin V(1)(d), se procedura e arbitrazhit nuk është zhvilluar në përputhje me Rregullat e Arbitrazhit të AAA-së).

306

anuluar i arbitrazhit nuk mund të njihet dhe as të ekzekutohet në asnjë shtet.914 Një qëndrim i tillë, siç edhe theksuam, është pasqyruar edhe Konventën e Nju Jorkut, në nenin V(1)(e) të së cilës shprehimisht parashihet se njohja dhe ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit mund të refuzohet nëse pala kundër së cilës kërkohet ekzekutimi provon se vendimi i arbitrazhit ka qenë i anuluar në vendin e prejardhjes. Zakonisht kështu edhe ndodhë – në shumë raste të raportuara, gjykatat që zbatojnë KNY kanë refuzuar njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit për shkak se është vërtetuar se vendimet e tilla kanë qenë të anuluara në vendin e prejardhjes.915 Kështu p.sh., Gjykata e Apelit e SHBA-së për Qarkun e Dytë refuzoi ekzekutimin e dy vendimeve të arbitrazhit të anuluara nga një gjykatë në Nigeri (rasti Baker Marine);916 Gjykata e Apelit për Distriktin e Kolumbisë ka refuzuar ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit të ICC-së që ishte anuluar nga Këshilli i Shtetit (Consejo del Estado) në Kolumbi (rasti TermoRio), me arsyetimin se në procedurën e arbitrazhit ishin zbatuara Rregullat e Arbitrazhit të ICC-së, aplikimi i të cilave në atë kohë nuk lejohej sipas të drejtës kolumbiane;917 dhe Gjykata e Qarkut për Qarkun Jugor të Nju Jorkut ka refuzuar ekzekutimin e një vendimi të arbitrazhit i cili ka qenë i anuluar nga një gjykatë në Itali, me arsyetimin se arbitrat kishin shkelur mandatin e tyre (rasti Spier).918

Megjithatë, përkundër kësaj që u theksua, me anulim në vendin e prejardhjes vendimi i arbitrazhit jo çdoherë pushon së prodhuari efekte juridike në të gjitha juridiksionet. Pra, vendimi i anuluar i arbitrazhit edhe pse nuk do të prodhoj kurrfarë efektesh juridike në vendin e prejardhjes së tij, kjo nuk do të thotë se ai çdoherë dhe në çdo rast s’do të ketë efekte juridike në shtete të tjera. Në të vërtetë, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar janë të njohura situatat në të cilat vendimit të anuluar të arbitrazhit i jepet mundësia që të “mbijetoj” jashë kufijve të shtetit ku është anuluar. Autorizimi që të lejohet ekzekuatura e vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes bazohet në interpretimin e dispozitave të KNY-së. Fillimisht, nga vetë neni V(1)(e) i KNY-së mund të konstatojmë se Konventa nuk përjashton në mënyrë absolute mundësinë e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes. Një konstatim i tillë rrjedh nga teksti i Konventës në gjuhën angleze në të cilën përdoret shprehja “may be refused” - mund të refuzohet, gjë që flet për natyrën dispozitive të nenit V(1)(e), megjithëse në tekstin në gjuhën franceze të Konventës përdoret shprehja “do të refuzohet” (seront refusée). Por, pavarësisht prej dallimeve që ekzistojnë ndërmjet versionit anglez dhe francez të tekstit origjinal të Konventës, njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes mbështetje gjenë në klauzolën për zbatimin e të drejtës më të favorshme që përmbahet në KNY. Në

914 M. Petrović, ‘Pravni osnov izvršenja arbitražne odluke’, Pravni Život, nr. 12/2000, fq. 163; K. Jovičić,

‘Pravne posledice poništenja arbitražne odluke’, Arbitraža, nr. 4, Beograd, 2006, fq. 60. 915 Sipas nenin VI të KNY-së, gjykata para së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të

arbitrazhit mund ta shtyejë (prolongoj) vendimin mbi ekzekutimin, nëse pala kundër së cilës kërkohet ekzekutimi në vendin e origjinës së vendimit ka iniciuar procedurë të anulimit, e cila është në rrjedhje e sipër. Shtyrja zgjatë derisa përfundimisht të vendoset lidhur me anulimin.

916 Vendimi i Gjykatës së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Dytë (United States Court of Appeals, Second Circuit), i datës 12 gusht 1999, në rastin Baker Marine (Nig.) Ltd. v. Chevron (Nig.) Ltd. et al. - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999, fq. 909-913.

917 Vendimi i Gjykatës së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Distriktit të Kolumbisë, (U.S. Courts of Appeals, District of Columbia Circuit), i datës 25 maj 2007, në rastin TermoRio S.A. E.S.P. et al. v. Electranta S.P. (Colombia), et al. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXXIII, 2008, fq. 955-969.

918 Vendimi i Gjykatës së Qarkut të SHBA-së për Qarkun Jugor të Nju Jorkut, i datës 22 tetor dhe 29 nëntor 1999, në rastin Martin I. Spier v. Calzaturificio Tecnica S.p.A - raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000, fq. 1042-1056.

307

të vërtetë, neni VII(1) i Konventës i lejon gjykatës që të njohë dhe ekzekutoj vendimin e anuluar të arbitrazhit, pavarësisht nga neni V(1)(e), në qoftë se legjislacioni i brendshëm ose marrëveshjet ndërkombëtare të shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të anuluar të arbitrazhit atë e lejon.

Duke pasur parasysh se vetë Konventa e Nju Jorkut mund të çojë në njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të anuluara të arbitrazhit, edhe ne në vazhdim do të paraqesim situatat në të cilat një epilog i tillë është i mundshëm.

Situata e parë në të cilën vjen në shprehje mundësia për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes së tyre ka të bëjë me Konventën Evropiane të vitit 1961, e cila parasheh se anulimi i vendimit të arbitrazhit në një shtet që ka aderuar në këtë Konventë mund të paraqesë bazë të vlefshme për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të tillë në shtetet e tjera anëtare, vetëm nëse ai anulim është bërë për ndonjërën nga shkaqet që parashihet në mënyrë taksative në nenin IX(1) të Konventës, e të cilat shkaqe korrespondojnë plotësisht me pengesat për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit që i parasheh KNY-ja në nenin V(1) pikat a) – d). Sipas KE-së, shkaku për anulimin e vendimit të arbitrazhit është i rëndësishëm, pasi që anulimi i vendimit të arbitrazhit do të paraqesë pengesë për njohje dhe ekzekutim në shtetet e tjera anëtare, vetëm atëherë kur ai mbështet në shkaqet e parapara shprehimisht në Konventë. Nga këtu rrjedh se në situatat kur gjykata nacionale kompetente e R.M-së anulon vendimin e arbitrazhit për shkak se cenon rendin publik të R.M-së apo për shkak se ka të bëjë me kontest që konsiderohet joarbitrabil – një anulim i tillë nga gjykata jonë nuk paraqet shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit në ndonjë shtet tjetër anëtar të Konventës Evropiane.919 Lidhur me këtë, një nga shembujt e rrallë në të cilin është lejuar njohja dhe ekzekutimi i vendimit të huaj të arbitrazhit të anuluar në vendin e prejardhjes është rasti Kajo, nga praktika gjyqësore austriake.920 Te ky rast, vendimi i Arbitrazhit të Tregtisë së Jashtme pranë Dhomës Ekonomike të Jugosllavisë i nxjerrur më 7.VII.1988921 u anulua në Slloveni me vendim të Gjykatës Supreme të saj të datës 3.VII.1992 për shkak të cenimit të rendit publik. Megjithatë, vendimi i përmendur i arbitrazhit, edhe përkundër anulimit, u njoh në Austri me vendim të Gjykatës Supreme të këtij shteti, të datës 20.10.1993, duke u mbështetur në zbatimin e nenit IX të Konventës Evropiane (edhe Austria edhe Sllovenia ishin dhe janë vende që kanë aderuar në Konventën Evropiane, dhe se anulimi për shkak cenimit të rendit publik nuk parashihet si pengesë për refuzim të njohjes dhe ekzekutimit me nenin IX(1) të Konventës Evropiane).

Situata e dytë në të cilën vjen deri tek mundësia e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit i cili paraprakisht është anuluar në vendin e prejardhjes ka të bëjë me mekanizmin e përmbajtur në nenin VII(1) të Konventës së Nju Jorkut, sipas

919 Shih: KE të vitit 1961, neni IX(1) dhe IX(2). 920 Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Austrisë (Oberster Gerichtshof), i datës 20 tetor 1993, në rastin A v.

B – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995, fq. 1051-1056; shih gjithashtu edhe Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Austrisë (Oberster Gerichtshof), i datës 20 tetor 1993 dhe i datës 23 shkurt 1998, në rastin Kajo-Erzeugnisse Essenzen GmbH v. DO Zdravilisce Radenska - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999, fq. 919.

921 Tribunali i arbitrazhit përbëhej prej tre arbitrave, edhe atë: prof.dr. Krešimir Sajko-kryetar i tribunalit, prof.dr. Deiter Pfaff dhe prof.dr. Bojan Zabel-anëtarë të tribunalit. Për më tepër lidhur me këtë rast shih edhe: M. Cukovac, ‘Izvršenje arbitražnih odluka poništenih u zemlji porekla’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd, fq. 334 etj.

308

të cilit palës që kërkon njohje dhe ekzekutim në mënyrë shprehimore i lejohet mundësia që të thirret jo vetëm në dispozitat më të favorshme të ndonjë konvente tjetër ndërkombëtare, por edhe të legjislacionit të brendshëm të shtetit të ekzekutimit, në të cilin anulimi i vendimit të arbitrazhit nuk parashihet si pengesë për njohje dhe ekzekutim. Njëra nga shtetet e rralla legjislacioni i së cilës në aspekt të njohjes dhe ekzekutimit është më liberal se sa vetë Konventa e Nju Jorkut është Franca, pasi që në regjimin juridik të brendshëm të saj anulimi i vendimit në shtetin e prejardhjes nuk paraqet shkak për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit. Prandaj, nuk është befasuese se pse në praktikën gjyqësore franceze hasen disa nga rastet më të cituara të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të anuluara të arbitrazhit. Njëri prej tyre, është rasti Hilmarton. Te ky rast, kontesti u zhvillua ndërmjet një kompanie franceze (OTV) dhe një kompanie angleze (Hilmarton) lidhur me detyrimin e OTV-së për pagimin e provizionit ndaj Hilmarton, në bazë të kontratës për shërbime konsulente në tregun algjerian. Procesi i iniciuar i arbitrazhit nga ana e Hilmarton, përfundoi me marrjen e vendimit të arbitrazhit më 19.04.1988 në Gjenevë të Zvicrës.922 Ky vendim ishte në favor të OTV-së, pasi që në të arbitri individual vendosi se kompania franceze nuk ishte e obliguar që t’i paguaj Hilmarton-it provizionin e kontraktuar, me arsyetimin se e drejta algjeriane (e cila nuk ishte lex contractus) në mënyrë absolute ndalonte çfarëdo lloj pagese për ndërmjetësit. Vendimi i tillë i arbitrazhit u anulua në Zvicër, fillimisht nga Gjykata e shkallës së parë të Kantonit të Gjenevës më 17 nëntor 1989, e më pas edhe nga Gjykata Federale e Zvicrës më 17 prill 1990, mbi bazën e arbitraritetit.923 Megjithatë, edhe përkundër anulimit, vendimi i tillë i arbitrazhit u njohë në Francë nga Gjykata e Apelit të Parisit dhe Gjykata franceze e Kasacionit më vitin 1994.924 Në ndërkohë, pas anulimit të vendimit të parë të arbitrazhit, u konstitua tribunal i ri i arbitrazhit, për të njëjtën çështje kontestuese, dhe i njëjti rezultoi me marrjen e një vendimi të ri të arbitrazhit në Gjenevë të Zvicrës më 10.IV.1992, në favor të kompanisë angleze Hilmarton. Vendimi i tillë i arbitrazhit dhe aktgjykimi i Gjykatës Federale të Zvicrës me të cilin u anulua vendimi i parë i arbitrazhit u njohën në Francë nga Gjykata e shkallës së parë në Nanterre dhe nga Gjykata e Apelit të Versajës më vitin 1995.925 Kjo krijoi një situatë konfuze, pasi që në sistemin juridik francez në të njëjtën kohë ekzistonin dy vendime të arbitrazhit të cilat në mënyra të ndryshme zgjidhnin kontestin e njëjtë midis palëve të njëjta, e përveç tyre ekzistonte edhe vendimi gjyqësor me të cilin u anulua vendimi i parë i arbitrazhit. Kësaj situate të paqëndrueshme i dha fund Gjykata e Kasacionit me aktgjykimin e saj të datës 10.VI.1997.926 Me këtë aktgjykim, kjo gjykatë duke zbatuar parimin res iudicata anuloi vendimet e Gjykatës së Apelit të Versajës që kishin të bënin me njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të dytë të arbitrazhit dhe me njohjen e vendimit të Gjykatës 922 ICC Case no. 5622 of 1988, final award – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX,

1994, fq. 105. 923 Aktgjykimi i Gjykatës së shkallës së parë të Kantonit të Gjenevës (Cour de Justice, Geneva), i datës

17 nëntor 1989 dhe aktgjykimi i Gjykatës Federale të Zvicrës (Tribunal Fédéral), i datës 17 prill 1990, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX, 1994, fq. 214-222.

924 Vendimi i Gjykatës së Kasacioni të Francës, i datës 23 mars 1994, në rastin Hilmarton Ltd. v. Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995, fq. 663-665.

925 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Versajës, i datës 29 qershor 1995, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996, fq. 524-531.

926 Atgjykimi i Gjykatës së Kasacioni të Francës, i datës 10 qershor 1997, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997, fq. 696-698.

309

Federale të Zvicrës për anulimin e vendimit të parë të arbitrazhit, kurse në fuqi la vetëm vendimin e gjykatave franceze me të cilin u njoh vendimi i arbitrazhit që u anulua në Zvicër. Sidoqoftë, vendimi i dytë i arbitrazhit u ekzekutua në Angli.927

Një qëndrim i njëjtë është paraqitur edhe nga Gjykata e SHBA-së për Distriktin e Kolumbisë në rastin Chromalloy Aeroservices v. Republika Arabe e Egjiptit.928 Te ky rast, tribunali i arbitrazhit me seli në Egjipt më vitin 1994 morri vendim me të cilin kërkohej nga shteti egjiptian të paguaj një shumë të caktuar të të hollave në lidhje me kontratën tregtare e cila kishte të bënte me mirëmbajtjen e helikopterëve të forcave të armatosura të Egjiptit. Pasi që Chromalloy kishte fituar kontestin para tribunalit të arbitrazhit në Kajro, ajo kërkoi ekzekutimin e këtij vendimi në SHBA para Gjykatës së Qarkut për Distriktin e Kolumbisë. Në ndërkohë, para se gjykata amerikane të vendoste për këtë çështje, vendimi i arbitrazhit u anulua në Egjipt nga Gjykata e Apelit të Kajros. Mirëpo, vendimi i tillë i arbitrazhit, edhe përkundër anulimit në Egjipt (vendi i prejardhjes) u njoh në SHBA nga Gjykata e Qarkut për Qarkun e Kolumbisë. Vendimi i tillë i arbitrazhit u njoh gjithashtu edhe në Francë nga Gjykata e Apelit të Parisit, duke ndjekur këtu traditën nga rasti Hilmarton.929 Ky rast nuk ka marrë një zgjidhje përfundimtare në Gjykatën e Kasacionit të Francës, për arsye se palët në ndërkohë kishin arritur marrëveshje për zgjidhjen e kontestit të tyre, dhe për arsye të kësaj procedura është ndalur.

Mundësia e tretë e “mbijetimit” të vendimit të anuluar të arbitrazhit jashtë kufijve të shtetit të prejardhjes inspirimin e vet e merr nga terminologjia permisive (e jo imperative) që përdoret në fjalitë e para në paragrafin e parë dhe të dytë të nenit V të KNY-së. Në të vërtetë, në KNY (në versionin në gjuhën angleze) dhe në disa ligje nacionale të bazuara në ML e UNCITRAL-it haset formulimi vijues: “Njohja dhe ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit mund të refuzohet ...”. Ithtarët e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit të anuluara në vendin e prejardhjes duke u bazuar në shprehjen “mund të refuzohet” (“may be refused”), me të drejtë konstatojnë se refuzimi i njohjes dhe i ekzekutimit të vendimeve të anuluara të arbitrazhit paraqet opsion, por jo edhe imperativ për gjykatën e njohjes. Në të vërtetë, me formulimin e tillë gjykatës së njohjes i jepet e drejtë diskrecionale që në rastin konkret të vendos që të refuzoj apo jo njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, edhe përkundër ekzistimit të njërës prej pengesave të parapara në nenin V të KNY-së. Kjo do të thotë se gjykata e njohjes edhe kur vërteton apo konstaton ekzistimin e ndonjë supozimi meritor të paraparë në nenin V të Konventës, ajo nuk është e obliguar që automatikisht të refuzoj ekzekuaturën. Kështu për shembull, në një vendim nga praktika gjyqësore e Hong Kongut është theksuar se “edhe në qoftë se njëra nga shkaqet që justifikon refuzimin e ekzekutimit është provuar nga pala rezistuese, gjykata edhe më tutje ka diskrecion për të lejuar ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit”.930 Në anën tjetër, 927 Vendimi i Gjykatës së Lartë të Drejtësisë (High Court of Justice), Queen’s Bench Division

(Commercial Court), i datës 24 maj 1999, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation S.A. v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999, fq. 777-785.

928 Vendimi i Gjykatës së Qarkut të SHBA-së për Distriktin e Kolumbisë, i datës 31 korrik 1996, në rastin Chromalloy Aeroservices Inc. v. The Arab Republic of Egypt – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997, fq. 1001-1012.

929 Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 14 janar 1997, në rastin The Arab Republic of Egypt v. Chromalloy Aeroservices Inc. - raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997, fq. 691-695.

930 Vendimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, i datës 13 korrik 1994, në rastin China Nanhai Oil Joint Service Corporation Shenzhen Branch v. Gee Tai Holdings Co. Ltd - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995, fq. 671—680.

310

kundërshtarët e interpretimit të mësipërm të nenit V të KNY-së, konsiderojnë se ky nen ka karakter imperativ dhe se gjykata e njohjes ka për obligim që të refuzoj njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit çdoherë kur vërtetohet se ekziston ndonjëra nga supozimet meritore të parapara me këtë nen, përfshirë edhe anulimin e vendimit në vendin e prejardhjes. Në favor të qëndrimit të tyre flet formulimi i këtij neni në tekstin francez, i cili po ashtu përbën një nga tekstet zyrtare të Konventës, në të cilin përdoret shprehja “seront refusées” (“do të refuzohet”). Sipas këtij formulimi, neni V i Konventës nuk jep kurrfarë të drejte diskrecionale gjykatës së njohjes dhe ekzekutimit.

Lidhur me dilemat për karakterin e nenit V të Konventës, zgjidhjen duhet ta kërkojmë në vetë Konventën e Nju Jorkut. Konsiderojmë se edhe përkundër dallimeve që ekzistojnë ndërmjet tekstit të Konventës në gjuhën angleze dhe franceze, neni V i Konventës ka karakter dispozitiv, dhe se kjo është rezultat i përfshirjes së nenit VII në Konventë. Në të vërtetë, në qoftë se gjykatat shtetërore do të ishin të detyruara që të refuzojnë njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit për shkaqe të parapara në nenin V, atëherë Konventa nuk do ta autorizonte palën e interesuar që të shfrytëzoj mundësinë e zbatimit të së drejtës më të favorshme, të përmbajtur në nenin VII(1) të Konventës. Për dallim nga neni V, neni VII(1) i KNY ka karakter imperativ dhe është me efekt derogativ, pasi që me zbatimin e tij derogohen të gjitha dispozitat e KNY-së, përfshirë këtu edhe nenin V, në favor të dispozitave më të favorshme të përmbajtura në ndonjë marrëveshje tjetër ndërkombëtare apo në legjislacionin nacional të shtetit të njohjes dhe ekzekutimit. Në bazë të kësaj rrjedh se gjykata ka për obligim që të pranoj kërkesën për njohje dhe ekzekutim të vendimit të arbitrazhit të anuluar në vendin e prejardhjes, nëse në ndonjë marrëveshje tjetër ndërkombëtare ose në legjislacionin nacional të shetit të njohjes dhe ekzekutimit, anulimi i vendimit të arbitrazhit në shtetin e prejardhjes nuk parashihet si pengesë për njohjen dhe ekzekutimin e tij.

Për më tepër, në teorinë juridike veçanërisht theksohet se pengesat për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit duhet të interpretohen në mënyrë restriktive, ashtu që në rastet kur shkaku për refuzimin e ekzekutimit është i pranishëm, gjykata e ekzekutimit ka edhe më tutje të drejtën diskrecionale për të lejuar ekzekutimin në rastet kur shkelja është de minimis (joserioze, e parëndësishme, e vogël). Pra, ekzistenca e shkakut për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit duhet të pranohet vetëm në raste serioze.931 Një qëndrim i tillë është konfirmuar edhe në disa vendime të tjera gjyqësore, në të cilat gjykatat kanë konsideruar se kanë autorizim për të lejuar ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, madje edhe atëherë kur ekzistenca e shkakut për refuzimin e ekzekutimit të paraparë në Konventën e Nju Jorkut është provuar.932

8.3.6. Procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit në Republikën e Maqedonisë

Burim juridik kryesor në aspekt të procedurës për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit është Ligji për të Drejtën Ndërkombëtare Private i

931 A. van den Berg, NYC of 1958..., op.cit., fq. 268. 932 Shih: Vendimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, Gjykata e Lartë, i datës 16 dhjetor 1994, në rastin

Nanjing Cereals, Oils and Foodstuffs Import & Export Corporation v. Luckmate Commodities Trading Ltd. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996, fq. 542-545; Vendimi i Gjykatës së Lartë, Queen’s Bench Division (Commercial Court), i datës 20 januar 1997, në ratsin China Agribusiness Development Corporation v. Balli Trading - raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999, fq. 732-738.

311

Republikës së Maqedonisë, konkretisht nenet 111-116. Duke vështruar dispozitat procedurale të përmbajtura në këto nene, menjëherë mund të konstatohet se në Republikën e Maqedonisë është paraparë një procedurë e njëjtë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja në përgjithësi, pavarësisht se a bëhet fjalë për vendime të huaja gjyqësore apo të arbitrazhit.933 Sipas legjislacionit tonë, njohja e vendimeve të huaja të arbitrazhit mund të bëhet në procedurë të posaçme gjyqësore, procedurë të delibacionit, në të cilën njohja e vendimit të huaj të arbitrazhit është çështje kryesore dhe e vetme. Përveç kësaj, për njohjen e vendimeve të huaja të arbitrazhit gjykatat e shtetit tonë mund të vendosin edhe si për çështje paraprake (prejudiciale) në procedura të tjera, me ç’rast efektet e vendimit të tillë kufizohen vetëm në procedurën në të cilën është marrë ai vendim.934 Nga këtu mund të konstatojmë se LDNP-ja shprehimisht parasheh dy alternativa: a) njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit në procedurë të delibacionit dhe b) njohjen paraprake (prejudiciale) të vendimit të huaj të arbitrazhit në procedura të tjera. Si njëra ashtu edhe tjetra është lloj i procedurës gjyqësore.

Alternativa e dytë konsiston në mundësinë që vendimi i huaj i arbitrazhit të ekzekutohet edhe pse në procedurë të posaçme nuk është bërë njohja e tij. Kjo për shembull ndodhë në rast se pala e interesuar drejtpërsëdrejti i drejtohet gjykatës përmbaruese për të zhvilluar procedurë për ekzekutim të dhunshëm në bazë të vendimit të huaj të arbitrazhit, pa u marrë paraprakisht aktvendim i posaçëm për njohjen e këtij aktvendimi. Në këtë rast, para se të lejohet ekzekutimi në bazë të vendimit të huaj të arbitrazhit, gjykata përmbaruese vendosë për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit si për çështje paraprake.935

Kur për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit vendoset si për çështje kryesore, në sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë është paraparë procedurë e veçantë gjyqësore, e cila për nga natyra e saj është procedurë jokontestimore. Një përfundim i tillë rrjedh nga vetë neni 115 i LDNP në të cilin shprehimisht theksohet si në vijim: “Nëse në kuadër të këtij kreu nuk ka dispozita të veçanta, në procedurën për njohjen e vendimeve të huaja gjyqësore, në mënyrë përkatëse zbatohen dispozitat e procedurës jashtëkontestimore”.

Procedura e posaçme jashtëkontestimore për njohjen e vendimeve të huaja të arbitrazhit paraqet edhe procedurë të delibacionit, e cila iniciohet me iniciativën e palës së interesuar me paraqitjen e propozimit për njohje drejtuar gjykatës kompetente.936

Në aspekt të kompetencës, në LDNP shprehimisht specifikohet se për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit, kompetencë territoriale ka çdo gjykatë me kompetencë

933 Megjithëse dispozitat e neneve 111-115 i referohen vetëm procedurës për njohjen e vendimeve të

huaja të gjyqësore, të njëjtat dispozita zbatohen edhe në procedurën për njohjen e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Kjo shprehimisht është paraparë në nenin 116 të LDNP-së.

934 Shih: LDNP i RM-së, neni 112(3) (“Nëse për njohjen e vendimit të huaj gjyqësor nuk është marrë aktvendim i veçantë, secila gjykatë mund të vendosë për njohjen e atij vendimi si për çështje paraprake, por vetëm me efekt për atë procedurë.”).

935 Çështja e njohjes së vendimit të huaj të arbitrazhit mund të paraqitet edhe në ndonjë proces tjetër gjyqësor, p.sh. në procedurën kontestimore pala e cila parashtron prapësimin e gjësë së gjykuar (exceptio rei judicatae) i paraqet gjykatës si provë vendimin e huaj të arbitrazhit.

936 Shih: LDNP, neni 111(1) (“Procedura për njohjen e vendimit të huaj gjyqësor iniciohet me propozim.”).

312

lëndore. Sa i përket përbërjes së gjyqit, LDNP parasheh se për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit vendos gjykatësi individual i gjykatës themelore.937

Në Republikën e Maqedonisë procesi i njohjes, në fakt, është proces i kontrollit të kufizuar të vendimeve të huaja të arbitrazhit, pasi që gjatë këtij procesi gjykata kufizohet vetëm në konstatimin e ekzistimit të supozimeve të parapara për njohjen e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Kjo do të thotë se në sistemin juridik të Republikës së Maqedonisë është pranuar sistemi i kontrollit të kufizuar (controle limité) të vendimeve të huaja të arbitrazhit, në të cilin nuk lejohet që vendimi t’i nënshtrohet kontrollit meritor dhe nuk lejohet që i njëjti të ndryshohet.938

Lidhur me propozimin për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit, gjykata kompetente në procedurë të delibacionit vendos me aktvendim. Gjykata do të merr aktvendim për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit nëse konstaton se nuk ekzistojnë pengesat për njohje.939 Përveç aktvendimit me të cilin pranohet propozimi për njohjen, vendimi i gjykatës mund të ketë formën edhe të aktvendimit për refuzimin e njohjes së vendimit të huaj të arbitrazhit.

Gjykata aktvendimin për njohje do t’ia dorëzojë palës kundërshtare, përkatësisht pjesëmarrësve të tjerë në procedurën në të cilën është marrë vendimi i huaj i arbitrazhit, dhe do t’i këshillojë se kundër aktvendimit për njohjen mund të paraqesin kundërshtim, në afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të aktvendimit.940 Ky kundërshtim paraqitet në gjykatën që e ka marrë aktvendimin për njohje, e cila në këtë rast vendos në përbërje prej tre gjyqtarëve. Nëse vendimi pas kundërshtimit varet nga fakte kontestuese, gjyqi do të caktoj seancë dhe pas mbajtjes të së njëjtës ai vendos.941 Nga këtu mund të konstatojmë se procedura e delibacionit është kontradiktore, për shkak se kundërshtarit të propozuesit i jepet mundësia që të kundërshtoj njohjen e vendimeve të huaja të arbitrazhit, duke u bazuar në ekzistimin e pengesave të parapara, ekzistencën e të cilave është i gatshëm që ta dëshmoj.

Kundër aktvendimit me të cilin gjyqi e ka refuzuar propozimin për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit dhe kundër aktvendimit me të cilin është vendosur sipas kundërshtimit, lejohet ankesa në gjykatën kompetente të apelit, në afat prej 8 ditësh nga dita e pranimit të vendimit.942

Për shpenzimet e procedurës për njohjen e vendimit të huaj të arbitrazhit, gjykata vendos sipas rregullave që do të zbatoheshin në rastin kur për punën e njëjtë do të vendoste gjykata ose organi tjetër i Republikës së Maqedonisë.943

Sa i përket mjeteve të jashtëzakonshme të goditjes, LDNP-ja nuk parasheh ndonjë zgjidhje e cila do të rregullonte këtë çështje. Kështu kjo çështje duhet të zgjidhet në përputhje me aktet e tjera ligjore, me dispozitat e të cilave rregullohet procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Për shembull, Ligji për procedurë jashtëkontestimore përjashton mundësinë e parashtrimit të revizionit dhe të

937 LDNP, neni 112(1). 938 LDNP, neni 113(1). 939 LDNP, neni 113(2). 940 LDNP, neni 113(3). 941 LDNP, neni 113(4). 942 LDNP, neni 113(5). 943 LDNP, neni 114.

313

përsëritjes së procedurës.944 Për dallim prej tyre, kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë përbën mjetin e jashtëzakonshëm të goditjes që është në dispozicion të palëve.

Duhet theksuar se kur vendimi i huaj i arbitrazhit është njohur definitivisht, procedura e përmbarimit zhvillohet në përputhje me dispozitat e procedurës përmbaruese, sikurse në rastet kur bëhet fjalë për vendim të vendit.

944 Ligji për procedurë jashtëkontestimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 9/2008, neni 33.

314

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar paraqet mënyrë private të zgjidhjes së kontesteve, respektivisht ai paraqet organ apo institucion jo shtetëror tek i cili palët me marrëveshjen e arbitrazhit caktojnë një apo më tepër arbitra për zgjidhjen përfundimtare të kontestit ndërmjet tyre, dhe se vendimi i arbitrave është përfundimtar dhe detyrues për palët, me efekt të njëjtë juridik sikurse një aktgjykim i plotfuqishëm dhe detyrues i gjykatës. Arbitrazhi është krijesë e vetë shoqërisë, është krijesë e komunitetit afarist me qëllim të stabilitetit dhe zhvillimit të mëtutjeshëm të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare. Ai është institucion që parashihet nga të gjitha sistemet juridike të shteteve bashkëkohore dhe gëzon afirmim në suaza botërore. Mund të themi se sot, në botën bashkëkohore, marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare, bashkëpunimi ekonomik, shkencor, teknik, teknologjik, të investuarit në botën e jashtme nuk mund të paramendohen pa arbitrazhin tregtar ndërkombëtar si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve.

Nga hulumtimi dhe analiza e zgjidhjes së kontesteve tregtare ndërkombëtare para këtij mekanizmi, kemi ardhur deri te përfundimet dhe rekomandimet vijuese:

1. Periudha që përfshin gjysmën e dytë të shekullit XX karakterizohet me një afirmim të hovshëm të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, ku si rezultat i bashkëpunimit të llojllojshëm midis subjekteve tregtare të shteteve të ndryshme me qëllim të përforcimit të përbashkët dhe të organizuar në tregun botëror erdhi deri tek rritja enorme e kontesteve me karakter tregtar ndërkombëtar të cilat iu besuan për zgjidhje arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pjesëmarrësit në qarkullimin tregtar ndërkombëtar e preferojnë arbitrazhin më shumë krahasuar me procedurat para gjykatave të rregullta, duke pasur parasysh përparësitë e shumta të tij, prandaj aspak nuk është befasuese se pse pjesa dërmuese e kontratave tregtare të lidhura midis tyre parashohin arbitrazhin si mjet për zgjidhjen e kontesteve. Por, përveç avantazheve, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ka edhe të metat apo mangësitë e tij, e që e bëjnë këtë mekanizëm të mos jetë absolutisht perfekt në zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare. Sido që të jetë, bilanci i të gjitha vetive dhe karakteristikave të arbitrazhit është tejet pozitiv për të dhe flet në llogari të kësaj mënyre alternative të zgjidhjes së kontesteve, e njohur dhe e popullarizuar në korniza botërore. Përparësitë që i ka arbitrazhi e bëjnë atë aq atraktiv dhe efikas, saqë palët në pjesën dërmuese të rasteve i shmangen mënyrës së rregullt të zgjidhjes së kontesteve tregtare para gjykatave të rregullta, duke ia besuar zgjidhjen e të njejtave konteste arbitrazhit. Arsyet për përcaktimin e këtillë të palëve janë të shumta. Në teorinë juridike dhe në studimet empirike theksohet se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar ofron zgjidhje neutrale, objektive, profesionale, të shpejt, fleksibile, më pak formale, konfidenciale të kontesteve. Po ashtu, njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit është më i lehtë sesa ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore, si rezultat i sigurimit të një rregullimi global ndërkombëtar dhe gjerësisht të pranuar.

2. Natyra juridike e arbitrazit tregtar ndërkombëtar përbën një çështje mjaft të diskutueshme në teorinë juridike, megjithëse rrënjët e kësaj mënyre të zgjidhjes së kontesteve hasen që nga ditët e hershme të civilizimit tonë. Duke u nisur prej kritikave që i janë bërë teorisë kontraktuale dhe asaj juridiksionale, mund të konstatojmë se këto dy teori nuk na ofrojnë një shpjegim të plotë dhe të drejtë lidhur me natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pikëpamjet si të njërës teori, ashtu edhe të tjetrës nuk duhet konsideruar si absolutisht të drejta, duke pasur parasysh se ato na ofrojnë një sqarim të kufizuar dhe të njëanshëm (njëdimensional) mbi natyrën juridike të arbitrazhit. Që të dyja teoritë arbitrazhin e sqarojnë duke i dhënë përparësi vetëm një

315

elementi: derisa teoria kontraktuale i jep përparësi marrëveshjes së arbitrazhit si element fundamental, teoria juridiksionale çmon se marrëveshja e arbitrazhit nuk është vendimtare gjatë përcaktimit të natyrës juridike të arbitrazhit, po esenciale është qëllimi i konstituimit të arbitrazhit – që është gjykimi. Teoria mikse (e përzier, hibride) mori një qëndrim që reflekton kompromisin midis qëndrimeve të dy teorive të para dhe si e tillë ajo duket të jetë më e pranueshmja. Sipas saj, natyra juridike e arbitrazhit mund të shpjegohet në mënyrë të plotë vetëm nëse njëkohësisht përfshihet komponenta e saj kontraktuale dhe ajo procedurale. Ajo i jep rëndësi si marrëveshjes së arbitrazhit, ashtu edhe rolit të sistemeve juridike nacionale në dhënien e legjitimitetit për këtë mekanizëm juridik të zgjidhjes së kontesteve. Teoria mikse i merr parasysh mjaftueshëm që të dyja elementet, pa të cilat arbitrazhi nuk do të mund të sqarohej. Në krahasim me teoritë juridiksionale, kontraktuale dhe hibride, teoria autonome ka shkuar përtej realitetit të arbitrazhit modern tregtar ndërkombëtar, pasi që arbitrazhi nuk është plotësisht i pavarur nga çdo sistem juridik nacional.

3. Rregullimi normativ i zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit është intensifikuar, gjë që ka rezultuar me nxjerrjen e një numri të madh dhe të rëndësishëm të akteve normative si në planin nacional, ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Derisa sistemet juridike nacionale për shkak dallimeve ndërmjet tyre, e ndonjëherë edhe për shkak të kundërthënieve ndërmjet tyre, kanë frenuar zhvillimin e marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare, e me këtë frenonin edhe zhvillimin e së drejtës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, konventat ndërkombëtare kanë luajtur rol dominant në evoluimin, pranimin dhe afirmimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në fushën e marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare. Në krijimin e një kuadri normativ adekuat në suaza ndërkombëtare rol të rëndësishëm kanë luajtur organizatat ndërkombëtare universale politike, edhe atë si Lidhja e Kombeve, ashtu edhe OKB-ja. Në kuadër të të parës u sollën Protokoli i Gjenevës mbi klauzolat e arbitrazhit i vitit 1923 dhe Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927, kurse duke iu falënderuar OKB-së u soll konventa më e suksesshme ndërkombëtare në këtë materie - Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958. Duke pasur parasysh numrin e madh të shteteve që kanë aderuar në Konventën e Nju Jorkut, numri i të cilave deri në fund të vitit 2014 shkoi mbi 150, mund të përfundojmë se roli i saj është tejet i rëndësishëm në unifikimin e dispozitave me të cilat rregullohet zgjidhja e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, e veçanërisht njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit, që përfaqëson një nga çështjet qendrore të lidhura me arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

Rol të rëndësishëm në zhvillimin dhe afirmimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kanë luajtur Model-ligji i UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar dhe Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it edhe pse janë të dedikuara për arbitrazhet ad hoc, ato gëzojnë një njohje të gjerë në mbarë globin dhe si rezultat i kualitetit të tyre një numër i konsiderueshëm i arbitrazheve institucionale në mënyra të ndryshme i kanë pranuar apo adoptuar këto rregulla. Në anën tjetër, unifikimi i së drejtës së arbitrazhit në shkallën e sotme, nuk do të ishte i mundur pa ML e UNCITRAl-it. Zgjidhjet e këtij instrumenti ndërkombëtar opsional shërbyen për reformimin dhe modernizimin e legjislacionit të arbitrazhit në një numër të madh të shteteve, duke përfaqësuar kështu instrumentin me potencial të madh globalizues.

316

Në Republikën e Maqedonisë, sikurse edhe në shumicën e vendeve të botës, zgjidhjes së kontesteve nëpërmjet arbitrazhit i është kushtuar vëmendje e madhe. Për rregullimin normativ të saj ekzistojnë burime juridike nacionale dhe ndërkombëtare. Vendi ynë është pjesë e të gjitha konventave më të rëndësishme multilaterale ndërkombëtare me të cilat rregullohet arbitrazhi tregtar ndërkombëtar. Si rezultat i suksesit të madh të këtyre konventave, marrëveshjet bilaterale të lidhura nga shteti ynë e që i referohen materies së arbitrazhit përbëjnë burime juridike të një rëndësie dytësore. Reformimi i vërtetë i së drejtës së arbitrazhit të vendit tonë është bërë me miratimin e Ligjit për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, i cili përmban dispozita juridike bashkëkohore që përkojnë me trendet aktuale në zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare. Me miratimin e këtij ligji më vitin 2006, Maqedonia u bë pjesë e grupit të shteteve që kanë miratuar ligj të posaçëm mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar Ky ligj nuk përmban dispozita me të cilat do të rregullohej arbitrazhi i brendshëm, i cili edhe më tutje mbeti të rregullohet me dispozitat e Ligjit për procedurë kontestimore.

Nga e gjithë ajo që është paraqitur në këtë punim mund padyshim të konkludoj se kuadri normativ nacional dhe ai ndërkombëtar i është përshtatur karakteristikave specifike të kontesteve arbitrabile, si dhe nevojës për përdorim të gjerë të arbitrazhit si mënyrë më e përshtatshme për zgjidhjen e tyre. Zgjidhjet që ofrojnë burimet juridike ndërkombëtare dhe sistemet juridike bashkëkohore nacionale përkojnë me kërkesat bashkëkohore për zgjidhje efektive dhe profesionale të kontesteve para arbitrazhit.

4. Ekzistimi i një numri të madh të arbitrazheve dhe konkurenca lojale ndërmjet tyre është në favor si për shfrytëzuesit e shërbimeve të arbitrazhit, ashtu edhe për afirmimin e gjerë të kësaj mënyre jashtëgjyqësore të zgjidhjes së kontesteve. Jo vetëm që ekziston një numër i madh i arbitrazheve, por sot në botë funksionojnë edhe lloje të shumta të arbitrazheve, që janë konstituar për zgjidhjen e kontesteve. Edhe pse ekzistojnë kritere të ndryshme për kategorizimin e arbitrazheve, duhet theksuar se ndarja më e rëndësishme, më e njohur dhe më interesante është ndarja e arbitrazheve në të përhershme apo institucionale dhe në të përkohshme ose ad hoc. Kur jemi te zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazheve ad hoc, shfrytëzuesve potencial u rekomandojmë që në marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin të kontraktojnë aplikimin e Rregullave të Arbitrazhit të UNCITRAL-it, të cilat edhe janë miratuar për këtë qëllim. Rekomandimi për kontraktimin e këtyre rregullave ka për qëllim për të shmangur situatat e palakmueshme që mund të krijohen në rastet kur palët në marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin nuk kanë paraparë asgjë lidhur me atë se si do të zhvillohet procedura, apo kur lëshojnë që në marrëveshjen e tyre të përfshijnë ndonjë çështje që mund të ketë implikime në procedurën e arbitrazhit. Rekomandimin e këtillë e përforcon edhe më shumë fakti se arritja e mëvonshme e marrëveshjes së palëve për ndonjë çështje me rëndësi procedurale (siç mund të jetë vendi i arbitrazhit, gjuha në të cilën do të zhvillohet procesi, mënyra e emërimit të arbitrave) pas lindjes së kontestit apo pas inicimit të procesit para arbitrazhit është e vështirë që të arrihet. Në anën tjetër, institucionet e arbitrazhit që posedojnë rregulloret e tyre, përmbajnë dispozita të detajuara për të gjitha çështjet e rëndësishme procedurale. Këto institucione kanë dhënë një kontribut jashtëzakonisht të madh në zhvillimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe popullariteti i tyre është i atyre përmasave, saqë studimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar pa trajtimin e tyre do të konsiderohej si jo i plotë. Këto institucione u ngritën, u zhvilluan, ndryshuan dhe u shtuan në numër si rezultat i zhvillimit të qarkullimit tregtar ndërkombëtar dhe rritjes së numrit të kontesteve nga qarkullimi i tillë. Për dallim nga institucionet prestigjioze të arbitrazhit, siç është ICC-ja, LCIA-ja,

317

AAA/ICDR-ja, Gjykata e zgjedhur e përhershme-Arbitrazhi pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë ka administruar një numër tejet simbolik të kontesteve që nga viti 1993 edhe kur u themelua. Numri i vogël i kontesteve që deri më sot i janë besuar për zgjidhje Gjykatës së zgjedhur të përhershme - Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë, kushtëzon domosdoshmërinë e ndërmarrjes së iniciativave për afirmimin e këtij institucioni, si dhe për evitimin e pengesave që ndikojnë në funksionimin e tij. Mendojmë se për afirmimin e këtij institucioni duhet të ndërmerren fushata më të cilat do të informohen subjektet për përparësitë e kësaj mënyre të zgjidhjes së kontesteve. Publikimi i vendimeve të Arbitrazhit pranë OEM-së, si dhe trajtimi gjithnjë e më i shumtë i arbitrazhit në punimet e ekspertëve të kësaj fushe, padyshim se do ta afirmonte këtë institucion dhe do ta rriste besimin e subjekteve për zgjidhjen e kontesteve para tij.

5. Për zgjidhjen e kontesteve para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mund të flitet vetëm nëse ekziston marrëveshje e vlefshme e palëve me të cilën kontraktohet kompetenca e këij mekanizmi. Kjo marrëveshje përbën bazën juridike të konstituimit dhe funksionimit të arbitrazhit, pa të cilën nuk ka as arbitrazh. Sa i përket rëndësisë së saj, mund të përfundojmë se marrëveshja e arbitrazhit përbën një çështje thelbësore dhe jetike për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar dhe se ajo ka qenë dhe është objekt i pashmangshëm i studimit nga ana e teorisë juridike. Nëse marrëveshja e arbitrazhit nuk ekziston apo ajo është e pavlefshme edhe juridiksioni i arbitrazhit nuk mund të konstituohet në mënyrë të vlefshme, kurse vendimi i arbitrazhit, si qëllim dhe produkt përfundimtar i çdo arbitrazhi, nëse mbështetet në një marrëveshje jo ekzistuese apo të pavlefshme të arbitrazhit, vendoset para një rreziku të madh që të mos “mbijetojë” në fazën e kontrollit gjyqësor të tij.

Nga e gjithë ajo që kemi theksuar mund të konstatojmë se marrëveshja e vlefshme për arbitrazhin para së gjithash është akt me të cilin konstituohet kompetenca e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për zgjidhjen e kontestit apo kontesteve të caktuara. Së këndejmi, marrëveshjen e arbitrazhit mund ta definojmë si një lloj marrëveshjeje me të cilën palët kontraktuese ia besojnë arbitrazhit zgjidhjen e të gjitha kontesteve apo ndonjërit prej kontesteve, që kanë lindur apo mund të lindin në të ardhmen nga marrëdhënia e tyre juridike, me kusht që për këto konteste të mos jetë paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatave shtetërore.

6. Marrëveshja për arbitrazhin mund të paraqitet në dy lloje themelore, edhe atë si kompromis i arbitrazhit (kompromisi) dhe si klauzolë e arbitrazhit (klauzola kompromisore). Derisa kompromisi përfaqëson marrëveshjen me të cilën palët marrin përsipër që t’ia besojnë arbitrazhit të caktuar zgjidhjen e kontestit të tyre tanimë ekzistues, klauzola e arbitrazhit përfaqëson marrëveshjen me të cilën palët marrin përsipër që t’ia besojnë arbitrazhit të caktuar zgjidhjen e të gjitha kontesteve që mund të lindin në të ardhmen nga marrëdhënia e tyre juridike. Në kushtet bashkëkohore nuk ekzistojnë dallime në aspekt të rëndësisë juridike të këtyre dy llojeve të marrëveshjeve mbi arbitrazhin, që do të thotë se në aspekt të efekteve juridike, nuk bëhet dallim ndërmjet kompromisit dhe klauzolës kompromisore.

7. Duke pasur parasysh specifikat e marrëveshjes mbi arbitrazhin dhe duke u mbështetur në pikëpamjet që dominojnë në teorinë juridike, të cilat njëherit janë pranuar edhe nga e drejta e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar e Republikës së Maqedonisë, mund të përfundojmë se ekzistojnë katër kushte themelore për plotfuqishmërinë (vlefshmërinë) e marrëveshjes për arbitrazhin, dhe ato janë: 1. Arbitrabiliteti i kontestit; 2. Aftësia e palëve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit; 3. Forma e marrëveshjes së

318

arbitrazhit dhe 4. Përmbajtja e marrëveshjes së arbitrazhit (kërkesat përmbajtjesore për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit).

Sa i përket nocionit “arbitrabilitet”, mund të përfundojmë se ai nocion përpos që presupozon aftësinë e subjekteve për të lidhur marrëveshjen e arbitrazhit, me të para se gjithash nënkuptojmë përshtatshmërinë e një kontesti për t’u zgjidhur nëpërmjet arbitrazhit. Marrëveshja për arbitrazhin është valide nëse lënda kontestuese është arbitrabile. Në të kundërtën, në situatat kur lënda kontestuese është joarbitrabile, marrëveshja për arbitrazhin është e pavlefshme me çka do të prodhoheshin pasoja juridike të tjera. Çështjet e këtilla duhet të trajtohen vetëm nga autoriteti i gjykatave nacionale. Zgjidhja e këtyre çështjeve nga ana e arbitrazhit do të ketë si pasojë marrjen e vendimit i cili nuk do të mund t’i mbijetoj kontrollit gjyqësor.

Me kushtin e dytë për vlefshmërinë e marrëveshjes së arbitrazhit kërkohet që palët të kenë aftësi për të lidhur atë marrëveshjeje, respektivisht kërkohet që palët të jenë të afta që të padisin dhe që të paditen. Në të kundërtën, në rastet kur si palë paraqiten persona që nuk kanë aftësi për lidhjen e marrëveshjes së arbitrazhit, ajo marrëveshje do të jetë e pavlefshme, madje edhe atëherë kur lënda e kontestit do të jetë arbitrabile.

Sa i përket kushtit të formës, të gjitha konventat më të rëndësishme ndërkombëtare në sferën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe pothuajse të gjitha legjislacionet nacionale që i referohen kësaj materie, pa lënë anash edhe të gjitha rregulloret e institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit, parashohin formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit si kusht për vlefshmërinë e saj. Megjithëse marrëveshja e arbitrazhit edhe më tutje konsiderohet si punë juridike formale, ndryshimet e bëra kohëve të fundit në legjislacionet nacionale flasin për praninë e një tendence të vazhdueshme që konsiston në zbutjen e rregullave strikte dhe të ashpra lidhur me formën me shkrim të marrëveshjes së arbitrazhit. Pra, vërehet një tendencë e cila shkon në drejtim të relaksimit të këtyre kërkesave formale, respektivisht gjithnjë e më tepër po anohet kah konsensualizmi.

Sa i përket përmbajtjes, shumica e pjesëtarëve të doktrinës juridike theksojnë se marrëveshja për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar duhet t’i përmbaj dy elemente esenciale, e që janë: konstituimi i kompetencës së arbitrazhit dhe përcaktimi i kontestit ose kontesteve për të cilat arbitrazhi është kompetent.

8. Si çështje e rëndësishme që shtrohet në rastet kur kemi të bëjmë me të ashtuquajturat klauzola patologjike, është çështja e fatit juridik të tyre. Konsiderojmë se gjykatat dhe arbitrat duhet ta interpretojnë pozitivisht klauzolën e arbitrazhit. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare dhe e gjykatave nacionale shpeshherë na ka ofruar shembuj të interpretimit pozitiv të klauzolave patologjike, duke i “shpëtuar” (“shëruar”) ato, megjithëse nuk mungojnë edhe rastet kur këto klauzola nuk kanë arritur edhe të “mbijetojnë”. Andaj, palët duhet me kujdes të madh të formulojnë klauzolat e arbitrazhit në kontratat e tyre, në mënyrë që t’iu shmangen komplikimeve të shumta që mund të lindin nga një klauzolë patologjike. Formulimet e paqarta, joprecize dhe të dykuptimshme të klauzolave patologjike mund të krijojnë efekte të dëmshme dhe të përfundojnë me një klauzolë vështirë të shërueshme, apo edhe më keq, klauzola mund edhe të dështoj. Andaj palët duhet të jenë shumë të kujdesshme me rastin e formulimit të klauzolave të arbitrazhit, e veçanërisht duhet të jenë të kujdesshme kur ato u

319

shmangen model-klauzolave të arbitrazhit që rekomandohen nga institucionet e arbitrazhit.

9. Në bazë të analizave që u janë bërë qëndrimeve teorike, zgjidhjeve normative të legjislacioneve të ndryshme nacionale dhe të rregulloreve të institucioneve të ndryshme të arbitrazhit, si dhe vendimeve të praktikës gjyqësore dhe asaj të arbitrazhit, mund të përfundohet se autonomia e marrëveshjes së arbitrazhit dhe “competence-competence” janë parime që nuk dëmtojnë interesat e askujt, por që shërbejnë për të ruajtur përparësitë e arbitrazhit në zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar në raport me zgjidhjen e këtyre kontesteve para gjykatave nacionale.

Nga ajo që është theksuar në këtë punim, mund të përfundohet se njohja e gjerë që i bëhet sot doktrinës së autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit i kanë dhënë asaj statusin e një parimi të përgjithshëm. Njohja universale e këtij parimi është si rrjedhojë i rëndësisë që ka ai për procedurën e arbitrazhit. Ky parim mundëson që marrëveshja e arbitrazhit t’i realizoj funksionet e veta dhe se është në shërbim të sigurimit të efektivitetit të arbitrazhit. Mosnjohja e kësaj doktrine, në fakt do të ishte manifestim i një qëndrimi jomiqësor ndaj arbitrazhit, i cili sot paraqet një mekanizëm tejet të suksesshëm në zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar.

Gjithashtu, mund të konstatojmë se “competence-competence” përbën një parim tjetër në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar i cili gëzon njohje të gjerë. Në përputhje me këtë parim, arbitrat jo vetëm që kanë mundësi, por edhe obligim për të vendosur lidhur me kompetencën e tyre. Mirëpo, autorizimi i arbitrazhit për t’i zgjidhur çdo herë të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me juridiksionin e tij nuk do të thotë se ai është autoriteti i vetëm për të vendosur lidhur me këto çështje. Lidhur me kompetencën e tij, përpos arbitrazhit, mund të vendosin edhe gjykatat nacionale, por kontestimi i kompetencës së arbitrazhit para këtyre institucioneve nacionale nuk do të mund ta zvarritë procedurën e arbitrazhit dhe kështu ta prolongoj edhe zgjidhjen e kontestit, pasi që arbitrazhi mund të vazhdoj që të zhvilloj procesin dhe të marrë vendimin lidhur me esencën e kontestit derisa procedura para gjykatës nacionale lidhur me juridiksionin e arbitrazhit të vazhdoj. Kjo njëherit përbën edhe rëndësinë praktike të këtij parimi, prandaj atij i është dhënë njohje universale. Së bashku me doktrinën e autonomisë së marrëveshjes së arbitrazhit, “competence-competence” luan një rol kyç në funksion të sigurimit të efektivitetit të arbitrazhit, që njëherit është edhe një nga përparësitë kryesore të këtij mekanizmi privat të zgjidhjes së kontesteve, kundrejt zgjidhjes që ofrojnë gjykatat nacionale.

10. Në kushtet kur ekziston marrëveshja për arbitrazhin dhe kur është marrë vendimi nga palët për t’iu drejtuar këtij mekanizmi privat për të zgjidhur kontestin, hapi i parë i mëtutjeshëm ka të bëjë me konstituimin e tribunalit të arbitrazhit, veprim i cili duhet bërë pa vonesë. Në të vërtetë, mbrojtja juridike nuk mund të ofrohet nga tribunali i arbitrazhit derisa ai nuk është konstituuar. Çështja e konstituimit të arbitrazhit paraqet një çështje të ndjeshme dhe mjaft të rëndësishme, aq më parë kur kualiteti i gjykimit varet nga cilësia e arbitrave të zgjedhur. Çdo paralizim i procedurës për formimin e tribunalit të arbitrazhit, pa marrë parasysh se nga kush vjen obstruksioni, minon përparësitë e këtij mekanizmi privat. Pamundësia e cilësdo qoftë palë që t’i emërojë të gjithë arbitrat apo të emërojë një numër më të madh të arbitrave në raport me palën tjetër, ka bërë që të besohet në neutralitetin e këtij mekanizmi dhe se emërimi i arbitrave nga vetë palët paraqet një nga avantazhet kryesore të këtij sistemi alternativ të zgjidhjes së kontesteve.

320

11. Tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, si në shumicën e aspekteve të tij ashtu edhe në aspekt të emërimit të arbitrave, në pjesën më të madhe vjen në shprehje parimi i autonomisë së vullnetit të palëve. Në parim, palët kanë liri të plotë në zgjedhjen e arbitrave të tyre, që përfshinë edhe lirinë e palëve për të rënë dakord për numrin e arbitrave, mekanizmin për emërimin e tyre të drejtpërdrejtë apo duke iu referuar rregullave institucionale. Kur palët nuk i kanë zgjidhur çështjet e përmendura me marrëveshjen për arbitrazhin dhe kur nuk kanë zgjedhur rregulloren e ndonjë arbitrazhi institucional, atëherë do të zbatohet e drejta e cila do të jetë e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit. Kufizimet që parashihen në të drejtat nacionale dhe në konventat ndërkombëtare në aspekt të lirisë së palëve për të konstituuar tribunalin e arbitrazhit apo për të emëruar arbitrin individual janë minimale, që manifestohen vetëm nëpërmjet përcaktimit të disa parimeve themelore mbi të cilat mbështetet emërimi i arbitrave.

Sa i përket numrit të arbitrave që përbëjnë tribunalin e arbitrazhit, nga analiza që i është bërë zgjidhjeve të parashikuara në legjislacionet nacionale mund të dallojmë dy qëndrime: sipas të parit, palët mund të përcaktohen për cilindo qoftë numër të arbitrave, madje edhe për një numër çift të tyre; kurse sipas qëndrimit të dytë, lejohet vetëm kontraktimi i numrit tek të arbitrave, duke e arsyetuar zgjidhjen e këtillë me qëllimin e shmangies së bllokimit të vendimmarrjes. Por, praktika e zgjidhjes së kontesteve tregtare nëpërmjet arbitrazheve tregtare ndërkombëtare na tregon se në të shumtën e rasteve tribunali i arbitrazhit përbëhet nga një arbitër apo nga tre arbitra. Tribunalet prej pesë (apo më shumë) arbitra zakonisht vijnë në shprehje tek arbitrazhet ndërshtetërore, por ato në shumicën e rasteve janë jopraktike dhe të papërshtatshme për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.

12. Autonomia e vullnetit të palëve është parimi i cili gëzon epërsi edhe në aspekt të përcaktimit të kualifikimeve të arbitrave, megjithëse një person që të përzgjidhet si arbitër është e udhës të posedoj disa kualitete, në mënyrë që t’i besohet zgjidhja e kontestit. Se çfarë kualifikimesh duhet të ketë arbitri potencial, kjo në radhë të parë varet nga vullneti i palëve. Në të vërtetë, palët mund të jenë tejet specifike në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit, duke paraparë p.sh. se të gjithë arbitrat duhet ta flasin rrjedhshëm gjuhën angleze e cila do të jetë gjuhë e procesit dhe se të gjithë arbitrat duhet të kenë përvojë në industrinë e sigurimit. Mirëpo, të qenurit shumë specifik nuk është e këshillueshme, pasi që bartë rrezikun e mosgjetjes së dikujt që do të plotësonte listën e gjatë të kualifikimeve të arbitrave të parapara në marrëveshjen e palëve mbi arbitrazhin. Megjithatë, edhe pse palët kanë mundësi për të përcaktuar kriteret që do të duhej t’i plotësonte arbitri apo arbitrat, në praktikë ato pak i kushtojnë vëmendje kësaj çështjeje. Në mungesë të marrëveshjes së palëve në këtë aspekt, e drejta nacionale e aplikueshme apo rregullat institucionale të zgjedhura mund të sugjerojnë apo edhe të kërkojnë kualifikimet e caktuara që duhet t’i ketë një arbitër.

13. Palëve u është njohur autonomi e gjerë në përcaktimin e procedurës së emërimit të arbitrave dhe të formimit të tribunalit të arbitrazhit, e cila mund të bëhet nëpërmjet inkorporimit të një dispozite speciale për emërimin e arbitrave në marrëveshjen e tyre të arbitrazhit. Nëse palët në marrëveshjen e tyre nuk parashohin se si do të emërohen arbitrat, por në këtë rast ato vetëm zgjedhin rregullat e arbitrazhit institucional, atëherë procedura e emërimit të arbitrave do të zhvillohet sipas rregullave institucionale të zgjedhura. Pra, nëse palët kanë kontraktuar kompetencën e ndonjë institucioni të arbitrazhit, atyre u është lehtësuar detyra e konstituimit të tribunalit, pasi

321

që arbitrazhet institucionale kanë rregulloret e tyre me dispozitat e të cilave në mënyrë efikase konstituohet tribunali që do të zgjidh kontestin. Situatë më të ndërlikuar kemi në rastet kur kontraktohet kompetenca e arbitrazheve ad hoc. Në situatën e këtillë palët duhet të jenë mjaftë precize me rastin e kontraktimit të procedurës së konstituimit të arbitrazhit, pasi që edhe lëshimi më i vogël mund ta vështirësoj ose edhe ta pamundësoj formimin e tribunalit që do ta zgjidh kontestin. Që të shmanget ky rrezik, një nga zgjidhjet që rekomandohet është kontraktimi i aplikimit të ndonjë rregulloreje ekzistuese të arbitrazhit nga ana e palëve, e veçanërisht rekomandohet kontraktimi i aplikimit të Rregullave të Arbitrazhit të UNCITRAL-it.

Është mjaft komplekse dhe problematike çështja e emërimit të arbitrave tek arbitrazhet të cilat involvojnë më shumë subjekt, qoftë në anën e paditësit qoftë në anën e të paditurit (multiparty arbitration). Veçanërisht, problemet më të mëdha paraqiten me rastin e emërimit të arbitrave te tribunalet tre anëtarësh sesa në rastet e emërimit të arbitrit individual, pasi që emërimi i këtij të fundit sipas rregullit bëhet ose nëpërmjet arritjes së marrëveshjes nga të gjitha palët e përfshira ose nëpërmjet intervenimit të autoritetit të emërimit. Zgjidhjet më të fundit në rregulloret e institucioneve më prestigjioze të arbitrazhit parashohin kompetencën e institucioni të arbitrazhit për të emëruar secilin anëtar të tribunalit të arbitrazhit dhe për të caktuar njërin prej tyre si kryetar, në rastet kur të gjitha palët nuk janë në gjendje që të pajtohen për një metodë të konstituimit të tribunalit të arbitrazhit. Në anën tjetër, duke pasur parasysh se Rregullorja e GJZPAOEM-së parasheh kompetencën e institucionit për të emëruar vetëm atë arbitër, emërimin e të cilit nuk kanë arritur që ta bëjnë bashkarisht personat të cilët participojnë në njërën anë, rekomandojmë që në këtë aspekt Rregullorja duhet të rishikohet (ndryshohet), me ç’rast duhet të inkorporohet ajo zgjidhje që sot i karakterizon rregulloret e institucioneve më të rëndësishme të arbitrazhit. Zgjidhja e tillë institucionit do t’ia rezervonte të drejtën për t’i emëruar të gjithë arbitrat, si për anën e paditësit ashtu edhe për anën e të paditurit, zgjidhje kjo e cila ofon siguri më të madhe për trajtim të barabartë të palëve me rastin e emërimit të arbitrave.

14. Receptum arbitri paraqet kontratën tek e cila si palë paraqitet arbitri në njërën anë dhe të gjitha palët e involvuara në kontest në anën tjetër. Me lidhjen e kësaj kontrate lindin të drejta dhe detyrime për të dyja palët. Arbitri ka këto obligime themelore: të zgjidh kontestin, të jetë i pavarur dhe i paanshëm, procedurën ta drejtoj në mënyrë të drejtë dhe efikase, mandatin e vet ta ushtroj deri në fund dhe ta ruaj konfidencialitetin e procesit. Përveç obligimeve, arbitri ka edhe këto të drejta themelore: e drejta në shpërblim (honorar) për detyrën e kryer si dhe e drejta në kompensim të shpenzimeve të cilat i ka patur.

15. Duke e pasur parasysh rëndësinë jetike të pavarësisë dhe paanshmërisë së arbitrave për suksesin e këtij mekanizmi vullnetar të zgjidhjes së kontesteve, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është paraparë instituti i përjashtimit të arbitrit, i cili vjen në shprehje në rastet kur ekzistojnë dyshime të bazuara në objektivitetin e atij arbitri. Përjashtimi i arbitrave përbën mekanizmin kryesor kontrollues të kualiteteve morale, profesionale dhe të kualiteteve të tjera të arbitrit, që është paraparë në saje të insistimit që arbitri të plotësoj disa standarde të caktuara minimale me qëllim që të sigurohet gjykim i drejtë.

16. Procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është mjaftë specifike. Ajo në më tepër aspekte dallon nga procedura që zhvillohet para gjykatave të rregullta nacionale. Këtu po përmendim fleksibilitetin, ekspeditivitetin, joformalitetin,

322

thjeshtësinë dhe atmosferën më miqësore që e karakterizon këtë proces, e që në fakt të njëjtit përbëjnë edhe një nga avantazhet e këtij mekanizmi privat kundrejt procesit të zhvilluar nga gjykatat nacionale. Këto veti kanë bërë që ky proces të jetë më i pëlqyer sesa format e tjera të zgjidhjes së kontesteve nga qarkullimi tregtar ndërkombëtar.

Veprimi i parë i rëndësishëm procedural me të cilin iniciohet procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është dorëzimi i parashtresës me të cilën iniciohet kjo procedurë. Në praktikën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar zakonisht hasen dy lloje të parashtresave me të cilat fillon procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, e ato janë kërkesa për arbitrazh dhe padia. Pavarësisht se për cilin lloj të parashtresës bëhet fjalë, akti iniciues doemos duhet të përmbajë të dhënat me të cilat qartë informohet pala tjetër se kontesti i caktuar i është referuar arbitrazhit.

Duke u udhëhequr nga parimi i cili thotë “drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”, disa të drejta nacionale dhe rregullore të arbitrazheve kanë përcaktuar kornizën kohore brenda së cilës duhet të zgjidhet kontesti nga ana e tribunalit. Megjithatë, aktet të cilat parashohin korniza të këtilla kohore, parashohin po ashtu edhe mundësinë e shtyrjes së tyre me pëlqim të palëve ose me iniciativën e institucionit apo të tribunalit, kuptohet nëse ekzistojnë shkaqe të arsyeshme.

Me qëllim të organizimit sa më të mirë të procedurës së arbitrazhit, në disa qarqe arbitrat ndërkombëtar përgatisin një lloj “skeme të përgjithshme procedurale”, ku paraqitet mënyra në të cilën duhet të zhvillohet procedura e arbitrazhit, dhe ku përcaktohen afatet brenda të cilave duhet të ndërmerren veprimet e caktuara procedurale. Gjatë përgatitjes së planit për zhvillimin e procedurës së arbitrazhit e dobishme është që palët të konsultohen, me qëllim të rritjes së parashikueshmërisë së procesit dhe përmirësimit të atmosferës procedurale.

Tek zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar vendi i arbitrazhit luan një rol tejet të rëndësishëm, andaj përcaktimi i tij meriton vëmendje të posaçme. Duke i marrë parasysh pasojat e thella juridike të vendit të arbitrazhit, është e këshillueshme që vetë palët ta caktojnë këtë vend në klauzolën e arbitrazhit, në kompromis ose në marrëveshjen e mëvonshme të tyre, derisa këtë vend nuk e caktojnë arbitrat.

17. Sa i përket gjuhës nët cilën zhvillohet procesi i arbitrazhit, LATNRM-ja parasheh përdorimin e gjuhës maqedonase dhe shkrimin e saj cirilik si gjuhë të procedurës në rastet kur palët dhe arbitrat lëshojnë përcaktimin e gjuhës së arbitrazhit. Zgjidhja e këtillë ka anët e veta pozitive dhe negative. Aspekti pozitiv i kësaj zgjidhjeje qëndron në atë se eviton mundësinë e bllokimit të procesit në rastet kur as palët e as arbitrat nuk arrijnë që të përcaktojnë gjuhën në të cilën do të zhvillohet procesi. Aspekti negativ i zgjidhjes qëndron në favorizimin e gjuhës maqedonase, e cila përbën vetëm njërën nga gjuhët zyrtare të Republikës së Maqedonisë. Mospërfshirja e gjuhës shqipe dhe shkrimit të saj si gjuhë të arbitrazhit në nenin 22 parag. 4 është një nga tendencat e ligjvënësit për të margjinalizuar përdorimin e kësaj gjuhe. Mendojmë se në të ardhmen duhet shqyrtuar seriozisht përfshirjen e gjuhës shqipe dhe shkrimin e saj si gjuhë të arbitrazhit në nenin 22 parag. 4, aq më tepër kur e njëjta gjuhë përbën njërën nga gjuhët zyrtare në procedurat e ndryshme gjyqësore, përfshirë edhe procedurën kontestimore që zhvillohet para gjykatave të Republikës së Maqedonisë. Një zgjidhje e këtillë duhet të përfshihet edhe në Rregulloren e GJZPAOEM-së, pasi që edhe atje parashihet përdorimi

323

i gjuhës maqedonase si gjuhë e procedurës së arbitrazhit, në rastet kur mungon marrëveshja e palëve.

18. E drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit përbën një nga karakteristikat qenësore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, pasi që tek ky mekanizëm, për dallim nga zgjidhja gjyqësore e kontesteve, nuk ekziston ndonjë e drejtë procedurale paraprakisht e caktuar që do të zbatohej në çdo kontest të shtruar për zgjidhje para tij. Në bazë të analizave që u janë bërë qëndrimeve teorike, zgjidhjeve normative të legjislacioneve të ndryshme nacionale, burimeve ndërkombëtare dhe rregulloreve të institucioneve të ndryshme të arbitrazhit, si dhe vendimeve të praktikës gjyqësore dhe asaj të arbitrazhit, mund të përfundohet se vullneti i palëve në aspekt të përcaktimin të rregullave në bazë të së cilave zhvillohet procedura gëzon epërsi. Pra, vetë palët janë ato që në radhë të parë përcaktojnë rregullat procedurale, duke iu mundësuar atyre që të dizajnojnë procesin ashtu siç iu përgjigjet specifikave të kontestit të tyre. Nga ajo që është theksuar në punim, gjithashtu, mund të konkludojmë se autonomia e vullnetit të palëve në aspekt të përcaktimit të rregullave të procedurës nuk është krejtësisht e pakufizuar. Përkundrazi, palët kanë për detyrë që t’iu përmbahen dispozitave imperative të së drejtës së vendit ku ndodhet arbitrazhi. Zbatimi i këtyre dispozitave nuk mund të përjashtohet me marrëveshjen e palëve. Megjithatë, legjislacionet bashkëkohore nuk përmbajnë kufizime serioze, ashtu që të njëjtat nuk cenojnë epërsinë e autonomisë së palëve në këtë aspekt. Kufizimet e këtilla janë në funksion të mbrojtjes së integritetit të procesit, në funksion të sigurimit të disa standardeve minimale në proces, si dhe në funksion të sigurimit të një kualiteti të domosdoshëm të mbrojtjes juridike të ofruar nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar.

Në përputhje me atë që u thënë në këtë punim, rrjedh se, përveç palëve, edhe arbitrat janë të autorizuar për të përcaktuar rregullat procedurale të arbitrazhit. Një autorizim i tillë i tyre vjen në shprehje çdoherë kur mungon marrëveshja e palëve në aspekt të rregullave procedurale apo kur rregullat zgjedhura prej tyre nuk ofrojnë zgjidhje për të gjitha çështjet procedurale. Ky diskrecion i arbitrave mund të shtrihet deri në atë pikë ku mund të arrijë edhe autonomia e vullnetit të palëve. Kjo do të thotë se edhe për arbitrat vlejnë po ato kufizime që vlejnë për palët kur përcaktojnë rregullat procedurale. Sido që të jetë, autorizimi gjerë i arbitrave për të përcaktuar rregullat e procedurës shikohet si një zgjidhje me rëndësi të madhe praktike, pasi që i njëjti është në funksion të zhbllokimit të procedurës, e veçanërisht kur kemi parasysh faktin se në shumicën e rasteve të arbitrazhit palët kontestuese nuk arrijnë që të gjejnë gjuhë të përbashkët për të gjitha çështjet procedurale me të cilat ballafaqohen.

19. Midis arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe gjykatave të rregullta nacionale, si dy mekanizma të zgjidhjes së kontesteve, ekziston një raport i ngushtë. Edhe pse tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar në shumicën e rasteve palët dhe arbitrat nuk duan ndërhyrjen e gjyqeve nacionale, një ndërhyrje e tillë në disa situata të caktuara është e pashmangshme, madje edhe e nevojshme. Këtu po veçojmë ndihmën e gjykatave nacionale në aspekt të nxjerrjes së provave, e cila është e mirëseardhur dhe e dobishme për palët dhe arbitrat, pasi që këta të fundit si rezultat i mungesës së kompetencave shtrënguese apo detyruese ndonjëherë nuk arrijnë që të nxjerrin prova të caktuara. Shumë sisteme juridike gjykatave nacionale të tyre u lejojnë që të ndërhyjnë për të ndihmuar në zhvillimin e procedurës së arbitrazhit, në rastet kur arbitrazhi nuk është në gjendje që vetë t’i nxjerrë provat e caktuara.

324

20. Zgjidhja e kontesteve tregtare para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare përfundon me vendim të arbitrazhit. Me nocionin “vendim i arbitrazhit” nënkuptojmë vendimin meritor me të cilin çështja zgjidhet në themel – ai është përfundimtar dhe detyrues për palët dhe me efekt res judicata ndërmjet palëve. Këtu fjala është për vendim me të cilin tribunali e zgjidh kontestin në esencë (in meritum). Përveç vendimit përfundimtar të arbitrazhit, i natyrës meritore është edhe vendimi i pjesshëm i arbitrazhit, me të cilin përfundimisht zgjidhet vetëm një pjesë e kërkesës. Përveçse me vendim përfundimtar të arbitrazhit, procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar përfundon edhe me konkluzion të tribunalit të arbitrazhit për përfundimin e procedurës, si dhe me ujdi (pajtim). Karakteristike për pajtimin arbitral është mundësia e nxjerrjes së vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë (pajtimit), respektivisht sipas kushteve për të cilat janë pajtuar palët. Dhënia e vendimit të arbitrazhit në bazë të ujdisë së arritur (consent award) është në funksion të sigurimit të njohjes dhe ekzekutimit të ujdisë në vendet në të cilat të përshtatshme për njohje dhe ekzekutim janë vetëm vendimet e arbitrazhit, e jo edhe ujditë.

Sa i përket afatit brenda të cilit duhet të nxirret vendimi i arbitrazhit, tribunali i arbitrazhit ka për detyrë që t’i përmbahet afatit që mund të jetë paraparë për këtë qëllim në vetë marrëveshjen e palëve, në rregulloren e ndonjë institucioni të arbitrazhit, ose në ligjin përkatës nacional. Lidhur me këtë çështje më të drejtpërdrejta janë rregulloret e institucioneve të arbitrazhit, pasi që shumica prej tyre shprehimisht parashohin afatin brenda të cilit duhet dhënë vendimi i arbitrazhit. Për dallim prej tyre, shumica e ligjeve nacionale të arbitrazhit nuk përcaktojnë ndonjë afat brenda të cilit duhet të merret vendimi i arbitrazhit, duke e konsideruar të vështirë parashikimin e një afati të përgjithshëm për të gjitha rastet. Por, kjo nuk do të thotë se arbitrat janë të liruar nga detyrimi që të nxjerrin vendimin e arbitrazhit në afat të arsyeshëm. Në rastet kur palët me marrëveshje përcaktojnë afatin brenda të cilit duhet të nxirret vendimi i arbitrazhit, atyre u rekomandojmë që të jenë shumë të kujdesshme dhe mos të përcaktojnë afate rigoroze, pa mundësi të shtyrjes. Rreziku që kanoset në rastet e këtilla është i dyfishtë: së pari, afati mund të kaloj para se tribunali i arbitrazhit të ketë nxjerrë vendimin e tij, duket i lënë arbitrat pa juridiksion për të vazhduar më tutje me procesin dhe për të nxjerrë vendim të vlefshëm; dhe së dyti tribunali i arbitrazhi duke u përpjekur që të veproj brenda limiteve të caktuara kohore, ai mund të jep vendim të arbitrazhi, pa i dhënë të paditurit mundësinë e duhur për të paraqitur rastin e tij, shkak ky i cili mund ta bëjë vendimin e arbitrazhit që mos t’i mbijetoj kontrollit të mëvonshëm gjyqësor. Për më tepër, afatet me të cilat tentohet që t’i bëhet presion tribunalit duhet të jenë në formë të udhëzimeve, me mundësi për t’u zgjatur sipas nevojës, e jo në formë të rregullave rigoroze, kurse përfundimi i seancës dëgjimore preferohet të parashikohet si momenti procedural nga i cili fillon të rrjedhë afati i tillë.

21. Vendimi i arbitrazhit, si akt me të cilin çështja zgjidhet në themel dhe i cili ka të njëjtin efekt sikurse aktgjykimi i plotfuqishëm i gjykatës nacionale, duhet të plotësoj kushte të caktuara në aspekt të formës dhe përmbajtjes në mënyrë që ai të jetë i vlefshëm dhe i ekzekutueshëm. Kushtet e këtilla përcaktohen nga palët në marrëveshjen e tyre mbi arbitrazhin (e cila mund të përfshijë rregullat e ndonjë institucioni të arbitrazhit) dhe nga lex arbitri – e drejta e zbatueshme për procedurën e arbitrazhit, e ajo më së shpeshti është lex loci arbitri. Kur jemi te legjislacionet nacionale, ato përmbajnë dispozita të ndryshme në aspekt të formës dhe përmbajtjes së vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh. derisa shumica prej tyre parashohin si të domosdoshme formën me shkrim të vendimit të arbitrazhit, në disa sisteme juridike nacionale kjo formë nuk

325

paraqet obligim imperativ për tribunalin e arbitrazhit në disa raste; ose, derisa në shumë legjislacione nacionale është e domosdoshme që vendimi i arbitrazhit të arsyetohet, në disa prej tyre arsyetimi nuk është i domosdoshëm për të gjitha vendimet e arbitrazhit. Kur analizojmë shumicën prej rregulloreve më karakteristike të arbitrazhit përfundojmë se shumë prej tyre e kërkojnë formën me shkrim të vendimit të arbitrazhit dhe të nënshkruarit e tij nga ana e arbitrave. Lidhur me pjesën arsyetuese të vendimit të arbitrazhit, në kuadër të rregulloreve të arbitrazhit, gjithashtu hasim në qëndrime të ndryshme: derisa disa rregullore institucionale kërkojnë që arsyet të jepen në të gjitha vendimet e arbitrazhit, shumica e rregulloreve të tilla e kërkojnë si të domosdoshme pjesën arsyetuese, përveç nëse palët janë marrë vesh ndryshe ose nëse bëhet fjalë për vendim të arbitrazhit në bazë të ujdisë.

22. Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar domosdoshmërish ballafaqohet me çështjen e përcaktimit të së drejtës së zbatueshme materiale, pasi që ai është krijuar dhe zhvilluar si një mekanizëm për zgjidhjen e kontesteve që lindin nga marrëdhëniet kontraktuese me element ndërkombëtar, që janë të lidhura me dy apo më tepër shtete. Edhe në këtë aspekt në të drejtën bashkëkohore të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar përparësi gëzon autonomia e vullnetit të palëve – kjo do të thotë se palët, në përputhje me parimin e autonomisë së vullnetit, janë ato të cilat në radhë të parë mund të zgjedhin rregullat materialo juridike në bazë të të cilave do të zgjidhet kontesti në themel (in meritum). Zgjedhja e të drejtës së zbatueshme materiale nga ana e palëve përbën mënyrën më normale të përcaktimit të kësaj komponente të rëndësishme të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, dhe se e njëjta gëzon njohje të gjerë në burimet juridike bashkëkohore të arbitrazhit. Ajo që është specifike për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar ka të bëjë me mundësinë e palëve për t’i autorizuar arbitrat që të zgjidhin kontestin e tyre në bazë të parimit drejtësisë dhe drejtshëmirisë (“ex aequo et bono”). Nëse mungon një marrëveshje e tillë e palëve, e drejta e zbatueshme materiale, apo siç ndryshe quhet e drejta kompetente materiale, përcaktohet në mënyra të ndryshme. Kështu për shembull, në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të Republikës së Maqedonisë është përcaktuar se në mungesë të së drejtës së zgjedhur nga palët, gjyqi i arbitrazhit do ta zbatoj të drejtën e shtetit për të cilën konsideron se është në lidhje më të afërt me lëndën e kontestit.

23. Dorëzimi i vendimit të arbitrazhit mund të mos jetë i vetmi veprim procedural që pason pas nxjerrjes së tij. Në të vërtetë, procedura pas marrjes së vendimit të arbitrazhit mund të ketë të bëjë edhe me deponimin e vendimit të arbitrazhit, me përmirësimin dhe interpretimin e vendimit të arbitrazhit, me marrjen e vendimit plotësues të arbitrazhit, si dhe me marrjen e vendimit për shpenzimet kur për këtë çështje nuk është vendosur në vendimin e arbitrazhit apo në konkluzionin me të cilin përfundon procedura e arbitrazhit.

24. Megjithëse procedura para arbitrazhit përfundon me marrjen e vendimit të arbitrazhit, kjo nuk do të thotë se çdoherë me vendimin e tillë merr fund edhe marrëdhënia kontestuese ndërmjet palëve. Nuk është aspak befasuese nëse pala humbëse shqyrton mundësinë për të kundërshtuar vendimin e arbitrazhit. Edhe pse në parim i mohohet e drejta ankesës, palës së pakënaqur nuk i mohohet edhe çdo formë tjetër e mbrojtjes gjyqësore. Për këtë qëllim, në sistemet juridike nacionale ashtu siç parashihet autonomia dhe pavarësia e arbitrazhit në punën e tij, po ashtu parashihet edhe mundësia e kontrollit gjyqësor të vendimit të arbitrazhit, që realizohet pas përfundimit të procedurës me nxjerrjen e vendimit të arbitrazhit. Vështruar komparativisht mund të

326

konstatohet se ekzistojnë dy lloje themelore të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit. Thënë ndryshe, ky kontroll tradicionalisht realizohet në dy procese apo në dy skenarë të ndarë: i pari realizohet në procedurën sipas padisë për anulim të vendimit të arbitrazhit, kurse i dyti në procedurën për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit.

Procedura e anulimit të vendimit të arbitrazhit mund të iniciohet vetëm para gjykatave të shtetit prejardhjen e të cilit e ka ai vendim, e ky, në parim, është shteti në të cilin është nxjerrë vendimi i arbitrazhit. Në anë tjetër, procedura për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit, iniciohet atëherë kur ndonjëra prej palëve (zakonisht pala fituese) dëshiron që efektet e vendimit të arbitrazhit t’i shtrijë edhe jashtë kufijve të shtetit të prejardhjes së vendimit. Në një situatë të tillë, pala humbëse mund të kërkojë refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit të atij vendimi para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi.

25. Nga ajo që është trajtuar mund të konkludohet se shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar të parapara në LATNRM, si dhe në legjislacionet e tjera nacionale që bazohen në Model-Ligjin e UNCITRAL-it (që kanë qenë objekt studimi në këtë punim), paraqesin pasqyrim real të pranimit të një sistemi të kontrollit të kufizuar gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit, që dallohet thellësisht nga kontrolli që ushtrojnë gjykatat më të larta ndaj vendimeve të gjykata më të ulëta. Sistemi i këtillë i kontrollit nuk i lejon gjykatës nacionale që të lëshohet në kontrollin e kualitetit të vendimit të arbitrazhit.

Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit janë të numëruara në mënyrë taksative, që d.t.th. se asnjë shkak tjetër jashtë atyre të parapara në nenin 35, parag. 2 të LATNRM-së nuk mund të merret në konsideratë gjatë vendosjes lidhur me padinë për anulimin e vendimit të arbitrazhit. Shkaqet për anulimin e vendimeve të arbitrazhit në LATNRM ndahen në dy grupe, sipas barrës për të provuar ekzistimin e tyre. Grupin e parë e përbëjnë ato shkaqe për të cilat gjykata kujdeset vetëm në bazë të kërkesës së paditësit, i cili ka për obligim që të provoj ekzistencën e së paku një shkaku të tillë. Grupin e dytë, e përbëjnë ato shkaqe për të cilat gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare, pavarësisht prej asaj se a është thirrur apo jo paditësi në to.

Duke pasur parasysh se shkaqet për anulim të parapara në LATNRM korrespondojnë me shkaqet që i parasheh ML i UNCITRAL-it dhe me supozimet meritore për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të parapara në Konventën e Nju Jorkut të vitit 1958, mund të konstatojmë se legjislacioni i vendit tonë edhe në aspekt të kësaj forme të kontrollit gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit ka pranuar zgjidhjet normative moderne, të cilat reflektojnë një qëndrim pro-arbitrazhit.

26. Në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar për palën fituese parashihen instrumente efikase për ekzekutim të dhunshëm të vendimeve të arbitrazhit. Kështu, nëse vendimi i arbitrazhit nuk ekzekutohet vullnetarisht, apo nëse nuk japin efekt format e ndryshme të presionit për ekzekutimin vullnetar të vendimit të arbitrazhit nga pala humbëse, palës fituese i mbetet në disponim mundësia për t’iu drejtuar gjykatave shtetërore për ekzekutim të dhunshëm të vendimit të arbitrazhit. Meqenëse në objekt të fokusit tonë është ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit jashtë kufijve të shtetit të prejardhjes së tyre, këtu që në fillim si e domosdoshme për trajtim na është paraqitur çështja e nocionit të vendimit të huaj të arbitrazhit. Në Republikën e Maqedonisë është pranuar kriteri territorial si kriter i vetëm me rastin e kategorizimit të vendimeve të

327

arbitrazhit në vendime të vendit dhe vendime të huaja. Në këtë mënyrë, në LATNRM si vendim i huaj i arbitrazhit konsiderohet vendimi i arbitrazhit që nuk është nxjerrë në Republikën e Maqedonisë.

27. Supozimet për njohje dhe ekzekutim paraqesin kushte të caktuara nën të cilat vendimeve të huaja të arbitrazhit u lejohet që të prodhojnë efekte juridike në shtetin e caktuar. Në Republikën e Maqedonisë, supozimet për njohje dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit përmbahen në Konventën e Nju Jorkut në nenin IV dhe V, duke pasur parasysh se në zbatimin direkt të dispozitave të kësaj Konvente na dërgon LATNRM-ja, me rastin kur bën fjalë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Kjo do të thotë se dispozitat e KNY-së janë burim i vetëm juridik i brendshëm në përputhje me të cilat caktohen kushtet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, pavarësisht nga ajo se shteti ku është marrë vendimi i arbitrazhit është apo nuk është shtet anëtar i KNY-së.

Supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të parapara në KNY mund t’i ndajmë në dy grupe: në supozime formale dhe supozime meritore.

Në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar kur flitet për supozimet formale flitet për dokumentet shtesë të cilat duhet të dorëzohen së bashku me kërkesën për njohje dhe ekzekutim të vendimit të vendimit të huaj të arbitrazhit para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Në përputhje me nenin IV parag. 1 të KNY-së, pala që kërkon njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit, në të njëjtën kohë me kërkesën, duhet të paraqesë edhe: origjinalin e vendimit ose një kopje të vërtetuar të vendimit të arbitrazhit dhe origjinalin e marrëveshjes së arbitrazhit ose një kopje të vërtetuar të saj. Në qoftë se vendimi ose marrëveshja në fjalë nuk janë përpiluar në gjuhën zyrtare të vendit ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i këtij vendimi, pala e cila kërkon njohje dhe ekzekutim duhet të paraqesë përkthim të atyre dokumenteve në gjuhën përkatëse, dhe se përkthimin e tillë duhet ta vërtetoj përkthyesi zyrtar që ka dhënë betim ose ndonjë agjent diplomatik apo konsullor.

Përveç supozimeve formale, Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958 parasheh edhe grupin e dytë të supozimeve për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit, të a.q. supozime meritore. Të gjitha këto supozime të parapara në KNY dhe në shumë legjislacione nacionale janë të formuluara si pengesa, respektivisht si supozime negative, ekzistimi i të cilave paraqet bazë për refuzimin e kërkesës për njohje dhe ekzekutim. Supozimet meritore (pengesat) për njohje dhe ekzekutimi ndahen në dy grupe: në pengesa për të cilat gjykata e njohjes dhe ekzekutimit kujdeset sipas detyrës zyrtare dhe në pengesa ekzistimin e të cilave duhet ta provoj pala kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi. Pengesat për të cilat gjykata e njohjes dhe ekzekutimit kujdeset sipas detyrës zyrtare janë joarbitrabiliteti i lëndës së kontestit dhe shkelja e rendit publik të shtetit të njohjes dhe ekzekutimit. Në anën tjetër, pengesat të cilat gjykata i merr parasysh vetëm në bazë të kundërshtimit të palës kundër së cilës kërkohet njohja dhe ekzekutimi janë: a) pavlefshmëria e marrëveshjes së arbitrazhit; b) shkelja apo cenimi i parimit të dëgjimit të palëve; c) tejkalimi i autorizimeve nga ana e arbitrave; d) parregullsitë në përbërjen e tribunalit të arbitrazhit dhe në procedurën e arbitrazhit; e) mosekzistimi i vendimit të arbitrazhit detyrues për palët ose nëse i njëjti është anuluar, përkatësisht pezulluar nga organi kompetent i vendit në të cilin, ose sipas të drejtës të të cilit, është dhënë vendimi.

328

Nga e ajo që është theksuar në këtë punim mund të konstatojmë se nenet IV dhe V të Konventës së Nju Jorkut në të cilat parashihen supozimet për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit kanë si qëllim të përgjithshëm që të lehtësojnë ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, duke pasqyruar kështu një “paragjykim pro-ekzekutimit” (“pro-enforcement bias”). Sa i përket supozimeve meritore të cilat janë të paraqitura si pengesa për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, ato reflektojnë një sistem të kontrollit të kufizuar të vendimeve të arbitrazhit, duke ia pamundësuar gjykatës së ekzekutimit që të lëshohet në rishqyrtimin e meritumit të vendimit. Vetëm kur të provohet ekzistenca e ndonjërës, prej supozimeve meritore, të numëruara në mënyrë taksative, mund të vijë deri tek refuzimi i njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit. Përveçse kur bëhet fjalë për pengesat të cilat gjykata i merr parasysh sipas detyrës zyrtare, barra e të provuarit të supozimeve meritore bie mbi palën e cila kundërshton ekzekutimin, gjë e cila flet për favorizimin e pozitës procedurale të palës e cila kërkon njohje dhe ekzekutim të vendimit të huaj të arbitrazhit.

329

BIBLIOGRAFIA

I. Tekste, monografi, artikuj:

1. ‘2001 Statistical Report’, në ICC International Court of Arbitration Bulletin, Volume 13, No. 1, Spring 2002.






7. 2010 International Arbitration Survey: Choices in International Arbitration, studim i realizuar nga School of International Arbitration (Queen Mary University of London), i sponzorizuar nga White & Case LLP.

8. AAA 2011 Annual Report - 2011 President’s Letter and Financial Statements.

9. Aristotel, Retorika, 1 13, 1374b, 420.

10. Arrojo, M., ‘Dealing with Dissenting Opinions in the Award: Some Options for the Tribunal’, ASA Bulletin, Volume 26, No. 3, September 2008.

11. Barcelό III, J.J., ‘Who Decides the Arbitrators’ Jurisdiction? Separability and Competence-Competence in Transnational Perspective’. Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 36, No. 4, October 2003.

12. Berger, K. P., ‘Re-examining the Arbitration Agreement: Applicable Law – Consensus or Confusion?’ International Arbitration 2006: Back to Basics? ICCA Congress Series 2006 Montreal 13, A. J. van den Berg (ed.), Kluwer Law International, The Hague, 2007.

13. Berger, K. P., Private Dispute Resolution in International Business: Negotiation, Mediation, Arbitration, Volume II: Handbook, Kluwer Law International, The Hague, 2006.

14. Besarović, M., Priznanje i izvršenje inostranih arbitražnih odluka, Savremena administracija, Beograd, 1959.

15. Bilalli, A., ‘Zgjidhja e Kontesteve Afariste nëpërmjet Arbitrazheve Tregtare Ndërkombëtare’, E Drejta, ,Prishtinë, nr. 3-4/2012.

16. Bilalli, A., H. Kuçi, E Drejta Ndërkombëtare Private (pjesa e përgjithshme),Tetovë, 2008.

330

17. Bingham, T., ‘Reason and Reasons for Reasons: Differences Between a Court Judgement and an Arbitral Award’, Arbitration International, Volume 4, no. 2, 1988.

18. Bishop, D., L. Reed, ‘Practical Guidelines for Interviewing, Selecting and Challenging Party-Appointed Arbitrators in International Commercial Arbitration’, Arbitration International, Volume 14, Issue 4, 1998.

19. Bishop, R. D., ‘A Practical Guide for Drafting International Arbitration Clauses’, Int’l Energy L. & Tax’n Rev., 16, 2000.

20. Blackaby, N., C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, Redfern and Hunter on International Arbitration, Oxford University Press, Oxford, 2009.

21. Böckstiegel, K. H., S. Kröll, P. Nacimiento, ‘Germany as a Place for International and Domestic Arbitrations – General Overview’ në Arbitration in Germany: The Model Law in Practice, K.Böckstiegel, S. Kröll, P. Nacimiento (eds.), Kluwer Law International, The Hague, 2008.

22. Born, G., International Commercial Arbitration, Volume I, Kluwer Law International, 2009.

23. Born, G., International Commercial Arbitration: Commentary and Materials, 2nd edition, Transnational Publishers and Kluwer Law International, The Hague, 2001.

24. Brestovci, F., E drejta procedural civile I, Ribotim i katërt, Prishtinë, 2004.

25. Bühring-Uhle, Ch., ‘A Survey on Arbitration and Settlement in International Business Disputes: Advantages of Arbitration’, në Towards a Science of International Arbitration: Collected Empiricall Research, Christopher R. Drahozal & Richard W. Naimark (eds), The Hague, 2005.

26. Carabiber, Ch., L’ѐvolution de l’arbitrage commercial international, Recueil des cours de L’Acadѐmie de droit international de la Haye, 1960-I, Tome 99.

27. Carbonneau, Th., ‘The Exercise of Contract Freedom in the Making of Arbitration Agreements’, Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 36, 2003.

28. Carlquist, H., Party Autonomy and the Choice of Substantive Law in International Commercial Arbitration, master thesis, Göteborg University, 2006.

29. Carter, J. H., The Selection of Arbitrators in Worldwide Forum on the Arbitration of Intellectual Property Disputes, 3-4 March, Geneve, Switzerland, 1994.

30. Chukwumerije, O., Choice of Law in International Commercial Arbitration, Quorum Books, London, 1994.

31. Ćirić, A., ‘Kompetencija Kompetencije” Međunarodnih Trgovinskih Arbitraža’, Pravni Život, br. 12/1996, Beograd.

32. Cordero Moss, G., The Form Requirement for Arbitration Agreements in International Commercial Arbitration, e disponueshme në: <https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/20268/26160.pdf?sequence=1> (shikuar më 30 janar 2013).

331

33. Craig, W. L., W. W. Park & J. Paulsson, International Chamber of Commerce Arbitration, botimi i tretë, Oceana Publications, Dobbs Ferry NY, 2000.

34. Cukovac, M., Arbitražni sporazum – uslovi punovažnosti i granice, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd, 2008.

35. Cukovac, M., ‘Izvršenje arbitražnih odluka poništenih u zemlji porekla’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd.

36. Cukovac, M., ‘Limiti ublažavanja zahteva forme arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/2000, Beograd.

37. Dauti, N., E drejta e detyrimeve (pjesa e përgjithshme dhe e veçantë), Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2008.

38. David, R., L’arbitrage dans le commerce international, Economica, Paris, 1982.

39. Davis, B. G., ‘Pathological Clauses: Frédéric Eisemann’s Still Vital Criteria’, Arbitration International, Vol. 7, no. 4, 1991.

40. Derains, Y., E. A. Schwartz, A Guide to the New ICC Rules of Arbitration, Kluwer Law International, The Hague/London/Boston.

41. Deskoski T., ‘Арбитрабилност’, në Меѓународно Арбитражно право (ligjerata të autorizuara), ora e 5-të, Shkup, 2010.

42. Deskoski, T., Меѓународно Арбитражно Право, ligjërata të autorizuara, ‘Историски развиток и поим на меѓународната трговска арбитража’, (ora 1-rë), Скопје, 2010.

43. Dika, M., ‘Pretpostavke za priznanje i izvršenje stranih arbitražnih odluka po Zakonu o rješavanju sukoba zakona s propisima drugih zemalja’, Privreda i Pravo, vol. 25, nr. 9-10, 1986.

44. Dika, M., ‘Арбитражно решавање на трговските спорови во постјугословенските и некои други соседни земји’, në 37-ма средба на правниците од стопанството на Македонија, Здружение на Правници од Стопанството на Македонија, Охрид, 1997.

45. Domke, M., Commercial Arbitration, Prentice Hall, 1965.

46. Domke, M., The Law and Practice of Commercial Arbitration, Mundelein, 1968.

47. Donahey, S., ‘The Independence and Neutrality of Arbitrators’, Journal of International Arbitration, Vol. 9, No. 4, December 1992.

48. Đurović, R., ‘Samostalnost arbitraže i nezavisnost arbitara’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd.

49. Eisemann, F., ‘La claus d’arbitrage pathologique’ në Commercial Arbitration Essays in Memoriam Eugenio Minoli, U.T.E.T. , 1974.

50. Fouchard, G., Traité de l’arbitrage commercial international, Litéc, Paris, 1996.

51. Fouchard, Ph., E. Gaillard, B. Goldman, Traité de l’arbitrage commercial international, Litec, Paris, 1996,

332

52. Gaillard, E., and J. Savage (editors), ‘Fouchard, Gaillard, Goldman on International Commercial Arbitration, Kluwer Law International, The Hague, 1999.

53. Gaillard, E., Banifatemi, Y., ‘Negative effect of Competence-Competence: The Rule of Priority in Favour of the Arbitratiors’ në Enforcement of Arbitration Agreements and International Arbitral Awards: The New York Convention 1958 in Practice, Emmanuel Gaillard, Domenico di Petro (eds.), Cameron May, 2008.

54. Gill, J., ‘The IBA Conflicts Guidelines – Who’s Using Them and How?’, Dispute Resolution International, Vol. 1, No. 1, June 2007.

55. Goldman, B., ‘The Applicable Law: General Principle of Law – the Lex Mercatoria’ në Contemporary Problems in International Arbitration, J. Lew (ed.), Doredrecht, 1987.

56. Goldštajn, A., dhe S. Triva, Меħународно трговачка арбитража, Загреб, 1987.

57. Goldštajn, A., Međunarodna trgovačka arbitraža (treći dio), Zagreb, 1977.

58. Goldštajn, A., Međunarodna trgovačka arbitraža I, Informator, Zagreb, 1975.

59. Goldštajn, A., Međunarodna trgovačka arbitraža: drugio dio-Jugoslavija, Informator, Zagreb, 1976.

60. Goldštajn, A., Привредно уговорно право, Загреб, 1967.

61. Graves, J., Y. Davydan, ‘Competence-Competence and Separability-American Style’ në International Arbitration and International Commercial Law: Synergy, Convergence and Evolution (Liber Amicorum Eric Bergsten), Kröll, S., L.A. Mistelis, P. P. Viscasillas & V.M. Rogers (eds.), Kluwer Law International, The Netherlands, 2011.

62. Greenberg, S., Ch. Kee, J. R. Weermantry, International Commercial Arbitration: An Asia-Pacific Perspective, Cambridge University Press, Cambridge, 2011.

63. Hascher, D. T., ‘The Law Governing Procedure: Express or Implied Choice by the Parties – Contractual Practice’ (1996) 7 ICCA Congress series.

64. Hascher, D., ‘European Convention on International Commercial Arbitration of 1961’ në Yearbook Commercial Arbiitration, Vol. XXXVI, 2011.

65. Hascher, D., ‘Independence and Impartiality of Arbitrators: 3 Issues’, American University International Law Review, Vol. 27, 2012.

66. Holtzman, H., J. Neuhaus, A Guide to the UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration: Legislative History and Commentary, Deventer: Kluwer, 1994.

67. Hunter, R., The Law of Arbitration in Scotland, T & T Clark, Edinburgh, 1987.

68. International Arbitration: Corporate Attitudes and Practices 2008, School of International Arbitration (Queen Mary University of London) me ndihmën financiare të PriceWaterhouseCoopers.

333

69. Jakšić, A., Međunarodna trgovinska arbitraža u SR Jugoslaviji (unutrašnji i međunarodni izvori normi), Beograd, 1999.

70. Jakšić, A., Međunarodna trgovinska arbitraža, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2003.

71. Janevski, A., ‘Praznavanje i izvršenje stranih arbitražnih odluka’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd.

72. Janićijević, D., ‘Proširenje dejstva arbitražnog sporazuma’ në Arbitraža, nr.5, Spoljnotrgovinska Arbitraža pri Privrednoj Komori Srbije (ed.), Čugura print d.o.o, Beograd, 2008.

73. Jarrosson, Ch., La notion d’arbitrage, Paris, 1987.

74. Jashari, A., E drejta afariste (statusore), Tetovë, 2012.

75. Jezdiç, M., E drejta ndërkombëtare private II, Prishtinë, 1976.

76. Jovičić, K., ‘Odluke međunarodne trgovinske arbitraže koje se mogu poništavati pred sudom’, Pravni Život, nr. 12/2007, Beograd.

77. Jovičić, K., ‘Poništenje Odluka Međunarodnih Trgovinskih Arbitraža u američkom pravo’, Pravni Život, nr. 11/2006, Beograd.

78. Jovičić, K., ‘Poništenje odluke međunarodne trgovinske arbitraže u domaćem pravu’, Pravni Život, nr. 12/2008, Beograd.

79. Jovičić, K., ‘Pravne posledice poništenja arbitražne odluke’, Arbitraža, nr. 4, Beograd, 2006.

80. Jovičić, K., Поништење Одлука Међународних Трговинских Арбитража, punim i magjistraturës, Beograd, 2006.

81. Kasagiħ, R., Арбитражно рјешавање меħународних трговинских спорова – савремене тенденције, докторска дисертација, Ниш, 1998.

82. Kawharu, A., ‘Arbitral Jurisdiction’. New Zealand Universities Law Review, Vol.23, December 2008.

83. Kazazi, M., Burden of Proof and Related Issues: A Study on Evidence Before International Tribunals, Kluwer Law International, The Hague, 1996.

84. Kellor, F., American Arbitration: Its History, Functions and Achievements, New York, 1941.

85. Klein, F. E., Considerations sur l’arbitrage en droit international prive précédéee d'une étude de législation, de doctrine et de jurisprudence comparées en la matière, 1955.

86. Knežević, G., ‘Poništaj odluka spoljnotrgovinskih arbitraža i prethodno pitanja’, Međunarodna Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Beograd, 1997.

87. Knežević, G., Međunarodna trgovačka arbitraža: osnovna pitanja i problemi, Beograd, 1999.

88. Knežević, G., Međunarodna trgovaćka arbitraža: osnovno pitanja i problemi, Beograd, 1999.

334

89. Knežević, G., V. Pavić, Arbitraža i ADR, treće izdanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2010.

90. Krivokapić, B., Leksikon Međunardnog prava, Beograd, 1998.

91. Kurkela, M. S., S. Turunen, and Conflict Management Institute (COMI), Due Process in International Commercial Arbitration, 2nd edition, Oxford University Press, Oxford, 2010.

92. Lalive, P., ‘Enforcing awards’ në 60 Years of ICC Arbitration: A Look at the Future, ICC Publishing S.A., 1984.

93. Lalive, P., Conclusions in the Arbitral Process and the Independence of Arbitrators, ICC Publishing, S.A., Paris, June 1991.

94. Lando, O., ‘The Lex Mercatoria and International Commercial Arbitration’, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 34, issue 4, October 1985.

95. Landrau, M., L’arbitrage dans le droit anglais et français comparées, these, Paris, 1932.

96. Laturno, C. A., ‘International Arbitration of the Creative: A look at the World Intellectuall Property Organization’s New Arbitration Rules’, Transnat’l Law, nr. 9, 1996.

97. Lee, Sh., ‘Singapore High Court gives effect to pathological arbitration clause’ në Singapore International Arbitration Blog. Postuar më 28 mars 2013, <http://singaporeinternationalarbitration.com/2013/02/22/case-update-singapore-high-court-gives-effect-to-pathological-arbitration-clause/> (shikuar më 2 prill 2013).

98. Levy, L., ‘Dissenting Opinions in International Arbitration in Switzerland’, Arbitration International, Volume 5, no. 1, 1989.

99. Lew, J. D. M., Applicable Law in International Commercial Arbitration, Dobbs Ferry, New York, 1978.

100. Lew, J.D.M., L.A. Mistelis, S.M. Kröll, Comparative International Commercial Arbitration, Kluwer Law International, The Hague, 2003.

101. Lionnet, K., ‘The Arbitrator’s Contract’, Arbitration International, Volume 15, Issue 2, 1999.

102. Lupšić, D., Arbitraža u medjunarodnoj trgovini, doktorska disertacija, Praven fakultet, Beograd, 1964.

103. Luzzatto, R., ‘International Commercial Arbitration and the Municipal law of States’, Recueil des Cours de Académie de Droit International, La Haye, Tome 157, IV, 1977.

104. Mann, F. A., ‘Lex facit arbitrum’ në P. Sanders (ed.), International Arbitration: Liber Amicorum for Martin Domke, Martinous Nijhoff, The Hague, 1967.

105. Mažuranić, V., Приноси за хрватски правно – повјестни Ријечник, Загреб, 1908 – 1922.

335

106. Meason, J., and A. Smith, “Non-Lawyers in International Commercial Arbitration: Gathering Splinters on the Bench” (1991), 12 Northwestern J. Int’l & Bus 27 .

107. Mistelis, L., ‘International Arbitration – Corporate Attitudes and Practices – 12 Perception Tested: Myths, Data and Analysis Research Report’, The American Review of International Arbitration, Vol. 15, 2004.

108. Mistelis, L., Lew, J.D.M., Applicable laws and procedures in international commercial arbitration, University of London Press, London, 2005.

109. Mitrović, D., ‘Međunarodna trgovinska arbitraža danas’, Međunarodna Privredna Arbitraža – stanje i perspektive, Beograd, 1997.

110. Mitrović, D., ‘Međunarodna trgovinska arbitraža u francusku pravu’, Zbornik Međunarodna trgovinska arbitraža (strana prava i zakoni), Beograd, 1996.

111. Model Contracts for Small Firms: Legal Guidance for Doing International Business, International Trade Centre, Geneva, 2010.

112. Moses, M. L., The principle and practice of International Commercial Arbitration, Cambridge University Press, Cambridge, 2008.

113. Moss, C. G., The Form Requirement for Arbitration Agreements in International Commercial Arbitration, 2005.

114. Motulsky, H., Écrits, Études et notes sur l’arbitrage, Paris, 1974.

115. Mullerat, R. ‘Ethical Rules for International Arbitrators’, publikuar në Chicago International Dispute Resolution Association, 2004.

116. Mustill, M. J., ‘Arbitration: History and Background’, Journal of International Arbitration, Vol. 6, Issue 2, 1989.

117. Nang, J., ‘International Judicial Practice and the Written Form Requirement for International Arbitration Agreements’, Pacific Rim Law & Policy Journal Association, Vol. 10, No. 2, 2001.

118. Nikollovski, A., ‘Арбитража во разрешување на споровите со меѓународен елемент’, Деловно Право, Часопис за теориа и практика на правото, nr, 2, Shkup, 2000.

119. Norberg, Ch., ‘General Introduction to Inter-American Commercial Arbitration’, Yearbook Commercial Arbitration, Volume III, 1978.

120. Noussia, K., Confidentiality in International Commercial Arbitration: A Comparative Analysis of the Position nder English, US, German and French Law, Springer, Berlin, 2010.

121. Okekeifere, A. I., ‘The Parties’ Rights Against a Dilatory or Unskilled Arbitrator – Possible New Aproaches’, Journal of International Arbitration, Volume 15, Issue 2, 1998.

122. Onyema, E., ‘Selection of Arbitrators in International Commercial Arbitration’, International Arbitration Law Review, Vol. 8, no. 2, 2005.

123. Onyema, E., International Commercial Arbitration and the Arbitrator’s Contract, Routledge, London, fq. 84.

124. Pak, M., Meħyнародно приватно право, Naučna Knjiga, Beograd, 1986.

336

125. Park, W.W., ‘Determining Arbitral Jurisdiction: Allocation of Tasks between Courts and Arbitrators’, 9 ADRLJ 19, 2000.

126. Paulsson, J., ‘Arbitration Unbound: Award Detached from the Law of its Country of Origin’, The International and Comparative Law Quarterly, Vol. 30, 1981.

127. Paunović, M., ‘AD HOC arbitraža kao stredstvo rešavanja međunarodnih privrednih sporova u savremenim uslovima’, Međunarodna privredna arbitraža – stanje i perspektive (Zbornik referata), Beograd, 1997.

128. Perović, J., ‘Forma arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/1995, Beograd.

129. Perović, J., ‘Formulisanje klauzule o arbitraži u međunarodnim privrednim ugovorima’, Pravni Život, nr. 11/2012, Beograd.

130. Perović, J., ‘Izvori prava koji regulišu međunarodno trgovinsku arbitražu’, Pravni Život, nr. 12/1998, Beograd.

131. Perović, J., ‘Punovažnost ugovora o arbitraži’, Međunarodna Privredna Arbitraža-stanje i perspektive (zbornik referata), Beograd, 1997.

132. Perović, J., ‘Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, Beograd, 1998.

133. Perović, S., ‘Forma arbitražnog sporazuma i sredstva dokazivanja’, rad za strućno savetovanje, publikuar në Arbitražno rešavanje međunarodnih privrednih sporova, Beograd, 1987.

134. Perović, S., ‘Javni poredak i arbitraža’, Međunarodna Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Tetor 1997, Beograd.

135. Petrović, M., ‘Arbitraža ex aequo et bono’, Pravni Život, nr, 12/1995, Beograd.

136. Petrović, M., ‘Englesko pravo o međunarodnoj trgovačkoj arbitraži’, Međunarodna trgovinska arbitraža-strana prava i zakoni, Beograd, 1996.

137. Petrović, M., ‘Lex mercatoria i međunarodna trgovačka arbitraža’, Međunarodna Privredna Arbitraža: Stanje i Perspektive, Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Jugoslavije (botues), Beograd, 1997.

138. Petrović, M., ‘Pravni osnov izvršenja arbitražne odluke’, Pravni Život, nr. 12/2000.

139. Petrović, M., ‘Поништај арбитражног уговора у арбитражни спор’, Право и Привреда, nr. 5-8, 1998.

140. Petrović, M., Rešavanje spora pred međunarodnom trgovačkom arbitražom, Pravni fakultet u Kragujevcu, Kragujevac, 1996.

141. Philipson, C., The International Law and Custom of ancient Greece and Rome, London, 1911.

142. Pietrowski, R., ‘Evidence in International Arbitration’, Arbitration International, Vol. 22, Nr. 3, 2006.

143. Poudret, J. F., S. Besson, Comparative Law of International Arbitration, Sweet & Maxwell Ltd, London, 2007.

337

144. Rakić, G., ‘Granice arbitražnog sporazuma’, Pravni Život, nr. 12/2007, Beograd.

145. Redfern, A., and M. Hunter, Law and Practice of International Commercial Arbitration,fourth edition, Sweet & Maxwell, London, 2004.

146. Rivkin, D., ‘Keeping Lawyers out of International Arbitrations’, International Financial Law Review, February 1990.

147. Robert, J., Th. E. Carbonneau, The French Law of Arbitration, Matthew Bender, New York, 1983.

148. Rogers, C. A., ‘The Vocation of the International Arbitrator’, American University International Law Review, Volume 20, nr. 5, 2005.

149. Roney, D. P., ‘Effective Witness Preparation for International Commercial Arbitration: A Practical Guide for Counsel’, Journal of International Arbitration, Vol. 20, No. 5, 2003.

150. Rubellin-Devichi, J., L’arbitrage: Nature juridique. Droit interne et droit international privé, Paris, 1965.

151. Rubino-Sammartano, M., International Arbitration: Law and Practice, 2nd Edition, Kluwer Law International, The Hague, 2001.

152. Rubins, N., B. Lauterburg, ‘Independence, Impartiality and Duty of Disclosure in Investment Arbitration’, Investment and Commercial Arbitration – Similarities and Divergences, Eleven International Publishing, The Netherlands, 2010.

153. Saleh, S., Commercial Arbitration in the Arab Middle East, Graham & Trotman, London, 1984.

154. Salomon, C. T., ‘Selecting An International Arbitrator: Five Factors To Consider’, Mealey’s International Arbitration Report, Volume 17, October 2002.

155. Samuel, A., ‘Separability of Arbitration Clauses-Some Awkward Questions About the Law On Contracts, Conflict of Laws and The Administration of Justice’. ADRLJ 36, 2000.

156. Samuel, A., Jurisdictional Problems in International Commercial Arbitration: A Study of Belgian, Dutch, English, French, Swedish, Swiss, U.S. and West German Law, Schulthess Polygraphischer, Zürich, 1989.

157. Sanders, P., Arbitration, International Encyclopedia of Comparative Law, Volume XVI, Chapter 12, 1996.

158. Schwab, K. H., Schiedsgerichtsbarkeit, München, 1979.

159. Schwebel, S. M., International Arbitration: Three Salient Problems, Grotius Publications, 1987.

160. Schwebel, S., ‘The Validity of an Arbitral Award rendered by an Truncated Tribunal’, ICC Bulletin, Volume 6, No. 2, November 1995.

161. Selby, J. M., ‘Fact-Finding Before the Iran-United States Claim Tribunal: The View from the Trenches’ në Fact-Finding Before International Tribunals: Eleventh Sokol Colloquium, Richard B. Lillich (ed.), Ardsley-on-Hudson, New York, 1992.

338

162. Stanivuković, M., ‘Konstituisanje arbitražnog tribunala u uporednom pravu’, Međunarodna Privredna Arbitraža - Stanje i Perspektive (zbornik referata), Beograd, 1997.

163. Stanivuković, M., ‘Međunarodna Trgovačka Arbitraža u Pravu Sjedinjenih Američkih Država’, Međunarodna trgovinska arbitraža-strana prava i zakoni, Beograd, 1996.

164. Tellez, F. M., ‘Arbitrators’ Independence and Impartiality: A Review of SCC Board Decisions on Challenges to Arbitrators (2010-2012), Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce, 2013.

165. Tolkušnas, K., Defective Arbitration Clauses in International Commercial Contracts, master thesis, Mykolas Romeris University, Faculty of Law, Vilnius, 2010.

166. Trajković, M., ‘Специјализоване арбитраже’, Право и Привреда (часопис за привредноправну теорију и праксу), Beograd, nr. 5-8/2002.

167. Trajković, M., Međunarodno Arbitražno Pravo, Pravni Fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2000.

168. Triva, S., ‘Arbitražni ugovor nakon poništaja arbitražne odluke’, Pravni Život, nr. 8-9, Beograd, 1983.

169. Triva, S., ‘О арбитражи, њеној правној природи и о арбитражном уговору’, Арбитражно рјешавање спорова, Нови Сад, 1973.

170. Triva, S., A. Uzelac, Hrvatsko Arbitražno Pravo: Komentar Zakona o arbitraži i drugi izvori hrvatskog arbitražnog prava, Narodne Novine, Zagreb, 2007.

171. Triva, S., V. Belajec, M. Dika, Građansko parnično procesno pravno, šesto izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Narodne Novine, Zagreb, 1986.

172. Turner, R., Arbitration awards: a practical approach, Blackwell Publishing Ltd, Oxford, 2005.

173. Tweeddale, A., K. Tweeddale, Arbitration of Commercial Disputes: International and English Law and Practice, Oxford University Press, Oxford, 2007.

174. The International Solution to International Business Disputes – ICC Arbitration, ICC Publication No. 301, 1977.

175. UNCITRAL 2012 Digest of Case Law on the Model Law on International Commercial Arbitration, United Nations, New York, 2012.

176. van den Berg, A., ‘New York Convention of 1958. ‘Why Are Some Awards Not Enforceable’ në New Horizons in International Commercial Arbitration and Beyond, A. J. van den Berg (editor), Kluwer Law International, The Hague, 2005.

177. van den Berg, A., ‘New York Convention of 1958: Refusals of Enforcement’, ICC International Court of Arbitration Bulletin, Vol. 18, No. 2, 2007.

178. van den Berg, A., ‘Saudi Arabia’, Yearbook Commercial Arbitration, Volume IX, 1984.

339

179. van den Berg, A., ‘Why Are Some Awards Not Enforceable’ në New Horizons in International Commercial Arbitration and Beyond, A. J. van den Berg (editor), Kluwer Law International, The Hague, 2005.

180. van den Berg, A.J., R. van Delden, H.J. Snijders, Netherlands Arbitration Law, Kluwer Law and Taxation Publishers, Deventer/Boston, 1993.

181. van den Berg, A.J., The New York Arbitration Convention of 1958, Kluwer Law and Taxation Publishers, The Hague, 1981.

182. Van Houtte, V.,‘Consent to Arbitration Through Agreement to Printed Contracts: The Continental Experience’, Arbitration International, Vol. 16, No. 1, 2000.

183. Varadi, T., and B. Bordaš, G. Knežević, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 2001.

184. Varadi, T., Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1990.

185. Varady, T., ‘Međunarodna trgovinska arbitraža na evropskom prostoru’ në Evropski sodni prostor, Pravna fakulteta, Maribor, 2005.

186. Varady, T., Language and Translation in International Commercial Arbitration: From the Constitution of the Arbitral Tribunal through Recognition and Enforcement Proceedings, T. M. C Asser Press, The Hague, 2006.

187. Vasiljević, M., ‘Status i ovlašćenja organa imenovanja u arbitražnom pravu’, Pravni Život, nr. 12/1996, Beograd.

188. Velimirović, M., Izbor arbitara i formiranje arbitražnog veća kod međunarodnih trgovinskih arbitraža, punim i magjistraturës, Univerzitet u Novum Sadu, Pravni Fakultet, Novi Sad, 1992.

189. Vukotić, Ɖ., ‘Međunarodne trgovinske arbitraže i ingerencije državnih sudova’, Pravni Život, br. 12/1995, Beograd, 1995.

190. Vuković, Đ., Priznanje i izvršenje stranih sudskih i drugih odluka koje su sa njima izjednačene, Glas, Banja Luka, 1986.

191. Ware, S. J., ‘Arbitration Law’s Separability Doctrine After Buckeye Check Cashing, Inc. v. Cardegna’. Nevada Law Journal, Vol. 8, No. 107, October 2007.

192. Wetter, J. G., ‘The Present Status of the International Court of Arbitration in the ICC: An Appraisal’, The American Review of International Arbitration, Vol. 1, 1990.

193. Бендевски, Т., ‘Односот на арбитражната спогодба кон основниот договор’ në Годишник на Правниот Факултет во Скопје, Том XXXVII, 1996/1998, Скопје.

194. Варади, T., Меħunarodno privatno pravo, treće izmenjeno i dopunjeno izdanje, Forum, Novi Sad, 1990.

195. Вестберг, Џ., ‘Законските реформи и арбитражата во зачетоците на македонската пазарна економија’, Правник-стручно списание, viti i VI-të, nr. 60, Prill 1997.

340

196. Гавровска, П., Т. Дескоски, ‘Меродавно право за суштината на спорот во постапката пред меѓународната трговска арбитража’ në Мeѓународно Арбитражно Право (Ligjërata të autorizuara), ora 8, 2009/2010, Shkup.

197. Дескоски, T., ‘Поништување на арбитражната одлука’ në Меѓународно Арбитражно Право (Ligjërata të autorizuara), pjesa 11, Shkup, 2009/2010.

198. Дескоски, T., ‘Постапка пред Меѓународната Трговска Арбитража’ në Меѓународно Арбитражно Право (ligjërata të autorizuara), pjesa e 10, Shkup, 2009/2010.

199. Дескоски, T., Признавање и Извршување на Странските Арбитражни Одлуки, disertacion doktoral, Shkup, 2005.

200. Дика, M., А. Јаневски, ‘Јазикот во арбитражната постапка како причина за неизвршување на арбитражната одлука’, Судска Ревија, Viti I, nr. 1, 1995.

201. Јаневски, A., ‘Претпоставки за Признавање и Извршување на Странски Арбитражни Одлуки’, Деловно Право, nr. 2, 2000.

202. Јаниħијевиħ, Д., “Вишестраначке Арбитраже”-учешħе множине субјеката са положајем странке у арбитражном поступку, disertacion doktoral, Beograd, 2007.

203. Колиер, Џ., В. Лоу, Решавање на споровите во меѓународното право – Институции и преоцедури, (përkthyer nga Vesna Likar, Anamarija Nikolovska, Vladimir Ristevski, Svetllana Spasovska), Просветно Дело, Shkup, 1999.

204. Митровиħ, Д., Арбитража, Енциклопедија имовинског права и права удруженог рада, I, Beograd, 1978.

205. Петровиħ, M., ‘Надлежност меħународне трговинске арбитраже’, Pravni Život, nr. 5-8, Beograd 1997.

206. Рочкомановиħ, M., Меħународно приватно право, четврто измењено и допуњенено издање, Ниш, 2006.

207. Савовски, Д., ‘Арбитража во меѓународните стопански односи’, Правник, No. 34, Февруари 1995.

208. Станковиħ Г., Б. Старовиħ, Р. Кеча, Н. Петрушиħ, Арбитражно Процесно Право, Удружење за грађанско процесно и арбитражно право, Ниш, 1999.

209. Цецева, A., Арбитражна спогодба, Академик, Shkup, 2005.

210. Чукаловиħ, И., Рјешавање спорова измеħу дражава путем арбитраже, disertacion doktoral, Beograd, 1985.

211. Џунов, T., Меѓународно приватно право, botimi i katërt i plotësuar dhe i ndryshuar, Shkup, 1995.

341

II. Aktet juridike të shfrytëzuara:

1. AAA/ICDR International Arbitration Rules, amended and effective June 1, 2014 (Rregullat e ICDR-së).

2. DIS Arbitration Rules të vitit 1998 (Rregullat e DIS-it).

3. Fleta Zyrtare e RPFJ, nr. 26/47.

4. Fleta Zyrtare e RSFJ, nr. 43/82 dhe 72/82.

5. Fleta Zyrtare të RPFJ, Мarrëveshjet ndërkombëtare nr. 4/1959, 12/1963, 7/1967 dhe 11/1981.

6. Fleta Zyrtare të RSFJ - Shtojca nr. 13/1964.

7. GAFTA Arbitration Rules No. 125, në fuqi nga 1 qershori 2014.

8. Gazeta Zyrtare e RM, nr. 17/2011.



11. Gazeta Zyrtare e RM, nr. 53/1997, 59/2000 dhe 64/2003.

12. Gazeta Zyrtare e RM”, nr.140/2007.

13. General Assembly Resolutions 40/72, UN DOC. A/RES/40/72.

14. ICC Rules of Arbitration, in force as from 1 January 2012 (Rregullat e ICC-së).

15. ICC Rules of Arbitration, January 1, ICC, Paris, 1998.

16. ICC Rules of Arbitration, January 1, Paris, 2012, Appendix I – Statutes of the International Court of Arbitration.

17. Kodi Gjyqësor i Belgjikës, Kreu 6, në fuqi nga 1 shatori i vitit 2013.

18. Kodi i Procedurës Civile i Austrisë, në fuqi nga 1 janari i vitit 2014.

19. Kodi i Procedurës Civile i Francës, Dekreti nr. 2011-48 i datës 13.01.2011 për reformimin e ligjit mbi arbitrazhin.

20. Kodi i Procedurës Civile i Holandës, Libri i katërt, në fuqi nga 01.01.2015.

21. Kodi i Procedurës Civile i Italisë, i amendamentuar së fundmi me Dekretin Legjislativ nr.40, i datës 2 shkurt 2006.

22. Kodi i Procedurës Civile të Gjermanisë (ZPO), Libri i Dhjetë. i vitit 1998.

23. Kodi Nacional i Procedurës Civile dhe Tregtare të Argjentinës, Ligji nr. 22.434, i vitit 1981.

24. Kodi zviceran të procedurës civile, i miratuar më 19 dhjetor 2008.

25. Konferenca Evropiane për siguri dhe bashkëpunim, Akti final, Helsinki, 1 gusht 1975.

26. Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1927.

342

27. Konventa Evropiane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, Gjenevë 21.04.1961.

28. Konventa është e ratifikuar në “Fletën Zyrtare të RSFJ”, Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 12/1963, më 28.11.1963.

29. Konventa Inter-Amerikane mbi arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, Panama, 30.01.1975.

30. Konventa mbi zgjidhjen e kontesteve investuese ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera, Uashington 18.03. 1965;

31. Konventa për njohjen dhe ekzekutimin vendimeve të huaja të arbitrazhit, Nju Jork, 1958 (Konventa e Nju Jorkut 1958), e ratifikuar në Fletën zyrtare të RSFJ, MD nr. 11/1981 më 09.10.1981.

32. Kushtetuta e Iranit e vitit 1979.

33. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 52/91.

34. Kushtetuta e RSFJ-së “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.14/63.

35. Kushtetuta e RSFJ-së “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 9/74.

36. Kushtetuta e RSM-së “Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 15/63.

37. Kushtetuta e RSM-së “Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 7/74.

38. Kushtetuta e RSM-së “Gazeta Zyrtare e RSM” nr.15/63.

39. LATN i Ukrainës i vitit 1994 (i amendamentuar në përputhje me Ligjet No. 762-IV i 15 majit 2003 dhe No. 2798-IV i 6 shtatorit 2005).

40. LATN i Bullgarisë (Bullgaria No. 60 i datës 05.08.1988, 1993, 1998, 2001, 2002, 2007, 2008).

41. LCIA Arbitration Rules, in force from 1 October 2014. 42. LDNP i Zvicrës.

43. Ligji për procedurën kontestimore i vitit 1956, “Fleta Zyrtare e RPFJ” nr. 4/57.

44. Ligji egjiptian mbi arbitrazhin në materien civile dhe tregtare No. 27/1994.

45. Ligji i Arbitrazhit dhe i zgjidhjeve alternative të kontesteve i Indonezisë Nr. 30 i vitit 1999.

46. Ligji i arbitrazhit i Afrikës Jugore nr. 42/1965.

47. Ligji i Arbitrazhit i Anglisë i vitit 1996.

48. Ligji i Arbitrazhit i Danimarkës nr. 533/2005.

49. Ligji i Arbitrazhit i i Bermudave 1986.

50. Ligji i Arbitrazhit i Kroacisë ,Gazeta zyrtare nr. 88/2001, në fuqi nga 19 tetori i vitit 2001.

51. Ligji i Arbitrazhit i Norvegjisë nr.25/2004.

52. Ligji i Arbitrazhit i Skocisë i vitit 2010.

53. Ligji i Arbitrazhit i Suedisë i vitit 1999.

343

54. Ligji i arbitrazhit i Zelandës së Re nr. 99, i datës 2 shtator 1996.

55. Ligji i Arbitrazhit të Japonisë, Ligji nr. 138 i vitit 2003.

56. Ligji i Brazilit Nr. 9307, 1996.

57. Ligji i Federatës Ruse mbi Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar (në fuqi nga 14 gushti i vitit 1993).

58. Ligji kushtetues për realizimin e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 52/91.

59. Ligji kushtetues për realizimin e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM”, nr. 52/91.

60. Ligji mbi Procedurat e Arbitrazhit dhe Ekzekutimin e Vendimeve të Arbitrazhit të Çekisë (No. 216/1994, i amendamentuar më vitin 2011)

61. Ligji mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private i Zvicrës i vitit 1987.

62. Ligji për Arbitrazhin i Kosovës, Ligji Nr. 02/L-75.

63. Ligji për Arbitrazhin i Serbisë i vitit 2006 (Gazeta zyrtare nr. 46/06).

64. Ligji për arbitrazhin i Spanjës i vitit 2003 (60/2003), i amendamentuar në vitin 2011 (11/2011).

65. Ligji për arbitrazhin në çështjet civile dhe tregtare i Egjiptit, Nr.27/1994 (i ndryshuar me Ligjin Nr. 9 të vitit 1999).

66. Ligji për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 39/2006.

67. Ligji për gjykatat “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 17/2011.



70. Ligji për marrëdhëniet detyrimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 18/2001, 78/2001, 04/2002, 59/2002, 05/2003, 84/2008, 81/2009 dhe 161/2009.

71. Ligji për ndërmjetësimin ndërkombëtar dhe arbitrazhin i Bermudas i vitit 1993.

72. Ligji për Odat Ekonomike “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 17/2011.

73. Ligji për Odën Ekonomike “Gazeta Zyrtare e RSM” nr. 38/90.

74. Ligji për Odën Ekonomike të Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 89/04.

75. Ligji për Odën Ekonomike të Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM”, nr. 89/04.

76. Ligji për përmbarim i R.M-së “Gazeta Zyrtare e R.M” nr. 35/2005, 50/2006,129/2006, 8/2008, 83/2009, 50/10, 83/10, 88/10, 171/10, 148/11, dhe 187/13.

77. Ligji për procedure kontestimore i Republikës së Maqedonisë “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 79/2005; 110/2008; 83/2009 dhe 116/2010.

78. Ligji për procedurë jashtë kontestimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 9/2008.

79. Ligji për procedurë kontestimore “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr. 27/90.

344

80. Ligji për procedurë kontestimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 33/1998 dhe nr. 44/2002.

81. Ligji për procedurë kontestimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 79/2005, 110/2008, 83/2009 dhe 116/2010.

82. Ligji për procedurë kontestimore të Austrisë të vitit 2006.

83. Ligji për procedurë përmbarimore “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 53/1997, 59/2000 dhe 64/2003.

84. Ligji për procedurën përmbarimore “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 20/78; 6/82; 74/87; 57/89; 27/90.

85. Ligji për shoqëritë tregtare i RM-së “Gazeta Zyrtare e RM” nr. 28/2004, 84/2005, 25/2007, 87/2008, 42/2010, 48/2010, 24/2011, 166/2012, 70/2013, 119/2013, 120/2013 dhe 41/2014.

86. Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat e vendeve të tjera në marrëdhënie të caktuara “Gazeta Zyrtare e RSFJ” nr. 43/82 dhe 72/82.

87. Ligji të Arbitrazhit të Arabisë Saudite 2012 (Dekreti mbretëror No. M/34 i datës 16.04.2012), Um al Qura 2012.

88. Ligji themelor për ndërmarrjet “Fleta Zyrtare e RSFJ” nr.17/65.

89. LMAA Terms 2012 (Asociacioni i Arbitrave Detar të Londrës), 1 janar 2012.

90. Model – Ligji i UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, i pranuar nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare më 21.06.1985, i amendamentuar më vitin 2006.

91. Protokoli për klauzolat e arbitrazhit, Gjenevë, 24.09.1923 (Protokoli i Gjenevës 1923), e ratifikuar në Fletën zyrtare të RFPJ, MD nr. 4/1959 më 23.04.1959.

92. Republika e Shqipërisë Ligji nr. 8181, i datës 23.12.1996.








100. Republika e Shqipërisë Ligji nr. 9062, i datës 08.03. 2003.

101. Republika e Shqipërisë Ligji nr. 9953, i datës 14.07. 2008.

102. Republika e Shqipërisë, Ligji nr. 8012, i datës 18.10.1995

103. Rregullat e Arbitrazhit dhe të Pajtimit të VIAC (në fuqi nga 1 korriku i vitit 2013).

104. Rregullat e Arbitrazhit Kosovë 2011, të miratuara më 27 qershor 2011 (Tribunali i Përhershëm i Arbitrazhit i Kosovës).

105. Rregullat e Arbitrazhit Ndërkombëtar të Zvicrës të vitit 2012.

345

106. Rregullat e Arbitrazhit të CIETAC 2015, në fuqi nga 1 janari 2015.

107. Rregullat e Arbitrazhit të CRCICA, 1 mars 2011.

108. Rregullat e Arbitrazhit të SCC (në fuqi nga 1 janari i vitit 2010). 109. Rregullat e Arbitrazhit të UNCITRAL-it, të miratuara nga Asambleja e

Përgjithshme e OKB-së më 15.12.1976, të reviduara më vitin 2010.

110. Rregullat e Arbitrazhit të WIPO-s, në fuqi nga 1 korriku 2014.

111. Rregullat e CEPANI-t 2013, në fuqi nga 1 janari 2013.

112. Rregullorja e Arbitrazhit të tregtisë së jashtme, pranë Odës Tregtare të Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë, “Fleta Zyrtare e RPFJ” nr. 26/47.

113. Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme - Arbitrazhit pranë Dhomës Ekonomike të Maqedonisë, e datës 20.04.2011.

114. Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë e miratuar më 26.03.1993.

115. Rregullorja e Gjykatës së zgjedhur të përhershme-Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë e miratuar më 16.10.2007.

116. Rregullorja e SIAC, në fuqi nga 1 prilli i vitit 2013.

117. Rregullorja për harxhimet në procedurën para Gjykatës së zgjedhur të përhershme – Arbitrazhit pranë Odës Ekonomike të Maqedonisë e miratuar më 26.10.2011.

118. SCC Arbitration Rules 2010, në fuqi nga 1 janari 2010.

119. The International Solution to International Business Disputes – ICC Arbitration, ICC Publication No. 301, 1977.

120. The United States Foreign Sovereign Immunities Act, 28 U.S.C. sections 1602-1611.

121. Udhëzimet e Dhomës Ndërkombëtare të Avokatëve mbi konfliktin e interesave tek arbitrazhi ndërkombëtar, në fuqi nga 23 tetori 2014.

122. United Nations documents A/61/17.

346

III. Praktika gjyqësore dhe e arbitrazhit:

1. Aktgjykimi i Bezirksgericht, Affoltern am Albis, i datës 26 Maj 1994 (Not indicated v. Not indicated) – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIII, 1998.

2. Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Larisës (Greqi) No. 147/2002 – cituar sipas A. Tweeddale, K. Tweeddale, Arbitration of Commercial Disputes: International and English Law and Practice, Oxford University Press, Oxford, 2007, fq. 155-156.

3. Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 1 korrik 1997, në rastin Agence

Transcongolaise des Communications-Chemin de fer Congo Océan (ATC-CFCO) v. Compagnie Miniére de l’Ogoove-Comilog S.A. – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXIVa, 1999; po ashtu edhe në Revue de l’Arbitrage, 1998.

4. Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 5 shkurt 1980, në rastin Intertradex v. L.B.S. – cituar sipas Fouchard, Gaillard, Goldman ..., op. cit., fq. 656.

5. Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit të Singaporit, i datës 06.03.2002, në rastin PT

Garuda Indonesia v. Birgen Air – i publikuar në Singapore Law Reports (Reissue), 1, 2002.

6. Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit, Angli, 28 Qershor 1983 në rastin Bank Mellat

v. Helleniki Techniki S.A. – i publikuar në Queens Bench Division, 1984. 7. Aktgjykimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës, i datës 07.01.1992, në rastin

Siemens AG dhe BKMI Industrienlagen GmbH v. Dutco Construction Company – publikuar në YCA, Vol. XVIII, 1993.

8. Aktgjykimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës, i datës 10 qershor 1997, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997.

9. Aktgjykimi i Gjykatës së shkallës së parë të Kantonit të Gjenevës (Cour de Justice, Geneva), i datës 17 nëntor 1989 dhe aktgjykimi i Gjykatës Federale të Zvicrës (Tribunal Fédéral), i datës 17 prill 1990, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton - publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX, 1994.

10. Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Austrisë (Oberster Gerichtshof), i datës 20 tetor 1993, në rastin A v. B – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995.

11. Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Austrisë (Oberster Gerichtshof), i datës 20 tetor 1993 dhe i datës 23 shkurt 1998, në rastin Kajo-Erzeugnisse Essenzen GmbH v. DO Zdravilisce Radenska – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999.

347

12. Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, i datës 29 tetor 1991, në rastin Fung Sang Trading Ltd. v. Kai Sun Sea Products & Food Co. Ltd – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XVIII, 1992.

13. Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së, i datës 18.11.1968, në rastin Commonwealth Coatings Corporation v. Continental Casualty Co., 393 US 145 (1968).

14. Aktgjykimi i Svea Court of Appeal, i datës 15 maj 2003, nr. T8735-01 midis The Czech Republic v. CME Czech Republic B.V. - e disponueshme në: http://www.arbitration.sccinstitute.com/Views/Pages/GetFile.ashx?portalId=89&cat=95791&docId=1242805&propId=1578 (shikuar më 19.10.2014).

15. Aktgjykimi i US Courts of Appeals, Second Circuit, i datës 15 shkurt 2006, në rastin JSC Surgutneftegaz v. President and Fellows of Harvard College, 167 FedAppx 266 (2d Cir. 2006).

16. Birbrower, Montalbano, Condon & Frank v. The Superior Court of Santa Clara County, 1998 Cal Lexis 2; 1998 WL 1346 (Cal 1/5/1998).

17. Fritz Scherk v. Alberto-Culver Co., 417 U.S. 506 (1974). 18. Gjykata e Kasacionit të Francës në rastin “Roses” – Req. 27 juill 1937, D. 1938.

I. 25. JCP, 1937, II.. I 449.

19. ICC Case no. 5622 of 1988, final award – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX, 1994.

20. ICSID Case No. ARB/74/2, në rastin Alcoa Minerals of Jamaica, Inc. v. Jamaica – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IV, 1979.

21. Mitsubishi Motors Corporation v. Soler Chrysler Plymouth, Inc., 473 U.S. 614

(1985). 22. Rasti nr. 5017 i ICC-ës, Vendimi i pjeshëm i arbitrazhit, i datës 8 nëntor 2008,

në rastin Ivan Milutinovic PIM v. Deutche Babcock AG, i raportuar detalisht në punimin e autorit S. Schwebel, ‘The Validity of an Arbitral Award rendered by an Truncated Tribunal’, ICC Bulletin, Volume 6, No. 2, November 1995.

23. U.S. Court of Appeals, Fifth Circuit United States 16 F.3d 666, në rastin Sphere

Drake Insurance PLC v. Marine Towing, Inc., i datës 23.03.1994. 24. U.S. Court of Appeals, Third Circuit United States, në rastin Standard Bent

Glass Corp. v. Glassrobots OY, 333 F.3d 440.

25. Vendimi final i ICC-ës i vitit 1995 në rastin nr. 7626 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXII, 1997.

26. Vendimi i arbitrazhit ad hoc, i datës 23 gusht 1958, Saudi Arabia v. Arabian American Oil Co. (ARAMCO) – publikuar në International Law Reports, Volume 27, 1963.

348

27. Vendimi i arbitrazhit i ICSID-it, i datës 30 nëntor 1979, ICSID Case No. ARB/77/1, në rastin AGIP SpA v. Government of the People’s Republic of Congo – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. VIII, 1983.

28. Vendimi i arbitrazhit të Hamburg Friendly Arbitration, 1998, Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIV, 1999.

29. Vendimi i arbitrazhit të ICC-së, Rasti No. 1990, i vitit 1972 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978.

30. Vendimi i Corte di Cassazione, i datës 07.06.1989, në rastin Sacheri v. Robotto – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XVI, 1991.

31. Vendimi i Gjykatë së Apelit të Parisit, i datës 27 shtator 2001, në rastin SA

Caisse Fédérale de Crédit Mutuel du Nord de la France v. Société Banque Delubac et Compagnie - publikuar në Revue de l’arbitrage, Volume 2001, issue 4.

32. Vendimi i Gjykatë së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Dytë (United States Court of Appeals, Second Circuit), i datës 23 dhjetor 1974, në rastin Parsons & Whitemore Overseas Co. Inc v. Société Générale de l’Industrie du Papier (RAKTA) – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. I, 1976.

33. Vendimi i Gjykatës Administrative të Damaskut, i datës 31 mars 1988, në rastin Fougerolle SA v. Ministrz of Defence of the Syrian Arab Republic – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990, fq. 515-517.

34. Vendimi i Gjykatës Federale të Zvicrës, i sjellur më 15 mars 1990, në rastin Sonatrach v. K. C. A. Drilling Ltd. – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1990.

35. Vendimi i Gjykatës Federale të Zvicrës, i sjellur më 6 shtator 1996, në rastin X v. Y – cituar sipas Fouchard, Gaillard, Goldman..., fq. 439.

36. Vendimi i Gjykatës Federale Zvicerane,i sjellur më 16 janar 1995, në rastin Compagnie de Navigation et Transports SA v. MSC Mediterranean Shipping Company SA – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996.

37. Vendimi i Gjykatës franceze të Kasacionit, i datës 11.06.1991, në rastin Société

quest-africaine de bétons industriels (SOABI) v. Sénégal – publikuar në Journal de droit international, 118, 1991.

38. Vendimi i Gjykatës së Apelit e Qarkut të Dytë e SHBA-së (United States Court of Appeals, Second Circuit), i datës 17 qershor 1983, në rastin Sigval Bergesen v. Joseph Muller AG – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IX, 1984; 710 F. 2d 928, 932 (2d Cir. 1983).

39. Vendimi i Gjykatës së Apelit për Qarkun e Dytë në SHBA (U.S. Court of Appeals, Second Circuit), i datës 23 dhjetor 1974, në rastin Parsons & Whittemore Overseas Co. Inc. v. Société Genérale de l’Industrie du Papier (RAKTA) – 508 F. 2d 969 (2d Cir 1974) 975.

349

40. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Anglisë, i vitit 1968, në rastin Tzortzis and Another v. Monark Line A/B – cituar sipas Fouchard, Gaillard, Goldman . . ., fq. 788.

41. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Firencës (Corte Di Appello Di Firenze), i datës 8 tetor 1977, në rastin Bobbie Brooks Inc. v. Lanificio Walter Banci S.a.S – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IV, 1979.

42. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Lionit (Cour d'appel, Lyon), i datës 4 korrik të vitit 1991, në rastin SA France-Embryon v. Renato Argonauta – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XIX, 1994.

43. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit i sjellur më 13.12.1975 në rastin Menicucci v. Mahieux - i publikuar në Revue de l’arbitrage, 1977.

44. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit i sjellur më 19.06.1970 në rastin Hecht v. Sté Buismans - publikuar në Clunet, 1971.

45. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 1 qershor 1999, në rastin Braspetro Oil Services Company-Brasoil v. The Management and Implementation Authority of the Great Man-Made River Project – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIVa, 1999.

46. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 14 dhjetor 2000, në rastin SA Lapeyre et autres v. Sauvage – publikuar në Revue de l’arbitrage, volume 2001, issue 4.

47. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 14 janar1997, në rastin The Arab Republic of Egypt v. Chromalloy Aeroservices Inc. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997.

48. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 17 tetor 1991, në rastin Société Viennoiserie Fine v. Négre et autores - publikuar në Revue de l’arbitrage, 1992.

49. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 18 mars 1976 dhe 24 mars 1977, në rastin J. P. Gouault v. J. Gouault – cituar sipas M. Rubino-Sammartano, op. cit., fq. 767.

50. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 26 prill të vitit 1985, në rastin Aranella v. Italo-Ecuadoriana – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1985.

51. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 28 qershor 1998, në rastin Société Total Chine v. Sociétés E.M.H. et G.S.C. – publikuar në Revue de l’arbitrage, Volume 1989, issue 2.

52. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i datës 4 mars 1986, në rastin Cosiac v. Consorts Luchetti et autre – i publikuar në Revue de l’arbitrage, 1987.

53. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Parisit, i sjellur më 24.02.1994, në rastin

Ministry of Public Works v. Société Bec Fréres - i publikuar në Yearbook

350

Commercial Arbitration, Volume XXII, 1997, fq. 682-690 dhe në Revue de l’Arbitrage, 1995.

54. Vendimi i Gjykatës së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Distriktit të Kolumbisë,

(U.S. Courts of Appeals, District of Columbia Circuit), i datës 25 maj 2007, në rastin TermoRio S.A. E.S.P. et al. v. Electranta S.P. (Colombia), et al. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXXIII, 2008.

55. Vendimi i Gjykatës së Apelit të SHBA-së për Qarkun e Dytë (United States Court of Appeals, Second Circuit), i datës 12 gusht 1999, në rastin Baker Marine (Nig.) Ltd. v. Chevron (Nig.) Ltd. et al. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999.

56. Vendimi i Gjykatës së Apelit të Versajës, i datës 29 qershor 1995, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV v. Hilmarton – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996.

57. Vendimi i Gjykatës së Kasacioni të Francës, i datës 23 mars 1994, në rastin Hilmarton Ltd. v. Omnium de Traitement et de Valorisation – OTV – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995.

58. Vendimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës i sjellur më 07 maj 1963, në rastin Raymond Gosset v. Carapelli JCP- i publikuar në Revue critique de droit international privé, 1963.

59. Vendimi i Gjykatës së Kasacionit të Francës, i datës 9 dhjetor 1997, në rastin Société Hispano Suiza v. Société Hurel Dubois – publikuar në Revue de l’arbitrage, volume 1998, issue 2.

60. Vendimi i Gjykatës së Lartë i Kuala Lumpurit, të Malajzisë, i datës 10 dhjetor 1993, në rastin Harris Adacom Corp. v. Perkom Sdn Bhd – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997.

61. Vendimi i Gjykatës së Lartë të Drejtësisë (High Court of Justice), Queen’s Bench Division (Commercial Court), i datës 24 maj 1999, në rastin Omnium de Traitement et de Valorisation S.A. v. Hilmarton – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999.

62. Vendimi i Gjykatës së Lartë të Singaporit, në rastin HKL Group Co Ltd. V. Rizq International Holdings Pte Ltd [2013] SGHCR 5.

63. Vendimi i Gjykatës së Lartë, Queen’s Bench Division (Commercial Court), i

datës 20 janar 1997, në rastin China Agribusiness Development Corporation v. Balli Trading – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXIV, 1999.

64. Vendimi i Gjykatës së Qarkut për Distriktin Jugor të Nju Jorkut, i datës 24 gusht 1990, në rastin International Standard Electric Corporation v. Bridas Sociedad Anonima Petrolera, Industrial y Comercial – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XVII, 1992.

351

65. Vendimi i Gjykatës së Qarkut për Distriktin Lindor të Miçigenit (U.S. District Court for the Eastern District of Michigan), i datës 15 mars 1977, në rastin Audi-NSU Auto Union A.G. v. Overseas Motors Inc. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978.

66. Vendimi i Gjykatës së Qarkut të SHBA-së për Distriktin e Kolumbisë, i datës 31 korrik 1996, në rastin Chromalloy Aeroservices Inc. v. The Arab Republic of Egypt – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXII, 1997.

67. Vendimi i Gjykatës së Qarkut të SHBA-së për Qarkun Jugor të Nju Jorkut, i datës 22 tetor dhe 29 nëntor 1999, në rastin Martin I. Spier v. Calzaturificio Tecnica S.p.A – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000.

68. Vendimi i Gjykatës së qytetit të Sofisë nr. 2400/92, i datës 21.09.1988, në rastin

Kontinental v. Farmahim (me këtë vendim u refuzua ekzekutimi) dhe Vendimi i Gjykatës Supreme të Bullgarisë, i datës 20.02.1995 (me këtë vendim u anulua vendimi i arbitrazhit) – raportuar në M. Дика, А. Јаневски, ‘Јазикот во арбитражната постапка како причина за неизвршување на арбитражната одлука’, Судска Ревија, Viti I, nr. 1, 1995, fq. 53-64.

69. Vendimi i Gjykatës Supreme Federale të Zvicrës, i datës 18 shtator 2001, në rastin Özmak Makina Ve Elektrik Sanayi A.S. (Turqi) v. Voest Alpine Industrieanlag enbau Gmbh (Austri) – publikuar në ASA Bulletin, Vol. 20, 2002.

70. Vendimi i Gjykatës Supreme të Austrisë, i datës 17 nëntor 1971, në rastin ndërmjet një pale zvicerane dhe austriake (Oberster Gerichtshof Nov. 17 1965) – publikuar në YCA, Vol. I, 1976.

71. Vendimi i Gjykatës Supreme të Belgjikës (Cour de Cassation), i datës 28 qershor 1979, në rastin Audi-NSU Auto Union A.G. v. S.A. Adelin Petit et Cie – publikuar në YCA, Volume V, 1980.

72. Vendimi i Gjykatës Supreme të Gjermanisë (Bundesgerichtshof), i datës 14 prill 1988, në rastin SpA Ghezzi v. Jacob Boss Söhne – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990.

73. Vendimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, Gjykata e Lartë, i datës 16 dhjetor 1994, në rastin Nanjing Cereals, Oils and Foodstuffs Import & Export Corporation v. Luckmate Commodities Trading Ltd. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXI, 1996.

74. Vendimi i Gjykatës Supreme të Hong Kongut, i datës 13 korrik 1994, në rastin China Nanhai Oil Joint Service Corporation Shenzhen Branch v. Gee Tai Holdings Co. Ltd – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995.

75. Vendimi i Gjykatës Supreme të Indisë, i datës 7 tetor 1993, në rastin Renusagar Power Co. Ltd v. General Electric Co. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995.

352

76. Vendimi i Gjykatës Supreme të Italisë (Corte di Casazione) nr. 4342, i datës 9 maj 1996, me të cilin u rrëzua vendimi i Gjykatës së Apelit të Barit (Corte di Appello di Bari) nr. 811, i datës 2 nëntor 1993 – cituar sipas D. di Pietro, M. Plate, Enforcement of International Awards: The New York Convention of 1958, Cameron May, London, 2001, fq. 140.

77. Vendimi i Gjykatës Supreme të Kolumbisë, i datës 21 mars 1991 – publikuar në Revue de l’arbitrage, 1991.

78. Vendimi i Gjykatës Supreme të Queensland-it të Australisë, i datës 29 tetor 1993, në rastin Resort Condominiums International Inc. v. Ray Bolwell and Resort Condominiums (Australasia) Pty. Ltd. – raportuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XX, 1995.

79. Vendimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së i sjellur më 12.06.1967 në rastin Prima Paint Corp. v. Flood & Conklin Manufacturing Corp – 388 U.S. 395, fq. 402.

80. Vendimi i Gjykatës Supreme të SHBA-së i sjellur më 21.02.2006 në rastin Buckeye Check Chashing, Inc. v. John Cardegna-publikuar në 546 U.S. 440.

81. Vendimi i ICC nr. 4472 i vitit 1984 – i publikuar në Clunet, 1984.

82. Vendimi i ICC nr. 1103, Doc. No. 410/774, i datës 28.09.1960 – cituar sipas M. Petrović, Rešavanje spora…, op. cit., fq. 106.

83. Vendimi i ICC nr. 5103 i vitit 1988 – i publikuar në Journal du droit international, Tome 115, 1998, fq. 1206 dhe në Clunet, 1988, fq. 1206 etj.

84. Vendimi i ICC nr. 5294 i vitit 1988 – i publikuar në YCA, Volume XIV, 1989.

85. Vendimi i ICC nr. 5423 i vitit 1987, në rastin Société Datel Productions v. King Productions SARL – publikuar në Clunet, 1987.

86. Vendimi i ICC nr. 5946 i vitit 1990 – i publikuar në YCA, Vol. XVI, 1991.

87. Vendimi i ICC nr. 6709 – publikuar në Collection of ICC Arbitral Awards 1991-1995, Arnaldez Jean-Jacques (et al.), Paris, 1997.

88. Vendimi i ICSID-it, i datës 3 korrik 2008, në rastin Helnan International Hotels AIS v. The Arab Republic of Egypt, ICSID Case No. ARB/05/19.

89. Vendimi i Iran-US Claims Tribunal, i datës 23 prill 1985, Case no. 54 (DEC 36-54-3) në rastin Dames & Moore v. Islamic Republic of Iran, Atomic Energy Organization of Iran, National Steel Company, Iranian Medical Center, National Iranian Gas Company – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XI, 1986.

90. Vendimi i ndërmjetshëm i arbitrazhit (interim award), i datës 26 shtator 1999 dhe Vendimi përfundimtar i arbitrazhit ad hoc, i datës 16.10.1999, në rastin Himpurna California Energy Ltd (Bermuda) v. Republic of Indonesia – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXV, 2000.

353

91. Vendimi i përkohshëm (Interim award) i ICC në rastin nr. 5029, i sjellur më 16.07.1986 – i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XII, 1987.

92. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit të ICC-së, i datës 17 mars 1983, Case no. 4402, në rastin Bahamian Company and Luxemburg Company v. two French companies – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. IX, 1984.

93. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit të ICC-së, i datës 24 shkurt 1995, ICC case no. 8113 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000.

94. Vendimi i pjesshëm i arbitrazhit, i datës 5 shkurt 1988, nxjerrur nga Arbitrazhi Ad hoc, në rastin Wintershall AG et al. v. The Government of Qatar - publikuar Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XV, 1990.

95. Vendimi i United States Courts of Appeals, Seventh Circuit, i datës 14 mars 2000, në rastin Publicis Communication and Publicis SA v. True North Communications Inc. – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. XXV, 2000.

96. Vendimi nr. 314-24-1 i Iran-US Claims Tribunal, i datës 14 gusht 1987 (Rasti nr. 24), në rastin Starret Housing Corporation, Starret Systems, Inc., Starret Housing International, Inc. v. The Government of the Islamic Republic of Iran, Bank Markazi Iran, Bank Omran, Bank Mellat – publikuar në Iran-U.S. Claims Tribunal Reports, Vol. 16, 1987-III, fq. 112.

97. Vendimi nr. 5485 i ICC i sjellur më 18.08.1987 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XIV, 1989.

98. Vendimi nr. 7929 i ICC i vitit 1995 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXV, 2000.

99. Vendimi nr. 8938 i ICC i vitit 1996 - i publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Volume XXIV, 1999.

100. Vendimin e Gjykatës së Apelit të Karlsruhes, i datës 14 shtator 2001 – cituar sipas N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, Redfern and Hunter on International Arbitration, Oxford University Press, Oxford, 2009, fq. 614.

101. Vendimin i arbitrazhit i ICC-së, Rasti nr. 953, i vitit 1956 – publikuar në Yearbook Commercial Arbitration, Vol. III, 1978.

354

ABSTRAKT

Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar si mënyrë alternative e zgjidhjes së kontesteve tregtare dhe civile është gjerësisht i pranuar dhe gëzon një popullaritet tejet të madh jo vetëm në suaza nacionale, por edhe në ato botërore. Ai është alternativë e zgjidhjes gjyqësore të kontesteve, besimi ndaj të cilit dukshëm është shtuar, veçanërisht prej gjysmës së dytë të shekullit XX, duke u bërë kështu mënyra më e preferuar e zgjidhjes së kontesteve tregtare të palëve. Atraktiviteti i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar është si rezultat i vetive praktike dhe racionale të tij, ashtu që palët ia besojnë për zgjidhje kontestet këtij institucioni, për arsye se ai ofron zgjidhje neutrale, objektive, profesionale, të shpejtë, fleksibile, më pak formale dhe konfidenciale të kontesteve.

Në këtë punim, jemi përpjekur të sqarojmë të gjitha problematikat dhe çështjet e rëndësishme që paraqiten te zgjidhja e kontesteve para arbitrazheve tregtare ndërkombëtare, duke u ndalur konkretisht në: llojet e arbitrazheve, marrëveshjen e arbitrazhit, tribunalin e arbitrazhit dhe statusin e arbitrave, procedurën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, vendimin e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar dhe kontrollin gjyqësor të vendimeve të arbitrazhit (anulimin e vendimeve të arbitrazhit dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit).

Gjithashtu, në këtë punim jemi munduar që të paraqesim dhe të ofrojmë një analizë të plotë të zgjidhjeve të ndryshme normative që hasen në legjislacionet bashkëkohore nacionale, në burimet ndërkombëtare dhe në rregulloret e arbitrazhit. Në veçanti, kemi paraqitur, komentuar dhe analizuar zgjidhjet që i ofron legjislacioni i Republikës së Maqedonisë në këtë materie. Përveç kësaj, paraqesim edhe qëndrime të ndryshme teorike, me ç’rast nuk do të mungojë as paraqitja e rasteve të shumta nga praktika gjyqësore dhe ajo e arbitrazhit.

Fjalë kyçe: arbitrazhi tregtar ndërkombëtar, marrëveshja e arbitrazhit, tribunali i arbitrazhit, procedura e arbitrazhit, vendimi i arbitrazhit, anulimi i vendimit të arbitrazhit dhe njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të arbitrazhit.

ABSTRACT

The international commercial arbitration as an alternative way of resolving commercial and civil disputes is widely recognized and enjoys a very great popularity not only in the national framework, but also in the world. It is an alternative court settlement of disputes to which faith has marked an increase, particularly from the second half of the twentieth century, thus becoming the preferred way of resolving trade disputes between the parties. The attraction of the international commercial arbitration is a result of its practical and rational features, so that the parties entrust the dispute settlement institution, because it provides a neutral solution, objective, professional, fast, flexible, less formal and confidential disputes.

In this paper, we try to explain all important problems and issues that arise in the resolution of disputes before international commercial arbitration, focusing specifically on: the types of arbitration, the arbitration agreement, the arbitral tribunal and the status of the arbitrators, the procedure of international commercial arbitration, the international commercial arbitration decision and the judicial control of arbitral awards (annulment of arbitral awards and the recognition and enforcement of arbitral awards).

Also, in this paper we tried to present and to offer a comprehensive analysis of different normative solutions encountered in contemporary national legislation, international resources and arbitration regulations. In particular, we have presented, commented and analyzed solutions offered by legislation of the Republic of Macedonia in this matter. In addition, we present the different theoretical approaches, in which there wont’ be missing the appearance of numerous cases of judicial practice and that of arbitration.

Key words: international commercial arbitration, the arbitration agreement, the arbitral tribunal, arbitration proceedings, the arbitral award, the annulment of the arbitral award and the recognition and enforcement of arbitral awards.

ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE PARA ARBITRAZHIT ...

Documents

Transcript of ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE PARA ARBITRAZHIT ...