105

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 7 •••• 2010

INTERESUJĄCE ROŚLINY NACZYNIOWEZ PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU

Z TERENU POMORZA W HERBARIUM SLTC

INTERESTING VASCULAR FLORAIN HERBARIUM SLTC FROM POMERANIA

AT THE TURN OF THE 19th AND 20th CENTURIES

Zbigniew Sobisz, Mariola TruchanAkademia PomorskaZakład Botaniki i GenetykiInstytut Biologii i Ochrony Środowiskaul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsktruchan @ apsl.edu.pl

ABSTRACT

Herbarium collections were gathered in 1881-1917 in the Pomerania. This workshows the 97 herbarium sheets contain 88 plant species belonging to 31 families. Ofthese, l from Poland (Suaeda maritima) and 2 from Gdańskie Pomerania and West-ern Pomerania (Asplenium septentrionale and Primula farinosa) have been classi-fied to the extinct category. In the 19th century Suaeda maritima was recorded inPoland at 5 localities. Three western sites from harbour Gdańsk were adventive andtwo eastern ones were natural (herbarium sheet from 1909).

Słowa kluczowe: Herbarium SLTC, gatunki wymierające, rzadkie i zagroŜoneKey words: Herbarium SLTC, endangered, rare and vulnerable species

WSTĘP

Materiały zielnikowe są źródłem cennych informacji o florze regionu, z któregopochodzą. W odniesieniu do gatunków rzadkich, zagroŜonych i wymierających do-starczają wiedzy na temat miejsca ich występowania. W przypadku gatunków uzna-wanych za wymarłe pozostają nieocenionym źródłem danych historycznych.

Herbarium SLTC (Slupsk Teachers Academy) Instytutu Biologii i Ochrony Śro-dowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku posiada cenne materiały zielnikowe. Jestto depozyt Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie, ocalały po II wojnie

106

światowej. Alegaty pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Zielnik ten został prze-jęty w latach 70. XX wieku przez botanika doc. dra hab. Józefa Misiewicza, ówczes-nego pracownika uczelni słupskiej, który opracował zgromadzone w nim kartyzielnikowe, a wyniki swojej pracy opublikował (Misiewicz 1977).

W 2006 roku, w trakcie reorganizacji pomieszczeń i inwentaryzacji zbiorów na-ukowych Herbarium SLTC natrafiono na stare karty zielnikowe. Okazało się, Ŝe sąone jeszcze nieopracowane, a ich fascykuły były opatrzone sygnaturami muzeumdarłowskiego. Stwierdzono 778 okazów zielnikowych, naleŜących do 95 rodzini 294 rodzajów, których nie zamieścił w swojej pracy Misiewicz (1977). Wśród nie-opracowanych zbiorów szczególną uwagę zwróciły okazy zgromadzone przez KarlaFriedricha Kohlhoffa i Fritza Römera, poniewaŜ większość zebranych przez nich ro-ślin naleŜy obecnie do chronionych, rzadkich i zagroŜonych, a nawet uznanych zawymarłe. Ta część zielnika ze starych zbiorów niemieckich została opracowanaw latach 2008-2009 i opublikowana (Sobisz, Truchan 2009). W depozycie darłow-skim stwierdzono jeszcze kilkadziesiąt godnych uwagi kart zielnikowych, zawiera-jących rośliny rzadkie, chronione i zagroŜone. Opracowano je pod względem po-prawności oznaczeń i obowiązującej nomenklatury botanicznej. Ustalono obecnenazwy miejscowości oraz lokalizację stanowisk zbioru z uwzględnieniem aktualne-go nazewnictwa (Słownik... 2002, Katalog... 1999).

MATERIAŁ I METODY

Nieopracowane dotychczas arkusze zielnikowe pochodzą z dawnych zbiorówprzechowywanych w Herbarium SLTC w Słupsku jako depozyt zbiorów przyrodni-czych z Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie.

Układ rodzin i gatunków jest alfabetyczny. Aktualną nomenklaturę przyjęto zaMirkiem i in. (2002). W wykazie taksonów za obecnie obowiązującą nazwą podanow nawiasach nazewnictwo z oryginalnych kart zielnikowych w przypadku, gdy byłaona inna niŜ obowiązująca. Gatunek wymarły oznaczono symbolem „+”, nieznanądatę zbioru znakiem „?”. Za datą zbioru podano skróty nazwisk autorów: B – Bar-telt, G – Gräbner, H – Hintze, Ka – Kappel, K – Kohlhoff, Pe – Peters, P – Preuss,R – Römer, S – Selke. Jeśli za datą zbioru są dwa skróty nazwisk, to drugi z nichwskazuje na oznaczającego. Obowiązujące nazwy miejscowości i jednostek fizjo-graficznych zaczerpnięto z prac Gutzmerowa (1974), Kaemmerer (1988) i Białec-kiego (2001). Kilka miejscowości lub nazw fizjograficznych umieszczonych na ety-kietach zielnikowych dzisiaj nie istnieje lub nie ma ich na współczesnych polskichmapach. W takim przypadku w nawiasie kwadratowym podawano ich oryginalnenazewnictwo i polską nazwę najbliŜszej miejscowości.

WYNIKI

ANTHERICACEAE

Anthericum ramosum L. – Kołobrzeg, 1910. R

107

APIACEAE

Aethusa cynapium L. – ogród warzywny w śydowie, 1916. KAnthriscus cerefolium (L.) Hoffm. – Barwice, 1906. K

ASPLENIACEAE

Asplenium ruta-muraria L. – mury zamku w Świdwinie, ?. S+ Asplenium septentrionale (L.) Hoffm. – Mrozy k. Kartuz, 1910. R (ryc. 1A)

ASTERACEAE

Filago vulgaris Lam. (Filago germanica L.) – śydowo, 1916. K

BETULACEAE

Betula humilis Schrank – Wądoły, 1906. K (ryc. 1B)

BORAGINACEAE

Pulmonaria angustifolia L. – Biały Bór, 1906. R/K

BRASSICACEAE

Arabis hirsuta (L.) Scop. – śelisławie, 3 alegaty z lat 1901-1903. KBunias orientalis L. – Puszcza Wkrzańska, 1900. BCamelina microcarpa Andrz. – Turze, 1901. R

CARYOPHYLLACEAE

Melandrium noctiflorum (L.) Fr. (Silene noctiflora L.) – pole w Ogartowie, 1914. R

CHENOPODIACEAE

Atriplex littoralis L. – Kołobrzeg, 1914. R (ryc. 1C)Chenopodium bonus-henricus L. – Cieszyn k. Koszalina, 1881. RChenopodium ficifolium Sm. – Osowo k. Złotowa, 1896. KaChenopodium glaucum L. – nieuŜytek u ujścia Regi w MrzeŜynie, 1901. KChenopodium hybridum L. – Sianów, 1881. KChenopodium polyspermum L. – Połczyn Zdrój, 1909. RChenopodium rubrum L. – [Collatzer Näße – Połczyn Zdrój], 1919. RChenopodium urbicum L. – Połczyn Zdrój, 1916. R+ Suaeda maritima (L.) Dumort. – Gdańsk, 1906. P (ryc. 1D)

CYPERACEAE

Carex diandra Schrank – brzeg Jeziora Obłęskiego, dwa alegaty z 1906 roku. KCarex disticha Huds. – dolina rzeki Rakówki w Janiewicach, 1906. KCarex hostiana DC. (carex hornschuchiana Hoppe) – łąka na Uznamie, 1909. PCarex tomentosa L. – olszyna nad Stawem Zamkowym w Tucholi, 1916. K

108

A B

C D

Ryc. 1, Fig. 2. A – Asplenium septentrionale (L.) Hoffm., B – Betula humilis Schrank,C – Atriplex littoralis L., D – Suaeda maritima (L.) Dumort (fot. Mariola Truchan)

109

Cyperus fuscus L. – Dębno, 1903. R; [Dram. Moor – Drawsko Pomorskie], 1906. K;kopalnia marglu w Świerczynie Drawskiej, 1904. K.

Eriophorum latifolium Hoppe – bagno k. Kamionki, 1916. KRhynchospora alba (L.) Vahl – bagno nad Jeziorem Kiełpińskim, 1906. KSchoenus ferrugineus L. – łąka nad Jeziorem Myśliborskim, 1906. R/K

DIPSACACEAE

Scabiosa canescens Waldst. & Kit. (Scabiosa suaveolens Desf. ex Lamk. et DC.)– Koszewko, 1901. R

Scabiosa ochroleuca L. – piaszczyste wzgórze w StróŜewie k. Pyrzyc. 1903. RVirga pilosa (L.) Hill (Cephalaria pilosa (L.) Gren. – Lipie k. Świdwina, ?. R

EQUISETACEAE

Equisetum telmateia Ehrh. (Equisetum maximum Lmk.) – Łęgi k. Połczyna Zdroju,1912. R

EUPHORBIACEAE

Euphorbia esula L. – pola uprawne w StróŜewie k. Pyrzyc, 1903. REuphorbia palustris L. – Uznam, 1909. P

FUMARIACEAE

Corydalis intermedia (L.) Mérat (Corydalis fabacea (Retz.) Pers.) – Połczyn Zdrój,2 alegaty z 1905 roku. R

GERANIACEAE

Geranium columbinum L. – Biały Bór, 1906. K/R

HIPPURIDACEAE

Hippuris vulgaris L. – Koprzywno, 1906. K

HUPERZIACEAE

Huperzia selago (L.) Bernh. ex Schrank & Mart. (Lycopodium selago L.) – torfowiskok. Łęknicy, 1903. K

HYACINTHACEAE

Ornithogalum collinum Guss. – śydowo, 1915. KOrnithogalum nutans L. – Połczyn Zdrój, ?. R

JUNCACEAE

Juncus alpino-articulatus Chaix (Juncus alpinus Vill.) – [Erlenbruch – śydowo],1903. K/G

Juncus balticus Willd. – plaŜa w MrzeŜynie, 1910. R

110

Luzula luzuloides (Lam.) Dandy & Wilmott (Luzula albida (Hoffm.) DC.) – międzySzczecinkiem i Gwdą, ?. R

Luzula multiflora (Retz.) Lej. subsp. congesta (Thuill.) Hyl. – śydowo, ?. K

LAMIACEAE

Ajuga pyramidalis L. – Połczyn Zdrój, 1916. RDracocephalum moldavicum L. – Kapice, 1903. RPrunella grandiflora (L.) Scholler – [Greinwiese – Polanów], 1916. KStachys germanica L. – śydowo, 1916. K

LILIACACEAE

Gagea spathacea (Hayne) Salisb. – Połczyn Zdrój, 1904. RPolygonatum verticillatum (L.) All. – leśnictwo śukowo, 1906. H/K

ORCHIDACEAE

Dactylorhiza incarnata (L.) Soó – Kluczewo k. Połczyna Zdroju, 1901. RListera cordata (L.) R. Br. – brzeg Jeziora Urzędowego w Człuchowie, 1910. R

POACEAE

Aira caryophyllea L. – Kępiny, 1915. KAvena strigosa Schreb. – śydowo, 1916. KBromus japonicus Thunb. ex Murr (Bromus patulus Mert. et W.D.J. Koch) – Połczyn

Zdrój, 1903. RElymus farctus (Viv.) Runemark ex Melderis subsp. boreali-atlanticus Simonet &

Guin (Triticum junceum L.) – wydmy w Kołobrzegu, 1906. RKoeleria glauca (Spreng.) DC. – Szczecin Podjuchy, 1901. RKoeleria macrantha (Ledeb.) Schult. (Koeleria cristata Pers.) – śydowo, 1914. KLeersia oryzoides (L.) Sw. (Oryza clandestina (Weber) A. Br.) – k. cegielni w Dziwo-

górze, 1905. RLolium remotum Schrank – uprawa lnu we wsi Czechy, 1901. R/KMelica uniflora Retz. – Połczyn Zdrój, 1907. RPoa chaixii Vill. – [Rotphul – Połczyn Zdrój], 1898. RPuccinellia maritima (Hudson) Parl. (Festuca thalassica Kunth.) – solnisko w Ko-

łobrzegu, 1906. R

PRIMULACEAE

+Primula farinosa L. – wilgotna łąka w Grabinie k. Ostródy, 1912. Pe (ryc. 2A)Primula veris L. (Primula officinalis (L.) Hill) – śydowo, 1906. K

RANUNCULACEAE

Consolida regalis Gray – Krąg, 1918. R; pole nad jeziorem Zaborsko, 1917. KNigella arvensis L. – Połczyn Zdrój, 1906. R (ryc. 2B)Pulsatilla pratensis (L.) Mill. – śydowo, 2 alegaty z 1906 roku; Stary Chwalim, 1906. K

111

A B

C D

Ryc. 2, Fig. 2. A – Primula farinosa L., B – Nigella arvensis L., C – Linaria repens (L.)Mill., D – Oreopteris limbosperma (Bellardi ex all.) Holub (fot. Mariola Truchan)

112

Ranunculus arvensis L. – uprawa pszenicy w StróŜewie k. Pyrzyc, 1903. RRanunculus sardous Crantz – Kołobrzeg, 1906. RThalictrum flavum L. – łąka nad jeziorem Miedwie, 1907. R

SALICACEAE

Salix daphnoides Vill. (Salix pomeranica Vill.) – plaŜa w Kołobrzegu, 1899. R

SCROPHULARIACEAE

Chaenorhinum minus (L.) Lange (Linaria minor (L.) Desf.) – Pyrzyce, 1903. RCymbalaria muralis P. Gaertn., B. Mey. & Scherb. (Linaria cymbalaria (L.) Mill.)

– podmurówka budynku szkoły w śydowie, 1916. KDigitalis grandiflora Mill. (Digitalis ambigua Murray) – Biały Bór, 1906. KGratiola officinalis L. – Trakt Drzewny w Pyrzycach, 1911. RLinaria odora (M. Bieb.) Fisch. (Linaria odora Chav.) – Łeba, 1916. RLinaria repens (L.) Mill. (Linaria striata Lamk DC.) – Kołobrzeg Nowe Miasto,

1906. R (ryc. 2C)Melampyrum arvense L. – na polach k. Pyrzyc, 1903. RPedicularis palustris L. – brzeg bagna k. Chomca, 1906. KPedicularis sylvatica L. – Barwice, 1906. KRhinanthus minor L. – Barwice, 1906. KVerbascum lychnitis L. – Połczyn Zdrój, 1907. R

SPARGANIACEAE

Sparganium minimum Wallr. – Połczyn Zdrój, 1916. R

THELYPTERIDACEAE

Oreopteris limbosperma (Bellardi ex all.) Holub (Dryopteris montana (Vogler)Kuntze) – Las Podamirowski k. Koszalina, 1903. K (ryc. 2D)

VALERIANACEAE

Valerianella dentata (L.) Pollich – pole w StróŜewie k. Pyrzyc, 1903. R

WOODSIACEAE

Cystopteris fragilis (L.) Bernh. – Stary GrabiąŜ, 1905. K

Opracowano 97 kart zielnikowych pochodzących z lat 1881-1917, które obej-mują 88 taksonów, naleŜących do 31 rodzin botanicznych.

Za gatunek wymarły na terenie Polski uznano Suaeda maritima. Notowano ją nasolnisku w Kołobrzegu i w ujściu Świny – były to stanowiska naturalne. Ponadto,jako zawleczona, obserwowana była na placach balastowych w Gdańsku Brzeźnie,Nowym Porcie i na Westerplatte (Preuss 1911, 1911-1912, Piotrowska 2001). Za-chowany w zielniku darłowskim okaz sodówki nadmorskiej pochodzi z 1909 rokui zebrany został przez Hansa Preussa. Kategorię gatunku wymarłego na Pomorzu

113

Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) mają Euphorbia palustris i Lolium remotum.Do gatunków wymarłych na Pomorzu Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) i Za-chodnim (śukowski, Jackowiak 1995) zaliczono Asplenium septentrionale i Primulafarinosa. Asplenium septentrionale jest gatunkiem górskim z dysjunkcją śródkar-packą (Zając 1996). Na terenie północnej Polski notowany był w Morzeszczyniekoło Gdańska i okolicach Kartuz na głazach morenowych (Szafer 1930). Karta ziel-nikowa zanokcicy północnej zachowana w darłowskich zbiorach przyrodniczychpochodzi z 1910 roku z Mrozów koło Kartuz. Jej autorem jest Fritz Römer.

Do gatunków krytycznie zagroŜonych na terenie Polski naleŜy Primula farinosa.Jedyne zachowane stanowisko połoŜone jest koło miejscowości Jaworki w Beski-dzie Sądeckim (Kaźmierczakowa 2001). Znana była z dziewięciu stanowisk, m.in.z okolic Ostródy (Abromeit i in. 1898-1940). Znajdujący się w depozycie darłow-skim okaz pierwiosnki omączonej, pochodzący z 1912 roku z Grabina koło Ostródy,zebrał Peters.

Wśród gatunków, które obejmuje niniejsza praca, 14 znajduje się obecnie na„Czerwonej liście” roślin Polski (Zarzycki, Szeląg 2006). Spośród nich kategorięwymierających mają: Atriplex litoralis, Elymus farctus, Lolium remotum, Primulafarinosa, Puccinellia maritima i Schoenus ferrugineus.

Do gatunków wymierających na Pomorzu Gdańskim (Markowski, Buliński2004) i Zachodnim (śukowski, Jackowiak 1995) naleŜą: Chenopodium urbicum,Elymus farctus, Gratiola officinalis, Oreopteris limbosperma, Pedicularis sylvaticai Puccinellia maritima.

Status gatunków naraŜonych w skali Pomorza Gdańskiego i Zachodniego mają:Atriplex litoralis, Cymbalaria muralis, Cyperus fuscus, Dactylorhiza incarnata,Juncus alpino-articulatus, Pedicularis palustris, Polygonatum verticillatum, Pulmo-naria angustifolia, Pulsatilla pratensis, Ranunculus sardous, Scabiosa canescens,Sparganium minimum, Leersia oryzoides, Koeleria glauca, K. macrantha (tab. 1).

Tabela 1Kategorie zagroŜenia taksonów ze zbiorów zielnikowych

Table 1Categories of threat of taxa from herbarium collections

RegionKategorie zagroŜeniaCategories of threat PL PGd/PZ

Wymarłe – Extinct 1 2

Wymierające – Endangered 6 6

NaraŜone – Vulnerable 8 15

PL – Polska – Poland (Zarzycki, Szeląg 2006), PGd – Pomorze Gdańskie – Gdań-skie Pomerania (Markowski, Buliński 2004), PZ – Pomorze Zachodnie – WesternPomerania (śukowski, Jackowiak 1995)

Interesującą grupę stanowią chwasty segetalne. W grupie gatunków wymierają-cych w skali Polski zanotowano Lolium remotum i Ranunculus arvensis, natomiast

114

do gatunków naraŜonych na wyginięcie zaliczono: Camelina microcarpa, Chae-norhinum minus, Consolida regalis, Melandrium noctiflorum, Melampyrum arvensei Valerianella dentata (Warcholińska 1994, 2006).

LITERATURA

Abromeit J., Jentzsch A., Vogel G. 1898-1940. Flora von Ost- und Westpreussen. Preuss. Bot.Verein zu Königsberg i. Pr. Friedländer Bot. Verl., Berlin: 696-697.

Białecki T. 2001. Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Wyd. UniwersytetuSzczecińskiego, Szczecin.

Gutzmerow G. 1974. Von der Oder ostwärts. Polnische Ortsnamen in Pommern. UnsereHeimat, 23: 5-202.

Kaemmerer M. 1988. Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße.Verlag Gerhard Rautenberg, Leer.

Katalog miejscowości województwa pomorskiego. 1999. Urząd Statystyczny w Gdańsku,Olsztyn.

Kaźmierczakowa R. 2001. Primula farinosa L. – Pierwiosnka omączona. W: Polska czerwo-na księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.).Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagroŜone rośliny naczyniowe Pomorza Gdań-skiego. UG, Gdańsk, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytesof Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, 1.

Misiewicz J. 1977. Nieznane zbiory zielnikowe flory Pomorza zachowane w Muzeum w Dar-łowie. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego Pomorza Środkowego.E.R. Śpiewakowski, M. Kalfus (red.). WSP, Słupsk: 195-226.

Piotrowska H. 2001. Suaeda maritima (L.) Dumort. – Sodówka nadmorska. W: Polska czer-wona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki(red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Preuss H. 1911. Die Vegetationsverhältniße der westpreußischen Ostseeküste. Ber. Westpr.Bot.-Zool. Ver., 33: 1-119.

Preuss H. 1911-1912. Die Vegetationsverhältniße der deutschen Ostseeküste. Schr. Natur-forsch. Geßelsch. Danzig, N.F., 13(2): 1-202.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dzikowystępujących roślin objętych ochroną. DzU nr 168, poz. 1764.

Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami przejścio-wymi z lat 1945-1948. 2002. T. Białecki (red.). KsiąŜnica Pomorska, Wydz. Hum. Uni-wersytetu Szczecińskiego, Archiwum Państwowe, Szczecin.

Sobisz Z., Truchan M. 2009. Nieznane zbiory zielnikowe Karla Friedricha Kohlhoffa i FritzaRömera z terenu Pomorza. Słupskie Prace Biologiczne, 6:145-158.

Szafer W. 1930. Element górski we florze NiŜu Polskiego. Rozprawy Wydz. Mat.-Przyr., Pol-ska Akademia Umiejętności. Seria 3, Dział B, 69.

Warcholińska A.U. 1994. List of threatened segetal plant species in Poland. W: Antropizationand environment of rural settlements. S. Mochnacký, A. Terpó (red.). Proceedings of In-ternational Conference, Sátoraljaúhely: 206-219.

Warcholińska A.U. 2006. Threatened segetal flora species of the Łódź Heights. Biodiv. Res.Conserv., 3-4: 391-394.

Zając M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish Lowland. Polish Bot. Stud., 11: 1-91.

115

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Red list of plantsand fungi in Poland. Z. Mirek i in. (red.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academyof Science, Kraków: 9-20.

śukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagroŜonych naPomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagroŜone rośliny naczyniowe Po-morza Zachodniego i Wielkopolski. W. śukowski, B. Jackowiak (red.). Bogucki Wy-dawnictwo Naukowe, Poznań: 9-92.

116