UDK: 728.82(497.11)“13/14”

Marko Popovi}

ZAMAK U SRPSKIM ZEMQAMA POZNOG SREDWEG VEKA

U radu se razmatra tip utvr|ewa sa primarnim rezidencijalnim funkci-jama vladarskog ili vlasteoskog dvora, koji bi se na podru~ju srpskih zemaqasredweg veka, sli~no evropskim primerima, mogao ozna~iti terminom zamak.Izlo`ene su strukturalne odlike zamka koje ga izdvajaju od utvr|ewa, kod nasobi~no ozna~avanih op{tim terminom œsredwovekovni gradŒ.

[irom nekada{wih srpskih zemaqa rasuti su tragovi starih utvr|ewa,naj~e{}e bezimenih ruina zasutih {utom i obraslih vegetacijom, koje se jo{uvek opiru vremenu svedo~e}i o minulim epohama. Te ru{evine, koje po pravi-lu dominiraju isturenim visovima, ili su tek nagove{tene svojim jedvauo~qivim tragovima, privla~ile su pa`wu i razigravale ma{tu mnogih gene-racija, o ~emu svedo~e brojne legende o wihovim nekadawim `iteqima. Inte-resovawe nau~ne javnosti za ova drevna odbrambena upori{ta i{lo je naporedosa prvim ozbiqnijim pristupima istorijskim istra`ivawima. Do sada je, to-kom terenskih prospekcija, evidentirano vi{e stotina lokaliteta sa ostacimastarih utvr|ewa.1 Ve}ina ih je u potpunim ru{evinama, koje tek ~ekaju svojeistra`iva~e. Samo je mali broj arheolo{ki istra`ivan ili ima uo~qiveostatke fizi~kih struktura, koje pru`aju mogu}nost za dono{ewe utemeqenihzakqu~aka o nekada{wem izgledu, funkciji i vremenu nastanka, ili etapamarazvoja. Naj~e{}e su u pitawu tragovi utvr|ewa bez jasno vidqivih nadzemnihostataka, kojima se hronologija gra|ewa ne mo`e pouzdano odrediti. Ako je su-diti prema rezultatima do kojih se do{lo prilikom arheolo{kih iskopavawa,tamo gde su vr{ena, ili samo na osnovu analize povr{inskih nalaza, kao i ka-rakteristi~nih toponima,2 na ovom tipu lokaliteta naj~e{}e su u pitawu

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

1 A. Deroko, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950; I.Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970; P. Mijovi}, M. Kova~evi}, Gradovi iutvr|ewa u Crnoj Gori, Beograd — Ulciw 1975; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdinivo Makedonija, Skopje 1996; M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbor-nik za istoriju B i H, 1, Beograd 1995, 33–56; Isti, Vladarski i vlasteoski dvor u Bosni i Her-cegovini, Zbornik za istoriju B i H, 2 (1997) 1–33.

2 Osim tragova praistorijskih brdskih naseobina, lokaliteti sa ostacima utvr|ewa izstarijih epoha, kako anti~kih i kasnoanti~kih, tako i ranovizantijskih, obi~no nose karakteri-sti~ne toponime: Gradina, Gradi{te, Gradac i sl.

ostaci kasnoanti~kih ili ranovizantijskih utvr|ewa. Lokaliteti sa sredwo-vekovnim fortifikacijama, gotovo po pravilu se prepoznaju po boqe sa~uva-nim fizi~kim strukturama, uo~qivim u ve}oj ili mawoj meri iznad ravni tla,a u pojedinim slu~ajevima i upe~atqivim masama svojih bedema i kula.

Kada su u pitawu sredwovekovna utvr|ewa, interesovawe na{e nau~nejavnosti bilo je naj~e{}e usmereno na ve}e i boqe o~uvane komplekse, o kojimaima podataka u izvornoj istorijskoj gra|i. Na tim lokalitetima su prete`no ivr{ena arheolo{ka istra`ivawa, koja su omogu}ila produbqenije analize fi-zi~kih struktura i pouzdanija datovawa. Ne ulaze}i u kriti~ka razmatrawa is-hoda dosada{wih istra`ivawa sredwovekovnih fortifikacija u oblastimanekada{wih srpskih zemaqa, zadr`a}emo se samo na nekim pitawima koja suneposredno u vezi sa temom na{eg izlagawa.

U terminolo{kom smislu, ova nekada{wa upori{ta odbrane, gotovo bezizuzetka, ozna~avana su pojmom sredwovekovni grad.3 Ako po|emo od nekada-{weg zna~ewa te re~i, kao odrednice koja se prevashodno odnosi na utvr|enomesto, ne bi trebalo da bude zabune. Re~ grad, u starosrpskom, kao i u drugimslovenskim jezicima izvorno se odnosila na ogra|eni, braweni, odnosno for-tificirani prostor, bez obzira na wegovu veli~inu ili slo`enost struktura.^ak su i manastirska obzi|a tokom sredweg veka ozna~avana tim pojmom.4 Po-menu}emo samo neke primere. U opisu ktitorske delatnosti kraqa StefanaUro{a II ostalo je zabele`eno da u Hilandaru pored ostalog on œsazda grad savelikom tvr|avomŒ.5 I u ne{to poznijem opisu gra|ewa manastirskog komplesau De~anima, jasno se navodi nalog ktitora da se œna vratima toga grada podigneveliki pirgŒ.6 To sredwovekovno zna~ewe zadr`alo se i u poznijim vremenima.Primera radi, treba pomenuti da je jo{ pre jednog stole}a ogra|eni manastir-ski kompleks u Studenici lokalno stanovni{tvo nazivalo gradom. Razvojemnaseqa, pojam grada se {iri na utvr|ena podgra|a, odnosno urbanizovane pro-store, a potom i na neutvr|ene urbane naseobine, dobijaju}i tako svoje sada-{we zna~ewe.7 Na`alost, ova re~, izmewenog zna~ewa, u savremenom srpskomjeziku ~esto se, bez odgovaraju}eg obja{wewa, koristi za ozna~avawe sredwove-kovnih utvr|ewa. To prose~no obrazovane ~itaoce, ali i neke od poslenika na-uke, navodi na neutemeqene zakqu~ke o etapama urbanizacije srpskih zemaqa usredwem veku. Da bi se krenulo ka razre{ewu ovoga problema nephodno je pri-stupiti razvrstavawu, odnosno tipolo{kom opredeqivawu sredwovekovnihutvr|ewa, u strukturalnom i funkcionalnom smislu, i to kako fortificira-nih celina tako i wihovih pojedinih delova. To bi tako|e podrazumevalo i ja-sno terminolo{ko odre|ivawe, {to je u evropskoj kastelologiji, kada su u pi-tawu glavni govorni jezici, ve} davno obavqeno. U tom pravcu, kod nas su na-

190 Marko Popovi}

3 V. St. Karaxi}, Srpski rje~nik, Be~ 1818, 106 (grad, die Festung, arx); Vojna Enciklopedi-ja 3 (1972) 252–273; Likovna enciklopedija Jugoslavije 1 (1984) 481–486.

4 V: S. Popovi}, Krst u krugu, Beograd, 127–131.5 @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb 1866, 132.6 Isto, 226.7 M. Popovi}, Les villes medievale serbe — developpment et forme, Problemi slavànskoè ar-

heologii, Trudá VI me`dunarodnago kongressa slovenskoè arheologiè, izd. V. Sedov, Moskva1997, 33–41.

~iweni tek prvi poku{aji. Ovde vaqa ista}i veoma podsticajan rad o izvor-nom zna~ewu termina kula kod vizantijskih i srpskih fortifikacija.8

Ne upu{taju}i se u celovito razre{avawe ovog slo`enog problema, kojisvakako zahteva posebnu studiju, ovom prilikom poku{a}emo da odredimo, uprostornom i funkcionalnom smislu, tip utvr|ewa, to jest, dela utvr|ewa ko-ji bi se mogao odrediti pojmom zamak. U pitawu je termin, poznat i u drugimslovenskim jezicima, koji je kod nas do sada retko bio u upotrebi. Odgovaraengleskom Castle; francuskom chateau; nema~kom Schloss, ali i Burg; italijan-skom i {panskom castello; ruskom zamok, u zna~ewu fortificirane rezidenci-je, odnosno utvr|enog vladarskog ili vlasteoskog dvora. Me|utim, iako jeosnovni pojam jasan, vaqa ista}i da ni u zemqama Zapadne i Sredwe Evrope ovaterminologija nije dosledno primewena, s obzirom na postojawe mno{tva ra-znolikih primera. Drugim re~ima ~esto je te{ko razgrani~iti utvr|ewa kojaimaju prete`no vojno-strate{ku ulogu od onih gde rezidencijalni kompleksodnosi prevagu, budu}i da su ~esto te obe funkcije me|usobno povezane. Tajproblem se pojavquje na pojedinim podru~jima i u terminolo{koj ravni. Napodru~ju francuskog i nema~kog govornog podru~ja postoji praksa bli`eg, od-nosno jasnijeg terminolo{kog odre|ivawa. Tako se za mawa utvr|ewa na va-`nim strate{kim polo`ajima, sa jasnom vojnom funkcijom, bez obzira na obimrezidencijalnog stanovawa, koristi termin chateau-fort, odnosno Burg, dok seona koja prevashodno predstavqaju utvr|ene rezidencije ozna~avaju kao chateau,odnosno Schloss. Me|utim ova podela nije uvek dosledno sprovedna pa nije re-dak slu~aj da se za jedno isto utvr|ewe u razli~itim prilikama pojavquju obanavedena termina. Sa druge strane, od vremena Renesanse termini chateau iSchloss prelaze i na rezidencijalne palate-dvorove izvan urbanih sredi{ta,bez obzira na to da li imaju elemente fortifikacije ili su u celini neutvr|e-ne.9 Za razliku od navedene francuske ili nema~ke prakse, engleski castle iitalijansko-{panski castello imaju {ire zna~ewe koje obuhvata obe navedenefunkcije, bez obzira na to koja je od wih primarna. Va`no je napomenuti daovaj posledwi, moglo bi se re}i œmediteranski terminŒ sa istim {irim zna~e-wem, prelazi i u sredwovekovni srpski jezik u oblicima ka{teo ili kostel.Ovi termini, koji se sre}u u dubrova~kim dokumentima i oblastima bli`imPomorju, prevashodno ozna~avaju mawa utvr|ewa strate{kog zna~aja bez pri-marnih rezidencijalnih funkcija.10 U tom smislu veoma je podsticajan poda-tak iz ugovora o savezu, koji su 1253. godine sklopili Dubrov~ani sa bugar-skim carem protiv kraqa Uro{a, gde se pomiwu pored gradova (grade) srpskogPomorja, po svemu sude}i fortificiranih urbanih naseobina, i kasteli (ko-stele) kao utvr|ena vojna upori{ta.11 Ovaj rani primer terminolo{kog razli-

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 191

8 J. Kali}, Was verstand man in den mittelalterlichen serbischen Stadten unter œKulaŒ?, Balcano-slavica 7 (1978) 15–24.

9 L. Villena, Proposal for a multilingual Glossary on medieval military architecture, Bulletin IBI(International Burgen-institut) 26–27 / 1969, Arnheim 1974, 14–41.

10 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma Ç/2, Beograd — Sr. Karlovci 1934, 120(dokument kraqa Stjepana Toma{a o savezu sa Dubrov~anima 1451. g.) i 177 (pismo hercega Vlatka,oko 1466. g.).

11 Q. Stojanovi}, nav. delo, 20.

kovawa vrsta fortifikacija u srpskoj sredwovekovnoj jezi~koj praksi zahtevaposebnu razradu, koja izlazi iz okvira ovoga rada.

Pre nego {to pre|emo na razmatrawe na{e gra|e, neka nam bude dozvoqe-no da se ukratko osvrnemo na nastanak, postupni razvoj i pojavne oblike ovogtipa sredwovekovnog utvr|ewa. Kao {to je poznato, zamak nastaje u zemqama Za-padne Evrope u nemirnim vremenima 9–10. veka, sa ciqem da posedniku zemqe,kako lokalnom vlastelinu tako i predstavnicima krupnog plemstva, ukqu~uju-}i i vladara, omogu}i bezbedan boravak, a po mogu}stvu i pribe`i{te za lo-kalno stanovni{tvo. Ova utvr|ewa, prvobitno gra|ena u vidu zemqano pali-sadnih fortifikacija, tokom 11, a naro~ito 12. veka dobijaju zidane strukture,koje se u narednim stole}ima posebno usavr{avaju, slede}i razvojne tokoveevropske vojne arhitekture zasnovane na iskustvima iz krsta{kih ratova.12

Prvi i sredi{wi element zamka predstavqala je masivna stambena kula — keep

ili donjon sa dvori{tem okru`enim obzi|em, spoqnim rovom i brawenim ula-zom. Prostor dvori{ta, u tom ranom razdobqu, bio je namewen pomo}nim zda-wima — boravi{tu posluge, skladi{tima, kowu{nici i sl.13 U daqim etapamarazvoja, posebno tokom 13. i 14. veka, zamak dobija sve slo`enije strukture, alii nove vojno-strate{ke funkcije. Pored don`ona, koji gubi centralnu pozici-ju, ali ostaje posledwe upori{te odbrane, grade se visoki solidni bedemi savi{e kula, ispred kojih se obrazuju i spoqne linije odbrane. Glavnu unutra-{wu funkcionalnu promenu predstavqa pojava rezidencijalnih zdawa koja,oslowena na bedeme, okru`uju sredi{we dvori{te. Tu se, uz odaje namewenestanovawu, kao najzna~ajniji prostor izdvaja velika dvorana u kojoj se odvijaojavni `ivot sredwovekovnog dvora.14

Uz neke od zamkova pojavquju se i podgra|a, kao za~etak urbanih struktu-ra koje se naknadno fortificiraju obrazuju}i slo`ene brawene celine. Zapad-noevropski zamkovi grade se u okviru feudalnih poseda, uz poku{aj prilago|a-vawa prednostima reqefa, {to je naro~ito izra`eno u zemqama nema~ke krune,gde su gotovo po pravilu gra|eni na dominantnim, te{ko pristupa~nim viso-vima.15 Pored ovog uobi~ajenog tipa, javqaju se i zamkovi u okviru sistema ur-banih fortifikacija, naj~e{}e kao vladarske rezidencije, koji zadr`avajusvoju unutra{wu strukturu sa don`onom i stambenim zdawima. U tom smislu,podsetimo se Tauera u Londonu, Luvra ili prigradskog Vensenskog zamka u Pa-rizu, sigurno posledweg i najboqeg predstavnika te vrste u evropskoj vojnoj

192 Marko Popovi}

12 G. Fournier, Le Chateau dans la France medievale, essai de sociologie monumentale, Paris1976; P. Warner, The Medieval Castle, New York 1971; E. Fugedi, Castle and society in the medievalHungary (1000–1437), Budapest 1986; T. E. Lawrence, Crusader Castles, A New Edition With Introduc-tion and Notes by D. Pringle, Oxford 1988; Ch. Clouson, Castles in medieval society, Oxford 2004.

13 A. Chatelain, Donjons romans des Pays d’Ouest, Paris 1973; R. Ritter, Chateaux, donjons et placesfortes l’architecture militaire francais, Paris 1953; P. Heliot, Les origines du donjon residentiel et les don-jons-palais romans de France et Angleterre, Cahier de civilisation medievale XVII, (Poitiers 1974), 217–234.

14 Istorija privatnog `ivota 2, Od feudalne Evrope do renesanse, priredili F. Arijes i@. Dibi, Beograd 2001, 353–374; F. i X. Xajs, @ivot u sredwovekovnom zamku, Beograd 2005, 51–65.

15 O. Piper, Burgenkunde, Bauwesen und Geschichte der Burgen zunachst innerhalb des de-utschen Sprachgebeietes, Munchen 1912, 1–37.

arhitekturi,16 zatim Hrad~ana u Pragu17 ili nama bliskih kraqevskih zamko-va u Budimu i Vi{egradu.18

Za razliku od zapadnoevropskih iskustava, tokovi razvoja vojne arhitek-ture u Vizantiji i zemqama koje su se razvijale u wenom okru`ewu i{li sudrugim putem. U vreme kada nastaju zamkovi na evropskom zapadu, u Vizantijinije postojala potreba za takvim vidom bezbednog rezidencijalnog stanovawa.Carski dvor se nalazio u dobro utvr|enom Konstantinopoqu, dok je lokalnaaristokratija boravila, uglavnom, u utvr|enim oblasnim urbanim sredi{tima,a ne neposredno na svojim zemqi{nim posedima. U morfolo{kom smislu, vi-zantijska vojna arhitektura poznaje tip fortifikacija koji po spoqnim odli-kama podse}a na zamak, ali se od wega razlikuje svojim prevashodnim voj-no-strate{kim funkcijama.19 To bi na prvom mestu mogla biti citadela ilikula, kao upori{te posledwe odbrane, u kojem boravi zapovednik utvr|ewa.Formalne sli~nosti su jo{ ve}e ako zamak uporedimo sa kastelima — malimutvr|ewima na strate{kim visovima, koji predstavqaju dominantni tip vi-zantijskih fortifikacija u doba carske dinastije Komnina.20 Vaqa re}i da jeuz ostala dostignu}a vojne arhitekture Romeja, i komninski kastel imao utica-ja na puteve razvoja zapadnoevropskih fortifikacija. Tek u poznijim razdo-bqima, nakon latinskog osvajawa Carigrada, u gr~kim zemqama na Balkanu po-javquju se prva utvr|ewa sa tipolo{kim odlikama zamka.21

Da bi se jasno razgrani~ili funkcionalno razli~iti tipovi utvr|ewa,koji su u korpusu svojih fortifikacija ~esto veoma sli~ni, potrebno je ukrat-ko se zadr`ati na wihovoj komparativnoj analizi. Zamak u okviru slo`eneutvr|ene celine, svojim osnovnim elementima odbrane, ne razlikuje se gotovouop{te od tvr|avske citadele ili kule-akropoqa, odnosno unutra{weg utvr|e-wa kada su u pitawu vizantijske fortifikacije. Zajedni~ka im je odlika so-lidna bedemska ograda, odre|eni broj kula na najpogodnijem polo`aju za odbra-nu, i braweni ulaz. Posebnu ulogu u sistemu odbrane u oba slu~aja ima glavnakula — don`on, koja se mo`e nalaziti u sredi{tu utvr|enog prostora ili, {toje ~e{}e u kasnijim epohama, u okviru bedemske ograde. U odbrambenom smislu,glavna kula-don`on i citadela-zamak imaju funkciju posledweg upori{ta od-

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 193

16 G. Janneau, Cites et places fortes en France, L’Architecture militaire, Paris 1979, 42–45.17 D. Menclova, ]eske Hrady, Praha 1972, tom I. 70–79, tom II. 377–393; E. Hru{ka, Develop-

pment du chateau de Prague, Billetin IBI (International Burgen-institut) 32/1973, Munchen 1977, 17–20.18 L. Gerevich, A Budai var feltarasa, Budapest 1966; G.Buzas, The remains of the Royal palace

at Vissgrad from the Angevin period, ed. J. Laszlovaszky, Medieval Vissgrad, Budapest 1995, 10–28.19 C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications, An Introduction, Pretoria 1986, 125–168; A. W.

Lawrence, A Sceletal History of Byzantine Fortification, The Annual of the Britisch School at Athens 78(1983) 171–227.

20 W. Muller-Wiener, Mittelalterliche Befestigungen im sudlichen Jonien, Istanbuler Mitteilun-gen 11 (1961) 5–122; Foss, The Defenses of Asia Minor Against Turks, Greek Orthodox Theological Re-view 27 (1982) 145–201; M. Popovi}, Les forteresses du systeme defensif byzantin en Serbie au XIe–XIIesiecle, Starinar XLII (1993) 169–185.

21 K. Andrews, Castles of the Morea, Princeton 1953, 219–236; A. Bon, La Moree Franque(1205–1443), Paris 1969, 680–684.

brane. Ono {to ih bitno razlikuje u morfolo{kom, ali i funkcionalnom smi-slu jeste postojawe rezidencijalnog stambenog kompleksa u zamku, ponekad sadvorskom crkvom ili kapelom. Toga po pravilu nema u citadeli, koja preva-shodno ima vojne funkcije, sa prostorima za sme{taj posade, zapovednika utvr-|ewa, kao i skladi{ta naoru`awa, opreme i zaliha namirnica. Ista razlika seuo~ava i prilikom upore|ivawa zamkova kao posebnih korpusa, sa iskqu~ivovojno-strate{kim utvr|ewima tipa burga ili vizantijskog kastela.

Nakon napred izlo`enog poku{aja da u op{tim crtama defini{emo po-jam zamka i izdvojimo ga od drugih tipova utvr|ewa, na{u pa`wu usmeri}emo kasrpskoj praksi u razvoju fortificiranog rezidencijalnog stanovawa. Utvr|ewana podru~ju srpskih zemaqa, kao {to je poznato, u ranijim razdobqima poznogsredweg veka predstavqala su vizantijsko nasle|e 11–12. stole}a, ili su gra|enau vidu skromnih zemqano-palisadnih utvrda, kao {to je to izgleda bio slu~aj uBosni. Tokom 13. i prvih decenija 14. veka, uz retke izuzetke, ne uo~ava se pojavapodizawa novih utvr|ewa. Izuzetak u tom smislu predstavqaju samo srpski pri-morski gradovi i zaposednuta vizantijska urbana sredi{ta na jugu. ^ini se da utim vremenima utvr|ewa nemaju vitalnu funkciju, posebno kada su u pitawusredi{we oblasti dr`ave. Ve}i zna~aj, kako izgleda, mogla su imati samo utvr-|ewa u grani~nim oblastima.22 U ovom razdobqu ni dvorovi srpskih vladara ivlastele nisu fortificirani, {to bi ukazivalo na ose}awe relativne sigurno-sti, naro~ito u odnosu na mogu}a dejstva spoqnog neprijateqa.23

Zamak kao vladarsko, a i vlasteosko sredi{te, ili dvor u okvirima bede-ma — {to je bilo predmet i na{ih ranijih razmatrawa — predstavqao je u srp-skim zemqama, u odnosu na onovremenu evropsku praksu, relativno poznu poja-vu. Tek sa nastupawem nemirnih vremena, od sredine 14. veka, glavne vladarskei vlasteoske rezidencije sme{taju se u utvr|ene prostore, {to }e u daqem raz-voju nagovestiti i prototip urbane prestonice. Nagove{taji ove transforma-cije i promena u organizovawu dvorskog kompleksa uo~avaju se ve} znatno ra-nije. Vladarski refugijum, istina samo kao privremeno boravi{te, ako je su-diti prema fizi~kim strukturama, ve} u Rasu24 po~iwe da nali~i na zamak, asli~an slu~aj je sigurno bio i sa Petri~em, nedaleko od kompleksa kosovskihdvorova.25 U funkcionalnom smislu, me|utim, to jo{ uvek nisu bile utvr|enerezidencije u kojima vladar du`e boravi. Osim tih refugijuma u blizini vla-darskih kompleksa, neka me|u retkim utvr|ewima u unutra{wosti dr`ave Ne-mawi}a mogla bi se tako|e smatrati, uslovno re~eno, fortificiranim dvoro-vima. Na prvom mestu bio bi to Zve~an, stari vizantijski kastel sa crkvom Sv.\or|a. On je, po svemu sude}i, krajem 13. i u prvim decenijama 14. veka, imao

194 Marko Popovi}

22 M. Popovi}, Defensive Systems in the Eastern Part of Yugoslavia, Balcanoslavica 11–12, Pri-lep 1984–1985, 11–32; Isti, Les forteresses dans les regions des conflits byzantinoserbes au XIVe siecle,in: Byzantium and Serbia in the 14th century, Athens 1996, 67–87.

23 M. Popovi}, Vladarsko boravi{te Stefana Nemawe u Rasu, Stefan Nemawa — SvetiSimeon Miroto~ivi, istorija i predawe, izd. J. Kali}, Beograd 2000, 233–245.

24 M. Popovi}, Tvr|ava Ras, 301–306.25 I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd 1975, 18–22.

zna~ewe povremene vladarske rezidencije, da bi kasnije postao vlasteosko ob-lasno sredi{te. U okviru bedema citadele, pored ostataka crkve otkrivene sucisterne, kao i tragovi rezidencijalnih zdawa, od kojih su jo{ sredinom 19.veka postojale impozantne ru{evine.26 A. Giqferding je bio u prilici da za-tekne visoko o~uvane zidove jednog monumentalnog dvospratnog zdawa, premalokalnoj tradiciji œkraqevske pala~eŒ, na ~ijim je zidovima gra|enim opeka-ma bilo i tragova slikane dekoracije.27 Funkciju kraqevskog zamka mogao jeimati i Jele~, nedaleko od vladarskih boravi{ta u Rasu, gde tako|e postojetragovi stambenih zdawa o ~ijem pravom zna~ewu tek treba da pru`e podatkebudu}a arheolo{ka istra`ivawa.28

Izraziti primer dvora u zamku predstavqao bi Magli~, podignut u pr-vim decenijama 14. veka na bregu iznad Ibra, kao utvr|ena rezidencija arhi-episkopa Danila II (sl. 1). U nevelikom prostoru opasanom jakim bedemima ikulama, me|u kojima se posebno isti~e sna`na brani~ kula ili don`on, nala-zila se dvospratna palata sa dvoranom kao i ukopanim podrumom, zatim stambe-na i pomo}na ekonomska zdawa, cisterna i jednobrodna crkva, koja je bila kao iona u Zve~anu, posve}ena Sv. \or|u.29

U izmewenim geopoliti~kim uslovima tokom druge polovine 14. veka,kao {to je ve} istaknuto, u srpskim zemqama dolazi do bitnih promena u orga-nizaciji vladarskog, kao i vlasteoskog boravi{ta. Dvor se sa slobodnih ne-utvr|enih prostora seli u okvire bedema, strukturalno se pretvaraju}i u za-mak, kao model bezbedne rezidencije, bliske onovremenoj evropskoj praksi.

Podsticajan primer iz tog prelaznog razdobqa odslikava transformacijaBobovca od refugijalne tvr|ave u vladarski zamak i dr`avno, mo`da boqe re-}i, regalno sredi{te kraqa Srbqem i Bosni. Krajem 14. i u prvim decenijama15. veka u ovom utvr|ewu gradi se dvorski kompleks kao posebno izdvojena ce-lina nad liticama ju`nog dela opasanog bedemima.30 Na ovom prirodno brawe-nom polo`aju stajale su dve palate sa cisternom i pomo}nim zdawima. U ma-woj, gorwoj palati nalazile su se stambene odaje, dok je u drugoj znatno ve}ojgra|evini, koja je imala tri do ~etiri eta`e, postojala velika dvorana, kao ivi{e prostorija razli~itih namena. U okviru bedema zamka, na prilazu vladar-skim palatama, nalazila se mala dvorska kapela koja je imala i funkciju grob-ne crkve bosanskih kraqeva. Izgradwom dvora i transformacijom u kraqevskizamak, Bobovac postaje u vi|ewima savremenika stolno mesto bosanskog kra-qevstva. U odnosu na funkciju vladarske rezidencije gde se du`e boravilo,dvor u Bobovcu bio je relativno mali. Na to je, po svemu sude}i, uticao ogra-

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 195

26 V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, Starinar XIII–XIV, 1962–1963, 137–150.27 A. Giqferding, Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1972, 255.28 I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970, 21–24.29 I. Zdravkovi}, Istra`iva~ki i konzervatorski radovi na gradu Magli~u 1960 i 1961.

godine, Zbornik za{tite spomenika kulture 14, (1963) 45–56; S. Djordjevi}, Fortifications of Ma-gli~, ed. S. ]ur~i}, E. Hadjitryphonos, Secular medieval Architecture in the Balkans 1300–1500. and itspresevation, Thessaloniki 1997, 124–127.

30 P. An|eli}, Bobovac i Kraljeva Sutjeska, Sarajevo 1973, 38–106.

ni~eni prostor za podizawe zdawa nad neosvojivim liticama stena. Izgleda daje izvanrednim uslovima za odbranu, koje je pru`ao zamak u Bobovcu, `rtvovanaudobnost wegovih `iteqa.31

Ulazak kompleksa vladarske rezidencije, kao i plemi}kih dvorova, u bra-wene okvire utvr|ewa jasno se uo~ava na primerima Kru{evca i Stala}a. U pr-vom slu~aju rezidencijalni kompleks sa dvorskom crkvom-Lazaricom naknadnoje opasan bedemima.32 U susednom Stala}u zamak sa stambenim kompleksom ko-jim je dominiralo zdawe œpalateŒ sa dvoranom, jasno se izdvaja u sastavu ve}eutvr|ene celine, ~ije zna~ewe jo{ uvek nije pouzdano razja{weno.33 Naime, uokviru prostranog obzi|a koje se pru`a od zamka daqe prema severozapadu nisuotkriveni relevantni arheolo{ki tragovi na osnovu kojih bi se moglo pouzda-no zakqu~iti kakva je bila funkcija tog fortificiranog prostora, povr{inevi{estruko ve}e od samog zamka.

Vladarski zamkovi u urbanim sredi{tima srpskih zemaqa, u Beogradu,Smederevu, a potom i Jajcu, javqaju se tek u prvoj polovini 15. veka, kao veomapozna pojava u odnosu na onovremenu evropsku praksu. Zamak despota Stefana uBeogradskom gradu sigurno je predstavqao najslo`eniji primer utvr|ene srp-ske vladarske rezidencije (sl. 2). Sastojao se od dve prostorne celine. Predwideo zamka zauzimale su pomo}ne zgrade dvora. Iza tog prostora, odvojen pre-gradnim bedemom i velikom don`on kulom, nalazio se stambeni deo dvora sazgradama oslowenim na bedeme i dvoranom sa velikim prozorima prema Dowem

gradu.34

Utvr|ena rezidencija despota \ur|a Brankovi}a u Smederevu predsta-vqala je posledwe veliko ostvarewe te vrste u srpskom graditeqskom nasle|u.Izgra|ena je za samo dve godine (1428–1430) u vidu dobro utvr|enog zamka, kojije trebalo da zameni izgubqeni beogradski dvor. U pitawu je bio relativnomali, posebno fortificirani prostor u okviru znatno {ireg utvr|enog kom-pleksa urbane prestonice (sl. 3). Dvorska zdawa, prislowena uz bedeme, obra-zovala su trougaono dvori{te sa bunarom u sredi{tu. Najzna~ajnija, a verovat-no i posebno reprezentativna zgrada, od koje su ostala sa~uvana ~etiri prozora— bifore u bedemu prema Dunavu, imala je kao glavnu prostoriju veliku dvora-nu na spratu. Bila je to, po svemu sude}i, sala magna audientiae, koja se pomiwekao mesto gde su vo|eni pregovori i potpisan dr`avni ugovor sa Mleta~komrepublikom 1434. godine. Stambeni deo dvora nalazio se u prostranoj, kame-

196 Marko Popovi}

31 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor u sredwovekovnoj Bosni, Zbornik za istorijuBosne i Hercegovine 2, Beograd 1997, 1–34.

32 M. Kova~evi}, Profana arhitektura sredwovekovnog Kru{evca, Starinar XXX (1980)13–28; M. Popovi}, Utvr|ewa Moravske Srbije, Sveti knez Lazar, Spomenica o {estoj stogodi-{wici Kosovskog boja 1389–1989, Beograd 1989, 80–81.

33 D. Mini}, O. Vukadin, S. \or|evi}, Sredwovekovni grad Stala}, Ra{ka ba{tina 1, Kra-qevo 1975, 185–198; D. Mini}, The Role of Stala} in Serbia of Prince Lazar, Balcanoslavica 11–12, Pri-lep 1984–1985, 147–152.

34 M. Popovi}, Beogradska tvr|ava, Beograd 1982; 70–71; J. Kali}, Opis Beograda u XV ve-ku, Zbornik Filozofskog fakulteta XII–1 (1974) 450–451.

nom gra|enoj zgradi-palati izdu`ene pravougaone osnove, koja je bila prislo-wena uz ju`ni bedem.35

U nemirnim vremenima koja su prethodila turskim osvajawima, primersuverena sledilo je i plemstvo, naro~ito velmo`e koje su upravqale pojedi-nim oblastima dr`ave. Tako i vlasteoski dvor postepeno prelazi u braweneokvire bedema, u zamkove od kojih neki, izgleda, postaju regionalna upravnasredi{ta i deo sveukupnog odbrambenog sistema — {to predstavqa temu kojutek treba detaqnije prou~avati. Taj proces, koji se jasno uo~ava od sredine 14.veka, do punog izra`aja do{ao je tokom prvih decenija narednog stole}a. Usledslabe istra`enosti, te{ko ga je pratiti u pojedinostima, posebno kada su u pi-tawu fizi~ke strukture. Ostaci zamkova koji su prepoznati u Dobrunu,36 Li-povcu,37 Petrusu,38 zatim na Bora~u u Gru`i,39 a mo`da i u Kozniku,40 Bova-nu,41 Trubarevu,42 kao i na vi{e drugih lokaliteta tek ~ekaju svoje istra`iva-~e. Na osnovu ne{to boqe poznatih primera sa podru~ja bosanskog kraqevstva,poput Kqu~a na Sani (sl. 5), zamkova porodice Kosa~a u Sokolu, Kukwu, Samo-boru i Blagaju,43 zatim zamka Pavlovi}a u Bora~u,44 kao i niza drugih sli~nihutvr|ewa u kojima bi tek tokom budu}ih istra`ivawa trebalo prepoznati zam-kove, mo`e se uo~iti da se boravi{ta visokog plemstva po svojim osnovnim sa-dr`ajima nisu bitno razlikovala od utvr|enih vladarskih dvorova.

Svode}i dosada{wa saznawa o zamkovima na podru~ju srpskih zemaqa, va-qalo bi se osvrnuti na neke wihove odlike i ukazati na probleme koje tek tre-ba re{avati. U odnosu na povr{ine brawenog prostora, kod na{ih utvrda ovo-ga tipa uo~avaju se znatne razlike. Kao najzna~ajniji u tom smislu izdvaja seBeogradski zamak sa povr{inom od preko 3000 m2, a zatim slede Magli~ (oko2000 m2) i Koznik (1800 m2), dok je Smederevski zamak bio prostorno ne{toskromniji (oko 1600 m2). Kod mawih zamkova, povr{ina opasana bedemima kre-}e se izme|u 350 i 1000 m2.45 Sli~no je i u Bosni, gde ve}ina utvr|ewa koja bi-

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 197

35 M. Popovi}, La residence du Despot Djuradj Brankovi} dans le Chatelet de la Forteresse deSmederevo, Balcanoslavica 7, Prilep 1978, 101–112.

36 M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, Starinar LII (2002) 93–114.37 M. Popovi}, Lipovac — tragovi sredwovekovnog vlasteoskog boravi{ta, Saop{tewa

XXXÇç, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, (2002) 157–177.38 D. Madas, Trial Researches at the medieval Town of Petrus, Balcanoslavica 8, Beograd 1979,

37–45; D. Madas, M. Brmboli}, Petrus — sredwovekovno utvr|ewe, Arheolo{ki pregled 23 (1982)144–146; novija arheolo{ka istra`ivawa su u toku, rezultati nisu objavqeni.

39 V. Jovanovi}, Bora~ et ^estin, Balcanoslavica 11–12, 153–169.40 S. \or|evi}, Koznik, Ra{ka Ba{tina 2, Kraqevo 1980, 333–336.41 Isti, Bovan near Aleksinac, Contrubution to the study of the medieval Fortresses in Serbia,

Starinar XLII (1991) 153–163.42 D. Mini}, Sredwovekovno utvr|ewe u Trubarevu, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru-

{tva 6 (1990) 140–144.43 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, 23–29.44 M. Popovi}, Utvr|ewa zemqe Pavlovi}a, Zemqa Pavlovi}a, sredwi vijek i period tur-

ske vladavine, izd. M. Vasi}, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 92–95.45 Bovan 350 m2, Bora~, naju`i braweni prstor oko 600 m2, Trubarevo 900 m2, Lipovac

oko 1000 m2, i sl.

smo mogli opredeliti kao nekada{we zamkove ima skromnu brawenu povr{inuod 100 do 1000 m2. Izuzetak bi predstavqali samo zna~ajniji vladarski zamko-vi poput Bobovca ili zamka u Jajcu.46

Jasno se da uo~iti da osnovni braweni okvir predstavqa bedemsko plat-no sa odgovaraju}im brojem kula, a u pojedinim slu~ajevima oja~ano i predwomlinijom odbrane u vidu spoqnog bedema sa rovom. Glavna kula — don`on kodsrpskih zamkova, za razliku od zapadnoevropske prakse, predstavqa iskqu~ivoupori{te odbrane i ne slu`i za stanovawe.47 Wen polo`aj je, sa izuzetkom Beo-grada, uvek u okviru bedemske ograde, {to je slu~aj i sa glavnom brani~-kulomtipa citadele, poput one u Novom Brdu, ili u mawim tvr|avama — tipa kastela,odnosno burgova — koje su imale iskqu~ivo vojno-strate{ki zna~aj.

Oblici osnova bedemima brawenih prostora, koji bi se mogli opredeli-ti kao zamkovi, ne razlikuju se od drugih sli~nih malih utvr|ewa, gotovo popravilu podizanih na te`e pristupa~nim visovima. Polo`aji bedema, broj iraspored kula, kao i pristupne komunikacije prilago|avani su oblicima re-qefa i wihovim prednostima za odbranu. U tom smislu te{ko bi se mogao pre-poznati neki ustaqeni model. Izuzetak predstavqa izvestan broj mawih utvr-|ewa-zamkova gra|enih krajem 14. i tokom prve polovine 15. veka na podru~jubosanskog kraqevstva, koje odlikuje izdu`ena osnova sa kulama na kra}im stra-nama. Izraziti primer ovoga tipa utvr|ewa predstavqa Dobor kod Modri~e,~ija je izgradwa zapo~eta 1387. godine, a okon~ana u narednim decenijama.48

Glavna kula kru`ne osnove sa ulazom na spratu nalazila se na jednom kraju, dokje na drugom bila podignuta masivna polukru`na kula. Obe su bile povezanebedemima koji su zatvarali relativno mali izdu`en braweni prostor. Ispredovog osnovnog dela utvr|ewa, prema pristupa~noj strani, nalazio se spoqnibedem u funkciji predwe linije odbrane. Istom tipu utvrde, sude}i prema jednojgraviri iz 1530. godine, odgovarao bi i nekada{wi Vi{egradski zamak (sl. 4).Stari grad u Sopotnici kod Gora`da imao je tako|e sli~nu izdu`enu osnovu sadve kru`ne kule na krajevima, a prostorno re{ewe blisko ovom imaju Dobrun,Kozman na u{}u Sutjeske u Drinu, Tori~an, Vinac i drugi.49

Stambeni kompleksi u okviru zamkova srpskih zemaqa, sude}i prema o~u-vanim ostacima, funkcionalno odgovaraju onovremenoj evropskoj praksi.Dvorske œpalateŒ oblikom svojih osnova i na~inom gra|ewa predstavqale suveoma jednostavna, ali po svemu sude}i funkcionalna zdawa. Osnovni korpusgra|evine ~inili su obimni zidovi gra|eni lomqenim, pritesanim kamenom,sa kre~nim malterom kao naj~e{}im vezivom. Upotreba klesanog kamena bila jesasvim retka i ograni~ena iskqu~ivo na obradu prozora ili portala. U okvirustambenih zdawa, prema na{im dosada{wim saznawima, nije bilo zasvedenih

198 Marko Popovi}

46 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, 20–22.47 G. Simi}, Don`on kula u fortifikaciji sredwovekovnih gradova, monografija u pri-

premi za {tampu.48 I. Bojanovski, Dobor u Usori, Na{e starine XIV–XV, Sarajevo 1981, 11–38.49 M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u BiH, 38.

prostorija. Umesto svodova primewivane su drvene me|uspratne konstrukcije.Unutra{we pregrade, stepeni{ta i tremovi bili su tako|e od drveta, a u poje-dinim re|im slu~ajevima, neki zidovi su mogli imati bondru~nu konstrukci-ju. Osnovni krovni zastor, po svemu sude}i, bila je drvena {indra, budu}i dame|u ostacima utvr|enih stambenih kompleksa uglavnom nema tragova krovnihopeka, niti pouzdanih svedo~anstava o olovnom pokriva~u. U celini posmatra-no, uloga drveta kao gra|evinskog materijala bila je izuzetno zna~ajna. Obilnaupotreba drvene gra|e, ukqu~uju}i i reprezentativne rezidencijalne gra|evi-ne, bilo je uobi~ajeno u unutra{wosti Balkana tokom ~itavog sredweg veka. Ugraditeqskom nasle|u srpskih zemaqa o tome svedo~e arheolo{ki prou~eniostaci dvorova u Bobovcu i Kraqevoj Sutjesci, Kru{evcu, Stala}u i Smedere-vu, kao i ~itavom nizu manastirskih celina. Za razliku od ove pojave — za kojubi se moglo re}i da predstavqa tradicionalni na~in gra|ewa dobro prilago-|en klimatskim uslovima kao i resursima gra|evinskog materijala — na ja-dranskom primorju, u zamkovima susedne Ugarske, kao i daqe ka zapadu Evrope,stambena zdawa su solidnije zidana, sa svodnim konstrukcijama u prizemnimeta`ama, uz ~estu upotrebu klesanog kamena.

Me|u ostacima zna~ajnijih rezidencijalnih zdawa u zamkovima na na{empodru~ju, kao {to je to uobi~ajeno i u onovremenoj evropskoj praksi, posebnose izdvaja dvorana. Ova, moglo bi se re}i, najzna~ajnija odaja sredwovekovnogdvora u pojedinim slu~ajevima se nalazila u okviru posebnog zdawa, kao {to jeto bilo u Magli~u, Stala}u, Smederevu i Golupcu. ^ini se jo{ ~e{}e kao iz-dvojena prostorija u okviru palate, na {ta bi ukazivali primeri iz Zve~ana,Kru{evca, Bobovca a, po svemu sude}i, i Beograda. Pored veli~ine prostora,dekorativno oblikovani prozori, a verovatno i druge pojedinosti arhitekture— kamini, pe}i, kao i oslikani zidovi, neke su od odlika dvorane o ~emu bipored Zve~ana50 svedo~ili i noviji nalazi iz zamka u Petrusu.51

Sakralna zdawa u okvirima bedema na{ih zamkova predstavqala su, kakoizgleda, retku pojavu. Ostaci nevelikih crkava za sada su prona|eni samo uZve~anu,52 Magli~u,53 Bora~u u Gru`i54 i Bobovcu,55 {to ne iskqu~uje mo-gu}nost postojawa mawih kapela u okviru stambenih dvorskih zdawa ili u ne-koj od kula — zamka, na {ta ukazuje o~uvani primer iz Golupca.56 Ograni~eniprostor opasan bedemima o~igledno nije bio podesan za sme{taj posebne dvor-ske crkve ili kapele, ali su zato takva sakralna zdawa mogla biti u neposred-noj blizini ili okolini zamka. Tako je u Smederevu pretpostavqena dvorskacrkva bila oko 300 metara udaqena od rezidencijalnog kompleksa u Malom gra-

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 199

50 A. Giqferding, nav. delo, 255.51 D. Madas, nav. delo, 37–45.52 V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, 143.53 I. Zdravkovi}, Istra`iva~ki i konz. radovi u Magli~u, 50, sl. 3.54 Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, Centralna Srbija, izd. \. Bo{kovi},

Beograd 1956, 95–97, sl. 48.55 P. An|eli}, nav. delo, 66–98.56 G. Simi}, Goluba~ki grad, Starinar XXXIII–XXXIV (1982–1983) 77.

du.57 Sli~ni primeri su prepoznati ili naslu}eni u Dobrunu,58 Lipovcu,59

Temskoj, zatim kraj zamka Kosa~a u Sokolu,60 a mo`da i Sopotnici kod Gora-`da.61 U neposrednoj blizini zamka u Kozniku, ~iji je posednik mogao biti Ra-di~ Postupovi}, veliki ~elnik despota Stefana, ~ini se da je postojala i cr-kva o kojoj za sada svedo~e samo nalazi kamene plastike.62 Sli~nih slu~ajevaima sigurno znatno vi{e ali neki, usled propusta tokom terenske prospekcije,nisu uo~eni. Evidentirani ostaci fortifikacija obi~no su posmatrani iz-dvojeno od obli`wih sakralnih zdawa — crkava i manastira, bez poku{aja wi-hovog hronolo{kog i funkcionalnog povezivawa.

Zamkovi kao utvr|ene rezidencije u srpskim zemqama poznog sredweg vekane predstavqaju jedini vid stanovawa vladara i vlastele. Uz zamkove kao trajni-ja boravi{ta, najverovatnije u {iroj okolini, postojali su i daqe neutvr|enidvorovi, kao {to je to bio slu~aj i u drugim evropskim zemqama. Me|u takvimprimerima, od kojih su neki tek uo~eni, a neki i istra`eni, mogao bi se navestiBobovac sa neutvr|enim dvorom u Kraqevoj Sutjesci,63 zatim Blagaj sa dvorom uBi{}u,64 kao i dvor despota \ur|a u Nekudimu,65 u oblasti koja je bila bliskasmederevskom zamku. Na oko dva sata hoda od zamka Bora~, u Belom poqu u Gru`i,nalazio se jedan od dvorova despota Stefana, u kojem je ovaj srpski vladar bora-vio po~etkom leta 1427. godine, mesec dana pre svoje smrti.66 Za na{a prou~ava-wa naro~ito je zanimqiva pojava zabele`ena u sredwovekovnom Beogradu, jedin-stvena na na{em podru~ju, gde se pored utvr|enog boravi{ta u unutra{wem gra-

du, kako ga imenuje Konstantin Filozof, pomiwe i spoqni dvor despota Stefa-na izvan zamka, u okviru urbane strukture opasane bedemima.67

Iz na{eg razmatrawa jasno se mo`e uo~iti da o zamkovima u srpskim ze-mqama poznog sredweg veka raspola`emo relativno malim brojem pouzdanih iu ve}oj ili mawoj meri istra`enih primera. To ukazuje na potrebu detaqne ipromi{qene terenske prospekcije, kao i arheolo{kih istra`ivawa na ~ita-vom nizu indikativnih lokaliteta. Postoji, tako|e, i ~itav niz pitawa kojamo`emo smatrati pravim istra`iva~kim izazovom. Pomenimo samo neka. Reci-

200 Marko Popovi}

57 M. Popovi}, Ka problemu sredwovekovnih crkvi Smederevskog grada, Starinar L /2000(2001) 201–218.

58 M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, 102–113.59 M. Popovi}, Lipovac, 167–176.60 M. Kova~evi}, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar XVIII (1968) 224;

D. Popovi}, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 134.61 \. Mazali}, Hercegova crkva kod Gora`da i okolne starine, Glasnik Zemaqskog muzeja

u Sarajevu LII (1940) 27–43.62 S. \or|evi}, Koznik, 333–336.63 P. An|eli}, nav. delo, 151–206.64 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, 24–25.65 B. de la Brokijer, Putovawe preko mora, Beograd 1950, 131.66 M. Dini}, Srpske zemqe u sredwem veku (Oblast centralne Srbije u sredwem veku),

Beograd 1978, 61.67 Konstantin Filozof, @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi}, Glasnik

SUD XLII (1875) 286.

mo, poku{aj da se toponimi iz istorijske gra|e prepoznaju na terenu, ili, kom-parativna analiza naziva, kori{}enih u 14. i 15. veku za imenovawe utvr|ewai onih fortifikacija koje bi se, na osnovu morfolo{kih i funkcionalnih od-lika mogle prepoznati kao zamkovi. U svakom slu~aju, krupni saznajni iskora-ci na ovom planu mogu se najpre o~ekivati u integralnom metodskom pristupui sadejstvu arheologije i drugih istorijskih disciplina.

Marko Popovi}

THE CASTLE IN LATE MEDIEVAL SERBIAN LANDS

Studies of fortifications in the medieval Serbian lands have not paid sufficientattention to typological classification of structural remains, which in turn is clearlyreflected on terminological level. Such defensive strongholds have been almost in-variably designated by the term srednjovekovni grad (medieval town), which, gener-ally speaking, should not create any confusion. In the Old Serbian and other Slaviclanguages the term grad originally denoted a fortified enclosure regardless of its sizeor the complexity of its layout. With the growth of settlements, however, the termbecame extended to include fortified outlying wards or urbanized areas, and subse-quently even unfortified urban settlements, whereby it acquired its modern meaning.Unfortunately, the term in its thus modified meaning is often used in the Serbian lan-guage to denote medieval fortifications; if unaccompanied by additional clarifica-tion, such usage gives rise to confusion and misinterpretation. The first step towardssolving this problem would be a typological classification of medieval fortificationsaccording to structure and function, and both of fortified complexes and of their con-stituent parts, which in turn calls for a precise use of terminology.

With no pretensions to a comprehensive solution to this complex problem,which obviously requires a separate study, the author of this paper seeks to character-ize, in spatial and functional terms, the type of medieval Serbian fortifications, i.e. partof fortifications, that may be subsumed under the term zamak, corresponding to theEnglish castle; French chateau; German Schloss, but also Burg; Italian and Spanishcastello; Russian zamok; meaning the fortified residence of the monarch or a lord.

The author looks at definitions of the castle in west-European architecture, findsthat this type of fortified residences does not occur in the lands of the Byzantine com-monwealth before the 13th–14th centuries, i.e. before the capture of Constantinople bycrusaders, offers a comparative analysis of similar forms, and goes on to discuss theemergence of castle-type fortifications in medieval Serbian lands.

The fortifications in Serbian lands dated to early periods of the late MiddleAges mostly belong to the Byzantine legacy of the 11th–12th centuries. The 13thand early 14th centuries did not witness any new fortifications except in frontier ar-eas. In that period not even the residences of the Serbian kings and lords were forti-fied, which indicates a general sense of security, especially from an external enemy.

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 201

In Serbian lands, the castle functioning as the seat of the monarch or a lord wasa relatively tardy development by comparison with contemporary European practice.It was only with the increasing sense of insecurity from the middle of the 14th cen-tury that the main royal and baronial residences began to move into walled enclo-sures, which heralded the prototype of the urban capital. This change in structuringthe palace complex had been signalled much earlier though. To judge from structuralremains, it was already at Ras that a royal place of retreat, albeit only as a temporaryresidence, began to resemble a castle, which must have also been the case of Petri~not far from the residential complexes in Kosovo. Functionally, however, those hadnot yet been the ruler’s permanent fortified residences. In addition to the refuges inthe proximity of royal complexes, some of the rare fortifications in the interior of theNemanji} state may also be regarded as fortified palaces, for example the oldByzantine castle at Zve~an, which functioned as an occasional royal residence in thelate 13th and early 14th centuries. In this earlier period the first clear example of apalace within a castle would be Magli~, archbishop Danilo II’s fortified residence onan elevation overlooking the Ibar river, built in the early decades of the 14th century.

The changed geopolitical situation in the second half of the 14th centuryprompted change in the organization of royal and baronial dwellings. Moved from vul-nerable open-land sites into enclosures, the palace underwent a structural transforma-tion into a castle, the model of a safe residence much like contemporary Europeanpractice. An inspiring example from that transitional period is offered by the transfor-mation of Bobovac from a refuge-type fortification into a royal castle and seat of theking of Serbs and Bosnia. In the late 14th and early 15th centuries this enclosure re-ceived a palace designed as a separately fortified complex on top of inaccessible cliffs.

The entry of royal and baronial mansions into walled enclosures and theirtransformation into castles is clearly observable in Kru{evac and Stala} (last quarterof the 14th century). The urban centres of Serbian lands such as Belgrade,Smederevo and subsequently Jajce, received royal castles as late as the first half ofthe 15th century, a rather tardy development in relation to contemporary Europe.Despot Stefan’s castle in Belgrade must have been the most complex example of afortified royal residence. It consisted of two wards: the front one was occupied byservice buildings and separated with a wall and a donjon from the residential struc-tures built against the ramparts.

In the turbulent times preceding the Ottoman conquest the sovereign’s exam-ple was followed by the nobility, especially the great magnates governing parts ofthe country. Their palaces also moved into walled enclosures, into castles, some ofwhich seem to have become regional seats of government and integral parts of theglobal system of defence, which is an issue yet to be given detailed study. Clearlytraceable from the middle of the 14th century, this process was at its peak in the firstdecades of the following century. Given the inadequate state of investigation, it isdifficult to trace in detail, especially with respect to physical structures. The remainsof castles recognized at Dobrun, Lipovac, Petrus, Bora~ (Gru`a), and possibly alsoKoznik, Bovan, Trubarevo and several other locations, have not been explored yet.From somewhat better-known examples from the territory of the Bosnian kingdom,such as the castles of the Kosa~a family at Sokol, Kukanj, Samobor and Blagaj, orthe Pavlovi} family at Bora~, Klju~-upon-Sana, and a number of similar fortifica-

202 Marko Popovi}

tions which may well prove to be castles, it is obvious that the mansions of the highnobility were not essentially different from fortified royal palaces.

Summing up the available information about the castles in Serbian lands theauthor discusses some of their essential features and points to a number of distincttraits. A fact to be noted is the highly varying area enclosed by castle walls, rangingfrom 100–200 sq m to over 3000 sq m as in the case of Belgrade Castle. The enclo-sure was commonly defended by a curtain wall with the corresponding number oftowers, and sometimes strengthened with a front line of defence consisting of anouter rampart and ditch. The main tower of Serbian castles — unlike west-European— was intended solely as a defensive stronghold and contained no living quarters.With the exception of Belgrade, its position was always within the ramparts.

Residential complexes within the Serbian castles, to judge from the survivingremains, correspond to contemporary European practice in terms of function. Judg-ing by their plans and building methods, royal “palaces” were simple but apparentlyfunctional structures. They had massive walls of rough-hewn broken stone, while theuse of dressed stone was exceptionally rare. They were divided into storeys by flattimber floor/ceiling systems. There were no vaulted ceilings. Internal partitions,stairways and porches were also timber-built. On the whole, timber was a highly im-portant building material. Ample use of timber, even for representative residentialbuildings, was common in the interior of the Balkans throughout medieval times. Inthe architectural heritage of Serbian lands this is evidenced by the mansions atBobovac and Kraljeva Sutjeska, Kru{evac, Stala} and Smederevo, and a number ofmonastic complexes.

A remarkable component of the living quarters in a Serbian castle is the hall,commonly found in contemporary Europe. This, virtually most important part of me-dieval palaces, was either a free-standing building, as at Magli~, Stala}, Smederevoand Golubac, or, which seems more often to have been the case, a room within thepalace, as suggested by Zve~an, Kru{evac, Bobovac and apparently Belgrade.

Sacral buildings within the castle walls seem to have been uncommon. Re-mains of smaller churches have only been found at Zve~an, Magli~, Bora~ (Gru`a)and Bobovac, but chapels within the residential complex or castle tower are not to beruled out, as indicated by the surviving example of Golubac. Obviously the space ofsuch enclosures was not large enough to receive a free-standing church or chapel,but it may well have been just outside the castle walls or in close proximity.

The castle was not the only type of royal or baronial residence in Serbian landsin the late Middle Ages. In addition to castles as more or less permanent dwellings,unfortified mansions continued to be built, probably in their environs, as was com-mon in other parts of Europe. Among such examples, some recognized only recently,and some already investigated, are Bobovac, Blagaj at Bi{}e, Bora~ (Gru`a) withdespot Stefan’s palace at Belo Polje, as well as despot Djurdje’s palace at Nekudim,an area gravitating to Smederevo Castle.

It appears clear from this discussion that we presently have a relatively small num-ber of reliable or properly investigated examples. That state of affairs requires a thor-ough and carefully planned field survey, as well as excavation at a number of well-indi-cated sites. At any rate, a major breakthrough in this field may be expected only from anintegrated approach combining archaeology with other historical disciplines.

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 203

204 Marko Popovi}

1. Magli~ — osnova i zami{qeni izgled zamka

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 205

2. Beogradski zamak — restitucija izgleda na maketi

206 Marko Popovi}

3. Smederevski zamak (Mali grad) — osnova i zami{qeni izgled

Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 207

4. Vi{egradski zamak 1530. godine — izgled prema drvorezu B. Kuripe{i}a

5. Kqu~ na Sani — osnova zamka