مرصاد العباددر رازی الدین نجم حدیثی رویکرد

*پور محسن قاسم

**حسین قربانپور

:چکیده

پژوهان بوده است. چگونگی رابطۀ بین حدیث و عرفان، همواره یکی از محورهای قابل بررسی حدیثویژه در حوزۀ تفسیر قرآن، بر کشت و هتهود تکیته های دینی، به با اینکه عارفان در مقام فهم آموزه

توجه خاصتی های عرفانی کنند، کسانی از آنان به حدیث به عنوان یک منبع هناخ. در تبیین آموزه میخصوص با عنای. به مبانی عرفتانی ویتژۀ الدین رازی به اند نجم داهته وآن را در آثار خود به کار برده

مرصتاد خود در مقایسه با برخی عارفان دیگر، با چنین نگاهی به سراغ حدیث رفتته و از آن در کتتا الدین رازی را در رد حدیثی نجمتحلیلی، رویک استفاده کرده اس. این پژوهش با روش توصیفی العبادالتدین ویژه از منظر نقل به معنا مورد واکاوی قرار داده اس. نوع مواجهتۀ نجتم به مرصاد العبادکتا

رازی مؤید این نکته اس. که وی در تبیین تعالیم عرفانی، به حدیث به مثابه یک منبتع معرفتتی نگتاه پیوند عرفان وهریع. در منظومۀ فکتری عتارفی ماننتد توان برگرفته از کرده و چنین رویکردی را می

نظر از اندک احادیث مورد اسناد او که فاقد اعتبار و حجی. اس.، بیشتر الدین رازی دانس. صرف نجمهود تکیه بر نقل به معنا در کاربس. احادیث این کتا در متون حدیثی معتبر در نزد فریقین یاف. می

های عرفانی براساس احادیث، مورد اهتمام این نویسندۀ عارف توجیه آموزهو مرصاد العباداحادیث در بوده اس.

، عرفان مرصاد العبادالدین رازی، حدیث، نقل به معنا، نجم ها: کلیدواژه

ghasempour@kashanu.ac.irدانشیار دانشگاه کاشان/ *

ghorbanpoorarani@yahoo.com/ استادیار دانشگاه کاشان **

یپژوهثیحدی پژوهش ـیعلم دوفصلنامه

1395 ستانپاییز و زم م،دهشانز ۀشمار م،هشت سال

1۶۶ـ1۴۷صفحه

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 1۴1

مقدمه. 1 . بیان مسئله1ـ1

التدین های صوفیانه در عرفان اسالمی، وامدار حدیث استت نمت شناخت و تبیین آموزهگیری ازحدیث، از مبانی کالمی اشعری خود برکنار نبتوده استت رازی در مواجهه و بهره

شناستی رویرترد بر این اساس، این نوشتار در پی پاسخ به این پرسش است که در گونته ویتهه تتیریر نقتل بته معنتا بته و نقل به معنا کماست و بهحدیثی نم رازی، جایگاه سند

عنوان یک رویه که از دیرباز بین محدران در تدوین و نقل روایت مطتر بتوده، تتا ته الدین رازی قرار گرفته است اندازه و را مورد استفادۀ نم

. احوال و عقاید نجم رازی1-۲اسدی رازی، از عارفان سدۀ هفت همتری الدین، ابوبرر عبداهلل بن محمد بن شاهاور نم

هتای ختود او نویسان، نوشتته است مولد و منشی او شهر ری است و عالوه بر قول تذکره مقدمه( 43، ص4731نیز مؤید این مسئله است )ر ک: نم رازی،

لقب وی دایه است و این لقب ظاهراً در قرن شش و هفت متداول بوده و مراد از آن، اشاره کرده، دایۀ والیتت استت بته مناستبت مرصاد العبادالدین ه در ود نم که خ نان

مقدمه( 41پروردن مریدان )همان، صهمری در ری اتفاق افتتاده و 337، حدود مرصاد العبادوالدت وی بنابر گفتۀ مصحح

سفرهای خود را در شرق و غرب جهان اسالمی آغاز کترده و نسستتین 395حدود سال ستتالگی درگذشتتته 14ستتالگی تتتدوین نمتتوده و در 13را در اد العبتتادمرصتتتحریتتر

( 41است )همان، صالدین، این نرته گفتنی است که ری در اواختر قترن ششت ، مرکتز در باب زادگاه نم

ای میان پیتروان سته متذهب شتیعه و شتافعی و ای است اختالفات فرقه های فرقه جنگهای متعدد به این دیار، بته آشتفتگی آن حنفی در جریان است و عالوه بر آن، لشررکشی

التدین زده است همین آشفتگی و نابسامانی به عالوۀ شوقِ طلب و تحقیق، نم دامن میو غرب، از حمتاز تتا ختوارز و آستیای صتایر وا ساله در بالد شرق را به سفرهای سیالدین علت سفر خود را از خوارز به آسیای صایر، فرار از سیل تاتار و داشته است نم

پتتروری ستتلموقیان رو کتتر دوستتتی و دانتتش نیتتز امتتن و آستتایش آن ستتامان و دیتتن

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 149

ز دالیتل اساستی توان تییید کرد که یرتی ا ( بنابر قراین نیز می15کند )ر ک: همان، ص میکته در مخختذ رازی به آسیای صایر، دالیل مذهبی و ایدئولوژیک استت نتان سفر نم

ورزیده و تعصبی مستلف اشاره شده، خوارز پایتست پادشاهی بوده که به معتزله مهر میدر مذهب اهل سنت و جماعت نداشته و تحت تیریر اما فسر رازی به حرمت و فلستفه

داشته است به اشتارت همتین امتا فستر رازی حترا صوفیان را نگه نمیمتمایل بوده و ارازی را در جیحتون غترق کردنتد و بهتاد ولتد، پتدر است که شیخ ممدالدین مراد نم

؛ 9، ص4731مولوی، تحت فشار او، بلخ را رها کترد و بته رو رفتت )ر ک: فروزانفتر، ( 413، ص1، ج4737صفا،

یابد، تعصتب شتدید او در متذهب رازی درمی ۀ آرار نم ای که خوانند نسستین نرته و دشمنی با فالسفه است نم « بدعت»اهل سنت و جماعت و پرهیز و تبرّای او از اهل

در موارد مستلف، عتالوه بتر رد ادیتان غیراستالمی از فترق مرصاد العبادرازی در کتاب اهل تشبیه، اهتل بتدعت و هتوی، مردودۀ جزد اسال ازجمله اباحیه، اسماعیلیه، اتحادیه،

شمارد البتته ایتن مایتۀ تعصتب ها را مردود می برد و آن تناسسیه، دهریان و معطله نا می عالوه بر دور بودن از انصاف و فرر علمی، خالف سیرۀ مشایخ و اولیا نیز است

هب، رازی مانند اکثر مرد آن روزگار در اصتول متذ در باب اعتقاد به اشاعره نیز نم خصتوص در فصتل بته مرصتاد العبتاد پیرو اشعریان است و این مطلب در سراسر کتاب

بته 434، ص4731رازی، هار از باب هار آن به وضو آشترار استت)ر ک: نمت بعد( بدیهی است تفرر اشاعره در استفاده از حدیث و اساساً جایگاهی کته عالمتان ایتن

التدین رازی نیتز خی عارفان اشتعری ماننتد نمت اند، در نگاه بر مشرب برای حدیث قائلاش تیریرگذار بوده است اخذ و اقتباس او از حدیث در خالل مباحث تفسیری و عرفتانی

های بسیاری قرار گرفته و از زوایتای گونتاگون بته آن پرداختته تواند موضوع پهوهش میته استت نگتاهی شود پیش از پرداختن به این مطلب و بررسی زوایای مستلف آن، شایس

مندی عارفان از حدیث بیندازی کلی به بهره . استفادۀ عرفا از احادیث و روایات۲

بسط و توسعۀ وعظ و خطابه و ظهور واعظتان بزرگتی تون محمتد و احمتد غزالتی و الدین مظفر بن اردشیر عبادی و ابوالفرج عبتدالرحمن بتن جتوزی کته در وعتظ و قطب

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 151

ند و تیریر کالمشان در مستمعان بیرون از حد وصتف بتود و نهایت داشت خطابه، قدرت بیاقبال عامۀ مرد به ممالس وعظ که قطعاً پایه و مایۀ اصلی آن، بحث در آیات و روایتات

رفتت، راه را بترای هتا بته شتمار متی و کر نرات و دقائق و حل مشرالت و تیویتل آن دیث، همتوار ستاخت ایتن و حت قترآن شاعران و گویندگان و نویسندگان در اقتباس از

گویندگان و مذکّران و واعظان از محفوظات و معلومات دینی خود در نظت و نثتر بهتره گردیتد و از طریتق دیگتر، راه را بردند و معانی و الفاظ حدیث در آرارشان نمودار می می

آمتدن پدیتد و وعظ ممالس گسترش نمود بنابراین، برای نفو اخبار در نظ و نثر باز می معتارف و حتدیث و قترآن در معرفتت صاحب بزرگ عالمان از بیشتر که بزرگ واعظان امامتا و پیتامبر ستسنان و قترآن آیتات محتور بر را خویش سسنان و بودند اسالمی آشتنایی درنتیمه، و ممالس این به مرد گستردۀ توجه و و اقبال پرداختند می معصو ، ص 4734این معارف شده است )فروزانفر، موجب نشر و حدیث، قرآن مضامین با آنان (مقدمه ه

آراستتند و تیییتد صوفیان به علل بسیار، سسنان خود را همواره به احادیث و آرار متی هتای اندیشتی بستتند و باریتک ها، وق به کار متی کردند و در شر رموز و نرات آن می

آوردنتد و ها می و بیان آن انگیز شاعرانه در تیویل های لطیف وق کردند و نرته عمیب میجتوی نزدیتک از این راه، حدیث و خبر را به مذاق هوشتمندان ظتاهر شتراف حقیقتت

ساختند بنابراین با آشنایی شاعران و نویسندگان با تصوف و عرفان، راهی دیگر بترای میمستلک و صتوفیان نفو حدیث و خبتر در ادبیتات فارستی بتاز شتد و شتعرای صتوفی

روایات را با تیویالت صوفیانه آمیسته و برای هریک از ستنن و رستو و اندیش که قافیهآداب خانقاهیان، خبری صحیح یا ضعیف شنیده و به خاطر ستررده بودنتد، تحتت تتیریر

ای در ادبیتات فارستی بته وجتود آوردنتد شتاید اخبار و احادیث، الفاظ و مضامین تازهی است که ابتداع و حستن ستلیقۀ او در ترین کس از این طبقه، حری سنایی غزنوی قدی

الدین اصتفهانی تلفیق حدیث و شعر، راه را برای دیگرانی ون خاقانی و نظامی و جمالهموار ساخت از میان سسنوران نیز کسانی هستند که از این هر سه عامتل متتیرر شتده و

اند؛ از هاند، خبر و روایت در شعر و سسن خود بیشتر آورد محدث و مذکر و صوفی بودهالقضات همدانی و شیخ سعدی و خداوندگار ستسن، قبیل خواجه عبداهلل انصاری و عین

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 151

الدین بلسی )ر ک: همان، ص و، ز مقدمه( موالنا جالل . کاربرد حدیث در متون منثور صوفیه3

های هار تا شش همتری، میتزان اررپتذیری از در آرار و متون صوفیانۀ فارسی در قرنخصتوص در آرتار ضامین و فضا و فرهنگ قرآنی و حدیثی در اوج است؛ بته مفاهی و م

ها و صدها آیه و حدیث عیناً اقتباس یا تضمین شتده و متدار منثور عارفانۀ این دوران، دههای صوفیانه و عارفانه قرار گرفته است برای نمونته، تنهتا گویی ها و نرته پروری مضمونآیته 173از نسستین آرار صوفیانۀ فارسی است، همویری که المحموب کشف در کتاب

نتین در ( هت 935تت 911، ص4717حدیث، درج شده استت )ر ک: همتویری، 471و مرتبته از احادیتث 115بار از آیات قرآنتی و 351القضات همدانی، عین تمهیداتکتاب

( همچنین 344ت193، ص4791القضات، قدسی و نبوی بهره گرفته شده است )ر ک: عینها آمده و مقدار کثیری از ، تعداد کثیری از آیات و تفسیر عرفانی آنمرصاد العباددر کتاب

نظتر احادیث نبوی، ه در آغاز فصول و ابواب و ه در متن، به استشهاد آمده و صترف حدیث در این کتتاب کتر و شتر و ترجمته و ایضتا شتده 135از مرررات، حدود

وبیش در مورد دیگر آرار منثور مقدمه( این رق ک 33، ص4731است )ر ک: نم رازی، صوفیه در این دوره نیز صادق است البته این تعداد آیات و احادیث تنها آیات و احادیثی است که مستقی در این آرار، اقتباس و تضمین شده است و حساب آیات و احادیثی کته

یحتی و شده یا بته صتورت تلم « حل»ها در این متون آمده یا در متون مذکور، ترجمۀ آنها اشاره شتده، از حتد و های مستلف دیگر بدان ها به کار رفته یا به صورت اشاری در آن

( 4، ص4711پور، حصر خارج است )ر ک: حسین . احادیث مشترک در متون صوفیه4

این نرته نیز قابل کر است که به جز احادیث فروانی که به اقتضای موضتوع و مضتمون در متون صوفیه نقل شده، یک سری احادیتث مشتترک هستت کته بیشتتر متورد توجته

ستازی صوفیان بوده و تقریباً در تما کتب مه عرفانی، نقل و تررار شتده و در مضتمون مرصتاد حدیثی کته نمت رازی در 135از ممموع عرفانی به کار رفته است برای نمونه،

یرستان مثنتوی حتدیث بتا فهرستت فروزانفتر در احادیتث 35العباد نقل کرده، حتدود به بعد( همچنین همین پنماه حدیث مشترک میتان 111، ص4734است )ر ک: فروزانفر،

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 151

تتا تمهیتدات و کشتف االسترار در کتب عمدۀ تصتوف از مثنوی معنویو مرصاد العباد استت عبارت قدسی و نبوی احادیث این شعار سنایی و سعدی تررار شده است نمونۀاآد ، طینتت تسمیر احصی، حدیث ال مسفی، حدیث گنج نوافل، حدیث قرب حدیث: از

ر ک:)مسلتوق اولتین حتدیث و اولیتا بودن مستور روزه، حدیث هل خلوص حدیث (4711پور، حسین

وجایگاه حدیث در آن مرصاد العباد. 5رازی و یری از نفایس متتون منثتور عرفتانی فارستی شاهرار جاویدان نم مرصاد العباد

دهد که مؤلفش در علو و فنون متتداول عصتر است تنوع مطالب در این کتاب نشان می قتوت القلتوب خود، مردی دانشمند بوده و هر ند در تیلیف این کتاب از آرتاری تون

کشتف المحمتوب ممدالدین بادادی، آرار اما محمتد غزالتی، تصانیفابوطالب مری، بهتره بترده، شتیوۀ اسرار التوحیتد احمد غزالی و سوانحمیبدی، االسرار کشف همویری،

دهد که وی مقلد صرف نیست و در تتدوین بدیع وی در تدوین و تنظی کتاب نشان میمقدمه( در باب اهمیت کتاب ه جتز 33، ص4731کتاب مبترر است )ر ک: نم رازی،

اهمیت کتاب از نظر عرفانی و نثر ادبی و کتاربرد اصتطالحات عرفتانی و نقتل احتوال و سسنان بزرگان عرفان و جنبۀ اخالقی و تعلیمی کتاب، در زمینۀ تفستیر و تیویتل عرفتانی

ل و ابتواب و و نیز نقل تعداد زیادی از احادیث نبوی است که در آغتاز فصتو قرآنآیات التدین رازی احادیتث را ( نمت 35در متن کتاب به استشهاد آمده است )ر ک: همان، ص

الی و یتا در البته مرصاد العبتاد صرفاً نقل نررده، بلره شیوۀ استفادۀ او در ابتدای مباحث مطالبی که موضوع آن بسش از کتاب است، بیانگر مبنای او در تبیین موضوعات عرفتانی

گونه که پیش از این آمد، ریشه و زمینۀ اصلی بستیاری از تعتالی عرفتانی در است همانالتدین و معصومان است و این نرته را فتردی ماننتد نمت و اقوال و سیرۀ پیامبر قرآن

مرصتاد العبتاد ها را ه در تفستیر قرآنتی ختود و هت در رازی به خوبی فرا گرفته و آن این موضوع را بیشتر بررسی خواهی کرد بازتاب داده است که در ادامۀ بحث،

های کاربرد حدیث در مرصاد العباد . شیوه1ـ5 وی حقیقتت استت؛ در شریعت پایۀ بر مرصاد العباد کتاب مؤلف رازی الدین نم عرفان از انتد بوده ا کار و اوراد و سنن و آداب راغب بیشتر که است تصوف علمی مرتب پیرو

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 153

و قشتیری مؤلتف، امتا پیشتینیان از و ابتن فتار و عربی مذکور، ابن مؤلف معاصران تصتوف را آنان روش که اند دسته این معاریف از و انصاری عبداهلل خواجه و همویری نتین بتاب ایتن در رازی التدین نمت خود مقدمه( 75ر ک: همان، ص )اند گفته عابدانه

مهالتک و رستد، مستئلک آینگتی صتفای مرتبۀ کمال به انسان نفس تا ولیرن: »گوید می حقیقتت و طریقتت و شتریعت جتادۀ بر سلوک واسطۀ به جز آن و کرد باید قطع بسیار مؤلتف ختاص توجته باعتث شتریعت، بته توجه یعنی مسئله همین( 7همان، ص)«دارد

در کرشتده احادیتث و آیات که است؛ نان نبوی احادیث و قرآن آیات به مرصاد العباد و فصتل، تفستیر هتر مطالتب واقتع در دارد معنایی ارتباط فصل هر موضوعات با کتاب

اول بتاب نمونته، بترای استت آن مضتمون گسترش و بسط و حدیث و آیه آن توضیح نیز و است طریقت ارباب سسن در کتاب تیلیف فایدۀ» دربارۀ مؤلف سسن که اول فصل ایتن فواید از خبران بی آگاهی و بیداری و طریقت راه سلوک بیان و حقیقت سسن دربارۀ ایتن و( 93متری : )«اِدّا قَومَاا به تُنذِرَ وَ المُتَقینَ بِه لِنُبَشِّرَ بِلِسانِکَ یَسَّرناهُ فَاِنَما» آیۀ است، با «راه

موضتوع دارد ایتن بتا تتا مناسبت که شده آغاز «حَری کُلِ ضالَّة الحِرمَة کَلِمَة» حدیث حتدیث و آیته این با که است فارسی به کتاب تیلیف سبب دربارۀ اول باب از دو فصل ( و حتدیث 1ابتراهی : )«لَهُا لِیُبَایّنَ قَومِاهِ بِلِسانِ اِلّا رَسوُلٍ مِن اَرسَلنا ما وَ»شود: آیۀ می آغاز( 17، ص4ق، ج4153کلینتی، )«عُقُتولِهِ قَدرِ عَلی النّاس نحن معاشر االنبیا امرنا ان نرَلِّ ِ» حتال بتا مناستب و فارستی زبتان بته آن بیتان و عرفتانی معتارف بیتان با ارتباط در که

است زبانان فارسیزیر حدیث و آیه این با که است آن معرفت مراتب و اروا آفرینش بیان در دو باب

دارد: تا مناسبت فوق موضوع شود که با می آغاز (3و1تین: )«السافِلینَ اَسفَلَ رَدَدناهُ ثُ َّ تَقوی ٍ اَحسِنِ فِی الِانسانَ خَلَقنَا لَقَد: »آیه

«سِنَة آالفِ بِاَربَعَة االَجسادِ قَبلَ االَروا َ خَلَقَ اهللَ اِنََّ: »حدیث نهتاده فصتل هتل و بتاب پنج بر مرصاد العباد کتاب بنای شود، می مشاهده که نان

بتا کته شتده نقتل حتدیث یتک سترس و آیته یتک فصل هر و باب هر آغاز در و شده توضتح و تفستیر فصل هر مطالب و دارد مناسبت و ارتباط فصل آن محتوایی زیرساخت

مقدمه( 13همان، ص ر ک: )ستها آن مضمون گسترش و بسط و حدیث و آیه

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 15۴

حتدیث 135 آن، مصتحح شدۀ تنظی فهرست طبق ، برمرصاد العباد کتاب سرتاسر در نتد بته مرصاد العباد کتاب در احادیث و آیات این به استشهاد است شده گرفته کار به

است: دلیل متوارد ایتن در که احادیثی ویهه به است؛ شده عرفانی تیویل احادیث و آیات گاهی4 کتب در که است عرفانی نویسندگان استفادۀ مورد احادیث و قدسی رفته، احادیث کار به است شده عرفانی تیویل نیز تمهیدات و االسرار کشف همانند مرصاد العباد از قبل و معنتا بتر تیکیتد بترای و کتتاب مؤلتف ستسنان اربات برای حدیث و آیه گاهی1

است شده بیان آن از پیش که است مفهومی است مؤلف سسنان ترمیل قصد به احادیث و آیات به استشهاد نیز گاهی7 حدیث کر مانند است؛ کتاب مؤلف خاص عقاید جهت به احادیثی کر نیز گاهی1

«النّار مِنَ ضحضا ِ لَفِی اَباطالِب اِنَّ»ممعول آوردن آیه و حدیث در رازی نجم . شیوۀ5-1-1

به هار شیوه به قرار زیر عمل کرده است: مرصاد العباددر این باره، نم رازی در شتیوه ترین معمول این و متم حذف و موصول «که» با نثر به حدیث یا آیه الف پیوستن

و موجتودات خالصتۀ و زبتده السال و الصلوة علیه خواجه: »نمونه است کتاب این در (7ص)«االَفالک خَلَقتُ لِما لَوالک که بود کاینات شمرۀ رمرۀ

ها: نمونه این مانند اضافی ترکیب صورت به حدیث یا ب: کیفیت آیه

بتتربر الستتت خطتتاب دستتتراری بتته ابتتتدا هتتا دل زمتتین در عشتتق تستت »تتت (41ص)«انداختند لِرُتلِّ ادّوا مُقتَضتایِ وَ زَکوة شَیدٍ لِرُلِ اِنَّ" قضیۀ بر صواب جادۀ بر طریق این در و»ت «شناختند واجب خویش کر مت در "حَقُهُ ِیحَقِقضتیه، » تون کلمتاتی اغلب و است معمول کثرت به مرصاد العباد در نیز طریقه این

شود می اضافه حدیث یا آیه به «فرمان، اشارت نشتان ممتزا کتامالً نثر رشتۀ از را حدیث یا آیه که عباراتی با قول نقل صورت ج به

عبتارت رشتتۀ از را حتدیث یتا آیته اگتر نتوع این در دیگر، نوع سه برخالف و دهد می راه و راستت دستت از بهشت راه در»: برای نمونه گسست؛ نسواهد معانی برداری ، پیوند

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 155

اَصاحاب ماا المَیمَنَة فَاَصحابُ ثاَلثَة اَزواجَا کُنتُ وَ" فرماید: می که نان پ دست از دوزخ

( 77ص)"المُقَرَّباوُنَ اُولئِاکَ السّابِقونَ السّابِقونَ وَ المَشأَمَة اَصحابُ ما المَشأَمَة اَصحابُ وَ المَیمَنَة است مشهود مرصاد العباد در قبلی شیوۀ دو از کمتر طریق این

مانند آید؛ می نثر دنبال به لفظی رابطۀ گونه هیچ بدون حدیث یا آیه ندرت به نیز گاهد کته جهتت و جانتب و موضتع هتر از که است کعبه راه ون راه این مثال و: »نمونه این شَتطرَ وَجهَتکَ فَوَلِّ خَرَجتَ حَیثُ مِن وَ کعبه؛ به باشد راهی جهان جملۀ در باشند خلق

( مقدمه 13-3همان، ص ر ک:)«الحَرا المَسمِدِ از لحاظ سندی مرصاد العبادشناسی حدیث در . گونه6

بتر مشتتمل ابواب این، و درممموع دارد باب پنج مرصاد العبادکه پیش از این آمد، نان آن موضتوع بتا پیونتد در کته قرآنتی آیۀ هر از پس فصل، هر آغاز در است فصل هل مطتر کتاب این در حدیث عنوان به آنچه تما است آمده حدیثی است، بالفاصله فصلآن از برختی که شود فراموش نرته این نباید البته است حدیث 135بر بیش از بالغ شده،

با توجه به معنای پذیرفتۀ آن در بین محتدران مطتر حدیث عنوان به توانند روایات نمی)قتاوقمی طرابلستی، المرصوع اللؤلؤ در که «ینالمقرب سیئات االبرار حسنات» مانند باشند؛ شده و آن را از کال صوفیه دانسته استت؛ یاد موضوع احادیث زمرۀ در (37ق، ص4143

کته گر ته در منتابع روایتی اهتل ستنت !«النار من ضحضا لفی اباطالب ان»عبارت یاستفیان ساختگی؛ زیرا در ستند ایتن حتدیث، است آمده، روایتی بساری صحیحهمچون

روری قرار دارد که به نظر برخی عالمان اهل ستنت، اهتل تتدلیس بتوده است )ستیوطی، وجتود عرفتانی متتن ایتن در روایاتی مواردی، نین از نظر صرف با (111، ص4تا، ج بی کرد و ارزیابی بررسی مستلف مانند موارد زیر یها جنبه از راها آن توان می که دارد

روایات سند سلسله نکردن . ذکر1ـ6

مرصتاد العبتاد حتدیثی استناد در نوشتار، واکتاوی از بسش این بررسی در جنبۀ نسستین ، حدیث بته صتورت سلستله مرصاد العباد موجود در روایات یک از هیچ در تقریباً است حتدیث ارزیابی یها راه از یری پهوهان حدیث که است حالی در این نیامده است سندی

دانتش میموریتت اساستاً دانند و می حدیث سند بررسی، محتوایی یها بررسی کنار در رامرصتاد در موجود احادیث گیرد میقرار توجه مورد ییها بررسی نین راستای در رجال

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 15۶

استت، ماننتد آمتده پیامبر استال از بعد راوی اولین نا که حدیث دو یری جز العباد(، 117همتان، ص )متورد یتک ابوهریره در ( و191، ص4731عباس)رک: نم رازی، ابن یا بتا «وسل علیه اهلل صلی النبی قال» یا« السال علیه النبی قال»تعابیری ون مستقیماً با بقیه

شود می ( آورده353)همان، ص«فرموده خواجه» به عبارت تصریح

روایت گویندۀ به تصریح . عدم۲ـ6

استت آن کر نشده کرده، نا راوی و گویندۀدر بیشتر موارد، احادیثی که نم رازی نقل ؛ «و بطنتا ظهترا للقترآن ان» :استت بدین قرار قسمت این در توجه مورد یها نمونه برخی

ق، 4143نقل شده است)ر ک: فتی کاشتانی، این حدیث که از طریق عامه از پیامبرعبتارت بدون کر نا گوینده آمده است نمونۀ دیگتر ایتن مرصاد العباد( در 74، ص4ج

بته فتا ا الهیبتة بنظتر الیته فنظر جوهرا خلق العال هذا یسلق ان اهلل اراد لما» نین است: منته فصتعد المتاد علتی النار فاجری ماد و نصفه نار نصفه هیبة الرحمن من نصفین فصار، 4731، نمت رازی «)االر زبتدة متن و خلتق الستموات الدخان لک من فسلق دخان آن»عبارت این همچنین( 453ص، همان) «البله المنة اهل اکثر ان» عبارت این یا (33ص

مرصاد العبتاد در (441ص، همان«)فیه اهلل و رایت اال شید فی نظرت ما فرماید می بزرگیک از موارد فوق، گوینتدۀ در هیچ کرد یاد در این باره دیگر شاهدی عنوان به توان را می

ها تلقی حدیث کرده، معلو نیست این سسنان که نم رازی از آن

حـدیث یـا نبـودن راوی معلـوم بـه توجـه با مرصاد العباد روایات . بررسی1ـ۲ـ6 اختالف در تعبیر

ویتهه از منظتر با توجه به عد کر راوی حدیث و مسدوش بودن آن به لحاظ سندی، بهتوان به نین احادیثی اطمینان داشت؟ این مطلتب را در سته محتور دانش رجال، آیا می

کنی : بررسی می الف. نبودن حدیث در منابع معتبر فریقین

موجود فریقین معتبر حدیثی عمناب در اساساً مرصاد العبادبرخی از احادیث موجود در ان اهلل اراد لمتا » :نمت رازی از آن تلقتی حتدیث کترده کته عبتارت ایتن ماننتد نیست؛( بر این اساس، تصریح نم رازی به نتین عبتاراتی 33، ص4731نم رازی، )« یسلق

ای بتر ها به عنوان حدیث یاد نشده، بته گونته به عنوان حدیث که در جوامع روایی از آن

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 157

اعتباری گفتار نم رازی در این قبیل موارد اشاره دارد بی ب. ذکر حدیث با تفاوت در تعبیر

تعبیتر، در تفتاوت با ها تلقی حدیث دارد، دیگر از احادیثی که نم رازی از آن برخی اهتل یا امامیه معتبر روایی منابع آن، در سند سلسله آوردن و ضمن مضمون همان ولی با ایتن استت «البلته المنتة اهل اکثر»روایت ، احادیث قبیل این نمونۀ شود یافت می تسنناکثتر رایت المنة دخلت»: است آمده صورت این به شیعی حدیثی منابع در برخی روایت

و بتاطن ظتاهر بته نمونۀ دیگر حدیثی است کته (157ق، ص4151صدوق، )« اهلها البله کتافی مانند حدیثی معتبری منبع در کلمات، در اختالف است و با کمی ناظر قرآن داشتن (319، ص1ق، ج4153کلینی، )است آمده

مرصاد العباد ج. بررسی احادیث بدون سند منقول در روایتت در»بدون سند آورده شده، برای نمونه نتین آمتده: مرصاد العباداحادیثی در

حتب اسررته قد عال عن تسالن ال داود یا فقال داود الی تعالی اهلل اوحی" که است آمده حتدیث ایتن ( 197ت191ص ،4731 ،رازی نم )«"عبادی علی الطریق قطاع فاولئک الدنیا حدیث همین دیگر، روایتی براساس نقل شده و با روایت هشا از اما باقر ،کافی در در روایتت، دو هتر در شده است البته وارد صادق اما از غیاث بن حفص طریق از

تقریبتاً ختورد، ولتی می ش به عبارت در تفاوت آمده، مرصاد العباد در آنچه با مقایسه اللَّهُ أَوْحَى»: است نین حدیث است هماهنگ مرصاد العباد روایت باها آن کلی مضمون عَتنْ فَیصُتدههُ ْ بِالتدننْیا مَفْتُونتاً عَالِمتاً بَیتنَهُ ْ وَ بَینِی یمْعَلُوا لَا لِعِبَادِی قُلْ ع دَاوُدَ إِلَى تَعَالَىق، 4153 کلینتی ) «عِبَتادِی مِتنْ الطَّرِیقِ قُطَّاعُ أُولَئِکَ مُنَاجَاتِی وَ مَحَبهتِی طَرِیقِ عَنْ وَ ِکْرِی

(13ص ،4ج

کلتی مضتمون بر، عبارت اختالف مالحظۀ ضمن توان حدیث فوق، می دو مقایسۀ با منابع در وجو جست با نداشته اما سندی که احادیثی از دسته آن سان بدین داد گواهی آن

و مضتمون بته و هت نمتود وجتو جستت را آن سندی پای رد توان میمعتبر، ه روایی بتا مواجهته در عارفان مبانی به توجه با برد، پی ت تعبیر در تفاوت رغ به ت حدیث محتوایگرفت؛ به عبتارت نظر در آن برای را حدیث توان حر می، معنا به نقل به و باور حدیث

، بلره در برخی دیگر از مرصاد العبادتوان نین گفت که نه تنها در دیگر در نگاه کلی می

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 151

آرار صوفیه آنچه در زمزۀ حدیث مطر است، اسناد صحیح و استواری ندارد؛ برای مثال، از « تموتتوا موتوا قبتل ان »یا عبارت « الله ارنا االشیاد کما هی»هایی دیگری نظیر عبارت

منظر کسانی از عالمان اهل سنت، مورد تردید و حتی انرار قرار گرفتته استت )عملونی، بته عنتوان مرصاد العبتاد ( این در حالی است که هر دو عبارت در 194، ص1ق، ج4151

خمرت طینتةه »( یا روایت 731و 739، 759، ص4731حدیث مطر است )نم رازی، خمر طینتة »( که سمعانی آن را به صورت 144و 33ان، صهم«)آد بیدی اربعین صباحا(، در برختی منتابع متتیخر، 413، ص4711آورده است)سمعانی، « آد بیده اربعین صباحا

( 337، ص4ق، ج4143حدیث شمرده شده است )مناوی، رازی الدین نجم منظر از حدیث معنای به نقل . مبنای7

دلیل عد اهتمتا به است گرفته قرار بحث مورد همواره، حدیث در معنا به نقل موضوع و ممانعتت خلفتا و خودداری( 431ص، ق4154، عاملی ر ک:)احادیث صحابه به تدوین

تریته ختود محفوظتات بته صتحابه، یعنی پیامبر یها گفته نگارش حدیث، راویان ازستنت، بستاری اهتل میان در شد آغاز معنا به نقل فرایند که بود ترتیب این به کردند می

بالشتا کتبتته بالبصترة ستمعته حتدیث رب»: است ترین جامع حدیثی گفته صاحب مه / نیتز ر ک: 111، ص4ج، ق4151عستقالنی، )« بمصتر کتبتته بالشا سمعته حدیث ورب حتدیث آیا وجود این با کند، می سؤال او از کسی( 44، ص1ق، ج4143، بادادی خطیب

معاصتر از ای نویستنده کنتد می او سروت ای؟ آورده معصو لفظ و عین کامل طور به را اللفتظ علتی ترتون ان الروایتة فتی االصتل » :استت گفتته معنا به نقل اهل سنت، دربارۀ

التسفیتتف ستتبیل علتتی بتتالمعنی الروایتتة جتتازت اللفتتظ نستتی فتتادا (ص)منتته المستموع اول ستدۀ در معنتا بته نقتل استت معتقتد وی( 151تت 154تا، ص بی، ابوزهو)«والرخصة همتان، )استت بتوده مطتر حدیث تدوین رواج از و قبل و تابعین صحابه میان همری،

براستاس و هت روایتی ادلتۀ به بنا ه ، آن جواز دربارۀ معنا و به نقل بحث در( 157ص روایت این براساس مثال، برای است قرار گرفته تصریح مورد بودن اشرال سیرۀ عقال، بی

نودیته ان نقتدر فال الحدیث منک نسمع انا» است: کرده سؤال خدا رسول از شسصی که، هنتدی متقتی «)بتیس فتال المعنتی واصتبت حتالال تحرموا و ل حراما تحلوا ل ا ا فقالفرموده است: اگر در فراینتد نقتل بته ، پیامبر(19143 حدیث 175ص ،45ق، ج4153

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 159

بته بتر مبنی عقال سیرۀ معنا حاللی حرا نشود و حرامی حالل نگردد، عیبی ندارد دربارۀ ورود بته احتیتاج امر این جواز :است گفته دیگر ای نویسنده معنا، به نقل شمردن رسمیت

آن رجحتان بلرته جتواز و بته عقتل، حرت است و بتداهت نداشته روایی و دلیل نصنهایی دربارۀ نقل به معنا از منظتر عالمتان تحلیل در( 411، ص4731، ی مدیرشانه )دارد

عتین حتدیثی کته صتورتی در شیعه، باید تیکیتد کترد حدیثی گفتمان در ویهه به فریقین، روایتت مقتا در را معصتو لفتظ عتین نتوانسته دالیلی به و راوی نباشد معصو عبارتدربارۀ روایتات )بود خواهد اشرال بی، حدیث معنای در اخالل عد شرط به دهد، انتقال

( 434، ص4ق، ج4157مملسی، شیعی این موضوع ر ک:

. نقل به معنا روشی در بیان احادیث عرفانی1ـ7 بتا را عتارف نویستندگان و دیگتر رازی التدین نمت مواجهتۀ ای، مقدمته نین براساس را رویتارویی ایتن قترار داد بررسی مورد باید عرفانی، صباۀ با احادیثی ویهه به احادیث،

عرفتانی ارتری صتاحب کته کستانی ویتهه بته عرصه، این نظران صاحب منظر از ابتدا باید ختاص، مبتانی برختی براستاس عارفتان گفت باید کلی، نگاه در گرفت نظر در اند، بودهو معنتا بته نقتل یعنتی نرته دو بر تیکید اند نداشته توجهی ندان حدیث الفاظ به اساساً التدین نمت ماننتد عارفتانی مواضع تر دقیق شناخت در را عارفان، ما بین در سنت مفهو بتا بتابی در ،القلوب قوت کتاب اول جلد در مری ابوطالب بود خواهد رسان یاری رازی النقتل فتی والستعة الرخصتة و کتر االرشتاد طریتق و بیتان االخبار تفضیل باب» عنوان

از و پرداختته آن برابتر در و تتابعین صتحابیان و روش معنتا بته نقتل بحث به «والروایة قابتل آن محتتوای نداشته ولتی قوی سندی است ممرن که احادیثی با برخورد گونگی

نبتودن و واجتب الفتاظ عین ضبط ضرورت عد دربارۀ او است گفته سسن باشد، قبول ولت اکثره فی االخبار الفاظ اعتبر ول » :است گفته نین حدیث معنای به نقل و جواز آن ان بعتد بالمعنی اتیت ادا واجبا عندی االلفاظ تحریر لیس ا کله فی المعنی السیاق عن آل

و احالتة تحریف به یرون لما ممتنبا المعانی وجوه و بتفاوت الرال بتصریف عالما ترون جماعتة اللفتظ علی سیاقه فی او المعنی علی الحدیث سوق فی رخص و قد اللفظین بین یرثتر التتابعین متن جماعة ر و مالک بن انس و عباس و ابن علی :منه الصحابة من

ت نسعتی ابتراهی دینتار بتن عمترو الشتعبی رت البصتری الحسن االئمة اما منه عدده

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 1۶1

و بته ضبط مری، نه سسنانِ این براساس (111، ص4ق، ج4111مری، )«ت عررمه مماهد ستیرۀ مستالف رویرتردی نتین ایتن و نته دارد اهمیت حدیث الفاظ عین سرردن خاطر است بوده و تابعین صحابه

بتا صتوفیان رابطۀ که خود عرفانی ارر از دیگر جایی در و تیریرگذار بزرگ عارف این (جتا همان)ندارد یقین و مقطوع مرسل احادیث بطالن به داده، قرار توجه مورد را حدیث قاعدۀ به استناد لفظ عین نقل نبودن الز و معنا به نقل جواز در ه او مبانی از دیگر یری

صتریح شود می یاد سنن ادلۀ در تسامح عنوان از آن با که است الحدیث عل در معروفی فتی والتهتذیب اآلخرة فی الترغیب فی واالحادیث» :است نین زمینه این در وی عبارت محتملته متقبله االصحاب و تفضیل االعمال فضایل و فی تعالی اهلل لوعید والترهیب الدنیا ستان بتدین ( 111، ص4ج همان،)«ترد وال تعار ال و مراسیلها مقاطیعها: حال کل علیشتدۀ دارند و با توجه به رویۀ پذیرفتته خاصی تلقی حدیث فه در عارفان گفت توان می

بته توجته دیگر نرتۀ اند نقل به معنا، آن را در استنادهای حدیثی خود فراوان به کار گرفته عارفتان دارد تفاوت اندکی حدیث اهل برداشت با که است صوفیان منظر از سنت مفهو تلقتی حتدیث زمترۀ در را عتارف مشتایخ اقتوال ، اسال گرامی رسول روایات بر افزون ( 411، ص4733 پورجوادی، )کردند می

را روایتات برختی بته استناد در رازی الدین نم مواضع باید نگاهی، یا مبانی نین با استتفادۀ متورد روایتات از تتوجهی قابتل بسش تردید بی داد قرار و بررسی تحلیل موردو فتن اهتل نظتر از کته نیتز احادیتث برخی دارد وجود روایی منابع در رازی الدین نم

مبتانی و کلتی نگتاه آن تابع درواقع است، مواجه سندی و راهای ون با شناسان حدیث ماننتد متتیخرانی ستوی از کته استت حتدیث از استفاده در مری ابوطالب نظیر صوفیانی

است شده قبول به تلقی رازی الدین نم

عملی عرفان مبانی تقویت راستای در حدیث . کاربست8

و ستیر مبانی تحری برای شاهدی عنوان به حدیث از که است کسانی از رازی الدین نم در هت کته شود می محسوب عرفایی از دسته آن از وی است کرده استفاده خود سلوکی گیتری بهتره آیات فه برای منبعی عنوان به حدیث ، ازمرصاد العباد در ه و خود تفسیر حتدیث از باشتد، الز کته عرفانی، هرجا مبحثی فراخور ، بهمرصاد العباد در است کرده

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 161

با وی و مسالفت اشاعره از او طرفداری ورزیده است تیکید آن و بر آورده میان به سسنو را وی و تعصتب ظتاهرگرایی جایگتاه اهمیت خوبی به معتزلی، و کال فلسفی مباحث وی فرتری منظومتۀ در عقتل بتر تیکید جای به دینی معرفت مقا را در حدیث به توجه حتدیث و اهمیتت جایگاه به نسبت را مطالبی است شایسته اینما در کند می نشان خاطر کنی مطر زیر محورهای براساس وی صوفیانۀ مبانی و تقویت تحری در

مریدی و صفت شرط اولین عنوان به توبه تبیین در حدیث از . استفاده1ـ8

آغتاز مریدی و صفات شرایط محوریت با که سو باب یازده فصل در رازی الدین نم و توضتیح تبیین و در کرده اشاره و شیخ مراد خدمت هنگا به مرید توبۀ مقا به شود، می بایتد استت توبته مقا اول» :است نین وی بیان است کرده استفاده حدیث از مقا ، این جمله بنای که نهد محر اساس و این شریعت مسالفات جملگی از کند نصو توبتی که

هتر در» :گوید می ادامه در او (133، ص4731 رازی، نم )« بود خواهد اصل برین اعمال کنتد متی توبه گناه آن از مقا آن مقا ، در آن مناسب است سلوک، گناهی مقامات از مقا متن تقتد متا اهلل لتک لیافر" و دولت محبوبی مقا کمال در السال علیه خواجه که نان ال و انتی قلبتی علتی لیاتان انته ": گفت می فرمود و می کار را توبه هنوز "تیخر وما نبک، ستنت اهتل روایتی منتابع در حدیث این (جا همان) «"مرة سبعین یو کل فی اهلل ستافر، 3ق، ج4144)نستتایی ستتننو (794، ص19ق، ج4143)حنبتتل بتتن احمتتد مستتند نظیتتر که است نین حدیث معنای است؛ آمده مرة مرة، مائة سبعین جای به آمده، اما (443صهتر متن کته شود می وارد ییها و غفلتها لازش من بر قلب آینه هر فرمود: می پیامبر خواه می آمرزش خداوند از خطاهایی نین از مرتبه هفتاد روز

خلوت در روزه چهل و دوام نشینی . خلوت۲ـ8

اهمیت دارد و این امتر ناشتی از حدیث تاریخ در نویسی اربعین به ویهه با توجه بررسی به کستی ایشان فرموده است: اگتر روایت، در این زمینه است براساس این روایت پیامبر

دارند، خداونتد نیاز دینشان بدان امر در که ما احادیث از حدیث هل حفظ به کند اقدا بر ایتن (411، ص4ق، ج4153، کرد )کلینی خواهد مبعوث عال را فقیه او قیامت روز در انتد داشتته اهتمتا نویستی اربعین موضوع در که اند بوده کسانی ه صوفیان میان در مبنا متذهب علتی االربعتین و ستلمی عبتدالرحمن ابتو از التصتوف فتی االربعینمثال برای

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 1۶1

آورد شمار بهها نمونه این از توان می را اصفهانی ابونعی از الصوفیه من المتحققین

حتدیث بته ابتتدا خلتوت، در اربعین نقش دربارۀ، پانزده فصل در رازی الدین نم ر ک: )«لستانه علتی قلبته متن الحرمة ینابیع ظهرت صباحا اربعین هلل اخلص من»مشهور را اربعتین عتدد »گویتد: متی آن دنبال و به کرده اشاره (119، ص33ج ق،4157مملسی، صتحیح حتدیث در کته نیست، نان را دیگر اعداد که یزها استرمال در است خاصیتی

مثتل علقته یرتون رت یومتا اربعتین امته بطتن فتی یممع ک احد خلق ان" است: آمده وجتود شتیعی روایتی اصتیل منتابع در حدیث این (111ص ،4731رازی، نم ) «" لک

احستایی، جمهور ابی است )ابن آمده اللئالی عوالی مانند دیگر منابع برخی در ندارد، ولی ک: ر نمونه برای )است آمده ه سنت اهل منابع در روایت همین (11، ص1ق، ج4153 ایتن وجتود بته عنایتت بتا رازی التدین نم سان بدین( 131، ص3ق، ج4145، بساری بترداری بهتره آن از ختود، ستلوکی و ستیر عرفانی باور جهت در روایی منابع در حدیث است کرده

محمد حضرت الوهیت تجلی مفهوم تقویت برای از حدیث . استفاده3ـ8

اشتاره محمتدی و تملتی تملی بحث به خود، کتاب از دیگر بسشی در رازی الدین نم محمدی هستی جملگی تا الصلوة علیه بود را محمد الوهیت و تملی» :است کرده و گفته

ایتن کمتال فرمتود اربتات الوهیتت ات وجتود محمتدی وجود و عو داد به تاراج بتدین را خرمن این ینان خوشه ندادند، اما السال علیه انبیا از دیگر کس هیچ به سعادت، 4731رازی، نمت )« رستانیدند خوشته بتدین خترمن و از این گردانید مشرف تشریف

ال» :استت کترده استتناد حتدیث این به مطلب این دنبال به کتاب این نویسندۀ( 715ص و لستانا و یتدا و بصترا سمعا له کنت احببته فا ا احبه حتی بالنوافل الی یتقرب العبد یزال از ستعادت و ایتن » :استت افتزوده نین پایان او در «ینطق و بی یبصر و بی یسمع فبی

نوافتل قترب بته کته حتدیثی نتین ( 714ص همان،)« بود الوهیت ات تملی خاصیت ندارد وجود فریقین معتبر منابع در است، معروف

خاص مؤمنان و اولیا عوام به الهام اثبات برای حدیث از . استفاده4ـ8

حتدیثی، همتواره هتای بررسی در است، ارتباط در وحی با نوعی به آن، از بحث که الها بتا ییهتا تفتاوت و الها ه وحی این اینره است گرفته قرار پهوهان حدیث توجه مورد

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 163

شناستان دربتارۀ عالمان، مفسران و حدیث و دیدگاه کماست اشتراکشان و نقطۀ دارند ه بحتتث در عارفتتان میتتان، ایتتن در استتت فراتتتر نوشتتتار ایتتن حوصتتلۀ از یستتت، آن

و توجته آن بته شتناختی منبتع عنوان به و شهود کشف با پیوند در ویهه به شناسی معرفت ایتن اول و فصتل ختود کتتاب هار باب در رازی الدین نم اند کرده مطر را مطالبی اروا صتفوف بته مناستبت، بته است، لوامه و نفس ظال نفس معاد آن موضوع که باب اروا و انبیتا انتد: صتف اول اروا نوع هار صفوف این است کرده و معتقد اشاره عال

عتوا اروا ستو صتف ، مؤمنتان و ختواص اولیتا عوا اروا دو صف، اولیا خواص( 713، ص4731رازی، نمت )عاصتیان عوا اروا و سرانما عاصیان و خواص مؤمنان و اهتمتا توجته متورد مقوله، این در مؤمنان خواص و مرتبۀ الها مفهو بین پیوند ایماد پدیتد الهتا کته وقت آن از» او: گفتۀ به که معنا این است؛ به گرفته قرار رازی الدین نم و اولیای خاص، انبیا از بعد او، باور به( 733ص همان،«)است مؤمنان خواص مرتبۀ آید، از استت خطابی» وی، تصریح به نیز الها اند الهی الها دریافت سزاوار که اند مؤمنان این ایتن بته بنتدی، دستته ایتن از بعتد ( 733ص همتان، «)شعور بی ولیرن وق با دل به حق

تعتارف فمتا ممندة جنود االروا »: کند می استناد دو صف خصوصیت عنوان به حدیث فتریقین معتبتر منتابع در حتدیث این( 733ص همان،)«اختلف منها تناکر وما ائتلف منها

، 3ق، ج4145، بستاری / 749، ص47ق، ج4143 حنبل، ابن: نک نمونه، برای )دارد وجود اجتماع صورت به که هستند لشرریانی اروا ( 715، ص1ق، ج4151 / صدوق، 711ص

و گروهتی دارند و محبت الفت ه و با شناسند می را همدیگر هستند که ارواحی هستند آدمیتان ارو روایتت، این براساس دارند و نفرت کنند می دوری همدیگر نیز از ها آن از یرتدیگر بتا و انتد بتاه اند، برختی گروه گروهها( بدن به اتصال از و قبل)هستی عال در

التدین نمت بیتان روایتت، این به توجه با اند ه و منرر دارند اختالف برخی و متحدند باشتد، افتتاده دیگر روحی مقابلۀ در روحی هر دو ، صف در و ون» :است نین رازی را کتس این مناسبت همان به اولیاست، اینما و خواص انبیا اروا صف که اول صف از (733ص، 4731رازی، نم )« دیگران باشد از زیادت و محبت ارادت ولی یا نبی آن با

ایتن براساس انسانی اروا بین پیوند اربات عارف در این است، آشرار که گونه همان ، بته «فطرت بدایت در» وی تعبیر و به جهان این از قبل عال و جهان دسته، در این هار

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 1۶۴

عرفتانی مبتانی بته توجه با نظری سازی مفهو جهت در آن و از کرده استناد فوق حدیث کند گیری می بهره خود

مذکران مصداق عنوان به صالح ائمۀ جایگاه تعیین برای حدیث به . استناد5ـ8

صالح ائمۀو علما سلوک ، موضوعمرصاد العباد کتاب از دیگر بسشی در رازی الدین نم بتاب از هتار فصل در است شده یادآور و سلوک سیر مراتب تیریر در را ها آن و نقش ایتن از و مستائلی عالمتان و انتواع نتافع و عل و باطن ظاهر عل ، آن و انواع عل پنم ، عالمتان از گتروه سته از وی استت کرده مطر و سلوک سیر مبحث فرایند در را دست گفتته ستسن باشتند، آراستته عل زیور به باید هرسه که و قضات مذکرانو مفتیان یعنی در انتد صتالح ائمۀ تذکار اهل رازی، الدین نم نظر به عالمان این مصادیق از یری است ال داود یتا فقال داود الی تعالی اهلل اوحی» :است کرده استناد یل روایت به وی جا همینهمتان، )«عبتادی علتی الطریتق قطتاع فاولئتک التدنیا حتب اسررته قد عال عن تسالن آمتده کتافی ماننتد شتیعه روایتی منتابع در عبتارت در تاییراتتی با حدیث این (197ص عبتاس ابتن از ادامته، روایتتی در رازی الدین نم (711، ص41ق، ج4153 کلینی، )است عطا دانشی آنان به خداوند که عالمانی نسست» اند: دسته دو عالمان آن براساس که آورده ختدا بترای را علت زیترا فرستتند؛ متی درود آنان بر هستی عال موجودات تما که کرده دنیتاطلبی برای که اند عالمان دیگر گروه و فروشند نمی ارزان را دانش و این خواهند می رازی التدین نمت که عباراتی عین با حدیث این( 197، ص4731)« آموزند می عل خودنقتل شتده « مؤمن خصوصیات انسان»در ارتباط با حدیثی متون در، آورده صحابی این از

بررستی بنتد در نتدان رازی الدین نم مانند عرفایی دهد می نشان ه نمونه است اینو اینره عبارت مورد توجه آنان در پیوند بتا مبحتث متورد نظتر، نبوده حدیث لفظ عین

ایتن شتاهد کترده استت صوفیان، ندان تفاوت نمیای از مشایخ حدیث باشد یا جمله ابوطالتب قتول رازی التدین نمت که است گفتار همین ادامۀ و در بحث همین در مطلببنابراین، رویررد عرفتا بته طتور ( جا همان)است آورده خود استناد گواه عنوان به را مری

ا و توجه به مفهتو اع و نم رازی به طور اخص در نقل حدیث با محوریت نقل به معنسنت است شایان کر است که صوفیه در مقا استناد و استشهاد بته حتدیث نتدان در

اند بند رعایت سلسله سند احادیث نیز نبوده

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

در مرصاد العباد رازی الدیننجم حدیثی رویکرد 165

گیری نتیجههر نتد در نقتل حتدیث مرصتاد العبتاد شود که کتاب از نوشتۀ حاضر نین استنباط می

گاهی جانب سند را فرو نهاده یا در کر برخی احادیث، گویندۀ سسن را کتر نرترده یتا برخی احادیث منقول در این کتاب در مقایسه با متتون معتبتر روایتی فتریقین، اختتالف

توان منبتع مهمتی در جدی در تعبیر دارد، با تریه بر رویررد نقل به معنا، این کتاب را میمرصتاد ل احادیث صوفیانه تلقی کرد بنابراین رویرترد حتدیثی نمت رازی در کتتاب نق

توان در محورهای زیر خالصه کرد: را می العباد نقل به معناست مرصاد العباد محور اساسی در کر احادیث در کتاب 4 روش نم رازی در نقل احادیث صوفیانه همانند روش اکثر عرفای بزرگ پیش از 1 در نقل حدیث است او

کند نم رازی همچون دیگر عرفا به حدیث به عنوان منبع معرفتی نگاه می7 نم رازی همچون دیگر عرفا از حدیث به عنتوان منبعتی بترای تبیتین و تحرتی 1

کند مبانی سیر و سلوکی خود استفاده می

منابع

ق 4157، عراقی ممتبی ق : اپ ،الدینیه االحادیث فی العزیزیة اللئالی عوالی، احسایی جمهور ابی ابن 4

ق 4143، بیروت: مؤسسه الرساله، المسندابن حنبل، احمد، 1

ق 4731، التوفیقیه المرتبةقاهره: ، والمحدرون الحدیث محمد، محمد، ابوزهو 7

ق 4145، قاهره: وزارة االوقاف، الصحیح محمد ابن اسماعیل،، بساری 1مرکتز ، تهران:ماه در آسمان: بررسی تاریسی مسئله لقاداهلل در کال و تصوفرؤیت پورجوادی، نصراهلل، 3

ش 4733نشر دانشگاهی، های قرآن و حدیث در متتون منثتور عارفانته فارستی)تا قترن ششت جایگاه و جلوه»پور، علی، حسین 3

4711، تابستان 31، شمارۀ ممله دانشرده الهیات و معارف مشهد، «همری( العلمیته، دارالرتب بیروت: عطا، عبدالقادر مصطفی تحقیق، باداد تاریخبادادی، احمد بن علی، خطیب 3

ق 4143، تصحیح نمیتب مایتل هتروی، رو االروا فی شر اسمادالملک الفتا الدین احمد، سمعانی، شهاب 1

4711تهران: علمی و فرهنگی،

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20

1395پاییز و زمستان م، ، سال هشتم، هماره هانزدهپژوهیلنامه حدیثصفدو 1۶۶

عبداللطیف، ریا : مرتبتة الریتا الحدیثته، ، تحقیق عبدالوهاب تدریب الراویالدین، سیوطی، جالل 9 تا بی

اکبتر غفتاری، قت : انتشتارات جامعته ، تصتحیح علتی الفقیته یحضتره ال منصدوق، محمد بن علی، 45 ق 4151مدرسین،

4737جا: انتشارات فردوس، ، بیتاریخ ادبیات در ایراناهلل، صفا، بیح 44ای، قت : ، تحقیق عبداللطیف کوهرمرهاالخبار وصول االخیار الی اصولعاملی، حسین بن عبدالصمد، 41

ق 4154مممع الذخائر االسالمیه،

ق 4151نا، ، بیروت: بیکشف السفا و مزیل االلباسعملونی، اسماعیل بن محمد، 47

العربتی، التتراث احیتاد ، بیتروت: دار فی شر صحیح بستاری الباری فتح مقدمۀ حمر، عسقالنی، ابن 41 ق 4151

4791نا، جا: بی ، تصحیح عفیف عسیران، بیتمهیدات، عبداهلل بن محمدعین القضات همدانی، 43 4734، تهران: انتشارات امیر کبیر، احادیث مثنویفروزانفر، بدیع الزمان، 43، تهتران: کتابفروشتی رساله در تحقیق احوال و زندگانی موالنا جالل الدین بلسی، تتتت تتتتتتتتتتتتتت 43

4731زوار، ق 4143، تهران: انتشارات صدر، الصافیفی کاشانی، محمد مرتضی)مال محسن(، 41، تحقیتق احمتد زمرلتی، بیتروت: دار اللؤلؤ المرصوعقاوقمی طرابلسی، ابوالمحاسن محمد بن خلیل، 49

ق 4143البشائر االسالمیه، ق 4153االسالمیه، اکبر غفاری، تهران: دار الرتب ، تحقیق علیالرافی، یعقوب بن محمد، کلینی 15

ق 4153، بیروت: مؤسسة الرساله، کنز العمال فی سنن االقوال و الفعالمتقی هندی، علی ابن حسا ، 14 ق 4157، بیروت: مؤسسة الوفاد، االنوار المامعة لدرر اخبار االئمة االطهار بحار، مملسی، محمدباقر 11

4731جامعۀ مدرسین حوزه علمیه ق ، ، ق : اپ عل الحدیث و درایة الحدیث ی، کاظ ، مدیرشانه 17

، قتاهره: قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید التی مقتا التوحیتد مری، ابوطالب، 11 ق 4111نا، بی

فی القدیر: شتر جتامع الصتایر متن احادیتث البشتیر الدین، مناوی، محمد بن عبدالرئوف بن تاج 13 ق 4143، بیروت: اپ احمد عبدالسال ، النذیر

، بته اهتمتا محمتد امتین ریتاحی، تهتران: علمتی و مرصاد العبادالدین رازی، عبداهلل بن محمد، نم 13 4731فرهنگی،

ق 4144، بیروت: دارالرتب العلمیه، سنن کبرینسائی، احمد بن شعیب، 13، تصحیح و تعلیقات محمتود عابتدی، تهتران: ستروش، کشف المحموبهمویری، علی بن عثمان، 11

4717

Dow

nloa

ded

from

s-h

adith

.kas

hanu

.ac.

ir at

23:

31 +

0330

on

Mon

day

Oct

ober

12t

h 20

20