Yusuf ÇAKIR

TRKYE NN ORTADOU LKELER LE OLAN TCARET NDEKLER ................................................................................ I ZET .......................................................................................... III EKL VE TABLO LSTES ............................................................ IV LTERATR TARAMASI ..................................................................V GR ........................................................................................... 1 BLM 1: ORTADOUNUN NEM ................................................. 3 1.1 Ortadou lkelerine genel bir bak ..................................... 5 1.1.1. SURYE CUMHURYET ......................................................... 5 1.1.1.1. lke Analizi ................................................................... 5 1.1.1.2. Ekonomi Analizi ............................................................. 5 1.1.1.3.Ticari likiler Analizi ....................................................... 7 1.1.2. IRAK CUMHURYET ............................................................. 8 1.1.2.1. lke Analizi ................................................................... 8 1.1.2.2. Ekonomi Analizi ............................................................. 9 1.1.2.3.Ticari likiler Analizi ..................................................... 11 1.1.3. IRAN SLAM CUMHURYET ............................................... 14 1.1.3.1. lke Analizi ................................................................. 14 1.1.3.2. Ekonomi Analizi ........................................................... 15 1.1.3.3.Ticari likiler Analizi ..................................................... 15 1.1.4. DER ORTADOU LKELER ............................................ 16 1.1.4.1.lkelerle Yaplan Ticari likiler Analizi ............................ 17 1.2 Ortadou lkelerine sektrel bak .................................... 18 1.2.1. naat Sektr ................................................................ 18 1.2.2. Sanayi Sektr ............................................................... 19 1.2.3. Enerji Sektr ................................................................ 21 1.2.4. Turizm Sektr ............................................................... 23 1.3 Geni Orta Douda Deiim ve Trkiye in ncelikler ve Riskler ...................................................................................... 24 BLM 2: ORTADOUDA TRKYE ............................................. 26 2.1. Yllara Gre Ortadou le Ticaretimiz ................................ 26I

2.2. Arabuluculuk Rol ............................................................. 27 2.2.1. srail Suriye Grmeleri .................................................. 27 2.2.2. ran ................................................................................. 28 2.3. Ortadouda Trkiye Algs ................................................. 28 BLM 3: ORTADOUDAK AYAKLANMANIN TRKYEYE ETKS 30 3.1. Ortadoudaki Ayaklanmalar ............................................... 30 3.2. Arap Bahar Ve Trkiye ........................................................ 32 3.3. lkeler Baznda Ticaretin Deerlendirme ............................. 34 3.3.1. Libya .................................................................................. 34 3.3.2. Msr ................................................................................... 34 3.3.3. Tunus ................................................................................. 35 3.3.4. Suriye ................................................................................. 36 SONU ........................................................................................ 39 KAYNAKA .................................................................................. 40

II

ZET

1980li yllardan itibaren liberalizmi ngren ihracat tevik edici kalknma politikalar benimseyerek dnya apndaki pazar payn arttrma hedefi iine girmitir. Uygulanan politikalar sonucunda nemli lde farkllk gsteren d ticaretin, istikrarl bir ekilde artmas ve srdrlebilir bir yapya ulatrlmasnda nemli olan faktrlerden biriside komu lkelerle d ticaret ilikilerinin potansiyelini deerlendirebilmektir. 1990 sonras Trkiyenin komu Ortadou lkeleriyle politik ilikilerinde yaad problemler, bu lkelerle yaplan d ticareti ou zaman olumsuz ynde etkilemitir. Komu lkeler ile ticaretini arttrmay hedefleyen Trkiyenin, bu lkelerle hem politik hem de ekonomik ilikilerini gelitirmesinin, d ticaretin srdrebilir olmas ve lkenin ekonomik gelimesine katk salamas bakmndan ok nemli olduu tartlmaz bir gerektir.

Anahtar kelimeler: Ortadou, liberalizm, D Ticaret, Ortadou ile ilikiler, kalknma politikalar

III

EKL VE TABLO LSTES ekil 1: Anketrlerin Ortadou Hakkndaki Dnceleri ekil 2: Trkiye Neden Model Olabilir Sorusuna Verilen Cevaplar Tablo 1: Suriyenin 2004 2009 Temel Ekonomik Gstergeleri Tablo 2: Trkiye-Suriye D Ticaret Deerleri (Milyon $) Tablo3: Trkiye-Irak D Ticaret Deerleri (Milyon $) Tablo 4: Trkiyenin Iraka hracatnda Balca rnler (Bin $) Tablo 5: Trkiye-Iran D Ticaret Deerleri (Milyon $) Tablo 6: 2009 Yl rakamlaryla Trkiye - Dier Ortadou lkeleri ile D Ticaret Deerleri (Milyon $) Tablo 7: Orta Dou lkelerinin Gnlk Petrol retimi (Bin Varil) Tablo 8: Trkiyeye Orta Dou lkelerinden Gelen Ziyaretilerin

Karlatrlmas (2008-2010) Tablo 9: Trkiye Ortadou 2000 2009 Yllar Aras Ticareti (Milyon $) Tablo 10: Ortadoudaki Ayaklanmalarn Sebepleri ve Muhtemel

Sonular Tablo 11: Trkiyenin 2011deki Libyaya ihracat ($) Tablo 12: Trkiyenin 2011deki Msra hracat ($) Tablo 13: Trkiyenin 2011deki Tunusa hracat ($) Tablo 14: Trkiyenin 2011deki Suriyeye hracat ($) Tablo 15: Trkiyenin 2011deki Ortadouya hracat ($)

IV

LTERATR TARAMASI

Global

ekonomik

krizin

ortaya

kmasndan

bu

yana

gerek

ekonomide, gerekse d politikada ve birden ok basn kurulularnda srekli dile gelen eksen kaymas ifadesinin lkemize faydasnn olup olmadna dair bitmek bilmeyen tartmalar, grler, senaryolar, aklamalar ve almalar yaplmtr. Ekonomik anlamda yaplan bu almalarn geneli ortak bir anlay savunmaktadr bu almalara baktmzda ekonomik anlamda izlenilmesi gereken politikalarn bir eksen kaymas olmadn sadece eksenin geniletilmesinden ibaret olduunu anlaya biliriz. Ekonomik anlamda Ortadou lkeleri ile ticaretin faydalarn bu gnlerde ve nmzdeki gnlerde gryor ve grmeye de devam edeceiz. 2009 kresel krizin aslnda bizi teet gemedi, ancak Trkiyenin alternatif pazarlarnn bu krizi atlatmakta ok byk bir rolnn olduunu gz ard edemeyiz, nitekim Avrupann bu gnlerde birok lkesinde ekonomik kriz sz konusudur. Avrupada yaanan bu krizlerden Trkiyenin etkilenmemesi imknszdr, nedeni de Trkiye ihracatnn yars AB lkelerinedir, Trkiyenin 1980li yllardan bu yana ihracata dayal bir politika izlediini ve bu politikann gerei srekli yeni pazarlar araynda olmas gerektiini, yeni pazarlarn yan sra alternatif pazarlarda bulmak zorunda olduunun bilincindedir. ABde yaanan krizlerin etkisini hissetmemek iin Gney Afrika, Balkanlar, Ortadou gibi pazarlar ABye alternatif olarak gre biliriz, Trkiye bu kriz dnemlerinde ihracatta bu pazarlara arlk verecektir. pekyolu kalknma ajansnn yaymlad Ocak 2011 Dergisinde komu lkeler ile Ortadou lkelerinin sahip olduu zenginliklerin yan sra her bir lkenin detayl ekonomik analizini, Ortadoudaki balca nemli

V

sektrleri ve bu sektrlerde Trkiyenin nerede faaliyet gsterebileceini ele almtr. BP(hracat Bilgi Platformu) eski adyla GEME dzenli olarak yapt yaym ve dergilerde yapm olduu almalar erevesinde her bir blge iin bir grup uzman grevlendirilmi her bir uzman belirli bir lke zerinde almalar yrtlmektedir. Bu almalar neticesinde yapm olduklar aratrmalarda bu lkelere potansiyel ihracat rnlerini tespit edip, bu bilgileri ihracatlara yapacaklar ihracatlar da bir yol gsterici olmaktadr. Bunlarn yan sra ihracatlara Ortadou ile ilgili fikir sahibi olmak iin birok alma yaplmtr. Bu konuda yaplm almalarla ilgili olarak M.AKGN kitaplarnda d politika analiz serilerin 2009 ve 2010 yllar yaymlarnda Ortadouda Trkiye algsn anketler ile ele almtr, dier yandan H.EROL (2008) almasnda Trkiyenin blgede nemli rol stlenen Suriye, ran, srail ve Irak ile olan ilikilerine yer vermitir, .M.TK (2008) almasnda ise Trkiyenin dnemsel olarak ekonomik yapsn ve bu dnemlerde Ortadou lkeleri ile olan ticari ilikilerine yer vermitir, F.KULA (2006) almasnda Ortadounun Dnya ve Trkiye ile ticaretini istatistiki rakamlarla politik ve ele almtr, Zian .AYRANCI yer (2006) almasnda ise Trkiyenin en uzun snr komusu olan Suriye Arap Cumhuriyeti ile olan ekonomik ilikilerine vermitir, A.DREZNC (2005) almasnda 1990-2004 yllar arasnda Trkiye ile Ortadou lkelerinin ekonomik ilikilerini ele almtr, A.GNAL (2005) almasnda ise Byk Ortadou Projesini deerlendirmitir, H.KIYAK (2005) almasnda da Trkiyenin D ticaret yapsn ve Ortadou ile ilikilerini ele almtr.

VI

GR

Trkiye 1980den sonra ihracata dayal bir ekonomik politika benimsemi ve bunu gerekletire bilmesi iin retime ve ihracata byk bir lde nem vermitir. Son yllara baktmzda ihracatta belirgin bir art olduunu ama onun yannda da ithalatta daha byk bir art olduunu buda cari an giderek bymesine iin neden olduunu hzn grmekteyiz. Cari an yavalatmak ithalatn byme

yavalatp ihracatn byme hzn ykseltmemiz gerektiini ve bunu gerekletirmek iin ithal edilen hammaddenin daha ucuza tedarik edilmesi ve ihracat ykseltmek iin de srekli yeni ve alternatif pazarlar bulmak zorundayz. Aslnda Ortadou corafi adan bize yaknl lojistik asndan bize avantaj salamaktadr, baz lkelerle eskiye dayal akrabalklarmzn olduunu da gz ard edemeyiz. Bugn iin Ortadouya baktmzda birok lkede gerek talya gerek Almanyann rnlerini grebiliriz, elin Avrupals Ortadouya mal satyorsa Trkiye neden satmasn, Trkler bu dnemlerde ekonomik anlamda Avrupadan daha avantajl bir konuma sahip, Avrupada yaanan ekonomik krizlerin bizim iin bir frsat olduunu ve bu frsat iyi deerlendirmemiz gerektiinin bilincinde olmamz gerekiyor. Bylesine Ortadounun nemli bir konuyu ele alarak birinci blmnde ve

neminden,

Ortadounun

zenginliklerinden

Ortadoudaki nemli lkelerinden; Trkiye ye snr olan (RAN-IRAKSURYE) lkelerini tek tek lke baznda, ekonomi ve Trkiye ile olan ticari ilikilerinin analizine ayrca Ortadouya ticari adan sektrel bakta yer vereceim. kinci blmde ise; Trkiyenin yllara gre Ortadou ile olan ticaretini, son zamanlarda Trkiyenin uluslararas arenada kat ettii

1

mesafelerin ve arabuluculuk rolnn ticarete etkisini ve Trkiyenin Ortadou lkelerindeki algs. nc blmde ise; son dnemde Ortadouda yaanan

ayaklanmalarn ve bu ayaklanmalar sonucunda yllar boyu iktidar olan partilerin sonunun yaklamas ve bu lkelerin Trkiye ile siyasi ve ticari ilikilerin ne ynde etkilendiini ele aldm.

2

BRNC BLM ORTADOUNUN NEM Birinci dnya sava ve zellikle ikinci dnya sava sonras birok bilimsel aratrma ve uluslararas siyasette Ortadou kavram giderek kullanlmaya ve yaygnlamaya balamtr, tarih boyunca eitli uygarlklara, farkl etnik, dini ve kltrel yaplarna ev sahiplii yapm bir corafi blgedir. Ortadou dnyann kalbi olarak ifade edilmektedir, sahip olduu kaynaklarnn yer alt zenginliklerin farknda olacaklar ki snrlar smrgeci devletler tarafnda kendi emelleri ve karlar dorultusunda izilmi ve kendi aralarnda paylatrlmtr. Ortadounun tanmna bakacak olursak dar anlamda bu blgeye Trkiye, ran, Msr geni ve bu geni iinde kalan Arap yarm adasndaki lkeler girmektedir. En geni anlamda ise Ortadou bu lkeleri ve bunlara komu olan evre Mslman lkeleri de iine almaktadr. Ortadouda bulunan devletlerin sosyal ve kltrel yaps birbirleri ile byk benzerlikler gstermektir. Bu corafi alann kltrel tanmlamasnda genel olarak slamiyetin etkinliiyle karlalmaktadr. Uluslararas ilikileri ekillendiren en nemli unsurlardan, ncesinde ve sonrasnda pek ok lkeyi etkileyen hatta lkelerin kaderlerini belirleyen, byk ve nemli dnmlerdir. Fransz ihtilali, I. ve II. Dnya sava bu tr dnmleri rnek olarak gstere biliriz. Bu tr dnmler dnya siyasetine yn vermi, bloklar arasndaki g dengesini deitirmi, doal olarak zengin kaynaklarn sahibi olan ama ayn zamanda bu zenginliklerden Ortadou, nasl bugn faydalanacan olduu gibi bilemeyen eskiden de Ortadou lkelerinin kaderi de gl lkelerin dikkatini ekmi ve tarafndan belirlenmitir. uluslararas siyaset arenasnn odak noktas olmutur. Odak noktas olmasnn phesiz Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasndaki nemli konumu itibaryla kltrel, sosyal ve ekonomik alardan byk bir3

potansiyele sahip olmasndan kaynaklanmtr(Direzinci, 2005: 32). Ayrca Ortadounun nemini balklar halinde ele alrsak:

Konumu itibaryla ktay birletiren kara, deniz ve hava Dnya petrol rezervlerinin %67 Ortadou'da yer almas, Ktalar arasna uzanan petrol ve doalgaz boru hatlarnn lkelerin nmzdeki yllarda petrol kaynaklarndan ok su

yollarnn olmazsa olmaz geit noktas olmas,

Ortadoudan gemesi, kaynaklar iin savamalar n grlyor. Dolaysyla Ortadounun su kaynaklarn gz nnde bulundurursak ileriki yllarda Ortadou yine uluslararas siyasi arenada odak noktas sz konusu olabilir, Uluslararas deniz lojistii asndan nemli saylabilecek suyollar, Trk Boazlar, Kzldeniz, Hrmz Boaz ve Basra Krfezi gibi geitlere sahip olmas, bulunmas. Tm bu zellikler karsnda emperyalist lkelerin itahn kabartm, dnyaya hkmetme yolunun bu blgeyi ele geirmeden getiine inanmaktadrlar. Tarihin en eski uygarlklarndan gnmze, geirmi olduu zaman erevesinde tarihi eserlerini, din ve kltr merkezlerini blgesinde

4

1.1 ORTADOU LKELERNE GENEL BR BAKI 1.1.1. Suriye Cumhuriyeti 1.1.1.1. lke Analizi Bakenti am, nfusu 21,5 milyon ve yzlm 185.180 km2 olan Suriye Irak, srail, rdn, Lbnan ve Trkiye ile snr bulunmaktadr, halk n en byk ehirleri am, Halep, Humus ve Lazkiye dir

% 90,3

Arap, % 9,7si Krt ve Ermenidir. Din yapya

bakldnda, halkn %73nn Snni Mslman, % 10unun Hristiyan, % 16snn Drzi ve Nusayri, %1lik ksm ise kendilerini gizleyen Musevi olduunu grlebilir. Resm dili Arapadr. Dnya bankasnn 2009 ylnn verilerine gre GSYH deeri 53 milyar kii bana den milli gelir 4.620 $ yllk byme oran ise % 5 olarak llmtr. Suriye 1920 1948 yllar arasnda Fransa mandas altna girmi 2. Dnya sava yllarnda Fransann smrgesinden istiklalini ilan etmi ancak o zamanlar Trkiye ile olan ilikiler Hatay sorunundan dolay ilerleme gsterememi. 1.1.1.2. Ekonomi Analizi Tablo 1: Suriyenin 2004 2009 Temel Ekonomik Gstergeleri 2004 GSYH(MLYON $) Reel Byme Hz (%) Enflasyon Oran (%) Nfus(milyon) hracat (milyon) thalat (milyon)25.991 6,7 4,4 18,4 7.220 6.957

200527.973 6,0 7,2 18,9 8.602 8.742

200632.662 5,2 10,0 19,4 10.245 9.359

200740.416 6,3 3,9 19,9 11.747 12.268

200850.049 4,8 14,1 20,5 12.562 14.467

200952.845 2,9 5,3 21,0 8.264 10.748

Kaynak: EUI Economic Intelligence Unit

5

Madencilik (petrol ve gaz sektrleri ve fosfat retimi) Suriyenin GSYHsinde en byk paya sahip sektrlerinden nde gelenidir onu da takip eden imalat sanayi olmutur. Doal kaynaklara sahip olmasna ramen bu gnlerde Suriyede yaanan ayaklanmalar petrol retimini son yllarda da olduu gibi azalm kendi ihtiyacn karlamaktan aciz kalm ve petrol ithalat eden bir lke konumuna gelmitir. Bir baka nemli sektr olan tarmclk ise ekonomide % 23 paya sahiptir. Tarm am, Halep. Lazkiye, Tartus, Deir Al-Zour ve Humus evresinde younlamken petrol retimi ve bal sanayiler ise Der Al-Zour ve Halep ve Baniastaki rafinerilerin etrafnda toplanmtr. Suriye, 2000 ylnda birtakm ekonomik reformlar gerekletirmeye balayarak serbest pazar ekonomisine gemi ve kamu ykn bir nebzede olsa hafifletmitir. Bu reformlar erevesinde zel bankalarn faaliyetlerine balamas Tek kur sistemine geilmesi Dviz kullanm serbestlii Dvizli kredi izni Benzin ile akaryakta uygulanan sbvansiyonlarn indirilmesi

Tm bu reformlarn sonucunda 2010 yl sonunda lkenin ticaret hacmi 40 milyar dolara gereklemiti ancak petrol, elektrik retimi, imento, bankaclk gibi sektrlerde devlet arl net bir ekilde hissedilmektedir(DEK, Suriye lke Raporu, 2010: 2 ).

6

1.1.1.3. Ticari likiler Analizi Tablo 2: Trkiye-Suriye D Ticaret Deerleri (Milyon $) YIL 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 HRACAT 184 281 267 411 395 552 609 798 1.115 1.425 1.849 THALAT 545 463 506 413 358 272 187 377 639 328 663 DENGE -361 -182 -239 -2 37 280 422 421 476 1.097 1.186 HACM 729 744 773 824 753 824 769 1.175 1.754 1.753 2.512

Kaynak: D Ticaret Mstearl

Suriye, Trkiyenin gneydou snr komusu ve ticari ilikisi olan bir Ortadou lkesidir. Trkiye ile Suriye arasnda imzalanan ve 1 Ocak 2007 tarihinde yrrle giren serbest ticaret anlamas iki lke arasndaki ticaret hacmini arttrmtr, tablo 2de grld gibi 2009 ylnda iki lke arasndaki genel ticaret hacmi 1,8 milyar dolar deerinde olmutur. Bu rakamn 1,4 milyar dolarlk ksmn Trkiyeden Suriyeye ihracat ve 327,8 milyon dolarlk ksmn Suriyeden ithalat oluturmaktadr. ki lke arasndaki genel ticaret, Trkiye lehine geliim gstermektedir. Suriye, 2009 ylnda Trkiyenin ihracat yapt toplam 237 lke ve serbest blge arasnda 22. srada yer alrken, ithalat yapt 231 lke ve serbest blge arasnda 56. srada yer almaktadr. 2009 ylnda 102,1 milyar dolar deerinde gerekleen Trkiye genel ihracatnda, Suriyenin 1,4 milyar dolar ile %1,4lk bir pay bulunmaktadr. 2009 ylnda Trkiyenin genel ihracat 2008 ylna kyasla %22,6 orannda azalrken, Suriyeye ihracat da %27,8 orannda7

artmtr. 2008 ylnn nc eyreinden itibaren tm dnyay etkisi altna alan ve byk lde 2009 yln olumsuz etkileyen kresel ekonomik krize ramen Trkiye ile Suriye arasndaki ticaret artmtr. 2010 yl ise krizin etkilerinin byk lde atlatld bir yl olmu Trkiyenin Suriyeye ihra ettii rnler incelendiinde; en nemli ihra kalemi olan Petrol Yalar ihracatnn bir nceki yla gre yaklak 3 kat artt ve toplam ihracat iindeki paynn da % 12'den % 26ya ykseldii grlmektedir. 2010 yl ihracatmzda ikinci byk kalemi ise toplam ihracat iindeki % 9luk pay ile imento oluturmaktadr. Demiryolu malzemesi, Petrol Gazlar, Gemiler, Pirin, Buday, Bulgur ve Yumurtalar bir nceki yla gre ihracat artmzn yksek olduu rn gruplardr. 2010 ylnn Ocak-Eyll dneminde Trkiye genel ihracat %12 orannda artla 81,9 milyar dolara ykselirken, Suriyeye ihracat %28,8lik artla 1,3 milyar dolara kmtr(Kuyumcu, 2011: 17). 1.1.2. IRAK CUMHURYET 1.1.2.1. lke Analizi Basra Krfezine 58 KM kys bulunan bakenti Badat olan Irak Cumhuriyeti toplamda 438.317 km2lik bir yzlm sahip olup, kuzeyde Trkiye, batda rdn, kuzeybatda Suriye, douda ran, gneyde Suudi Arabistan ve Kuveyt ile komudur, dier nemli ehirleri ise Basra, Musul, Kerkk, Erbil, Sleymaniye, Necef, Al-Hilal, Kerbela ve Nasriyedir. Mezopotamya topraklarnn mirass konumunda bulunan Irak, corafi konumu ve sahip olduu petrol kaynaklar ile Orta Douda stratejik neme sahip bir lkedir. attlarap olarak adlandrlan Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan ksm yerlemelerin younlat alan olarak gze arpmaktadr. lkenin bakenti Badat da bu blge ierisinde yer almaktadr. lkede yaz aylar ok scak ve kurak gemekte olup, lke genelinde l iklimi etkilidir. Kuzeydeki dalk blgelerde ise hava koullar karasal zellik tamaktadr. Bu blgede klar ok daha sert gemekte ve genellikle kar yal olmaktadr. Iraktaki yaygn bitki

8

rts bozkrdr ve lke topraklarnn % 21,6s tarm alandr (Dnya Bankas, 2007). 1920 ylnda ngiliz mandasna girmi olan Irak 1932 bamszln cumhuriyet kazanlmasyla rejimine bir krallk 2005 kurulmu, ylnda 1958 geilmitir. Anayasann ylnda ylnda kabul

edilmesiyle parlamenter demokrasinin yerlemesi adna nemli bir adm atlmtr. 1980lerin bandan beri Irakn iinde bulunduu sava hali, birok kiinin lkeden g etmesine ya da hayatn kaybetmesine sebep olmutur. Bu sebeple, salkl bir nfus verisine ulamak olduka km2ye 72 kii dmektedir. lkedeki Irak gtr. Dnya Bankas istatistiklerine gre Irakn 2009 ylndaki toplam nfusu 31.494.287 kii olup,

nfus art oran ayn dnem iin % 2,5 olarak llmtr. Birlemi Milletler Kalknma Program nsani Gelimilik Raporu 2010da, deerlendirmeye alnan 169 lke arasna girememitir. Etnik yapya bakldnda, Irak nfusunun % 80inin Arap, % 17sinin ise Krt olduu grlebilir. lkedeki din yap incelendiinde, lke nfusunun % 37sinin Snni Mslman, % 60nn ii Mslman, % 3nn ise

Hristiyan ve dier din mensuplarndan olutuu grlmektedir. 1.1.2.2. Ekonomi Analizi lkenin ana geliri petrolden salanmaktadr. Kamu sektrnn 1968 ylndan sonra petrol gelirlerine bamll daha da artmtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri lkedeki dier petrol alanlarnn milliletirilmesidir. Ayrca 1970 ylnda petrol krizinde lkenin gelirleri artm neticesinde lke geliimini salayacak yatrmlar iin gerekli olan finans kaynan salamtr. Eitim, salk ve daha birok yerli rnn retilmesi iin yatrmlar gerekletirilmitir. En nemlileri ise petrol ve petrole dayal sanayi rnleri olmutur. lke 1980'li yllarda Saddam Hseyin idaresinde ran'a sava am ve BM tarafndan Mays 2003e kadar uygulanan ambargodan dolay ekonomik kriz ile karlamtr. 2003 ylnda BM ald karar gereince Irak zerine uygulanan ambargo9

kaldrlm ve lkenin yeniden yaplanmaya gemitir. Petrol sanayi tekrar toparlanmtr. Ancak petrol ihracatn artrmak amacyla gerekletirilen abalar ise giriilen sabotaj eylemleri nedeniyle gerilemi ve petrol retimini artracak yeni yatrmlarn gerekletirilmesi mmkn olamamtr. Irak gelirlerinin byk ksm gemiten bu yana dorudan vergiler yerine petrol gelirlerine dayansa da Geici Koalisyon Hkmeti lkede yeni bir vergi sistemi kurmu ve IMF'nin tahminlerine gre 2006 ylnda toplam vergi gelirlerinde bir art salanmtr. Buna gre 2006 ylnda elde edilen vergi gelirleri, toplam gelirin %1'ini oluturmaktadr. En yksek gelir dilimine (yllk yaklak 700 Dolar ve zeri) uygulanan gelir vergisi oran %15 iken; kurumlar vergisi oran sabit oranda (%15) uygulanmaktadr. (tik, 2008: 43) lkede Milli Gelir, artan petrol gelirlerinin etkisiyle 100 milyar dolar civarndadr. Yksek bir byme hz grlmektedir, ayrca Irak btesinde yatrmlara ayrlan payn etkin kullanlamamasna balanmtr. Petrol d alanlarda byme hedefi ortaya konmas mmkn olamamaktadr, yani petrole dayal rn ve retim yaplmaktadr. sizlik konusuna deinecek olursak Irak 1990 ylndan bayana isizlik kronik bir hal alm ve nfusun yurt dna hareketleri art gzlenmitir, zellikle 2003te ABDnin Irak igalinden sonra art olmutur. (Kkaslan, 10/2010:18)

10

1.1.2.3.Ticari likiler Analizi Tablo3: Trkiye-Irak D Ticaret Deerleri (Milyon $) YIL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 (lk 8 ay) HRACAT 445 214 121 212 160 140 123 187 53 829 1.821 2.750 2.589 2.845 3.917 5.126 3.747 THALAT 1.650 1.046 0,5 1 0 0 0 31 76 113 468 459 376 645 1.321 952 833 DENGE -1.204 -832 121 211 160 140 122 156 -22 716 1.353 2.291 2.213 2.200 2.596 4.174 2.914 HACM 2.095 1.260 122 213 160 140 123 219 130 942 2.288 3.209 2.965 3.490 5.238 6.078 4.580


Krfez krizine kadar en nemli ortaklarmzdan birisi olan Irak, zellikle tarm ve sanayi rnlerimiz iin byk bir potansiyel arz etmektedir. 2003 ylnda Iraka gerekletirilen mdahaleden sonra Trkiye ile Irak arasndaki ticari ilikilerde ok hzl bir art yaanmtr. Irakn uzun yllar sren ambargolar sonucu birok alanda ihtiya duyulan yatrmlarn gerekletirememi olmas nedeniyle lkede gelecek dnemlerde yatrmlar ve yeniden ina almalar iin byk bir pazar oluturaca tahmin edilmektedir.

11

Trkiye'nin 2003 ylnda Irak'a toplam ihracat 829 Milyon Dolar iken, 2004 ylnda bir nceki yla gre %119 artarak 1,8 Milyar Dolar seviyelerine kadar ykselmitir. 2005 yl ihracat rakamlarnda da art yaanm ve Irak'a toplam ihracat 2,75 Milyar Dolar olarak gereklemitir. 2006 yl deerinde bir nceki yla kyasla %5,8 orannda bir d yaanm ve toplam ihracat 2,58 Milyar Dolar'a gerilemitir. 2005 yl itibariyle Irakn ihracatnda en nemli pay % 50ye yakn ABD ve daha sonra srasyla talya, Kanada ve spanya takip etmekte. thalatta ise Suriye % 22,3 lk pay ile ilk srada yer almaktadr onu da Trkiye % 20,9luk pay ile takip e tme kte dir . Trkiyenin Iraka ihra ettii rnler incelendiinde en nemli kalemlerden biri olan madenlerin en ok ihra edildiini grebiliriz. 2006 ylnda en nemli kalemimizi ise imento oluturmaktadr. kinci byk kalemi ise izole edilmi tel, kablo, dier izole edilmi elektrik iletkenleri, fiber optik kablolar oluturmaktadr. Dier rnler ise inaat malzemeleri, temizlik maddeleri, gda maddesi ve mobilya yer almaktadr. (tik, 2008: 49) Trkiye 2009 ylnda Irakta yaklak 2,5 milyar dolarlk projeler stlenilmitir. Bu projeleri incelediimiz zaman ok stratejik ve nemli olan projelerini stlendiini grebiliriz; bunlarn banda: Erbil ve Sleymaniye Uluslararas hava alanlar, 5i salk 1i savunma bakanlna olmak zere 6 adet hastane Babakanlk KonukeviBadat Dohuk su datm projesi, ErbilDohuk karayolu, Toplu konut projelerin yan sra bir ok okul inaatlar,

12

Tablo 4: Trkiyenin Iraka hracatnda balca rnler (Bin $) rn Ad Demir/elik ubuklar imento Buday unu/mahlut unu Demir/elikten inaat ve aksam zole edilmi tel, kablo; dier izole edilmi elektrik iletkenleri; fiber optik kablolar 2007 2008 2009 200.628 273.336 360.639 143.925 192.323 290.114 158.060 230.628 279.914 86.411 109.128 174.731

131.919 165.794 171.097 220.619 134.445 63.927 57.125 95.547 124.343 102.725 96.429

Hayvansal ve bitkisel yalar vb. Fraksiyonlar 52.530 Demir/elikten dier tpler, borular, ii bo profiller Demir/alam sz elikten profil Ku ve kmes hayvanlarnn yumurtalar Kaynak: http://www.ibp.gov.tr/ (GEME) 40.272 36.506 55.596

Bu tablodan Trk firmalarnn Irak'a olan ihracatlarndaki ortak noktalarnn bulunmasdr, bu noktalar incelediimizde: hra edilen mallarn ou mteahhitlik projesi stlenen hracatn dier bir blm, Ticaret Bakanl tarafndan karne

firmalarmzn malzeme, makine ve inaat rnleri ihtiyacna yneliktir. sistemi erevesinde ihale ile alnan ve halka datlmakta olan ana besin rnleri olduunu grebiliriz. Firmalarmz tarafndan ihra edilen mallarn bir blm BTA sistemi erevesindeki Irak kamu irketlerine yaplan sevkiyatlardan olumaktadr. Iraktaki ABD askeri ihtiyalarna ynelik rnler. Bu ihtiyalar ierisinde askerlerin gda ve kyafet gibi rnler ayrca uak yakt gibi rnler de bulunmaktadr. Yine temel bir rn saylan temizlik maddeleri ile elektrik ve elektronik rnlerde bulunmaktadr.13

-

Bir dier nemli ve gayr resmi olan bavul ticareti gz ard

edilemez, zellikle stanbul, Bursa, Gaziantep gibi illerimizden yolcu beraberinde Irak'a getirilen tekstil ve hazr giyim arlkl rnlerdir. Enerji alannda Karadeniz Elektrik irketi Irak'tan elektrik retmek kaydyla fueloil ithal edilmesi karlnda lkeye elektrik satmtr (Kkaslan, 2010: 55). 1.1.3. IRAN SLAM CUMHURYET 1.1.3.1. lke Analizi Bakenti Tahran, 73 milyonluk nfusu ve geni doalgaz

kaynaklaryla lkemiz iin ok nemli bir komu ve pazar konumundadr. lkedeki nfus art 2009 dneminde % 1,3 olarak llmtr. ran nfusunun % 51i Farisi, % 24 Azeri, % 8i Gilaki ve Mazenderani, % 7si Krt, % 3 Arap, geriye kalan ise Lur, Beluci ve Trkmen kiilerden olumaktadr. iilik lkenin resm din mezhebi olmakla birlikte, ran nfusunun % 98i Mslman (ii % 89 ve Snni % 9), % 2si ise Hristiyan, Zerdt, Yahudi ve Bahaidir. ran Orta Asya ve Ortadou corafyalarnn ortasnda konumlanm ve blgenin en eski uygarlklarna ev sahiplii yapmtr. Toplamda 1.648.195 km2lik bir yzlmne sahip olup komular Trkmenistan, Azerbaycan, Ermenistan, Trkiye, Irak, Pakistan ve Afganistan, gneyde ise Basra Krfezi yer almaktadr. rann etraf dalarla evrelenmitir. lkenin dou taraf llerle kaplarken, gneybat ve kuzeybatdaki dalk blgelerde daha ok yerleim alanlar bulunmaktadr. Ayrca ran, Krfezde Orta Asyaya k olan tek lke olma zellii ile ok nemli bir konuma sahiptir. ran 1979 slam devriminden sonra hibir gvenlik topluluu ierisinde yer almamtr(KA, 2011: 32).

14

1.1.3.2. Ekonomi Analizi ran 2009 ylnda 331 milyar dolar Gayri Safi Yurtii Hsla ve %1,8 byme oran gereklemitir. GSYHnin en byk kayna %44,5 ile sanayi, %45 ile tarm ve % 1 0 , 5 i l e tarm sektr takip etmektedir. Kii bana den milli gelirin 11.500 $, yine ayn yl iin enflasyon yllk olarak %13,5 olarak llmtr. D ticaret rakamlarna bakldnda ise 2009 yl itibariyle ihracat bir nceki yla gre 20 milyar Dolar gerileyerek 87,1 milyar Dolar, ithalat ise bir nceki yla gre 11 milyar Dolar gerileyerek 75,4 milyar Dolar olarak gereklemitir. Bu verilerle birlikte rann 2009 ylnda 12 milyar Dolara yakn d ticaret fazlas vermi, d ticaret hacmi 162,5 milyar Dolar o l a r a k gereklemitir (Dnya Bankas, 2009). ran ekonomisi byk oranda ham petrol ve doal gaz ihracatna dayanmaktadr. Son dnemde petrol d ihracat kalemlerini artrmaya alan ran, bu konuda amalad dzeye ulaamamtr. e kapal, korumac bir tavr sergileyen ran ekonomisi, % 80 orannda BOYAND denilen devlet vakflarnn ynetimi altndadr. lkede isizlik en nemli sorun olarak ortaya km, son dnemde rana uygulanan ekonomik yaptrmlarn enflasyon zerinde kkrtc bir etkisi olmutur. Temel tketim malzemeleri, zellikle akaryakta uygulanan ar sbvansiyonlar ekonominin zerinde ar bir yk oluturmaya devam etmektedir (tik, 2008: 68). 1.1.3.3.Ticari likiler Analizi ki lke arasndaki d ticaret rakamlarna bakldnda tablonun ran lehine ilediini grmek mmkndr. 2000 ylnda ticaret hacminin 1 milyar dolarda iken 2008 ylnda bu rakam 10 milyar dolara geldiini grebiliriz, 2009 ylnda ise 5,5 milyar dolara gerilediini, bunun nedeni de kresel krizden kaynaklandn syleye biliriz.

15

Tablo5: Trkiye-Iran D Ticaret Deerleri (Milyon $) YIL 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 (lk 4 ay) HRACAT 236 361 334 534 813 913 1.067 1.441 2.030 2.025 808 THALAT 815 840 921 1.860 1.962 3.470 5.627 6.615 8.200 3.402 1.873 DENGE -580 -480 -588 -1.326 -1.149 -2.557 -4.560 -5.174 -6.170 -1.377 -1.064 HACM 1.051 1.201 1.255 2.394 2.775 4.383 6.694 8.056 10.230 5.427 2.681


Tablodan da grld gibi ihracata nazaran Trkiyenin randan ok yksek miktarlarda ithalat sz konusu, ithalatn en byk iki kaleminin, %46lk blmyle doalgaz, %39 ise petrol ithalatndan kaynaklanmaktadr. Ayrca Trkiye randan plastik retimi iin gerekli olan hammaddeler (etilen polimerleri, propylene, polimer) ki bu maddelerde petrolden kartlmaktadr, inko, kurun, bakr, kauuk ve otomotiv ana ve yan sanayi rnleri ithal etmektedir. Trkiye rana ihra ettii rnleri incelediimizde aa, petrol yalar, demir elik, iplik, cam, mobilya, beyaz eya, Turungiller, makineler, dokuma tezghlar, temizlik ktlar, plastik inaat malzemeleri ve gda ileme makinelerinin yer aldn grebiliriz (Trkolu, 06/2010: 19). 1.1.4. DER ORTADOU LKELER Ortadou bilindii gibi 16 lkeden olumaktadr, Trkiyeye snr komular inceledikten sonra dier lkeleri de genel bir deerlendirme yapacak olursak phesiz ki hi gndemden de dmeyen Ortadounun16

da

en

byk

sorunu

olan

Filistin-srail

sorunudur.

Ticari

ynden

incelediimizde Filistinin en byk sorunu i ve d pazarlara ulam skntsnn olmas, lkede yksek isizlik orann bulunmas, lkenin geliimi asndan almas gereken nemli sorunlar olarak grlmektedir. srail ise doal kaynaklar asndan fakir olan bir lke konumundadr, 1948 ylndan bu yana ak ekonomi politikas izlemektedir, srail lkedeki ithalat azaltp ihracat arttrma almalar erevesinde tarife d engeller koyarak ithalat azaltmaya, uluslararas topluluklar ve ticaret blgelerle birok szleme imzalayarak birliklere ye olup ihracat arttrmay hedeflemitir. Ortadounun ticari anlamda en nemli lkesi BAEdir, BAE Ortadounun ticaret merkezi, lkenin ekonomisi petrol ve doalgaz kaynaklarna dayal olarak srdrlmekte. Ortadou lkelerinden Bahreyn ise Ortadounun bankaclk merkezi konumundadr, 2005 ylnda isizlik %16 olarak llmtr, (15-24 ya aras) %41, ancak 2009 ylnda isizlik %3,1 gerilemitir. Bir dier lkede Lbnan, Lbnanda ne kan sektrler imalat sanayi, inaat, ticaret ve turizm sektrleridir, lkenin birok birlikle serbest ticaret anlamas bulunmaktadr. Bir dier lkede rdn Haimi krall, rdnn balca ihracat mineral ve kimyasal gbreler, Ortadou lkelerinin ortak zellii tedavi-koruma ilalar, tabii ise ihracatlarnn byk bir kalsiyum fosfatlar, altn, azotlu mineral ve kimyasal gbrelerdir. Dier ksmnn doalgaz, ham petrol ve petrol rnlerinden olumaktadr (KA, 2011: 60).

1.1.4.1.lkelerle Yaplan Ticari likiler Analizi Aadaki tabloda grld gibi Ortadou ile yaplan ticarette tm Ortadou lkeleri ile Trkiye lehine bir durum olutuunu grmek mmkndr, bu tabloda bize Ortadounun nemini gstermektedir. Ortadou ok byk bir Pazar olarak grlmesinin gerektiini ve lkemizin karlam olduu cari a, bu17

lkelere

yapacamz

ihracatla

giderebilecektir.

Ortadou

pekyolu

bulunduu

zamandan

bu

yana,

blgede ticaretin ne kadar eskiye dayandn blgenin ne denli nemli olduunu ortaya koymaktadr(tik, 2008: 5). Tablo6: 2009 Yl rakamlaryla Trkiye - Dier Ortadou lkeleri ile D Ticaret Deerleri (Milyon $) LKE Bahreyn BAE Filistin srail Katar Kuveyt Lbnan Msr S. Arabistan Umman rdn Yemen HRACAT 114 2.899 29,5 1.528 289 211 687 2.618 1.771 105 455 379 THALAT 24 668 0,3 1.070 86 184 108 641 1.692 16 20 0,3 DENGE 90 2.231 29,2 458 203 27 579 1.977 79 89 435 378,7 HACM 138 3.567 29,8 2.598 375 395 795 3.259 3.463 121 475 379,3


1.2 ORTADOU LKELERNE SEKTREL BAKI 1.2.1. naat Sektr naat denilince akla birok sektr gelmektedir, inaat sektr nemli bir yer ve nem arz etmektedir, nk inaat sektr dier sektrlerle de balantldr. naat sektr Ortadouda en ok Irak lkesinde faaliyet gstermektedir, 1990 ylnda 1. krfez sava, 2001 ylnda 2. Krfez sava, 2003 ylnda ABDnin Iraka mdahalesi, tm bu olaylar lkeyi ykm. Harabeye dnm lkeyi yeniden imar iin birok lkeden ok sayda inaat firmas bu i iin kollar svamtr. Irak Trkiyeye komu olmasnn Trkiye iin byk bir avantaj salamaktadr.18

2003 ylnda Irakta yaanan d mdahale, lkedeki birok insan ge zorlamtr, bu gler Suriyede konut talebini arttrm ve inaat sektrndeki bym hzn arttrmtr(KA, 2011: 94). srailde inaat sektr konut inaatndan ok ticari bina ve alt yap inaatlarna doru bir kayma yaanmaktadr. rdnde yerli firmalardan ok yabanc firmalar inaat sektrnde byk projelerde rol almaktadr, yerli firmalar ise daha ok okul, konut ve yol inaat stlenmektedir. naat sektr S. Arabistan ve BAEde GSYH iindeki oran %10u bulmaktadr, petrol gelirlerine orantl olarak bir ilerleme seyretmektedir, her iki lkede modern bir alt yapya kavumutur. 1.2.2. Sanayi Sektr Ortadouda sanayi genellikle petrol ve petrol rnlerine dayal olmaktadr, ancak Ortadou lkeleri petrole bamlln azaltmak amacyla dier imalat sanayilerini gelitirmeye ynlenmitir, bu balamda Katar bamlln en aza indirmeyi gerekletiren lkelerin bandadr. lkelerin nde gelen sanayi rnlerini incelediimizde; Bahreyn BAE Alminyum Kimyasal maddeler Ev aletleri19

Alminyum endstrisi Metal sanayi naat malzemeleri Gda endstrisi Petrol-d kimya endstrisi

Kat Gda Giyim Yedek para

Filistin Madeni rnler Gda ileme Tekstil, giyim ve dericilik

ran Petrokimya elik Gda ileme Makine Kimya Halclk ve mcevherat

Kuveyt Tekstil Mobilya Metal rnler eitli inaat malzemeleri

Msr Merubat ve sigara Tekstil ve deri Demir elik naat Elektrik donanm ve baz mekanik aletler retimi Madeni ve toprak eya retimi20

Kimya Mobilya Kt la Plastik

Suriye Petrol Tekstil imento Gda ileme Gbre, ttn ve fosfat

Trkiye Altn ve Mcevherat Sanayi Beyaz Eya Sanayi Cam Sanayi Demir-elik Sanayi Gemi na Sanayi Hazr Giyim Sanayi naat Malzemeleri Sanayi Otomotiv Sanayi

1.2.3. Enerji Sektr Enerji retimi genellikle fosil (petrol)kaynaklarndan retilmektedir, bu kaynaklarda gittike azalmaktadr, dnya zerinde bu rezervlere sahip blgelerin banda Ortadou geliyor, Ortadou bu rezervlerin %65 sahiptir. Petrol fiyatlar serbest piyasa koullar altnda satlmaktadr, fiyatn arz ve talep belirlemektedir.21

Bu

kaynaklar

hzl

gelien

ekonomilerinden dolay en ok tketen iki lke in ve Hindistandr, bu iki lke geliimini gerekletirebilmeleri iin daha fazla enerji talep edecektir, bu talebi karlamak mmkn olmaya bilir, byle bir durumda da fiyatlarn ykselmesi sz konusudur. Dnya genelinde Ortadou petrol rezervlerin %65 sahip olduunu belirtmitik, bu rezervlerden hangi Ortadou lkesi yllk ne kadar petrol rettiini aadaki tablodan inceleyebiliriz(KA, 2011: 88). Tablo 7: Orta Dou lkelerinin Gnlk Petrol retimi (Bin Varil)

Tablodan da grld gibi petrol retimin de ilk srada S. Arabistan yer almaktadr, S. Arabistan gnlk ortalama 10 milyon varil petrol retmektedir, S. Arabistan gnlk 4,25 milyon varille ran takip ediyor, Ortadou Gelimi gnlk lkeler bir dnya artk gn ihtiyacnn %31ini karladn grebiliriz. alternatif biteceinin enerji kaynaklarna hareket ynelmektedir, edip ona gre

alternatif enerjiyi kullanarak havadaki karbon orann drmeyi, petrol rezervlerinin bilinciyle davranmay hedeflemektedir.

22

1.2.4. Turizm Sektr Son yllarda Turizm sektrnde Dubai Ortadounun ykselen yldz konumuna gelmitir, krfez lkelerinden ve Avrupadan gelen ziyaretiler lkeye byk katk salamtr. Dubai rnek alarak ve turizm ile ilgili byk projeleri balatan bir dier lke Katardr, katar 2011 Asya kupasna ev sahiplii yapm 2022de ise Dnya Kupasna ev sahipliini yapacaktr. Arkeoloji bakmndan nemli, 3 ktann birletii lke, dolaysyla ok eski medeniyetlerin izine sahip olan lke Lbnan. Turizm sektr gemiten gnmze Lbnann en nemli ekonomik sektrlerinden biridir, lke iin ciddi bir gelir kayna oluturmaktadr. Lbnana ve Trkiyeye komu olan Suriye son yllarda turizm sektrne daha ok nem vermi, devlet bu alanda tevikler uygulamaktadr(KA, 2011: 80). Ancak 2011 ylnda balayan rejim kart halk ayaklanmalar lkeyi bir i savaa srklemesi n grlmektedir, Ortadoudaki turizm hareketlerini Trkiyeye gelen turizm saysn inceleyecek olursak: Tablo 8: Trkiyeye Orta Dou lkelerinden Gelen Ziyaretilerin Karlatrlmas (2008-2010)

Kaynak: www.gumruk.gov.tr

23

Trkiyeye en ok randan ziyareti gelmitir, randan gelen turist says 2008 ylna gre 2009da %22 bir art gstermitir, 2009 ylna gre 2010da %36lk bir art saptanmtr. Ancak srailden gelen turist saysnda ciddi bir azalma sz konusu. Suriye ile pasaportsuz gei uygulamasndan sonra ziyareti saysnda bir patlama yaanmtr, zellikle 2009 yl rakamna baktmzda 2010 ylnda %77 bir art olduunu grebiliriz(KA, 2011: 81).

1.3 GEN ORTA DOUDA DEM VE TRKYE N NCELKLER VE RSKLER ncelikler 3 tarafl ele alnmaldr, bunlar siyasi, gvenlik ve ekonomik nceliklerdir, Ortadou lkelerinde demokratik sistemin benimsenmesi ve halkn bu konuda bilinlenmesi gerekmektedir, slami kurallar ve yaantlar gncel artlara revize edilmesi ve modernletirilmesi gerekmektedir, laik anayasa ve toprak btnlklerinin korunmas ve Trkiyenin model alnmas gerekmektedir. Gvenlik asndan ise blgeye yaplacak her hangi bir askeri mdahale ise uluslararas kurumlarn gzetiminde yaplmas gerekmektedir, terr rgtlerine yaplan tm maddi ve manevi desteklerin kesilmesi, iki lke arasndaki sorunlar iyi niyetlerle zmlenmesi, nkleer veya kitle imha silahlarnn retilmesinin denetilmesi de gerekmektedir. Ekonomik adan bakldnda ise enerji bamllndan kurtulmak ve faaliyetlerin rejim yaknlar tekelinden kurtarlmal, halkn refah seviyesinin arttrlmas gerekmektedir. Risklerde yine ayn ncelikler gibi 3 tarafl olarak ele alnmaldr, rejim deiiminde dolayl veya dolaysz her hangi bir mdahale olmamaldr, nitekim halkta kopuk ve desteini almam bir ynetim uzun vadede kalc olmayacaktr. Bugn itibaryla K. Irakta kurulacak bir Krt devletinin ve onun uzantlarndan oluan PKK ve KADEK varl Trkiyenin en nemli risk ve tehdittir. Blgedeki askeri mdahaleler orta ve uzun24

vadede kalc atma risklerini arttrmaktadr, terr rgtlerinin yapt eylemler artacaktr ve Trkiye ncelikli eylem alanlarndan biri olabilecektir. Ekonomik riskler ise blgedeki dk refah seviyesinin ve dk gelirin sosyal siyasi yapy olumsuz etkileyecek, blge ekonomisi dnya ekonomisinden kopacaktr. Blgedeki zengin yer alt kaynaklarn gelirleri lke refah ve halka deil, rejim yaknlar ve uluslararas terr rgtlerine destek iin kullanlmaktadr(Akbaba, 2003: 5).

25

KNC BLM ORTADOUDA TRKYE Trkiye 2001 ylnda yaad ekonomik krizin ardndan ald tedbirlerle ekonomik anlamda daha gl bir konuma gelmitir, zellikle zayf olan bankaclk sisteminin salam temellerle kurmutur. Ortadouda hkm sren diktatr rejim ve ynetimler son yllarn yaamaktadr. Trkiye son yllarda Ortadouda daha byk bir rol oynamaktadr, Trkiye Ortadou iin bir model olabilir, Trkiye slamn ve demokrasinin baarl bir birlemesi olarak grlmektedir. 2.1.YILLARA GRE ORTADOU LE TCARETMZ Tablo 9: Trkiye Ortadou 2000 2009 Yllar Aras Ticareti (Milyon $)lkeler Lbnan Suriye Irak ran srail Filistin rdn S.Arabistan Kuveyt Bahreyn Katar B.A.E. Umman Yemen Toplam hracat 2000 2009 129 184 829 235 650 5 100 388 73 27 10 316 24 69 3.040 686 1.424 5.123 2.024 1.528 29 455 1.770 211 113 289 2.898 105 379 17.041 hracat % art 531,0 773,1 618,0 858,7 235,1 525,2 457,4 458,1 287,8 428,1 2904,3 917,4 430,6 549,2 560,6 thalat 2000 2009 22 545 112 815 505 0,23 27 961 161 31 11 39 0,02 0,75 3.235 108 327 952 3.405 1.070 0,3 20 1.691 184 24 85 667 16 0,3 8.556 D Tic. Hacmi 2000 2009 151 729 942 1.050 1.155 5,23 127 1.349 234 58 21 355 24,02 69,75 6.271 795 1.752 6.075 5.430 2.598 29 475 3.462 395 138 375 3.566 122 379 25.597 Denge 2000 2009 107 -360 716 -579 144 4,77 72 -575 -87 -4 -1 276 23,98 68,25 -195 577 1.096 4.171 -1.381 458 29 434 79 27 89 203 2.230 88 379 8.484


Tabloda 2009 ylnda Trkiyenin Ortadou lkeleri ile d ticaret rakamlar incelendiinde; d ticaret hacminin % 400 getiini, 2000 ylnda 6 milyar dolarken 2009 ylnda 25,5 milyar dolar seviyesine ulamtr. 2000 ylnda ihracatmzn 3 milyar dolardan 17 milyar dolara26

yaklak olarak %600 artmtr. thalat incelediimizde 3 milyar dolar seviyesinden 8,5 milyar seviyesine ulamtr, yaklak olarak %250 gibi bir art anlamna gelmektedir, %600 nazaran ithalatn %250 artmas lkemizin lehine seyreden bir durum olduunu syleyebiliriz (Kula, 2007: 2). Tablodan da anlald gibi en ok ihracat yaptmz lke Irak birinci srada yer almaktadr, zellikle son dnemlerde Irakta yaanan i karkln yan sra Irak yeniden imarnda Trkiyenin byk bir paya sahip olduu grlmektedir. En ok ithalat yaptmz lke ise ran, randan 2009 ylnda 3,5 milyar dolara yakn bir ithalat sz konusu olmutur, phesiz ki bu ithalatn en byk iki kaleminin doalgaz ve petrolden kaynakland bilinmektedir(Erol, 2008: 13). yle grnyor ki Ortadouda i savalarn ve haklarn arayan halkn ayaklanmas baz lkeler iin bir avantaj ve frsata dnmekte, bazlar iin ise dezavantaj ve kayp oluturmaktadr. 2.2. ARABULUCULUK ROLNN TCARETE ETKS 2.2.1. srail Suriye Grmeleri Son dnemlerde Trkiye uluslararas arenada olduka aktif bir rol stlenmektedir. Komu lkelerle sfr politika seyreden Trkiye komusu olan Suriye ile srail arasnda bir arabulucu rol stlenmi bulunmaktadr, Trkiye Suriyeye ait olan ve srailin igal ettii Golan tepelerinin 5 tur dolayl grmeler sonrasnda tekrar Suriyeye geri verilmesi amalanmaktadr. Trkiyenin stlenmi olduu bu rol daha nceden ABD stlenmi ama grmeler sonlandrlmadan bu grevden ekilmitir (Avrupa Raporu, 2010: 15). Grmeler 2004 ylnda balad, 2008 ylnda yaplan beinci turda srail ile Suriyenin birbirileriyle grmesinin yollar arand. Grmelere

27

mteakip gnlerde ise srail Gazzeye bir operasyon dzenledi, Trkiyede grmeleri askya ald. 2.2.2. ran Yine Trkiyenin uluslararas arenada yrtt politika sonucu, komularla sfr sorun politika erevesinde, ran ile tm sorunlar zme kavuturulmutur. ki taraftan da st dzey ziyaret ve ticaret anlamalar yapld, batl lkelerin mesajlar Tahrana Trkiye aracyla ulatrlmaktadr. Trkiye rann nkleer programa sahip olduu iddialarn srekli dedikodudan ibaret olarak deerlendirdi. Trkiye rana enerji ile bamldr, ran ise Trkiyeyi batya alan kaps olmasndan dolay bel balyor. ran ve ABD arasnda nkleer programndan dolay patlak veren krizin Trkiye arabuluculuk rolyle zlmeye allmaktadr, ABD Trkiyenin arabulucu bir lke olmasna olumlu bakarken ran Trkiyeyi danman lke olarak grmektedir(Avrupa Raporu, 2010: 17). 2.3. ORTADOUDA TRKYE ALGISI Bundan birka yl ncesine kadar Araplarn Trkleri sevmedii bir kan yaygndr, yaplan almalar, rportajlar ve anket almalarnn bu kannn tersini ortaya koymutur. Ortadouda genel olarak iki sorun dikkat ekmektedir, birinci sorun srail-Filistin sorunu ikinci sorunda ekonomik sorunlar, gelir dalm adaletsizlii gibi Ortadouda Trkiye algsn TESEV tarafndan yaplan bir anket almasyla daha iyi anlamamza imkn verecektir, Blgede karlkl alglamalar ve blge d aktrlerin nasl grldn lebilmek amac ile katlmclara belli lkeler hakknda ne dndkleri sorulmutur, sonu olarak Trkiyeye olan sempatinin gnden gne artmakta olduunu grebiliriz(TESEV, 2010: 13).

28

ekil 1: Anketrlerin Ortadou hakkndaki dnceleri

Trkiye

slamla

demokrasiyi

birlikte

kullanarak,

zor

grneni

baard ve model lke haline geldi. Yine TESEV yapt bir ankete gre anketrlere sorulan soruda Trkiye Neden Model Olabilir? sorusuna anketrlerin ou slam faktrn ileri srmtr. ekil 2: Trkiye Neden Model Olabilir Sorusuna Verilen Cevaplar

29

NC BLM ORTADOUDAK AYAKLANMANIN TRKYEYE ETKS 3.1. ORTADOUDAK AYAKLANMALAR Ortadoudaki ayaklanmalar lkeler baznda tablo10daki gibi

zetlememiz mmkndr. Tablo 10: Ortadoudaki ayaklanmalarn sebepleri ve muhtemel sonular lke Sebep Aktrler Batnn Rol Muhtemel SonularEkonomik (%40 adaletsizlik, rejimine tepki, sebepler dikta duyulan yolsuzluklar Deiik 6 eilimlerden genlik (%30), Kardeler (%35), (%15), muhalifler Liberal olaylar elini gruplar zerinde deil. Devrim, ordunun demokrasi srecine desteine bal. u an eden bu destek David sryor. dzeni srail'in gvenliini garanti Camp orta vadede deiebilir ve srail gl bir mttefiini daha kaybedecek. Msr'daki deiimin blgede aacaktr. baarl lml olmas, Snni nn

alk), sosyal

genlerin oluturduu Nisan hareketi Mslman hareketi Liberaller Ulusalc (%20).

Batnn destei var ancak ynlendirici Batllar zellikle Baradey'in glendirerek pazarlklara mdahil.

(yolsuzlukta en kt

Msr

80'inci lke).

demokrasilerin

Ekonomik dengesizlikler, Blgesel ve airet dikta rahatszlklar, ynetiminden

Muhalif (Terhune, Zeviye), yanllar, gruplar.

airetler Verfele, demokrasi slami

Muhalifler zerinde ABD'nin rol yok. Avrupa gelimelere olduka petrolnn Avrupa'ya duyarl. Libya %75'ini sattndan,

Halkn direnite gsterecei sebat ve Kaddafi rejiminin uygulayaca boyutlar iddetin ayaklanmann

kaderini belirleyecek. Libya ordusu ve polisinin byk blm muhaliflerin yannda yer alan ayakta grnyor. aldndan, Kaddafi'nin tutmas paral dzeni zor askerlerle rejimini korumaya

Libya

rahatszlk, yolsuzluklar (en kt 32'inci lke).

Kaddafi'ye zmni destek var.

Fakirlik

(nfusun ynetimi,

Sol

gruplara

yakn (%50), yanllar slami

ABD

tm

siyasi halinde

glerle ama bir yok.

Ekonomik stikrarsz gelebilir. lke

sorunlarn

ksa

Tunus

%50'si fakir), siyasi bask yolsuzluklar.

sendikalar demokrasi (%25),

kontak dorudan etkiyi

vadede zmlenmesi zor. hkmetler Bu sre iinde siyasi iindeki

ynlendirici eden

kabul

gruplar (%25).

Batllar, geici bir sre de

30

olsa

zaman

kazanmaya Tunus

kutuplama Devrim ibirlii gler orta bar

iddetlenebilir. doal Ancak, ihtilaflar sayesinde toplumsal

alyor. srail'in

srecinde iindeki bu ayrabilir.

zerinden yrtt siyasi ve ekonomik karlar zarar grecek.

vadede ortam

zlecektir. Ekonomik (zamlar, fakirlik), sebepler isizlik ve blgesel d Demokrasi (%30) rakip yanllar airet lkedeki muhalefet gleri zerinde Batllarn ciddi bir etkisi yok. Destek tamamen kral Abdullah'a veriliyor. Ancak gsteriler srecinde baz gruplarla irtibata geme abalar oldu. rdn'deki dorudan deiiklii ekonomik babakan alndnda sakinleti. Fakirlik (%41), bask politikalar, ayrmclk, politikada yanllar, blgesel d grlen yolsuzluk Devlet Bakan Ali A. Salih'e Rakip airetler (%25), gruplar demokrat (%15), slami (%30), gruplar blnme Terrle temel olduu (!) iin mcadelede Salih lkedeki Muhaliflerin iktidardan sebebiyle arasnda olmadndan, nemli ekilme dorudan sz bir sz onu birlii Salih'in muhalefet Kral'n istemiyor. paket Bu

(%25) slami gruplar topluluklar (%45).

meruiyetini hedef alp rejim nedenle 500 milyon $'lk bir aklanp, grevden olaylar

rdn

sosyo-ekonomik dengesizlik, politikadan rahatszlk

mttefikleri

blm Ali Abdullah Salih'in

Yemen

muhafeti dorudan etkileme abas yok. Salih'e, durumu daha ktletirmemesi iin bask var.

hedef almyorlar. Muhalifler

(en kt 32'inci lke)

yanllar (%30).

havu/sopa uygulamalar bir sre daha devam edecek. Etnik ve mezhebi siyasi Etnik (%90), ii gruplar demokrasi Amerikan ss olduu iin olaylarn Batllarn Ancak srece iine kontroll iilerin trmanmas gelmiyor. demokratik katlm iin Gstericilerin byk blm kraln sorgulamyor. hkmetin deiiklii olmayabilir. nfuzuna Arap yakn iilerin girmemesi kimlii meruiyetini Hedef politikalar vadede ran iin

ayrmclk,

bask, yolsuzluklar

yanllar (%10)

olduundan kkl bir rejim

kanlmaz

grnd

Bahreyn

kral zerinden ynlendiricilik yaplyor. yaklalmas, tutuklularn braklmas deiikliinden korkan ikna Suudi etmek ve en iin demokrasiye siyasi serbest rejim fazla aba

vurgusu

yapldndan, orta yollu bir zm salanabilir.

Arabistan'

harcanyor.

Cezayir

Ekonomi sosyal

politikalar, adalet isizlik,

siz genler (%30), Demokrasi (%25), (%25), gruplar (%20). yanllar Berberiler slami

Muhalefeti konumda mdahalesi srd tavsiyeleri Avrupa'nn nemli gittii Fransa iin

ynlendirecek bir Bat grnmyor. iin etkili AB'nin olabilir. buradan kanad zerinden

Gsterilerde ok olduu ataca iddetini Yolsuzluklarla iin

talepler

daha

ekonomik ekonomik

merkezli hkmetin admlar

yoksunluu, 73'nc lke)

yolsuzluklar (En kt

Rejime ynelik Fransz etkisi

orta vadede huzursuzluun azaltabilir. ilgili

doalgaznn askeri

blm

almalar balatlmas vaadi ve sosyal bar iin verilen szler gstericilerin

31

ynlendirme var.

toplumsal zayflatyor. sebeplere huzursuzluk Etnik dayal

tabann ve dini bir olarak,

belirli

dzeyde seyredecektir. Siyasi ekonomik ayrmclk, basklar, skntlar, yolsuzluk slami gruplar, Krt etnik Marksist Nasrist gruplar, gruplar, gruplar, Trkiye ile ibirlii halindeki Suriye ynetimi, blgedeki gl dalgay ve Trkiye'nin nasihatlarn grnyor. dinlemi Kanl bir i hesaplamaya girmekten ynetimi, barl olabilir. tfeklerin etnik bir kanan orta Bunun ve ne geie Baas Suriye vadede ikna kadar eski

(en kt 51'inci lke)

Hanedan ii rakipler

sreceini

Suriye

iktidardaki gruplarn

aznlk

iradesi belirleyecek. Ancak ksa vadede Suriye'de sarsc bir toplumsal kalkma Ama orta ayak blgedeki dalgaya beklenmemeli. vadede, demokratik

uydurmak zorunda. Siyasi ekonomik huzursuzluk, ayrmc politikalar basklar, Rejm iin muhalifler (%80), (%?) demokrasi yanllar (?), Batclar Muhalefetin blmnn hedefi daha etki deiikliinden iin Batllarn byk rejim ok lkedeki ve ekonomik, son 15 siyasi yldr orta kolay

sosyal

huzursuzluk

konusunda reformcu vadede

sistem iinde reform olduu zemini zayf. Kk bir gruba nfuz edebiliyorlar. srail'in gvenlii slam ran istismar ve radikal (!) tehditleri iindeki etme Batllarn sorunlar gerekesi

rekabet halindeki sac ve kanatlarn uzlamalar

ran

grnmyor.

Dardan

gelen uluslar aras basklar ve tehditler, ran iindeki bar geciktiren bir rol oynamay srdrecek.

olmay srdrecek.

Kaynak: (Aktaran: ORDAF) 3.2. ARAP BAHARI VE TRKYE Trkiyenin kuruluundan beri iki temel d ticaret politikas vardr. Bunlardan birincisi statkoculuk dieri ise batclktr. Statkoculuun temel amac snrlarn ve politikalarn korumaktr. Batclktan bahsederken de batnn bilim ve uygarlnn dikkate alnmasdr. Trkiye 1960lara kadar orta douyla pek fazla iliki kurmamtr. Ortadoudaki bakn iki temel zellii vardr biri gvenlik ve savunma iken dieri ise Ortadoudaki sorunlardan uzak durmaktr.

32

1998 de ise Suriye ile imzalana adana protokol ve 2001 de ABD ve pentagona yaplan saldrlardan sonra dnya terrist saldrlarndan sonra ABDnin Ortadou politikalarndan kayglanan Trkiyenin nlemler almas ve Ortadoudaki sorunlardan uzak durmak yerine sorunlar zmeye almaya balamasyla Trkiyenin Ortadou ile ilikilerini gelitirmeye balamtr. 2002de komularla sfr sorun politikasn uygulamaya balamtr. Ortadoudaki ayaklanmalar Tunusla balayp Ortadouya yaylmtr. Bu ayaklanmalarla yeni frsatlar ve riskler ortaya kmtr (ereve, 2011: 24) Trkiyenin son yllardaki Ortadouya yatrmlar ok byk oranda olup Ortadouya ynelik bir d politika izlemektedir. Trkiyenin Arap baharyla bu yatrmlar ok byk risk altna girmitir o yzden Trkiyenin bu yatrmlara yant verebilmesi gerekmektedir. Ama Trkiye hemen yant vermeyip bir ikileme girmitir. Libya ile olan ilikilerine bakacak olursak Libya Trkiye asndan ok nemlidir. Hem ham petrol almndan hem de Trk firmalarn inaat sektrnde yaptklar byk anlamalar Trkiye asndan byk riskler iermektedir. Bu yzden Trkiyenin yakndan takip etmesi ve d politikalarn ona gre belirlemesi gerekmektedir. Suriyeye bakacak olursak 1998 de savan eiinde olduumuz lkeyle ekonomik, siyasi ve gvenlik asndan byk atlmlar yaplmtr. D politikalarmzn yerine otururken kan ayaklanmalarn Trkiyeyi endielendirdii ve yakndan etkiledii yadsnamaz bir gerektir. Suriyeden bir mlteci akn beklemekle birlikte Krt sorunu da dikkat ekmektedir. Trkiye blgede istikrarn salanmasn karkln kmamasn istemektedir. Trkiyenin blgedeki en byk gc halklar aras bir ekicilik oluturmu ve Trkiyenin blgede sevilen bir lke olmasdr. Trkiyenin Ortadou ile ticari ilikileri bu yzden gelimitir ancak kan karklklar Trkiyenin ticari etkinliine de byk zararlar vermektedir (Altunk, 2011, 3-4).

33

3.3. lkeler Baznda Ticaretin Deerlendirme 3.3.1. Libya Trkiyenin Libyaya olan ihracatn 2010 ve 2011e gre deerlendirdiimizde 2011de % 64,3 gerileme kaydettiini gryoruz. hracatmzn en fazla olduu maddeler ierisinde d yaadmz maddelerin inaat malzemeleri olduunu grmekteyiz. Libya da yaanan ayaklanmayla oradaki firmalarn ve yatrmlarnn iptal olduu ve zarar edildiini grmekteyiz. Bu da Trkiyenin ihracatn ve dviz giriini zedelemektedir. (ereve, 2011:30). Tablo 11: Trkiyenin 2011deki Libyaya ihracat ($)

Kaynak: D Ticaret Mstearl 3.3.2. Msr Trkiyenin Msra art Msra olan ihracatn genel 2010 ve 2011e ve gre

deerlendirdiimizde 2011 de % 14,2 art gsterdiini grmekteyiz. yapan maddelerin olarak elektrik elektronik malzemeler olduunu grmekteyiz. Ancak yap malzemelerinin de byk oranda d yaanmtr. hracatmzn en fazla olduu inaat sektrnn34

kan ayaklanmalar sonucu zedelendiini ve yaplan ihracatlarn azaldn grmekteyiz. Ancak msrla ticari ilikilerimiz Libyaya gre daha az zedelenmitir (ereve, 2011: 30). Tablo 12: Trkiyenin 2011deki Msra hracat ($)


3.3.3. Tunus Trkiyenin Tunusa olan ihracatn 2010 ve 2011e gre

deerlendirdiimizde 2011 de 17,1 art gstermitir. hracatmzda en fazla art gsteren mallarn pamuklu mensucat ve toprak, ta vb. ayklama makineleri olduunu grmekteyiz. Ticari alanda Tunusa da Msrdaki gibi ihracatmzn arttn grmekteyiz (ereve, 2011: 30).

35

Tablo 13: Trkiyenin 2011deki Tunusa hracat ($)


3.3.4. Suriye Trkiyenin Suriyeye olan ihracatn 2010 ve 2011e gre

deerlendirdiimizde 2011de % 71 orannda bir art gstermitir. Bu dnemde ihracatn en ok art gsterdii maln demir-elik vb rnler olduu, bunun yan sra en ok azal gster mallarn ise imento ve profil olduu grnmektedir (ereve, 2011: 33).

36

Tablo 14: Trkiyenin 2011deki Suriyeye hracat ($)


Trkiyenin Ortadou ile ihracatna genel olarak baktmzda en ok demir-elik ve toprak, ta, metal ayrma makine ihracatnda bir art gzlenmektedir ancak bunun yan sra pamuk ve demir-elik alamsz rnlerde bir azalama olduu grlmektedir. etkiledii Ortadou da kan Hem ayaklanmalarn Trkiyeyi yakndan grlmektedir.

blgedeki siyasi g hem de ekonomik g olarak etkilenmektedir.

37

Tablo 15: Trkiyenin 2011deki Ortadouya hracat ($)

Kaynak: D Ticaret Mstearl Trkiye Ortadouyla olan ticareti ve blgedeki gc bakmndan blgedeki tm hareketlilik, siyasi oluumlar ve herhangi bir reform hareketinden etkilenmektedir. Bu yzden daima istikrarn salanmasn istemektedir. Trkiye blgedeki en byk glerden biri olduu iin ve Ortadoudaki halk tarafndan benimsenmi ve hem siyasi hem de ticari faaliyetlerde sz dinlenen ve tercih edilen bir lke konumundadr.

38

Sonu Yllar boyu sren Ortadou sorunlar bitmek bilmiyor, blgede dnya petrol rezervlerinin %65 bulunmas bu blgenin deerini artrmakta ve eitli g mcadelelerin odak noktas haline gelmitir. 2000 ylna kadar birok sava ve ihtilaller geiren Ortadou, 2000 ylndan sonra istikrarl bir yapya kavumutur. Trkiye son 10 yla bakldnda Ortadou ile ticaret hacmini %400 gibi net bir artla blgenin ne kadar byk bir Pazar olduunu gstermitir. Arap bahar dneminde lkelerde yaanlan olaylarn ardndan istikrarn salanmas, olaylarn dinmesi ve yeni ynetimlerin ynetime gelmesinin ardndan, gerek inaat sektr gerekse dier sektrlerde olsun ok byk frsatlar olumaktadr. Trkiye uygulayaca ekonomik politikalarla bu olaylardan en az etkilenecek ekilde atlatabilir ve frsata evirebilir. Uygulayaca siyasi politikalarla da blgedeki nfuzunu arttrr, uluslararas arenada sz hakkna sahip bir konuma gelebilir. Bu dnemlerde uygulanan politikalar olumlu bir tablo izmektedir, Trkiye ekonomik anlamda Ortadou ile ticaret hacmini arttrm ve arttrmaya devam etmektedir. Siyasi anlamda arabuluculuk rolnn stlenmesi nfuzun ve uluslararas arenada sz sahibi olduunun gstergesidir. Ortadoudaki bu ayaklanmalarn gerekten demokrasi haklarnn istemelerinden mi douyor, yoksa batl glerin blgedeki nfuzunu arttrmak ve kaynaklarndan faydalanmak istemiyle uygulanan bir oyun mudur?

39

Kaynaka DREZNC, Aykut, 2005, 1990 2004 Yllar Arasnda Trkiye le Ortadou lkelerinin Ekonomik likileri , T.C. Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi. KIYAK, Hasan, 2005, Trkiyenin D Ticaret Yaps Ve Ortadou lkeleri le D Ticaret likileri, T.C. Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits, Ortadou ktisad Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi. MAZMAN TK, lk, 2008, Trkiyenin Ortadou lkeleri le Ekonomik Ve Ticari likileri zerine Bir Deerlendirme, T.C. Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi. AKGN, Mensur, SENYCEL GNDOAR, Sabiha, LEVACK, Jonathan, PERNOLU, Gke, 2011 Ortadouda Trkiye Algs, TESEV D Politika Program Dergisi, ubat 2011. EROL, Hande, 2008, (1983-1993) Trkiye-Ortadou likileri, T.C. Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Program, Yksek Lisans Tezi. RN AYRANC, Zian, 2006, Trkiye Suriye likileri, T.C. Eskiehir Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi. DEMR, Abdullah, 2006, Trkiye- Suriye- Irak Arasnda Snr Aan Sular Sorunu erevesinde Trkiyenin Su Politikas, T.C. Sakarya niversitesi Yksek Lisans Tezi.

40

SELR, Halit, 2004, Souk Sava Dnemi ve 1990-2001 Dneminde Trkiye-Ortadou likilerine ABD Etkisi, T.C. Kadir Has niversitesi, Yksek Lisans Tezi. AKAR, Orun, 2006, 1990-2000 Yllar Arasnda Trkiyenin Ortadou Politikas ve ABDnin Rol, T.C. Marmara niversitesi, Yksek Lisans Tezi. ORTADOU VE AFRKA ARATIRMACILARI DERNE Ortadoudaki ayaklanmalar ayaklanmalar.aspx EREVE, 2011, http://www.ekocerceve.com/img/arastirmalaryayin/pdf/CERCEVE %20SAYI-57%20son.pdf Meliha Benli Altunk TRKYENN ORTADOUDAK YUMUAK GC http://www.tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/DPT/OD/YYN/Meliha_Altun isik_TR_FINAL.pdf SODAN, Ramazan, 2011, Ortadou Durum Raporu, Kalknma Ajans Dergisi Say: Ocak 2011. Ar, Tayyar, 2005, Gemiten Gnmze Orta Dou , Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynlar, 2. Bask, stanbul. KKASLAN, Ahmet, 2010, Irakn Pazar Potansiyeli, hracat Bilgi Platformu, hracat Uzman, Irak lke Masas. TRKOLU, Yusuf, 2010, ran lke Masas, hracat Bilgi Platformu, hracat Uzman. TKB, 2010 Konfeksiyon Ve orap Sektrleri Asndan Suriye , TKB Genel Sekreterlii Dergisi, Haziran 2010. pek Yolu http://www.ordaf.org.tr/ortadogudaki-

41

DEK, 2010, Suriye lke Blteni, D Ekonomik likiler Kurulu Dergisi, ubat: 2010 www.ibp.gov.tr www.tuik.gov.tr www.worldbank.org

42

Yusuf ÇAKIR

Documents

Transcript of Yusuf ÇAKIR