Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCANkithemsireleri.com/FileUpload/ds394642/File/13_numarali...Sağlık,...
Transcript of Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCANkithemsireleri.com/FileUpload/ds394642/File/13_numarali...Sağlık,...
Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCAN
YAŞ
* YETİŞKİN olmak ÇOCUK olmak
TARAFLAR
VERİCİ ALICI AİLE SAĞLIK EKİBİ
TURUNÇ/MARMARİS
Felsefenin insanlar arası ilişkilerini ve sorunlarını
konu edinen dalı olan etik; doğru ve yanlış
arasındaki farkı ayırt etme, etik tercihler
yapma, ödev ve yükümlülükler yaratma ile
ilgilenir.
-doğru / yanlış,
-erdemli / erdemsiz,
-iyi / kötü
ahlak ilkeleri ile felsefi olarak sorgulanması
Özel etiğin bir şeklidir.
Tıp mesleğinin ahlaksal sorunlarının (değer
sorunlarını) genel ilkeler doğrultusunda
irdelenmesiyle ilgilidir.
tıp mesleğinin
ahlak yapısı,
meslek ahlakı,
etik kuralları
(Beauchamp and Childress, 2009).
Değerler
Erdemler
Haklar
İlkeler
Biyomedikal etikteki sorunların çözümüne yönelik
temelini eylem kuramlarından alan en baskın
yaklaşım ilkeciliktir.
Sorunların her biri koşullara bağlı (prima facie)
yükümlülüklere Karşılık gelen dört ilke
yardımıyla uygun şekilde belirlenip, analiz edilip,
çözümlenebileceğidir.
(Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006,
s.27; Steinbock et al, 2006, s.36-37).
(1) Bireylerin kendi iyi yaşam tasarılarını seçme kapasitesine
saygıyı buyuran özerklik ilkesi.
(2) Diğer kişilere zarar vermekten kaçınmayı buyuran kötü
davranmama ilkesi.
(3) Kişilerin ve genel olarak toplumun yarar ve mutluluğunu
artırmayı buyuran yararlılık ilkesi.
(4) Doğru eylemeyi, yarar ve yükleri hakkaniyetli
paylaştırmayı ve ihtilafları adil işlemlerle çözmeyi buyuran
adalet ilkesi.
(Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006, s.27; Steinbock et
al, 2006, s.36-37).
AZMAK/AKYAKA
Bilindiği gibi en eski tıp etiği ilkesi yararlılık
(beneficence) ilkesidir.
Hipokratik etiğinin merkezinde yer alan yararlılık
ilkesi, çağdaş tıp ahlakı anlayışının da merkezinde yer
almasına karşın, en tartışmalı, sınırlarını
belirlemenin en zor olduğu ilkedir.
(Ersoy N, Aydın E. Tıbbi etikte yararlılık ilkesi. T K. Tıbbi Etik 1994, 2).
Kötü davranmama ilkesi başkalarına zarar vermemeyi
kapsar.
Başkalarına zarar vermeme ahlaksal bir eylemdir.
Kötü davranmama;
başkalarına zarar vermeme
başkalarını zarar tehlikesine atmama
anlamına gelir.
(Beauchamp and Childress, 2009).
Kök hücre donasyonunda etik olarak fayda zarar riskine bakılırsa, fayda çoğunlukla alıcıya gider.
Alıcıya Yararı
Sağlık, ömrün uzaması, yaşam kalitesinde artış, sosyal ve maddi kazanımlar vb.
Vericiye Yararı
Sevilme, takdir edilme duygusudur,
Gönüllülükle ve bir başka insana yardım etme hayat verme amacıyla yapılırken,
ve bu ne kadar riske karşılık olur tartışılmaktadır.
Önce zarar verme ilkesi ve verici ilişkisi
Vericinin hazırlık süreci (İmmün sistem
güçsüzleşiyor, Hücre değişimi)
Vericiye ilaç veriliyor
Vericinin zaman kaybı var
İşlem öncesinde, esnasında ve sonrasında en üst
düzeyde tıbbi bakım verilmelidir.
Elde edilecek yararın iyi değerlendirilmesi lazım
Yarar – zarar dengesi kurulabilmeli ve riskler ağır
basıyorsa kaçınılmalıdır.
AKYAKA/GÖKOVA
Geniş anlamda özerklik; bireyin özgür, bağımsız
olarak kendi başına düşünebilme, kendi
hakkında karar verebilme ve bu kararına
dayanan bir eylemde bulunabilme yeterlik ve
yetkinliğidir.
Özerklik kavramı, özerk birey, özerk seçim ve
özerk eylem öğelerini de kapsamaktadır.
Hastalığın/müdahalenin doğası,
Riskleri,
Yararları,
Onam vermemenin sonuçları da dâhil
alternatifler
ve onların yarar ve riskleri konusunda
birey tarafından bir tıbbi müdahalenin kabulü veya
reddiyle sonuçlanan özerk kararı olarak tanımlanır
(Ersoy, 2003; Jonsen et al, 2002, s.55).
Bilginin kavranması
Kapasite
Gönüllülük
Onam
Kolayca anlaşılabilir bir dil kullanmalı, tüm
görüşmelerin zamanlaması, yeri ve
hekim/hemşirenin tutumu ile iletişim sürecine zarar
verebilecek duygusal, psikolojik, sözel, kültürel ve
sosyoekonomik farklılıkları dikkate almalı,
gerektiğinde geribildirim alarak bireyin bilgileri
kavradığından emin olmalıdır
(Ersoy, 2003; European Commission, 2004, m.7.2.1; Sharpe and
Carter, 2006, s.138-141).
Tıbbi ortamda bireyin bir müdahaleye onam
verme veya reddetme kapasitesi uygun bilgiyi
anlama, tıbbi durumunu ve muhtemel
sonuçlarını değerlendirme, tercihleri üzerine
iletişim kurabilme, seçenekler konusunda
kendi değerleri çerçevesinde makul
değerlendirmeler yapabilme becerisidir
(Ersoy, 2003; Etchells et al. 1996b).
Bireyin kendisi için uygun gördüğü kararın
uygulanmasına herhangi bir baskı, ikna ve zorlama
olmaksızın izin vermesi anlamına gelir.
Gönüllülüğü duygusal ve psikolojik iç etkenler ile aşırı
ikna, baskı, yönlendirme gibi dış faktörler
zedeleyebilmektedir. Dış etkenler tamamen bilginin
verilmesiyle ilişkilidir.
(Ersoy, 2003; Sharpe and Carter, 2006, s.128).
Aydınlatmanın ardından bireyin işlemi
gönüllülükle kabul ettiğinin göstergesi olan
onam formu imzalanır.
Her bir tıbbi işlem için onam formunun
imzalanması onamın alındığına dair bir
varsayım sağlasa da açıklama ve kavrama
öğeleri için açıklık sağlamaz
(Sharpe and Carter, 2006, s.137).
Hemşirenin Aydınlatılmış Onam sürecinde
rolü nedir/ne olmalıdır?
. İşlemin riskleri ve yararları,
Donör ve alıcının sağlığını korumak için gerçekleştirilen testler ve işlemler,
Bu testleri incelemek için donörün hakları,
Alternatif yöntemler,
Donörün tıbbi bilgilerinin korunması ve gizliliğin olduğu,
Donöre soru sormak için fırsat tanındığı,
Donörün bağış yapmayı reddetme hakkı olduğu ve reddetme halinde alıcının maruz kalacağı sonuçlar anlatılır.
Üzerinde en fazla durulan konu yönlendirici olmama ve
bireyin özerk seçim yapmasını sağlama olduğundan
gönüllülüğe vurgu yüksektir.
Bilgiye duygusal ve psikolojik uyumlarını da içerecek şekilde
kendi ihtiyaç, amaç, endişe ve beklentilerini tartışmalı ve bu
sayede gönüllülük sağlanmalıdır.
Potansiyel vericiler mümkün olduğu kadar
erkenden riskler, yararlar ve seçenekler
konusunda tam olarak bilgilendirilmelidir.
Mümkün olan her yerde zorlayıcı, içsel ve
dışsal baskılar araştırılmalı ve
tanımlanmalıdır
Vericilere tarafsızlıkla yaklaşılmalıdır.
Mümkün olduğunda bağımsız klinisyenler ve
sağlık mensupları da bu sürece katılmalıdır.
DATÇA
Bir nakli gerektiren bir hastanın kendi
doktoru/hemşiresi tarafsız olabilir mi?
Foundation for the Accreditation of Cellular Therapy and the Joint Accreditation
Committee of International Society for Cellular Therapy and European Group for
Blood and Marrow Transplantation (FACT-JACIE) recommends
Bronwen E. Shaw. First do no harm. BLOOD. 2010 115: 4978-
4979doi:10.1182/blood-2010-03-275255
tüm vericiler için
“bağımsız bir
doktorun
kullanılacak donör
uygunluğu
değerlendirmesi”
önerilir.
Joint Accreditation Committee-ISCT&EBMT. JACIE. http://www.jacie.org.
Accessed May 5, 2010.
Günümüzde kök hücreler farklı yöntemlerle mobilize
edilmekte, farklı şekillerde toplanmakta, farklı
ayıklama işlemleri yapılmakta, ekspanse edilmekte,
dondurulmakta, saklanmaktadır. Tüm bu işlemlerin
ehil kişilerce yapılması etik olarak gerekmektedir.
Yamaç Paraşütü/Fethiye
Alıcı ve verici ile ilgili tıbbi ve kimlik bilgilerinin
mahremiyeti korunmalı; yazılı ve görsel kitle
iletişim araçlarında hasta mahremiyetini çiğneyen,
özel yaşamı sergileyen, hasta ve yakınlarının,
ailenin korunmasını zedeleyen beyanlardan
kaçınılmalıdır.
Hasta mahremiyetine giren ancak üçüncü
tarafları, kamuoyunu, bilim çevrelerini, toplumu
ilgilendiren bu tür olgularla ilgili bilgilendirme,
öncelikle hastanın izniyle ve bilgisi dahilinde
yapılmalıdır.
Basın haberlerinde ve basına yapılan
açıklamalarda bağışı özendirici, kamuoyunu
bilgisel temelde aydınlatıcı, hasta mahremiyetine
saygılı ifadeler kullanılmalı, halkın, bağışı
özendirme yönünde güveni kazanılmalıdır.
Açıklamalar, merkezlerin reklamına yönelik ve
ekipler arası rekabet izlenimi veren, hasta yararını
göz ardı eden ifade ve eylemler içermemeli; halkı
aydınlatma ve özendirme sorumluluğuyla
davranılmalıdır
Etiğin adalet, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine uygun
olarak, organ ve doku nakli asla ticari kâr gayesiyle
yapılamaz.
Downs S. Ethical issues in bone marrow transplantation. Semin Oncol
Nurs. 1994 Feb;10(1):58-63.
Bone Marrow Transplantation;Apr2012 Supplement, Vol. 47, pS471
European Group for Blood and Marrow Transplantation (EBMT) 2012
Ölüdeniz
Kötüye kullanım mümkün olabilir!
Gizlilik verilerin saklanması vb. durumda etik
duyarlılık,
Deney aşamasındaki tedaviler zorlama
yönlendirmeden sakınmak gerekir,
Mucize beklenmemesi,
Umut tacirliğinden uzak durmak,
Karşılıklı güven duygusuna dayanan ilişki,
Kararı etkileyen kültür ve inanç farklılıklarını göz ardı etmeme,
Kanıta dayalı tıp uygulamasına göre uygun tedavinin belirlenmesi,
Kök hücre kaynağının varlığı, donorün riski, yanıt oranı, protokole
hastanın uyumu ve maliyetin artışı
Her hasta için kök hücre nakli tedavisini fayda zarar analizi
yapma
Dürüstlük ilkesine bağlı kalma (Örneğin; standart tedavi yetersiz
kaldığında kök hücre nakli ikinci seçenek olarak mı planlanıyor?)
Hastasına hastalığının tedaviye yanıt oranını, hastadan
kaynaklanan ve neticeyi etkileyecek olaylar tüm gerçekliği ile
anlatılması,
Hastasını gerçekten söylenenleri anlama ve kavrama düzeyini
gözden geçirme
Begonvil/Eski Muğla Evi/ Çocuk
Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar
(A savior sibling or saviour sibling)
Kordon kanı
Kordon kanı genetik ve biyolojik özellikleri nedeniyle bebeğe ait bir dokudur.
Aile bebek adına karar verebilirse de fetus ile ilgili araştırmalarda olduğu gibi kordon kanı toplanmasında hekimin gereksinim belirtmesi ya da kurul kararı gerekebilir.
Alındığı kişiye bir zarar vermediği düşünülürse
Kemik iliği nakliyle karşılaştırıldığında ise herhangi bir anestezi ya da müdahale olmadığından kan bağışı gibi düşünülebilir
Annas GJ. Waste and longing-the legal status of plasentalblood banking. N Engl J Med; 340: 1521- 4.
Sugarman J, Reisner Eg, Kurtzberg J. Ethical aspects of banking placental blood for transplantation. JAMA 1995; 274: 1783- 5.
Kordon kanı normal akışa müdahale gerektirmeyen
yenidoğana külfeti olmayan uygulama?
Kordon kanı vericiye hiçbir risk oluşturmadan
toplanıp saklanabilir.
Yenidoğanın kendi kordon kanının kendisine
verilmesi olasılığı konusunda kesin rakamlar
olmadığından ailelere “biyolojik bir sigorta” ??
Kordon kanı Kime ait?(yenidoğanın mı? Ailenin
mi?)
Merkezler saklanma ücretleri vb.
Çocukluk çağındaki donörlerden periferik kök hücre
toplayabilmek için tamamen sağlıklı olan bu
çocuklara dışarıdan hematopoietik büyüme
faktörlerinin (G-CSF veya GM-CSF) verilmesinin çok
uygun olmadığı genel olarak kabul edilmektedir
Ayrıca çocuklarda uygun damar yolunun
sağlanması da sorun yaratabilmektedir.
Çocuk incinebilir gurubun bir üyesi
Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar
Küçüklerden kemik iliği nakli etik açıdan
onaylanabilmektedir.
Özetle;
Hiçbir şekilde yetişkin uygun donorün bulunmaması,
Alıcının makul bir yararının olması,
Donör, klinik duygusal ve psikososyal risklerin minimize
edilmesi,
Donör ve ilgili alıcı arasında güçlü kişisel ve olumlu
duygusal ilişki beklenmeli,
Ebeveyn onamı ve çocuğun onayı
(American Academy of Pediatrics, Committee on Bioethics. Children as hematopoietic stem cell
donors. Pediatrics. 2010;125(2): 392– 404).
Kordon kanı nakli için doku grubu uygun kordon
kanına ihtiyaç bulunmaktadır. Uygun kanı bulmak
için yeni kardeş dünyaya getirmek
Uygun doku grubu taşıyan kardeşin dünyaya gelmesi
için IVF işlemine başvurulması
IVF uygulaması sırasında embriyolar arasından
doku grubu uygun olan seçilmekte, diğerleri yok
edilmektedir (ya da araştırma vb. amaçlı
kullanılmaktadır)?????
Kardeş özellikle yeni bir çocuğun dünyaya
gelişi insanı araç olarak görmek ?????
Burada % 100 uyumlu tüp bebek yapma
çabası insanın değeri ve onuru için ????
Nakillerde, gerek araştırma etik kurullarından
gerekse hastane etik kurullarından, sağlık
çalışanlarının bilimsel ve etik yönden doğru
karar almasına ışık tutacak yapılar olarak
yararlanılması önemli ve değerlidir
Türkiye Bilimler Akademisi ülkemizde insan
sağlığını ilgilendiren her türlü girişimde
bilimsel, yasal ve etik kuralların (Ulusal
bioetik kurulların izni alınarak) titizlikle
uygulanması gerektiği görüşündedir. TÜBA'nın Kemik İliği Nakli Kampanyaları İle İlgili Görüşü -18
Haziran 1999
Yakın tarihlerde karşılaşılan örneklerde ise bu
kampanyalar sosyal paylaşım sitelerinden
çoğalmaktadır?
Belmont Raporuyla
Helsinki Bildirgesinde
İyi Klinik Uygulama Kılavuzu
Klinik Araştırmalar Yönetmeliği (2011)
Eylül 2012 - 10:12
Milliyet.com.tr
Kan kanseri (Lösemi) olan 17 yaşındaki oğlu Göksel Özdemir’in iyileşmesi için çağrıda bulunan anne Buket Burkaç, hastalığın son evresine girdiklerini belirterek, 2 ay içerisinde uygun iliğin bulunması
gerektiğini söyledi. Doku bankalarına kayıt yaptırdıklarını dile getiren
Burkaç, yurt içi ve yurt dışında donör arama çalışmalarının başladığını kaydederek, “Sonrasında Amerika’dan sevindirici bir haber geldi. Yüzde 90 uyumlu bir vericimizin olduğu söylendi. Fakat vericimiz şartlı bağışta bulunmuş ve iliği 8 ay sonra verebileceğini belirtmiş. 8 ay boyunca çok ağır bir kemoterapi tedavisi uygulandı çocuğu iliğe hazırlamak için. Fakat Şubat ayı geldiğinde hadi dedik artık verecek fakat hiçbir sebep belirtmeden donörümüzün vazgeçtiği haberini aldık. Bu haber oğlumu da bizi de yıktı. Bizim için moral çok önemli. Ve sonuçta oğluma çok daha büyük bir zarar verdi” şeklinde konuştu.
21 Mart 2012
Lösemiye yakalanan Münevver Karabulut’a
ilik nakli gerekti; kardeşler arasında
yalnızca Vali Cahit Kıraç uyumlu çıktı
Sipariş bebek olarak dünyaya gelen minik
Gizem’den alınan ilik, abla Gizem’i yaşama
döndürdü. 2 kardeş başarılı operasyonu
birlikte kutladı
01 Nisan 2011
Japon hükümeti, yüksek radyasyona
maruz kalan işçi ve mühendislerin kök
hücre örneklerini toplayacak. Çalışanlar
kemik iliği yetersizliği yaşadığında ise
dondurulan örnekler verilecek. Ancak
uzmanlar bu yöntemi eleştiriyor
10 Şubat 2011 –
Bazı ülkelerde yasak olan kardeşine kök hücre verebilmesi bebek elde etme yöntemi Türkiye’de 10 yıldır uygulanıyor. Uygulamaya karşı çıkanlar, bebeklerin bir araç, hatta “yedek
parça” gibi görüldüğünü söylüyor. Fransa’da beta talasemi (Akdeniz anemisi) hastası ablası için dünyaya getirilen Umut Talha bebeğin doğumu kilise ve muhafazakârlar tarafından tepkiyle karşılanırken, Türkiye bu yöntemin uygulandığı ülkelerden biri. İtalya gibi bazı ülkelerde yasak olan genetik tanıyla sağlıklı ve kardeşiyle aynı doku uyumuna sahip bir bebek elde etme yöntemi, Türkiye’de 10 yıldır uygulanıyor. Bu uygulamanın yasak olduğu ülkelerden Türkiye’ye gelen ailelerin sayısı da az değil. Uygulamaya karşı çıkan uzmanlar, “ilaç bebekler” olarak tanımlanan bu bebeklerin bir araç, hatta “yedek parça” gibi görülmesi endişeleri taşıyor.
İnsan varlığının biricikliği değeri
öncelenerek; insan onuru ve kişiliği
korunarak; ırk, din, dil, cinsiyet gibi hiçbir
ayrım gözetmeden, insan temel hak ve
özgürlüklerine saygılı biçimde
gerçekleştirilmedir.
İnsan onurunun korunması, hastaya zarar
vermemek, özerkliğine saygı duymak,
mahremiyetini korumak gibi etik değerler
ve hasta haklarının yerine getirilmesi ile
gerçekleşir.
Teşekkürler