Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni aytaç ilhan

7/31/2019 Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni ayta ilhan

1/29

182

Dokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimler Enstits Dergisi

Cilt 10, Say: 1, 2008

Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni: Belirsizlik,Smr ve Ahlki Kriz

mer Ayta*Sleyman lhan**

zet

Yeni kapitalizm (rgtsz kapitalizm) bir yandan esnek retimortamlarnda ikame ettii yeni iliki alar, te yandan piyasannnceliklerini toplumun nceliklerinin yerine ikame etmesinin bir sonucuolarak toplumu bir arada tutan gven, doruluk, istikrar vb. ahlkideerleri andrmaktadr. zellikle esnek retim ilikilerinin bireyinkiilik ve karakter yaplar zerindeki ykc etkilerinin, kat/brokratikretim ortamlarndan hi de geri kalmad bugn daha iyianlalmaktadr. alanlar ve genel toplum, elektronik aygtlar, internet,cep telefonlar vs. sayesinde hep ulalabilir, gzetlenebilir, kontrol

edilebilir bir mecrada tutulabilmektedir. Bunun sonucu olarak,deiiklie ak olma, yeni durumlara adapte ol(ama)ma, gvensizlik,endie gibi yerleik ahlki deer ve ilkeleri andrc bir etki yaratmakta,toplumsal dzlemde ise, genel ahlkn lmne sebebiyet verilmektedir.

Bu almada, yeni kapitalizmin bu sreci hzlandrc etkide bulunduutemasna vurguda bulunulmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Yeni Kapitalizm, karakter anmas, esnek ilikialar, genel ahlkn lm

* Do. Dr., Frat niversitesi Sosyoloji Blm, [email protected]** Yrd.Do. Dr., Frat niversitesi Sosyoloji Blm, [email protected]


2/29


3/29

184

ederler. alanlar kat kurallarla, telefonlarn ve e-postalarngzetimi yoluyla kontrol altnda tutulur, alt kademe alanlarniini organize etmek iinse, yz yze deerlendirmeler yerineyazl formel direktifler devreye sokulur. Esnek alma dzenindehem brodakiler hem de bro dndakiler (brokrasi ve i dnyas)kat denetim ve gzetimin arln fazlasyla hissederler.

Gnmzdege modernlik, ge kapitalizm, postmodernizm,post-fordizm ya da yeni kapitalizm olarak formle edilen bu

evrenin, iinde ta

d

ve insana/topluma/doaya dnk kimitehditler/tehlikeler, sosyal teorisyenlerin youn kayglar/endielerbeslemelerine neden olmaktadr. Bu dorultuda kapitalizmin aldbu yeni duruma kar, ahlktan ve insani deerlerden yana sesleriniykseltmekte, kapitalizmin ahlkilii boan, yok eden ve onu

buharlatran doasna kar, insandan ve erdemden yanabirlemektedirler. zellikle de modern kapitalizmin yedeindekidnyay farkl perspektiflerden sorgulayan ok sayda teorisyenin(rn. Z.Bauman (1998, 2001), R.Sennett (2002), H.Arendt (1994),A. Heller (2006) vb.) bu yndeki katklarnn, eski/yenikapitalizmin toplum kurgularna kar koyacak kimi imknlarierdii gereini teslim etmek gerekir.

Bu almada, yeni kapitalizmin odakland iktisadi, politikve toplumsal evrenin iinde kk salan kaos ya da paralanmlnkendi iinde kararl/istikrarl normatif unsurlar zayflatt ve birtoplumsal ahlk krizine kaynaklk ettii zerinde durulacaktr.

Yeni Kapitalizm

Kreselleme srecinde ekonominin ald yeni durum, yenikapitalizm olarak da nitelendirilmektedir. Yeni kapitalizm, bir

baka adlandrmayla rgtsz kapitalizm terimi, John Urry,Scott Lash ve Claus Offe tarafndan ileri kapitalizmin ekonomisi,devleti ve sivil toplumunda sosyo-ekonomik gruplarda gzlenen

paralanmay ifade etmek zere kullanlmaktadr (Marshall,1999:564). Ancak, rgtsz kapitalizm, zlp dalma halindeolan bir sistemi ya da ille dzensizlii anlatmaz, basite rgtlkapitalizmin kartn ifade eder; kapitalizmin yeni bir evresidir,


4/29


5/29


6/29

187

deien piyasa koullarna ayak uydurabilir biimde rgtlenme,hem kurumlar hem de bireyler iin hayati nem kazanmaktadr.Kurumlar/iletmeler, tam da bu yzden srekli yeniden yaplanmakzorunda kalmaktadrlar. Bylece istikrar ve uzun vadelilik gemiedair birey haline gelmektedir.

Esneklikle birlikte almann anlam ve ilevleri btnyledeimektedir. Hatta esnek emek dnyasnda almanntoplumsal ba, toplumsal uzlama, btnleme,

toplumsallama, bireysel kimlik ve anlam kayna

olarakyeri doldurulamaz, vazgeilemez ilevlerinden hibiri yerinegetirilememektedir. Dnem, saat ve cretleri deiken, geici,esnek, kesintili hale gelen alma artk bir kolektifle

btnleemiyor, gnlk, haftalk, yllk zaman ve yaamndnemlerini yaplatrmay srdremiyor, herkesin yaam projesinizerine ina ettii kaide olmaktan kyor (Gorz, 2001: 83).

Yeni alma ekli, bir ii yapmak zere bir araya gelen ve ibitince tamamen birbirinden ayrlan ekipleri ve srekli yeni gruplaroluturan alanlar vurguluyor. Yatay ve dar zaman aralklalma ekilleri iiler arasnda kardelik balarn zayflatma

eilimindedir. Szgelimi, R. Putnam, i arkadalnnAmerikallar arasndaki arkadalklarn % 10undan azn tekilettii bulgusuna ulamtr; insanlara nemli bir konuyu kiminletartacaklar sorulduunda, yarsndan az tek bir i arkadannismini vermitir. Zayf arkadalk balar, her alt ya da sekiz aydarotasyona bal olarak deien ekiplerde olduu gibi, zellikleiilerin ok ksa bir sreyi birlikte geirebildikleri bu tr ilerindoal toplumsal sonucudur. Gayet basite, insanlar birbirini tanmafrsat bulamazlar. yerinde toplumsal beceriler ad altndazendirilen ho grnme, gstermelik ibirlii ve kaba saldrganlkduygularna hakim olma halinin de hibir toplumsal katks yoktur.Ortada sadece ok fazla taahhde girmeden oluan yzeysel bir

sosyalleme vardr (Sennett, 2005: 187-196).

te yandan, Harvey (1993: 83-84), esnekliin, snf ilikileri,smr, kriz oluumu ve var olmann toplumsal koullar zerindedeiimci bir etkiye sahip olduunu belirtir. Ona gre, otomasyon,

bilgisayarlama ve retim sistemleri ve igc piyasalarna daha


7/29

188

fazla esneklik getiren yenilikler, iinin daha fazlabeceriksizletirilmesi ve disipline edilmesi iin sermayeninelindeki ilevsel birer kozdur.

Dahas, insan en deerli sermaye olarakdeerlendirilmektedir. nsan, retim srecinde insani kaynak,insani sermaye, soyut insani sermaye olarak dnlyor.nsann insana zg kapasiteleri, makinelerin cansz zihniyle

birlikte ayn sisteme dahil edilmektedir. nsan cyborga dnyor,

varl

k olarak zneliine kadar, tm btnlyle retim arac

haline geliyor, yani ayn anda hem sermaye, hem mal hem de emekhalini alyor. stelik para sermayenin deer kazanmasna dayanansistemde, insann kapasiteleri kullanlmad llerde insanreddediliyor, dlanyor ve varolmayan birey muamelesi gryor.En deerli-sermaye-insan yalnzca sermaye gibi kullanlabiliyorsadeerli addediliyor (Gorz, 2001: 16).

Yeni Kapitalizm, Gzetim ve Bireyselleme

Teknoloji kapitalist ilikiler sisteminin kendini srekliyeniden retmesinin etkili bir aracdr. Yeni teknolojinin kapitalist

karakterini ve bunun kapitalist retim ilikilerinin kat sonularnarttrma ve derinletirme eilimini vurgulayan baz aratrmaclar,

bu konuda olduka karamsar bir gr savunurlar. Bunlariverenin, uzak mesafede bile olsalar iiler zerindeki kontrolarttrmak ve uzman iilerin yargsyla ve karar verme yetkisiyleyer deitirebilecek otomatik sistemler yaratmak iin bilgisayarteknolojisini kullandna iaret ederler. Evden almann,

bilgisayar anda yeniden ortaya kmaya balamas bueletirmenlere merkezi olmayan, zerk iin ortaya ktn deil,

baz koullara dayanan ve gvenli olmayan istihdamnbydn, retimin ucuzladn ve almann younlatngsteriyor (Meiksins, 2003: 178).

Yeni kapitalizmin yedeinde gelien elektronik medya veiletiim ortamlar insanlar, gittike daha da bireyselletirmekte vedenetim ark iine ekmektedir. Aslnda Elektronik Devrimin,toplumsal adan yeni kltrel etkileimin alt yapsn hazrladsylenebilmektedir. Artk ev, yaam sreci iinde merkezi konuma


8/29

189

gelmi, kltrel yaam da ev iinde belirlenmeye balamtr. Bugelimenin hzlanarak devam edecei grlmektedir. nsanndnyay alglamas, tutum ve tavr gelitirmesi, elenmesi vb.kltrel oluumlar artk evde, TV karsnda biimlenmektedir.Bunun doal sonularndan biri youn bireysellemedir.Patriyarkal ailenin de hzla zlmeye balamas bireysellemeyleilintilendirilmektedir. Elektronik medya (tele alveri, tele-

bankaclk, tele check-up gibi) yaamn her alanna girmi vegirmeye devam etmekte ve bu sre hem bireysellemeyi hem de

bireyin denetimini kolaylatrmaktadr (aylan, 1999: 126).

M.Hardt ve A.Negri, mparatorluk adl eserlerinde, yenikapitalizmle bireysellemenin ald yeni ehreye iaret ederler.Onlar, retim srelerinde sregelen yeniden rgtlenmede, irketiinde olduu kadar dnda da bireysel zerkliin ne ktn,dahas, ierisi, dars snrnn giderek belirsizlemeye

baladn belirtirler. Benzer ekilde, kiisel katlm, herkesinkiilik ve yetkilerinin projeler etrafnda deer kazanmas,hiyerarik yapdaki eski idarecilerin yerini manager larnalmas ve bunlarn da bir tr animatr olarak yeni roller yanihareketlilik ve gebelik etrafnda bylenmi pozisyonlar

almalar sz konusu bireysellemenin tezahrleri olarak grlr.Bylece yeni kapitalizm, bir bakma, Batl bireyselleme sreciniyounlatrc bir etki yaratmaktadr (Corcuff, 2007:32).

Ulrich Beck de, yeni, ada kapitalizmde bireysellemeninyerinin giderek artt ynndeki grlere katlr. Ona gre,sanayilemi, zengin Batl lkelerin tamamnda, zellikle de ikincidnya savan izleyen Refah-Devleti dnemi modernleme sreci

boyunca, grlmemi apta ve younlukta, toplumsal birbireyselleme hamlesi gereklemitir. U. Beck, geleneinzincirlerine kyasla zgrletirici etkileri olan bireysellemenindier yznn ise tam tersi bir grnmde olduunu belirtir. Ona

gre, bireyselleme ile birlikte, yava yava emek piyasasnda,dostluk ya da ak ilikilerinde vs. zorluklar ve baarszlklar

ba gsterir, kii, adeta, zsaygnn ile yoluna srklenir. Burealite, Alain Ehrenbergin ada bireyciliin patolojileri zerinegzlemlerine ve kendi olma yorgunluu dedii eye biziyaknlatrr (Beck, l986;Corcuff, 2007:32-33).


9/29


10/29


11/29

192

dedii, i ve isizlik arasnda dalgalanan bu havuz, bugn ABDde25 milyon kiiyi iine almaktadr (Artun, 1999:26-27).

Yeni kapitalizmin esneklik zerinden rettii istihdamilikilerinde zellikle belirli bir iverenin olmamas ya dagzkmemesi, iin yaam boyu alglanmamas, belirsizlik veistikrarszl daha dorusu risk algsn ykseltmektedir.stikrarszlk, alanlar iin hissedilen yksek gvencesizliin yansra endienin de kaynadr. Gelecee dnk bir kayg olan

endie, genelde srekli risk ortam

nda hissedilir. Yine, gemideneyimlerin bugne klavuzluk edemedii durumlarda younlar. endiesi (apprehension), kiinin zsaygsn azaltmakta, aileler

blnmekte, cemaat yaplar paralanmakta, iyerlerinin kimyasdeimektedir (Sennett, 2002:101-102).

Gnmzde sermaye, cretli ii ve iileri ortadankaldrarak, ii hareketinin smrye dayatmay baardsnrlarn neredeyse hepsini ortadan kaldrmaya giriiyor. Kolektif

pazarln yerine bireysel pazarl, konvansiyonel cretlerinyerine bireyselletirilmi ve deitirilebilir cret demelerini,cretli alanlar ilikisinin yerine ticari ilikiyi geiren sermaye,

ynetim iktidarnn ve insanlar zerinde kullanaca makinelertarafndan uygulanan basklarn yerine, birbiriyle rekabet ederek

paralanm bireylerin zerinde, piyasann nesnel yasalarnnanonim olduklar iin kar konulmaz bir ekilde uygulad

basklar ikame ediyor (Gorz, 2001: 76).

Esnek kurumlarn bireysel abaya ball da yeterincedllendirdikleri sylenemez. Gerekte piramit tipirgtlenmelerde kuruma sadakatle hizmet eden insanlar, busadakatleri iin dllendirilirdi. Ancakimdi, kdem, hizmet sresiya da sadakatin firmalarda ok az bir deeri var. Only the

Paranoid Survive (Yalnzca Paranoyaklar Hayatta Kalr) adlkitapta ntel irketler Grubunun bakanunlar yazyor: Rekabetkorkusu, iflas korkusu, hata yapma korkusu ve kaybetmekorkusunun hepsi de ok gl birer motivasyon arac olabilir.alanlarmza kaybetme korkusunu nasl hissettirebiliriz? Bunuancak kendimiz de hissedersek yapabiliriz (Sennett, 2005:194).


12/29

193

Bu tr rgtlenmelerde kopu bir anlam ifade eder; yaknzamanlarda IBMde mevcut ileri azaltma operasyonunu yneten

bir danman, alanlarn irkete gvenemeyeceini anladnda,kendilerini daha iyi pazarladklarn sylyor. nsanlardan, iyaamlarna bir yerden bir yere atlamalardan oluan bir grevdizisi, ayr epizotlardan meydana gelmi bir faaliyet olarak

bakmalar bekleniyor (Sennett, 2005: 194).

te yandan, smr arknn aslnda alanlar aarak btn

toplumu etki sahas

na ald

da vurgulanmal

d

r. Kitleler gitgideazalan/kesilen sosyal gvenlik harcamalar, zelletirmeler vegenel topluma detilen ar bir yoksullukla yz yze kalmdurumdadr. Emek zerindeki smr ark, genel topluma kartotal bir baskya, tehdite ve yksek rizikolu hayatlara karlk gelir.Bugn byk bir gelir eitsizliini, akut bir yoksulluudeneyimlemekte olan bir dnyada yaamaktayz. Gelir eitsizliigelimi lkelerde bile astronomik seviyededir. Kii bana GayriSafi Milli Hslann ok yksek olduu Amerikan toplumundazenginlerle yoksullar arasndaki gelir uurumu aslnda yenikapitalizmin bu yzn gzler nne sermektedir. Zira Dawson veFoster (2003: 70)a gre, ABDdeki btn finansal gelirlerin %

94 toplam nfusun % 20sini oluturan yukardakilere aittir ve %80lik bir orana sahip aadakilere de sadece % 6s kalmaktadr.Yukardakilerin % 1i finansal gelirlerin % 48ine sahiptir ve buoran aadakilerin sahip olduu orann sekiz katdr. Bu lkede ilk200 iindeki imalt, imalat sektrnn % 60ndan fazlasnelinde bulundururken, ilk 710 imalat toplam imalatlarn %25ini oluturur ve % 80in zerinde bir hakka sahiptir. 1990larn

banda ABD ekonomisinin ilk 600 irketi tm sat gelirlerinin %80inden fazlasn elinde bulunduruyordu.

Evden alma ise, bir bakma, kapitalizmin rgtsz emeeynelerek, hibir sosyal gvence maliyeti stlenmeden emei

ucuza mal etmesini mmkn klmaktadr. Esnekliin getirdiievden alma sayesinde kadn igcnn istihdam alannngeniletildii iddia edilse de aslnda emek btnyle smryeak hale getirilmekte, isizlik artmakta ve zenginlerle yoksullararasndaki mesafe genilemektedir. Bylelikle, yeni kapitalizmesneklik zerinden bildik istihdam anlayn tmyle


13/29

194

deitirmektedir. Yeni kapitalizmin getirdii esneklikle birliktetanmsz iler yaygnlamakta, i disiplini zayflamakta, mesaikavram belirsizlemekte, i gvencesi neredeyse ortadankalkmaktadr (bkz. lhan, 2007).

Gerekten artan isizlik ve sosyal gvenceden mahrumiyetingeni kitleleri korunaksz brakmas, ar bireycilik ve paralanma,deer kaymas, kayg, tedirginlik, gerginlik, huzursuzluk, stres ve

bireysel/toplumsal izofreni, ekolojik ykm, birey/toplum iin

koullar

n daha da ktletiini/ktleeceini gstermektedir. Birbaka deyile, yeni kapitalizm, genel olarak toplumu gerekanlamda bir risk toplumuna dntrmekte ve riski kresellekte yaygnlatrmaktadr.

Yeni Kapitalizm ve in Kiilik zerindeki Etkisi

R.Sennett, Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde inKiilik zerindeki Etkileri (2002) adl almasnda, yenikapitalizmin alma dzenine getirdii yeni perspektifin etkili bireletirisini yapar. Yeni kapitalizmin yeni imknlar ortaya koymakla

birlikte alma ortam, alanlar ve onlarn karakter yaplar

zerinde ykc ve sarsc bir tesir meydana getirdii, istikrarl,kalc, yerleik tm deer ve davran biimlerini sarsan travmatik

bir tehdit dalgasn balatt uyarsnda bulunur.

Sennett, bu almasn, gerekte, Fordist ve post-Fordistretim rgtlenmesini karlatrarak ve bu iki rgtlenme

biimlerinin en fazla da birey zerinde oluturduu baskdzenlerinin gerekte deimezlii ve ykc etkileri zerine kurar.Bunu karakter anmas metaforu ile aklamaya alr. Dahance Fordist rgtlenme iinde alan Enrico adl ii ileimdilerde post-fordist retim ortamnda alan Enriconun oluRicoun yaam tarz, yaama baklar, beklentileri ve kiilikzelliklerini yeni ve eski kapitalizmle balantlandrarakkarlatrmaya alr.

Sennett, eski ve yeni kapitalizmin iiler zellikle de onlarnkarakter yaplar zerinde kurmaya alt denetim arknanlamaya ynelir. Burada hareket noktas, karakter yaplardr.


14/29


15/29

196

yerine network diye tabir edilen merkeze bal paracklareklindeorganize olmu irket yapsnda, sanldnn aksine, iiler dahafazla almak zorunda kalmakta ve zerlerindeki denetim basksdaha da artmaktadr. Dahas, denetimin iiler arasnda

paylatrlarak birbirlerini izlemeye/denetlemeye baladklar, dahafazla esneklemek iin reengineeringdiye tabir edilen bir yntemle

binlerce iinin iinden edildii ve bu yolla birok firmann iflasekmek zorunda kaldn belirtir. Sistem, alanlara risk alma

zorunluluu duygusu kazandrd, bu ekilde ilerini brakp yeniie balayanlarn mantkl hareket etmedikleri, iyice ekilsiz venetlikten uzaklaan irket yaplarnda iiler stat deiikliinianlayamamakta ve yeni sistemde zellikle de 40 ya stdeneyimli iiler zamana ayak uyduramad gerekesiyle itenkartlmaktadrlar.

z itibariyle, Sennett, gerekte, Amerikan toplumundanhareketle, i ve alma yaamnda meydana gelen kkldeiikliklerin kiilik/karakter yaplarnda yapt tahribatadikkatlerimizi ekmeyi baarmaktadr. O, zelde Amerikalinsann, genelde gnmz insannn, i, yerleim ve duygusal alan

bata olmak zere, tm kiiliini oluturabilecei sabitlik ve

sreklilikten yoksun olmasnn, ahsiyetinden dn vermesininkanlmazlyla sonlandn belirtmeye alr. Zira her yerdegrlen, hissedilen hzl deiim karsnda, kararl/istikrarl kiilikunsurlar varln srdremez hale gelmekte, ii boalmakta ya da

buharlamaktadr. Sennett, gerekte, i/retim rgtleri zerinden,modern yaamn tad risklere, belirsizlik, korku ve insandanyana umutsuzluklara, varl nemsenen ve sosyal srekliliin anaunsurlar saylan kimi deerlerin yok olmasyla gelen kkl/globaltravmaya dikkatleri eker.

Yeni Kapitalizm, Tketici Benlik ve Kimliin Mulklamas

Yeni kapitalizm kitleler nezdinde kendini merulatrmakamacyla kendi sylemini de retir. Yeni/ge kapitalizmin kltrelmantn oluturan anahtar kavram postmodernitedir. Jameson(1992)a gre, postmodernite, gerekte, ge kapitalizme ya dakapitalizmin okuluslu enformasyon ve tketime dayalevresine denk der. David Harvey de, Regulation Schoolu


16/29

197

(Dzenleme Okulu) izleyerek, bunu, fordizmden esnek leklibirikim rejimine gei olarak grr. Benzer bir dnceye, kkbir farkla, baz rgtsz kapitalizm2 teorilerinde derastlamaktayz. Bu durumda postmodernite, kapitalizmdestandartlatrlm mallarn seri retiminin yerini ald, emek

biimlerinin esneklikle yer deitirdii bir evreye karlk gelir.Postmodernistler, bu dnemi, tketime dayal kapitalizmin baarl

bir evresi olarak grrler. Bu teorilere gre, ekonomik deiimleribyk kltrel deiimler takip eder (Wood, 2003:41-55).

Yeni ya da postmodern kapitalizmin kendisini ifade ettii enmerkezi alan hi kukusuz tketim alandr. Yeni kapitalizmtketim toplumunun gndelik yaam zerinden kendini yenidenretme koullarn bilinli biimde yine kendisi oluturmaktadr.Yeni kapitalizm ncelikle tketim odakl yaam anlayn kitleleriin temel seenek haline getirerek kitlelere benimsetmekte,

bylece sistem varln koruyup srdrme gcn yenidenkazanmaktadr.

Yeni kapitalizm bu dngy, tketimin nesnesi halinegetirdii kitleler iin israf zendirerek pekitirmektedir. Nitekim

bugn, insanlar israfla sarho olmu durumdadr: hz israf; kisraf; ar kesici, sakinletirici ve uyarc israf; bir ocuun elineinanlmaz gler veren korkun harekete geirme ve durdurmaaralarnn israf. Bugnk yaamn hibir taraf bu israftan ayrdnlemez. nsanlar zehre bamllk gelitiriyor, bunun sreklisalanmasn istiyor ve verilen her miktar yetersiz buluyor(Bauman, 2001: 106).

Luc Boltanski ve Eve Chiapelloya gre, yeni kapitalistbireyselleme, sahicilik ihtiyacn, retim ve tketim alanlarndakrklemektedir. Onlarn farklln metalamas olarakadlandrdklar ey, piyasann sahicilik iddialarn sahici olmamakukularna hedef gsterirken, kaygnn dnne de vurguda

bulunur. Ayrca, yeniden rgtlenen retim dzeneklerinde,

2 rgtsz/dzensiz kapitalizm kavram iin bkz. S.Lash-J.Urry, The End ofOrganized Capitalism, Cambridge: Polity Press, 1987.


17/29

198

imdiye dek kiisel duygusal yaam alannn paras saylankarsz ilikilerle, kar alameti tayan profesyonel ilikilerarasndaki ayrm da silinme eilimi gsterir (Corcuff, 2007:33-34).

Sennettin de ifade ettii gibi, yeni kapitalizm koullarnda,alanlarn mesleki kimlikleri son derece zayftr. Tpk BillGatesin zel bir rne uzun sre bal kalamamas gibi, bu yenikuak da zel bir emee kar kaytszlar. Teknoloji destekli

al

ma ile bu zay

f mesleki kimlik aras

nda yak

n bir iliki var.yerindeki makineler insana dman deil kullanc dostu. Budurum, iilerin, insana, yere ve zamana bal kalmadan ilerinigrmelerini salyor. Dolaysyla bir yere balanma, ballk,sadakat, i zerinden kendini alglamak, ifade etmek gleiyor.Bylelikle icra edilen meslee dnk aidiyet algs zayflyor(2002:73-74).

Yeni kapitalizm, doas gerei, kimlik yaplarn andrr,onlar ekilsiz, deiken, yeniden retilebilen bir boyutakavuturur. Ayrca, yeni kapitalizmin geicilii kutsamas, mevcutana odaklanmas, kimliin de deiken bir balam zerinden

kurulmasna alan aar. zellikle anlk tketim anlaynnyerleiklik kazanmas giderek kimliin de metalamasna ve anlkkullanmn nesnesi haline gelmesine yol aar. Gerekte Baumannda ifade ettii gibi, gnmzde dayankl nesnelerden oluandnyann yerini anlk kullanm iin tasarlanan dayanksz rnlerdnyas alr. Kukusuz, byle bir dnyada kimlikler de tpk birkostm deitirmek gibi, bir sreliine deitirilebilmekteveyahutta atlabilmektedir (Lashtan akt. Bauman, 2001: 121).

Bauman (2005: 38-39), uzun vade yok slogan ilealtrlan personeli tanmlarken baz ayrc noktalara vurguda

bulunur. Ona gre,

yannda bir evrak dosyas, dizst bilgisayar ve ceptelefonundan ibaret bir el antasndan daha fazlasolmadan hafif biimde seyahat etmektedir. Bu yeni havainitelik, angaje olmay hem gereksiz hem de aptalca birdurum haline getirir; balanma balarsa, hareketi


18/29

199

duraksatacak ve bylece rekabet zerinde bir kstlamahaline gelecek ve retkenlii artrma anslarn

snrlayacaktr.

Bu yzer-gezer karakter, aslnda Funk (2007:55-56)tarafndan resmedilen postmodern ben odakl karakterle de

benzemektedir. Postmodern ben-odakl karakter, zgr, spontanebamsz bir biimde, kendini kural ve llerle snrlamadan,btn gcyle kendi yaamn kendisi belirlemeye almaktadr.Burada nemli olan, kiinin, kendisinin belirledii bir tarzdaki ben-odakl bir dnya retiminden keyif almasdr; bu dnya hemkendisinin rettii ve kendisini evreleyen gerekliktir, hem de kiiolarak kendisi de ancak kendi kendinden bir ey yaratrsan, bireysin demektir dsturuyla yaratt gerekliin bizatihikendisidir. Bu karakter asndan hi bir ey yoktur ki, akpgitmesin. Her ey akcdr. Hi kimsenin, neyin iyi ya da kt,doru ya da yanl, salkl ya da hasta, hakiki ya da yapay, gerekya da yanlsama olduunu syleme hakk yoktur.

Bireyin kimliinin mulklamas onun gvenilirliini yoketmekte ve edimlerinin ngrlebilirliini imknszlatrmaktadr.

Bu durum eski i kltr ile yeni i kltr iinde ina olunankarakterler arasndaki fark da ortaya koymaktadr. Zira eski ikltrnde, irketine uyumlu olan adam, her davranngrlebilir olan, gvenilir bir karakterdi; neye nasl tepkivereceini bilirdiniz. Gnmzn esnek imaj ve bilgikltrndeyse ngrlebilirlik ve gvenilirlik daha az arananniteliklerdir (Sennett, 2002: 114).

Gerekte yeni kapitalizmin oluturduu spesifik ileyimsreleri, alanlarn kiilik ve kimlik yaplarn, ruhsaldnyalarn olabildiine sarsar. Esnekliin fazlasyla ne kmas,ayn zamanda, yaam boyu i gvencesinin yok olmas, i ve ehir

deitirmek, srekli i yerine geici projeler ve bunlara elik edengvensizlik ve kaytszlk duygusu demektir.

Gerekten de bundan byle kiilik, emek gcnn ayrlmazbir parasdr. Bylesi bir durum gemite mterilerle dorudandoruya ilikide olan kiisel hizmetiler ve hizmet personelleri iin


19/29


20/29


21/29


22/29

203

dayanma ruhu (esprit de corps) gibi i dnyasnn ruhu da, kiiselduygulara ve ahlki llere kar kar. dnyasnn karlar,daha fazla kazan iin koturan insanlarn refah ve iyilii iinduyulacak sorumluluk duygusu ile uzlatrlamaz. dnyasndarasyonalizasyonun anlam, insanlarn iten kartlmasdr. Artkonlar, fazlalk olarak grlrler. alanlar dnda kr artrmann

baka aralar kefedilmitir. rasyonalitesi, kendi meydanagetirdii sonularn sorumluluundan kaar ve bu da ahlkavurulan bir baka ldrc darbedir.

Bauman, tpk brokrasi ahlk gibi i dnyasnn ahlknda, insani olan basklayan, ona hkmeden arasal ahlk olarakgrr. Ona gre,

Brokrasi ahlki itkileri bouyor ya da susallatryor; idnyas ise bunlar bir kenara atyor. Her brokrasiyekaznm totaliter eilimlerden dehete den Orwell, birinsan yzn daima- ineyen bir postala karuyaryordu. Ahlka darbe vurmann i dnyas versiyonuiin uygun bir metafor herhalde insan yzn ebediyen

grnmez klan at gzlkleri olacaktr. Bu iki stratejidenbirine maruz kalan insanlar iin ksa vadeli sonular ok

farkl olabilir fakat uzun vadeli sonular birbirine okbenziyor: Ahlki meselelerin gndemden karlmas, i

yapan znenin ahlki zerkliinin baltalanmas, ne denliuzak ve dolayl olursa olsun kiinin eylemlerinin

sonularndan ahlki sorumluluk duymas ilkesininzayflatlmas. Ne modern rgtlenme ne de modern idnyas ahlk tevik ediyor. Eer bir fark varsa, bunlarsrarla ahlki olmay hedefleyen insann yaamn

gletiriyorlar. (2001:339-340).

Dolaysyla ahlk, yeni kapitalizmin itkisiyle arasal halegeliyor, genel ahlki sistemden kopuk bireysel ve amaca hizmet

edici bir mecrada tutuluyor. Bu, ahlki olann, balam dnda (i,brokrasi, meslek vs.) ie yaramazl, gten dmesi, birey vetoplumun akn biraradalna giden yollarn kapatlmas anlamnageliyor. Bu durum, yeni bir ahlki forma kap aralyor mu, yoksa


23/29

204

yeni kapitalizmin koullarnda kaos ve paralanmln yeniahlkyla m bizi yzletiriyor?3

Yeni Kapitalizm, Kaos ve Paralanmln Ahlk

Gerekte yeni kapitalizmle birlikte gelen esneklik,belirsizlik, seyyaliyet, deikenlik, hz ve ykc rekabet iktisadiolduu kadar toplumsal yaam da kaotik ve patolojik klmaktadr.Yeni toplum giderek daha fazla deiken, btnlkten yoksun ve

paral

hale geliyor; srekli blnmlk, yenilenme, mcadele,eliki ve belirsizlikle kar karya geliyor. Daha dorusu birkaostan oluan birlik/btnlk algs nn yerlemesine sebebiyetveriyorlar. Bu durum, ayn zamanda, anlam yitimi, zgrlk vetercih yanlsamalarnn merkeziliine iaret ediyor. Yenikapitalizmin i etii ya da alma ethosu, her bir iletme ya dairketin, ofisin kendi etik llerini oluturmasn, bunun zerindenhzl kra gtrc bir srecin yaanmasn tevik eder. Budurum, sonuta, her bir kurumun kendi rettii etik llerin,toplumun btnc etik llerini andrma etkisi yapmasna yolaar. Ksmi etik formlar (i, meslek etii), bireyi tmyle sarmyor,

bylelikle, toplumsalln pratiinde nemli etik sorunlar beliriyor.

Etik llerin paral, deiken ve uucu bir nitelik tamas, geneletiin lmne iaret ediyor. Bunun dnda, yaygn olarakgzlenen ok sayda toplumsal patoloji de yine, kurumsalrasyonalite ve buna dayal yabanclk algsndan byk destekgryor. Yaanan nemli sosyal ve psikolojik travmalar byklde rgtlerin bld, paralad zihinsel karmaadan

besleniyor (bkz. Zijderveld, l985; Bauman, 2001; Sennett, 2002).

3 Gerekte, Bauman (2001) ve Arendt (1994) gibi kimi teorisyenler, i dnyasnnegemenliindeki dnyada son ahlk umudunu ve ahlkn srgn edildii alannahlk iin yeniden almas ynndeki bir stratejiye umut balyorlar. Yine grevstlenmesi, sorumluluk almas gereken ve bylelikle ahlkn geri gelmesiynndeki umutlar yeertecek tek kiinin de ahlki birey olduuna olaninanlarn sakl tutarak.


24/29

205

Her eyden nce, i dnyasnn esnek, deiken ve uucuilikiler spektrumu, bireyi/alan, doal habitusundan bsbtnkoparm, onu, yapay ve kurgusal ilikiler iine hapsetmitir.Kiilik dlk, aklc tercihler, hesapl/kitapl davranmalar, sonutatoplumsal yaamn duygulardan arnk, ikircikli, yapay ve sahteilikiler ana yenik dmesini getirmitir. Modern birey, herzamankinden daha fazla, extrem ularda, snr hayatlar yaamakta;doadan ve doal olandan kopmaktadr. Kurumlarkarmaklatka, birey, uzman rollere ve kiiliklere sahip olduka,evrenin ve toplumsaln tml duygusundan uzaklaarak,

bireyselliinin merkeziliini kefetmekte, bu da narsistlik,benmerkezcilik, duygu yitimi, u aklclk tuzaklarna kaplmasna,patolojik sorunlar deneyimlemesine neden olmaktadr (bkz.Ayta, 2005).

Yeni kapitalizm ve kaosa dair grnglerin artmas, bireyinisel dnyas ve sosyal temsiliyetini nemli ldesorunsallatrmaktadr. in dikte ettii ak/rtl bask vesnrlamalar, ou zaman, bireyin gsleyemeyecei kiilikykmlarna, karakter zaafiyetlerine kap aralamaktadr. Pek oksosyal bilimcinin st perdeden deindii bu basklar, mikro

lmlerle olduka trajik yaralanmalar, psikolojik iddet vetravmalarla kendini ele veriyor. letmelerde, ofislerde, esnekretim ortamlarnda yaanlan bask ve yaptrm yntemleri,nemli psikosomatik rahatszlklar meydana getirmekte, nevrotiktaklmalara kap aralamaktadr. Her gnk youn i temposu, iiaksaksz yerine getirme mecburiyeti, yaplan iin sonucunugrememek, her an seyahate hazr olmak, yeni gelimeleri takipetmek, zamann ve yeniliklerin gerisinde kalmamak, gemiten okgelecee odaklanmak, her an ulalabilir olmak, yeni durumlaraadapte olma kapasitesinin yksek olmas, geicilik ve yerdeiikliini problem etmemek vb. yeni kapitalizmin dayattdurumsallklar, birey zerinde kiisel deformasyon, ruhsal gerilim,

bunalt psikozu ve en yaygn olarak da depresif eilimlerin kksalmasn kanlmaz klar. Yeni kapitalizm aslnda basky,sindirmeyi, kstlama ve gzda vermeyi meknsal olarakuygulamyor, meknsal genileme vaat ederek, iyeri ortamndaolmaya zorlamadan, otoriteyi ve iktidar grnmez klarakgerekletiriyor. Tm bunlar, Sennett ve Baumann etkili bir


25/29

206

ekilde betimlemeye altklar iin karakter ve kiilik yaplarzerindeki ykc etkilerini bilfiil kurumlatrm oluyor. Sonuta,kararl, istikrarl kiilik yaplar buharlayor, karakter erezyonukanlmazlayor, dahas, paranoid ruh hali, depresif, izofreniktavrlar, iten kken bulan ekstrem duyarllk lleri tm benliisarar hale geliyor. Bu gerek, bireyde var olan ya da olmasgereken kalc zellikleri bir bir yok ediyor; doru/yanl, iyi/ktgibi ahlki deerlerin ortadan kalkmasn kanlmaz klyor(bkz.Ayta, 2005).

Bylelikle yeni kapitalizm, hzl kra ulatrmakla birliktebirey ve toplum iin istenmeyen, negatif davurum pratikleri deretiyor. Bir baka deyile, uyum sorunlar, geicilik algs,

ballk, balanma, sadakat duygusunun yitimi, gvensizlik,izolasyon, yabanclk hissi, hatta ileri dzeyde mental

bozukluklarla toplumu yzletiriyor. Weberin etkili bir ekildekavramsallatrd, bynn bozulmas, kutsaln aramzdanekilmesi gibi eski kapitalizmi ve onun toplum tasarmneletirmek maksadyla kulland kavramlar, bugn yenikapitalizmin ykc etkilerini aklamakta her ne kadar yetersizifadelere dnse de, aslnda bu srecin hala devam ettii, radikal

bir alt st srecinin yaanmakta olduu gereiyle kar karyayz.Bu srete, bireyi ve toplumu bir arada tutan, btnlk duygusu veanlam doluluu veren deer rgs de bsbtn atlam gibidir.Bunun bir sonucu olarak birey daha fazla zgrlk ve anlam yitimisorunu ile karlamakta, duygusal zenginliini kaybederekkr/maliyet hesaplarna yenik bir hayat srdrmek durumundakalmaktadr.

Sonu

Yeni kapitalizm, alanlara ve dolaysyla daha genitopluma yarmaclk, yrtclk, egoistlik, frsatlk, uyanklk,seyyaliyet, risk ve gvensizlik algs, geicilik veyersizlik/yurtsuzluk duygular yayar. Bu srete, eski toplumun

bildik, kararl/istikrarl deer ve anlam lleri sarslr, gelipgeicilik ve her eyin deiebilirlii hakikati, deer ve anlamllerinin kalclnn altn oyar. Bu srete, toplumsaln biraradaln salayan tutkaln yani ahlki olann da sz konusu gelip


26/29

207

geicilik, deikenlik, bir iz ve iaret brakmakszn buharlaanikliminin etkisine girer. Ahlk artk balaycl olan, kuaktankuaa aktarlan, toplumsallk zerinden alglanan bir mekanizmaolmaktan kar, kiinin iinde bulunduu snrl balamn ya da aitolduu kurumsal kozann iinde geerlilii olan ya da hukukiliin

basksnn hissedildii ortamlarda bireyselliimizi garantiye almakiin sadakat gsterdiimiz bir varla dnr.

Toplumsalln, iktisadi ve politik olann istikrarszl,

kaotiklii ve dzensiz ilikiler a

zerinden yap

lanan doas

,yaamn hemen her alannda bizi gvensizlik ve korunakszlnlmcl iklimine iter. Gelenein verdii istikrar ve gven hissi,rasyonel kapitalizmin ve i dnyasnn deien ve her an altst olanyaps gerei en fazla da toplumsal ahlkn bozulmasna yol aar.Olduka sabrsz, mobilik ve mevcut ana odaklanan bu toplumda,hibir zelliimiz kalc bir deer tamaz, her an paralanan vesrekli yeniden ekillenen kurumsal kosmoz iinde, karlklsadakat ve ballk duygular giderek buharlar. Risk almak,rekabet, esneklik ve kr odakllk beraberinde, zgrlk, erdem,gven, ballk, sadakat, spontanelik ve paylamac bir iklimyaratmak yerine, bizdeki gven ve iyilikten yana sabit eilimleri,

kiilik ve karakter yaplarn deforme eder. Yeni kapitalizmdeyksek oranda hissedilen gvensizlik (ticari, politik, kurumsal vs.)btncl bir ahlki kimliin olumasn bsbtn sorunsallatrr.

Yeni kapitalizmle gelen esneklik, kaos ve paralanmlaikin toplumsal bnye, iinde derin ve kkl ahlki sarslmalar da

beraberinde tar; ahlki olan bir yanda atomize ederek,bireyselletirerek anlam kaybna uratr, te yandan datoplumsalln btncl inasnda genel ahlkn merkezi gcnnsarslmas sorunuyla bizi kar karya getirir. Genel ahlkn lmdiyebileceimiz bu durum, ahlkiliin toplumsallkla olan bankopard gibi toplumsal yaam bsbtn gvenliksiz ve kaotik bir

lmclln penesine de itmi olur. Ahlkn bireysellemesi,kurumsal ya da mesleki bir balamla snrlandrlm olmas,toplumsal/politik evrenin varln srdrmesinde ok gl birstunun devreden kartlmas anlam tar. Brokrasi ahlk, ya dai dnyasnda geerli ahlk ya da mhendis ahlk, hekimlikahlk, memur, ii, polis ahlk vs. ile giderek kurumsal kozayla


27/29

208

geerlilii snrlanan ahlki formlar ne kar, bu ahlkilik lleri,kurum dnda ya da balamlar dnda birey zerinde

balaycln yitirirler. Dolaysyla bireyin yaamnda, tekilerleolan ilikilerinde devreye sokamad bir gereksiz normlar ynnadnr. yi doktor, yetenekli mimar, baarl retmen, aynzamanda iyi insan, ahlki insan, drst insan anlamna gelmez.Kurumsal ahlk, rasyonel erdemler ya da profesyonel ahlk,toplumsalln deneyimlenmesinde lzumlu ahlkn yerinidolduramad gibi, yeni sorunlarn gndem bulmasna dakaynaklk eder.


28/29

209

Kaynaklar

ARENDT, Hannah, nsanlk Durumu, (ev. B.S.ener), stanbul:letiim Yaynlar, 1994

ARTUN, Ali, Fordizmin ve Mhendisin Dnm, Ankara:TMMOB Yaynlar,1999

AYTA, mer, Modern Kurumlarn Doas zerine Eletirel BirYaklam,Ammedaresi Dergisi, Cilt:38, Say 2, 2005

BAUMAN, Zygmunt,Postmodern Etik, (ev: Alev Trker), stanbul:

Ayrnt Yay, 1998BAUMAN, Zygmunt, Paralanm Hayat: Postmodern Ahlk

Denemeleri (ev: smail Trkmen), stanbul: Ayrnt Yay.,2001

BAUMAN, Zygmunt, Bireysellemi Toplum, (ev. Yavuz Alogan),stanbul Ayrnt Yaynlar, 2005

BELEK, lker, Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yay.,1999

BENHABB, eyla,Modernizm, Evrensellik ve Birey: ada AhlkFelsefesine Katklar, (ev: Mehmet Kk), stanbul: AyrntYay., 1999

CORCUFF, Philippe, Bireysellik ve Yeni Kapitalizmin elikileri,

(ev. S.Dou),LAPSUS(Hafza, Hatrlama, Unutma), Bahar,II, 2007, 27-39

DAWSON, Michael, FOSTER, J. Ballamy, Sanal Kapitalizm:Tekelci Sermaye, Pazarlama ve Enformasyon Otoban,

Kapitalizm ve Enformasyon a: Kreselletiim DevrimininPolitik Ekonomisi, Ed: R.W.McChesney vd. (ev: N.S.ngavd.), Ankara: Epos Yay., 2003, 67-84

FUNK, Rainer, Ben ve Biz: Postmodern nsann Psikanalizi (ev:alar Tanyeri), stanbul: YKY., 2007

GORZ, Andre, Yaadmz Sefalet,Kurtulu areleri (ev: NilgnTutal), stanbul: letiim Yaynlar., 2001

HARVEY, David, Esneklik: tehdit mi yoksa f

rsat m

? (ev. AyaKurtolu), Toplum ve Bilim, Say 56-61, Bahar, 1993HELLER, Agnes, Modern Etiin ki Temel Direi, Cogito, Say 46,

2006LHAN, Sleyman, Yeni Kapitalizmin Karanlk Yz: nsanilik ve

Ahlkilik Sylemlerinin Sahicilii zerine, Frat niversitesiSosyal Bilimler Dergisi, Cilt 17, Say 2, , 2007 ss.283306


29/29

Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni aytaç ilhan

Documents

Transcript of Yeni Kapitalizmin Kaotik Evreni aytaç ilhan