YayınNo:43

Tarih:08

OsmanlıİmparatorluğuTarihi-1/AhmetCevdetPaşa

GenelYayınYönetmeni/Ahmetİzci

YayınKurulu/Doç.Dr.MustafaGencer

Doç.Dr.DündarAlikılıç

Yrd.Doç.Dr.AbdüllatifArmağan

GayeYavuzcan

İrfanBülbül

Editör/Uzm.MustafaGüçlükol-BilgeBozkurt

Transkripsiyon/A.BasadKocaoğlu

İçTasarım/AdemŞenel

Kapak/YunusKaraaslan

Baskı-Cilt/ÇalışOfsetDavutpaşaCad.YılanlıAyazmaSk.

No.8Topkapı-İstanbulTel:02124821104

5.Baskı/Ağustos2011

İstanbul,Ağustos2011

ISBN:978-9944-978-48-4

T.C.KültürBakanlığıSertifikaNo:14111

©İlgiKültürSanatYayıncılık2011

İlgiKültürSanatYayıncılık

ÇatalçeşmeSokak.No:27/7

Cağaloğlu/İSTANBUL

Tel:02125263975

Belgegeçer:02125263976

www.ilgiyayinevi.com

ilgiyayinevi@gmail.com

KAHMETCEVDETPAŞA’NINHAYATIVEESERLERİendiifadesinegörehicrî1238yılıhıdrellezindenkırkgünönce(13–14Recep 1238/ 26–27 Mart 1823) Bulgaristan’ın Lofça kasabasında

doğdu.AsıladıAhmedolup,Cevdetmahlasınıİstanbul’daöğrenimgördüğüsırada şair Süleyman Fehim Efendi’den aldı (1843). Babası Lofça ilerigelenlerinden ve meclis azasından Hacı İsmail Ağa, annesi yine LofçalıTopuzoğluhanedanındanAyşeSümbülHanım’dır.

KüçükyaştabüyükbabasıHacıAliEfendi’nin teşvikivedesteğiyleLofçamüftüsüHafızÖmerEfendi’denArapçaokuyaraköğrenimhayatınabaşlayanAhmed, kısa zamanda İslâmî ilimlerle ilgili kitapları okuyacak derecedeilerleme gösterdi. Ardından kadı naibi Hacı Eşref Efendi ve müftü HafızMehmedEfendi’dençeşitlidersleraldı.

Öğrenimini daha da ileri seviyeye götürmek için 1839 yılı başlarındabüyükbabası tarafından İstanbul’a gönderildi. Burada kısa sürede ilmîmuhitlerde kendini gösterdi; devrin meşhur âlimleri Hafız Seyyid Efendi,Doyranlı Mehmed Efendi, Vidinli Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi veBirgivîHocaŞâkirEfendi’ninderslerinedevametti.AyrıcaMiralayNuriBeyveMüneccimbaşıOsmanSabitEfendi’denhesap,cebir,hendesegibiderslergördü.

Ders vermek üzere bazı hocalardan icazet aldı. Bu arada ilmî ve edebîcemiyetlere de girdi; devam ettiği İstanbul Çarşamba’daki Murad MollaTekkesi’nin şeyhi Mehmed Murad Efendi’den Mesnevî okuyarak Farsçabilgisini derinleştirdi ve kendisine Mesnevîhanlık icazeti verildi. AyrıcaSüleyman Fehim Efendi’nin Karagümrük’teki konağına devam edip, ondanŞevket ve örfî divanlarını okudu; bir yandan da devrin tanınmışmutasavvıflarındanKuşadalıİbrahimEfendi’ninsohbetlerinekatıldı.

Bu muhitlerde tasavvuf ve edebiyatın belli başlı eserlerini okuyarakbilgisini ve kültürünü ilerletti; şiir ve edebiyat alanındaki eksikliklerinitamamladı. Aynı yıllarda Sâmî ve Nef’î’yi taklit ederek şiire, Veysî veOkçuzâde’yi örnek alarak inşâya heves etti. Bu hevesle Reşit Paşa ve kapıyoldaşlarının şiirlerine tahmisler ve nazireler söyledi. Fuad Paşa ile ortakgazelleryazdıveReşitPaşa’yabazıkasidelersundu.

Kendi ifadesine göre okuyup yazabilecek seviyede Arapça ve Farsça,anlayabilecek ölçüde Fransızca ve Bulgarca biliyordu. Ahmed Cevdet’inbüyükbir ilimve fikir adamıolarakyetişmesindeözel gayretlerininönemliölçüde tesiri olmuştur. Nitekim öğrenimi sırasında tatil zamanlarında bilesürekli kitap okuduğunu, sadece bayram günlerinde tatil yaptığını bizzat

kendisisöylemektedir.

Öğrenim hayatından sonra devlet hizmetine, Ocak 1844’te Rumelikazaskerliğine bağlı Premedi kazası kadılığı ile başladı. 29 Haziran 1845tarihindeİstanbulmüderrisliğiruûsunualdı.1848’deSadrazamMustafaReşitPaşa’nın bir talimatını bildirmek üzere Bükreş’te bulunanKeçecizâde FuadEfendi’nin (Paşa) yanına gönderildi. 10 Nisan 1849’da “hareket-i hâriç”rütbesinialdı.14Ağustos1850tarihindeMeclis-iMaarif-iUmûmiyeazâlığıvedârülmuallimînmüdürlüğünetayinedildi.

Buaradaİstanbul’adönenFuadEfendi ilebirlikteBursa’yagittiveoradakaldığıkısasüreiçindeonunlabirlikteKavâid-iOsmaniye’yiyazdıveŞirket-iHayriye’nin kuruluş nizamnamesini hazırladı. İstanbul’a döndükten sonra1851’deEncümen-iDânişüyeliğineseçildi.YenidenkalemealdığıKavâid-iOsmaniye’yiencümeninilkeseriolarakAbdülmecid’esundu.

Ekim 1853 tarihli bir mazbata ile 1774–1826 devresi Osmanlı tarihiniyazmakla görevlendirildi. 1854’te yazmaya başladığı tarihinin ilk üç cildinitamamladı ve padişaha takdim etti. Bunun üzerine kendisine “mûsıle-iSüleymaniye” derecesi verildi. Şubat 1855’te vak’anüvis tayin edildi. Bugörevi sırasında bir yandan tarihinin devamını yazarken bir yandan dageleneğeuyarakzamanınsiyasîolaylarınıanlatanTezâkir-iCevdet’ikalemealdı.Vak’anüvislikgörevini1865yılınakadaryürüttü.

Devlet kademelerindeki bu yükselmenin yanı sıra ilmiye mesleğinde deilerleyerek 9 Ocak 1856’da mevleviyet derecesindeki Galata kadılığınagetirildi; aynı yılın 9 Aralığında Mekke-i Mükerreme kadılığı, 21 Ocak1861’dedeİstanbulkadılığıpayelerinialdı.18Mayıs1861tarihindeRumeliteftişine çıkan, SadrazamKıbrıslıMehmed Paşa’ya refakat ettikten kısa birsüre sonra İşkodra’da meydana gelen isyanı bastırmak üzere “memûriyet-ifevkalâde”ilegörevlendirildi.İkiaydabuvazifesinibaşarıylatamamladı.

1863’te Bosna eyaletini teftiş göreviyle ilgili hazırlıklarını yaparken 24Haziran 1863 tarihindeAnadolu kazaskerliği payesine ulaştı. Bir buçuk yıliçindeBosna’dagerekli ıslahatıgerçekleştiripmasrafıbölgehalkı tarafındankarşılanmak üzere iki alay asker tanzimine demuvaffak oldu.Bu başarılarıdolayısıylaozamanakadarhiçbir ilmiyemensubunaverilmemişolan ikincirütbeden“Nişan-ıOsmanî”ilemükâfatlandırıldı.

Haziran1864’teKozan tarafınagönderildi.DervişPaşa ilebirlikteFırka-iIslahiye’yioluşturupCebelibereket,ÇukurovaveKozandağlarınıdolaştı,altıay içinde gerekli ıslahatı yaptı. Ancak onun bu başarıları kendisiniçekemeyenlerin harekete geçmesine yol açtı; hatta şeyhülislâmlığa

getirilecekkenilmiyesınıfındanmülkiyeyenaklinekararçıkarıldıve13Ocak1866’dakazaskerlikpayesivezareteçevrildi.“Efendi”liktenalınıp“paşalığa”geçirilmesine gücendiği anlaşılmaktadır. Nitekim memurların hâltercümelerinin kaydedildiği Sicill-i Ahlâk’ta kendisine yapılan bu haksızlıkkarşısındaduyduğuüzüntüyüifadeeder.

AhmedCevdet Paşa bundan sonraMaraş,Urfa, Zor sancakları veAdanaeyaletininbirleştirilmesiyleoluşturulanHalepValiliği’ne tayinedildi; ikiyılsüren bu görevi sırasında yeni valiliğin teşkilâtlanmasını gerçekleştirdi.1868’de kendisine,Meclis-iVâlâ-yiAhkâm-iAdliye’nin ikiye ayrılmasıylateşkiledilenDivan-ıAhkâm-ıAdliyeBaşkanlığıverildi.Adliyenâzırıolduvebu dönemde nizamîmahkemeler teşkilâtını kurarak bununla ilgili kanun venizamnamelerihazırladı.

CevdetPaşa’yaşöhretkazandırangelişmelerdenbiridekendisi tarafındanortayaatılan,Hanefîfıkhınadayalıbirkanunkitabınınhazırlanmasıgerektiğidüşüncesidir.NitekimbudüşüncesikabuledilerekBâb-ıÂli’deteşkiledilenMecelle-i Ahkâm-ı Adliye Cemiyeti’nin reisliğine getirildi. Devrin öndegelenfıkıhâlimlerinindeyeraldığıbucemiyet,Mecelle’ninilkdörtkitabınıyayımlamayamuvaffak oldu.Beşinci kitabın hazırlığı biterkenCevdet PaşareisliktenazledilerekBursaValiliği’netayinedildiysedebirkaçgünsonrabugörevindendealındı(1870).

BuaradacemiyetbaşkanlığınaGerdankıranÖmerEfendigetirildi,Mecelle-iAhkâm-iAdliyeCemiyetideBâb-ıMeşihat’anakledildi.Ancakcemiyetin“Kitâbü’l-Vedia” adıyla çıkardığı altıncı kitabın büyük tenkitlere uğramasıüzerine 24 Ağustos 1871’de Cevdet Paşa’ya yeniden Mecelle-i Ahkâm-ıAdliye Cemiyeti ile Şûra-yi Devlet Tanzimat Dairesi başkanlıkları verildi.Mecellenin sekizinci kitabı hazırlandığı sırada Maraş Valiliği’ne tayinedildiysedeonsekizgünsonrabudefaDivan-iAhkâm-ıAdliyeüyeliğiveMecelle-i Ahkâm-ı Adliye Cemiyeti başkanlığına tayin edilerek tekrarİstanbul’aalındı(6Ağustos1872).

Kısa bir süre sonra Şurâ-yi Devlet üyesi, ardından da Evkaf Nazırı oldu(1873). Aynı yılın ortalarına doğru Maarif Nazırlığı’na getirildi. Nazırlığızamanındailkokullardanyüksekokullarakadarherseviyededersprogramlarıyapıldı, yeni bir elifba cüzü hazırlanarak bastırıldı. Nuruosmaniye Camiiavlusunda modern usullere göre “ibtidâiye” adıyla bir ilkokul açıldı.Dârülmuallimîn teşkilâtı sıbyan, Rüştiye ve idâdî olmak üzere üç dereceyeayrılarakyenidendüzenlendi.KendisideKavâid-iTürkiye,Mi’yâr-ıSedâdveÂdâb-ıSedâdadınıtaşıyanüçokulkitabıyazdı.Kısas-ıEnbiyâadlıeserininüçcüzünüdebuaradatamamlayarakbastırdı.

1874’te Şurâ-yı Devlet başkan vekilliğine getirilen Cevdet Paşa,Mecelle’ninonikincikitabınıdahazırlatmıştı.2Kasım1874tarihindeYanyaValiliği’ne,1875’tedeönceMaarifNazırlığıvekısabirsüresonradaAdliyeNazırlığı’na getirildi. Bu sonuncu görevi sırasında Ticaret NezaretibünyesindekiticaretmahkemeleriniAdliyeNezareti’nebağladı.

Bu aradaBulgaristan’da görülen isyan belirtileri üzerine 1876’daRumeliteftişiylegörevlendirildi.EdirneveFilibeyoluylaSofya’yagitti;döndüğündenazırlıktanazledilipSuriyeValiliği’netayinedildiysededahaSuriye’yevarıpgörevine başlamadan üçüncü defaMaarif Nazırlığı’na getirildi. BirmüddetsonrayenidenAdliyeNazırlığı’natayinedildi.BusıradaonaltıncıkitabınıdabastırarakMecelle’yitamamladı.

İbrahimEdhemPaşa sadrazam olunca 1877 yılındaDahiliyeNazırlığı’nagetirildi. Nazırlığı sırasında mülkiye memurlarının hâl tercümelerininkaydedildiği Sicill-i Ahval Defteri’ni tanzim ettirdi. Aynı yıl içinde EvkafNazırlığı’nanaklentayinedildi.1878’deSuriyevalisiolarakŞam’agitti.Buarada Kozan’da Kozanoğlu Ahmed Paşa tarafından çıkarılan isyanıbastırmakla görevlendirildi. Ancak isyanın bastırılması sırasında ŞamValiliği’neMidhat Paşa’nın tayin edilmesi üzerine açıkta kaldı ve görevinitamamladıktan sonra İstanbul’a döndü. Yolda Ticaret Nazırlığı’na tayinedildiğihaberinialdı.

Haziran1879’daTunusluHayreddinPaşa’nınsadarettenistifasıüzerineongünmüddetlesadrazamlığıvekaletenyürüttüveMeclis-iMahsus-iVükelâ’yabaşkanlıkyaptı.SaitPaşabaşvekiloluncatekrarAdliyeNazırlığı’nagetirildi.Bu defaki Adliye Nazırlığı sırasında 26 Haziran 1880’de açılan Mekteb-iHukuk’tausul-imuhâkeme-ihukukıye,belagat-ıOsmaniyevetalim-ihitabetdersleriniverdi.

AhmedVefikPaşa’nın başvekil olması üzerine 30Kasım1882’deAdliyeNazırlığı’ndanayrıldıveüçbuçukyılresmîgörevlerdenuzakkaldı.Busıradatarihinitamamladı,Kavâid-iOsmaniye’nineksikleriniikmaletti.Cevdet Paşa son olarak Server Paşa’nın vefatı üzerine 11 Haziran 1886

tarihindebeşincidefaAdliyeNazırlığı’nagetirildi.AncakSadrazamMehmedKâmilPaşailearalarındaçıkananlaşmazlıksebebiylebirsüresonraayrılmakzorunda kaldı. 10Mayıs 1890’da II.Abdülhamid onuMeclis-iÂlî’ye tayinetti.

Cevdet Paşa bundan sonraki hayatını ilmî çalışmalarına ve çocuklarınaayırdı.Kısabirhastalıktansonra26Mayıs1895’teBebek’tekiyalısındavefatettiveFatihSultanMehmedTürbesihaziresinedefnedildi.

•••

Tanzimatdevrininöndegelen şahsiyetlerindenolanCevdetPaşa, son asırTürk-İslâmilimâlemininmümtazsimalarındanbiridir.AhmedCevdetbüyükbir devlet adamı olduğu kadar aynı zamanda tarihçi, hukukçu, mütefekkir,edip, eğitimci ve sosyologdur.Henüz genç birmedrese talebesiyken olağanüstü zekâsı, çalışkanlığı, bilgisi ve isabetli tahlilleriyle hocalarının dikkatiniçekmiş, zaman zaman hocalarıyla ilmî meselelerde tartışmalara girmiştir.Genç yaşta İslâmî ilimlerle birlikte Arapça ve Farsçayı çok iyi bir şekildeöğrendi;EminEfendiadlıbirkişidenFransızcadersleridealdı.

Cevdet Paşa,medeniyeti cemiyet hayatının gereği kabul etmekteydi.Onagöreinsandoğuştanmedeniyeteyatkındır.İnsanoğlununmedenîhayatageçişsürecinde toplumlar arasında bazı basamak farkları doğmuştur. Böylecemedeniyet, toplumların göçebelik ve yerleşik durumundan sonra üçüncü veson merhalesini oluşturur. Bu merhaleye ulaşmanın temel şartı insanlarınkemaleerdirilmesidirkibudaancakeğitimveöğretimlemümkündür.CevdetPaşabuhusustakiçalışmalarınıbaşlıcaüçnoktadayoğunlaştırmıştır:

a)Yenieğitimvekültürkurumlarınınaçılması,

b)Herderecedekiokullariçinyeniderskitaplarınınhazırlanmasıveyayınfaaliyetlerininarttırılması,

c)Türkçeninbilimdilihâlinegetirilmesi.

CevdetPaşanazırlıklarıdönemindebukonulardaönemlikararlaralmışveüstün başarılar elde etmiştir. Nitekim Encümen-i Dâniş’in teşkilinde büyükkatkılardabulunmuş,dârülmuallimînyönetmeliğionunmüdürlüğüzamanındadüzenlenmiş ve 1872’de İstanbul’da ilk idâdî de onun Maarif Nazırlığısırasındaaçılmıştır.

On iki ciltlikTarih-i Cevdet’i devrine göre sade bir dille yazmış olması,onun dilde sadeliğe verdiği önemin bir sonucudur. Ayrıca okullardaokutulmak üzeremodernmetotlara göre Türkçe ders kitapları hazırlamıştır.ÖteyandanTürkçeninilimdiliolamayacağınıiddiaedenlerebircevapolmaküzereTakvîmü’l-EdvâradınıverdiğirisalesinibastırarakherkeseTürkdiliyledegüzeleserleryazılabileceğinigöstermiştir.

Cevdet Paşa, Osmanlı kurum ve kuruluşlarına yeniden şekil verilmesikonusundakifarklıfikirlerinhızkazandığıbirdönemde,gelenekçiTürk-İslâmDoğu kültürü ile yenilikçi Batı arasında senteze varmaya çalışmış birşahsiyettir. Osmanlı müesseselerinin İslâmî esaslara dayandığını dikkatealarak Batı devletleriyleOsmanlı Devleti’nin farklı din vemedeniyetlerden

doğduğunu, bu sebeple de her yönden Batılılaşmanın hem yanlış hem deimkânsız olduğunu düşünmüş; sonuç olarak Batı taklitçiliğine ve maddecifelsefeyeşiddetlekarşıçıkmıştır.AncakbütünicraatındaOsmanlıyıveİslâmısavunmakla birlikte metotta yenilikçiliği benimsemiş, Batı’nın pozitifbilimler, teknik ve yönetim alanlarındaki üstünlüğünü kabul ederek bualanlarlailgiliOsmanlımüesseselerininBatıtarzındaıslahınısavunmuştur.

Avrupa kanunlarının ve kurumlarının olduğu gibi alınmasına karşı çıkanCevdetPaşa,İslâmîgeleneklerinkorunmasıgerektiğinisöylemişvebirkısımdevlet ileri gelenlerinin Fransız kanunlarının tercüme edilip alınmasıyönündekigörüşlerinekarşı çıkarakMecelle’nin hazırlanmasında en önemlirolüoynamıştır.

Cevdet Paşa’ya göre İslâm dini, herkese hak ettiği hürriyeti verdiği için,İslâmdünyasındaBatı’dakigibibirhürriyetmücadelesivukubulmamış,bunakarşılıkadaletintesisigayretleriönplanageçmiştir.CevdetPaşa,devletinvehükûmetin ancak İslâmî esaslara uymakla fitne, fesat ve zulmüönleyebileceğini düşünmektedir. Aynı sebeple gayri Müslimlere de “şer’-işerife uygun” muamele edilmesini istemiştir. İslâm’daki bu eşitlik-adaletuyumundandolayıAvrupa’dakisınıfçatışmaları,feodalite,sömürüvezulümOsmanlıtoplumundagörülmemiştir.

Cevdet Paşa’nın millet anlayışı ise İslâm geleneğine uygun olarakMüslüman milletlerin siyasî birlik ve bütünlüğünü temsil eden Osmanlılıktemeline dayanmaktadır. “Milliyet” karşılığı olarak “kavmiyet”i kullanır vebunun Fransız İhtilalı’ndan sonra bulaşıcı bir hastalık gibi Avrupa’dayayıldığını söyler. Vatan fikri konusunda da muhafazakârdır. Vatanmefhumunun Müslüman halk arasında Avrupa’da olduğu gibi rağbetbulamayacağını,bununyerinedinindahatesirliolacağınısavunur.

Ona göre Osmanlı’nın asıl büyüklüğü hilafet ve saltanatınbirleştirilmesindendoğmuştur.Devleti devlet yapan esasunsur İslâmiyet’tir.Cevdet Paşa, meşrutiyet idaresine de karşı çıkar. Nitekim I. Meşrutiyet’inilanı ve Meclis-i Mebusan’ın kapatılması sırasında Sultan Abdülhamid’insiyasetini desteklemiş ve Adliye nâzırı sıfatıyla Midhat Paşa’nın YıldızMahkemesi’ndekiyargılanmasındaönemliroloynamıştır.

Cevdet Paşa, iktisadî hayatta liberalizmi benimsemekle birlikte, devletinkalkınması için kapitülasyonların kaldırılması gerektiğini savunmuş, işhayatındaMüslümanlarındaanonimşirketlerkurmasınıteklifetmiştir.

CevdetPaşa, pek çokvasfı yanındaözellikle tarihedair eserleriyle klasikOsmanlıtarihçiliğineyenibirbakışaçısıgetirmiş;tarihçilik,tarihfelsefesive

metodolojisi bakımından da eski vak’anüvis tarihlerinden farklı yeni biranlayışın yolunu açmıştır. Osmanlı tarihçiliğinin klasik geleneğine şeklenbağlıgörünmekveİslâmtarihçiliğinin“ilmîtarihçilik”ekolünütakipetmeklebirlikte, bunun belagata önem veren İran tarzı edebî tarihçilikle ahenkli birterkibini gerçekleştirmiştir. Böylece bir bakıma Kâtib Çelebi veMüneccimbaşı gibi aynı terkibi yapmış olan tarihçi neslin son temsilcisiolmuş,eskiileyenitarihçilikanlayışıarasındabirköprüvazifesigörmüştür.

Cevdet Paşa tarih felsefesi vemetodolojisinde geniş ölçüde, bir kısmınıntercümesini yaptığı İbni Haldun’un Mukaddime’sinin tesirinde kalmıştır.Talebesi Selim Sabit’e, fikrî dünyasının gelişmesindeMichelet, Taine, İbniHaldun, Alman tarihçisi Hammer, İngiliz tarihçisi Buckle ve Macaulay,FransızâlimiMontesqueu’nunetkisiolduğunubelirtmiştir.

Cevdet Paşa’nınBatılımüelliflerden ne ölçüde faydalandığı tartışmalı isede İbni Haldun’un görüşlerinin onun tarihçilik anlayışında önemli bir yertuttuğu söylenebilir. Nitekim İbn Haldun’un asabiyet prensibini OsmanlıDevleti’ne uygulayarak bu devleti “Türklüğe mahsus olan sıfât-ı sâbite-imemdûhaileşecaatvediyanet-iArabiyeyicem’etmişbircem’iyet-icemîle”şeklindetanımlar.

Cevdet Paşa, İbni Haldun’un “beş tavır” nazariyesini Kâtib Çelebi,Müneccimbaşı, Naîmâ gibi Osmanlı tarihçilerine benzer bir anlayışlanakletmiş ve her devlet gibi Osmanlı Devleti’nin de kuruluş, yükseliş,duraklama,gerilemeveçöküşsafhalarındangeçeceğini,ancakbeşinci tavrıntıpkı diğer Osmanlı tarihçilerinin söylediği gibi değiştirilebileceğinibelirtmiştir. Böylece tarihte mutlak bir determinizme inanmamakla İbniHaldun’danayrılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin gerilemesini, yükseliş döneminde sınırların fazlagenişlemişolmasınabağlamış,tıpkıNaîmâgibi,uzağıgörendevletadamlarısayesindedevletinömrününuzatılabileceği,hattayenidencanlandırılabileceğifikrinibenimsemiş,“değişmezmuayyeniyet”yerine“iradeci”görüşetaraftarolmuştur.

CevdetPaşatarihiniyazarkenkaynakeserlerivediğertarihmalzemelerinitopladıktansonrabunlarıtitizlikledeğerlendirmiş,yerigeldikçeeskitarihlerivetarihçilericiddîşekildetenkitetmiştir.MeselatarihçiEdîb’ihükümlerindesübjektif davranmak ve ölçüsüz tahminlerde bulunmakla, Enverî ve ÂsımEfendi’yiyeterikadarilmîtitizlikgöstermemekveçelişkilibilgilervermeklesuçlamış, Şânîzâde’nin taraflı davrandığına ve doğru olmayan nakilleryaptığınaişaretetmiştir.

Kaynak seçimi ve bunları kullanmadaki titizliği yanında, olayların sadececereyanşekilleriniaktarmaklayetinmeyip,aralarındakisebep-sonuçbağlarınıortaya koyarak anlatmaya çalışmıştır. Özellikle kurumların bozuluşsebeplerine önem verip, bu bozulmanın tahliline girişmiştir. Böylecemüessese tarihinedair ilkdenemeyigerçekleştirdiğigibi,olaylarınmeydanagelişindefarklıbiryaklaşımıyakalamayaçalışmıştır.

TarihinherşeydenöncebirmerakkonusuolduğunubelirtenCevdetPaşa,tarihi mütalaa etmenin faydasının bir olayın şu tarihte şöyle olduğunubilmektenibaretolmadığınıbelirtir.Onagöretarih,büyükveönemliolaylarınmeydanageldiğigibi,güçlübirmuhakemeileifadeedilmesindenibarettir.

Bu ise eğitim ve telkin bakımından önem kazanmaktadır. Ancak küçükolaylar ve önemsiz gibi görünen faktörler de mutlaka hesaba katılmalıdır.Çünkü olayların sebebini araştırmada bunlar da etkili olabilir ve bu husus,tarih ilminin asıl görevidir. Bütün olaylar birbirini takip eden gelişmelerinbirersonucudur.Ayrıcatarih,devletinnizamınınkorunmasıiçindeönemlidir.Hatta Cevdet Paşa bazı ulemanın, geçmişteki usullerin yeni dönemeuygulanmasıaçısındandatarihinöğrenilmesigerekenbirilimolduğufikrinekatılır.

Cevdet Paşa’nın öncü rollerinden birini de Avrupa tarihine aitdeğerlendirmeler teşkil eder. Osmanlı tarihi çerçevesinde Avrupa’nın iyitanınmasıvehadiselerüzerindeBatı’dakigelişmelerinetkilerionuniçinönemkazanır. Avrupa’daki olayları ve kurumları sağlam bir şekilde kavradığı,bunlarıifadeberraklığıilenakletmesindendeanlaşılmaktadır.

Osmanlı Devleti’nin çözülüşünü XVII. yüzyıldan başlatan Cevdet Paşa,Tanzimat devri ideolojisiyle uyum içindedir ve devletin restorasyona değilreformaihtiyaçduyduğufikrindeolankesimingörüşlerinibenimsemiştir.Bubakımdan Doğu-Batı mukayesesi, medeniyet tarihçiliği yapan Cevdet Paşaiçin önemlidir. Hatta tarihî çağlar bile onu ilgilendirmiş, Avrupa’nınzamanlama ölçülerinin İslâm tarihine uymayacağını belirterek bunun Doğuiçinİslâmöncesivesonrasıolarak ikiyeayrılmasıgerektiğini, İslâmdinininvehukukununtarihikendişartlarınagörebiçimlendirdiğiniyazmıştır.

Fransız İhtilali’ni tahlil eden ve sonuçları üzerinde duran Cevdet Paşa,anayasasız ve ihtilalsiz gelişen İngiltere parlamentosu ve rejimi taraftarıdır.OsmanlıDevleti’ninbaşlıcahasmıdurumundakiRusya’yıçokiyitanıdığıvebu konuya özel bir ilgi duyduğu, Viyana sefiri Sadullah Paşa’ya yazdığımektubundan anlaşılmaktadır.Burada I. Petro ile II.Mahmud’un reformlarıarasındayaptığımukayese,onuntahlilgücühakkındafikirverebilecekdeğeresahiptir.İngiltere’deinkılabınasilsınıfınzorlamasıvehalkıyanınaalmasıile

Fransa’dahalkın ayaklanması ilegerçekleşirkenRusya’daveOsmanlılar’datepedengeldiğinibelirtir.

Cevdet Paşa, devlet adamlığı ve tarihçiliğinin yanı sıra, aynı zamandaTanzimat döneminin önemli hukukî düzenlemelerini yapan bir hukukadamıdır. Bu dönemde hazırlanan kanunların ve kurulan müesseselerinönemli bir kısmı onun imzasını taşımaktadır. Bu sebeple Bernard Lewis’inonunhakkındakullandığı“dâhihukukadamı”ifadesimübalağalısayılmaz.

Öğrenimi sırasında İslâm hukuku alanında özel olarak çalışmamış; üstünkabiliyeti ve okumaya düşkünlüğü sayesinde fıkıh ağırlıklı medresetahsilinden fazlasıyla faydalanmış, Lofça’da iken Halebî ve Mültekâ gibiOsmanlılar’ca büyük önem atfedilen fıkıh kitaplarını okumuş, kendiifadesiyle “ulûm-i şer’iyede biraz mümârese kesbetmişti”. Daha çok gençiken bir süre müsevvidlik yapmış, Lofça müftüsünce verilen fetvamüsveddelerinikalemealmıştır.

Tanzimat’ınilanedildiğiyılİstanbul’agelerekmedreseöğrenimineburadadevamederkengerekzekâsınınparlaklığıgerekseçalışkanlığısayesindeilimmuhitlerinde kısa sürede tanınmıştır.NitekimSadrazamMustafaReşit Paşameşihattan,yapacağıdüzenlemelerinşer’îyönünüaydınlatmaküzerebirilimadamı istediğinde, “arzuya muvafık meşihattan gönderilen zat” denilerekkendisineCevdetEfenditakdimedilmiştir.

YirmidörtyaşındaMustafaReşitPaşa’nınyakınçevresinedahilolmasıvebu çevrede Batılılaşma yanlılarının fikirlerinden istifade etmesi, İslâm-Osmanlı veBatı kültürlerinin faydalı bir sentezini yapabilmesine uygun birzemin hazırlamıştır. Şekilde kısmen Batılı, fakat özde daima İslâm’a bağlıkalarak hukuk sahasında daha sonra ortaya koyduğu çalışmalar, onungerçekten“arzuyamuvafıkzat”olduğunundelilidir.

Cevdet Paşa’nın Tanzimat döneminde hukukla ilgili en önemli eserleri,hazırlamış olduğu kanun ve nizamnamelerle tesis ettiği hukuk kurumlarıdır.Bu alandaki ilk hizmetleri, 1850’de dârülmuallimîn müdürü ve Meclis-iMaarif azâsı olmasıyla başlar. Bu görevlere geldikten sonra hemdârülmuallimîn nizamnamesini hem de bu dönemde Meclis-i Maarifçehazırlananbütünnizamnameleribizzatkalemealmıştır.Buhizmetlerindegözdoldurması,kanunvenizamnamekalemealmadabelirlibirtecrübevemelekekazanması sebebiyle, 1855’te Osmanlı medenî kanununu hazırlamasıdüşüncesiylekurulanMetînKomisyonu’naüyeseçilmiştir.

Bu dönemde gerek adı geçen komisyondaki görevinin icabı, gerekse busırada tayin edildiği Galata Kadılığı dolayısıyla fıkıhla daha yakından

ilgilenmeye başlamıştır. Cevdet Paşa’nın bu çalışmadan daha sonrahazırlayacağıMecelleiçintecrübekazanmışolduğusöylenebilir.Cevdet Paşa kısa bir süre sonra, henüz otuz beş yaşında iken Meclis-i

Tanzimat üyesi oldu (1857). Tanzimat devrinde hazırlanması düşünülenkanunvenizamnamelerikalemealmaklagörevlibumecliseCevdetPaşa’nınüye olması, hem meclis hem de kendisi için çok verimli olmuştur. Budönemde Meclis-i Tanzimat’ça hazırlanan bütün kanun ve nizamnamelerCevdet Paşa’nın kaleminden çıkmıştır. Onunmeclisteki ilk çalışması, 1858tarihli Ceza Kanunnamesi üzerine olmuş ve kendisinden önce hazırlıkçalışmalarıbaşlayankanununkalemealınmasındaemeğigeçmiştir.

Bu kanunnamenin tamamlanmasından sonra Cevdet Paşa’nın bu defaMeclis-iTanzimattarafındanhazırlanmasıkararlaştırılanAraziKanunnamesiiçinkurulankomisyonabaşkanolduğugörülmektedir.OnunlabirlikteTahsin,Ârif veMehmedRüşdü efendilerden oluşan komisyonun hazırlamış olduğu1858tarihliAraziKanunnamesi,Tanzimatdönemininikiorijinalkanunundanbiridir ve gerek dilinin sadeliği gerekse kanun tekniği bakımından devrindehazırlanmışkanunlarınenbaşarılıörneklerindendir.

Ancak Cevdet Paşa sadece kanunu hazırlamakla kalmamış, daha sonrabununlailgiliolarakTapuNizamnamesi,TapuSenedâtıHakkındaTalimatveTapuSenedâtıHakkındaTarifname’yidekalemealmıştır.Ebü’l-UlâMardin’egöre100yılayakınbirsürehukukfakültelerindeokutulanvetenkitçinazarlaincelenen Arazi Kanunnamesi ve ilgili nizamnamelerin eksiklik kabuledileceknoktalarınınyokdenecekkadarazolduğugörülmüştür.

Daha sonra Meclis-i Tanzimat’ça yine o dönemde düzenlenen ve tamsayısının tespiti hayli zor olan çok sayıda kanun ve nizamname de meclisadınaCevdetPaşatarafındankalemealınmıştır.ArdındanbütünbukanunvenizamnameleriDüsturadı altındabir kitapta toplayanCevdetPaşa, böylecebugün beşinci tertibi yayımlanmakta olan ve hukuk mevzuatını bir arayatoplayanbueserinortayaçıkmasındaenönemlirolüoynamıştır.

Cevdet Paşa’nın Meclis-i Tanzimat’taki çalışmalarından sonra hukukalanında en önemli hizmeti Divan-ı Ahkâm-i Adliye’nin kurulmasındagörülür.1860tarihliTicaretKanunname-iHümâyunu’naeklenenbirzeyilileİstanbul ve taşrada ticarî davalara bakmak üzere ticaretmahkemeleri, 1864tarihliVilâyetNizamnamesiiledekaza,sancakvevilâyetlerdecezavehukukdavalarınabakmaküzerenizamiyemahkemelerikurulmuştu.1868yılındabumahkemelerintemyizmerciiolarakDivan-ıAhkâm-ıAdliyekuruldu.

Bu tarihe kadarMeclis-iVâlâ-yıAhkâm-ıAdliye adıyla faaliyet gösteren

meclis Şurâ-yi Devlet ve Divan-ı Ahkâm-i Adliye olarak ikiye ayrıldı.Bugünkü Danıştay’ın ilk şekli olan Şurâ-yı Devlet’in başkanlığına MidhatPaşa,Yargıtay’ın ilkşekliolanDivan-ıAhkâm-ıAdliye’ninbaşkanlığınadaCevdet Paşa getirildi. Cevdet Paşa, bir taraftan Divan-ı Ahkâm-ı Adliyenizamnamesini bizzat kaleme alırken ve divanın sağlam hukukî esaslarüzerine kurulması için gayret gösterirken, diğer taraftan divan üyelerininbilgilivedirayetlihukukçulararasındanseçilmesiiçinçalıştı.

Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamnamesi, özellikle hâkimlerinazledilemeyeceği hükmünü getirmesiyle dikkati çekmektedir. Bu hüküm,OsmanlıDevleti’ndeasırlarcauygulanmışolanbelirli sürelerlehâkim tayiniuygulamasınatambiraykırılıkteşkiletmektedir.CevdetPaşa,mahkemelerdeadaletin icrası bakımından hâkimlerin belli bir süre ile sınırlı olaraktayinlerinin mahzuru ve dolayısıyla hâkim teminatının lüzumu üzerindeısrarla durmuş, 1872’de sadarete takdim ettiği bir layihada da şer’iye venizamiye mahkemelerindeki hâkimlerin azledilmemeleri gerektiğini önemlevurgulamıştır.

CevdetPaşadahasonraDivan-ıAhkâm-ıAdliye’nin içnizamnamesinidehazırladıvebukurumubiri temyiz,diğeri istinafolmaküzere ikimahkemehâlinde teşkilâtlandırdı. Bu dönemde, Cevdet Paşa’nın gerek mahkemenindüzenlenişi gerekse üyelerin seçilişinde büyük gayret ve titizlik göstermesisayesinde önemli bir gelişme olarak sistematik temyiz usulü Osmanlıhukukuna girmiştir. Cevdet Paşa çok sonraları 15 Temmuz 1887 tarihli birgeçici kanunla divana bir de istida dairesi ekleyerek Osmanlı yargıtayınınkuruluşunutamamlamıştır.

Bugünkü hukuk fakültelerinin nüvesi sayılabilecek Mekteb-i Hukuk1880’deonunAdliyeNazırlığı döneminde açılmıştır.Hazırlıkları dahaöncebaşlayan bu okulda ilk dersi, hem Adliye nâzırı hem de mektebinhocalarındanbiriolmasısıfatıylaCevdetPaşavermiştir.

CevdetPaşa’nınİslâmveOsmanlıhukukunakazandırdığıenönemlieser,şüphesiz Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’dir. Bütün İslâm devletlerinde İslâmhukuku alanında hazırlanan ilk kanun olma özelliğine sahiptir. CevdetPaşa’nınbukanununortayaçıkmasındakirolü,Mecelle’yihazırlayanheyetinbaşkanısıfatıylasadecekanununhazırlanmasındanibaretdeğildir.BunoktayagelmedenönceFransızmedenîkanunununalınmasınıisteyenlerevebuaradaenbaştaSadrazamÂlîPaşaileFransızbüyükelçisiDeBouree’yekarşıvermişolduğu mücadele sonunda Code Civile’in iktibası yerine millî bir kanununhazırlanması fikrini kabul ettirmesi ve bu fikre sonuna kadar sahip çıkarak,Mecelle’nin tamamlanmasını sağlaması en az telifindeki emeği kadar

önemlidir

MustafaReşit Paşa’nın etkisiyle elden geldiğince sade bir dil kullanmayıtercih eden Cevdet Paşa, gerek Arazi Kanunnamesi ve Mecelle, gereksekaleme almış olduğu diğer kanun ve nizamnamelerle Türk hukuk dilininoluşmasındaönemlibirrolesahiptir.

Hayatının en verimli dönemlerinimüfettişlik, valilik,meclis üyelikleri vemuhtelif nezaretlerde nazırlık gibi çok çeşitli devlet görevlerini ifa etmek,tarih, edebiyat, mantık, matematik alanlarında muhtelif eserler yazmaklageçiren,kurduğumahkemelervekalemealdığıkanunlarlaOsmanlıhukukunayeni bir yapı kazandıran Tanzimat döneminin bu dâhi hukukçusu, hukukalanındaki mesaisini kanun ve nizamname yazmaya hasretmiş, bu yoğunçalışmalariçerisindeayrıcahukukkitabıyazmayafırsatbulamamıştır.

Eserleri:

1. Tarih-i Cevdet: Osmanlı tarihinin 1774 Küçük KaynarcaAntlaşması’ndan 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasına kadar olandönemini ihtiva etmektedir. On iki cilt olan eserin kaynakları arasındavak’anüvis tarihleri, sefaretnameler, özel tarihler, arşiv kayıtları, resmîtezkireler ve kendi hatıraları bulunmaktadır. Eserde diğer vak’anüvistarihlerindenfarklıolarakAvrupatarihinedeönemlibiryerayrılmıştır.Otuzyılda tamamlanan Tarih-i Cevdet’in çeşitli tertip ve baskıları vardır.Bunlardan birincisi, ilk üç cildi 1854–1857 basılmış ve 1301’de (1884)tamamlanmış olanıdır. İkincisi, Cevdet Paşa’nın bazı ekler ve düzeltmeleryapmaksuretiyleMatbaa-iOsmaniye’de1309’da(1891)yapılanbaskısıdırkibuna“tertîb-icedîd”adıverilmektedir.

2.Tezâkir:CevdetPaşa’nınvak’anüvisliği zamanında (1855–1865)bizzatkendisinindeiçindebulunduğuolaylaradairtuttuğunotlardanteşekküledenbir hatırat niteliği taşımaktadır. Cevdet Paşa, bu notları kendisinden sonravak’anüvis olan Ahmed Lütfi Efendi’ye tezkireler hâlinde yollamıştır. Busebepten dolayı da esere Tezâkir-i Cevdet adını vermiştir. Kırk tezkiredenmeydana gelen eserin ilk tezkiresi daha önceki vak’anüvislerin durumlarıhakkındadır; ardından gelen dört tezkire Ahmed Lütfi Efendi’ye bazıvesikalar gönderdiğine dairdir. 6 ile 39. tezkirelerde ise Cevdet Paşa’nınbizzat yaşadığı Tanzimat devrinin bir kısım olayları ile bu dönemin hemenhiçbireserdebulunmayansiyasî,sosyalveahlâkîdurumuyeralmaktadır.

Eserde Bosna-Hersek teftişi, Kozan ıslahatı gibi kendisinin katıldığıolaylarla devlet ve saray adamlarının birbirleriyle olan çekişmeleri, türlümenfaatçatışmaları, İstanbul’unozamanki içyüzüsamimivesadebirdille

anlatılmıştır. Son tezkirede kendi biyografisi yer almaktadır. Eserin yeniharflerle tambirneşri iseMehmetCavitBaysun tarafındandörtcilthâlindeyapılmışolupTürkTarihKurumutarafındanbasılmıştır.Eserin1986’dayineTürkTarihKurumutarafındanaynı tertipüzereikincibaskısıdayapılmıştır.Tezâkir-iCevdet’inCevdetPaşa’nınelyazısıylaolanmüsveddeleriyirmibirdefterhâlindeİstanbulBelediyesiAtatürkKitaplığı’ndabulunmaktadır.

3. Marûzât: 1255–1293 (1839–1876) yılları arasındaki tarihî ve siyasîolayların özet hâlinde yazılmasını şifahî olarak isteyen Sultan II.Abdülhamid’in emriyle kaleme alınmıştır. Padişaha sunulması dolayısıylamüellifin “Marûzât” adını verdiği bu eser “cüzdan” denilen kısımlaraayrılmıştır. Devrine göre sade bir dille ve beş cüzdan hâlinde kalemealınmıştır.BirincicüzdanıTanzimat’tanAbdülmecid’insaltanatınınsonlarına,ikinci cüzdanı Sultan Abdülaziz’in ilk devirlerine, üçüncü cüzdanı SultanAbdülaziz’in aynı yılda Mısır seyahatinden 1864 yılında İskenderun’açıkışına,dördüncücüzdanı1866yılına,beşincicüzdanıiseaynıtarihteHalepzabtiyesinintanzimindenII.Abdülhamid’insaltanatınınilkdevirlerinekadargelmektedir.

Eser Tezâkir’le aynı zamanlara ait olup aynı kalemden çıkmış olmasınarağmen takdim şekli, gayesi ve muhtevası bakımından önemli farklılıklartaşır.Marûzât’ıncüzdanlarıII.Abdülhamid’intahttanindirilişinekadaronunyanında kalmış, daha sonra Yıldız evrakı arasında ele geçmiştir. Bu aradabirinci cüzdan kaybolmuştur. Eserin Cevdet Paşa’nın el yazısı ile olanmüsveddeleriİstanbulBelediyesiAtatürkKitaplığı’ndabulunmaktadır.SultanAbdülhamid’e takdim edilen üç ve dördüncü cüzdanlar ise Türk TarihKurumuKütüphanesi’ndedir. İki,üçvedördüncücüzdanlarbazıatlamalarlaAhmedRefik(Altinay)tarafındanTürkTarihEncümeniMecmuası’nınXIV-XV1.(1924–1925)ciltlerindeneşredilmiş,ayrıcaeserintamamıyeniharflerleyayımlanmıştır.

4.Kısas-ıEnbiyâveTevârîh-iHulefâ:Hayatınınsonyıllarınadoğruyazdığıbir eserdir. Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar gelip geçenpeygamberlerinkıssalarından, İslâmdinininortayaçıkışı,Hz.Peygamber’inhayatı ve Hulefâ-yi Râşidîn ile Emevî, Abbasî halifelerinden, diğer Türk-İslâm devletlerinden ve Osmanlı tarihinin 1439 yılına kadar olan ilkdevirlerindenbahseder.

Dahaçokeğitimveöğretimgayesiylekalemealınaneserin tamamıon ikicüzdür.İlkaltıcüzüCevdetPaşa’nınsağlığındabasılmıştır.TamveyanlışsızşekliisekızıFatmaÂliyeHanımtarafından1915senesindeonikicüzhâlindeneşredilmiştir.Bueserindeyeryerüslûpşaheseridenebilecekörneklerortaya

koyan Cevdet Paşa’nın dili daha sonra birçok yazar tarafından takdirlekarşılanmıştır.

5. Kırım ve Kafkas Tarihçesi: Halim Giray’ın Gülbün-i Hûnân’ındanistifadeederekkalemealdığıküçükbireserdir.Kafkasya’nıntarihîcoğrafyasıile buralarda yaşayan toplulukların etnografyasının yer aldığı kitap, İngilizelçisi Lord Stratford Canning’in isteği üzerine Paris Konferansı’nıntoplanmasındanönceyazılıpMustafaReşitPaşa’ya sunulmuştur.ReşitPaşaeseriFransızcayaçevirterekCanning’evermiştir.

6.Mukaddime-i İbnHaldun: İbnHaldun’un El- Cîber adlı Arapça geneltarihinin girişi olan birinci cildin altıncı faslının tercümesidir. Tarihfelsefesinden, tarihin faydalarından ve tarihçilik mesleğinden bahsedenmukaddimenin tercümesine ilk olarak 1.Mahmut devri şeyhülislâmlarındanPîrîzâdeMehmet SâhipEfendi başlamış ve beş faslını tercüme etmiş, onuneksik bıraktığı son bölümü de Cevdet Paşa tamamlamıştır. Eser, iki cildiPîrîzâde’ye, son cildi Cevdet Paşa’ya ait olmak üzere üç cilt hâlindebasılmıştır.

7. Belagat-ı Osmaniye: Cevdet Paşa’nın Mekteb-i Hukuk’ta okuttuğuedebiyatdersinotlarındanmeydanagelmiştir.KlasikİslâmbelagatanlayışınagöredüzenlenmişedebiyatkurallarınıvebunlarauygulananTürkçemisalleriihtiva eder. Bu alanda yazılmış ilk Türkçe eser olup çeşitli baskılarıyapılmıştır.

8. Kavâid-i Osmaniye: Eser Türkçede yayımlanan ilk dil bilgisi kitabıolarak önem taşıdığı gibi, Cevdet Paşa’nın hayatının sonuna kadarilgileneceğidilkonusundakiçalışmalarınındailkadımınıteşkileder.Kitabınilk tertibiCevdetPaşa ileKeçecizâdeFuatPaşa’yaaittir.Ancakdaha sonraCevdet Paşa, eseri Tertîb-i Cedîd Kavâid-i Osmaniye adıyla yenilemiş vekendi ismiyle bastırmıştır. Kitap Cevdet Paşa tarafından ayrıca muhtasarolaraktertipedilmişvedeğişikadlarlaotuzdanfazlabaskısıyapılmıştır.

9.Medhal-iKavâid:İlkokultalebeleriniKavâid-iOsmaniye’yehazırlamaküzereyazılmıştır.

10.Kavâid-iTürkiye:Sıbyanmektepleriiçinkalemealınanbueser,ilkdefa1875yılındabasılmışolupMedhal-iKavâid’inbasitleştirilmişşeklidir.

11. Divan-ı Sâib Şerhi’nin Tetimmesi: İranlı şair Tebrizî’nin Divan’ıSüleymanFehîmEfendi tarafındanşerhedilmekte ikenonun1845’teölümüüzerineeksikkalankısımCevdetPaşatarafındantamamlanmıştır.

G

12.Mi’yâr-ıSedâd:OğluAliSedatiçinyazdığımantığadairbireserolupzamanınagöresadebirdilleyazılmışilkTürkçemantıkkitabıdır.

13.Âdâb-ı Sedâd fî İlmi’l-Âdâb:Tartışma usul ve kurallarını ihtiva edeneserMi’yâr-ıSedâd’ınbirekimahiyetindedir.

14. Beyânu’l-Unvân:Henüz öğrenci iken Türkçe yazdığı bu eser, İslâmilimlerimetodolojisinedairdir.

15.Takvîmü’l-Edvâr:Şemsî-hicrîtarihesaslarınıanlatanbireserdir.

16. Mecmua-i Ahmed Cevdet: İslâm dinini kabul eden iki kişiye, bazısorularının karşılığı olarakCevdet Paşa tarafından yazılıpBâb-iMeşihat’çagönderilen, cevapları ve eski ŞamMüftüsüMahmutHamza Efendi ile dinîmeseleleredairaralarındageçenyazışmalarıihtivaeder.

17.Hulâsatü’l-BeyanfîTe’lîfi’l-Kur’ân:Kur’ân’ıncem’inianlatanArapçabir eserdir. Ali Osman Yüksel tarafından Muhtasar Kur’an Tarihi adıylatercümeedilerekCevdetPaşa’nınhayatıveeserlerinedairbirgirişlebirlikteyayımlanmıştır.

18.Mecmua-iÂliye:KızıFatmaÂliyeHanım’aokuttuğuhikmet, felsefe,ilm-i ruh, matematik, geometri, astronomi ve çeşitli İslâmî ilimlere dairdersleribueserdetoplanmıştır.

19.Malûmât-ıNâfia:Rüştiyemekteplerinde okutulmak üzere yazdığı bireseridir.

20.Hilye-iSaadet.

21.Eser-iAhd-iHamîdî: İbtidâîmektepleri için kaleme aldığı bir ilmihalkitabıdır.

CevdetPaşa’nınbazıeserlereyazdığı talikatlarıdavardır.AyrıcaşiirleriniSultan Abdülhamid’in isteği üzerine hayatının sonlarına doğru bir divandatoplamıştır.Divandaki şiirlerin çoğu kaside ve gazel tarzında olup içlerindeşarkı, rubâî, tarih ve müfredler de bulunmaktadır. Cevdet Paşa’nın şiirleri,kuvvetli bir dil ve teknik bilgi ile geniş bir kültürün beslediği parlak birzekânınürünüdür.GenelliklesadevetemizbirTürkçeileyazılmıştır.

AHMETCEVDETPAŞA’NINÖNSÖZÜeçmişnesilleringeleceklerekalıcı olacak engüzel yadigârı, tarih ilmiolup,çeşitlimilletleringeçmişzamanlardabirbirlerineolanüstünlükve

meziyetlerinin bir ölçüsüdür. Tarihçiler, zamanlarının olaylarını zaptetmek

suretiilenesildennesilebuemsalsizilmehizmetetmişlerdir.

Her devlet kendi olaylarını yazdırmaya himmet ettiği gibi, Devlet-iAliye’dedetarihsahnesindegöründüğüandanitibarenbugünekadarolaylarbirbiri ardından zaptedilmiş, basılmış ve yayılmış olduğu hâlde, durumlarıngereğince,buâdetihmalveterkedilmişveyazılanşeylerdedüzeltilmedenvetenkit edilmeden unutulma köşelerinde bırakılmıştır. Oysa asıl tarihegeçirilecekveherfıkrasındanpekçokibretalınacakolaylar,budevredevukubulmuştur.Allah’aşükürkiulupadişahSultanAbdülmecitHanEfendimiz’inbu asrın en uğurlu günü olan tahta çıkış günlerinden beri maarifi yaymahususunda gösterdikleri cihan değerindeki himmetleri arasında, unutulmayaterk edilmiş olan nice güzel eserler ortaya çıkarılmış ve nice yeni olaylaryazılıportayakonmuştur.

1188 senesinden itibaren Devlet-i Aliye olaylarını yazdırma hususu,Maarif-i Umûmiye Meclisince defalarca görüşülmüş ve padişahımızadanışılarak 1188’den 1241 yılına kadar eskilerin adını yaşatacak vegeleceklerinduasınıcelbedecekbireseryazmayapadişahımızEfendimiz,buâcizi memur buyurmuşlardır. Gerçi buna liyakatim olmadığı hâlde MaarifMeclisi azasından bulunduğum ve daha nail olduğum bunca lütuflarınşükranını edadan âciz olduğum hâlde hiç olmazsa bu vazifede emek sarfetmek farz olduğundan, hemen Allah’ın yardımına güvenerek 1188senesinden 1241 senesine kadar olayların tarihini yazmaya işbu 1270senesindebaşladım.

Cenab-ı Hak şevketlü padişahımızın ömrünü uzun etsin ve maarif severhuzurlarınanicedeğerlieserlerinsunulmasınaimkânversin.İşbu1188senesiDevlet-i Aliye’nin tarihinde bir dönüm noktası olup, bu tarihten sonraolayların rengi değişmiş olduğundan ve asrımızın olaylarını geçen asırlarhazırlamış bulunduğundan, geçmiş devrin bir özetini yaparak işe başlamakmünasipolacaktır.

BİRİNCİKISIM

TarihÖğrenmeninFaydasıTarih; insanları geçmiş olaylara ve geçmişte önde gelenlerin gizli ve açıkfikirlerine muttali kıldığından, amme için faydalı ve münevverler arasındamakbulbirilimdir.

İnsanyaratılışındanmedenîolduğundan,dayanışmaiçinyeryertopluluklarmeydana getirir. Bu toplulukların birçok dereceleri vardır. En ilkeli göçebehâlinde yaşayan kabile topluluklarıdır ki sadece beşeri ihtiyaçlarını tedariketmeyevehayatağacınınmeyvesiolanüremeyevesileolurlar.Bukabileler;ilimden, hünerden ve diğer insanların birikiminden ve meziyetlerindenmahrum olurlar. Köy halkı şehir halkına nispetle medeniyet nimetlerindenuzak oldukları gibi, çadırda yaşayanlar da köy halkındanmedeniyetçe dahageriseviyedekalırlar.

Cemiyetlerin yüksek derecesi olan medeniyet devlet ve saltanatmertebesidir. Bu topluluklar, bir devletin koruyuculuğu altında birbirlerinefenalık etmekten ve düşman endişesinden azâde yaşarlar; bir yandan beşeriihtiyaçlarıtedarike,biryandandainsanîolgunluğaerişmeyeuğraşırlar.

Şöyleki;herkes,zatîhaklarınıhükûmeteemanetediponunhükmünerazıolur. Böylece, kemâlât tahsiline fırsat bulurlar. Bumilletler, sınıf sınıf olupkimisiziraatveticaret,kimisidevletveaskerlikişlerindehizmeteder.

İlimvesanatınkuvveti ileyüzkişiye ihtiyaçduyulanbir işionkişi teminedebileceğinden, gelişmiş milletlere kendilerini geliştirmek için daha çokzamanları kalır, bu zamanlar kemal tahsili için sarf edilebileceğindenmedeniyetbuölçüdeileriyegider.

Buseviyeyegelenmilletler,artıksadelikvebasitlikiçindekalamazlar.Lüksve külfetler artar, ihtiyaçlar çoğalır ve şahsî menfaatler ve garazlar da buölçüde artar. Böylece o milletin idaresi güçleşir, artık iyi bir idare ancakiktidarıelindebulunanlarınhimmetinebağlıkalır.

İdaredevukufiseancaktecrübeylekazanılır.Herşeyitecrübeetmeyedebirinsanın ömrü hatta bir asrın olayları kâfi gelmeyeceğinden devletin ilerigelenleri; başkalarının deneyimlerinden ve tarih ilminden hem şahısları içinhem de devlet işleri için faydalanmalıdırlar. Onun için vatanını vememleketini seven devlet ve milletin bekasını isteyen ecdadımız, kendiasırlarının olaylarını zaptedip torunlarına yadigâr bırakarak, onların duasınıkazanmışlardır.Geçmişvegelecekolaylarahattaezelveebetsırlarınanüfuz

etmeye çalışmak insanda tabiî bir eğilim olduğundan bütün insanların tarihilmineihtiyacıaçıktır.

Devlet-i Aliye’nin nizamlarının korunması tarih ilmiyle olup geçmişusullerinşimdikiolaylarauygulanmasındaçokfaydalarolduğundan,bazıdinbilginleritarihöğrenmeveöğretmeninfarzolduğunusöylemişlerdir.

AbbasîhalifesiKaimBiemrillahzamanındaHayberlibirkaçbilginYahudiBağdat’a gelip cizyedenmuaf tutulmalarının gerektiğini göstermek için birvesika ortaya koymuşlardır. Güya bu vesika Hazret-i Ali’nin el yazısı ileHazret-i Peygamber tarafından kendilerine verilmiş ve Ashab-ı kiramdanbirkaçzatınşahitolarakisimleriyazılmış.

Halife bu vesikaya itibar ederek Yahudilerin cizyeden muaf tutulmalarıhakkında ferman vermek üzereyken, ulemanın reisi Ebü’l-Kasım binMesleme’yeşüphegelmiş:“BuvesikabirkerezamanımızıntarihçisiHatib-iBağdadî’yegösterilsin.”demiş.BelgeHatib-iBağdadî’yegösterilmiş.Bununüzerinetarihçisenedinsahteolduğunu,tarihilmiileispatetmiştir.

Şöyle ki: Bu senette yazılı şahitlerden Hz. Muaviye, Hicretin sekizincisenesiMekke’ninfethigünüİslâmilemüşerrefolmuştu.Hayber’infethi iseHicretin yedinci senesinde olmuştur. Şahit yazılanlardan Said İbni MaazHicretinbeşinciyılıHendekgünüölmüşveHayberfethindebulunamamıştı.Böylece vesikanın sahteliğimeydana çıkarılmış ve devlet hazinesi zarardankorunmuştur.

DevletlerinSafhalarıveHükûmetÇeşitleri

Dünyaya bakılınca her gün değişen bir ibret hengâmesi olduğu görülür.Budeğişmeler her şeyde caridir. Mesela her şahıs gerek vücutça gerek hâl vedavranışlarıylanasılbirilerlemevebirgerilemedevrigösterirse,devletlerdebunungibikâhkuvvetbulur,kâhzayıfdüşer.

Her devlet doğuşunda sade ve basit olup günden güne kuvvetlenirse deeskidikçesadeliğikalmayıpkülfetlerive ihtiyaçlarıartar.Olağanüstümasrafyapmakicapettiğindedarlığaduçarolur.Buesnadadevletinidaresidekötüolursa zaaf, devletin yakasına yapışır. Hangi devlet olursa olsun, busafhalardangeçer.İştebusafhalaragöreçareveilaçaramaklazımgelir.Herşahıstabüyüme,durulmavegerilemeçağıolduğugibiherdevlettedebuüççağ görülür. Devlet insan vücuduna benzediğinden her davranışına dikkatetmeklazımdır.

Gerileme bazen hissedilmeyecek surette gizli olur, bazen da aşikâr olup

tedavisi zor olur.Bazen de ileri derece çöküntü emareleri baş göstermişkenbilgece alınan tedbirlerle tazelendiği ve kuvvetlendiği görülür. Bazıdurumlardadevletinmaruzolduğutehlikeziyadeolup,dıştandabazıilletlerarız olursa yenilenmesi ve kurtarılması çok zorlaşır. Bu yenilenmeye aitörneklervarsadabunlarancakbüyükinkılaplarlaolabilmiştir.Nicedevletlerde durulma çağını bitirmeden, kendi kusuru ile veya bir kaza ile çöküpdağılabilir.

Malûm ola ki Hristiyan devletlerinin siyasetleri akıllı adamlarıntoplanmasıyla meydana gelmiş olup hükûmetleri; biri dinî hükûmet, ötekicismanî hükûmet olmak üzere iki bölüme ayrılır. Dinî hükûmet, Katolikmezhebinde Papa’nın hükûmetidir ki bütün Katolik rahiplerin âmiri vekiliselerinreisiolupHazret-iİsa’nınvekiliolarakkabuledilir.BütünKatolikülkelerdePapa’nınruhanîhükûmetiyürür.

VaktiyleAvrupa’daruhanîhükûmetintesirivenüfuzuçokyaygındı.LakinhükümdarlarPapalarınelindençokeziyetçektiklerindenyavaşyavaşPapalıknüfuzunuazalttılar.RummezhebindebulunanHristiyanlarPapa’yıtanımayıpruhanî hükûmet olarak İstanbul patriğine bağlıdırlar. ErmenilerGürcistan’daki büyük kilisede bulunan büyük papazlarına bağlıdırlar.Protestanlar ise hiçbirini tanımazlar. Onlarca ruhbaniyetin o kadar itibarıyoktur.

Maddî hükûmetler de üç türlüdür: Mutlak hükûmet, Meşrutî hükûmet,cumhurîhükûmet.

Mutlakhükûmet:Dizginlerininbirşahıselindebulunduğuhükûmettir.RusDevletiböyledir.

Meşrutîhükûmet:Milletmeclisininreyineuyanhükümdarınhükûmetiolupbu da iki türlüdür. Birisi genel meşrutî hükûmet olup, Prusya ve Sardunyadevletleri gibi bütünhalk eşit bulunur. İkincisi sınıflımeşrutî hükûmetolupzâdegân sınıfı ahaliden imtiyazlıdır. İngiltere Devleti gibi ki halk lortlarınsahip olduğu imtiyazlara nail değildir, fakat her kazadan seçimle gelenüyelerden mürekkep bir meclisleri vardır. Bir iş evvela bu meclistegörüşüldükten sonra lortlar meclisinde karara bağlanır. Vekiller kraltarafındantayinolunmuşmemurlarolupdevletişlerinimüzakerevekrallarınaimzaettirdiktensonraicraederler.

Cumhurî hükûmet:Ayrı bir hükümdarı bulunmayıp rey çokluğu ile birisiseçilerek kral makamında olmak üzere geçici olarak getirilir. AmerikaCumhuriyetigibiFransızDevleti, eskidenmutlakhükûmet ikenmillet içineihtilaldüşerekcumhuriyetolmuşlardır.CihangirlikiddiasınadüşenNapolyon

imparatorlukrütbesinihaizolmaklaFransayinemutlakhükûmetedönmüştür.Fakat Napolyon’dan sonra Fransa genelmeşrutî rejime döndü, Lui Filip’inkrallığındabuhâldevametti.

1789senesindekiihtilalderejimcumhuriyetedönüpLuiNapeleondörtseneiçincumhurbaşkanıseçildi.Lakinahaliarasındaittifakolmayıpkimisikrallık,kimisicumhuriyettaraftarıidiler.Kimisideböylebircumhuriyetedekanaatetmeyip işi azıttılar.Mülkiyet ve zevciyet haklarını inkâr edip “Herkes herhususta eşit olmalıdır” diyen ayak takımı bu düşünceyi mizaçlarına uygungörerekFransızCumhuriyeti’nibu rengeboyamaya teşebbüs ettiler.Fransızilerigelenleriveakıllılarıbudurumdanürkerekcumhuriyettenhattameşritîhükûmetten yüz çevirip Napolyon’u imparator yaparak mutlak hükûmeteinkıyatettiler.

BuFransız ihtilalleri arasındaNemçe halkı hürriyet sevdasına düşerek vepek çokkanlar dökerekhükûmetlerinimeşrutî şekle çevirmek istedilersedeimparator kuvvetleri galip gelerek yine mutlakıyet içinde kaldılar. Burejimlerin her birinde birer türlü kötülük görülmüş olup, hele cumhuriyetinanlattığımız aşırı şekli, bütün bütün akıldan ve sağduyudan uzak birdüşüncedir.

İslâm hükûmeti ise hilafet ve saltanatı toplamış veMüslümanların imamıolan İslâm padişahı şeriatın koruyucusu olduğundan hamdolsun her türlütefrikadanuzaktır.GerçiaşağıdaanlatılacağıgibiAbbasîDevletininsonundaİslâm ülkelerinde baş gösteren ihtilaller dolayısıyla hilafet ve saltanatbirbirinden ayrılarak, hilafet; dinî riyaset ve saltanat da maddi riyasetderecesine indiyse de yüce Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkması ile İslâmDevletiyenilenmişveaslîhâlinibulmuştur.

OsmanlıDevleti’neKadarKısaİslâmDevletleriTarihiTürk ve Arap milletleri mevkileri icabı ara sıra coşarak ve sel gibi etrafataşarak defalarla dünyayı istila etmiş iki büyük millettirler. Arapların enkuvvetliveensonçıkışlarıAllahkelâmınıyüceltmekmaksadıileolanıdırkiPeygamberimizin zamanındaArapkabileleri imankelimesi etrafında tekdilvetekgönülhâlinegeldiler.

Peygamber Efendimiz mübarek ruhu ebediyete uçtuğunda, nice kabileleryenidenputperestlikuçurumunadüşmeyemailidi.Büyükimamlıkmakamınageçmiş olanHazret-i Ebu Bekri Sıddık (Allah ondan razı olsun) her tarafamuzafferaskerlerinisevketti.DindendönenleritedipedipAraptaifesiniyinetekimandatopladı.MeydanagelenbukuvvetiHazret-iEbuBekir’densonra

hilafetmakamınagelmişolanHazret-iÖmergerektiğigibikullanmış,Ashab-ıkiramıgazayateşvikediptaraftarafordularsevketmiştir.

Bu mübarek sahabelerin çoğu, seferlere çıkıp ölünceye kadar cihat işinesarılmışlardır. O kadar ki gazaya giden bu kişilerin evlerinde su taşıyacakkimseleri kalmadığından Hazret-i Ömer, bütün müminlerin emiri veyeryüzününhalifesiolduğuhâldesırtınatulumalarakgazilerinevinesutaşıdı.İslâmordularıherbakımdanadaletliolup, itaat edenlerher tehlikedeneminolduğundan az vakitte tahminlere sığmayacak ülkeler fethedildi. Sonralarıhilafet makamına ziynet veren Hazret-i Osman ve Hazret-i Ali’ninzamanlarındadabuyoldangidilerekİslâmülkelerigenişledi.

Dinindört temeldireğiolanbuhalifeleringünleriPeygamberimizindevrigibi adaletli geçmiştir. Hatta Hazret-i Ömer’in hilafetinde bir günPeygamberimizinneslindenbirisigelipihtiyacınıbildirdiğinde,beytülmaldan1.000 altın verilmesini emretmiş, biraz sonra yanına gelen kendi oğluAbdullah’a ise bir dirhem vermişti. Oğlu bu dirhemi pek az görüp itirazedecekolduğundakocaHalifeHazret-iÖmerşöyledemişti:

“Ya Abdullah, Evlad-ı Resulün talep hakkı beytülmaldandır. Beytülmalhazinesi iseelhamdülillahzengindir.Seninhakkıniseyalnızbabandanolup,babanınnesivarkiçokşeyumuyorsun.”

Fakat Hazret-i Osman ve Ali halifelikleri zamanında bazı anlaşmazlıklarmeydanageldi.Ali’densonraEmevîDevletizuhuretti.

Emevîler zamanında da İslâmlar gazadan vazgeçmemişler ve nice ülkelerfethetmişlerdi.Budevlet zamanındaAfrika’dabaşbuğolarakbulunanMusabin Nasir, Kuzey Afrika’yı boydan boya fethedip Atlas Denizi kıyısınaindiğinde,atınıdenizesürüp,atgöğsünekadarsuyadalıncabayrağınıçekmiş:“İşte Yarabbi, ötesi yok. Olsaydı, senin ulu adını daha ileri götürürdüm.”demişti.

MusabinNasir’inordusundabirfırkanınkumandanıolanTarıkbinZiyad,Hicretin 92’nci yılında İspanya’ya geçip hâlâ kendi adıyla anılan CebeliTarık’a dayanıp gemilerini yakarak askerine: “İşte arkanız denizdir, eğersabırvesebatedipyiğitlikgösterirsenizbumemleketi fethedersiniz.Veeğersebat etmezseniz hepiniz deryayagömülürsünüz.”diye İslâm askerini harbeteşviketmişvekendiordusundankatkatüstündüşmankuvvetleriniyenerekbirçokyerlerifethetmiştir.

Emevî halifelerinin bazıları, dinin sınırlarını aşıp günahkârlığadüştüklerinden ilâhî gayrete dokunarak devletleri çökmüş ve İslâmHilafeti

Hicretin 112’nci yılında Abbasîlere geçmiştir. Emevîlerin yıldızı sönerekAbbasîlerin yıldızı parladı. Sonraları Emevîlerin bazı şubeleri Mağrip veEndülüs taraflarında saltanat kurmuşlarsa da İslâm ülkeleri ve HalifelikAbbasîlerinelindeidi.

Abbasî halifeleri de sonraları israfa düşüp devlet idaresine önemvermediklerinden saltanatlarına zaaf gelerek idarede nüfuz, Türkkumandanlarının eline geçti. Bir vakitler Halifelik ruhanî kuvvet hâlinegelmiş, kumandanlar kendi adlarını halifeninkiyle beraber hutbede okuturolmuşlardı. Halife Me’mûn’dan sonra Horasan’da saltanatlar kuruldu.Bunların çökmesinden sonraGazneliMahmut zuhur etti kiŞehname-i Tûsîbunun adına yazılmıştır. Sonraları Büveyhîler, daha sonra Harzemşahlar,nihayetAtabeklerDevletizuhurettikiŞeyhSadîbudevirdeyaşamıştır.Dahasonraİsmailîlerhükûmetikurmuşlardır.

OzamanlarMoğolveTatarlarıncoşup taştıkları zamanolupCengizHan,İranveTuran’ıelegeçirmiş,doğuülkeleriuzunmüddetCengizsultanlarınınelinde kalmış, nihayet Hülâgu Han, halife Mutasım’i öldürmüş, AbbasîDevleti tamamı ile çökmüştür. Yavuz Sultan Selim zamanına kadar bu hâldevametmiştir.MağripveEndülüs’tebulunanEmevîşubeleriarasındanifakolduğundanhükûmetleriçökmüşveyabancılaraintikaletmiştir.

Böylece İslâm ülkeleri parçalanmış, Doğu tamamı ile Moğolların elinegeçmiştir. Cengiz, Müslüman değildi. Müslümanlar esaret altında kaldılar.SonralarıCengizsultanlarınınbazılarıİslâmilemüşerrefoldularsadabunlarda çöktü.Doğuya,Timur’unzuhurunakadar tekbaşınahâkimolanolmadı.Anadolu’da Selçukların bir şubesi saltanat kurdularsa da güneyde Mısırsultanlarıileihtilafadüştüler,doğudangelenTatarlarelindebizaroldular,birmüddet Tatarlara haraç vererek yaşadılarsa da sonra nizamları bozularakbütünbütünçöktüler.

Mısır’daki Eyyûbî Devleti iyice kuvvetlenmiş, hatta içlerinde Selâhaddingibi değerli bir sultan zuhur ederek Kudüs’ü ele geçirmiş olan Haçlılarıperişanetmişisedeonlarınömürleridebuyabancılarlasavaşlageçti.

Batıda da büyük-küçük hükûmetler batıp çıkmakta idi. Velhâsıl İslâmhükûmetiAraplarınelindençıkıpTürkveTatarlarınelinegeçmişveHalifelikbir kuru sözden ibaret kalmış ve İslâm birliği kaybolmuş iken, Allah’ahamdolsun, Osmanlı saltanatı şan ve şevketle doğup İslâm ülkelerini nuragarketti.

OsmanlıDevleti’ninOrtayaÇıkmasıveGelişmesi

Osmanlı Devleti, başlangıçta küçük bir beylik idi. Fakat Türklüğe mahsusgüzel vasıflar ile yiğitlik ve dindarlığı cemetmiş güzel bir toplulukolduğundanMüslümanları birleştirecek bir dayanak olabilmişti. Osmanlılar,hazırbirmemleketvedevletekonmuşimtiyazlıbircemiyetolmayıpyenidenfetihleryaparakgenişliyegenişliyekendisineyurtkurmuştu.

Osmanlımilleti, çeşitli dilleri konuşanve toplumların engüzel vasıflarınıtoplamış yeni bir cemiyet olduğundan bu devletin ortaya çıkışı ile İslâmmilletiyenilenmiş,Müslümanlaragelmişolanzaafgeçmişvehuzurvegüvensağlanmıştı.

Osmanlısultanlarının,uluatalarınınTürkistanillerindehanvesultanolarakçokasilveşanlıbirhanedanolduğunutarihyazar.SonralarıTürkistan’dabaşgösteren ihtilaller dolayısıyla büyük ataları olan Süleyman Şah kabilesiyleAnadolu’ya hicret etmiş, oğluErtuğrul Şah Söğüt’te yerleşmişti.ÖlümündeoğluOsmancıkHazretleri kabileye bey olmuş ve SelçukDevleti tarafındantakdiredilmiş,kendisinedavul,bayrakveistiklâlberatıverilmiştir.

Osman Bey’in yurt edindiği mevki Bizans ülkesiyle sınır olduğundan,Osman Gazi, Selçuk Devleti’nin çökmesini dikkatle izlerken İstanbul’dakiRumlar arasında mezhep kavgalarını gördü, meydanı müsait buldu. Birtaraftan şahsî cesareti, diğer taraftan hakimane tedbirleri ile Anadolu’daeyalet beylerinin istiklâl sevdasına düştükleri sırada Bursa Yenişehir’in denamınahutbeokuttu.

Yirmi yedi sene devletin başında kaldı. Kâh kendisi gazaya çıkarak, kâhoğluOrhan’ıbaşbuğederekBizans’ınbirçokşehirlerinifethetti.OndansonrabüyükoğullarıonunizindenyürüyerekAnadoluveRumeli taraflarındanicefütuhatamuvaffakolupdevletigenişlettiler.

Osmanlı padişahları devletin sürekliliğini sağlayacak merkezin İstanbulolabileceğinianladıklarındaRumlararasındamezhepkavgasıBizans’ızaafadüşürmüş ve devlet kuru bir isim ve resimden ibaret kalmıştı. Hatta Fatih,Rumeli Hisarı’na yerleşince Rumlar şaşkınlığa düşerek Ayasofya’dayaptıklarıbirtoplantıdabirbirleriiledövüştükleririvayetolunur.

Böylece İstanbul’un fethi imkân dâhiline girmişti. Bu emeli Fatih SultanMehmet gerçekleştirdi. Bir milletin mutluluğu ve kuvveti, ancak birlik veberaberlikle olacağı bir kere daha sabit oldu. Osmanlılar Anadolu’nun birköşesinde küçük bir beylik iken; Rumlar bilgi ve şöhret bakımındanOsmanlılardanüstünidi.

İstanbul coğrafî bakımından dünyanın seçme yerlerinden olup ona sahip

olan devletin başka devletlere hâkim olması tabiî idi.Osmanlılar İstanbul’ayerleşerek kuvvetlerini arttırıp başkalarına galebe imkânlarını hazırladılar.İstanbul fetiholunmasaydıDevlet-iAliyebukuvveteulaşamazdı.Napolyondermişki:“Dünyadatekhükûmetolsa,merkeziİstanbulolmalıdır.”OsmanlılarAnadolu’nun bir köşeciğinde küçük bir topluluk ikenRumlar,

şöhretvebilgibakımındanüstündüler.HattafetihtensonraAvrupa’yayayılanRumlar orada ilimleri yaymışlardı. Fakat aralarındaki garaz ve kin devamettiğinden malî ve ilmî kudretleri kendilerini kurtaramamış, her bakımdanküçük olan Osmanlı topluluğuna râm olmuşlardır. Böylece bir milletinmutluluğu ve kuvveti, ancak birlik ve beraberlikle olduğu gerçeği bir keredahasabitoldu.

Timur’un saldırısı ve Yıldırım Beyazıt’ın yenilgisi üzerine Osmanlılar,sarsıntı geçirdi. Yıldırım’ın ölümüyle Osmanlı Devleti on bir sene dağınıkkaldıktansonraÇelebiMehmettahtaçıktıvedevletiyenidenkurdu.OğluII.Murat, hem Anadolu’da hem Rumeli’de devletinin hudutlarını daha dagenişletti.OnunoğluFatih,Osmanlılarınülküsünügerçekleştirerekİstanbul’ufethetti. Fatih’in torunu Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail’i yenerek İran’a,Gürcistan’auzandı.Şahİsmail,OsmanlılarahudutbirMüslümanhükûmetinyaşamayacağını anlayarak İran’da Şiî mezhebini yayarak Safevî Devleti’nikurduveMüslümanlarınarasınatefrikasoktu.

MısırDevleti deŞah İsmail’e taraftar olduğugibi,Mısır sultanıGavri deAnadolu’yu istila fikrine kapılmıştı. Hatta bununla yetinmeyerek İstanbul’ualmak sevdasınadüşmüştü.BununüzerineYavuz,HalepdolaylarındaMısırordusunu karşılamış Kansu Gavri maktul düşmüş, Yavuz mağlûp düşmanıkovalayarak Halep’i, Şam’ı, Mısır’ı, Hicaz’ı almış; iki Harem’in hadimi,unvanını veHalifelik lakabını almış veHilafetin sembolü olarakmukaddesemanetleriİslâm’ınmerkeziolanİstanbul’agetirmiştir.

Yavuz’un ömrü kısa olmuş, sekiz sene saltanatta kaldıktan sonra, batıyayönelmek niyetinde iken vefat etmiştir. Yavuz’un kurduğu askerî ve mülkînizam, kara ve deniz kuvveti oğlu Kanunî Sultan Süleyman zamanında enyüksek dereceye ulaşmıştır. Kanunî kırk altı sene saltanatta kalarak kâhdoğuya,kâhbatıyaordularsevketmiş,bizzatseferlereçıkmışbirçokülkelerfethetmiştir. Kanunlar koyarak halkın muamelatını tanzim etmiş, babasınınbütün emellerini gerçekleştirmiş; devri, Devlet-i Aliye’nin en azametli, enkuvvetli zamanı olmuştur. Zamanının büyük vak’alarını yazmak sahifeleresığmaz.

Devlet-iAliye’ninkomşusuolandevletlerin,piyadesiharpsanatındangafil,

süvari ise hükümdarlarla eşitlik iddia eden kumandanlar emrinde idiler.Talimli Yeniçeri piyadelerinden başka yüz seksen bin süvariden kurulanOsmanlı ordularının kuvvet ve şöhreti bütün iklimleri dehşete düşürürdü.Devlet-i Aliye, donanmaya da önem vermiş ve Osmanlı donanması, bütündonanmalardandahagüçlühâlegetirilmişti.

Barbaros Hayrettin Paşa, defalarca Avrupa donanmalarını yenmiş, bütünAkdenizkıyılarınadehşet saçmıştı.Başlangıçtakorsanlıkederdi.Karadabirkarargâhıyoktu,aldığıganimetleservetiniartırırdı.İcabındagemileriniTunuslimanınaçekipAkdenizadalarınagelipgiderdi.HayrettinPaşadonanmasıylavarıpCezayir’ifethetti.CezayirKalesi’nitamiretti,halkınateslimettiysedekendibaşlarınaidareedemeyeceklerinianlayanhalk,Paşa’nınemirolmasınıistirham ettiklerinde Paşa, hutbe ve sikke sultanlara ait olmak şartı ile buvazifeyi kabul edeceğini söyledi, onlar da kabul ettiler. Paşa, bu haberi,hediyelerle padişaha arz etti. Padişah onu, İstanbul’a davet ederekKaptan-ıderyanasbetti.

Devlet-i Aliye’nin, başlangıcından bu tarihe kadar Osmanlı sultanlarınınherbiri,taçvetahtaşerefverdiler,dünyadabirbiriardındanbukadarkudretlihükümdarlargelmemiştir.

FazılAhmetPaşa’nınÖlümüneKadarOlanDönemOsmanlı Devleti, Kanunî devrinde en geniş hâlini almış, sınırlar içindeçoğalanişleregörekanunlarkonmuş,memurlartayinedilmişveiyibiridareiçingayretharcanmışvebudevirSadrazamFazılAhmetPaşa’nınölümünekadarböylecesürmüştür.

Gerçibuzamanzarfındabirazkayıplarauğranmışsadaverilenyerleryinegerialınmış,Giritgibibazıönemliyerlerfethedilmiş,böylecemevcutdurummuhafaza edilmişti. Gerçi gülün olduğu yerde dikenin bulunduğu gibi,genişleyendevlettebazıkötülüklerpeydaolmuşsadabunlartesirleriniilerikidevirlerdegöstermişlerdir.

Nemçelilerin bütün Avrupa devletleri ile ittifak ederek ordularla EğriKalesi’ne doğru saldırdıkları Osmanlı ordusuna haber verildi. Osmanlıordusunda harbi kabul edip etmeme üzerinde tartışmalar olurken padişahınhocası Sadettin Efendi, III. Mehmed’i dedeleri gibi bizzat sefere çıkmayateşviketmiş,padişahıncesaretinihareketegetireceksözlersöylemiştir.Bununüzerineorduharbetutuşmuş,ilkandaOsmanlıordusubozulmuşsadaSadettinEfendi,padişahınhuzurundasabırvesebattelkinetmiş,padişahâleminkutbugibi ayak diremiştir. Eğri Kalesi’ni fethetmiş ve bir meydan muharebesikazanmışolduğundanKanunîdevrininihtişamıavdetetmişti.

Bu muharebede padişahın maiyetindeki aşçılar, bekçiler bile gayretegelerek düşmana saldırmış ve düşman ordusu perişan edilmişti. Serdar-ıEkrem olan İbrahim Paşa’nın Avusturyalılara galebesi, Kanije’de TiryakiHasanPaşa’nınharphileleriilebaşarısıherkesinhayranlığınıuyandırmıştı.

Şu var ki Devlet-i Aliye Rumeli de bu harplerle meşgulken Anadolutaraflarına bakılamamış, burada Celâliler her tarafı istila etmişlerdi. BukarışıklığaI.SultanAhmed’inKuyucuMuratPaşa’yısadaretegetirmesisonvermiştir.

I. Sultan Ahmet babadan oğla irsiyetin son hükümdarı olup ondan sonrasaltanatkardeşçocuklarınageçmiştir.Sonralarıyüzegülücülerinyüzbulması,kötü adamların söz geçirir olması ve “Emanetleri ehline veriniz.” emrineuyulmamasıyüzündenişlerbozulmuş,GençOsmanvak’asıgibibirkorkunçolaylar meydana gelmiştir. Bundan faydalanan İran Şahı II. Abbas,Osmanlılara saldırarakBağdat’ı ele geçirmişti. Sonraları kudretli hükümdarIV.Murad’ınyiğitçeazmi,idarenindüzelmesinisağlamış;hükümdarorduylagidipBağdat’ı geri almıştır. Fakat IV.Murad’ın ölümünden sonra yine eskihuzursuzluklarbaşgöstermiştir.

Askerdeitaatvehazinedeparaolmadığındanişlerdüzelemiyordu.Düzeninbozulması sebebiyle devlet geliri eksilmiş, milletin kanına fesat tohumlarıaşılanmıştı. Yedi yaşında tahta çıkan IV. Sultan Mehmet, bu gidişinvahametini idrak etmişse de derde deva olabilecek bir zat bulamadığındansaltanatının ilkyıllarıbuhranlıgeçti.Nihayet1650yılındaKöprülüMehmetPaşa’yı tamyetki ile sadarete getirerek işleri ona bıraktı.Bubüyük adamınhimmetiyle halkın damarlarına girmiş olan kötülükler giderilmiş, devletinbünyesisıhhatekavuşturulmuştu.

Köprülü Mehmet Paşa sadarete geldiğinde yaşı doksana yakındı. Fakatazmi kuvvetli ve düşüncesi genç olduğundan aldığı tedbirlerle devletbahçesini yaban otlarından temizlemiş, beş senelik sadareti müddetincedevletinbünyesinesağlamlıkvermişvehiçbirvezirinyapamadığıhizmetleriyapmıştır. Ölümünde oğlu Fazıl Ahmet Paşa sadrazam oldu. Babasınınaksine,gayetgençolduğuhâldereydevetedbirdeolgun,herhareketiakıllıcaolduğundan on beş senelik sadaretinde devlete büyük hizmetler görmüştür.Devrindehudutlar,Kanuni devrindeki genişliğe ulaştığı gibi,Girit gibi bazıyerlervekalelerfethedilmiştir.

DamatİbrahimPaşaDevrineKadarGeçenOlaylar

OsmanlıDevletibudevirdebirçokiçvedışgailelereduçarolmuşsadaeskidevirlerdeki seviyesini korumuştur. Fazıl Ahmet Paşa’dan sonra sadrazam

olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Köprülülerin ekolünden yetişmiş idi.Devletin en ünlü vezirlerinden olup yedi sene süren sadaretinde ülkeyi iyiidareetmişti.DahasonraAvusturyaüzerineseferaçıpViyana’yıkuşatmışvefetheçokyaklaşmışidi.

Türk hududu ile Viyana arasında bulunan Yanık Kalesi düşmanın elindeolduğundan, düşmanı arkadabırakıp ileri gitmek tehlikeli idi.Öncebukalefetholunmalı ve ertesi yıl Viyana fethine girişilmeliydi. Sadrazam bu birseneyi beklemeyip doğrudan Viyana üzerine yürümüş ve Osmanlıhudutlarından hayli uzaklaşmıştı. Yanında çok kalabalık bir ordubulunduğundankıtlıkbaşgöstermiş,askerebezginlikgelmiş,ordubozulmuş,Devlet-iAliye büyük zayiata uğramıştı.Bu sıradaLehistan sözünü bozarakOsmanlıordusunapekçokzararlarverdirmişti.

Sadrazamın düşmanları, bu başarısızlıkları fırsat bilerek başkalarına ibretolmasıiçin“öldürülmelidir”dedilervePaşa’yıidamettirdiler.Düşünmedilerki böyle bir çalışkan vezirin yeri doldurulamazdı. Şahsî kin ve çıkarlarınıdevlet menfaatine üstün tuttular. Bu büyük vezirin acele etmesi gibi bazızaaflarıolsabileöldürülmesidahabüyükbirhataydı.

Birmisal; Prusya kralıBüyükFrederik’in generallerinden birisi defalarcayenilgiyeuğradığındanazledilmesini isteyenlerekarşıFrederik:“Bugeneralmağlûpolaolagalipgelmesiniöğrenmiştir.Yerinebaşkasınıgetirirsemgalipgelmesiiçindefalarcamağlûpolmasılazım.”demiş,gerçektendebugeneralsonundazaferlerkazanmıştır.

Kara Mustafa Paşa’nın idamından sonra Nemçe harplerinde daimayenilgiyeuğradık,orduiçindenifakbaşgöstererek,birtakımeşkıyazuhuretti.Bu eşkıya, padişahı tahttan indirdi, sonra İstanbul’a gelip devlet işlerinemüdahale etti, halka yapmadık zulüm bırakmadı. Sadrazam Siyavuş Paşabunları kahretmeye teşebbüs ettiyse de isyancılar Bâb-ı Âli’yi basıpsadrazamışehitettiler.Fakatsonundailâhîgayretedokunarakkahroldular.

Buolaylar esnasındaasilerinbirkısmı, şeriflerdenbirinineşyasınıyağmaettiler. Bu şerif bir sırığın ucuna bir mendil asıp:“Müslüman olan sancakaltınagelsin.”diyerekhalkıtopladı.Sancak-ışerifaçıldısöylentisiduyularakhalk saraya toplandı. Bunun üzerine gerçekten sancak-ı şerif çıkarıldı,toplananahaliileeşkıyanınhakkındangelindi.

DevletbuiçihtilallerleuğraşırkenNemçelilerBelgrad’akadarolankalelerialdılar.Niş,Vidin veEflak’ı ele geçirdiler.Anadolu’da ortaya çıkan eşkıyaKartal’a kadar geldi. Venedikliler de sözleşmeyi bozarak Karadan ve

denizden Devlet-i Aliye’ye saldırmışlardı. Reayadan birisi de başınahaydutlar toplayıp ve taç yerine bir kalpak giyinip: “Ben Kumanovakralıyım.”diyeortayaçıkmıştı.Devletmaliyesibozulmuştu.Bununüzerineişlerinkötüyegittiğinianlayan

idareciler,işlerinakıllı,tedbirliveçalışkanbirvezireverilmesilüzumunuilerisürdüler. Köprülüzâde Mustafa Paşa sadarete getirildi. Mustafa Paşa ilkolarak,malî darlığa bir çare bulmak üzere gümrüklerdeki ve iltizamlardakihaksızlıkları ve vezirlerin bayram hediyesi vermek gibi âdetlerini ortadankaldırdı.Adaletiyenidentemineteşebbüsetti.

Devletlerin gerçek gelirleri halkın servetine dayanır. Onun için devletgelirini artırmak, halk servetini çoğaltmakla olur. Sadrazam KöprülüzâdeMustafaPaşa,adaletsizvergivegelirleriortadankaldırmaksuretiileilkandadevletgeliriniazaltmışsadabutedbirlerhalkıçalışmayateşviketmiş,üretimartmış,devletingelirieskisininbeşmislinekadaryükselmiştir.Böyleceasker,aylığını muntazam almaya başlamış; kendisi ile beraber harbe gitmeyeheveslenmiş ve halk hayır dua etmeye başlamıştı. Gerçi gelirleri kesilenbirtakım parazitler halkın zihnini bulandırmaya çalıştılar. Fakat Paşa, böylededikodularakulakasmadı.

Devlette düzeni sağladıktan sonra düşmandan intikam almak için sefereçıktı. Yıllardan beri Nemçe, Leh ve Venediklilerle harp zaten devamediyordu. O sene Rusya da anlaşmayı bozup Osmanlı hudutlarına saldırdı.Sadrazam, Rusların üzerine Tatar askerini sevk etti. Ruslar perişan oldu.Topları ve mühimmatı ele geçti. Venedikliler de mağlup edildi. BizzatsadrazamorduyuhümayunlaNemçeüzerinehareketederekNiş,Semendereve Belgrad’ı geri aldı. Donanmayı Hümayunla Vidin Kalesi’ni ele geçirdi.BöyleceOsmanlıların,dolayısıileMüslümanlarınkederlerisevincedöndü.

Edirne’de ikamet etmekte olan sultan II. Süleyman, bu güzel haberleresevinmişveİstanbul’agelmiştir.Muzafferordununbaşındaİstanbul’adönensadrazam,okışmevsimindedeadaletiperçinlemeyegayretetti.Yalnızbüyükişlerle uğraştığından eşya fiyatlarına dikkat edemedi. Bu, halkındedikodusunamaruzkaldı.Maalesefbukadarbüyükişleridüzenekoymuşvefütuhatlameşgulolmuşbubüyükvezirhakkındada:“Lahanavemercimeğinnarhınabakmıyor.”diyededikoduyapılabilmiştir.Neolursaolsun,sadrazambu dedikodulara kulak asmayarak o kış tedbirlerini almış, devlet hazinesinidoldurmuştu.

Bahar geldiğinde padişah Edirne’ye gitti, sadrazam da orduyla Belgrad’asefereçıktı.LakinII.Süleyman’ınömrüEdirne’desonaermiş,sadrazamda

Belgrad’dakurşunlavurulmuşolduğundanhalkınkederikatkatoldu.Sonrayine keder verici haller baş gösterdi. İdareciler arasına sen-ben düşüncesigirdi.

BusıradadefterdarCânibAhmetEfendi,devletmalındanakçesektirmez,yalan bilmez dürüst bir kişi olduğundan bazı dalkavukları gücendirmiş idi.SadrazamolanHacıAli Paşa,AhmetEfendi’nin vazifede kalmasına gayretettiyse de başaramadı. Defterdar azledilerek yerine ehliyetsiz birigetirildiğinden huzur-ı hümayunda sadaretten istifa ve mühr-i hümayunuteslimileemekliliğitercihetti.

DahasonraSultan II.AhmetölüpSultan II.Mustafa tahtaçıkarakhemenRumeliseferineçıkıpNemçelilereikidefagalipgeldi.Fakatsonundavüzeraarasına nifak girdiğinden Osmanlı ordusu bozguna uğradı. KöprülülerdenAmcazâdeHüseyinPaşasadaretegetirildi.YenisadrazamorduylaBelgrad’agitti. İngiltere ve Felemenk devletlerinin araya girmesi ile Nemçe ile barışyapıldı.Sadrazambeşseneiyibiridareiledevletetazehayatgetirdi.

Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, sadrazamın şöhretini çekemeyerek onuüzecekişleryapmayabaşladı.Sadrazamçokcesur,çalışkanvehaysiyetlibirvezirolduğundanbudalavereleredayanamayıpbirmüddetpadişahdivanınavarmadı. Nihayet sadaretten istifa ettiğinde padişah kendisine: “Sendenhoşnudum, fakat istediğin gibi tekaüt olmana izin veriyorum.” dedi.Köprülü’nün geleneği böylece son buldu. Devlet idaresinde başka başkayollaraçılmayabaşladı.

Feyzullah Efendi, padişahın hocası olduğundan padişah kendisine çokteveccüh gösteriyordu. Bu efendi ise oğluna şeyhülislâmlık payesi vemensuplarına yüksek rütbeler temin etmek, devlet gelirlerini kendi evlat vemaiyetine tahsis etmek gibi eski ulemada hiç görülmeyen ve hiç yakışıkolmayanhareketlerebaşvurduğundanhalkınöfkesinitahriketmişti.

HüseyinPaşa’yıemekliolmayamecburetmesi,devletbüyüklerinirencideetti.NihayetEdirnevak’asıgibişimdiyekadargörülmemişolayınçıkmasınasebep olmuştu. İkbal hırsı bunların gözlerini bürümüş olduğundan hemkendilerine ettiler hem de velinimetlerinin başını belaya uğrattılar. SonraSultan III. Ahmet tahta çıktı. Devlet bahçesini ayrık otlarından temizleyipdevletekuvvetveintizamverirkenRusyaveİsveçvak’alarızuhuretti.

Rus Devleti dünyanın dokuzda birine sahip olmuş, Avrupa’da nüfuz veşöhretbulmuş,büyükbirkitleolmuştu.BununkurucusuÇarDeliPetro’durkiAvrupasivilveaskerînizamlarınıtaklitederekveevvelaAvrupausulüaskertanzimine başvurdu. Rusya’nın eski askerleri sık sık fesat ve fitne ateşine

düşerdi.

Petro,yeninizamüzerineaskeriçoğaltarakeskiaskerocağınıilgaveimhaetmişvedüşündüklerinigerçekleştirmeyebaşlamıştır.Bir taraftanziraat içinyeni topraklar ele geçirmeye, öte yandan da deniz kuvvetleri hazırlamayakoyulmuştu. Baltık Denizi’ne ve Karadeniz’e doğru toprağını genişletmeyeçalışmıştır. Fikirlerinin bir kısmını kendisi gerçekleştirmiş bir kısmını davasiyetetmiştir.

DeliPetroevvelabirbölük“Nizam-ıCedid”askeritertiplemiş,kendisidebirnefergibi aralarınakatılmıştır.Sonrabubölüğü taburhâlinegetirmişvetaburunun komutanlığını üzerine almıştır. Rusya, Kırım Hanlarına verdiğiharaçtankurtulmakiçinDevlet-iAliye’ninNemçeveVenedik’lesavaşmasınıfırsat bilerekKırım’a yürümüş veAzakKalesi’ni ele geçirmişti. Bu harpteyeniaskerlerininbaşarısınıgörüncekısazamandabuaskerlerinsayını12bineçıkarmıştır. Sonra kıyafet değiştirerek Felemenk’e gitmiş, marangozluköğrenmekiçingündelikçiameleolmuştu.DahasonraLondra’yageçipteknikvematematiktahsiletmişti.

DeliPetromemleketinedöndüğündeeskiaskerocağınıkaldırarak,yenibirnizamyerleştirmeyebaşlamıştır.Evveladonanmahazırlayıp,Baltıksahilindeİsveç elinde bulunan kıyıları ele geçirmek için. Danimarka ve Lehistan’laittifakederek İsveç’esaldırmıştır. İsveçkralı“Demirbaş”diyeanılan12’nciŞarlRuslarıpüskürtmüştür.FakatsonundaPetrogalipgelmiş,Şarl,Devlet-iAliye’yesığınmamecburiyetindekalmıştır.Petro,busuretleBaltıkkıyılarınıelegeçirmişveşimdikiPetersburgşehriniinşaetmiştir.

BusıradaŞarl’ınteşvikiyleDevlet-iAliye,Rusya’yaharpaçmış,SadrazamBaltacıMehmetPaşa,TunaüzerineköprükurupBesarabya’yageçmişti.BusıradaRusordusuPrutnehrinigeçerekTunasahilinedoğru ilerlemekteykenMehmet Paşa Prut kenarından yukarı doğru varıp Rus ordusunun arkasınıkesmek üzere Prut’u geçmeye başlamıştı. Petro asker yollayarak Osmanlıaskerinin Prut’u geçmesine mani olmak istemişti. Osmanlı askeri isekendilerini suya atarak Prut’u geçmişler, karşılarındaki Rusları kaçmayazorlamışlarvehemenogecePrutüzerineüçyerdenköprükuraraksehervaktiRusfırkasınıtarumaretmişlerdi.

Ertesi gün ordu-yı hümayun uykusuzluğa bakmayarak altı saat yol alıp,ikindi vakti Rus ordusunun karşısına dikilmiş ve yorgunluğa bakmadanRusların üzerine atılmışlardı. Petro bumesafenin beş altı günde alınacağınıtahminettiğindenbir tekgündeyapılanbuhareketkarşısındaneyapacağınışaşırıp bozguna uğramış, ama bir taraf su, öte tarafta da Kırım Hanıbulunduğundan amandilemeyemecbur olmuştu.Bu çevirme esnasındaRus

askerininağaçkabuğuyediğisonradananlaşılmıştır.

Petrobudurumdaneistenirsekabuledeceğinibeyanilesadrazamdanamandilemiş, Lehistan Devleti’ne, müdahale etmemek, Azak Kalesi’ni gerivermek,hudutta inşaetmişolduğukaleleri teslimetmekveötekikrallardanbaşkabir unvan taşımamak şartı ile anlaşmaya razıolmuştu.Baltacı kurnazbirvezirolupRusyaolaylarıüzerineikincidefasadaretegetirilmiş,Petrogibibir hilekâra galip gelmiştir. Rus ordusunu mahvedebilecek iken barışa razıolması“Meyusolandüşmanınüzerinegitmekmünasipolmaz,bugalebe ileyetinmekihtiyatauygundur.”mülâhazasınadayanır.

Bazıtarihçilerbunu,BaltacıMehmetPaşa’nıngafletineverirler.İstanbul’dabulunandevlet erkânı kendisinden eminolmadıklarındanve böyle fırsat elegeçmişken Rus ordusunu bütün bütün yok etmeyişini Ruslardan rüşvetalmasınaatfederekazlineuğraşmışlardır.FakatSultanAhmet“Böylegazadabulunmuşbirvezirintaltifilazımgelir,azlimünasipolmaz.”demişsedehatırve hayale gelmez iftiralar ortaya atılarak İstanbul’a gelmedenBaltacı’yı azlve nefyettirdiler. Gerçi o bu iftiralardan münezzeh ise de ilk sadaretindekendisi de başkalarına hileler yapmış olduğundan “suça uygun ceza” sırrıbelirdi.

Prutvak’asıüzerineBaltacıMehmetPaşatarafındanyazılanbuyruldu:

Allah’ın büyük lütfüyle Prut kenarında Moskof Çarı bilcümle askeriylebaskıaltınaalındıktabarışyapmayatalipolmuştur.Bubarışınşartlarıolarakşunlarıilerisüreriz:

Azak Kalesi, Devlet-i Aliye’ye teslim oluna. Tazgan, Kanke, Şamarakkaleleritamamenyıkıla.KaleiçindekitopvecephaneDevlet-iAliye’yeteslimoluna.Vebundanböyleorayakaleyapılmaya.

Kırım Han’ı Devlet Giray Han’a ve ona tabi Kazaklara müdahaleolunmaya, İstanbul’a tüccardan başka elçi namıyla kimse gönderilmeye.Müslüman esirler Devlet-i Aliye’ye teslim oluna, İsveç, kralı Devlet-iAliye’nin inayet kanadına sığınmış olduğundan bundan böyle kralınmemleketineselametlegitmesineaslamüdahaleedilmeye.Devletimiziniçindebulunan reayaya tecavüz olunmaya ve yaptıkları küstah hareketlerindendolayı affedilmeleri şevketlü, izzetlü, padişahımızın lütuf ve keremlerindenistirhamoluna.

Vekâleti mutlakam dolayısıyla işbu buyrultu yazılıp Çara verildi. Vemerkum Çar tarafından alındıktan sonra askerlerinin doğru yoldanmemleketlerine gitmesine gerek askerlerimiz ve gerek Tatarlar tarafından

müdahaleedilmeye.

Bu ahitname alınıp verildikten sonra rehine olmak üzere merhum Çartarafından ordu-yı hümayuna gönderilen Petro Şafrof ve General Bikailhizmetlerini tamamladıktan sonramemleketlerine dönmelerine izin verilmekiçinburayayazıyazıldı.

1113.HoşgeçtiSahrası.

BaltacıMehmetPaşa’dan sonra,DamatAliPaşakadargelen sadrazamlarbaşarısız olduklarından sık sık azledildiler. Damat Ali Paşa devlete nizamverdiktensonraKaradağisyanınıbastırdı.Bizzatordu-yıhümayunlaVenedikharbine girerek İstandil, Anapali, Kaster gibi kaleleri fethedip zaferleİstanbul’adöndü.

Ertesi baharda Venedik Devleti’ni mahvetmek niyeti ile sefere çıktı.Nemçeliler Venedik düşerse arkadan çevrileceklerini anlayarak Venedikseferinden vazgeçilmesini, aksi takdirde harp açacaklarını bildirdiler.Nemçe’nin bu tutumu üzerine Serdar-ı Ekrem, Nemçe üzerine hareket etti.Fakat bu harpte bazı erkânın kötü tutumlarından ordu-yı hümayun bozgunauğradıveSerdar-ıEkremalnındanvurularakşehitoldu.

AliPaşagayetakıllıadilveyiğitbirvezirolup,halkınişlerinigörmeyevedisiplin kurmaya muvaffak olmuş ve kısa zamanda hiçbir vezire nasipolmayan fütuhatı başarmıştı. O sırada ilmiye mesleği ve hâkimlik mesleğibütün bütün ehliyetsizler eline geçmiş olduğundan Ali Paşa, kimseninşefaatinebakmayıpherhusustaliyakateönemverdiğinden,ilimmesleğinedenizam vermiş hattamüderrislerden birisini olağanüstü terfi ettirerek nişancıyapmıştı.Rüşvetivebunayakınolanhediyeyiyasaketmişti.Buyüzdenşahsîçıkarlarına düşkün ve devleti düşünmeyen pek çok kimseler sızlanmayabaşlamışlardı.

Bazı tarihçiler yazarlar ki: “Böyle kısa zaman içinde bu kadar fütuhatpadişahlar içinde Yavuz’a, vezirler içinde Damat Ali Paşa’ya nasipolmuştur.” Nasıl Yavuz’dan herkes titrer idiyse, Damat Ali Paşa’dan dakorkarlardı. Ölümünde çok kimseler sevindi ve:“Vezir öldü, ordu bozulduama bize de emniyet geldi” dediler. Devlet nizamına bozukluk geldiğindeböyle çalışkan ve dirayetli kimselerin sevilmemesi doğaldır. Paşa’nınölümünden sonra Nemçe üzerine gönderilen Serdar-ı Ekremin başarısızlığı,askeringayretsizliğigündengünearttı.NiceyerlerbumeyandaNemçelilerinelinegeçti.

Disiplinsiz askerle zafer imkânsız olduğundan ve Nemçeliler de barış

istediğinden,“Barışyapılsınveaskerenizamverilsin.”diyeDamat İbrahimPaşa barışı tercih etmiş ise de askeri“O güzel Tamşıvar düşmana bırakılırmı?”diye,ilmiyemensuplarıda:“Barışistersekdüşmanlarzaafımızaverir.”diyeharbetaraftaroluncaİbrahimPaşayalnızkaldı.Harpyinebaşladı.

BudefabozgundahabüyükolduveBelgraddaeldengitti.BununüzerineİbrahimPaşasadrazamolduvebarışyapıldı.BazıtarihçilerİbrahimPaşa’nınbu hareketini beğenirlerken, bazıları da onun barış istemekle düşmanışımarttığını ve bu yüzden sulh şartlarının ağırlaştığını söylediler. Harbinsorumlusu olmadığı için bu durum İbrahim Paşa için büyük bir kabahatsayılamaz.

DamatİbrahimPaşa,12senedenfazlavetamyetkiilesadarettebulunduğuhâlde askere nizam vermek şöyle dursun, askerî vemülkî nizamı büsbütünbozdu. İsraf ve sefahatten başka birşey düşünmedi. İstanbul’da bu esnadabilginlerarasında“dat”harfi“zat”mıokunmalı“dat”mıokunmalıihtilafıbaşgöstermişti. Bu ihtilaf avama da yayıldığından zat taraftarı olan şeyhlersürgünegönderildi.

RagıpPaşaDevrineKadarOlanOlaylarNevşehirliDamatİbrahimPaşa’nınbarışyapmasındansonraharpsözüyasakoldu.Zevkve safaaldıyürüdü.Silah tezgâhlarıyerinemine imalâthaneleri,talimgâhlar yerine safa sofraları kuruldu. Ruslar uzak görüşlülükleri ile buhallere bakıp İbrahim Paşa’nın harp sözünden hoşlanmadığını anlayınca,İstanbul’aelçigönderipağırtekliflerebaşladılar.

Rus elçisi: “Biz Prut Anlaşması’nı mecburen yaptık. Kralımızın unvanıdüşürüldü, bunu değiştirmezseniz anlaşmayı bozacağız.” diye ayak diretti.Mecburen İstanbul’da Rus sefirinin oturmasına ve hükümdarlarına kraldenmesine razı olundu. Rus elçisi “Bir Lehistan’a girelim, onları tedipettikten sonra yine çıkarız” dedi. Bu, çocuğun bile inanamayacağı sözolmasına rağmen kabul edildi. Nice canlar bahasına elde edilmiş olanneticelersadecezevkvesafabardağıkırılmasındiyeterkolundu.OysaRuslarbutalepleriiçinbinlerceaskerfedaetmeyehazırdı.

Bu barış devrinde askere nizam verilip düşmandan intikam almak üzerehazırlıkgerekirkenhalktembelliğevesefahatekoyuldu.Halkiçindeyürüyenâdapveusulhattakarıkocalararasındakitabiîbağlarçözüldü.

Çeşitlimermerlerdenyapılmıştarhlar,renkrenklalelerlesüslenipgeceleyinkandillerledonatılarakvekaplumbağalarınsırtınamumlarkonuplalezariçine

bırakılarakÇırağansefalarıtertipolundu.İbrahimPaşa,Beşiktaş’tayaptırdığıÇırağan yalısına her sene padişahı ve şehzâdeleri davet edip haftalarcaçırağanseyritertiplerdi.BazendahelvasohbetiiçinPaşakapısı’nagidilipbeşaltıgüneğlenilirdi.

Kâğıthane devlet ricaline paylaştırılarak altmış kadar saray ve bahçeleryapıldı. Sadâbâd Kasrı yaptırılıp çağlayanlar kurdurularak çırağanlarlasüslendi.GerçidevletinşanınıecnebîleregöstermekiçinhükümdaraböylebirgönülaçıcıyerlazımdıamaKâğıthane’dekisefahatlerhaddiniaşmıştı.Şiirveinşa çok rağbet buldu. Lakin lale soğanı pahalandı. Hatta “Mahbup” ismiverilenlale500altınasatılmayabaşlandı.Merakıolupdalaleedinemeyenlerkederlendiğinden lale çeşitlerine narh kondu ve Mahbup lalesinin binkuruştan fazlaya satılması yasak edildi. Velhâsıl zevk ve safa bakımındanİstanbul’un en parlak devri idi. Fakat devlet nizamına bozukluk ve milletedurgunlukgeldi;cezasınısonragelenlerçekti.

Osıradaelçiolarakİran’agidipgelmişolanDürrîEfendi’yebazıİranlılar:“İran’ınhâli yamandır, iyilerunutuldu, kötüler yüzbuldu,böylegiderse ikiseneyevarmazSafevîDevletiçöker.”demişler.Öyledeolmuş,ikiseneyedevarmadan Afganlılar İranlılara karşı galip gelmişler. Safevî Devleti’ninperişan olduğu öğrenildi. Bu fırsattan istifade edilerek Hamedan, Gence,Revan, Şirvan gibi nice eyaletler zapt olundu. Zamanın idarecileri buralarıkorumaya muktedir olmadılar. İran’da iktidara gelen Nadir Şah, Devlet-iAliye’denbuyerlerigerialdı.

Ruslar, bu İran seferi esnasında yine tahammül olunmaz teklifler ilerisürdüler.BunakarşıkoyacakkuvvetolmadığındanRuslarınheristediğikabuledildi ve Ruslar Hazar denizi kıyılarına yerleştiler. Fakat harbe girilseydibozguna uğranılacağı da muhakkaktı. Çünkü vükelâ, sefahatleri bırakmakniyetinde değildi. Bu halleri görenler İbrahim Paşa’nın tutumunu yermeyebaşladılar. Halk da sızlanmakta idi. Asker ve vezirler talime istekli ikensadrazamoyunlartertipediyor,padişahadazevkvesefayıaşılıyordu.

Halk her yerde, açık veya gizli olarak: “Vezirlik rütbeleri eskiden layıkolanlaraverilirken, şimdihelva sohbeti yapanlara tevcihediliroldu.Buncaehli İslâm düşman elinde kaldı.” diye söylenerek İbrahim Paşa’danbahsedilirdi. İbrahim Paşa işin kötüye gittiğini hissederek Nadir Şah’ıngözünü korkutmak için “Acem üzerine gidilecek” diye Üsküdar’a padişahçadırını kurdurdu. Lakin kâh padişah gidecek, kâh sadrazam gidecek diyevakit geçirildi. Herkese yeis verildi. Bazı müfsitler fesat çıkarmağı âdetedindiklerindenİstanbul’dafitnevefesatalevlenmeyebaşladı.

İbrahim Paşa’nın bazı dostları ihtarda bulundularsa da Paşa’nın takımı,ikbal sarhoşluğu içinde ve dalkavuklar elinde bulunduklarından böyleihtarlara canları sıkıldı. Hatta isyan olayından az evvel, birisi sadrazamınkethüdasına gidip: “İş kötüye gidiyor, umûmî efkârı değiştirecek tedbirleralınsın.”dediğindeKethüda:“Böyle zamanda,böyle şeylerhatıragelmez.”diye adamı azarladı. Böylece herkes bir tarafa çekilip eşkıya sokaklaradöküldü.Bazı devlet büyükleri padişaha durumu anlatmışlarsa da padişahınİbrahim Paşa’ya teveccühü haddinden fazla olduğundan azlettirmeyemuvaffakolamadılarvebirerköşeyeçekilipkazavekaderibekleroldular.

Nihayet Sultan Ahmet, İbrahim Paşa’yı ve bazı mensuplarını öldürtüpeşkıyaya teslim ettikten başka kendisi de saltanatı terk etmeye mecburkalarak,SultanI.Mahmud’utahtaçıkardı.SultanMahmud’untahtaçıkmasıile ortalık sükûn bulduysa da eşkıyalar azıp istenmeyen işlere teşebbüsettiklerindenbirmüddetonlarınmazarratınıgidermekleuğraşıldı.Eşkıyanınİstanbul kadısı tayin ettikleri kendini bilmez bir divane olduğundan verdiğibir ilâm üzerine Kâğıthane’deki bahçeler ve saraylar yerle bir edilerekyabancılargözündebirbüyükrezaletçıkardılar.

OsıradaRusçariçesininMoniçadlıgeneraliRumdevletiniihyaedeceğiniilanetti.Rumlardabuemeledüştü.BoğdanahalisiRusaskerinidavetedinceGeneral Tuna’yı geçmek sevdasına düşmüştü. Fakat Sultan Mahmut’untedbirleri ve İsveçlilerin Rusya’ya saldırması Moniç’in teşebbüsünüönlemişti.Fransa’nınarayagirmesiyleanlaşmayapıldı.

SultanMahmut, çok çalışkan ve şanlı bir padişah olup zamanında büyükfütuhat olmuştur. Padişahın 25 yıllık devrindeDevlet-iAliye taze bir hayatbuldu.

1774-1775YılınaKadarOlanOlaylarOsmanlı’da düzen bozulurken düşmanlar talimli asker icat etmişler ve harptekniğindeilerlemişlerdi.Osmanlılarda iş,günükurtarmayakalmışvehiçbiryeniliğe girişilememiştir. Bu sırada Rusya’da, Rus hanedanından olmayıpDeli Petro’nun torunu, III. Petro’nun karısı iken türlü hilelerle kocasınıtahttan indirmiş, onun yerine imparatoriçe olmuş ve kocasını öldürtmüşKaterinatahttabulunuyordu.

Katerina,budurumuRusmilletineunutturmakiçinbüyükişleregirişmişveDeliPetro’nundüşünüpdegerçekleştiremediğiişlerielealmıştı.BucümledenolarakLehistan’aaskersokmuşvedevletişlerinemüdahaleyebaşlamıştı.Buhâl Osmanlılarla olan anlaşmaya uygun değilse de Devlet-i Aliye’nin harp

açmaya takati yoktu. Rusya’ya karşı koymak devletler dengesi bakımındanbütünAvrupadevletlerinefarzolmuşken,herbirikendiçıkarıpeşindeidi.

Bu sırada Fransa, Rusya’yla açıkça çatışmaktan kaçınmakla beraberİstanbul’dakielçisiileDevlet-iAliye’yiharbekışkırtıyordu.İstanbul’daharbiancak sözlükten öğrenenler, savaşı arzulamaya başlamışlardı. O zamanSadarette bulunan Muhsinzâde Mehmet Paşa, gençliğinde Rumeli’ndedolaşmış,sınırboylarınınahvalinigörmüşbiradamolduğundan:“Birmüddethazırlanalım.”diyerekharbemanioldu.Fakatdevletbüyüklerindenbirkısmışahsî çıkarlarına alet olmak üzere Sultan III. Mustafa’yı harbe teşvik edipsadrazamı korkaklık ve gevşeklikle suçlayarak azlettirdiler ve böyleceRusya’yaharpilanettirdiler.

Rusya üzerine gidilmişse de nizamsız ve talimsiz askerin, talimli askerekarşıkoyamayacağıbilinengerçekti.Bundanbaşka,ordudahaEdirne’deikenbaşlayan kıtlık, Tuna’nın öte tarafından orduyu perişan edecek bir hâl aldı.Nehirlergeçilirkenosenetaşansularbüyükzayiatvermemizesebepoldular.Özü suyunun taşması Osmanlı askerini bozguna uğrattı. Tuna’nın ötetarafında bulunan bütün kalelerRusların eline geçti.Baltık denizinden inenRus donanması Akdeniz adalarında tahribat yaptı ve Kırım tamamen eldengitti.

Kırım ahvaline dair: Devlet-i Aliye o taraflarla meşgul olacak takatteolmadığından Rus casusları meydanı boş bulup Kırım içinde fesatçıkarıyorlar,Beylerikandırıyorlardı.TatarlarKırımBaşbuğubulunanSilahtarİbrahim Paşa’ya hakarete başlamışlar ve: “Bize Osmanlı askerinin lüzumuyok.” demeye koyulmuşlardı. Ordu içindeki Tatar askeri de çok azdı. Busırada Nogay Tatarları Rusya’ya bağlanmışlardı. Kırım hanı Kaplan GirayHan, Kırımlıların da Rusya’ya sığınmalarını telkin ediyordu. VelhâsılKırımlılar, Rusya’yla Devlet-i Aliye arasında gerçek tutumlarını bellietmiyorlardı.

Katerina, Petro’nun vasiyetlerinden birçoklarını gerçekleştirmiş veLehistan’ın paylaşılmasındaki vahametiAvrupalılardan gizlemeyemuvaffakolmuştu.Katerina,RusyakralıilebirlikteVoltergibiFransızfilozoflarınıaletederek bütün emellerini onların vasıtası ile kabul ettiriyordu. Avrupa’nın otarihte Devlet-i Aliye’yi desteklememiş olması tarihi büyük bir hatadır.Geçmişdevirlerinözetibudur.

1774-1775SenesindenSonrakiOlaylarınÖzeti

Yazılmasına memur olduğum tarih, 1774-1775 senesinde başlamıştır. Bu

tarihtensonrakiolaylarınözetişudur:

Küçük Kaynarca Antlaşması, Devletin omzuna ağır bir yük olarakbindikten sonra, dış gaileler eksik olmamış ve içte karışıklıklar devametmiştir. Sonraları bu anlaşmanın düzeltilmesine çalışılmış ise debaşarılamamış,nihayetKırımtamamenRuslarınelinegeçmiştir.DahasonraSultan III. Selim bazı yeniliklere teşebbüs etmiş, hatta talimli asker icatetmişse de bin bir emekle meydana getirdiği bu büyük eser, eşkıyanıntecavüzüilemahvolmuştur.

Devletin bu durumu Sultan II. Mahmut zamanında vukua gelen vak’a-iHayriye’yekadarböylesürüpgitmiştir.Buvak’adaSultanMahmuteşkıyayımahvederek devlet bahçesini, onların vücut pisliklerinden temizlemiş venihayet sayesinde ve devrinde emniyet bulduğumuz ve hilafet süresini birbahar mevsimi bildiğimiz cihan sultanlarının sultanı Abdülmecit Han’ıngüzellikler dolu asrında yapılan mülkî ve askerî ıslahat ile devlet taze birhayatbuldu.

OsmanlıDevleti ağacının tohumunuOsmanGaziekmiş,bu fidanoğulvetorunlarının himmetiyle büyüyerek Kanunî devrinde kemal seviyesineerişmiş, sonraları kâh intizamın baharına ve kâh ihtilalin hazanına düşereknihayet yukarıda yazıldığı gibi bir kötü duruma girmiş iken; Sultan II.Mahmud’un kudreti ile devlet ağacına musallat olan arızalar ve haşerelergiderilmiş,kurudallarkesilmişvesaltanatağacınatazelikgelmiştir.

Kırım’ınOsmanlıDevletiileMünasebetleriKırımvedolaylarındaötedenberiCengizHansoyundanolanHanlar irsiyetusulü ile tahta çıkarlar ve bağımsız olarak yurdu idare ederlerdi. Fatihdevrinde Devlet-i Aliye’nin himayesine girdiler ve yavaş yavaş bağlarınıgenişleterekKırımülkesitamamenOsmanlıDevleti’negeçti.

Cengizliler sel gibi etrafa akın ettikleri sırada bunların bir kolu Hazardenizini dolaşarak Kazan ve Ejderhan’ı zaptetmişler, Kazan’ı BaşkentyaparakRusya’yı haraca bağlamışlardı.Bunların bir koluKırım’ı fethetmişveburadahükûmetkurmuşlardı.ZamanlaKırımTatarlarıKazan’adahâkimolmuşdahasonralarıKırımdazayıflamışveOsmanlıDevleti’netâbiolmuştu.

KırımHanlarınınadlarınaGiraykelimesinineklenmesi841 tarihindeHanolan Hacı Giray zamanında âdet olmuştur. Han ve Tatar ileri gelenlerininâdetleri gereğince süt çocukları gençlik çağına kadar kabilelerden birininterbiyesine teslim edilirdi. Hacı Giray’ın babası olan Gıyasüddin Sultan,Giray isimli kabilenin terbiyesine teslim edilmiş, bu kabilenin ileri

gelenlerinden Devlet Geldi’nin geldiği gün, Gıyasüddin Sultan’ın bir oğludünyaya gelmiş, bu oğlana Hacı Giray ismi verilmiştir. Babasını büyütmüşkabileden bir hatıra olarak bundan böyle Cengiz sultanlarına Giray lakabıverilmesininiyazetti.Buricasıkabuledildi.

Tatarkabileleriarasındasütkardeşliğeçokönemverilirdi.Birçocukhangikabileden süt emmişse o kabileye mensup sayılır, kabile de onu himayeederdi. Kırım hanları, çocuklarını Çerkez kabilelerinden birine verirlerdi.KırımHanı’nınbirevladınındünyayageldiğiÇerkezkabilelerindeduyulduğuvakit bu kabileler halkı, bir sahrada toplanırlar ve ihtiyarların huzurundakendilerinden bir kadını sütnineliğe seçerler ve onu yanlarına alarak birkaçyüz süvari ile üç gün Kırım Hanı’na misafir olurlardı. Fakat Hanınmutfağından birşey yemeyip beraberlerinde getirdikleri un, bal ve boza ilegeçinirlerveevsahiplerinedeziyafetçekerlerdi.Sonraiçlerindenbirinielçiseçerek Han’a yollarlar ve Han’ın çocuğunu beslemek üzere almakistedikleriniveçocuğualmadıkçageridönmeyeceklerinibildirirlerdi.

Eskiden beri devam eden âdetlere göre, çocuk kendi anasından ayrılır vedaya hatuna teslim edilir, Çerkezler memnun olarak yurtlarına dönerlerdi.Dadılarçocuğuözevlatlarınatercihederekterbiyesineitinaederlerdi.Çocukyediyaşınagirinceatabinmeyi,kaçıpkovalamayıveharptekniğiniöğrenirdi.Sütninevesütbabaçocuğaazarlamaşeklindebirşeysöylemezler,kabiliyetinegörebüyütürlerdi.

Çocukonbeşyaşınageldiğindebabasınateslimizamanıgelmişolurdu.Ozamançocuğayenielbiselergiydirilir,silahlar takılır,süslübiratabindirilir,yanına süvariler katılarak ve yiyecek içecek alarak Başkent Bahçesaray’agötürülürdü.SaraydaüçgünHanailesineziyafetçekerler,Handakendilerinehediyeolarakmeşin,sahtiyan, tüfek,yay,klaptançuhaverirdi.Çerkezlerbuhediyeleriaralarındapaylaşarakyerlerinedönerlerdi.

Busuretlebüyütülençocuğadüşmanlarınakorkuversindiyeyırtıcıhayvanisimleri takılırdı. KırımHanları bedeviliğe alışkın olup sırtlarındaki bir katelbiselerinden başka giyecekleri bulunmaz, bu elbise eskiyinceye kadaryenisini almazlardı. Soyunacak olsalar adamlarından birinin elbisesinigiyerlerveçıkardıklarıelbiseyibirdahagiymezlerdi.

Tatarhalkıisebütünbütünbedevilikhâlindebulunduklarındanyiyipiçme,oturmaveelbisehususundagayetsadeolurlar,hernezamanHantarafındançapul yapmak üzere: “Filan günü filan yerde bulununuz.” diye bir emirçıkarılsa derhal istenildiği kadar süvari toplayıp denilen yerde hazırbulunurlarveneresiyağmaedilecekiseorayayollanırlardı.

Böylebirçapulagitmezdenbirkaçgünöncehayvanlarınabinerlerveidmaniçinyağmagününekadarhayvansırtındaninmezlerdi.Herneferyükündeüçdört beygir götürür, hayvanlar karları ve buzları eşerek buldukları ot veköklerle yetinirler kendileri de darı unu ile beygir yağından yapılmış birekmekyerlerdi.

Tataraskeribaşkaordulargibimühimmatamuhtaçolmayıphemengittikleriyeri çalıpçırparlarve sulardonsundaçapulkolaylaşsındiyeçocuklaraduaettirirlerdi. Gezgin bir toplum olarak, gece, gündüz yağmaya çıkarlar, uzakyerleritalanedereknihayetsizmalveesirgetirirlerveesirleriezavecefailekullanırlardı. Onun için Rus halkı Tatar’dan titrerdi. Rus Devleti Kazan’ızaptettiktensonraTataryağmalarındankurtulmakiçinKırımhazinesinevergiverirdi.

Tatar hanlarının hükümlere itaatleri fazla olup bilginlerden birini dolgunmaaşlakazaskeryaparlardı.Buzatkimsedenparaalmazvekabileler içindeçalışacak fakirlere niyabet verirdi. Sonraları bu âdet terk olundu. Buniyabetler alınıp satılmaya başladı. Zamanla dinî hükümlere itaat kalmadığıgibisefahatdearttığındandüşmanakarşıkoyacaktakatlerikalmadı.

BuTarihKitabıNasılYazıldı?Tarih ilminden maksat, olayların gerçek sebeplerini inceleyip uyanıklık veibret verecek bilgiler kazanmaktır. Tarihçinin vazifesi, ibrete medar olacakolayların gerçek sebeplerini araştırıp herkesin anlayacağı şekilde açık seçikifade etmektir. Yoksa sanat göstermek veya hüner arz eylemek veya jurnalvermek yollu hikâyeler değildir. Ama eskilerin beliğ ve şairane yazdıklarıkitaplarınfaydasıtarihedeğil,edebiyatabirhizmettir.

Tarihyazarkenedebiyatyapmakülfetinekatlanmakistenirbirşeydeğildir.Bugibisadeceedebiyatendişesiyleyazılmıştarihlerdehikâyeleringerçeklereuygunluğu pek aranmamıştır. Onun için eski vak’alara dair yazılmış olankitapları incelerken evvela bu kitapların ne maksatla yazıldığını bilmeklazımdır.

Yazmayateşebbüsettiğimizbukitaptanmaksadımız,tarihtenfaydalanmakolduğundan, edebiyat yapmak külfetinden vazgeçip, olayların doğruanlatılmasına önem verilmiş ve Devlet-i Aliye’de öteden beri yazılmasınaitinaedilenvak’alaryazılıpsözünuzatılmasındankaçınılmıştır.

Bukitapta,heryılmevsimigelincepadişahınkışlıktanyazlığaveyazlıktankışlığa geçişi, bahar geldiğinde donanmanın Akdeniz’e çıkışı ve güzgeldiğinde tersaneye girişi, asker aylıklarının üç ayda bir verilişi, her sene

verilen unvanlar ve ilim kariyeri silsilesi, ramazanlarda padişah huzurundaders takriri, Hırka-i Şerif’e ziyareti gibi gündelik işlerin yazılmasındanvazgeçilmiş, ancak bunlar içinde tarih bakımından bir fevkaladelikgösterenlerolmuşsaonlaryazılmıştır.

Biz bu tarihimizde 1774 yılı vak’alarından başlayacağız. Bu tarihin enmühimolayıRuslarlayapılanKüçükKaynarcaAntlaşması’dır.

KüçükKaynarcaAntlaşması’nınMetni:1. Madde: İki devlet arasında geçmiş olan her türlü düşmanlık bugündenitibaren ebedî olarak bertaraf edilmiş olup, iki tarafın silahlıçarpışmalarındandoğanzararlarvetecavüzlerebedîolarakunutulacakvebuyüzden hiçbir zaman intikam almaya kalkışılmayacaktır. Düşmanlık yerinekaradavedenizdehiçdeğişmeyecekbirbarışariayetolunacaktır.

Gerektaraf-ıhümayunumdanveatalarımtarafındangerekseRuspadişahıvehalifeleritarafındanimzalananittifaksamimîvemüebbedolacakvebütünmaddeleri ihtimamla tatbik edilecektir. İkidevletin tebaalarıdaaynı suretledostluğa riayet edilecektir. İki taraf, birbiri aleyhine açık-gizli bir fiileteşebbüs etmeyecektir. İki taraf tebaalarının suçları af olunacak, hapistebulunanlar salıverilecek, malları kendilerine geri verilecektir. Başkalarıtarafındandabunlaratecavüzedilmesiönlenecektir.

2.Madde:Buanlaşmanınimzasıvetasdiknamelerinmübadelesindensonraikidevletintebaasındanbirisibirsuçveihanetdolayısıyla,ötekinesığındığıtakdirde Devlet-i Aliye’mde İslâmiyeti kabul edenlerle Rusya’da tanassuredenlerdengayrisihiçbirbahaneyle kabul vehimayeedilmeyecekvederhalgeri gönderilecek. Böylelerinin iki devlet arasında soğukluk meydanagetirilmesineimkânverilmeyecek.

3.Madde:Kırım,Bucak,Koban,Bedisat,Canboyluk,YedigülkabileleriveTatar taifeleri iki devletçe serbest sayılacak ve ecnebî bir devlete tabiolmadıkları kabul olunacaktır. Tatar taifesi halkın reyi ileCengiz soyundanseçilen Hanlara tabi olacaklar. Başka bir devlete hesap vermeyecekler,işlerineveseçimlerineDevlet-iAliyeveRusyakarışmayacak,yalnızmezhepişlerindeİslâmşeriatınatâbiolacaklar.

Kırım, Koban taraflarında istila olunan bütün kaleler ve kasabalar ÖzüKalesi Devlet-i Aliye’nin tasarrufunda kalacak. Bu muahedenin tasdiklisuretlerinin mübadelesinden sonra Rusya Tatar memleketlerinden bütünaskerini geri çekecek, Kırım’ın ve Koban ve Tamam’ın kaleleri vekasabalarındanDevlet-iAliye feragat eder vebundanböyleburalaraasker

göndermez.

4. Madde: Her devlet kendi memleketinde münasip göreceği nizamı icraeder. Ve kendi ülkelerinde diledikleri yerde kaleler ve kasabalar inşaedebilirlervetamiredebilirler.

5. Madde: Bu muahedenin yapılmasıyla dostluk kurulduktan sonra RusDevleti ortaelçi payesinde bir murahhas elçiyi sürekli olarak İstanbul’dabulundurabilir.Buelçiyemutatolanmerasimveriayetifaolunur.Buelçininmevkii Hollanda Büyükelçisi’nden sonra, bu büyükelçinin bulunmadığızamanlardaVenedikBüyükelçisi’ndensonragelir.

6. Madde: Rus elçisinin hizmetinde bulunanlardan birisi hırsızlık veyabüyükbirsuç işlediği takdirde,çalınaneşyaelçi tarafındanbeyanolunacaktarzda tamamen geri alınır. Sarhoşluk hâlinde Müslümanlığı kabul etmekarzusundabulunanlarİslâmdininekabulolunmayıp,sarhoşluklarıgeçtiktensonrabuhususelçitarafındangönderilecekbiradamınyanındatekraredersekabulolunacaktır.

7. Madde: Devlet-i Aliye Hristiyan dininin hakkına riayet ve kiliselerinisiyaneteder.Ruselçisiherihtiyaçtakiliselerinkorunmasımaiyetininsıyanetihususunda müracaatta bulunabilir. Bu müracaat komşu ve dost bir devletmümessilinin samimi arzusu olarak Devlet-i Aliye tarafından kabulolunacaktır.

8.Madde:RusDevleti’ningerekrahiplergerekbaşkatebaasındanolanlarKudüs ve diğer ziyarete layık olan makamları ziyaret edebilirler. Buyolculardan gerek yolda, gerek Kudüs’te hiçbir namla cizye, haraç, vergialınmayacaktır.Başkadevletlerintebaalarınaverilmişolanfermanlar,bunlarhakkında da tatbik olunacaktır. Devlet-i Aliye topraklarında her türlümüdafaa ve taarruzdan masun olup şeriat hükümleri iktizasınca himaye vesiyanetedilirler.

9. Madde: İstanbul’daki Rus elçilerinin tercümanları hangi milletenolurlarsaolsunlarikidevletedehizmetetmekteolduklarındansaygıveitibargöreceklerdir. Oğullarının işlediği suçlardan dolayı muahezeedilmeyeceklerdir.

10.Madde:Bumuahede imzaolunupbaşkumandanlara iletilinceyekadarbirçarpışmaveistilavukubulursamutebertutulmayacaktır.

11.Madde:İkimemleketindenizlerindeher ikidevletingemileriserbestçeseyredeceklerdir.RusgemilerinelimanlaragirmehususundaDevlet-iAliyemtarafından izin verilecektir. Rus gemileri Karadeniz’den Akdeniz’e ve

Akdeniz’denKaradeniz’egeçebilecekler,bütünlimanlardadurabileceklerdir.

Devlet-iAliyetopraklarındaFransaveİngilteregibienziyademüsaadeyemazharolmuşdevletlereaitmuafiyetlerRustebaalarınadatatbikolunacaktır.RusgemileriTunanehrindedeseyiredeceklerdir.

Başka milletlerden alınan vergi, Rus gemilerinden de alınacaktır. Rustacirleri her türlü malı bu vergiyi ödedikten sonra nakil ve ihraçedebilecekler,bütündenizlerdegemilerinserbestçehareketineriayetedilecek,herikidevletkenditacirlerineişicabıkalmakistediklerikadaroturmalarınaizinverecekler.DiğerdostdevlettebaalarınatanınmışolanserbestliklerRustüccarına da tanınacaktır. Devlet-i Aliye, Rus Devleti’nin lüzum göreceğiyerlerde konsolos veya konsolos vekili bulundurmasına izin verecektir. Bukonsoloslara öteki devlet konsoloslarına tatbik edilen merasimuygulanacaktır.

Maiyetlerinde padişah tarafından berat verilmiş tercümanlarbulunduracaklardır. Bu tercümanlar başka devlet tercümanlarının haizoldukları muafiyetlere sahip olacaklardır. Devlet-i Aliye tebaalarına daRusya’damutatvergiyiödediktensonraticaretyapmalarınaizinverilecektir.Denizdekazayauğrayangemilereherikitarafyardımedecektir.

12. Madde: Trablusgarp, Tunus ve Cezayir ile Rusya ticaret anlaşmasıyapmak istedikleri takdirdeböyleanlaşmayapmasınaDevlet-iAliye yardımedecekvebuocaklarhakkındaDevlet-iAliyekefilolacaktır.

13. Madde: Bütün anlaşmalarda, Rus imparatoriçesine Devlet-i Aliye’ceTürkdilindeRusyalılarınpadişahıtabirikullanılacaktır.

14.Madde:BaşkadevletlergibiGalatatarafında,BeyoğluyolundaRuslarbirkilisebinaettirebileceklerdir.BukiliseilelebetRuselçisininhimayesindeoluphertürlümüdahalevetaarruzdaneminolacaktır.

15. Madde: Hudutların tespiti sırasında beklenmeyen sebeplerle zararauğrayanlar olursa bunları ödemeye iki devlet karar vermişlerdir. Böylehallerde hudutta bulunan hâkim veya müfettiş hadiseyi tahkik edecek vegeciktirmedenşahıslarınhakkıverilecektir.Butürlühadiselerbumuahedeninyürümesiniengellemeyecektir.

16. Madde: Bucak, Akkirman, Kili, İsmail, kaleleriyle öteki köy vekasabalarbütüneşyalarıylaberaberRusyatarafındanDevlet-iAliye’yegeriverilecektir. Bender Kalesi de Devlet-i Aliye’ye iade edilecektir. Eflak veBoğdanbütünkalelerikasabaveköylericümleeşyalarıylaDevlet-iAliye’yeiade edilecektir. Devlet-i Aliye aşağıdaki şartlarla bu memleketleri kabul

edecekvebuşartlarıtamolarakyerinegetirecektir.

a- Bu iki Voyvodalık halkının işledikleri suçlar, tamamıyla affedilecek.Payelerivemallarıkendilerineverilecektir.

b-Hristiyandiyanetiserbestolarakicraedilecek,yenikiliseleryapılmasınaveeskilerintamirineengelolunmayacaktır.

c-ManastırlaraaitolanİbrailveHotinarasındakiarazigeriverilecektir.

d-Rahiplereaitolanimtiyazlarmuteberolacaktır.

e- Memleketi terk etmek isteyen hanedanlar eşyalarını serbest olarakçıkarabileceklerveeşyalarınıtaşımalarıiçinbirsenemühletverilecektir.

f-Eskivergilerdenhiçbirşeytahsilolunmayacaktır.

g-Harpesnasındahalkınmaruzolduğuzararlartazminedilecektir.

h- Muafiyet devresi geçtikten sonra cizyelerin tayininde Osmanlı Devletiinsaf ve mürüvvetle hareket edecek ve cizyeler iki senede bir vemebuslarınınaracılığıileödenecek.Bucizyelerödendiktensonrahiçbirpaşa veya hâkim, hiçbir nam altında kendilerinden bir şey talepedilmeyecektir. IV. Mehmet zamanında verilmiş imtiyazlar devamedecektir.

i- Voyvodaların İstanbul’da Rum mezhebinde birer maslahatgüzarlarıbulunacaktır.BunlarhakkındaDevlet-iAliyemürüvvetlemuameleedecekvekendilerihertürlütaarruzdanemintutulacaktır.

k- Devlet-i Aliye, Rus elçiliklerine bu iki voyvodalıktan siyanet etmemüsaadesi verir. İki devlet arasındaki dostluğun icabınca elçilerinintaleplerineriayetedeceklerdir.

17.Madde:RusyaelindebulunanAkdenizadalarınıDevlet-iAliye’yeiadeedecektir.Devlet-i Aliye de bu tebaanın kabahatlerini affedecek veDevlet-iAliyealeyhinegiriştikleri hareketi külliyenunutacaktır.Hristiyandiyanetinehiçbir tazyik yapılmayacak, kiliselerin onarılmasına ve yenilenmesine engelolunmayacak, bu kiliselerde hizmet eden şahıslara asla bir müdahale vetaarruz vaki olmayacak. Bu adalar halkından hiçbir vergi alınmayacak.Adaları terk edip başka yerlere göçmek isteyenlere mallarını taşıma,müsaadesiverilecek.Rusdonanmasıüçay zarfındabuadalardanayrılacakve bu donanmanın bir şeye ihtiyacı olursa Devlet-i Aliye imkân nispetindeyardımedecek.

18. Madde: Özü suyu boğazında vaki Kalberden Kalesi ve bu nehrin su

kıyısında yeter arazi ile Aksu ve Özü arasında boş saha Rus Devleti’nintasarrufunabırakılacaktır.

19.Madde:Kırım’davakiYenikaleveKireçlimanlarıiçlerindemevcuteşyave topraklarıyla, Karadeniz’den başlayıp Buhaça’ya ve buradan geçerekAzakDenizi’nekadarçizilecekbirdüzçizgidahilindekibütüntopraklarRusDevleti’neterkedilecek.

20.Madde:Miladın1700senesiHicri1300senesiTolstoyileAcumuhafızıarasında imzalanan senet gereğince Azak Kalesi eski hududuyla ilelebetRusyaDevleti’nebırakılacaktır.

21. Madde: Büyük Kabarta ve küçük Kabarta isimli Tatar taifesiyleetraflarındaki toprakların Rus Devleti’ne tahsisi Kırım hanlarının ve Tatarbaşlarınıniradesinebırakılacaktır.

22. Madde: İki devlet arasında eskiden yapılmış ahitnameler BelgradKalesi’nde yapılan ahitname ve bunlardan sonra vücuda gelen anlaşmalarahkâmıikidevletçeortadankaldırılıpunutulacaktır.Buahitnameleregöreikidevletbirhakiddiaetmeyeceklerdir.YalnızTolstoyileHasanPaşaarasındaAcuKalesiveKobansınırınıntayininedairsözleşmemuteberkalacaktır.

23.Madde:GürcüveMegrildolaylarındavakiRuslarınişgalindebulunanBağdatcık,ŞehribanveKütansikalelerinineskidenberiveyauzunmüddettenberiDevlet-iAliye’meaitolduklarıtahkikatlaanlaşılırsabukalelerDevlet-iAliye’yeverilecektir.

24. Madde: İşbu muahede tasdiknamelerinin mübadelesinden sonra Rusaskeribukaleleriboşaltacaktır.Devlet-iAliyedeşunu taahhütederkiharpsüresinceburanınhalkındanDevlet-iAliyealeyhinehareketedenlerinsuçlarıtamamenunutulacaktır.İlelebetoğlanvekızvergisivecizyeödemeyeceklerdir

25. Madde: Gürcü ve Megrillerin işgalinde bulunan topraklar vemüstahkem yerler bunlara terk edilecektir. Kiliselerine ve dinlerine hiçbirtaarruzda bulunulmayacaktır. Çıldır Paşası ve başka kumandanlar hiçbirbahaneylebutopraklarataarruzetmeyeceklerdir.

26. Madde: Muahedenin imzasından sonra iki ay zarfında RusBaşkumandanı mutemet adamlarını göndererek Kalberon Kalesi’ni ve ocivardakiaraziyitesellümedecektir.Buişikiayzarfındatamamlanacaktır.

27.Madde:Bumuahedenin iki devletarasındadostluğukuvvetlendirmesiiçin tasdiknamelerbüyükelçilerlegöndertilecek ve elçiler sınırboyundaeşitmuamele göreceklerdir. Rus elçileri Devlet-i Aliye nazarında en ziyademüsaadeyemazharolanelçileregösterilenmuamelevesaygıyıgörecektir.İki

tarafınitimatvemuhabbetinindeliliolmaküzereelçilervasıtasıylakarşılıklıolarakdevletlerininşanınalayıkhediyelergönderilecektir.

28. Madde: Devlet-i Aliye murahhasları olan Tevkii Resmi Ahmet vereisülküttap İbrahimMünipEfendilerRusDevleti’ninmurahhaslarıLigontaveRibinintaraflarındanbuebedîmuahedeninimzasındansonrasadrazamveRusmareşalinintembihatıylakaradavedenizdehertürlüdüşmancahareketinyasaklanması icap etmektedir. Bundan dolayı derhal sadrazam ve mareşaltarafından Akdeniz, Karadeniz ve Kırım karşısındaki donanmaya ve ötekiharp sahalarına her türlü düşmanlığın durdurulması için ulaklargönderilecektir. Bu ulaklar her iki tarafta dokunulmazlıklara sahipolacaklardır. Akt olunan bumuahedenin nihaî imzasına padişah tarafındansadrazamveRuspadişahıtarafındanMareşalRomancofmemuredilmişlerdir.

İşbu iki zat muahedenamenin altına imzalarını koyacaklar ve muahedeyihiçbirdeğişikliğetabitutmadanvehiçkimseninmüdahalesineizinvermedentatbik edeceklerdir. Sadrazamın tasdik senedi Türkçe ve İtalyancayazılacaktır. Muahedename beş gün veya kabilse daha kısa bir zamandamübadeleolunacaktır.

Son Kısım:Harp ve ihtilafları ortadan kaldıran ve barışı perçinleyen buvesikayışuşekildetamamlarızkiahitnamedeyazılı28maddevediğerikikıtanişanı hümayunumda yazılı maddeler şartlarına riayet olunacağı Rusyatarafındanmurahhaslarımarifetiyletaahhütedilmiştir.Bundandolayı,gerektaraf-ı hümayunumuzun, gerekse vükelâ, beylerbeyi, ümera, asker ve bütüntebaakullarımızbuahitnamehilafınahareketetmeyeceklerdir.

Buradabahisolunannişan-ıhümayunumdayazılıikimaddedenbirisiharptazminatıdırkibununlaDevlet-iAliyesenedebeşerbinkeseakçeolmaküzereRuslara üç senede on beş bin kese akça ödemeyi taahhüt etmiştir. İkincisi,AkdenizadalarınınRusdonanmasıtarafındanüçayzarfında,mümkünolursadahaönceboşaltılmasıRusDevletitarafındantaahhütedilmiştir.

1774-1775SENESİOLAYLARI

I.SultanAbdülhamid’inŞeyhülislâmKonağınıŞereflendirmesiSultanI.Abdülhamid1774yılındatahtaçıktığındadünyayıharpateşiiçindebuldu.Barış yapıldıysa da İslâmümmeti yorgundu.KüçükKaynarcaBarışıDevlet-iAliye’yebir içacısıolduğundan,ayrıcaşuradaburadaortayaçıkanâsiler ve eşkıya şehirleri tahrip etmekte ve ahaliye zarar vermekteolduklarından; padişah bu eşkıyanın pis vücutlarını ortadan kaldırmak,

hükûmetyapısınıonarmaküzeredaimafikiralışverişindebulunuyordu.

Bu arada padişah, şeyhülislâm İvazMehmet Paşazâde İbrahim Efendi’yitaltif etmek ve onunla istişare etmek üzere kıyafet değiştirerek şeyhülislâmkonağınagitmişvebir süreönemlidevlet işlerinigörüşmüş, sonraçıkarılanyemeğiyemeyetenezzüledereküçsaatkalmıştı.

BazıVezirliklerinKaldırılmasıDevlete hizmet edenlere hâllerince mükâfat verilmek büyük işlerdekullanılabileceği umulan kimselere mansıplar ve mertebeler ihsan olunmak“İnsan ihsan kuludur.” kaidesince kadim âdetlerden olduğundan, burütbelerinkolayeldeedilmesineticesindepayelerinenyükseğiolanvezareteneidüğübelirsizbirçokkimselerulaşmışidiler.Oysaharpgailesikalktıktansonra vazifesiz vezirlerin bir yerde oturmaları kadim kaidelere aykırı vemevcuteyaletlervezirlerinancakdörttebirineyeterolduğundansancaklaradavezirgönderilmeyebaşlandı.

Bu sancakların geliri yetmediğinden sancak vezirleri türlü zulümlerebaşladılar; halk padişaha dilekçeler yolladı. Padişah bu zulümlerin vezirçokluğundan doğduğunu düşünerek hem vezir sayısını azaltmak hem debaşkalarına ibretolmaküzereBâb-ıÂli’’yehatt-ıhümayungönderdiğinden,sadrazam konağında şeyhülislâm, devlet ricali, vüzera, kapı kethüdalarıtoplandı.Hatt-ıhümayunokundu,iltimasveşefaatleveyaönemsizhizmetlerkarşılığı vezarete yükseltilmiş sekiz kişinin vezirlikleri kaldırıldı. Bütüneyaletlereadaletemirlerigönderildi.Busıradaarpalıklardaehliyetsiznaiplerelinde kaldığından arpalık kethüdalarından beşi ibret olmak üzere Akdenizadalarınasürüldü.

Darüssaade Kâtibi Ahmet Efendi o ayın onuncu günü mevkufatcılıkmemuriyetinegönderilipyerineBahçıvanzâdeMustafaEfendi tayinolundu.Ahmet Efendimemuriyetinin tebliği için Bâb-ıÂli’ye çağırıldığında kaftangiydirilmekeskiâdetkenuzakyeregönderilmesindendolayıkırılangönlünütamir için Sadrazam İzzetMehmet Paşa, kendisine kıymetli bir samur kürkgiydirdi.

AhmetEfendi’ninazilsebebişöyleanlatılır:

Yeni padişah tahta çıktığında Ahmet Efendi ikbal sarhoşluğuna düşmüş,haddinden büyük işlere karışarak, herkesin müracaatgâhı olmak sevdasınadüşmüştü.OvakitlerHazineKethüdasıolanSeyitMehmetEfendiçokhilekârbir adam olduğundan, Ahmet Efendi’nin meydana çıkmasını çekemeyerek

hakkında türlü desiseler döndürmeye başladı. Şöyle ki: Sanki dostçagörünerek: “Sizin böyle adi esvapla gezmeniz münasip değildir. Al şaldancâmegiyiniz.”diyemutatdışıkılıklartelkinetmiş,obiçareisebudesiselerealdanarakşalcâmelergiymeyevehâlineyakışmazsüslüeğerlerkullanmayabaşlayınca, adı deliye çıkarılmış, Kethüda ara sıra padişah huzurunda,“Efendim, mülkü devlet harap oluyor, rüşvet kalkmalıdır. Filan iş içinkulunuza 50.000 kuruş verecek oldular; Maazallah kabul etmedim.”derdi.Oysa filan madde dediği yazıcıya ait bir maslahat olduğundan yazıcınınrüşvet aldığını padişaha gammazlar, bir yanda da yazıcının yüzüne gülerekrüşveteteşvikederdi.

Kethüdabirgünyazıcıya:“Kerembuyurun,benihaberimolmadanGalataMevlevîyetine tayin ettirin.”diye yalvarmakla o biçare işin aslını bilmeyippadişah:“Kethüdaemektarkulunuzdur,Galata’yaçırağbuyurun.”dediğindepadişahöfkelenmiştir.Nihayetbudesiselerlememuriyetindenazledilmiştir.

MehmetPaşa’nınVezirliğininKaldırılması:HacEmiriOsmanPaşaölmüşve 10.000 kese mal bırakmıştı. OğluMehmet Paşa, babasının on bin keseakçasınıdevleteveripmütebakieşyanınkendisinebırakılmasınıveuhdesinevezaret verilmesini niyaz etmişti. Merhameten ricası kabul olunmuş veuhdesinevezirlikverilerekHalepValiliğitevcihedilmişti.Fakattaahhütettiğihâlde babasından kalan paranın tamamını Hazineye vermemiş ve fakirolduğunu ileri sürerek bu parayı ödemesi için kendisine Hac Emirliğiverilmesinitalepetmişti.

Yaşı küçük olduğundan Hac emirliği verilememiş fakat borcunuödeyebilmesi için, Halep Valiliği’ne ilaveten geliri fazla olan Rakka daverilmişti. Fakat borcunu yine ödemediğinden parayı tahsil için padişahtarafındandergâh-ıâlikapıcıbasısıTayfurBeymemuredildi.Buzatakçanıntahsili mümkün olamamaktan başka bu adam, Rakka’da kaldığı müddetçeHac Emiri olarak Şam’da ihtilal çıkaracak diye yazıldığından, Rakka’danazledilipSivas’anakilolundu.

Hac Emirliği sevdasından bir türlü vazgeçemediğinden ve iyi bir hizmetgörmediğindenvezirliğikaldırmakvebütünmallarınaelkonmakvekendiside Sivas Kalesi’ne konmak üzere tedip edilmiş ve sırdaşları İstanbul’agetirilmişti.

KırımİleriGelenlerininİstekleri

Bugünlerde Cengizli ileri gelenlerinden ve Kırım bilginlerinden bir heyetgemiyle İstanbul’a gelerek Devlet-i Aliye’ye olan ubudiyetlerinden

bahsetmişlerveKırım’da serbestliktenvazgeçilerekHanlarınDevlet-iAliyetarafındantayinedilmesini,hutbeninvesikkeninyinepadişahadınaolmasınıvehanlığaII.SahipGirayHan’ıngetirilmesininiyazetmişlerdi.

Bunun üzerine mihmandar ağaya emir verilerek bu misafirlere bir evdöşetilmişgünlükmasraflarıdevletçe teminolunmuştu.GerçiKırımişlerinemüdahale edilmemesi Kaynarca muahedesinde tespit edilmişse de henüzmuahede tasdiknameleri mübadele edilmemiş olduğundan hiç olmazsahutbelerin padişah adına okunması hakkında reisülküttap İsmail EfendivasıtasıileRuskumandanınabirtakriryazıldı.Bununmetni:

Kaynarca Muahedesinin Bazı Maddelerinin Açıklanması için Rusya’yaverilenTakrir:

Devlet-i Aliye’yle Rusya arasında Küçük Kaynarca isimli yerde tanzimolunan müsalâhanın üçüncü maddesinde Kırım’ın serbestliği ve Tatarlarhakkındayazılmışolanmaddelermutebertutulmaklaberaber,İslâmpadişahıbütün müminlerin Halifesi olmak cihetiyle, Tatarlar devlet idaresine halelgetirmeyecekmezhep işlerini padişah İslâm şeriatınagöre tanzimedecektir.Yalnız bu tanzimin şekli muahedenamede tasrih edilmediğinden iki devletinarasını açma fırsatı arayan garazkârların işine yarayacağından ve İslâmşeriatı ikiHalife’ye izin vermediğindenmezkûrmaddenin şu şekilde tevzihiicapeder.

KırımveKoban tarafındaoturanbütünTatar kabileleri dış ve içişlerindekendi reyleriyle idare olunup Cengiz Han torunlarından seçecekleri birHan’ınidaresindebulunurlar.Başkabirhükûmetidaresinegirmezler.Devlet-iAliyeveRusyabuişleremüdahaleetmez.TatarlarınreyiileseçilecekKırımHanıyabancıdanolmayıpCengizsoyundanolacaktır.

TatarkavmibirHanseçtiklerindeMüslümanHalifesiolmasıitibariyleÂl-iOsman padişahına keyfiyet arz ve inha edilecek ve Halife de hiçgeciktirmeksizin nişan-ı şerifi ve teşrifatını gönderecektir. Cuma ve bayramnamazlarında bilumûm Kırım cami ve mescitlerinde hutbe Âli Osmanpadişahı adına okunacak ve şeriat hükümlerini yürütecek kadılar Kırımulemasından olacak ve İstanbul’da kazasker efendi tarafından seri izinleriverilecektir.

GürcüMaddesiHakkında:

MuahedeyazılıGürcistanesirlerihakkındakimaddeDevlet-iAliye’yeağırbirıstırapyüküolup,RusDevleti,Devlet-iAliye’ninböylebirızdırabamaruzolmasının aradaki dostluk dolayısıyla arzu etmeyeceğinden bu maddenin

tasdiknamedençıkarılması,mümkünolmazsatatbikindeısraredilmeyecektir.

KırımmaddesiveGürcüesirlerihususundayazılanbu takrir,AbdülkerimEfendielçitayinedilerekRusya’yagönderildi.

Kırım’ın serbestîsi, Rusların Devlet-i Aliye’yi Kırım’a müdahaledenvazgeçmek gayesine yöneldiği aşikârdır. Ne vakit bir han seçilmek lazımgelse Cengiz’in torunlarından her birisi kendisini seçtirmek için rakiplerialeyhine birtakım tertipler düzenler ve halk arasına fesat düşürürlerdi. Bufesat da Rusların müdahalesine imkân verirdi. Kırım’da Rus askeribulundurulmasıbununneticelerindenbirisidir.

Hutbenin padişah adına okunması buRus planına bir engel olmadığı içinRuslar o zaman bu teklife muvafakat etmişlerse de sonraları fırsatlarıkollayarakKırım’ıtamamenelegeçirmişlerdir.

MüderrisOsmanPaşa’nınÖldürülmesiveBirDeğerlendirmeMüderris Osman Paşa, I. Mahmut vezirlerinden Topal Osman PaşazâdeAhmetPaşa’nınoğludur.Babası,onuyüksekkariyerlerinenyücesiolanilimkariyerinesokmuştu.

Bunun bir sebebi de babasının yıldızına baktırması olmuştur. Baba, oğluiçinvezaretyolunutehlikebulmuşveonuilimyolunasevketmişti.

Hâlbukibuzat, ilimrütbelerindenyükselerekSahnMüderrisimertebesinegelmiş veYenişehir Fener’de oturmaktaydı. Bu sıradaMora’da zuhur edenihtilal esnasında emir almadan kendi adamlarından asker toplayıp MoraMuhassılı Mehmet Paşa’nın maiyetine girmiş ve bu hizmette yiğitlikgöstermişolduğundanMehmetPaşa,padişahamektupyazmış,bununüzerinekendisinevezaretrütbesiverilmiştir.

Şöylebirrivayetdevardır:OsmanPaşahakkındaMehmetPaşa’dangelenraporlar üzerine Sultan Mustafa: “Kendi yolunda iki derece terfi etsin.”buyurmuş, Şeyhülislâm Sait Efendi: “İlim rütbeleri nefsiyle cihat edenbilginler için konmuştur. Bu zata alelade cihatla uğraşanların rütbeleriverilmelidir.”diye zarifane itiraz edince gönül adamı olan padişah, OsmanPaşa’ya vezaret rütbesi vererek onu ilim kariyerinin zirvesi olankazaskerliktenüstünbirrütbeyenailetmişti.

Eskilerden müderrislik mesleğinden vezarete nail olanlar arasında FazılAhmetPaşavardır.İkincisibuOsmanPaşaolupMüderrisOsmanPaşaadıylaşöhretbulmuştur.SonralarızulümettiğişayialarıçıktığındanevvelaEğriboz’atayin edildi, sonra Silistre’ye serasker yapıldı. Oradaki meşhur bir

muharebedeyiğitlikgösterdiğindenRumelieyaletitevciholundu.

Kalendermeşrepli,cömert,cesurbirvezirdi.Fakataşırışöhretindenötürü,büyükler için en büyük kusur olan kibre müptela oldu. Bu kibir hastalığıdüşmesinesebepoldu.

Şöyleki;barıştansonramühimmemuriyetlerdenbirisiolanBenderKalesimuhafızlığınatayinedilmişken,memuriyetmahallinegitmeyipaffınıistirhametti.

Böylece küstahça istifası öfkeyi mucip olmuşsa da eski hizmetlerindendolayı istifası kabul edildi. Fakat Rumeli eyaletinin işlerini iyi çevirmesiboynunun borcu iken halka zulüm etmeye başladı. Padişahın iradesi ilesadrazamveşeyhülislâmkendisinenasihatyollubireryazıgöndermişlersedeo zulüme devam etmiştir. Bunun üzerine katli tasavvur olunarak bu işebaşlanmaküzereevvelaRumelieyaletindenazl,sonraEğriboz’anaklolundu.Arkasından tebdil giyerek tüccar kılığına sokulan tebdil Hasekisi HacıHüseyinAğa gönderildi.Yolda paşayamülâki olanHasekiEğriboz’a kadarPaşa’yarefakatetti.

Eğriboz’a yaklaştıklarında âdet üzere ileri gelenler karşılamayaçıktıklarındaPaşa,kalekapılarından ikisinin arasından geçerken hakkındakikatlfermanıokundu.

KarşıkoymanınfaydasızolacağınıanlayanPaşa,atındaninipabdestalarakiki rekât namaz kıldıktan sonra katl fermanı yerine getirildi. Kesilen başıpadişahayollanaraksarayınortakapısıönündeibrettaşınakondu.

Bir değerlendirme:Bilindiği gibi tarihtenmaksat, sadece bir olayın filantarihte vukuunu bilmek değildir. Mesela yukarıdaki hikâyede anlatılanMüderrisOsmanPaşa’nınöldürülmesiniveöldürülmeşekliniöğrenmeklebirşey ele geçmez. Tarihçiler geçmiş olayların güzel ve çirkinini, haklı vehaksızınıibretalınmaküzeregelecekkuşaklaranaklederler.

“Tarihçi doğru söylemekle mükelleftir.” kaidesine uyarak bu konudadüşüncelerimianlatmayıvazifesayıyorum:

Devletidaresiakıllıcavehukukauygundüzenlemelerebilgilivekabiliyetlikişilere muhtaçtır. Harpte yiğitliği görünen bir adama devlet idaresindemükâfat olarak mevki vermek, sonra da o adamın kabiliyet ve tecrübeeksikliğindendolayıbirhatasıolduğuzamanmuhakemesizöldürmek,hukukaveinsafaaykırıdır.

Memleket idaresibaşka,harpteyiğitlikbaşkadır. İyimuharipkötübirvali

olduğugibi,güzide, akıllıvekâmilbirvali,harptehiçbir işeyaramayabilir.Bu sebeple devlet idaresi ile askerliği birbirine karıştırmak hatadır.“Emanetleriehlineveriniz.”emrinetamamenzıttır.

Mehmet Tahir Molla’nın Vukuatı, Bazı Eşkıyaların YokEdilmesiEskişeyhülislâmFeyzullahEfendimerhumunoğlumüderrisMehmetTahir

Molla, Sütlüce’de otururken bahar geldiğinde kendisi de toy bir gençolduğundan mayısın on yedinci günü kayıkla Bahariye semtine geçip,dünyadan habersiz, o taraflarda gezip dolaşmakta ve yanında vücutlarınınkaldırılması lazım gelen üç serseri ile Bahariye çayırında dolaşmayaçıkmışlardır.

Sultan Efendi’nin adamları bu çayırı korumak için bir seyis tayin etmişolduklarındanbuseyis:“Çayırıçiğnemeyin.”diyeüzerlerinevardığındagençmolla gazaba gelip yanındaki rezillere:“Vurun şu herife.”demiş, onlar daseyisi dövüp yaralamışlar. O sırada Sultan’ın baş ağası Bostancı Hasan,Bahariyesarayındabulunmaktaimiş.Seyis,feryatederekonamüracaatetmiş.

Baş ağa oraya gelip: “Biçare seyisi bu hâle neden koydunuz?” demiş.Molla, daha fazla öfkelenip yanındaki serserilere baş ağayı beş yerindenyaralatmışveMolladabelindeki şiş ile ağayı yaralamış.Buolaypadişahınkulağına gidince padişah: “Ulemadan olduğu hâlde böyle serserilerlearkadaşlık edip şeriata uymayan hareketlere cesaret eden Molla’nın tedibilazımdır.” diye şeyhülislâma bir tezkere yollamış ve tedip şeklinişeyhülislâmabırakmıştır.

Şeyhülislâm kadılardan Mehmet Salih Efendi’yi davet etmiş. Kadımecruhun üç yerinde bıçak yarası, iki yerinde sopa beresi gördüğünü vedövenin Molla ile üç arkadaşı olduğunu bildirmişti. Molla tedip içinGelibolu’yasürülmüştü.

Manastır civarındaki Florina halkından olup hakkında defalarca padişahemriçıkmışolan“Muslu”namındakihaydut, türlüzulümlerecür’et etmişti.20–30kasabayıharapvebitapettiğindenRumeliValisiAliPaşahakîmanebirüslûpla bu adamı yanına getirtmiş, birkaç gün tuttuktan sonra hasımları ileduruşması yapılmış, şer’an katli icap ettiğinden kafası kesilerek kesik başıpadişahayollanmıştır.

Bolu kasabasına dokuz saat mesafede Düzce kazası halkından veeşkıyalardan“Arapoğlu”isimliadamınidamıiçiniradeçıktığından,dergâh-ıâlikapıcıbaşısıveBoluVoyvodasıHacıAhmetAğabuişememuredilmiş,o

da büyük tedarik görerek Bolu’dan yola çıkmıştı. Şaki dayanamayacağınıanladığından dağa çıkmış, bir müddet Ankara sancağında gezip dolaşmış,sonra yine Düzce’ye gelip dağlarda dolaşmaktayken Ahmet Ağa, kendisiniusuletleelegeçirmişvekafasınıkeserek İstanbul’agöndermiştir.KesikbaşıGalata’dasiyasetmeydanınakonmuştur.

MaraşeyaletihalkındanisyanhâlindebulunanKılıçlıveMandallıaşiretlerieşkıyasının şer’an tedipleri hakkında Maraş Valisi Abdullah Paşaya iradeyollandığından Paşa kapı halkını ve birtakım aşiretlerden topladığı askerleyola çıkıpeşkıyanınüzerine saldırdı.Eşkıyabuhücumadayanamayarakbirkısmı Çobanoğlu ve Fettah gibi şakilere iltica eylemiş, bir kısmı daGâvurDağlarına kaçmışlardı. Neticede on dokuz şakinin kelleleri kesilmiş veİstanbul’ayollanmışlardır.

DervişPaşa’nınSadrazamOlmasıBusıradaKırım’danheyetgelmiş,Devlet-iAliye’denisteklerdebulunmuştu.HâlbukiKırım,KaynarcaAntlaşması ile yeni statüye bağlanmıştı.Olumsuzcevap verilip ümitsizliğe düşürmemek için Rus elçisinin gelmesininbeklenmesinekararverilmişti.

Dolmabahçe’de Kırım heyetine ziyafet verildi. Yemekten sonraŞeyhülislâm İbrahim Efendi ile Sadrazam İzzet Mehmet Paşa sohbetetmekteykenşeyhülislâmbabasındankalma“SelimAğa”isimlibirbendesinebirmukataa rica etti. Sadrazam:“Otuz kese fazlasına talibi var, veremem.”dediğinden şeyhülislâm gazaba geldi ve herkesin içinde ve Tatar ağalarınınarasındapabucunuçadırdabırakıp arabasına atlayarakBeşiktaş’taki yalısınagitti.

Buişçirkinbirşeyolduğundansadrazamveşeyhülislâmdanbirisininazlilazım geldiğinde, şeyhülislâmın tarafı galip ve sadrazam gevşek ve tembelolduktanbaşkakayınbiraderiÇelebiİsmailAğa’nınrüşvetalmasınamüsaadeettiğinden,sadrazamazledildi.

Yalnız bu azil maslahat icabı olup padişahın teveccühünü giderecek birhareket olmadığından, kendisi rencide olmayarak uhdesine AydınMuhassıllığıverildiveyerineSadr-iÂlikethüdasıDervişMehmetAğatayinolundu.ErtesigünüsebepsizyereÇavuşbaşıSaitEfendiazledilipyerineyenisadrazamınkayınbabasısaraykapıcısıMehmetAğatayinolunmuştu.

Dolmabahçe’degeçenolaysadrazamınazlinesebepolduysadaşeyhülislâmhakkında da dedikodu olduğundan 22 gün sonra o da azledilmiş, yerineReisülulema Mehmet Emin Efendi tayin edilmişti. Azledilmiş Şeyhülislâm

İbrahimEfendi’yepadişahtarafındanÇırağan’dabiryalıhediyeedilmişti.

Dergâh-ıÂlikapıcıbaşılarındanAyvazMehmetAğaisimlişaki,kötühuylubirisi olduğundan İzmir voyvodalarının hizmetinde bulunurken İzmirhavalisinde bazı mukataalar ele geçirmişti. İzmir bezirgânlarından aldığıparalarlaevinigenişletmişveİstanbul’dakikoruyucularınahediyelergönderipünyapmayabaşlamıştı.Yaptığızulümlerkarşısındavalilervehâkimlerbirşeydiyemezolmuşveşeriathükmüicraedilemezolmuştu.

Buna rağmenmaiyeti kalabalık olduğundan harpte bir işe yarar ümidi ilecinayetlerinegözyumulmuşveSakızMuhafızlığına tayinolunmuştu.Fakatbuadamtekinotururadamolmadığından,İzmirVoyvodasınıtazyikiçinşehribasmış ve yanındaki serserilere yağma ettirmişti. Bu suretle idamı lazımgelmişkenDevlet-iAliye harp ilemeşgul olduğundan cezası başka zamanabırakılmıştı.BudefaKaptan-ıderyaGaziHasanPaşadonanmaylaAkdeniz’egittiğindenbuşakinincezalandırılmasıonahavaleedildi.HasanPaşamünasiptertipleralarakbuşakiyivemaiyetindenonbeşkişiyiöldürüpkesikbaşlarınıİstanbul’ayolladı.

RusElçisininGelişiDevlet-iAliyeRusya’yaAbdülkerimPaşa’yı elçi göndermişti.Buyapılıncaiki tarafın elçi göndermesi devletlerarasında âdet olduğundan, Ruslar daGeneralNikoladis’ielçigöndereceklerinibildirmişlerdi.

Ekim ayının on yedinci günü elçinin Büyük Çekmece’ye geldiği haberiulaştığından,kadimâdetegöreDivan tercümanıÇekmece’yegönderilipelçionunlabirlikteAyastafanosçiftliğinegetirilmişve teşrifatusullerincebüyükbir alay tertip olunarak Maltepe’de yemek verilmiş ve oradan Galata’dahazırlanankonağagetirilmişti.

Elçi daha İstanbul’a birkaç konaklık mesafedeyken şiddetli teklifleryapmaya başladı.Mesela hatırını sormak içinDivan tercümanı gönderilmişfakat elçi; “Niçin büyüklerden biri gelmiyor?” diye laf etmiş, Ayastafanosçiftliğine gönderilen tayinata da itiraz etmiş ve karşılamaya behemehâlÇavuşbaşı’nıngönderilmesiniistemişti.

BazıOlaylarveDoğumlarBursa’da Kadiriye Şeyhi Abdülkadir Efendi’nin bazı kerametlerinişeyhülislâm padişaha anlattığından duası alınmak üzere İstanbul’a davetolunmuş, Berat gecesi padişah huzuruna getirilmiş biraz vaaz ve nasihatettikten sonra padişah tarafından kendisine kıymetli, hediyeler verilmiş ve

kakımkürkgiydirilmişti.

Bayramdansonraresmiziyafetlerebaşlandı.UsulegöresadrazamlarzamanzamanRamazanbayramındapadişahaziyafetçektiklerindenbuyılbayramınyedinci günü sadrazam, padişahı kendi sarayına davet etmekle ricası kabulolunarak padişah sadrazam konağına gelmiş, kendisi için hazırlananyemekleriyemiş,sonragösterileriseyretmiş,dahasonrasadrazammücevherlibirhançervesamurkürkihsanetmişti.

Yeniçeri ağası Mustafa Ağa da sadrazama ziyafet çekip bir müddettirunutulmuşolanâdetlerin,oyuntakımlarınınprovasıyapıldı.İstanbul’agelmişolan Rus Elçisi Bab-ı Âli’ye geldiğinde merasim yapılmış, kendisine vememurlarına kürk ve hil’atler giydirilmiş ve sonra ziyafet tertip edilmişti.Arkadan elçi sadrazam konağına davet edilmiş,misafirperverlik gösterilmişhil’atgiydirilmişaltınadonanmışatçekilerekkonağınaiadeolunmuştu.Dahasonra da Kaptan Paşa tersane bahçesinde bir ziyafet tertip edip Canbaz,Perendebaz, hokkabaz seyretilmişti. Kaptan Paşa da elçiye bir donanmış athediye etmişti. Aynı suretle Yeniçeri ağası ve defterdar da birer ziyafetvermişlerdi.

Bu yıl imtihan verenlerden olup rüus azlığı dolayısıyla emellerine nailolamamış olan talebelerin sevindirilmesi lazımgelmiş ise de rüuslardanüç-beştanesiimtihanvermişolanlaraverilipçoğuulemaçocuklarınadağıtılmışolduğundan, imtihanverenlerkederlenmişve şeyhülislâmaleyhinepadişahaarzuhal vermişlerdi. Padişah hazretleri bu talebinin terbiye ve tembihe tâbitutulmasınıemrederekşeyhülislâmıngönlünüalmaküzerebiradetvaşakkürkyollamıştı.

Uzun zamandır padişah çocuğu doğmadığından halk mahzundu, hattaSultan III. Mustafa’nın kızı Hîbetullah Sultan doğduğundan olağanüstüşenlikler tertip olunmuştu. Kırk senedir şehzâde doğmamasına karşılık tekteselli Sultan III. Ahmed’in beş şehzâdesinin afiyette olmaları idi. FakatSultan III. Osman’ın saltanatının sonlarında şehzâdelerin en büyüğü SultanMehmet ve III. Mustafa devrinde Sultan Numan ve Sultan Beyazıt vefatettiklerindenşehzâdeolarakyalnızSultanAbdülhamitkalmıştı.

Herkespadişahınzürriyeti içinduaetmekteolduğundanSultanEfendi’ningebe olduğunu ebeler haber verdiklerinde dua edilmesi emrolunmuştu.Doğuma bir ay kala dükkânlar süslenmişti. Fakat çocuk ölü doğdu. Devletricali saraya gidip taziyede bulundular. İki ay sonraHatice Sultan dünyayagelinceherkessevindi.Yedigünyedigeceşenliklertertipedildi.

Padişahın temiz sulbünden eylülün on üçüncü günü Sultan Mehmet,

dünyayageldiğindenhalkbeşgündonanmatertipetti.Üçerfasıl topşenliğiyapılıpaltıncıgündenizdevekaradaşenliğebaşlanarakyedigün,yedigeceşehrayntertipedildi.

Aralığın otuzuncu günü Şehzâde Sultan Ahmet doğdu. Etrafa gönderilenmüjde iradesinde kimseden bir şey alınmaması ve fukaranın rencideedilmemesi yazıldı. İstanbul halkı böyle doğumdan vesile ile eğlence veoyuna ziyadesiyle düştüğünden bu defa oyun ve şenlik yerine fukaranınyüzününgüldürülmesifermanolundu.Sadrazamkonağındasofralarkurularakher taraftan gelen fakirler, biçareler ve mektep çocukları doyuruldu. Ötekivükelâ da mahallelerindeki fakirleri doyurarak padişaha dua etmelerisağlandı.

1779-1780SENESİNEKADARCEREYANEDENOLAYLAR

YapılanBazıDüzenlemelerLevent Askerinin Kaldırılması: Geçmiş yıllarda Anadolu’da Celali eşkıyasıtüremişti. Bunların en azgınları, Sultan I. Ahmet Han zamanında ortayaçıkanlardı. Rahmetli KuyucuMurat Paşa göz kamaştıran kılıcı ile bunlarınkökünükazımıştı.

Anadolu müfettişi tayin edilen Konya Valisi Kuyucu Süleyman Paşa,Anadolu’dazuhuredenLeventeşkıyasınıhimmetiylenispeten tedipetmişti.Fakat Paşa’nın ölümünden sonra bu eşkıya yine fukaraya zulmetmeyebaşladıklarından, valilerin bundan böyle Levent askeri kullanmamaları veLevent askerinin kaldırılarak bunlara başka bir isim verilmesi hakkındapadişah fermanı, özel mübaşirlerle her tarafa gönderildi. Bu sayedeeşkıyalığınönüalındı.

Haremeyn Rütbesinin Nizamı: Öteden beri İstanbul Kadılığı, HaremeynKadılıklarında bulunmuş faziletli zevata verilirken zamanla bu kaidebozulmuştur. Şöyle ki; Haremeyn Kadılığı rütbesinde nöbet, geçkinihtiyarlaragelmiş,sonralarıkadıçocuklarınaverilirolmuştu.

BöyleceİstanbulKadılığınabasamakolmakgibibirdeğerikalmamıştı.BusebepleHaremeynKadılığına rağbetkalmamıştı.SonralarıHaremeynkadısıvarken başkalarına İstanbul Kadılığı rütbesi verilmemesi hakkında padişah,şeyhülislâmabirnameyazmıştı.

Askeri alanda yapılan düzenlemeler: Devlet-i Aliye’de süvari olaraktertiplenmişolanzeametvetımaraskerleritoplubulundurmakiçinsancaklarabağlı alay beylikleri ihdas edilmiş ve bu asker alay beyi sancağı altında

toplanırolmuştu.Fakatzamanlabuhusustakinizamlarariayetedilmezolmuş,zeamet ve tımar askerleri şuraya buraya dağılmış, alay beylikleriehliyetsizlere veriler olmuş, beyler iki-üç ayda bir sebepsiz azledilirolmuşlardı. Osmanlı Devleti’nin seçkin ve yetişkin askerinin durumusarsılmışartıkbukurumçökmekteidi.

Buyüzdenbarışzamanındaaskerler,Bey’insancağındaveharpzamanındaBey’in maiyetinde bulunmaz olmuşlar. Bu sebeple harp zamanlarındagerektiği zaman süvari askeri temin etmek için birçok hazineler sarfediliyordu.Böyleharpzamanıparaylayazılan süvari askerleri iseharplerdenicefenalıklarasebepoluyorlardı.Padişahiradesiylereisefendi,deftereminive diğer yetkililer toplanarak bundan böyle yapılacak işlem budur diyenizamnameçıkardılar.

TımarveZeametNizamnamesi:

Bundanböylealaybeyleri,maiyetinememurolduklarıvezirlerearzakçesiveyabaşkanamlahiçbirakçeödemeyecekler.

Alay beyliği, her sancağın zeamet ve tımar sahiplerinden vakur, iş bilir,askerlik umuruna âşinâ, güvenilir, doğru ve nüfuz sahibi kimselereverilecektir.

Böyleşahsiyetleriaramakiçinderinincelemeleryapılacak,sancakhalkınınreylerialınacak,valilerinveyamaiyetinememurolduklarıvezirlerininhasiyletayinolunacaktır.

Zeamet ve tımar sahipleri de garazlarına kapılmayıp her bakımdan alaybeyliğine layıkkimseyi tercihedeceklerveona itaatedeceklerdir.Valilerdebirtarafıhimayeetmeyipsancaklılarınseçtiklerikimseleritayinedeceklerdir.

Alay beylerinin hizmette kusurları ve fena hareketleri ve zararları zuhuretmedikçeazlolunmayacaktır.Kötühareketlerimüşahedeolunursaazilleriyleyetinilmeyip öldürülecekleri başkalarına ibret olmak üzere her birisineanlatılacaktır.

Alay beyleri adaletten ve doğruluktan ayrılmayıp haksız yere bazıkimseleregadretmeyeceklervehaksızlarıhimayeetmeyeceklerdir.

Sefer olmadığı zamanlarda, kadim kanuna göre, harbe yarar asker veocakzâdelerden her sancak nüfusunun onda biri kadar mülâzimlerseçeceklerdir. Bunların eşkâllerini, isim ve şöhretlerini kayıt ederek ellerinimülazemetbelgesiverilmeküzerearzedeceklerdir.

Bunlardanberataldıktansonrayerdeğiştirenler,osancaktazeametvetımar

alamayacaklardır. Harpte bu mülâzimlerden gayrı bir kimsenin yararlığıgörülürse, öyle yiğitlerin talebi reddedilmeyip, sefer olmadığı zamanlardaboşalacakmülâzemetleretayinolunacaklardır.

Alaybeylerimülazımlıklarıiçinarzyaparken,hernahiyeninçeribaşılarıiledindar ve doğru birkaç zeamet ve tımar sahibiyle istişare edecektir. İstişareettiğikimselerinadınıarztezkeresinekaydedecektir.

Zeamet ve tımar sahiplerinden birisi sefer olmadığı zamanlarda veyaseferde ölür ve erkek evlat bırakırsa oğullarının üç büyüğünemüşterek birtımar, tek oğlu varsa tam bir tımar verilecektir. Kanunî evlattan gayrisineverilmeyecektir.

Erkek evladı yoksa mülazım olan kardeşine verilecektir. Bu da yoksasancağınkıdemlimülazımınaverilecektir.

Aceze, miskin olanlara zinhar zeamet ve tımar verilmez. Babası öldüğüzamananarahmindebulunanevladaverilmez.

Seferolmadığızamanlardamahsulünüyiyipseferdehizmetiterkedenlerintımarlarıellerindenalınmaklayetinilmeyipcezatertipedilecektir.

Tımar ve zeamet sahiplerinin kendi sancaklarında oturmaları çok faydalıolduktan başka, memleketin imarı, tebaanın himayesi bakımlarından daterciheşayanolduğundan,herkesinkendisancağındaoturmasınaalaybeylerisondereceitinaedecekler,hakikatisaklamaktanveiltimastankaçınacaklardır.

Harplerdeyararlığıgörülenvekellegetirenlereistidatveistihkaklarınagörebinakçedenaltıbinakçeyekadarterakkiemriverilecektir.

Tımar ve zeamet sahiplerinin kendi rızalarıyla çekilmeleri caiz olup, buhususta alay beyleri inhada bulunacaklardır. Fakat bu devir ancak kendisancağındabulunanyiğit evladınave akrabasınavemülazimlere yapılabilir.Başkalarına devre zinhar caiz değildir. Bu gibilere yeniden münhalzeametlerdentahsisyapılamaz.

Tımar ve zeamet sakinleri yaralı, ata binemeyecek kadar ihtiyar ve zayıfolmadıkça tekaütleri arz edilemez. Aksine hareket eden alay beylere cezaverilir.

Alay beyleri geçimlerine yardım olmak üzere arz ettikleri zeamet vetımarlarınondabirikadararzakçesialırlar.

Zeametve tımarsahiplerindenbirisibir iş için İstanbul’aveyabaşkayere

gitmek icapedersealaybeyinden izinalmadıkçagidemez.Bugibi işlerdenalaybeylerihiçbirücretalamazlar.

Divan-ı Hümayun kalemi gediklilerine elli, şakirtlerine 40 Defterhanekitabı gediklilerine on beşer, Divan-ı Hümayun kâtiplerine yetmişer gediktahsisolunacaktır.

Kâtiplerzümresisaltanatricalininenazizlerindenvedevlethâdimlerininenşereflilerinden olduklarından, bunların mahir, yazı, nişan ve mühim işleryazmayakadir kimselerdenolması, gece ve gündüzkalemedevametmelerilazımdır.

Bunlardan birisi ölürse gediği büyük oğluna verilir. Diğer oğulları varsagedik alıncaya kadar kaleme mülâzemet ederler. Yazı bilmeyen evlatlaraverilmez.

Yukarıda yazılan kanunlar ve şartlar Divan-ı Hümayun ve Defterhanedefterine yazılacak ve tatbikat için düstur olacaktır. Eskiden yapılmış olantevcihlerdeğiştirilmeyecektir.

Tayinler,Aziller,ÖlümlerveSürgünler

İsmail Raif Efendi sadrazamın bazı yakınlarıyla uyuşamadığından onlarınfesatlarıilereisliktenazlveKıbrıs’asürgünegönderildi.

Kırım’dan gelen heyetin istekleri Rusya’yla olan anlaşmaya aykırıolduğundan, Rus elçisi gelinceye kadar İstanbul’da tevkif olunmaları icapetmişti.Buaynızamandadevletiçinmasraflıolduğundanvükelâmuzdaripti.FakatRusmuahedesininicabındanolduğundançarebulunamadı.

LaleliCamiiŞeyhi’ninveKonyaPosnişîninsürülmesi:LaleliCamiiŞeyhiMardin Efendi bazı vaaz ve nasihate himmet etmek ve camiin varidatıylayetinmek gerekirken buna kanaat etmeyip daima vükelâ konaklarına gider,vazifesinden hariç işlere karışır ve nazırlar hakkında söver sayar bir şahısolduğundan, bazı rical onun dilinden kurtulmak için hediyelerveregeldiklerinden iyice zengin olmuştu. Fakat gittikçe azıttığından tedibilazımgelmişti.BuesnadarivayetegöreEnderun-ıHümayun’davaazederkenbazıyakışıksızsözlersöylediğindenazledilipMardin’esürüldü.

Konya Posnişîni Mevlânazâde Çelebi Efendi memleketi karıştırıyor diyeKonyaValisiÇerkeşHasanPaşamektupyazdığındanManisa’yasürülmüştü.Fakat iki ay sonra Şeyh’in bu fesatlara dahli olmadığı anlaşıldığından

makamınaiadeolundu.

Bu sırada zamanın padişahı Sultan I. Abdülhamit analarının yolundangiderek bir cami ve imaret inşasını tasavvur etmişti. Ancak seçilen yerlercami vemescitle dolu olduğundan veBahçekapı’daValideCamii civarındabirimaretyapılmasınalüzumgörüldüğündenŞabanayının23.günüoyerdeimaretintemeliatıldı.

Şeyhülislâmın azli ve eski sadrazam Halil Paşa’nın ölümü: ŞeyhülislâmSalihzâde Emin Efendi, geçkin ihtiyar olduğundan zapt ve rapta kadirolamıyor ve maiyetinin dedikodusuna sebep oluyordu. Şevvalin 16. günüazlolundu. Azledildiği gün rüus imtihanlarını yapmak üzere birkaç yüzdanişmendi fetvahaneye getirtmişti. Azli duyulunca danişmentler dağıldılar.Yeni şeyhülislâm Mehmet Esat Efendi, on gün sonra danişmentleri tekrartoplayıprüusimtihanlarınıyaptı.

Selanik mutasarrıfı iken Sivas Valiliği’ne tayin edilen Halil Paşa Sivas’agiderken Nallıhan kazasında öldü. Halil Paşa Bağdat fatihi İvaz MehmetPaşa’nın oğlu olup 1724-1725 tarihinde İstanbul’da doğmuş, babasınınmaiyetinde bazı seferlere katılmıştı. Sultan Mahmut devrinde hayli önemliişlerdebulunduktansonraMirahorluğagetirilmişti.1768-1769’deKaymakamKethüdası 1769-1770’te Mirahor-ı Evvel olmuş uhdesine vezaret verilerekHotinMuhafızlığı’nagiderkensadrazamolduğukendisinebildirilmişti.Fakatzamanında İslâm askerine, kader icabı, perişanlık arız olduğundan bir senesonraazledildivenihayetSivasValiliği’negiderkenyoldaöldü.

Bazı tarihlerin yazdığına göre padişah kendisine uyacak bir sadrazamaramaktayken, bazılarının teşvikiyle, “Kara Silahtar” adı ile anılan padişahsilahtarıSeyitMehmetEfendi’yibulmuşvesadaretegetirtmeküzereKethüdatayin ettirmiştir. Filvaki on beş gün sonra sadrazam olmuştur. O tarihlerdeYahudiliktendönme“Lâtif”namındabirçengibazıdevletbüyüklerinehelvasohbetitertipettiripkendisinidedavetettirmişolduğundanzamanınzarifleri:“HelvasohbetiLatif’inşöhretinevesadrazamınzilletinesebepolduğuidi.”derlerdi.

DarendeliMehmetAğa’nınsadrazamlığatayini:SadrazamMehmetDervişPaşazilkadenin25’indeazledilmişGelibolu’daikametememurkılınmıştı.Buzatsadaretiesnasında17.000keseakçaaldığıhâldemasrafıçokolduğundanazledildiğinde 600 kese borcu çıkmıştır. Yerine Darendeli Mehmet Ağasadrazamtayinolundu.Buhusustakihatt-ıhümayunşudur:

“Senkisadrazamvevekîl-imutlakımsın,seniselametegötürenselamımlataltifettiktensonrabilesinkiselefinMehmetPaşa,devletişlerinigörmekteki

ihmali ve gevşekliği vemakamına yakışmayacak hareketlerden çekinmemesivelâubaliliği iğbirarımımucipolmuşkendisinedefalarlatembihleryapılmışolduğuhâlde,faydavermediğindenazligerekmiştir.

Sendevletricalininemektarısadakatlisivezatındaolanhamiyetcevherivezekâ ışığı ve öteden beri memur olduğun büyük işlerdeki başarılarındanbaşka, kethüdalık rütbesi kazanmandan beri gösterdiğin sadakat sayesindebundan böyle de dinine ve Devlet-i Aliye’ye layık, saltanatımın namusunauygun hizmetler göreceğin memul olduğundan hakkında cihanı kaplayaninayetimzuhuretmişveistiklâlilebüyükvezirlikhamiyetliomuzlarınatevdiedilmiştir.

Sözlerini ve tutumunu şeriata uygun ve uhdene verilmiş işleri en iyi birtarzdagörmeyegayretvehakkındakigüvenimiperçinleyecekişleregirişesin.BanaAllah’ınemanetiolantebaamüzerine,iyilikveşefkatkanadınıgeresin.Bilhassasaltanatmerkezihalkınınrefahınıteminederekhayırlıdualarınıcelpeyleyesin.

Ehlisünnete nifak vermeye kalkışanlara ve din hainlerini tenkil edecekçareleri halk edip saltanatı seniyemin namusunu tamamlayasın. Kimseninhatır ve gönlüne bakmaksızın ricalimi ve saltanatı hadememi istidatlarınagörekullanasın.Sadakatlerigörünenlereikramederekrıza-yışahanemitahsileyleyesin. Cenab-ı Hak bütün işlerimizi yüce tevfikine muvaffak eyleye.Âmin”.

Birkaç yıldanberi bazı sefihler, kadınlara benzeyerek sıkma şeritli yakasıoymalı,yenlerisırmalıkaftanvebunauygunentaridiktirip30kuruştanfazlaterzi parası verdiklerinden aldıkları aylıklar masraflarına yetmiyor veborçlanıyorlardı. Efendilerinin çocukları da bu yüzden gayrımeşru işleregirişiyorlardı.

Velhâsıl; sefiller orta hallileri, orta halliler zenginleri taklit ile halk israfadüştü.Bu isenizambozucuolduğundansaltanathademelerivezirler,ulema,zabitveaskerleriçinbaşkabaşkaelbiselertayinolmuş,bundanfazlabirşeygiyilmemesi emrolunmuştu. Otuz sene önce hademe makulesi ne giyerseşimdikilerindeonugiymeleriilanolunduvebaşkatürlüesvapdikenterzinindeasılacağıbildirildi.

Tersane işleri saltanatın en önemli işlerinden iken bir müddetten berimemurlarının dikkatsizliği yüzünden malzeme ve mühimmat azalmıştı.Padişahınemriüzerinesadrazam tersaneyegidipKaptanPaşa’ylagörüşereklazımgelenlereşiddetliemirlerverildi.Yenikalyonlaryapılmasınabaşlandı.Tersane için İzmitdağlarındankesilenkereste İstanbul’ageldiğinde,kereste

kâtibi Ârif Efendi, kimisini boyu, kimisinin eni uygun değildir diye retettiğinden,kesimyerindebulunması içinÂrifEfendievindenalınarak İzmitdağlarınayollandı.

İran’aSeferAçılması

İran meselesi büyük işlerdendi. İşlerin içyüzünün öğrenilmesi için Karsmuhafızından,ŞehrizorValisi’nden,ÖmerPaşa’danraporlaristendi.

Sadrazamkonağındayapılan toplantıdaKerimHanüzerine sefer açılmasıkararlaştırılmış ise de bazı değişiklikler araya girdiğinden tekrar yapılantoplantılarda, vükelâ aynı kararda ısrar eylemiş idi. Bu sırada Devlet-iAliye’ninKaynarcaMuahedesi’nihafifletmekgibibüyükbirendişesiolduğuhâlde padişahın azmine halel gelmeyerek, Allah’a güvenip harp ilanolunmuştu.MecliskararıgereğinceBağdatValisiAbdullahPaşa’yaZorValisiHasan Paşa’ya, hazırlık için emirler verilmiş Zor Valisi’ne 500 kese akçegönderilmişti.

BağdatValisi’ne yazılan emirde 5.000 nefer asker istenmiş bundan başkaÇakırAhmetBey,KarahisarMutasarrıfıMehmet Paşa,AkşehirMutasarrıfıİsmailPaşa,AbzuluAşiretiBeyiHasanBey’ebeşyüzernefermir-i süvari;BozokMutasarrıfıMustafaBey,RişvanzâdeEnverPaşa’nınbinerneferaskervermeleri emrolundu. Millî Aşireti reisinin geçmiş cürümleri bedeli olarak1.000nefervekapısıhalkı;Anadolu,Karaman,Halep,Maraş,Akka,SivasveMusul vilâyetleri zeamet ve tımar sahiplerinin o tarafa gitmeleri; Harput,Diyarbakır Malatya, Siverek havalisinden 8.000 nefer piyade teminiemrolundu.

Bütün aşiret beylerine emirler yollandı. Mardin, Nusaybin taraflarından25.000, Rakka ve Malatya’dan 55000 kile Halep’ten 60.000, Musul’dan29.000 kile zahire alınması ve kerestenin Halep ve Maraş’ta sağlanması,Birecikiskelesinde150gemiyapılmasıemrolundu.

HertaraftanİranüzerineaskeryollanmasıkararlaştığındanKarstarafındangelecek askerin Azerbaycan üzerinden yürütülmesi lazım geldiğinden,Azerbaycanhanlarınınİranilemüttefikolupolmadıklarınınaraştırılmasıicapetti. Sadrazam, Azerbaycan hanlarına mektuplar yolladı. Bu hanlardanDevlet-iAliye’ninhimayesininiyazederyollucevaplarverildi.

Bundan sonra Rusya’dan el çekip tam olarak Osmanlı Devleti’nesığınacaklarını, padişah eşiğine bağlılığını sürdüreceklerini ifade ettiler.Padişah,Han’ıncevabındanmemnunkalarakAzerbaycanHanıEreğliHan’a1.000altın,birsamurkürk,birdonanmışat,HüseyinAliHan’a2.000,Ahmet

Han’a1.500mahbupaltın,birersamurkürkhediyeedildi.

Zilkadenin 17. günü saat yedideAmasya,MerzifonveKöprühavalisindedeprem vuku buldu. Köprülü oğlu camii ve bazımescitler yıkıldı, yüz kişiöldü.

YılınGelişenBazıOlaylarıKaptanPaşa’nınBursa’yaGitmesi:Devlet-iAliye,İranseferiylemeşgulkenKırımmeselesi yüzündenRusların harp açması alâmetleri belirdiğinden hertarafta karalarda tedarikât alınırken, denizde de bir taraftan yeni kalyonlarinşasına bir taraftan da tersanenin tamamlanmasına gayret olunmaktaydı.Lazım olan kereste öteden beri İzmit dağlarından getirilirken Domaniçyaylasından getirilirse naklinin kolay olacağı haber verildiğinden Kaptan-ıderya Gazi Hasan Paşa işi yerinde görmek üzere yirmi-otuz adamıylaBursa’yageçti.

Yenişehir taraflarında eşkıyalık eden Ahmet Bey’i yakalayıp öldürdüktensonra15–20günDomaniçdağlarını incelemişvekereste işlerinibirnizamabağlamıştı.

SadaretKethüdasıİbrahimEfendirebiyülevvelinsekizincigünüazledilmiş,yerine Sadaret mektupçusu Süleyman Feyzi Efendi getirilmiş. Gerçimektupçuluktan birden bire Kethüdalık mertebesine gelmek olağanüstü birkeyfiyet ise de Süleyman Efendi bilgi ve dirayetiyle bu terfiye hakkazanmıştır.

SadrazambirişsahibikıyafetinegirerekrebiyülevvelinondokuzuncugünüsaatikisularındaDefterdarkapısınıdolaşmış,MevkufatKesedarı’ndangayrıkimseningelmemişolduğunugörmüştü.Buiseişsahiplerininhanköşelerindesefilolmalarınıintaçettiğinden,bundanböylememurlarınsabahsaatbirde,işbaşınagelipsaatonbuçuktaevlerinedönmeleriveihmaliolanlarınazilleriyleyetinilmeyipbaşkacacezalandırılmalarıemrolunmuştu.

Padişah Hazretleri işleri düzletmekle meşgul olduğundan yazlığa çıkmafırsatı bulamayıp, bu yıl rebiyülevvelin yirminci günü Karaağaç bahçesiniteşrif ederek bir müddet dinlendikten sonra Beşiktaş sahil sarayını teşrifetmişlerdir.

Uzunzamandanberimedreseköşesindeokuyupmülâzemetdevirleri yediseneye varan ve rüus almaya hak kazanmış olan danişmentlerin imtihanlarıyapıldı. Yedi-sekiz gün zarfında yüzden fazla danişmendin imtihanlarıyapılarak imtihanı kazanan otuz kişiye rüusları verildi. Rüus alan hoca

efendiler teşekkür içinsadrazamınhuzurunagirdiklerindesadrazambulunanDarendeli Mehmet Paşa, kendi hazinesinden her danişmende yirmişerkuruşlukharçlıkihsanettivebuhâlsadrazamlariçinâdethâlinegeldi.

Mirahor-ıevvelHacıMustafaağa,padişahın teveccühünühazmedemeyip,büyüklere payelerine göre riayet etmediğinden başka, böyle ikbalheveslilerinin saltanat yakınında bulunması doğru olmadığından azli içincuma günü sadrazam, huzuru hümayuna çağırıldı.MustafaAğa’nın vezaretrütbesiyle bir memuriyete memur kılınması, padişahın isteği olduğusadrazamabildirildi.Sadrazamağayıhemenhuzurunagetirtmek istedi.Ağayaz kıyafetlerini hazırlamakla meşgul olduğundan ancak ertesi güngelebileceğinibildirdi.

Bu hâl, padişah fermanına aykırı idi. Çünkü öteden beri vezaret alıp dakonağa gidecek olan zevatın kılık ve kıyafetleri sadrazamca teminolunduğundan bu kıyafetler hazırlanmış bulunuyordu. Adam gelmeyincesadrazamhayretettiveAğa’yaikincidefahabersalarak:“Acelegörüşülecekişlervardır.”dedi.Ağanihayetgeldi.VezirrütbesiileAnadoluValiliği’netayinitebliğedildiysedeAğakabulden

çekindivedeğiştirilmesiniistedi,ısraretti.Vakitakşamayaklaşmıştı,Namaziçinsadrazamabdestalmayakalktığıesnadasaraydansıvıştı.Sadrazamisteristemezolanıbitenipadişahaarzetti.

Padişah bu işe öfkelenerek Ağa’nın hemen o gece bir yere sürülmesiniferman etti. Gece Kethüda ve reisülküttap bu iş için sadaret dairesindekaldılar. Mübaşirler vasıtası ile Ağa’yı Üsküdar’a geçirdiler. Ertesi günpadişahbunudaaffederekAğa’yıHanyaValiliği’netayinettiysedeAğayenibir istifa göndererek yine değiştirilmesini istedi. Fakat bu azil ve nasplararasındaAğa’nınaklidengesibozuldu.AklıyerinegelinceyekadarBursa’daoturupsonraKütahya’yagitmesifermanolundu.

Kadı Beyzavî tefsirlerine başlamak: O devrin âlimleri bütün ilimlerintedrisini tamamlayıp da hayat dersini tamamlayacakları yaklaşınca, yanigeçkinihtiyarlıklarındaKadıBeyzavîtefsirlerinebaşladıklarından,bitirmeyemuvaffakolanlarpeknadirolurdu.

Onun için: “Kadı Beyzavî’ye başlamak, ölümün yaklaştığına alâmettir.”diye bir inanç yerleştiğinden bazı âlimler Beyzavî okutmaya cesaretedemezlerdi.YirmisenedenberiŞehzâdeCamii’ndeKâdiBeyzavî tefsiriylemeşgulolanKöprülüHalilEfenditefsiritamamladığındanekimayınınyirmisekizincigünühatimduasıyapıldı.

Boğdan voyvodasının cezalandırılması:Boğdan voyvodası Ligor, evvelceDivan-ı Hümayun tercümanı olarak devletin nimetiyle beslenmişken 1768Haziran/Temmuzunda ordu için kendisine sipariş olunan levazımıntedarikindenkayıtsızlıkgöstermiş,dahasonragüyaesirdüşmüşgibidüşmanasığınmışveüçseneRushizmetindekaldıktansonrayapılanbarışanlaşmasıile kendisini yine voyvodalığa tayin ettirmişti. Bu vazifedeyken gizliceRuslarla temasta bulunduğu anlaşıldığından cezalandırılması için Dergâh-ıAliKapıcıbaşısıKarahisarlıAhmetBey’evazifeverildi.

Bu zatmünasip surette voyvodayı yanına çağırtıp başını cellada kestirdi.Yerine yine Divan-ı Hümayun tercümanlarından Konstantini Bey voyvodatayinedildi.

Sultan I. Abdülhamid’in yaptırdığı imaretin tamamlanması:Valide CamiicivarındaSultanI.Abdülhamid’inyaptırdığıimaret,okulvesebilhaneinşaatıtamamlandığındanMüneccimbaşı’nıntavsiyesiylearalığınondördüncügünüpadişah,sadrazam,şeyhülislâmhazırolduklarıhâldedualaryapılarakbinalaraçıldı. Yapı hizmetinde bulunmuş memurlara hil’atler giydirildi. BinanınkitabesiBaşHattatMehmetEsatYesarîEfenditarafındanyazıldı.

Valide Sultan Camii’nin tamamlanması: Padişah, annesi Rabia Sultannamına İstavraz ile Çengelköy arasına Beylerbeyi Sarayı’nınHırka-i ŞerifeOdasıyerindebircamiyapılmasını iradeeylemişve1777Nisanının3’üncüperşembegünücamiintemeliatılmıştı.

Buyıl ağustosuncumartesigünücami tamamlanmış, cumagünüpadişah,cuma namazını bu camide kılarak caminin adına Rabia Sultan Camiidenmesiniemretmiştir.BuvesileyletarihçiEnverîEfendi’nindüşürdüğütarihşudur:

SöyledizüvvârtarihinişittimEnverî:

OlduHakk’aCamiiAbdülhamidHansecdegâh.

MustafaAğa’nınDüğünü,SalihaSultanveSafiyeSultan’ınVefatı:MustafaAğa’nın padişaha hizmetleri olduğundan, kendisine Kapıcıbaşı Kethüdalığırütbesiverildi.İlavetenpadişah,biraderiSultan,Mustafa’nınevlenmeçağınagelmiş kızı Şah Sultan onunla nişanlanmış olduğundan eylül ayının yirmiyedinci cumartesi günü ağa, sadrazam huzuruna çağrılarak evvela RakkaValiliği tevcih edilmiş ve vezaret hil’ati giydirildikten sonra saraya damatolduğuiçinbolyenlisamurkürkgiydirildi.

Birkaçgünsonra,buMustafaPaşauhdesinenişancılıkverilerekİstanbul’ayerleştirildiktensonraaralıkayınınyirmidördüncügünümüneccimlerintayin

ettiğimesutbirvakitte,ŞahSultan’avekâlettenKızlarağası,DamatPaşa’yavekâletenkapıkethüdasıtarafındankasımın16.pazargününikâhlarıkıyıldı.

Gelinalayıtertipolunarakatabinmişhâldesadrazam,şeyhülislâm,vükelâ,ulema, rical, Divan-ı Hümayun hocaları ve kapıcı başı Ağalar, Şah SultanHazretlerini, harem-i hümayundan alıp muhteşem alay ile Cebehane,Soğukçeşme ve Şengül Hamamı yoluyla At Meydanı’ndan ve PeykhaneSokağı’ndan geçirerek Divanyolu’na, oradan Saliha Sultan Sarayı önündenCağaloğluKonağıcivarındabulunanSaray-ıSultanî’yegötürdüler.

ErtesigünSultanAbdülhamitcumanamazınıkıldıktansonraŞahSultan’ınsarayını teşrif ederekDamatPaşa’ya, bol yenli samur kürk giydirdi.DamatPaşa da padişah maiyetinde bulunanlara kırk-elli kadar saat hediye etti.İkindiden sonrapadişah,DamatPaşa tarafından takdimedilenatınabinereksarayadöndü.Arasıçokgeçmeden,DamatPaşahakkındayenidenpadişahınteveccühü belirerekmemuriyetiRakkaValiliği’ndenAydın sancağına tahvilolundu.

Padişahın kız kardeşi Saliha Sultan, hidropos illetinden hasta olarakEyüp’teki yalısına tebdil-i hava için taşınmak istedi. Ancak vücudununarabaya tahammülü olmadığından ekimin 21. gecesi tahtırevanla yalısınanakledildi ise de o gece vefat etti. Haber sadrazama gece saat üçte ulaştı.ErtesigünnaaşıEyüpSultancamiinegötürüldü.NamazıAnadoluKazaskeritarafındankılınarakEyüpSultan’agömüldü.

1698-1699’da Sultan Mustafa’nın Edirne’de doğmuş olan kızı SafiyeSultan’ınyaşısekseniaşmışolduğuhâldeşiddetlibirnezleyetutularaksekizgün sonra öldüğünden Süleymaniye Cami-i Şerif’i mezarlığına gömüldü.Kendisinin bırakmış olduğu vakfın gelirlerinden Ayasofya, SultanMehmet,Sultan Beyazıt ve Valide Sultan camilerine ders, vaaz ve dua için paralarayrıldı.AyrıcairadınfazlasındanheryılHaremeyn’eSürreayrılmışveLütfiPaşaMahallesi’ndeyeniçeşmeyapılaraklezizbirsuakıtılmıştır.

Osmanlı-HindistanMünasebetleri

Hindistan’dakiMaliborHükûmeti’nden,bölgedekiMecusîlerle savaşmaktandolayıhazinelerindeparakalmadığındanOsmanlıDevleti’ndenyardımtalepetmek üzere bir heyet gelmişti. Elçi HacıAli, Hint sultanından birmektupgetirmişti.MektuptadahaönceOsmanlı’dangelenyardımsayesindedüşmanagalebe edildiği belirtiliyor yine yardım isteniyordu. Osmanlı’nın şimdikidurumumüsaitolmadığındanyardımedilemedi.

1543-1544yıllarındabazıHinteyaletlerininyardımtaleplerikabuledilmiş

olduğu hâlde buna devam edilmemesi ve sonraki taleplere alakagösterilmemesi çok teessüf edilecekhususlardandır.EğerDevlet-iAliye’ninHindistan taraflarına dirayetli elçileri bulunmuş ve o büyük kıtada bulunanİslâmdevletlerininkorunmasınagayretedilmişveHintticaretielegeçirilmişolsaydı, şimdi Hindistan’ın bir hayli yeri Osmanlılar elinde bulunur veoradakiİslâmdevletlerideperişanolmazdı.

Şimdikihâldebüyükkıtanınüçte ikisi İngilizDevleti’ninelindeolupyüzmilyondan ziyade tebaası vardır. Önce Portekizler, sonra Hollandalılar,DanimarkalılarveFransızlar,ÜmitBurnuyolununVascodeGamatarafındankeşfinden sonra ticaret için Hindistan’a gelmiş ve birçok yerleri elegeçirmişlerdi. Bu tarihten 170 sene önce İngilizler bir Hint kumpanyasıkurarakticaretevememleketezaptınabaşlamışlarvekısazamandarakiplerinioradanuzaklaştırmalardır.

Hâlbuki Ümit Burnu yolu çok uzak ve tehlikeli, kendileri Hristiyanoldukları hâlde Hint devletlerinin hiçbiri o dinde olmadığı hâlde, İngilizlergayret bilgi ve sebat ile o kadar mümbit ve güzel bu büyük ülkeyi elegeçirmişlerdir.

İslâm devletlerinin en şereflisi ve hilafete sahip olmak bakımından bütünMüslümanlarınyöneldiğiyerolanSüveyşveBasrakörfezigibikestirmeHintyollarını elinde bulunduran Devlet-i Aliye, İngilizlerin onda biri kadarhimmetetmişolsaydınelerolmazdı.

Necid’deVehhabîliğinOrtayaÇıkması

ArapYarımadası’ndaBasra ileMekke arasında bulunanNecid dolaylarındaHz. Ebubekir (R.A.) zamanında “Müseylemetü’l-Kezzab” adında yalancıpeygamber çıkmış, yalanları ile ortalığı karıştırmaya kalkmıştı. Şimdi deMehmetbinAbdülvehhap isimliadam,ehlisünnetyolundançıkıpdalaletvebidatyolunasaptı.BuAbdülvehhap’ınilerisürdüğübatılfikirlereinananlaraVehhabî denir. Bu adamın başına topladığı birtakım eşkıya ile Haremeynüzerinesaldıracağıhaberleriçıktı.Haremeynhalkıtelaşadüştü.

BuadamNeciddolaylarındadolaşarakbirtakımbatılfikirlerleniceAraplarıkandırmışveDeriyeahalisinibütünbütünkendinebağlamışveDeriyeşeyhiMehmet bin Suud’la beraber Haremeyn’de yapmadığı fenalık kalmamıştı.Onun için Mekke Şerifi’nin telaşı yerindeydi. Mekke Şerifi padişahtan

külliyetliyardımisteyerekbueşkıyayıdefetmekteklifindebulundu.Fakatbuşikâyeti Şerif’ten gayrı Haremeyn halkından kimse yapmadı. Durum,padişahaarzedildi.

İstanbul’da Hicaz ahvaline vâkıf olanlardan alınan bilgiye göre bueşkıyanın böyle bir şeye kıyam edemeyeceği öğrenilmiş bir taraftan daBağdat,Şam,Ciddevalilerindendurumsorulmuştu.

Padişahda:“Meseledikkatleincelensin.”buyurmuştu.Fakatvükelâbuişiciddîyealmadıklarındansonralarıpekbüyükbirgailehâlinegeldi.BusıradaMedine-iMünevvere’dedecenkvecidaleksikolmuyordu.Taraflararasındavuruşmalar oluyor, hatta atılan tüfeklerden bazı kurşunlar Peygamberimizinsandukasına isabet ediyordu.Bunun üzerineHalepValisiAhmet İzzet Paşaaskerle Medine üzerine gönderildi. Bunlar ancak Sultan II. Mahmud’unkahramanlığıdevrindeelegeçirilipkahredilebildiler.BuVehhabîlerküçükbirkıvılcımikenvükelânınkayıtsızlığıyüzündenbüyükbirateşolmuştu.

YahudilerinSelanikveİzmirGibiYerlerdeİskânOlunmalarıLehistan’ın paylaşılması yüzünden etrafa dağılan halktan 150 kadarYahudi’nin Tuna yalısına gelerek İstanbul’a gelmek üzere oldukları haberalındığında, İstanbul’a çıkarılmayarak Selanik ve İzmir gibi yerlerde iskânolunmaları fermanolundu.Fakatbunlarınarkasıkesilmeyippeyderpeygelişgidişleri devlet erkânını huzursuz kıldığından, İstanbul’a gelmek isteyenYahudileringemilerealınmamasıiçinTunakıyılarındabulunankumandalaraemirleryazıldı.

Sınır boylarındaki kalelerin tamiri ve donanmanın teçhizi çok masrafistediğindenbuyılŞabanayınınsonlarındaaskeredağıtılacakparadaeksikgöründüğünden Şıkk-ı Evvel Defterdarı Hasan Efendi, sipahi ve silahtarocaklarına 400 kese eksik maaş verilmesini bu ocakların ağalarıyla gizliceanlaşmış iken, bu ocak halkından bir kısmı “Başka ocakların ulûfeleri tamverilirdebizimkinedennoksanverilir?”diyededikoduyabaşladılar.

BunlarısusturmakiçinisteristemezaylıklarınıneksiğiödendiveDefterdarHasanEfendiMidilli’yesürüldü.

Kırım’daGelişenOlaylarKırım’a han seçilenDevletGirayHan,Devlet-iAliye’ye olan sadakatindendolayıkendisinepadişahvesadrazamınteveccühüvardı.AradançokzamangeçmedenKırım’dan dörtTatar, yanlarında birRus olduğu hâlde İstanbul’a

gelipŞahinGiray’ınhanseçildiğiniarzettilervekendisinemenşurveberatverilmesini istediler. Devlet-i Aliye Şahin Giray’ın hanlığını kabul etmedi,KırımhalkınınseçtiğieskihanIII.SelimGirayHan’ıKırım’ayolladı.DevletGirayHandaRumeli’yegönderildi.

KaynarcaMuahedesi’negöreKırım’ınhürbırakılmasıyüzündenmeydanagelenihtilaller,RusyaileOsmanlıarasındabukadarzahmetleyapılmışolansulhun bozulmasına sebep olacağı İstanbul’dakiRus elçisine defalarla ifadeolunmuştu. Elçi kâh buna bir çare bulunacağını söyleyerek, kâh aldırışetmeyerek zaman geçiyordu. Bu yüzden yine harp tehlikesi görünüyordu.Katerina’nınKırım’ıelegeçirmekiçinbahanearadığıdabiliniyordu.

Bu sebepleDevlet-iAliye;Bender,Akkirman veVidin kalelerinin tamiriiçin adamlar gönderdi. Menziller de yoluna kondu. Bu maksatlagörevlendirilen Dergâh-ı Âli kapıcıbaşlarına on ikişer, saray silahşörlerineyedişer, gediklilere beşer, Tatarlara birer at ve tuğralı emir verildi. Gelipgidenlere saat başına yirmi akçe ücret ile at kiralanması buyruldu. Böylecemenzilhanelerekuvvetverildi.

Lehistan’ınBağımsızlığıLehistan’ın birçok yerleri paylaşıldıktan sonra Ruslar bu devleti tamamenortadan kaldırmak için türlü oyunlar çevirmekte idiler. Bu arada Lehistansefiri İstanbul’a gelmişti. Devlet-i Aliye Lehistan’ın bağımsızlığını tasdiketmişti. Elçi gelişinin üçüncü günü âdet üzere saraydaki ulûfe dağıtılmasımerasimini seyir ettikten sonrapadişahınhuzurunakabul edilmişbu suretlevazifesisonbulmuştu.

KırımmeselesiyüzündenDevlet-iAliye’yleRusyaarasındagerginlikhâsılolduğundan Lehlilerin Devlet-i Aliye tarafına kazanılmaları içinKesriyelizâdeNumanBey,Lehistan’aelçiolarakgönderildi.

HristiyanlıkhakkındakısadeğerlendirmeHristiyandinimuhteliffırkalaraayrılmışolupbaşlıcalarışunlardır:

1- Garp, Latin ve Katolik kilisesi denilen ve Roma’daki papanın ruhanîriyasetinebağlıolanmezhep.

2-İstanbulRumpatriğinebağlıOrtodoksveyaŞarkKilisesidenenmezhep,

3- Ortodoks Kilisesi’nin bir şubesi olup fakat Rum patriğinin reisliğinitanımayanözelbirpatriğebağlıErmenimezhebi.

4-HiçbirruhanîriyasetkabuletmeyenProtestanmezhebi.

Osmanlı toprakları üzerinde doğu ve kuzeyde vaktiyle yalnız Rum veErmeni kiliseleri olup, bu sebepten Devlet-i Aliye Hristiyan tebaası içinyalnızbuikimezhebitanımışveonlarabirtakımimtiyazlarihsanetmiştir.

Şam’da,Bosna’daveAkdenizadalarındaLatinmezhebinebağlı,bazıtebaavarsa da sayıları pek azdı.Bumezhebin papazları çok defa ecnebîden olur.ZatenKatolikmezhebineecnebînazariylebakılır;Protestanlık iseburalardabilinmezdi.

Heryerdeözellikledoğumemleketlerindemezheplemilliyetayrışeyolarakgörüldüğündentebaadanbirkısmınınvelevruhanîolsunbirecnebîhükûmetile alaka peyda etmesi memleket için zararlı görülür. Papa Devleti, dinîdurumununüfuzâletiyaparakAvrupa’dapekçokçarpışmayasebepolmuşisede asrımızda PapaDevleti sırf ruhanî bir devlet olarak kalmış ve hükûmetiKatolikmezhebininruhanîreisliğine inhisaretmişvebumanevîbağlantınındevletçekorkulacakyerikalmamıştır.Katolikmezhebinegirmişolantebaanınomezhepte bulunan devletlerin zaferine dua edecekleri fikri ise tamamıylaispatedilmişbirhükümdeğildir.

Çünkü bağlı olduğu devletten hoşnut olan ve onun himaye ve adaletinderahat yaşayan tebaanın sırf dinî uygunluk dolayısıyla başka devletemeyletmesi pek zordur. Bu sebeple bazı Ermenilerin, Katolik mezhebinegirmelerini önlemek için şiddetli davranmak adalete ve basirete uygundeğildir.Farzımuhalolarakbumahzurolsabile,mahzurukaldırmanınşiddettedbirleriyleolmayacağıbilenleremalûmdur.AncakHristiyanmezheplerininbilinmeyenlerinindurumunuDevlet-iAliyetetkiketmelidir.

ProtestanlarİncilveTevrat’ınhakikîmanasıylaâmiliolduklarınıiddiaedipibadetgâhlarında tasvirleri ve putları kaldırmış, öteki mezheplerin birçokbidatlerini imha etmiş olduklarındanbelki asıl kitap ehli onlar iken, bunlarıMüslümanlar nazarında nasıl başka göstermişlerse, Ermeniler dekendilerindenayrılıpKatolikolanlarıDevlet-iAliyenezdindeithametmişlervesarraflıkgibihizmetlerlebüyüklerinhuzurunagirerekonlarıdaKatolikleraleyhinekışkırtmışlarvedevletgazabınınalevlenmesinesebepolmuşlardır.

Lakin her şeyde olduğu gibi inançlarla alakalı yasaklama ve zorlamalar,“İnsan yasağa haristir.” hükmünce hırsları harekete getirir. NitekimErmeniler tarafından vuku bulan aşırı izaçlar ecnebîlerin müdahalesinicelbetmişvepatriğinazlinesebepolduğugibidahasonralarıKatoliklerinayrıbirmilletkılığınagirmesineyolaçmıştır.

ErmenilerveErmeniMeseleleriDevlet-i Aliye’nin Hristiyan tebaasından olan Ermeniler, Rum ve Katolikmezheplerinden ayrı özel bir âyine mensup bulunup 1630-1631 yıllarınakadarbunlarıniçindemezhepihtilafıbilinmezdi.

Böyleyken Frenk rahipleri onların içine girip, gerek İstanbul’da gerekAnadolu’nunbazıyerlerindebirkısımErmenileri,Roma’dabulunanPapa’nınruhanîriyasetialtındakiKatoliklikmezhebinesokmuşlardı.

Rum ve Ermenilerin ruhanî reisleri olan patrikleri Osmanlı topraklarındabulunduklarıhâldeKatolikkilisesiyabancıbirruhanîreisetabiolduğuvebatımemleketlerininçoğubumezheptebulunduğuiçinDevlet-iAliyetebaasındanbir grubun böyle bir ecnebî kiliseye bağlanmalarında fesat görüldü. Ermenicemaatine mensup oldukları hâlde, Katolik olanlara asıl Ermeniler düşmanolduklarındanhakkındaisnatlarbaşlamıştı.BudurumSultanIV.Murad’aarzolunduğundatebaanınböyleifsadınacür’etedenlerincezasıverilmişti.

1734-1735 yıllarında bu olay tekerrür ettiğindenHekimoğluAli Paşa’nınsadareti zamanındabuhususunzararlarıgözönünealınarakbu tayfadanbirkaçı idam edilmiş ve Ermeni patriklerine emirler verilerek Katolik dininegirenlerekürekcezasıvermeleriemrolunmuştu.Fakatbirmüddettenberibuemre uyulmamaya başlanmış, tebaadan bazı zenginler Katolik mezhebinegirmiş ve onların yardımıyla Katolik papazları Papadan aldıkları beratlarlaköykentdolaşıpbirçoklarınıkandırarakKatolikyapmayabaşlamışlardı.Oysaevvelce Ermeni patriklerine verilmiş olan emirlerde Katolik mezhebinegirenlerincenazelerininkaldırılmamasıyazılmıştı.

BusıradazuhuredenvebasalgınındaKatolikcenazelerininkaldırılmasınaErmeni patrikleri mâni olduklarından, Katolikler bunun sırrını ve sebebinisöylemeksizin, cenaze kaldırmak üzere kendilerine mahsus Patrik tayinolunmasını Bâb-ı Âli’den rica ettiler. Bunun üzerine kabinede durumgörüşülmüşveReissülküttapÖmerVahitEfendiaşağıdakiraporusunmuştu:

“Devlet-i AliyeHristiyan tebaasının çoğuErmeni taifesi olup kendilerineErmenidenmesininsebebi,eskidensakinolduklarıAzerbaycanbölgesindekiErmenikasabasındangelmişolmalarıdır.

ObölgeninosıradakihâkimiErmenisminitaşıyordu.1200yılınagelinceyekadarKüçükErmenistan,Antakya,Van,Erzurum,Sivaseyaletleri veBüyükErmenistan Azerbaycan tarafları müstakilen mülkleri olup, Selçuksultanlarından Süleyman Gıyasüddin zamanında bu memleketler istilaedilmiş, hükümdarları yakalanmış ve kendileri tebaalığa kabul edilmişlerdi.

Sonraları IV. Murat zamanına kadar bu taifenin mezhepleri başkaHristiyanlardanayrıvetekmezhepidiler.

Kendihallerindeyaşar,sadebirtaifeolduklarıhâlde,AvrupalılarDevlet-iAliye’de fesat çıkarmak için, nasıl Ruslar, harp esnasında Rumları ifsatetmekten faydalanıyorlarsa Frenkler de Ermenileri Katolikliğe alarak hemkendi nüfuzlarını artırmak hem de Osmanlı ülkesinde fesat çıkarmakisterlerdi.Buyüzdenzuhuredenisyanlarkatliletedipolunmuşlardır.

Hâlen Ermenilerle Katolikler birbirlerinin kestiğini yemezler ve birbiriniöldürmeyi sevap sayarlar. Asıl Ermeniler Devlet-i Aliye’nin zaferine duaederlerken,KatolikolanErmenilerFrenklerinzaferini temenniederlerdi.Azzaman önce Rus seferi esnasında, Ruslarla Rumlar arasında görülendurumlarbuiddiamızındelilidir.

Atalarının âyinine sadık kalan Ermeniler tarafsız olduklarından Devlet-iAliye’ye sadakat gösterirler. Ama Katolik mezhebine giren ErmenilerAvrupa’da kilise satın alarak zenginleri, yakınlarını terbiye etmek için okiliseye gönderirler. Başlarına şapka ve Frenk elbisesi giyerek terbiyelerinibozduktanbaşkasarraflıkvebezirgânlıkbahanesiylericalvekibarınevlerineintisapederekdevletsırlarınıçalmayauğraşırlar.

Butaifedenolanlaröldüklerindemallarını,papalarzaptederlervehersenetopladıklarıbin keselikparayıFrengistan’ayollarlar.Bunlarayüz verilirse,Allahetmesin,RumeliveAnadolu’dabulunanHristiyantebaabütünKatolikolacaklardır.”

Reisülküttab’ınburaporunusadrazam,padişahasundu.Padişahdabiriradeçıkararak Ermeni tayfasını iğfal edenler, kim olursa olsun, tedip edilmeküzere Ermeni patriğine bir buyruk yazıldı. Katolik ölülerinin meydandabırakılmayarak“üslûb-ıhakimane”iledefinolunmasıdatembihedildi.

SadrazamPaşa’nınAzliSadrazamDarendeliMehmetPaşasadrazamlıktanöncedakikasıdakikasınaişbitirdiğinden, şöhretine binaenDergâh-ıÂliKapıcıbaşılığı’ndan birden bireSadrazam Kethüdalığı’na, az sonra da Sadaret’e getirilmişti. Fakatkendisindenumulanhizmetigöremediğigibi,hazinedarınınsözlerinekanarakpadişahın teveccühünü uzaklaştıracak hareketlere giriştiğinden azl edilerekBozcaadadaoturmayamecburedildi.YerineYeniçeriAğasıolupdürüstlüklehizmet eden Mehmet Ağa sadarete getirildi. Bu husustaki hatt-ı hümayunşöyledir:

“Senki vezir-iazamvevekilimutlakımMehmetPaşa’sın, selefinMehmetPaşa’nın tamahı gevşeklik ve yavaşlığı devletin işlerinin gecikmesine sebepolduğugibi,hazinedenveakrabasıvazifeleriolmayanişleremüdahaleederekrüşvetaldıklarındanazliicapetti.Seninbarıştavesavaştaşöhretinmesmu-ıhümayunum olduktan başka iki defa Yeniçeri Ağalığı’nda rıza-yıhümayunuma uygun hareketlerin bence malûm olduğundan Allah’ın izniylebundan böyle de dinine ve devletine hayırlı şeriat ve kanuna uygunhareketlerde bulunacağından seni seçtim ve bu büyük vekâlet ile mümtazkıldım,göreyimseni.

Askerin, sivilin, taşraların, vezirleriminvedevlet ricaliminhallerinevâkıfolduğundanAllah’ınemanetiolantebaamınzulümdenkorunmasına,herkesinistidadınavehakkınagörevazifelendirilmesineveözellikleenmühimişlerdenolan cephane, tophane, tersane ve baruthanelerin eksiklerinintamamlanmasına gayret edesin. İstanbul’un ve seferlerin muhtaç olduğuzahirenin toplanmasına, sınır boylarının cihazlanmasına, İsmail, Kırımordularının tanzimlerine dikkat ve erbabı ile danışarak işleri göresin. HakTeâlâişleriniziherhâldetevfikamukarineyliye.Âmin.”

Mehmet Paşa’nınmazisine bakılırsa kendisinden iyi hizmetler beklenirdi.Lakin selefi Darendeli Mehmet Paşa’nın sadaret bahsinde söylenensebeplerden onun da bu muazzam sadaret yükü altından yüz aklığıylaçıkamayacağıbelliidi.

Kırım’ınDurumuKırımhalkınayardımiçinDevlet-iAliyeharbitercihederekİsmailtaraflarınakülliyetli asker gönderdikten başka denizden de Canik muhassılı Hacı AliPaşa kumandasında 40.000 asker ve kırktan fazla gemi ile Kaptan-ı deryaGaziHasanPaşagönderildi.

Bahar geldiğinde Donanma-yı Hümayun tersaneden çıkıp Karadeniz’egitmeküzeremuvafıkhavabeklemekiçinBeşiktaşönündedemirledi.Lakinpolitik hava değişti. Vükelâ harbi göze alamaz oldular. Çünkü Ruslar;“Devlet-i Aliye Kırım’a asker gönderirse barış bozulur.” diye iddialardabulundular. Kırım seraskeri ve kaptan Paşa Kırım’a yaklaştıklarında Rusgeneraline yumuşak bir eda ile mektup yazarak Rus askerinin harpsizKırım’dançıkarılmasınıteklifettiler.

Bu sırada Devlet-i Aliye’yi Leh meselesinden dolayı harbe teşvik edenFransızelçisibudefaharbemâniolmakiçinelindengeleniyapmayabaşladı.Bu hâlDevlet-iAliye’yi tereddütte bıraktı.Hatta bu sıradaRus elçisi harbi

ima ile memleketine döneceğini ifade edince Devlet-i Aliye vükelâsı onungitmesinemâniolmayaçalıştılar.DevletinbutereddütleriRuslarıncesaretiniartırdıveKırım’abirkatdahayerleşmesineveoradaparakuvvetiylevetürlütürlüvaatlerlehalkıkandıraraktahakkümebaşladılar.

Bu sırada Rusya’nın içişleri de karışmış ve Katerina bile harbe taraftarolmamıştı.Lakinbunubellietmeyerekharptedarikinebaşladılar.Birtaraftandatürlühilelerleharbiönleyecekteşebbüsleregiriştiler.NefaydakiovaktinOsmanlı vükelâsı içinde Rusların hilelerine vâkıf bir zat yok idi. Olsa bilevükelâ arasında anlaşma yoktu. Elçiler de türlü türlü telkinlerdebulunuyorlardı. Böylece kimse mesuliyet almıyordu. Ruslar bütün budurumlardançokfaydalandılar.

RusyaileİlişkilerveDonanmanınKaradeniz’eÇıkmasıFransızların evvelce Devlet-i Aliye’yi harbe teşvik ederken bu defa;anlaşmayı telkin etmesinin sebebi şuydu: Bir müddetten beri Ruslarlaİngilizler arasındaki anlaşmayı Fransızlar çekemiyor ve bunu bozacak birsebep arıyorlardı. Bir taraftan da Amerika meselesinden dolayı Fransa’ylaİngiltere arasında harp vardı. Bu sebeple Fransızlar, Rusların kendialeyhlerinehareketetmelerindenendişeederekRuslarabircemilegöstermekistiyorlardı.Katerina’nınarzusunauyarakevvelaOsmanlılarınharpaçmasınıönlemeyeçalışıyorlardı.

BusıradaAvusturyavePrusyadevletleriarasındadaharpzuhurettiğinden,AvrupalılarınKırımişinemüdahaleedecekvakitleriyoktu.HerbirisiRuslarıkendi tarafına çekmek için Kırım işinin bir an evvel bitmesini ve Ruslarınserbestkalmasını isterlerdi. İşteAvrupa’nınbukarışıkdurumuRus-Osmanlımünasebetlerine tesir ediyordu. Böylece Devlet-i Aliye vükelâsı bir kararavaramadıklarından kaptan Paşa Beşiktaş önünde muvafık hava bahanesiylebekletilmekteydi. Havanın muhalefeti, Allah’ın işi, kırk günden fazlasürdüğündenaskervemühimmatdolugemilerinbukadarmüddetbeklemesiherkesişaşırtıyordu.

BusıradaMedineahalisininbüyüklerindenolupbusıradaİstanbul’agelmişolan Buharî hafızı Ebuttayyip Efendi altı-yedi arkadaşı ile beraber Hırka-iŞerife Odası’na çağrılarak, Buharî-i Şerif okutulmasına başlandı. RivayetolunduğunagöreSultanAbdülhamitzamanzamanBuhari-iŞerifdinlemeyegelip Peygamber’in temiz ruhuna salavat hediye eder ve dua eyler imiş.Henüz Buharî okunması yarıya gelmeden bir Peygamber mucizesi zuhurederekmuvafıkrüzgâresipDonanmayıHümayundenizeaçıldı.

KaptanPaşadonanmaylaSinop’avarıpSeraskerPaşa’ylagörüştüktensonrabirlikteTemmuz’un27.günüdenizeaçılarakuygunrüzgârlabirgünzarfındaKırım’ın Soğucak ve Anapa mevkilerine vardılar. Aldıkları talimata uygunolarakRusgeneralineşumealdebirmektupyazdılar:

“Tatarlar serbest ise Rus askerinin Kırım’da ve donanmasınınKaradeniz’de bulunması lüzumsuzdur. Eğer bizi Tatarlar davet ediyordersenizbütünKırımhalkınınvesultanveemirlerinintemsilcileriİstanbul’agelipsizdenveŞahinGiray’danşikâyetveİmam-ıMüslimînolanpadişahtanistimdatetmişlerdir.

Onların kurtarılmasına memur olarak padişah tarafından asker vedonanma ile gönderilerek üzerinize varmak üzereyiz. Fakat Devletimizinmaksadı barış olduğundan size top ve tüfek atmayız. Fakat yanaşacağımızyerlerdevesualacağımızmahallerdemümanaatvakiolursameydanagelecekistenmeyenşeyleresizsebepolursunuz.

İslâmaskeriRushudutlarınıgeçmeyecektir; fakat İslâmmemleketlerindenolupşeriatagörehilafettoplumunamanevîbağlantılarışüphesizolanDindarTatarhalkınınülkesinebarışiçingirmemizsulhubozmaz.”

Mektubu götürenler Kırım’a vardıklarında: “40 gün karantina beklemeklazımdır.” diye cevap verildiğinden, su almak için Kırım’ın ne tarafınayanaşılsaRusların karşı koyacağı ve zorla su almayakalkışılsa harbe sebepolacağı malûm olduğundan, Serasker ve Kaptan Paşalar İstanbul’a mektupyazarakkesinbiremirverilmesiniistediler.

Bunun üzerine kesin ifadeli bir ferman gönderildi. Buna göre; DoğruKırım’a veya Tasman’a geçilip Ruslar tarafından taarruz edilmezse birmahaldeordukurulacakveuyanıkolarakbeklenecek.Ruslar taarruzedersekatiyen çekinmeden barışı Rusların bozduğu bilinerek Allah’a tevekkül vePeygamber’inruhaniyetinesığınılarakmahallinfethinegirişilecekti.

Bufermanvaranakadardenizmevsimigeçergibiolmuştu.OsmanlıordusuKefe’ye vardıklarında Rus donanmasına tesadüf ettiler. Ruslar dost gibigörünerek Donanma-yı Hümayunun arkasından geçip gittiler. DonanmayıHümayunKefe önlerine gelip, asker ihracına elverişli bir yer aramaktaykenRuslar vebayı bahane ederekKırım’a çıkmanın tehlikeli olacağını beyanvekeyfiyetinüçkonak ileridebulunmaktaolangenerallerinebildirilmesi lazımgeleceğinisöylediler.

Bu sırada güz mevsiminde mutat olan Kestane karası fırtınası çıktı.DonanmaKefe’denayrılıp,Sinoplimanınagirmeyemecburoldu.

Henüz Kırım’ın muhtariyeti hazmolunmamışken Rus ticaret gemilerininbütünKaradeniz’eyayılarakİstanbulönündengelipgeçmeleriİslâmmilletinegayet ağır geldi. Ruslardan intikam almak hırsı şiddetli olduğundandonanmanın böyle harp etmeden dönmesi İstanbul’a dedikoduyu mucipolmuş,hattaikikalyoncuneferiRuselçisiniöldürmeküzeresaldırdıklarındaKaptanPaşatarafındantedipolunmuşlardı.

Buna ilaveten Ruslar Eflak ve Boğdan beyliklerinin hiçbir bahaneyleazledilmemeleriniteklifettiklerindenbudaDevlet-iAliye’yegirangelmeklegerginlikartmış,harpbelirtilerigörünmüştü.

Devlet-i Aliye iskelelerinde bulunan bütün Rus ticaret gemilerizaptedilmişti.Bu esnadaKaterina, İranŞahıZendKerimHan ilemuhabereedipRuslarRumeli’denKerimHanAnadolu’danDevlet-iAliye’yesaldırmaküzereittifaketmişlerdi.İştebuittifakKaterina’nıncesaretiniartırmıştı.

1779-1780senesiolayları

RusyaileAynalıkavakSenedi’ninTanzimiFransızelçisininaracılığı ileAbdürrezzakBahirEfendi,Aynalıkavak’taRuselçisi ile görüşerek ihtilaf konusu olan maddeler teker teker ele alınmıştır.RuslarŞahinGiray’ınkaydıhayat şartıylaKırımHanıolmasını istiyorlardı.Devlet-iAliyeisebununaltındagizliolanmahzurlardançekiniyordu.Birkaçay zarfında müzakereler neticesinde Aynalıkavak’ta iki tarafın kabuledebileceği bir senet tanzim olundu. Bu senet Küçük KaynarcaAntlaşması’nınbazımaddeleriniaçıklığakavuşturmaktanibaretti.

Devlet-i Aliye’yi içten ve dıştan barışa zorlayan birçok sebeplerbulunduğundanvebusenetdedevletçekabuledilebilirgörüldüğündenvükelâarasında görüşüldükten sonra padişah huzuruna arz edildi. Muharreminonuncugünü sadrazamkonağındaUmûmîMeclis toplanıpbu senetherkeseokundu.Sonrasadrazam:

“Vezirler,rical,ocakağaları,şeyhülislâmbumaddelerdegününşartlarınagöreşeriatavesaltanatıseniyekanununazıtbirşeyvarmıdırbildirilsinveherkesbildiğinisöylesin.”diyehazırolanlarahitapetti.Oradabulunanlar:“BusenetKaynarcaAntlaşması’nınhafifletilmesindenveaçıklanmasından

ibarettir. Gerçi Kırım’ın serbestliği ve Şahin Giray’ın hanlığı tasdikediliyorsadaRuslardaÖzükırımeralarını,Devlet-iAliye’yeiadeveEflakveBoğdan hakkındaki aşırı iddialarından feragat ettiklerinden ve Devlet-iAliye’yiharphazırlığındanvarestekılacağıiçinzamanınicabınauygundur.”

dediler.Hattabusenedihazırlayanzatıtakdirettilervepadişahaduaettiler.

BununüzerineDevlet-iAliyemurahhası ileRuselçisi tersanebahçesindeNevruzgünübuluşupimzalıvesikalarımübadeleettiler.Ertesigünmurahhasefendi, sadrazamın huzuruna çağırılarak bol yenli samur kürk giydirildi.Maiyetindemükâleme kâtibi olarak bulunmuş olanBeylikçiMehmetHayriEfendi’yevedivantercümanınabirererkânkürkügiydirildi.

Ruselçisi,sadrazamkonağınadavetedilipsüslüatgönderilerek,iskeledenÇavuşbaşı tarafından karşılanarak sadrazam huzuruna çıkarıldı. Sadrazamkendisinebirerkânsamurkürkvebirdonanmışathediyeetti.Ertesigünübuişe aracılık yapmış olan Fransız elçisine de ikramda bulunuldu. Bu suretlebarışperçinlenmişolduğundantoplanmışvetoplanmaktaolanaskerevlerinegönderilerekşevketlüpadişahaduaetmeleri ilanolundu.AbdürrezzakBahirEfendi,buhizmetinemükâfatolarakreisülküttapnasbolundu.

Senetlerinmübadelesindenbirkaç ay sonraRusya tarafından tasdik edilenanlaşmametni geldi.Eski âdet gereği,GümrükEmini tarafındanhazırlananelli kadar üçer çifte ve çavuş başının yedi çiftesiyle Rus sefiri Tophaneiskelesindenberitarafageçirildi.Bâb-ıÂli’detasdiknamelermübadeleedildi.

Senetlerin mübadelesi sırasında Şehzâde Süleyman’ın doğumu vukubulduğundanKaterina, bu doğumu bir hayır alâmeti addederek Şehzâde’yeelmaslamurassa bir çelenk ve bir tulum siyah tilki gönderdi. Rus sefiri buhediyeleri sadrazama takdim etti. Bunun üzerine sefire alâ samur kürk,oğluyla on beş kişilikmaiyetine kakımkürkü ve hil’at giydirildikten sonra,sadrazamın donattığı at ile kendi yerine gönderildi. Abdürrezzak Efendi ilemükâlemekâtibiHayriEfendi’yesamurkürklerveteşrifatçımüverrihEnverEfendi’yekürkgiydirildi.

Bazı yabacı tarihlerinin yazdığına göre, bu anlaşmadan Katerina pekmemnundu. Çünkü harp etmeksizinKırım hakkındaki emeline kavuşmuştu.Padişaha ve vükelâsına ağır hediyeler takdir ettikten başka İstanbul’dakisefirinemükâfat olarak bin kölesiyle bir çiftlik vermiş, Fransız elçisine birnişan ve elli beş bin rublelik hediye ve altı bin ruble maaş tahsis etmiştir.Katerina’nınesasmaksadıŞahinGiray’ıyerindetutmakolduğundananlaşmaileonuteminetmişti.BusuretleKırım’daistediğifesadıçıkarabilecekti.

Fransızlardamemnundu.ÇünkübusuretleRusya’ylaİngiltere’ninarasınıaçmışlardı. Böylece gerek Kırım ve gerek Lehistan işlerinde durumKaterina’nınistediğigibigelişmişti.

AynalıkavakSenedi’ninmetni:

1.Madde:KüçükKaynarca’daaktolunanebedîbarışahitnamesinebuvesikada kelime kelime yazılı sayılacaktır. İki büyük Devlet arasında barış ve iyikomşulukbozulmayacakveebedîolarakyürürlüktekalacaktır.Bumuahedeyeuymayanveyazararlıolanşeyleriikitarafıntebaasındankimseninyapmasınacevazverilmeyecektir.

2.Madde:İkidevletarasındakidostlukicabınagöreTatarlarserbestolarakkendi reyleriyle hanlarını seçecekler. Bu husustaki belgeyi özel ulak ileDevlet-i Aliye’ye bildirecekler ve bunda padişahın Müslümanlar İmamı veMüminler Halifesi olduğunu açıkça kabul edecekler ve şeran takdisedilmesini istida eyleyecekler. Bunların diyanetlerini icra hususunda Rusyahiçbir muhalefet etmeyecek. Devlet-i Aliye de Tatar hanlarının devletidaresinde istiklâllerine müdahale etmeyecektir. Hanlık münhal olduğundaTatarkavmibumakamaserbestreylerleyenihanlarınıseçecek.Devlet-iAliyeveMüslümanlarHalifesi buna takdis belgesinin verilmesinde hiçbir güçlükçıkarmayacaktır.

Kaynarca’da aktolunan muahedeye göre Devlet-i Aliye bütün Tatarkavimlerinin dünyevi işlerine hiçbir suretlemüdahale etmeyecektir. Tatarlarkonusunda bumuahedede ön görülmemiş olan bir hâl zuhurunda iki devletdostçamuhabereetmeksizinhiçbirteşebbüsegirmeyeceklerdir.

Avusturya’nınPrusya’ylabarışıBavyera hükümdarı evlat bırakmadan öldüğünden bu memleketin verasetihususunda Avusturya ile bir kısım Alman kralları arasında ihtilaf çıkmış,Almanlar Nemçe’nin tabiî düşmanı olan PrusyaDevleti’ne başvurmuşlardı.Prusyalılar,Almanya’yahâkimolmakveBavyera’yıNemçe’yekaptırmamakiçinNemçe’yeharpaçmışlarvedörtyüzbinkişilikbirkuvvettoplamışlardı.

Katerina Alman işlerine müdahale etmeyi fırsat bildiğinden ve NemçeDevlet-i Aliye’yi Rusya aleyhine kışkırttığından Prusya’yı destekliyordu.Nemçeliler bu durumda Fransa ve İngiltere’nin tavassutunu istediğindenmurahhaslar barış müzakerelerine başlamışlardı. Bu sırada AynalıkavakTavzihnamesi’ninimzalandığıhaberigeldiğindenNemçelilerebıkkınlıkgeldi,birçokisteklerindenvazgeçtilervebarışaktedildi.

Süveyş’teEcnebîGemileri

Haremeyn’in asayişini korumak için Süveyş denizinde ecnebî gemilerininCidde iskelesinden öteye geçmeleri yasaktı. Süveyş denizinde yabancı

gemilerin fazlaca dolaşmaları ve Mora eşkıyası, Devlet-i Aliye’yi meşgulediyordu.

Yedi-sekizseneönceMısıremirlerindenolupDevlet-iAliye’yeisyanedenAliBeyzamanındaHabeşsahilindenSüveyş’egelmişolanbirİngilizkaptanı,bazıhediyelervererekgemisiniSüveyşiskelesinebağlamakiçinizinalmıştı.Diğer ecnebîler de bu izinden faydalanarak Süveyş iskelesine gelmeyebaşlamışlardı.

AliBey’inhalefi,gümrükvergisindenfaydalanmakiçinecnebîgemileriningelmesinegözyumuyordu.EcnebîlerbununladayetinmeyerekSüveyş’tebirhanyapmayabaşladılar.BudurumuhaberalanDevlet-iAliye,İngilizelçisinedurumu bildirdi. İngiltere’nin buna mâni olmasını, aksi takdirde,yakalandıklarında korsan kabul edilecekleri ve hapsedileceklerini;mallarınavegemilerineelkonulacağıbildirildi.

YurtİçindekiBazıGelişmeler

Şehzâde Süleyman’ın Doğumu: Seferin 28. Çarşamba gecesi saat üçtepadişahınbirşehzâdesidünyayagelmişveSüleymanadınıalmıştı.

Buhusustatebaanıntekellüfedüşmemesiveherkesinsaltanataduaetmesiiçinbudoğumunmüjdeveilanolunmasıfermanedildi.Medreselerdeokuyandanişmentlerin sevindirilmesi için sadrazam ve şeyhülislâm taraflarındankırkar, kazaskerler tarafından dörder ve İstanbul Kadısı tarafından birermülâzemetyazılmasınaruhsatverildi.

ŞehzâdeSultanMehmed’in saçı uzayarak tıraşolmavakti geldiğindenbuayın beşinci günü padişah Hazretlerinin berberbaşısı bu hizmetle müşerrefedildiği sadaretmakamınabildirildiğinden, sadrazam tarafından,Şehzâde’yedonanmış bir Midilli atı, maiyetine ve berberbaşıya on bir kese akçe, birsamurkürkvebirsüslüathediyeedildi.

Aynıayınonbeşincigecesidesterecilerbaşındabirberberdeçıkanyangınyirmi dört saat sürmüş, çok zayiat olmuş, birçok kimseler açıkta kalmışolduğundanbunlarapadişahtarafındantopluyardımverildi.

Beş-altı gün sonra Kalıpçılar Köşkü’nde yine bir büyük yangın çıktı.Padişah ve vükelâ yangın yerine gittilerse de sabaha kadar söndürülemedi.ArkadanKüçükpazarcivarındayinebüyükbiryangınçıktı.

Darüssaade Ağası Beşir Ağa, işleri arapsaçı gibi karmakarışık ettiğinden

azledilerek Mısır’a gönderildi. Yerine uzun müddet Medine’de Harem-iNebevîhizmetindebulunmuşolanCevherAğatayinedildi.

SeyyitMehmetEfendi’ninSadareteYükseltilmesi

Küçük KaynarcaMuahedesi devlet şanının kaldıramayacağı büyük bir yükolduğundan,bundankurtuluşmülkîveaskerî işleriniyinizamasokulmasınave devletin kuvvetlenmesine bağlı olduğundan, SultanAbdülhamit buna birçarebulabileceksadıkbirvezirbulmaümidiylesıksıksadrazamdeğiştirmeyemecbur olmuştu. Fakat Allah’ın hikmeti, kim sadarete geçirilse bir tedbiremuvaffakolamıyorvekendisindenbüyükhizmetlerumulanzatlarbumevkiegetirilincebirişgöremiyorlardı.

SadrazamMehmetPaşa’nınYeniçeriAğası ikenyaptığı hizmetlere bakanherkes onun sadarette muvaffak olacağını umuyordu. Bu ümitgerçekleşmediğinden başka, onun sadaretinde pek çok yangın çıkmış,İstanbul’undörttebiriyanmışolduğundandedikoduartmıştı.Kaldıkikendisiümmîolduğundandevletsırlarınadairolanhatt-ıhümayunubaşkalarıokuyorvesırlarifşaediliyordu.

Nihayet kendisindenmühr-i hümayun geri alındı.Yerine padişah silahtarıSeyit Mehmet Efendi sadarete yükseltildi. Bu zat “Kara Vezir” diyemeşhurdur. Bir müddetten beri padişahın hususi hizmetinde liyakatgösterdiğindensadarettedebaşarılıolacağıumulmuştur.

Hakkındahatt-ıhümayunşudur:

“Siz kimüstakilen vezir-i azam ve vekil-imutlakımsınız. Sizi ve işlerinizi,güçleri kolaylaştıran Cenab-ı Hakk’ın tevfikine emanet ettikten sonramalûmunuzolakiselefinizümmîolmakdolayısıyladevletsırlarınıihtivaedenhatt-ıhümayunlarzarurîolarakyabancıelleregeçmiştir.Buşekildesırlarınıecnebî eline geçmemesi lüzumu aşikâr olduğundan siz ki kendi elimleyetiştirdiğim ve itimadımı haiz olansınız, her bakımdan, zatınıza güvenimolduğundan en büyük emanet olan sadaretmakamını istiklâl ve istihkak ilesizetevdiediyorum.

Sizeihsan-ışahanemolanbuistiklâlkeyfiyetisözdenibaretolmayıpfiilende icrası iradem olduğundan hiçbir şeyden çekinmeden denenmiş olansadakatinizle istiklâl üzere çalışmanıza tam iznim vardır. Cenab-ı Hakkudümünüzüuğurlueylesin,tevfikinisizeyakıneylesin.”

Yeni sadrazam tayinlere başladı. Sekiz gün sonra vezirlik tevcihinebaşlayarak vezirlerin çoğu yerlerinde ipka olundu. Trabzon Valiliği Çerkeş

HasanPaşa’yaErzurumValiliğiDağıstanlıAliPaşa’yaverildi.EskisadrazamDarendeliMehmet Paşa ile bir evvelki sadrazamMehmet Paşa’nın ricalarıkabul edilerek Darendelinin kendi memleketinde ve Mehmet Paşa’nınGelibolu’daoturmalarınaizinverildi.

Daha sonra sadrazam, Sadâbâd’a gidip top ve kumbara talimi yaptırarakzabitlerehil’atlergiydirmişneferlerebeşerkuruşihsanedereksilahtalimineaskeri teşvik etti. Padişah askerlik işlerine sadrazamın böyle gayret ettiğiniduyuncaonaşutakdirnameyigönderdi:

“Çırağıhasım,nizam-ıdevletimveeşsizvezirim.

Allah’a şükür sadarete teşrifinden beri devletim nizam bulduğundan sizeolanhayırlıduamAllahnezdindemakbuldür.HemenCenab-ıHakherişindebaşarı ihsan edeceğine şüphem yoktur. Bugün Sadâbâd’ta teşrifiniz malûmolduğundan kader ve şanını yükseltmek için vücud-ı ahanemi korumayamahsus olan kürklerimden bir siyah tilki kürkümü odabaşıyla gönderdim.Kürkügiyerekbanahayırduaeyle.Seni,koruyucularınenhayırlısına,bütüntebaamısanaemanetederim.”

Sadrazam bu sıralarda cami imaretlerine birçok şey ilave ederek veekmeklerini has ekmeye yükselterek halkın hayır duasını almıştı. Sadaretmevkiindegeceyigündüzekatıpişleriiyigörmeyegayretettiğindenpadişahınteveccühüartıyordu.

Aşağıdakihatt-ıhümayunbunugösterir:

“Benim vezirim, Hak Teâlâ’ya malûmdur ki bütün işlerinden ve Devlet-iAliye’ye olan hizmetlerinden memnunum ve müteşekkirim. Özellikle birimalları zamanında tahsil, tediyatı muntazam icra hususundaki dikkatin,makbul-i hümayunum olduğundan sana has kürklerimden bir samur kürk,mücevher kabzalı bir hançer gönderdim. Göreyim seni, devletinin bütünişlerini tam bir istiklâl ile idare et, İnşallah her hususta hayra muvaffakolursun.”

1780SENESİOLAYLARI

RusTicaretGemilerininBoğazlardanGeçişlerininTanzimiKüçük Kaynarca Antlaşması ile Rus ticaret gemilerinin boğazlardan gelipgeçmeleri ve her türlü malı taşımaları, Devlet-i Aliye’nin bütün sularındaticaretyapmalarıkabuledilmişti.

BunadayanarakRuslaryasakolanveolmayanzahireveeşyayıKırım’ınvebütün Karadeniz kıyılarının bütün zahirelerini ele geçirebileceğinden ve

İstanbul’ugeçindirenzahire ithalinedezararverecekleri aşikârolduğundan,muahedenin bu noktasında ittifak edilememiş ve bu hususların sonramüzakereedileceğikaydedilmişti.

Antlaşma metinlerinin mübadelesinden sonra Rusların Akdeniz’e gitmeküzere İstanbul’a ayrılan zahireyi taşıyangemileri geldiğinde durdurulmuştu.Rus elçisi sulh namede ticaret serbestîsine işaret ederek gemileringeçmesindenısrarettiğindenzarurîolarakmüsaadeedilmişti.

Bu esnada reisülküttaplığa getirilen Halil Hamit Efendi bu serbestininDevlet-iAliye’yezararvereceğiniveİstanbulzahiresibaşkayeregötürülüyordiyededikoduyasebebiyetvereceğinisadrazamaveşeyhülislâmabildirmişti.Netice olarak Rus elçisine ve aracılık yapan Fransız elçisine İstanbul’amahsus zahirenin başka yerlere taşınmasının mümkün olmayacağıbildirilmişti.

Nihayet Fransız sefirinin aracılığı ile Rus gemilerinin kendi mallarınışerbetçe taşımalarıveİstanbul’a lüzumluolmayanmallarıngeçirilmesinedeDevlet-iAliye’ninmâniolmamasıkararlaştırıldı.

İngiltere-Fransa Savaşı, Tarafsız Devletlerin İttifakı veOsmanlıDevletiİngilizlerin Amerika’da elinde bulunan eyaletleri ticarî konularda bağlıbulundukları devlet olan İngiltere’den şikâyetlerine bir cevapalamadıklarından kırgın bulunuyorlardı. Fransızlar bunu fırsat bilerek halkıisyana teşvik ediyorlardı. Bu suretle başlayan isyan 1773-1774 yıllarındaşiddetlenmiş nihayet halk İngiliz uyruğundan çıkıp bağımsız hükûmetkurmayakararvermişlerdi.

İngiltere donanma ve asker göndererek isyanı bastırmaya uğraştıysa daFransızlar top, mühimmat ve uzman göndererek isyancılara yardımediyorlardı. Amerikalılarla İngilizler arasında şiddetli bir harpten sonraAmerikalılarbağımsızlığınıilanetmişlerdi.BucumhuriyetiilkolarakFransatasdik edince Fransızlarla İngilizler arasında harp başladı. Hollandalılar,İngilizlerekızgınolduklarındanFransa’ylabirleştiler.İspanyollarötedenberiFransızlarlamüttefikidi.

Gemi yapımında ihtiyaç duyulan kereste ve zahire Baltık ülkelerindentemin edildiğinden, deniz savaşlarında Baltık sahillerinin ticaret hacmigenişlerdi. Onun için Katerina ticareti genişletmek arzusuyla Baltıksahillerindenhertürlüzahireihracınaizinverdi.

Fransa-İngiltere harbi başlayınca Felemenk, Danimarka ve Alman ticaretgemileri Fransa’ya mal götürüyor diye İngilizler tarafından yakalanıyor veRusbayrağıylahareketedengemilerdeİngilizler,yardımediyorbahanesiyleİngiliz tersanelerine götürülüyordu. Bu hâl Katerina’nın gururuna uygundüşmediğinden, kendi iskelelerinden yük taşıyan gemilerine İngilizlerintaarruzetmeleriniçekemedi.

Rusya tarafsızlıkadı ileyenibir ittifak tanziminegirişti.Şöyleki;Rusya,İsveçveDanimarkadevletleriylemukaveleicabıtarafsızolmakvemuayyenmiktarda gemilerden oluşan bir donanma ile ticaret gemilerini koruyacaktı.Savaşandevletlerdenhangisi ticaretgemilerinesaldırırsaüçtarafsızdevletindonanmasıberabercekarşıkoyacaktı.Buşartlayenibiranlaşmayaptılar.

Katerinaozamanakadargörülmemişolanböylebirittifakşekliyleticaretinkoruyucusurolünegirdivebuyeniliğikendisininicatettiğiniilanetti.Oysabuluşu kendisine İsveç ve Danimarka elçileri telkin etmişti. Bu muahedehazırlanırkenİngilizelçisifarkınavarmışvebunuönlemekiçinçokuğraşmışisedeFransızelçisinindesisesionagalipgelmişti.

Osmanlı Devleti, Avrupa’da zuhur eden umûmî harp esnasında savaşandevletlerin gemileri, kendi sularında birbirine saldırdıklarından Mora’nınnihayetindenGiritkörfezininsol tarafınadoğru,Mısır’ınbatısındangeçecekbir hat çizilip bu hattın içinde her devletin ticaret gemileri emniyet üzereticaret yapacaklar, birbirlerine saldırmayacak ve aksine hareket eden olursagemileri zaptedilecekti. Kaptanları hapsolunacak ve konsoloslardan senetalınmadıkçagemilerinebirşeykoyamayacaklardı.

Bu husustaki karar İstanbul’daki sefirlere tebliğ edildi. Fakat Fransız veİngilizgemileribuşartlarariayetetmediler.Rastgeldikleriyerde,birbirlerinesaldırdıklarından ve her biri kendi ticaret gemilerini korumak için Devlet-iAliye sularına harp gemileri soktuklarından ve nihayet Osmanlı Devleti vetarafsız devletlerin ticaret gemilerini de yoklamak bahanesiylezaptettiklerinden,Devlet-iAliyesularıbirharpsahasıhâlinegeldi.

BununüzerineevvelcebildirilenkaidelereriayetetmeleriveDevlet-iAliyesularındabirbirinetaarruzedecekgemileremâniolunacağıİngilizveFransızelçilerinebildirildi

ErmeniPatriğininAzliErmenilerdenKatolikmezhebinemeyledenleri,ErmenipatriğiZaharyamenetmekteydi. Fakat bu hususta aşırı şiddet gösterdiğinden, hattaKatolikliğinihissettiği reayanın defin olunmasına izin vermez, ölülerin taaffün etmesine

(kokmasına)sebepolurveAvrupa’yagidipgelenleremâniolurdu.

Buhâlbazımahzurlardoğuruyorveözellikleecnebîlerinşikâyetinesebepoluyordu. Şöyle ki; Nemçe Başvekili’nden bir mektup gelmiş, KatoliklikmevzuundanbahisedilerekErmeniPatriğibizimTrieste iskelemize tüccarıngelmesinemânioluyordiyeşikâyetedilmişti.

Nemçe baş tercümanı, o tarihten itibaren reisülküttap Efendi’ye ikide birgelip muahedeye göre bunu isteriz diye baş ağrıtırdı. Reis Efendi de:“Butalebiniz muahede şartlarına uymaz. Ermeni patriği şu kadar bin tebaanınmemuruolmakla ecnebî talebiyleazledilmesidevletimizin işlerinibozar.Birdost devlet, dostunun nizamının bozulmasını istemez.” derdi. Lakin Nemçeelçisi“Devletimbunuister.”diyeısrarederdi.Durum meclis-i vükelâda konuşularak elçiye “Bu talebine ait kendi

başvekilinden bir kâğıt getirirse o vakit ihtilaftan kaçınmak için patriğiazlederiz.”dendi.BusuretledevletinpatriğizoraltındaazlettiğihavadisininşayiolmasıveözellikleRuslarındevletimizişlerinemüdahalesihususundabiremsalyaratılmışolmasıihtimaliönlenmekisteniyordu.

Neticede Katolik mezhebine girenlerden bir kaçının azarlanması vesonradanbukonudatekâsüleylediğibahanesiylepatriğinazlolunmasıtensipedilmiş ve patrik Bursa’ya sürülerek yerine Bursa metropoliti Ohannesnasbolunmuştur.FakatOhannesselefininaksine,pekgevşekdavrandığındanvekendimilletiyle iyigeçinemediğindenbir seneyevarmaksızınazledilmiş,yerineeskiPiskoposZaharayaBursa’dangetirilerekpatriknasbedilmiştir.

Donanma-yıHümayununÇıkışıveHaremeynNizamı

Birkaç senedenberiMısır’da zorbalık yoluna sapanümeraMısır hazinesiniİstanbul’a göndermediklerinden başka aşırı tamahlarından dolayı her seneHaremeyn’e gönderilmesi mutat olan eşyayı göndermemiş ve bu hâlHaremeyn halkının kıtlıktan padişaha şikâyet etmelerine sebep olmuşolduğundan, bu ümeranın cezalandırılma işi Kaptan-ı derya Gazi HasanPaşa’yahavaleedilmişti.

Donanma-yıHümayunmutatvaktindenevvelruz-ıHızır’a(6Mayıs)biraykala tersanedençıkarıldı.Mısıremirleri,KaptanPaşa’nıngelişindendehşetedüşerek Mısır hazinesini derhal İstanbul’a yollamışlar ve Haremeynhediyesini göndermekte gecikmeyeceklerini bildirir niyaz namelergöndermişlerdi. Bununla beraber Kaptan-ı Derya’nın dehşetinden korkarakkıymetlieşyalarınıuzakyerlerekaçırmışvefiraryolunututmuşlardı.

BuSeneninDiğerBazıİçOlaylarıEnverîTarihi’ninpadişahaSunulması:TeşrifatçımüverrihEnverîEfendi’ninyazdığı tarihin birinci cildi bu esnada biterek padişaha arz olunduğundatarihçiyitaltifzımnındaşuhatt-ıhümayunyazılmıştı:

“Benimmuhlisvezirim,

Teşrifatçıefendininbudefayazdığıtarihçokmakbulümolmaklabuhizmetikarşılığında 2.500 kuruş ihsan-ı şahanem olmuştur. Cenab-ı Hak Devlet-iAliye’mesadakatgösterenricalkullarımıikicihandaazizeyliye.Âmin.”

Emirgan Camii’nin yapılması: Emirgân yalısının yanında bir camii şerifyapılmasınairadeçıktığındanderhaltemeliatılmışvecamisekizayzarfındatamamlanmıştır.PadişahHazretleriningönülaçanosemterağbetlerinigörenhalk, yavaş yavaş fırın, hamam, değirmen, dükkân ve yalılar yaparak azvakitteburasınımamurhâlegetirmişlerdir.

Dergâh-ıÂligediklilerindenZaimMustafaAğa,evvelceKırımSeraskerliğiDefterdarlığı’na tayin olunmuştu. Samsun havalisinin durumu hakkındakendisine sorulan suallere cevap vermedikten başka Kırım’a kaçan CanikliAli Paşa ile dostluk peyda ettiğinden, İstanbul’a getirilerek, bukabahatlerindenbaşkadahanicekötülükleriizharolunduğundan,hemenidamedildi.

BüyüktezkereciBekirPaşazâdeAtaullahEfendi’ninaşırımizahameyliveehil olmayanlarla arkadaşlığından dolayı büyük tezkerecilikten azledildi veMısır Cizyeciliği’ne tayin edildi. Bu suretle açılan büyük tezkereciliğe deNamıkEfendigetirildi.

Ekim sekizinci pazar gecesi Nişancı tarafında yangın çıktığından derhalpadişah, sadrazamla beraber yetişmiş güneş doğarken yangın bastırılmıştı.Herkes evine dönmüşken, az sonra Cibali tarafında bir büyük yangın dahazuhur etmiş, o da söndürüldükten sonra gece Yeniçeri kışlalarında yangınzuhurederekbeş-altıkışlayanmıştır.

Sivas Valisi Dağıstanlı Ali Paşa gayet dindar bir adam olmakla beraber,akrabasınahâkimolamadığından,bulunduğueyaletlerdeahaliyezulmederdi.Bu husus her ne kadar kendisine tembih edilmişse de dairesi halkını zaptekadir olamadığından vali bulunduğu vilâyeti halkının şikâyetleri üzerineSivas’a gönderilen özel mübaşir tarafından kellesi kesilmiş ve kesik başıbaşkalarınaibretolmaküzeresiyasetmeydanınakonmuştu.

Dergâh-ı Âli kapıcıbaşılarından Feyzi Ağa Erzurum Valisi iken Mikdat

Paşa’nın mallarını beytülmale getirmeye memur edildiği hâlde bunuyapmayarak hazineye ihanet ettiğinden başka vefat eden Erzurum Valisiİbrahim Paşa’nınmallarınınmühürlerini açarak bazı eşyayı gasp ettiğindenderhalmahallindeidamedilerekkesikbaşıİstanbul’agetirildi.

Rusya’nın Eflak ve Boğdan’da Konsolosluk Talebi veNemçe’yleİttifakı

Küçük Kaynarca Antlaşması’nda Rusların münasip görecekleri her yerekonsolos gönderebilecekleri yazılmıştı.Aynalıkavak senedi yazılırken de buhükmün mahzurları hatırlanmamıştı. Ruslar böyle şeyleri aslaunutmadıklarından, Eflak ve Boğdan’a gidecek tüccarlarını korumak üzere,birer konsolosgöndermek istedikleriniBâb-ıÂli’yebildirdiler.ReisülküttapHalilHamitEfendi,Rus elçisinebununmahzurlarını bildirmişti.Elçi debuhususu devletine ulaştırmıştı. Bu cevap geldiğinde Rus sefiri reisülküttapakonsolos tayininden asla vazgeçmeyeceklerini ve muahedenin bu hakkıverdiğinisöyledi.

Osmanlı Devleti “her yer” tabirini Fransız ve İngilizlerin konsoloslukaçtıkları yerler manasına alıyordu. Buna göre Rusların Eflak ve Buğdan’akonsolosgöndermeyehaklarıolmayacaktı.NihayetısrarüzerineReisülküttapSüleyman Feyzi Efendi sırf hatır için vali ve hâkim bulunan yerlerdekonsolosluk açılabileceğini, çünküDevlet-iAliye’nin bütün işlerinin şeriatabağlı olduğunu bildirdi. İşin bu şekilde neticelenmesi Süleyman FeyziEfendi’ninmaharetinehamiolunaraktakdiredildi.

Nemçe imparatoriçesi olan Marya Terezya, yaşı yetmişe varmış olduğuhâldekasımınotuzuncugecesiölmüş,yerineoğluII.Jozefimparatorolmuştu.Marya Terezya, Devlet-i Aliye’nin Nemçe’nin sıkışık zamanlarında harpaçmamasını takdir ederek Osmanlı Devleti aleyhine kırk sene harbegirmemiştir.DaimaDevlet-iAliyeileittifakhâlindebulunmuştur.OğluJozefacemiliğihasebiyleKaterina’nınhilesinealdanarakOsmanlıDevletialeyhineonunlaittifaketmiştir.

Bu sıradaDevlet-iAliye dePrusya’yla veya İngiltere’yle ittifak yapsaydıRuslarakarşıbirkuvvethazırlanmışolurdu.FakatDevlet-iAliye’dekimseninhariciyehakkındabilgisiolmadığındandevletyalnızkalmışvebundanbüyükzararlargörmüştür.

1780-1781SENESİOLAYLARI

ŞehzâdeSultanMehmet’inBesmeleMerasimiveVefatı

ŞehzâdeSultanMehmet’inKur’an-ıKerimöğrenmeçağıgelmişolduğundan,devletinkadimkaidelerinegörebüyükalay tertipolunarakocağındördüncügünüMüneccimbaşı tarafından tayinedilenuğurluvakitte, İnciliKöşkü’ndebesmeleyebaşlatılmış, arkasından şeyhülislâmveAyasofya şeyhi tarafındanpadişaha dua edilmiştir.AncakŞehzâde SultanMehmet çiçek hastalığındanvefat etmiştir. Şehzâdenin cenazesi, Bahçekapı’daki yeni türbeyedefnedilmiştir.

SadrazamSeyyitMehmetPaşa’nınVefatı

ŞehzâdeMehmed’invefatettiğigeceSadrazamSeyyitMehmetPaşadavefatetmiştir. Bu iki vefata padişah çok üzülmüştür. Kaptan-ı deryaGazi HasanPaşa,sadrazamkaymakamıolaraktayinedilmiştir.

Usulen sadrazamların cenaze namazları Fatih Camii’nde eda olunurdu.Fakat sadrazamınBahçekapı türbesinegömülmesine iradeçıktığından,Fatihcamii uzak olduğundan, şeyhülislâmın onayı alınarak cenaze namazıValideCamii’nde(YeniCamii)kılındı.

“Kara Vezir” adiyle meşhur olup Niğde’nin Arapsun Köyü eşrafındanSeyyit Ali namında birisinin oğludur. 1735-1736’da doğmuştu. 1750-1751yılında İstanbul’a gelerek dayısı Sürre Emini ve Aşçıbaşılık ile tanınmışSüleyman Ağa’nın yanında helvahaneye çırağ edilmiştir. Süleyman Ağa,çocuğun terbiyesini,HacıOdabaşı’ya havale etmiş, çocuk bu zattan okumayazmaöğrenmiştir.Dayısınınölümündensonrateberdaran-ıhassazümresinegirmiş,bahtıaçıkolduğundankısazamandaHazineKâtibidahasonraHazineKethüdasıvepadişahSilahtarıolmuştu.

KaraVezir,sadrazamolarak,18ayve17günülkesinehizmetetmiş,dahabüyükbaşarılarbeklendiğibirçağdavefatetmiştir.Gayetdindarbirzatolupnamazlarını cemaatle kılardı. İşine bağlı ve çalışkandı. Doğum yeri olanArapsunköyünde sekiz çeşme,hanvedükkânyaptırdığıgibi doğduğuevincivarındamedresevekütüphaneyaptırmıştır.

YeniSadrazamveBazıTayinlerSadrazamın ölmesinden birkaç gün önce kendisinden ümit kesildiği hazıkhekimler tarafından bildirildiğinden vezirlerin en yaşlısı, Erzurum ValisiMehmet İzzet Paşa sadarete getirilmişti. Bu sırada Belgrad muhafızıöldüğünden, eski sadrazamın kardeşi Mustafa Paşa Rumeli Valiliği’negetirildi. Ölen Belgrad muhafızı Mehmet Paşa vezirler içinde bilgi ve

olgunluklaseçkinolduğugibi,Asafmahlasıylagüzelşiirlerdeyazardı.

Meşk-iEvvelDefterdarıMustafaEfendi, sadrazamyakınlarının telkiniyleazlolunmuş, selefi Hasan Efendi liyakati bulunduktan başka hiçbir geliriolmadığındanveuhdesindebulunandefteremanetigelirsizolduğundaneviniidaredenâcizkalmışolmasıhasebiylemeşkievveldefterdarlığınagetirildi.

Halep valisi iken, bazı müfterîlerin Sadrazam Seyit Mehmet Paşa’yatelkinleriyle vezareti alınan Ahmet İzzet Paşa’nın mallarına hükûmetçe elkonmuştu.Oturmayamemur olduğuKudüs’e giderken, elinde avucunda nevarsa yol kesiciler tarafından gasp edilmiş, kendisi ve maiyeti çıplakkalmışlardı. Kendisinin Kudüs’te yiyecek ekmeği olmadığı gibi, Halephalkınınyardımıylageçinirolmuştu.Bunuhaber alan sadrazam,merhametegelerekAhmetİzzetPaşa’yaKöstendilsancağınıverdivevezaretiniiadeetti.

Canikli Ali Paşa isyan ettiğinden üzerine asker sevk olunmuş ve kendisiKırım’a kaçmıştı. Sonradan yaptığı hareketin, isyan olmayıp, devletnezdindeki ikbaline olan gururundan ileri geldiği ve buna isyan rengiverilmesinin münafıkların eseri olduğu yeni sadrazam tarafındanbilindiğinden İstanbul’a getirildi. Çocukları ve maiyeti rical konaklarındamisafir olarak yaşamakta idi. İçli ağlamaları ve yalvarmaları padişahınmerhametinesebepoldu.

Bu sırada Kırım Hanı’ndan da bir şefaatname geldiğinden Ali Paşa veoğlunun vezaretleri iade edildi. Ali Paşa’ya Trabzon Valiliği, oğlu MikdatPaşa’yaAmasyasancağıihsanolundu.

Buhara,KırımveRusElçilerininGelmesi

İstanbul’a gelmiş olan Buhara elçisine saygı gösterilmesi ve ağırlanmasıhakkında irade çıktığından, Kaptan Paşa tarafından parlak bir ziyafet tertipedilmiş,sonraelçipadişahhuzurunaçıkarakgüvenmektubunusunmuştur.Bumektupta özetle; Buhara halkı, bilginleri ve şeyhleri Devlet-i Aliye’ninşevketineduaetmekteolduklarıbeyanediliyorveelçilerininhacibadetiniedaetmelerihususundaDevlet-iAliye’ninyardımetmesiisteniyordu.

Hacmevsimine kadar elçilerin İstanbul’da büyüklerin ziyafetleriyle vakitgeçirmeleri hakkında irade çıktığından muharremin ilk günü defterdarMustafaEfenditarafındanbirziyafettertipedildi.Recebin12.günüdevletingüzel âdetlerine uygun olarakHaremeyn’e gitmek üzere “Sürre alayı” yolaçıkarıldığında;Buharaelçisi,oğluveondörtkişilikmaiyeti,SürreeminininrefakatindeHicaz’ayollandı.FakatSürrealayıKonyaEreğlisi’nevardığındaelçi vefat etmiş olduğundan yerine geçen oğluna padişah tarafından şefkat

gösterilmiştir.

Şahin Giray’ın elçileri Dersaadet’e gelmiş ve padişah huzuruna kabuledilmeleriRuslartarafındanniyazedilmişti.ReisülküttapAbdürrezzakEfenditarafından: “İslâm devletleri elçilerinin padişah huzuruna girdikleri vakideğildir.” cevabı verilmişti. Sonradan Buhara elçisi huzura kabul edilmişti.BunaitirazetmekisteyenRuselçisitercümanınareisülküttap,BuharaDevlet-i Aliye’yle sınırı olmadığından elçisinin huzura kabulünde bir mahzurgörülmediğibeyanındabulunmuştur.

İstanbul’dakiRusortaelçisiazilolunmuş,yerineBulgaroftayinolunmuştu.YenielçininKırım’dandenizyoluylageleceğihaberialınıncaoanakadarRuselçilerininKaradenizüzerindengelmelerimutatolmadığındandurumKavakHisarı ricalinebildirilmişti.Elçi gemiyle İstanbulBoğazı’nageldiğindeRusgemilerinden ve Kavak Hisarı’ndan toplar atılarak devletlerarası usulleryerinegetirildiktensonraelçiBüyükdere’dekiralanmışolankonağınageldi.

Bazıolaylar:Yangınlar,Tayinler,ÖlümlerTütün içmek ve israfın önlenmesi: Tütün içmenin helâl veya haram olduğuhakkında fakihlerin birçok risaleleri olup caiz olup olmadığının kestirilmesigüçolduğundan, tütünkullanma, öyle yayılmıştı ki birmecliste onbeş kişitoplansa tütün içmeyen ancak iki veya üç kişi bulunurdu. Tütün içmetakımları da tekellüf hâline gelmiş, beş kese akçeye bir buçuk takımısatılmayabaşlanmıştı.

Kadınlarındaçokpahalımurassa,telliyaşmaklararağbetleriarttığındanbuda israf derecesine varmıştı. Bu hususlar padişahın kulağına varınca, halkıböyle beyhude masraflardın ve gayrimeşru israflardan menetmek üzeresadrazamahatt-ıhümayungönderildi:

RumeliKazaskeriİshakEfendi1195senesiocağındamüptelâolduğunikrisilletinden vefat etti. İshak Efendi HazineMuhasebecisiMehmet Efendi’ninoğlu olup yüksek ilimleri ŞeyhülislâmAbdullah Efendi’den tahsil etmiş veŞeyhülislâmMehmetEfendi’ninhimmetiylemüderrisolarakmertebelerikatedip Rumeli kazaskerliğine yükselmişti. Beyazıt Camii civarında, Kaptanİbrahim Paşa Camii avlusunda gömülüdür. Bu zat âlim ve şairlerden olupözellikleirticalensözsöylemekteeşinadirbulunurbirzatidi.

Muharremin sekizinci günü “Rüus imtihanı” açılmış 200 danişmendimtihana alınarak otuzu hakkıyla müderris olmuşlardır. Bu imtihanınmümeyyizleri Gelenbevî İsmail Efendi, ders vekili Köprülü Halil Efendi,Palabıyık denmekle maruf Mehmet Efendi; Vefa Şeyhi Abdullah Efendi

idiler.

Rüus, medrese tahsilini bitirip “mülâzim” olanlardan imtihanda başarıkazananlara verilen beratın adıdır. Medrese tahsilini bitirenler “mülâzim”olur, isimleri “Ruznamçe-i Hümayun”a kaydolunurdu. Bu mülâzimlerdenyedisenemülâzemetmüddetinibitirenlerimtihanagirerler,muvaffakolanlarrüusa nail olurlardı. İmtihanda başarı kazananlar rüusla beraber “ibtida-yıhâriç” medreselerine müderris tayin olundukları için buna “ibtida-yi hâriçrüusu” da denilirdi.Rüus alanların teşrifatça isimleri istihkakları derecesinegöreyazılırdı.İbtida-yihariçmedresesindensonrasıralarıgeldikçeterakkîiledahilveSahnmedreselerimüderrisliklerinegeçerlerdi.

Rüus imtihanları hele sonraları, araya giren sahabetler yüzündendedikodulu olduğu için ekseriya şeyhülislâmlar rüus imtihanından teşe’ümederler,vaktigelmesinerağmengeribıraktırmakisterlerdi.İmtihansonlarındabirçokdefaşeyhülislâmlarındeğişmesibunadelaleteder.

Mısır Mevlevîyeti (Kadılığı) fetva emini Kırımlı Tatarcık AbdullahEfendi’yeverilmiştir.BuTatarcıkAbdullahEfendi,“ayaklıkütüphane”adıylamaruf Antalya müftüsü Mehmet Efendi’nin talebelerinden olup, bütünilimlerdemahirbirzatidi.HattaMısır’agittiğindeoradameşhurMatematikâlimi Cebesti ile karşılaştığında ona: “BenMısır’a hükûmet için gelmedim.Senin cebir ilmindekimaharetini duyduğumdan bu fenni senden öğrenmeyegeldim.”demiştir.Nevruzda, Şehzâde Süleyman’ın tıraşına başlanmış olduğundan

sadrazamlığaaşağıdakihatt-ıhümayungönderilmişti:

“Benim halis ve sadık vezirim. Allah’ın inayetiyle oğlum Şehzâde SultanSüleyman’ın tıraşına bugün başlanmış olduğundan; senin kadir ve şanınıyükseltmek için kendi kullandığım siyah tilki kürkümü berber başıyla sanayolladım. Kürkü giyerek bana hayır dua eyle. Devletin işlerini tanzime vekullarınbütünmüşküllerinihallegayreteyliyesin.Bütünkullarısanavesenikoruyucularınenhayırlısınaemanetederim.”

Bu sene Beşiktaş sarayı civarında bulunan Hasbahçe’nin seksen arşınlıkmiktarı, saraya ayrılarakmüteaddit köşkler ve bir güzel havuz inşa olundu.Saraydatamirolundu.Padişah,BeşiktaşSarayı’nataşındı.

Çıldır Valisi Süleyman Paşa’nın adamlarından bazıları avlanmak içinkırlardagezerkendörtayaklı, iriveacayipbirhayvana rastgelerekdiridiritutmak istemişlerse de mümkün olamayıp öldürerek Süleyman Paşa’yagetirdiler.Hayvannegörülmüş,neişitilmiştivegörülmeyeşayanolduğundanİstanbul’a gönderildi. Sadrazam divanına getirildiyse de burada da bir isim

verilemeyipEnderun’agönderildi.

Buhara elçisiMehmet Şerif hacdan dönerekKırım üzerindememleketinegönderilmesini rica ettiğinde padişah tarafından Buhara Hanı Ebu’l-GaziSeyit Bahadır Han’a hediye olmak üzere gümüş kabaralı kesme gümüşüzengiliatvenefsyazılıTarikat-ıMuhammediye,Şifa-yıŞerif,MollaGüranîtefsiri,mücevherbirsaat,dörtkıtasüslütüfek,birmücevhertirkeş,beşadetCezayirehramıveİstanbulkâribirçokgüzeleşyaverildi.

Namesi Farisî olarak sadrazam kapısında yazdırıldı. Gemi de hazırlandı.Divan kurulup sefir padişah huzuruna kabul edildi. Padişahın mektubunuMiralemAğa(Padişahınbayrağınınhamilivebayrakmehterlerininâmiriidi.Padişahın önünde çekilen tuğları muhafaza ve idare etmek de vazifesicümlesindendi. İcabında rikâb-ı hümayunu da tutardı. Çok eskivazifelerdendir.)elindenaldı.Kendisineveadamlarınayirmikeseakçeyollukolarakverildi.

BununardındanBoğdanVoyvodası tayinolupmemuriyetinegitmeküzerebulunanAleksandrBey,padişahhuzurunakabuledildi.

Temmuzun yirmi birinci gecesi Samatya civarında Harabatlar yakınındakerestecidükkânındayangınçıktı.Derhalsadrazamvepadişahyetiştilersedeyangınetrafayayılarakbindenfazlaevvedükkânyandı.

ŞabanayınınonüçüncügünüBalat’tabiryangınçıktı.PadişahvesadrazamyangınyerinegeldilersedeyangınogeceveertesigündevamederekSultanSelimCamii,Karagümrük,Hırka-i Şerifmahallelerini ve civarındaki bütünevleri kaplayarak 7.000 evin yanmasına sebep oldu.Hırka-i Şerif padişahınbabasıSultanAhmettarafındanyapılmışolduğundan,derhalimarınagirişildi.

Ramazanın sonüçüncügünüCibali’de freskdeğirmeni bitişiğindeyangınçıktı. Padişah ve sadrazam yetiştilerse de yangın söndürülemedi. Narlıkapı,Samatya, Davutpaşa, Langa,Mevlevîhanekapısı, Silivrikapı’da birçok evleryandı. Yangından çıkarılan mallar Fatih Camii’ne, Laleli Camii’ne, AtMeydanı’na ve boş arsalara taşındıysa da yanmaya devam ettiler. Hattamallarının başından ayrılmak istemeyen tamahkâr pek çok kimse LaleliCamiindemallarıylaberaberyandılar.

Yanan eşyanın alevinden Fatih Camii ile Laleli Camii’ne ve ŞehzâdeCamii’ninminarelerinezarargelmişolduğundanhementamirlerinebaşlandı.BuyangındaMüneccimbaşıAbdullahEfendi’ninevimasumkalmıştı.Bunubazıları bu zatın ömür yıldızının yanacağına atfettiler. İki ay sonra bu zatyürekağrısındanvefatetti.

SadrazamMehmet İzzetPaşa’nın gevşekliği ve bazı kötü adamlarameyliyüzündenazlilazımgelmekleramazanınonaltıncıgünümühr-ihümayungerialındı.YerineRumeliValisiHacıYeğenMehmetPaşagetirildi.

Evvelce tersane âmiri olan Selim Sırrı Efendi bir müddetten beri hastaolduğundan mizacında hiddet peyda olmuştu. Bu yüzden bazı devletmemurlarını gücendirmişti. Bu meyanda Fransızlara gemi kerestesi satılıpsatılmaması konusunda Fransız Sefarethanesi tercümanıyla tartışmış,ReisülküttapHayriEfendi’yedeağırsözlersöylemişti.TersaneEmaneti’ndenazledilerekBursa’yasürüldü.

EflakVoyvodalığı’ndan istifaedip İstanbul’agelmişolanAleksandırBey,kâhArnavutköyü’nde,kâhTarabya’daoturupsamurkalpaklıhademevedörtçiftekayıklaBoğaziçi’ndegezmeyevehaşmetgöstermeyebaşladıktanbaşka,Divan-ı Hümayun tercümanı Mihalâki ile birleşerek Rumların mezhepişlerinekarıştığındanherikisibireradayasürüldüler.

EskisadrazamınbütünmülklerizaptedilipbazısuallersorulmakiçinyeğeniArpa emini İsmail Ağa hapsedilmişti. Sonra alacaklılara borçlarını ödemekşartıylahapistenbırakılmıştı.FakatödemediğindenBostancılarhapishanesineatıldı.

İspanyaileYapılanAntlaşmaDon Karlos, Sicilya kralı iken Devlet-i Aliye ile bir anlaşma akdetmiş,İspanyakralıolduğundaSultanMustafadevrindeDevlet-iAliye’yleİspanyaarasındabiranlaşmayapmakistemişti.Butalebeolumlucevapverilmiş,hattabirçok maddeleri kaleme alınmış iken, Sadrazam Ragıp Paşa’nın ölümüüzerineyüzüstükalmıştı.

1779-1780tarihindeİspanyayinebir ticaretanlaşmasıyapılmasını istemişve “Polini” adlı elçisini yollamıştı. Vükelâ anlaşma yapmaktan kaçınmaklaberaber, ret cevabı vermeyi de uygun görmeyerek, münasip surette sefiribaştansavmayıistediklerinden;Polini’yehakimanebirtavırla;Devlet-iAliyealeyhine Atlantik kıyılarında bulunan devletlerden biri Osmanlı sularınadonanma gönderecek olursa İspanya’nın, Septe Boğazı’ndan geçmelerinemâni olmaları şartıyla anlaşma yapılabileceğini söylemiştir. Oysa İspanyaSepte Boğazı’nın muhafazasına muktedir olmadığından Polini bu teklifeyanaşmamıştı.

Abdürrezzak Efendi bu defa sefiri baştan savmak için İspanya’da olanMüslüman esirlerin salıverilmesini teklif etti. Sefir: “Devletim bir hayliMüslüman esirini serbest bırakmıştır ve bu esirler İstanbul’a

gönderilecektir.”dediğindenmeselenin devlet ricali arasında görüşülmesinekararverildi.Nihayetuzunmüzakerelerdensonraaşağıdayazılıbeşmaddelikanlaşmaimzalandı.

1.Madde:Devlet-iAliyedinbirliğidolayısıylaFasveYemen’denbaşkabirdevletle İspanyaarasındabir savaşçıkarsa, İspanya’nınhasımlarınahiçbiryardımda bulunmayıp tarafsız kalacak. İspanya da Fransa ve Sicilya’dangayrıdevletlerdenbirisiyleDevlet-iAliyearasındaharpçıkarsaonlarahiçbiryardımdabulunmayaraktarafsızkalacak.

2.Madde:Devlet-iAliye’yleİspanyaarasındaakdedilmişolanbumuahedeCezayir, Tunus, Trablus halkına ve Beylerbeyine bildirilecektir. Bu ocaklarDevlet-iAliye’ninbaşkadevletlerleolanmuahedelerindemüstesnabırakılırvebarışhususundairadelerikendiellerindeolduğundanİspanyailedostlukkurmak isterlerseDevlet-iAliye bunamemnunolur veböyle bir anlaşmayateşvikeder;buhusustabuocaklarapadişahtanfermanlargönderilecektir.

3. Madde: Esirler hakkında Sicilya ile yapılan anlaşmanın hükümleriuygulanır.

4.Madde: İspanyaDevletiMalta veCeneviz korsanlarınınDevlet-iAliyesularındazararlarınıdefetmeyeyardımınıesirgemeyecektir.

5. Madde: İki devlete faydalı görülecek maddeler müzakere edilerek buanlaşmayailaveedilebilecektir.

Birinci kısmı bitirirken temenni: Allah’a şükür olsun ki Birinci cildibitirip ikinciye başlamak kısmet oluyor. Dileriz ki Peygamberimizin yüzüsuyuhürmetinebuikinciciltdetamamlansındapadişahınyücekatınagönülrahatıilesunabilelim.

İKİNCİKISIM

1781-1782SENESİNİNOLAYLARI

RuslarınKırımEmelleriveKırım’daGelişenOlaylarKırım Hanı Şahin Giray, Rusların hileleriyle fesatlarının pek farkınavaramayacak kadar saf olduğu gibi, Frenk göreneklerine uyarak herkesingözü önünde içki içmeye de koyulmuştu. Öte yandan genç çocukları zorlaaskerealıyor,kaçanları,savsaklayanlarıasıyorvehalkınkaldıramayacağıağırvergilertoplamayakalkışıyordu.

Şeriatın uygun bulmayacağı, halkın da dayanamayacağı böyle yersizdavranışlarından başka Rus İmparatoriçesi Katerina’dan uygun bir rütbeverilmesini istemesi de kendisinden daha çok nefret edilmesine sebepoluyordu. İmparatoriçe, onu Petersburg’daki bir alaya kumandan göstermiş,burütbeyemahsusbirkatelbiseilebirdeşövalyeliknişanıgöndermişti.Artıkkardeşleridenefretedenlerarasındaidi.

Halk, onların arkasına düşerek Şahin Giray’ın sarayına saldırdı. ŞahinGiray, çaresiz bir gemiye atlayıp Yenikale kıyılarına kaçtı. Kırım halkıBahadırGiray’ıhanlığaseçtirdi.

Kırım halkı, bu olan bitenleri anlatmak ve Bahadır Giray’a hanlıkfermanınınvegerekleriningönderilmesinisağlamakiçinİstanbul’abirheyetgöndermişti. Zaten Şahin Giray’ın densizlikleri yüzünden, İstanbul’daKırım’dangelenhaberlerindoğruluğunapekinanılmazolmuştu.AncakKırımmirzalarından on ikisinin meydana getirdiği meclisin mührü ve onlarınimzaladıkları bir yazı olmadıkça Kırım’dan gelen bir haberin, bir isteğingerçektenKırımhalkınındileğisayılmamasınakararverilmişti

Şahin Giray Kırım’dan kaçarken bu on ikilerden birkaçını yanına almış,YenikaleyakınlarındakiRusgeneraliiledeanlaşarakondanemanetvehediyealdığıgemilerlekıyılarıdolaşarakhalka:“ŞahinGiray’ı isteriz.”dedirtmek,dahadoğrusuhalkadınaböylekonuşmanınkolayınıbulmuştu

Bunların İstanbul’da duyulması, Rusya ile aramazın bozulmasına sebepolmuş; Dışişleri Bakanı Mehmet Hayri Efendi İstanbul’daki Rus elçisi ilebirkaç defa konuşup tartışmıştı.Antlaşmalar gereğiKırım işlerine kimseninkarışmaması gerekirken Rusların Şahin Giray’ı bu kadar yakından ve içtenarkalamasının iki devlet arasında savaşmaya kadar gidebileceğiniBüyükelçiyeanlatmıştı.Elçi,“Bukonudakonuşmayavesözvermeyeyetkimyok.”diyebahsideğiştirmekistemiş,sonundadabütünbuistekveihtarların

devletineyazılıolarakbildirilmesindeısraretmiştir.

RuselçisininbudurumunakarşınasılbirvaziyetalınacağınıkararlaştırmakveKırım’dangelenricacılaranesöylediğinibelirtmeküzereyetkilibirmeclistoplandı.MehmetHayriEfendi,olanbitenianlattıktansonra;

“KırımhalkıBahadırGiray’ıistiyorvezatenseçmişbulunuyor,RuslariseŞahinGiray’ı tutuyorlarvekoruyorlar.RuselçisideKırımhalkındanŞahinGiray’ı istemeyenler belki vardır ama isteyenler de vardır; bir kereİmparatoriçemizinfikrisorulsundiyor,sizler,nedersiniz?Herkesfikrinibirerbirersöylesin.”dedi.Fikri sorulanlardan birkaçı “Rusların bir-iki gemi ile Şahin Giray’ın

yardımına koşması çekinilecek bir şey değildir. Daha ileriye gitmeyi gözealamaz.Kendisinihaklıgösterecekbirtutamaklarıdayok”şeklindekonuştu.Sonunda, İmparatoriçeyebugörüşlerinbildirilmesi içinkararverildi.CevapgelenekadardaKırımtemsilcilerininİstanbul’daalıkonmasıuygungörüldü.

Rusya’nın Osmanlı Devleti ve kendisine komşu Osmanlı ülkelerihakkındaki görüşleri, hırsları ve istekleri zaten Kaynarca Antlaşması’ndanbelli olmuştu. Kırım’ı kendi topraklarına katma düşüncesi ise artık iyicemeydanda çıkmıştı. Kırımlıların kendilerinden hiç hoşlanmadığı ve Avrupadevletlerinin bu kadar büyüyüp yayılmalarını hoş görmeyeceklerini bilenRuslar, o anlaşmada Kırım işinin Osmanlılarca uygun görülen bir çözümekavuşmasınımüspetkarşılamışlardı.Kırım’ıOsmanlıDevleti’ndenkopararakistiklâline kavuşturmak ve o dayanıksız müstakil devleti himaye etmeliderken ele geçirmek çaresini zamana bırakmayı daha uygun bulmuşlardı.İstediklerideoluyordu.

BağımsızbirdevletbaşkanıgibigörünenŞahinGiray’ınkanınagirmesini,onu kandırmasını, kendilerine çeşitli çıkarlarla bağlamasını başarmışlardı.Biliyorlardı ki Şahin Giray Rusya’ya yakınlık göstermekle halkın nefretinikazanacak, işlerkarışacakveRusya,komşusuolanbudevletinogünlerdekibaşkanı tarafından yardıma çağırılınca Kırım topraklarına girmek hakkınıkazanacaktı.

İngilizler, Amerika’daki sömürgelerinde meydana çıkan karışıklarıgidermekle uğraşıyorlardı, Fransa ile İspanya o kıtada menfaatlerininbozulduğunu ileri sürerek işe karışmış bulunuyorlardı. Avusturyaİmparatoriçesi ölmüş, oğlu tehlikeleri kavrayamadan annesinin azimlidavranışınıiyicegevşetmişti.İşteKaterina“fırsatbufırsattır”dedi,ordusunuKırım’agönderdi.Kocabirmemleketigözgöregörezaptetti,istilaetti.

Rusya’nınKırımPlanıveNemçeileAntlaşmasıKaterina, Osmanlı Devleti hakkındaki gizli ve kötü düşüncelerinigerçekleştirmenin yolunu çoktan tutmuş bulunuyordu. Üstelik kendisininyakınvegüveniliradamıolanGeneralPotemkindeişeKırım’danbaşlamakgerektiğiniİmparatoriçesinetelkinedipduruyordu.AncakNemçeİmparatoruJozef’in bu işe razı olması gerektiğini hatırlatıyor, onunla bir gizli anlaşmayapılmasını sağlık veriyordu. Bu işi bir karara bağlamak için bir Meclistopladı; başbakanı bu düşünceyi o günkü devletlerarası durum karşısındagerçekleştirmeyeelverişlibulmadı.

Nemçe İmparatoru ile anlaşmak da onun düşmanı Prusya Kralı ilebozuşmak olacaktı. Ama Katerina, Potemkin’in görüşünü kendi maceracımizacınadahauygunbulduveonuuygulamayagirişti.Başbakanıbuyüzdenkırıldı,sinirleribozuldu,işinegücünebilebakmazoldu.ÖncekianlaşmalarlaRusya toprağına katılmış bir uzak yerde Nemçe İmparatoru ile buluştu, şubirkaçesaslınoktadaanlaşmayavardılar.

—OsmanlıDevleti’nin topraklarına ansızın saldırmakve alınacak yerleriaralarındabölüşmek,

— Osmanlı uyruğu Yunanlıları kışkırtıp uyandırarak başkaldırmalarınısağlamak,

— Nemçelilerin Felemenk elinde kalan topraklarını ele geçirmelerine veBaltık Denizi’nde donanma tertiplemelerine Rusya tarafından yardımedilmek.

–– Katerina, bu gizli anlaşma üzerine, sırası ile şunları gerçekleştirmeyekoyuldu:

—KırımHanıŞahinGiray’ıkenditarafınaçekmek,kenditarafınaçektiğinibelliettirerekhalkınınondansoğumasınısağlamak;

— Kırım halkının, Şahin Giray’ın kardeşi Bahadır Han’ı seçmesi içinaralarınateşvikçilervefesatçılarsalmak,

— Şahin Giray’ın sınırdaki General Potemkin’den yardım isteyinceimdadına gidiyormuş gibi Kırım’a asker yollayıp bir daha çıkmamak;çıkmamakşöyledursun,bütünKırım’ıistilaveişgaletmek

Rusya’nın teşviki ve tahriki ile Şahin Giray, Kırım hükûmetinin başınageçipyenidenRusya’nınzoruilehanolduktansonra,OsmanlıhükûmetindenÖziKalesi’ninKırım’aaitolduğunu,kendisineverilmesiniistemeyebaşladı.

BusıradaNemçelilerdeOsmanlısınırınaaskeryığmayabaşladılar.OsmanlıDevleti,buyüzdentelaşadüştü.Savaştedbirlerialmayıgerekligördü.

İlkişolarakdaorduyabaşolabilecekbiriniseçmesigerekiyordu.Aydosluvezir SeyyitMehmet Paşa Eflak cephesine başkumandan tayin olundu.ÖziValisiÇatalcalıAliPaşa,Vidinmuhafızlığınagetirildi.AnadoluyakasınadaSamsunluHacıAliPaşa’nınkumandanyapılmasıdüşünüldüysededahaönce,kim bilir ne sebepten, bu kimsenin vezirlik rütbesi kaldırılmış ve bütünmalları elinden alınmış olduğu için ne eski varlığı ve gücü kalmıştı ne dedevletegüveniveyaranmaşevki.

Osmanlı Devleti, böyle yarım yamalak tedbirlerle oyalanıp avunurkenRusya’nın azmine ve hızına daha fazla cür’et gelmiş oldu. Kırım içindüşündüklerinibirbirgerçekleştirmeninkolayınıbuldu.

RusyaileKırımGörüşmeleriMehmet Hayri Efendi, Rusya elçisi ile konuşma emrini alınca onuBeylerbeyi’ndeki yalısına çağırdı. Daha ev sahibi söze başlamadan Rusyaelçisi,yavuzhırsızmisali,evsahibinibastırmayagirişerekKırımdolaylarındaolanbitenlerdenilkinosızlanmayakoyuldu.ElindekibirkâğıdıönesürerekMehmet Giray adındaki bir adamın, Kaynarca Antlaşması ile bağımsızlığıkabul edilenKırım’ın işlerineOsmanlıDevleti namına karışmaya başlamış;bundanbütünhalkşikâyetçidiyecekoldu.“Herşeydenönce,benbunuöncesizden bir sorup öğrenmek istiyorum.” diye sözünü keser kesmez,MehmetHayriEfendigerekencevabışöyleverdi;

“Osmanlı Devleti’nin bütün yaptığı işler ve aldığı tedbirler anlaşmalarauygundur.Şimdiyekadaranlaşmayaaykırıhiçbirşeyyapmışdeğildir.Kobansuyunun bize ait kıyısındaki arazi bizimdir, orada oturanlar da Osmanlıuyruğudur.

Biz oralar için gereken tedbirlerimizi almakta her zaman serbestiz.Buralarda güveni ve düzeni sağlarkenKırımlıların ve başka yabancı devletuyruklarınınbudüzensizvetemkinsizkimselertarafındantedirginedilmesinide önlemiş oluruz. Onların üzerine sözü geçer, tedbiri kesin adamlargönderiyoruz. Ve onlara ille tembihimiz; Kırım’a ve Tatarlara zararvermemeleri,işlerinehiçbirsuretlekarışmamalarıdır.”

İkinci konuşma başlayınca, bu sefer ilk sözü Reis Efendi aldı:“OsmanlıDevletisözündedurduğu için,Kırım’daneolupbitti isesizdengizli tutacakbir karışması, bir baskısı olmamıştır. Ama sizin han yaptığınız ŞahinGiray

hiçusludurmuyor,bakınneleryapıyormuş.”diyeoralardakiOsmanlıyetkilivesorumlularınınyazıpgönderdiklerinibirbirgösterdiveaçıkladı.

Elçi, bunun üzerine, Osmanlı Devleti’nin anlaşmalara samimiyetle sadıkolduğunabirdahainandığınısöylemektenveŞahinGiray’agerekenikazlarınyapılması için devletine gereken telkini yapacağına söz vermekten gerikalamadı.

Üçüncükonuşmada ilk sözüyineMehmetHayriEfendi aldı, haklı olarakhücumageçtive:

“Görüyorsunuz ki ve bir daha inandınız kiOsmanlıDevleti, anlaşmalarasadıktır.Sözündedağgibi sabitduruyor.AmaoralardaOsmanlıDevleti’ninçıkarına ve İslâm dininin hükümlerine aykırı olaylar birbirini kovalayıpdurursa bir gün sabrı tükenebilir. Oraların halkı da hangi milletten olursaolsunçoğunluğuileMüslümandır.

Osmanlı padişahı da bütün Müslümanların halifesidir; bir Müslümanülkesinde dine-diyanete aykırı şeylerin sürüp gitmesine Müslüman halkınzalimler ve ecnebîler elinde bu derece ezilmesine göz yumamayız. Budüzensizlikleri yerinde incelemek ve aramızdaki anlaşmaları bozmadandüzeltmekimkânınıaraştırmakiçinadamlarınıgönderdi,dahayetkililerinidegönderecek. Mesele bundan ibarettir. Telaş edecek, siz değilsiniz; ancakbiziz.”dedi.Rus elçisi, bunları dinleyince yatışmış göründü. “Ahde vefa” böyle olur

diyerek takdirlerini bildirip: “Benim devletim sözünde durur, anlaşmayıbozmaz.”diyesözveripayrıldı.

Reis Efendi’nin ve Rus elçisinin istekleri üzerine konuşmalar birbirinikovaladı. Her seferinde Reis Efendi hulusla teminat veriyor ve elçi hepoyalayıcı sözlerin yanına tehditler kattıktan sonra işi tatlıya bağlayıpİmparatoriçesineelverişlifırsatıhazırlamasınaimkânvermişoluyordu.

Sonunda, kendi kışkırtmaları ile tertiplenen ayaklanmalar sonucu ŞahinGiray’ınRusya’yakaçmasını,OsmanlıDevleti’neyüklemekyüzsüzlüğünüdegösterdive:

“Onun tekrar Kırım Hanı olması, Kırım’ın bağımsız sayılması ve sizinKırımişlerinekarışmamanızainanılmasıiçinilkşarttır.Bununiçingerekirseharbidegözealırız.”tehdidinidesavurupgitti.

Devlet-iAliye’ninTedbirleriveRusTehditleri

Osmanlı devlet adamları ile saltanat büyükleri toplanıp Rusya elçisi ileDışişleriBakanı’nınkonuşmalarındannegibisonuçlarçıkacağınıaraştırmayakoyuldular. Rusya elçisine verilen notaya cevap beklenirken, Ruslarınniyetinin“hemŞahinGiray’ı han tanımak, hemŞahinGirayaleyhinehalkıayaklanmaya teşvik etmek, ilk bahaneyi bulur bulmaz da güya sınırlarınayakın kargaşalığı bastırmak üzere Kırım’a asker göndermek olduğu” artıkanlaşılmasıüzerine,gerekentedbirlerinalınmasınıuygungördüler.

İlk tedbir olarak iki parça çamlıca kayığı hazırlandı, ikisinin daha sefereçıkacakhâle sokulması içinhareketegeçildi.Ayrıca iki saltanatkalyonunundakerestenaklivelimantemizlemesibahanesiyleSinop’ayollanmasıuygungörüldü. Orada kışlasınlarmı, kışlamasınlarmı diye uzun uzun düşünüldü.Bunların Kırım’ın imdadına gönderildikleri nasıl olsa belli olacak diyekaygıya düşüldü. Bunlar haber alındıkça yapılacak sıkıştırmalara gerekenoyalayıcı cevaplar da verilsin ama içlerindeki askerler karaya çıkarlar dagörünürlerse, gemilerin kurtarma âletleri eksik ve bakımsız olduğuna göreSinopgibifırtınasıbolbirlimandaolduklarıyerdeişeyaramazhâlegelirlersediye çok endişe edildi. Buna göre sıkı tembihler yapıldı, birtakım tedbirleralınacakoldu.

Bu arada Rusya’nın Karadeniz kıyılarında bir Rum devleti icat ederekGeneralPotemkin’ibudevletekralyapmayaözendiklerihaberigelmişti.BuaradaPotemkin’inKırım’agönderildiğihaberalınıncabugirişimlerinindoğruolduğumeydanaçıkargibioldu.Bütünkonuşmalara;“RusyaKırım’ıalacak,Karadeniz kıyılarımızı zorlayacak. Özi Kalesi’ne, Rusçuk dolaylarına elatacak”kaygılarıhâkimolmayabaşladı.Rusya’nıngünışığınaçıkargibiolanaltı ay hazırlıklarına karşı bizim de boş durmamamız istendi.Yeni tayinler,yenitedbirlerteklifedildi.

Bu arada: “Mademki Rus elçisi, Kırım halkı, Şahin Giray’ı istiyor,istemeyen birkaçTatar beyidir, gürültüyü kopararak, ŞahinGiray’ı yıldıranonlardır diyor. O hâlde teklif edelim, Rusya’dan ve bizden iki tarafın dagüvenebileceği adamlar gitsin, Kırım halkının gerçek istediğini yoklasın.”diyenleroldu.“EğerRusyabuna razıolursameseleaçığaçıkmışolur.Yok,olmaz da körü körüne inat ederse ilerideOsmanlıDevleti’nin anlaşmalarasonhaddinekadarnasıl ısrarlasadıkolduğuanlaşılırdayabancılar ileridebelkibizihaklıbulur.”diyedüşünüldü.Konuşmalaraböylecesonverildi.Reis Efendi bir kere daha Rus elçisini çağırdı. Daha bu teklifi iyice

açıklamasınameydankalmadanRuselçisi:“Bununvaktigeçti.Artıkçokgeç.Bahadır Han Kırım’a girdikten sonra şimdi halk onu sever, onu istemek

zorunda kalır. Aynalıkavak Antlaşması’ndan açıkça aksi yazılı iken bizlernasıl olur da Şahin Giray’ı hanlıktan atılmış sayabiliriz?” diye kestiripatacakoldu.ReisEfendi:

“Ya Şahin Giray ölse veya delirse yeniden bir seçim olmayacak mı idi?Mademki iki zıt var,geridenhaksız veyersizbirhükmevarmaktansahalkınnabzını yoklamak, yeni ve gerçek bir seçime varmanın tek çıkar yolu değilmidir?”yollu susturucubir cevapverdi.FakatherhaksızzorbagibiRuslarkızmış ve gücenmiş görünerek bildiklerini yapmak için bahane bulmuşoldular.Bukonuşmadaböylesonaerdi.

MilletlerarasıİlişkilerveDevlet-iAliyeÜzerineDüşüncelerMedeniyetteki gelişmeler ve siyasî kanunlar, yeryüzünde sınırsız hürriyeteğiliminde olan insanoğlunu belli sınırları aşmayacak ve gerekli kurallarauymayazorlayacakbirtakımbağlarvekayıtlardemektir.

İnsanoğlu, geme vurulmuş ve azmasın diye bir uygun yere bağlanmışhayvangibibubağlarıkoparıpkırmayaherzamanheveslidir.Hiçbirzamanhakkınarazıolmaz.Buşartlariçindeogereklibağlarvekayıtlarınolduğugibikalabilmesi,gerektiğinceazçokdeğişmesi,adaletdağıtanveyürütenleringözkulakolmasınavebudüzenikorumasınabağlıdır.Yoksabir işbirazgevşektutuldukçaherşeyinaltüstolduğubinkeregörülmüştür.

Devletlerarasındaki anlaşmalar da böyledir. Fırsat buldukça iki devlet dehele daha güçlü ve azgın olanı, bu bağları koparmak, vaktiyle kopardığıkolaylıkların ve ayrıcalıkların ötesine geçmek ister. İstediğini yapmayakalkışsa karşı taraftan çıkacak zorlukların başına bela olacağını bilir de herşeyiolduğunabırakmışgörünürvebiruygunzamanıgözetlerdurur.Kendisigüçlendiyadakarşı taraf zayıfladımı fırsatbu fırsat, anlaşmayı engüçbirbahaneilebozuverir.Zayıf,toparlananakadarsesçıkarmayayımderkengüçlüdahadazorluolur,karşılıklıkonuşmadahaklıçıkmayadaçabalar.

Kimin haklı olduğu apaçık meydanda bile olsa devletler mahkemesindehâkimin eli kılıcın kolu olduğuna göre, güçlünün yaptığına elbette bir kulpbulur.Kalemle yazılanı kılıç bozar, kılıç kalemden uzundur, daha çabuk vedaha keskin yazar. Öyleyse devletlere düşen, barış sırasında boş durmayıp,israf ve sefahatle vakit geçirmeyip, her dakikasını ilerideki savaşlara elaltından hazırlık için fırsat anı bilip, gücünü artırmak ve hazırlığınıtamamlamaktır.

Bu,bütçeninkaldıramayacağıvemilletindayanamayacağıkadarbolaskerve silah toplamakla da olmaz. Asıl mesele, halkı kalkındırmak ve ülkeyi

bayındırlaştırmaktır.Bunun içinde ilkyolvergialmakveplansızharcamakdeğil;fakirmilletinboğazındankeserekverdiğiparalarıtamyerineharcamakşarttır.

Bir tarlaya ne kadar çok tohum atarsanız o kadar bolmahsul alınacağınıhepimizbiliriz.Buürünleriçabukvekolay taşımayaaraçveyol,çalışanlarıbeslemeye iyi ve düzgün yiyecek; işleri düzenle yürütmeye uygun ve ilerigörüşlü kanunlar vakit kaybetmeksizin yapılmalı ve gerçekleştirilmelidir kiyurttaşmemnunolsun,memnunoldukçaçalışsın,çalışırkendevleteservetiyleve emeği ile iyi hizmet imkânına kavuşsun. Yoksa çiftçi ve çoban gibikimseleri toplayıp da bol askerimiz oldu diye övünmek ve göz boyamakhiçbirşeyeyaramaz,iyineticevermez.

Devletlerin ayakta kalabilmesi, yaşayabilmesi düzgünve tertipli ordularınbulunmasına,budayüksekmasraflara,bumasraflarınödenmesi iseülkeninvehalkındüzgün, çalışkanvebayındırolmasınabağlıdır.Yabancılarla şerefve haysiyet dairesinde iyi geçinmek de bu tedbirler arasındadır. Devletadamları, bu konuda aşırı davranmamalı, devletin haysiyetini yerdesüründürmemelidir. Bilmelidirler ki bir devlet ne kadar güçlü olursa olsunherhâldeenazbir-ikidostamuhtaçtır.

Mesela buKırım işindeKaterina’nınAvusturya İmparatoru’nu ele almasıveötekiAvrupadevletlerini de ayrıcakandırmaya çalışması yanında; bizimdış siyasette beceriksiz ve gaflet içinde oluşumuz, bu iddiamızın isabetliolduğunu açıkça göstermektedir.Bizimbu işlerde, asker toplamamız, onlarıhazırlayarak ülkelerinin bayındırlığını ve halkın iyi geçimini sağlayacak birprogram ve planı hazırlayıp gerçekleştirmekte hiçbir verimli çabagöstermeyişimiz yanında Rusların her zaman tedbirli, hazırlıklı olarak bizitambirgafletiçindeavladıklarıgittikçedahaiyianlaşılmaktadır.

Devlet-i Aliye’nin, zamanın gereklerine uygun bir askerî düzen, bir idarînizam sağlayamayışı, dışişleri düzeninin de bunlardan beter oluşu yanındaidarecilerin de birbirine düşmüş olması, yenilgimizin başlıca sebepleriolmuştur. Rusya İmparatoriçesi ise yapacaklarını önce aklına koyduktan,gerçekleşme imkânlarını birer birer sağladıktan, gereken temasları yapıpmüttefiklerinitedarikettiktensonraamacınıaçığavurmuştur.

OsmanlıDevleti’ninharpedecekhâldeveniyetteolmadığınıkestirmişkenbile “ne olur ne olmaz” diyerek bütün ihtimalleri hesaba katmış, hattaİsveçlilerin öç alma fırsatını dahi hesaba katarak onlarla da gizlice anlaşmayolunubulmuştu.

Hastalığınıbahaneedereksınırakadarbilegelemeyeceğinisöyleyenİsveç

Kralı’na, “Öyleyse ben Stokholm’e kadar gelebilirim.” diye direnmiş,buluştuklarında da İsveç Kralı’nın ilerideki Türk-Rus harbinde tarafsızkalmasınısağlamış,bunakarşılıkozamanlarDanimarka’yaaitolanNorveç’iİsveçlilerin elde etmesine göz yumacağına da söz vermişti. Bu arada İsveçKralı’nı büsbütünmemnun edebilmesi için yolmasrafını bahane ederek ikiyüzbin rublehediyeetmeyide ihmaletmemişti.Avrupadevletlerininkendiderdine düşmüş olduklarını hesap edenKaterina, davranışından tek ürktüğüİsveç’i de böylece saf dışı ettikten sonra elini kolunu sallayarak OsmanlıDevletiüzerineyürümeyitasarlamıştı.

HayrıEfendi ise işi lafaboğmuş,karşılıklıkonuşmadahasmınısözdematetmiş,fakatişinsonundakazanan;dahaöncedavranan,tedbiralanveişiiyiyürütenRusyaolmuştur.AbdülhamitHan,Başvekilliğegetirdiğivezirleribuyolda uyarıyor, savaş hazırlıklarını savsaklamasınlar diye birbiri ardınafermanlar gönderiyordu. Ne çare ki başvekilliğe gelenler hemen ve tamuyulmasıgerekenbuemirlerealdırmıyorlar:“Günbugündür,helezamanımızhoşgeçsin.”diyerekfırsatıziyanediyorlardı.

Padişah bunun farkına varmakta gecikmeyip kendisi işleri düzeltmeyegirişti. Yeni topların dökülmesine, iki bin kişilik de olsa yeni ocaklarkurulmasına, idaredeverimliyenilikleryapılmasına tekbaşınaçabaharcadı.Önemli işler için şeyhülislâm kapısında toplanması âdet olan müzakereheyetininhalkarasındayenikaygılarayolaçmamasıiçindahabaşkayerlerde,daha gizli toplanmasını emretti. Sınırdaki kalelerin onarılmasını, askerlerinedahaiyibakılmasını,cephedeeksikleriniyicetamamlanmasınısağladı.Amaiş iştengeçmiş, işbaşadüştüktensonrabutedbirleraceleveyarımyamalakalınmıştı.

Bu hazırlıkları zamanında haber alan Ruslar ve Avusturyalılar, çeşitlibahanelerlebunlarıdurdurmaya,buhazırlıklariyicetamamlanmadansavaşınaçılmasıiçinolurolmazteklifleribirbiriarkasınailerisürmeyebaşlamışlardı.Bu yersiz tekliflerden çoğunuOsmanlıDevleti’nin kabule yanaşması, savaşhazırlıklarınınbir türlü tamamlanmadığını, savaştan iyiceçekinildiğinidostadüşmana anlatmaya yetiyor ve hasımların şımarıp isteklerini artırmalarınasebepoluyordu.

1782-1783SENESİOLAYLARI

RuslarınKırım’ıHaksızOlarakİstilâEtmeleriveBeyannameYayımlamaları

Ruslar Kırım’a girip Bahadır Giray’ı tahttan indirip, ŞahinGiray’ı yeniden

Kırımtahtınageçirdiler.OsmanlıDevletiaçıktanhiçbirtedbiralmamış,doğrudürüstbir tepkigösterememişti.SadeceÖzi tarafınabirazaskergönderilmişve Soğucakmuhafızı Ali Paşa sınır yakınlarının koruyuculuğuna atanmıştı.Rusların Kırım’da kendiliklerinden han seçmeleri anlaşmalara uygundüşmüyorsadaogünlerinşartlarıyüzündenbuişegözyumulmuştu.

RuslarınönceleriyaptıklarınıtekrarlamaksuretiyleŞahinGiray’ıhanyapıpKırım topraklarından çekilip gideceği sanılmıştı. Hâlbuki Ruslar bu seferhanlığıortadankaldırıpbütünülkeyikendilerinemaletmekiçinbahaneararolmuşlardı.BuaradaSoğucakMuhafızıAliPaşa’nınŞahinGiray’dangelenbirtemsilciyiöldürmesinibahaneederekRuslaraskersevkederekKırım’ıveKoban’ızaptediverdiler.

ŞahinGiray’ıngüyabirdevletbaşkanıolarakyetkisinedayanıpkendileriniimdadına çağırması üzerine bu davranışa geçmenin devletlerarası törelereuygundüştüğünüdeilerisürmeyiunutmadılar.

Rus generali Potemkin, ordusunun başında Kırım’a girip bütün ülkeyizaptetmeyi tamamladıktan sonra, Kırım’ın ortasındaki Karasu denen yerdekarargâhınıkurdu.Kırım’ınbütünilimveidarebüyüklerinitoplantıyaçağırdı.Önceonlarıiyiceazarladı:

“Siz,nefesatçıbirtoplumsunuz!Bizenekadarçokzahmetverdiniz.Sizdençektiğimizi bir başka milletten çekmedik. Fesadınızdan kurtulmak içinOsmanlıDevletisizdenelçekti,sizikendihâlinizebıraktı.Busıradabilebizesığınıyorgörünüp,Osmanlıdostlarımızlaaramızıbozmak istediniz.Ama ikidostyinebarışiçindeler.Siziyenibirbelaçıkarmamanıziçin,şimdiyekadarsizin yüzünüzden yaptığı masrafa ve kaybettiği askere karşılıkİmparatoriçemiz Kırım’ı kendi memleketine katmaya, kendi malı saymayakararverdi.Bukonudakibeyannameyiokuyayımdadurumunuzuanlayın.”

Katerina’nın beyannamesini okuduktan sonra sözlerine şöyle devam etti:“Artık alabildiğine özgür değilsiniz. Bundan böyle Rusya tebaasısayılıyorsunuz. Bu hâle razı olmayıp gitmek isteyenler varsa yol açık;kalacaklar, hiçbir sıkıntıya uğramadan yaşayabilecekler. Dininize,mezhebinize bir karışan olmayacak. Hadi bakalım, siz de bir birimparatoriçemizevedevletimizesadıkkalacağınızayeminediniz.”

Kırımlılarneyeuğradıklarınıoandaanladılarama iş iştengeçmişti.ArtıkRusya tebaasıolmaktanbaşkaçaregöremeyenlerKırım’dakaldılar.BuhâlerazıolmayanlardaOsmanlıDevleti topraklarınagöçetmeyekoyuldular.Buarada Togaylar ve birçok Tatar ocakları on bin evlik bir kalabalık hâlindeÖzi’yi geçmek için Kılburuna gelmişler, fakat bu kadar insanı karşıya

geçirecekgemibulunmadığıiçin,çokzahmetçekmişlerdir.

BuaradaRussubayları“BugöçmenvekaçakTatarlar,bizimağaçlarımızasaldırıyor,otlaklarımızıdarmadağınıkediyorlar.”diyeAliPaşa’yaevsahibinibastıranarsızhırsızıhatırlatansızlanışmektuplarıgönderipduruyorlardı.Birtoplumun uzak dedelerden kalma topraklarını, geçim araçlarını hemellerindenhaksızyerealıyorlar,hemdeondanbirparçasınamuhtaçolupdaeluzatmaya kalkışan zavallıları ayıplamaya, kalkışıyorlardı. İnsafın o yerdenamıyoktuartık.

Bu arada ŞahinGiray’ın da ayakları suya erdi. Hainliğe varan ahmaklığıyüzünden kendisinin demilletinin de neler kaybettiğini çok iyi anladıAmadüşmanlık denizinde pisipisine boğulmaktan başka elinden ne gelirdi artık;Ruslaronubirazdahaaldatıpkullanmakiçinyıldasekizyüzbinrublemaaşbağlamayı söz verdiler. Katerina, bütün bu haksızlıkları ve düzenbazlıklarıyapıpOsmanlıDevleti’ndenesaslıbirkarşılıkgörmeyince,kendisiniyabancıdevletler gözünde haklı bir iş yapıyor gösterecek şöyle bir beyannamehazırlayıpyayınlamakcür’etinidegösterdi:

“Kırım kılıcımızın hakkı olduğu hâlde biz Osmanlı Devleti ile aramızıbozmamakveburalarındurumuylayakındanilgiliAvrupadevletlerdengesinezarar vermemek için Kırımlıların bağımsız bir toplum olarak yaşamalarınıistedik.

İlk zamanlarda sağlıyor göründükse de onlar birbirlerine düşmekten,başlarındakihanları,yaalaşağıetmektenyatekrartahtageçirmektenbaşkabir şey yapmadılar. Bu arada bizim bütün emeklerimiz boşa gitti. Birçokaskerimizmahvoldu.Çokbüyükmasraflaragirdikvenihayetanladıkkionlarıkudretli veadaletliRusDevleti’nin tebaası yaparsakancakhuzurve refahakavuşturabiliriz.

Devamlı barışa Kırım halkının bu ilkel ve şuursuz davranışı, bu bitmeztükenmez kargaşalığı engel olup duracaktır. Bu kötü ihtimali ortadankaldırmanın tek çaresi, onları, kendileri için de hayırlı olacak şekilde, RustebaasıyapmakveKırım’ımazbutbirdevletnizamıaltınaalmaktır.”

Katerina, Tatarları kendine ısındırmak için din vemezhep işlerine baştanhiçkarışmadı.AmaTatarlar,hürriyetlerinineldengittiğini,eryadageçbütünbağımsızlıklarını ve yaşama haklarını kaybedeceklerini kavrayaraktedirginliklerini belli ettiler. Ama bu geç kalmış davranış Potemkin’inhiddetini köpürtmektenveyirmi-otuzbinTatar’ı kılıçtangeçirmesine sebepolmaktanöteyegeçemedi.

Fransa Krallığı, Katerina’nın beyannamesini alır almaz bütün bu dil

döküşleri yersiz ve asılsız görüp Aynalıkavak Antlaşması’na uyulmaktanbaşka bir tedbire geçmenin devletler münasebetine hiçbir suretle uygundüşmeyeceğini açıkça belirtmişti. Bu beyannamenin aynısı kendisine degönderilen Osmanlı Devleti’nce: “Hazırlığımız yok; durup dururken kafatutupbaşımızayenibirbelaalmayalım.”diyecevapverilmemişvegüyaiçiniçinhazırlanmakavuntusuileyetinilmiş,Rusya’yakorkubelasımeydanboşbırakılmıştır.

Bizim devletimizin yapamadığını İngiltere tüccarından biri Rusyatüccarındanbirineyazdığı birmektupta tambirmantık ve isabetle yapmayıbaşarmıştır ki işte onu da ibret olsun diye buraya kaydetmekten kendimizialamıyoruz:

“… Rusya imparatoriçesi denizlerde İngiltere’nin yardımı ve rızasıolmadıkçaistediğiüstünlüğüeldeedemeyeceğinibildiğinden,Kırım’daneleryaptığının hesabını verircesine hazırladığı beyannamenin bir suretini deİngilizDevleti’negöndermiştir.Dolayısıylabizimdehaberimizoldu;okudukdahayretleriçindekaldık.

1882-1883 tarihine gelinceye kadar Karadeniz’in bütün limanlarınınCenevizlilerin elinde idi. Timur Han’dan sonra ise Tatar hanlarının elinegeçti.Üç yüz yıldırOsmanlıDevleti’nin sınırları içinealınmışbulunuyorduamahanlarınıkendisiseçiyordu.

BinyediyüzotuzbeşyılınakadarRusyaKırım’ıtanımıyordubile;Tatarlarıhanseçimindenyoksunbırakan,Kırım’ıKırımlılarıngönlünüalmadanonlarımemleketinekatmayayeltenenilkdevletRusyaoldu.Şimditutmuş,Kırım’dadüzeni ve esenliği sağlamaya, onu bir memur eden bulunmuş gibi yaptığımasraflara, harcadığı emeklere ve kaybettiği askere karşılık Kırım’ı Rusyasınırlarıiçindetutsaksaymayakalkışmış,birdebunudevletlerehabervermekvekendisinihaklıbulmalarınıistemekcür’etindebulunuyor.

TatarlarRusya içlerinemi saldırmışlar daRusya askerî harekete geçmiş,masraflara girişmiş, telefat vermişti? Devletlerarasındaki kurallara hiçbirsuretteuymayanbudavranışınızakla,mantığa,insafasığdırmayaimkânvarmıdırkibirdeböylebeyannamelerlebaşkadevletlerinvemilletleringözleriniboyamayauğraşıyorsunuz.Bundansonrahangidevletvemillet,Rusya’nıniyi

niyetinden,komşuluğundanvehimayesindeneminolabilir?

Amerika ahalisi hürriyetleri uğrunda ayaklandı diye Fransa bir bahanebulup Amerika’yı zaptetmeye, işgal etmeye girişirse İngiltere ve İspanyadevletlerihoşkarşılayabilirlermiidi?ÖyleiseeyRusyalılar,hileyi,riyayıbiryana bırakın da “Akdeniz’de ve Karadeniz’de sözümüzü geçirebilecek hâlegelmek için bunları yaptık.” deyin kurtulun. Ama bu hareketlerin kötüsonuçlarınıdaşimdidenhesabakatın.

FransaKralı,Amerikalılaranasılinsancahürriyetbağışladı,bundanibretalmak yok mudur? Altın hırsı, akçe vaadi, bir devlet için ön plandadüşünülecek şeylerdir. Siz Taman’da bir subayın öldürülmesini bahaneedersiniz de Şahin Giray’ın bu yüzden Osmanlı Devleti’ni protesto edipetmediğini, etmişse Osmanlı Devleti’nin buna olumlu bir karşılık davermediğinihiçhatırlatmakistemiyormusunuz?ŞahinGiray,protestoetmeyiakıletmişvebuprotestoreddedilmişolsabileonasahipçıkmakbirdereceyekadar akıl kârı iken, bu yüzden Kırım’ı zaptetmek doğrusu hiç akla sığarşeylerdendeğildir.Buyaptığınızınarkasıgeleceğebenziyor.

Eflak veBoğdan’daki karışıklıkları ve tedirginlikleri bahane ederek orayıdaelegeçirmeyeniyetedeceğinizdendepekâlâşüpheedebilirizartık.Bununarkası Akdeniz’in cahil ve saf halkını yer yer kışkırtarak ufak tefekayaklanmaları bahane ederek; Almanya’ya, İtalya’ya Fransa’ya bile biruçtanel atmakolabilir.Amabunun sorumlusu,hırsınız kadargücünüzolsabile bütün Avrupa ölçüsünde tutuşturmaya hazır olduğunuz yangını dahabaşlamadan, böyle ilk kıvılcımı göze çarpınca, söndürmeye geçmeyenlerolacaktır.”

DevletBorçlarınınBirAnÖnceÖdenmesiHakkındaFerman“Dünyadurdukçaayaktakalacakbüyükdevletin,yapmasıgerekenişleriçinlazımolanparayı sağlayabilmesi için, gelirlerinin zamanında ve tamamıylatahsil edilmesine bağlıdır. Bu sebeple bütün derebeylerin ve mültezimlerinödemelerigerekenvergileri,harçları,devleteolanhertürlüborçlarınısenesiiçindehazineyeödemişolmalarışarttır.

Tahmin edildiği ve hesaplandığı kadar paranın devlet hazinesineyatırılmamasıhâlindedevlet,kendinedüşenvazifelerdenbirçoğunuhakkıylavetamamıylayerinegetirememektedir.Dolayısıileİstanbulvetaşradakimindevleteborcuvarsahemenödenmesinitalepetmek,ödemelerisavsaklayanlarkimin nesi olursa olsun, hemen mallarına ve mülklerine el konulup satışaçıkarmak,buişememuredilenlerinenesaslı,enacelevazifesiolmalıdır.

Eski,yenibirikmişbütünborçların itina ilebirbirdefteregeçiriliphesapedilerekenkesinusullerle,enkısazamanda,hatıra,gönülebakılmayarakbirtek akçesi geri kalmaksızın tez elden toplanmasına son derece dikkatetmelisiniz…”

FasHâkimindenGelenElçiveElçininSorgulanması

Fas Hâkimi Muhammed tarafından büyükelçi olarak İstanbul’a gönderilenSeyit Tahir’le maiyetinde ikinci elçi Muhammed Arabî, beraberlerindebirbirindengüzelşekildeeyerlenmişaltıemsalsizmağripatıilealtızenciköleve iki mühürlü sandık, bir de fağfur eşya ile dolu bir başka sandıkgetirmişlerdi.

Elçiler,dahaönceTunusBeylerbeyiAliPaşaeliylegönderilenhediyelerinkabul olunmasından ve makbule geçmesinden cesaret alarak bunlarıngönderildiğinibildirdiler.

FasHâkimi’ninbuyenihediyelerlesadakatvebağlılığınıbelirtmektenzevkduyduğunu ifade ettiler. Hâkim ayrıca dedesinden kalma tarihi bir kılıcı dakabzasının eskiliğine bakmadan, hatta bu hâlini makbul saydığı içindeğiştirmeden padişaha özel armağanı olarak sundu. Bu sunumdan sonraelçilerden bazı suallerin cevaplanması istendi. Elçilere sorulan sualler veverdiklericevaplar:

Birinci soru: Bu gönderilen hediyeler padişahımızca kabul olunacaktır.AncakhâkiminNemçeKralı’nadaaltıatgönderdiği,altısınındamücevherlieğerlerle süslü olduğu haberini aldık. Bu, Nemçe Kralı’nı OsmanlıPadişahı’ndanüstüntutmakanlamınagelmesin.

Cevap:HâkimimizşuvebuyüzdenkâfirelinegeçenMüslümankimseleriesaretten kurtarmak için elinden gelen her çareye başvurmaktadır.Bu aradaNemçelilerininsanveeşyayüklübirFasgemisiniesiraldıklarıhaberialındı.Bu geminin içindekilerle birlikte geri verilmesi için bir elçimiz NemçeKralı’na başvurdu. Kral bu başvuruyu çok iyi karşıladı. İçindekilerintamamıyla o gemiyi geri verip, bize teslim etmekle kalmadı; önceleri esiralmış olduğu altı yüz kadarMüslüman’ı da serbest bırakıp memleketlerinedönmelerini sağladı. Buna karşılık da hâkimimiz ona birtakım hediyelergönderdiamaNemçeKralı’nagidenatlar,hâkiminkendiahırındanveseçkinatlardandeğildi.Rastgele binekhayvanları idi; eğerler demücevherli değil,sadecesırmalıidi.

MüslümanlarHalifesininhoşunagideceğinibilerekekleyelimkihâkimimizİspanyaKralı’nadabaşvurarakikibinkadarMüslümanesirideİspanyolların

elinden kurtarmak için fidye vermeye başlamıştır. O kadar ki İspanyolgemicileri,bizeistediğimizgibikullanacaktayfakalmıyordiyesızlanmışlarsadabindörtyüzesirMüslümanıdahakurtarmaküzereyiz.

İkincisoru:FasHâkimiSicilyaKralı iledebiranlaşmayapmışdiyorlar,doğrumudur?

Cevap:GeçenyılBatıTrablus’takıtlıkbaşgöstermişti.Oranınbeylerbeyi,bizden iki gemi dolusu buğday istemişti.Biz de bunun üzerine hemenyolaçıkmıştık. Bunlardan birisini Sicilya korsanları esir alıp memleketlerinegötürmüşlerdi. Bunu haber alan Sicilya Kralı daha biz kendisinebaşvurmadan:“Biz Fas’la baba dostuyuz, buyursunlar gemilerini.” demiş.Bu hâl hâkimimizi çokmemnun etti; teşekkürmektubu gönderdi. Biz yolaçıkanakadarbiranlaşmaolmamıştıamaolmasıbeklenebilir.

Üçüncüsoru:Buhediyeleripadişahatakdimetmektenbaşkavazifenizvarmı?

Cevap:HâkimimizhaberaldıkiRusya,OsmanlıDevleti’nesaldırmakiçinbahanearamaktavehervesile ileyenibozgunculukçıkarmaktadır.OsmanlıDevleti’nin de şanına yakışır karşılıklar vereceğini, gereken hazırlıklaragiriştiğiniyineaynıkaynaklardanhaberalmaklasevindik.FasHâkimi,bunuyetkililere yaptığı bir toplantıda açığa vurunca bütün hazır olanlar, bütüngönülleriyleOsmanlıDevleti’ninzararauğramamasınavezafereulaşmasınadualar ettiler. Ayrıca karara vardılar ki Osmanlı Devleti bu hazırlıklarısırasında nelere ihtiyacı varsa bildirsin; biz canla başla yardıma koşmayahazırız;asılbunubildirmekiçinelçiatandık;saygıilearzederiz.

Bu cevaplar padişaha arz olundu. Şaban ayının yirmi ikinci günü Faselçileri padişah tarafındankabul olunmak şerefine erdiler.BundanönceFasHâkimi’nin hiçbir elçisi, padişahın huzuruna çıkmak şerefinikazanmamışlardıamadahaönceİstanbul’agelenBuharaelçilerigibibunlaradaaynıitibarıngösterilmesiuygungörüldü.

RusyaileYapılanTicaretAntlaşmasıRusya,Avusturya(Nemçe)ilearalarındaanlaşmayapınca,elçilerivasıtasıylaOsmanlıDevleti’neüçmeselede (ticaret,Kırımmeselesi,EflakveBoğdan)ültimatomabenzertebliğdebulunmuşlar,üçmeseleyinalıncıkeserigibikenditaraflarınayontarakbirkararaveanlaşmayabağlamakistemişlerdi.

Osmanlı Devleti bunlara aklı başında bir cevap verene kadar; Rusya,kendiliğindenişioldubittiyegetiripKırım’ıişgaletmiş,oradaistediğigibiat

oynatmaya başlamış, üstelik ortada anormal hiçbir şey yokmuş gibi 81maddelikbirdeticaretanlaşmasıteklifetmişti.

OsmanlıDevleti,bunudabaşeğercesinehoşgörmüşvebuteklifleri,sankisavaştayenilmişdeyeneninheristeğinikabulemecburmuşgibi,aynenkabuledip anlaşmayı imzalamaktan geri kalamamıştı. O kadar ki Hayri Efendiböyle nazik zamanında tek başına sorumluluğa girmekten çekinmiş, yanınagüyamüşavir diye İstanbulKadısıMüftüzâdeAhmedEfendi, devlet adamısayılan Resmi Ahmet Efendi ve eski kethüdalardan Hacı Mustafa Efendikatılmışlardı.

Osmanlı temsilcileri,anlaşma tasarısınınbir ikisineşöylebir itirazedecekoldularsa da Rus elçisi, bu maddeleri dikte etmek için getirdiğini,değiştirmeye yetkisinin olmadığını, ufak bir değişikliği devletinin hoşgörmeyeceğinisöyleyipolduğugibi tasdikedilmesini;aksi takdirdezorlamacihetine gidilecek olursa, bir muharebeye hazır olunması tehdidindebulunmuştu.

Osmanlı temsilcileri,bazımaddeleribeğenmemektevedeğiştirmekte ısrarettilersedeRuselçisi:“Sizbirkenaraistekleriniziyazın,belkidevletimufakdeğişiklikler yapmaya yanaşır. Bu, onun mürüvvetine kalmış. Siz bu ticaretanlaşmasını toptan bir tasdik edin, ben sizi memnun edecek bir ifadeyekavuşturmak için, hatırınıza binaen çaba harcarım.” diyerek imzalattığı oanlaşmanınbazımaddeleri:

1. Madde: Osmanlı ülkesinin her yerinde, denizlerinde, ırmaklarında vetopraklarındaRusyauyrukluherkes ticaretyapmayavegemiyürütmeyeizinlidir. İsteyen Rusya tüccarı, Osmanlı ülkesinde, devletin imtiyazlımisafiriolarak,istediğisüreceoturabilir,alışveriştebulunabilir.

2.Madde: İki tarafın da uyrukları, öteki devletin topraklarındamal-mülksahibi olmak hakkına da sahiptirler. İki devlet karşılıklı olarak,arabalarındaveyagemilerindebaşkamilletlerdenkimselerbulunsabileonları hoş tutacak, böylelerine hiçbir zorluk çıkarmayacak. Bu gezilerisırasında iki devletten birinin uyruklarından biri ötekine kaçar vesığınırsa, dinini değiştirip yerleşmedikçe, öteki devletin isteği üzerinehemengeriverilecektir.

3.Madde:Yalnıztüccardeğil,bütünRusuyrukları,memleketlerindenalmışoldukları geçiş kâğıtlarıyla Osmanlı ülkesine sorguya ve güçlüğeuğramaksızın girebilirler. Kendi memleketlerinde nasıl giyiniyorlarsa okıyafetleOsmanlıülkesindedolaşabilirler.Sınırdaödeyecekleribelirlibirparadan başka kendilerinden hiçbir vergi ve haraç alınamaz. Osmanlı

uyruğuolupdaRusyaiçindeticaretyapmakisteyenlerdeaynıhaklaraveimtiyazlarasahipsayılırlar.

4.Madde:KaynarcaAntlaşması’ndanfaydalanarakOsmanlışehirlerinevelimanlarınagiripçıkmaktaolanRuslara,OsmanlıDevletidostça,dikkatlivesaygılıdavranmayasözverir.BunlardanherhangibirsebepleyardımamuhtaçolanlaradevletinbütünimkânlarıylakısazamandayardımetmesiRusyadostluğununtabiîicaplarındansayılır.

5. Madde: Rus gemilerinden biri, kazaya uğrayıp da Osmanlı ülkesininkıyılarına düşerse o gemiyi kurtarmayı, içindekimalları ve canları sağsalimyolaçıkarmayı,bununiçinhiçbirvergiveücretalmamayıOsmanlıDevletimemnunluklakabuleder.BirOsmanlıgemisiböylebirdurumdakalırsaRusyaDevletideonaaynışekildedavranacaktır.

6.Madde:Rusuyruklukimseler,İstanbul’danbaşkaherhangibirOsmanlışehrinden ipek, pirinç, Yemen kahvesi, rugan ve zeytinyağı satın alıpRusya’yanakletmeyeizinlidir.

Bundan sonraki maddeler de Rus uyruklu kimselerin uğrayabileceğigüçlükleriortadankaldırmayazorlayanveteferruatladoluolanmaddelerdir.

İngiltere’ninKırımMeselesindeAracılıkTeklifi

İngiltere’nin,Bâb-ıÂli’yebiryazı ilegönderdiğielçi:“OsmanlıDevleti’ne,devletiminbazıtekliflerivardır;bunlarıkonuşmayamemuredildim.”demesiüzerine,ReisEfendi’ninAyazma’dakiyalısındabuluştular.

Elçi; Rusya’yla Nemçe’nin Osmanlı Devleti’ne karşı birleşmişgöründüklerini, bu iki devletle birden başa çıkmanın bugünkü şartlarda zorolacağına göre müttefiklerle Osmanlılar arasında iyi-kötü bir anlaşmayavarılmasıiçinİngiltere’ninaracılıkyapmayahazırolduğunubildirdiveilaveetti:“İki taraf da sınıra asker yığıyor. İstemeden bir tutuşma, bir vuruşmaolmasınıönlemekistiyoruz.”

Reis Efendi, İngiliz elçisine, Osmanlı Devleti’nin bu hazırlığı barışıbozmakiçindeğil,bozmakisteyenlerekarşıhazırlıklıolmakveböyleceonlarıamaçlarından vazgeçirmek için yaptığını belirtti ve:“İngiltere’nin aracılığınasıl olacak, karşı devletlerin bu aracılıktan haberi var mı?” diye sordu.Elçi, buna karşılık olarak: “Osmanlı Devleti’nin Kırım’dan vazgeçmesi veAynalıkavak Antlaşması’na iki tarafın da riayet etmesi” şartıyla iki tarafıuzlaştırmasınınmümkünolacağınıumduklarınıifadeetti.

ReisEfendi:“Bubirkeredahabüyükleresorulmayadeğer,amaOsmanlıDevleti’ninsadıkdostuFransa’yıbuiştenhaberdaretmekveonundasizinlebirlikte aracı olmasını rica etmek gerekecektir.” deyince elçi: “Biz bunaçoktan razıyız, fakat Rusya’nın uygun göreceğini sanmam.” cevabını verdi.İngiliz elçisine diğer buluşmalarda, Osmanlı Devleti’nin Kaynarca veAynalıkavak antlaşmalarına sadık kalmaktan başka bir iddiası ve isteğiolmadığıtekrartekraranlatıldı.

Hâlbuki o sırada Fransa, Katerina’ın sadece Kırım’da yaptıklarına değil,hatta daha cür’etle düşündüklerine göz yummaya razı olmuştu. Fransa’nınaracılığındanfaydaumanlarvebundaısraredenler,dünyaişlerindenhabersizOsmanlıDevletiadamlarıidi.İngiltereisebaşındaAmerikabelasıolduğuiçinRusya’nınmeydanıbüsbütünboşbulmasıve ileride İngiltere’nin çıkarlarınıbozacak işlere girişmeye cesaret edememesi için aracılık yapmayayanaşıyordu.Bizimtarihçilerinhiçbirininbunlardanhaberiyoktu.

AmerikaBirleşikDevletlerininKuruluşuveBağımsızlığı“Yenidünya”diyeanılanbutopraklar,1584yılındaİngilizlercezaptolunmuşve değişik zamanlarda bazı kumpanyalara ve nüfuzlu kimselere kiralanmış,satılmışveyadevirolunmuştu.

İngiltere’deki mezhep anlaşmazlıkları yüzünden krallığın zulmüneuğrayanlar, ana yurtlarından bu yenidünyaya göçüp kurtulmayı gözealmışlardı. Ayrıca Avrupa’nın başka yerlerinde kanunca, ahlakça ve dincemakbul sayılmayan kimseler de bu yenidünyaya göç etmeyi, kayıtlardan vetakiplerden kurtulmak için tek çıkar yol görmüşlerdi. Kalabalıklaşan butopraklarda her biri İngiltere’ye bağlı yeni hükûmetçikler kurulmuştu.Zamanlabutopluluklar,İngiltere’yebağlıolmaktan,İngilizkanunlarıylaidareedilmekten bıkmışlar, ilk umdukları hürriyete tekrar sahip olma sevdasınadüşmüşlerdi.

İngiltere,kendisindenkopmayayüztutanbuzenginlikleri tekrarkendisinebağlamak için tedbirlere başvurmuş, buraların İngiltere ile ticarîmünasebetlerinikesmemelerinisağlamakiçinbütüngücünüortayakoymuştu.İngiltere,imarettiğibutopraklarınbirdenzenginleşenhalkındanyenivergileralmaya kalkınca halk ayaklanmış, İngiltere ile bağlarını koparmış vebağımsızlığınıeldeetmeyibaşarmıştır.

İngilizler koydukları bazı vergileri halkın ayaklanması üzerinekaldırmışlarsa da halkta bir kere hoşnutsuzluk başlamış, İngiliz askerleriningelmesiüzerinebuhoşnutsuzlukartmıştır.Yenidünya’nındeğişikmilletlerden

oluşan halkı ayaklanma acemiliğini göstermeyip İngiliz mallarına karşıboykot yapmak suretiyle daha etkili karşı konulmaz bir mücadele yoluseçmiştir.

İngiltere Hükûmeti, bunun üzerine Boston şehrini ambargoya almış,ötekilerin bundan ibret alıp gevşeyeceklerini sanmıştı. Çeşitli dinlerin vemilletlerin karışımı olan Amerika halkının bir araya gelip birleşipdireneceğini hiç ummamıştı. Umûmî menfaat, insan gruplarını birbirinekaynaştırmıştı. Eğer Boston şehrine konulan yasak tamamen kaldırılmazsahiçbir Amerika şehrinin İngiltere malı almayacağına karar vermişler ve bukararlarınıkesinlikleuygulamayabaşlamışlardı.FiladelfiyaşehrindetoplananAmerikayetkilileri,bukararıbütünAmerika’yayaymayıüzerlerinealmaklaberaber, İngiltere kralına da bir mektup gönderip İngiltere’ye bağlıolduklarını, ancak kendilerine bir parça hak tanınmasını istediklerinibildirmişlerdir.

BuyumuşaklığıgevşemesananveçıkarlarıiçinburnundansoluyanLordlar,kısa görüşlü ve hırslı davranarak bu işi asker gücü ve kaba kuvvetlehalletmeye uğraştılar. Amerikalılar da silaha sarıldılar, asker topladılar,cephaneyığdılarveilkfırsattadüzgünordukurupmemleketlerinikorumayahazırlandılar. Başlarına da George Washington adında bir lider geçincecesaretleriarttı.

Fransa, İngiltere’nin Avrupa’daki rakibi olarak onun ne sebeple olursaolsun, kuvvetten düşmesini istediğinden, el altından Amerika âsilerineyardıma gecikmedi. İspanyollar, Amerika kıtasında sömürgelere sahipti. İlkbakışta onların çıkarı, Amerikalıların her halleriyle Avrupalı efendilerinemuhtaçkalmasıidi.Fakatİngiltere’ninAmerika’yısömürmekteağırbasmasıüzerine onlar da İngiltere’nin kendilerine bir zararı dokunmadanzayıflamasınısağlamafikrinekapıldılar.

İspanyollar, Fransız’ların aylardan beri yaptığı telkine uyarak Amerikaasilerine önce el altından, sonra da açıkça yardımdan geri kalmadılar.Hollandalılar da aynı kaygılar ve düşüncelerle İngiliz’lerle anlaşmayıpAmerikalılarayüzvermekdurumundakaldılar.

Amerika’nın İngiltere bütçesine kazanç oluyor derken başına bela olduğuzamanlarda İngiltere,OsmanlıDevleti’ninsırtındanRusya’yıkazanmak içinbu aracılık teklifine girişti. Bu zamanlar da Katerina’nın OsmanlıDevleti’nden topraklar, haklar ve imtiyazlar koparmaya yöneldiği günlererastlamakta idi.Katerina,İngiltere’ninbugailelerleuğraştığıgünlericür’etliatılımlarıiçinfırsatzamanısaymıştı.

Rusya, büyük rakip diye İngiltere’yi görüyordu: onun dünya ölçüsündenüfuzununeksilmesinivegururununkırılmasını için için istiyordu. İngilterehaksız olduğunu kabul etmese bile yalnız kaldığını kavrayarak, Rusya ileAvusturya’nınaracılıkteklifinikabuletti.

Amerika’nın bağımsızlığı böylece Avrupa devletlerinin hepsinin birdentasdiki iledünyaölçüsündegerçekleşmişvekabul edilmişoldu.Avrupa’nınsömürgeci devletlerinden her biri öteden beri Amerika’da sağladıklarıçıkarları bir müddet ellerinde tutmayı başardılar ama Amerika BirleşikDevletleri’nin kurulmuş olmasını açıkça kabul etmekten başka çare debulamadılar. Böylece, geniş, verimli ve zengin topraklarıyla her gün birazdahailerlemeyevegelişmeyeadaybirdevletmeydanaçıktı.

Amerika’nın bağımsızlığını kazanmasında, bu savaşların başkomutanıGeorgeWashington’unsavaşsırasındagösterdiğiyiğitlik,akılvebecerisininpayı büyüktü. Harpten sonra askerlerin biriken maaşlarını alamamalarıyüzünden bu sefer yeni devlete karşı başkaldırmaları tehlikesini de şahsînüfuzunu kullanıpmeclisle ordunun arasını bularak bertaraf etmiş, iç savaşçıkmasınıönlemiştir.

Bütünbuvazifeleriniyerinegetirdiktensonra;memleketindegördüğüsaygıve sevgiyi kaybetmeden ve yaptığı hizmetler için hiçbir karşılık istemedenköşesineçekilmeyibaşarmıştır.

İran’dakiGelişmelerveRus-İranİlişkileriRusçarıDeliPetro,yalandolanlaşunu-bunuoyalayıpkandırarakDerbentveBakû kaleleriyle,Keylan ülkesini İranlıların elinden almıştı. Sonradan tahtageçenNadir Şah, Rusya’nın aldıklarını tek tek geri almayı başarmış ve birİngiliz kaptanı İran uyruğuna alıp İslâm ile müşerref kılmış, onundenetiminde güçlü bir donanma tertiplemiş ve Hazar denizinde Rusya’yakarşıdahagüçlüolmuştu.

Nadir Şah’ı yola getiremeyen Ruslar, ancak onun öldürülmesiyle rahatnefes alabilmişlerdi. Nadir Şah’tan sonra birbirlerine düşen İran idarecileri,Ruslarla uğraşmaya ve Rusların İran’a el uzatmasını önlemeye zamanayıramamışlardı.BundanfaydalananRusİmparatoriçesiKaterina,Hazar’dakiİrandonanmasınıortadankaldırmış,yenibirRusdonanmasıkurupbüyüklü,küçüklügemilerlegüçlendirmesinibilmişti.

Donanmanınamiraliyalnızogemileri idareetmekledeğil, İran idarecileriarasınafitnesokmaklakalmayıponlarıhediyelerlekenditaraflarınaçevirmekiçinelaltındanepeygayretdegöstermişti.

OsıralardaAğaMuhammedHan’laMurtazaKolihan,İran’aegemenolmakiçin birbirleri ile uğraşıyorlardı. Ruslar Murtaza’yı tuttularsa da AğaMuhammedHan ağır bastı. Katerina o sıradaKırım’ı karıştırmaklameşgulolduğu için, İran işlerine ayrıca akıl yormaya ve kuvvet harcamayayanaşmadı. AğaMuhammed Han, Rusların Hazar’daki donanmasını hileyekarşı hile kullanarak harap etmesini Rus donanma idarecilerini, hattaaskerlerinibileesiralmayıbaşarmıştı.

RuslarKırım’ıyutmadan İran’ael atmayı akılkârı saymadıklarındanAğaMuhammed’in yaptıklarını bilmezlikten, görmezlikten geldiler ve GeneralPotemkin eliyle onu ağırlamasını ve avutmasını bile ihmal etmediler. AğaMuhammed Han, görgülü ve ileri görüşlü idi. Rusya’nın Osmanlı ve İrandevletlerine tekrar baş belası olmadan, yok edilmesini değilse bile yolagetirilmesini aklına koymuştu. Bunu da ancak Osmanlı Devleti’ninyardımıyla başarabilirdi. Osmanlı Devleti böyle bir anlaşmaya tenezzületmeyincebuihtimaldeortadankalktı.

1783–1784ve1785-1786SENELERİOLAYLARI

Rusya,PrusyaveNemçe’ninBirbiriniKovalayanİstekleriHarbe hazırlıklı olmayan, olacağa da benzemeyen Osmanlı Devleti’ndenyalnız Rusya değil, ondan cesaret alarak, Nemçe ve Prusya (Almanya) dabirbiri üzerine, isteklerde bulunmaya başladı. Osmanlı İmparatorluğu’nunkendine gelemeyip, isteyeni güçlü ve cür’etli gördükçe, isteklerine boyuneğiprazıoldukça,yeniisteklerisökünetti.

Rusya’nın Kırım’ı haksız ve zamansız istilasına göz yuman OsmanlıDevleti,Nemçe’ninEflak-Boğdan’dabiruçtanhakiddiaetmeye,aynıyoldanyürüyüp Eflak ve Boğdan beylerinin seçimine karışmaya başladığını dagörmek, buna da susmak ve boyun eğmek durumuna düştü. Arkadan yenitüremiş Prusya da aynı şımarıklık ve yırtıklıkla Osmanlı Devleti üzerindebaskıyapmayaözendi.

Rusya,busıradaKırım’dakendiliğindenyaptığıbütünyeniişgalleriAvrupadevletlerigözündehaklıgöstermek içinOsmanlıDevleti’neyenibir tekliftebulunarak,Kırım,TabanveKomanülkeleriRusyaelindekalmakveKobanIrmağıayırıcısınırolmaküzereSoğucakKalesiiledolaylarındanelçekmeyehazır olduğunu bildirdi. Köprü altından su bağışlarcasına OsmanlıDevleti’nden zorbalıkla ve ansızın kopardığınıOsmanlıDevleti’ne bir lütufgibibağışlamayayetkiliolduğunubelirtti.

YapılangörüşmedeOsmanlıDevleti’nitemsilenİstanbulKadısıMüftüzâde

Ahmet Efendi, Reisülküttap Hacı Mustafa Efendi, bu kırıcı teklifekendilerinin karşılık veremeyeceklerini, bunu Divan’dan sormakgerekeceğini, her şeyden önce de Osmanlı Devleti’nin şeref ve haysiyetinidosta, düşmana karşı korumuş gözükecek birtakım kayıtların teklifeeklenmesininşartolduğunusöylediler.

Rusya elçisi hiç oralı olmayıp: “Bu teklifimizi kabul etmeniz iki devletarasındakötüolaylarpatlamaması için ilkşarttır.Sadrazammıbunutasdikeder, yoksa siz temsilciler mi bir anlaşmaya varırsanız, orası sizlerinbileceğiniz işler.”deyip kestirip attı. İşte antlaşmamızın bizim tarafımızdaniyiniyetlerlevesonfedakârlıklarlahazırlanmışşeklidiyebirdekâğıtuzatıp:“Bundabirdeğişiklikyapılmasınıdevletimhoşgörmez,bendebukonudakiyetkilideğilim.”diyerekkonuşmayıkesti.

Bizimtemsilcilerimiz,denizedüşenyılanasarılır,kabilinden:“İngiltereileFransadahaesaslıvedevamlıbarışiçinaracılıkyapmayahazırolduklarınısöylemişlerdi. Müzakereye bu dostlarımızın aracılığı ile daha geniş veelverişlibirzamandabaşlayalım.”diyeişiertelemeyeveetrafıyoklamakiçinzamankazanmayaçabaladılarsadabirfaydasıolmadı.

Ruselçisi:“Onlarınaracılığı sadeceRusya’nınhızınıkesmekveOsmanlıDevleti’ni lüzumsuz bir harp hazırlığına sürüklemektir. Hâlbuki ne kadarzamangeçersegeçsin,sizinharpedecekhâlegiremeyeceğinizbizcebellidir.Gelin başınız hiç belaya girmesin; bizimbu barışçı ve uzlaştırıcı teklifimizikabuledin.”demekleyetindi.Bunun üzerine Osmanlı delegeleri, dünyanın gidişini ve olayların gelişip

değişişinikaderehavaleedereksusmaktanbaşkaçaregörmediler.

DurumDeğerlendirmesi

AvusturyaDevleti’ninyurttaşlarıçokçeşitlimilletlerdenmeydanagelmişidi.Osmanlı Devleti sınırında olan bölgelerinde hele Bohemya’da yerleşmişolanlar Hırvat, Sırp, Boşnak ve Bulgar, kısacası Slav asıllı oldukları içinkendileriylebirırktanolanRuslarladilbakımındandadahayakın,dahakolayanlaşabilirdurumdaidiler.Avusturya’nınbütünbunlarıgözönündetutulmasıve Rusya’nın buraları yutmaması için Osmanlı Devleti ile el ele vermesigerekirdi.

Rusya,eryadageçbunuyapmayıaklınakoymuştu.Bugünolmazsayarın,ilk fırsatta bunu gerçekleştirmek hırs ve kararı içinde idi. Ne çare kiAvusturya İmparatoru II. Jozef, toy, tecrübesiz,harisveacemibirzenperest

gibi, Katerina alüftesinin kolları arasına manen düşmüş oldu. OsmanlıDevleti’nibirliktesıkıştırdılar,koparacaklarınıkopardılarfakatAvusturya’nınhissesinedüşenin,Rusya’nınpençesinegeçeceğinigaflet içindekiAvusturyasiyasîlerivaktindeanlayamadılar.

Az tamah çok ziyan getirir. Keşke, “Tuna boylarında ve Arnavutlukkıyılarında Osmanlı Devleti’ne düşman olan, Avusturya’ya da er veya geçdüşmanolacaktır.”gerçeğinizamanındahemOsmanlılarhemAvusturyalılariyice kavramış olsaydı, oralar bu hâle düşmemiş, Rusya da bu kadar kolaybüyümemişolurdu.

Osmanlı Devleti’nde o zamanlarda Avrupa’daki gelişmeleri ve ilerdeolacaklar değil, burnunun dibindeki tehlikelerin farkında olacak idarecileryoktu. Düşmanları onu istedikleri gibi alıp satıyorlardı da o hâlâ oturupduruyordu.Dünyanın sonuna kadar ayakta kalmasını dilediğimiz bu devlet,Buhara ve Semerkand gibi dünyanın bir ucunda değil, Dünya’nın merkezidenilecekönemlibircoğrafyaparçasındaidi.Heledevletmerkezi,boğazlarınağzındaolduğuiçindünyadenizticaretininenönemligeçidiidi.

Osmanlı Devleti, yalnız yakınlarıyla değil, bütün Avrupa devletleriyleanlaşmakzorundaidi.Bütünbudevletlerin,plan,programvepolitikalarınınne olduğunu bilmeli ve ona göre davranmalı idi. Hâlbuki bizim devletadamlarımız, her Müslüman görüneni bizden ve Hristiyan olanı tammanasıyla bizim aleyhimize anlaşmış sayarak, politikalarını körü körüneyürütmeyolunututtular.

Hâlbuki o sıralarda gerek iktisadi çıkarları gerek mezhep farklılıklarısebebiyle Hristiyan Avrupa devletleri birbirine düşmüş bulunuyordu. Bizbunun farkında olamadık, Avrupa siyasîleri ise değil kendi aralarındakimeselelerikonuşurken,hattasadeceOsmanlıDevleti’ninakıbetinimüzakereederkenbile bizdenhiç kimseyi içlerine almadılar.Biz bu lüzumukavrayıponlaratelkinetmeninnelüzumunuduyduk,neyolunubildik.

Katerina, planlı idi. Bizim de onun gibi yabancı dil bilir, dünya hâliniolduğugibikavrarbir-ikielçimizolsaAvusturya İmparatoru’nudeğilsebileVolter gibi o sarada kalemi kılıç kadar etkili kimseleri bizim tarafımızaçekmekveonlarıAvrupa’nınileridekiakıbetihakkındauyarıpyolagetirmekimkânıpekâlâbulunabilirdi.

Hiç değilse Osmanlıların Avrupa’da sadece kargaşalık ve hatta zulümvasıtası ve sebebi olduklarını durmadan yayan insafsız ve asılsız

propagandanın önüne geçilmiş olabilirdi. Gün geçtikçe, Rusya’nın hırsınabilmedenbunaaletolanAvrupadevletleri,budavranışvealdanışlarındannekadarpişmanolacaklar,nekadardövünecekleramaozamanişiştengeçmişolacak.

OsmanlıDevleti’ninİçlerAcısıDurumu

Rusya, Osmanlı Devleti’nin az çok haysiyetini kurtarır görünen bütünanlaşmametinlerini, hemsuçluhemgüçlüolarak,OsmanlıDevleti’nedikteedercesine anlaşmaya zorluyordu. Bu anlaşmalardan faydalanarak Kırım’daistediği hakları koparıyor, toprakları alıyor, her şeyi Osmanlı Devleti’ninrızasıveKırımhalkınınisteğiyleyapıyorgörünmekiçinyeniisteklerini,yenianlaşmalarlaDevlet-iAliye’yedayatıyordu.Yeniteklifi,yenibiracayiptekliftakip ediyor, bunlara karşıOsmanlıDevleti’nin perişan yetkilileri, birbirinebenzeyen,iradesiz,günükurtarıcıtoplantıyapıpşuminvaldekonuşuyorlardı:

Sadrazam, Cebeci Paşa Hacı İsmail Ağa’nın, Tevkii Çelebi MehmetEfendi’nin ve Tersane Emini Selim Sırrı Efendi’nin, acı durumdeğerlendirmelerini ağlamaklı dinledikten sonra hazır olanlara dönüphaykırdı:

“Bu konuda ne düşünüyorsunuz açıkça söyleyin. Şimdi, burada susup daevlerinize dönünce toplantılar yapıp bizleri çekiştirmeye, ukalalık etmeyekalkışmayın. Şevketli padişahımızın açıkça fikir yürütmesini emrettiği bumecliste söylemediklerinizi sonradanbaşkayerlerdesöylediğiniziduyarsam,evladımdanyakındaolsanız,cezanızıvermektençekinmem.Gözünüzüaçın,meramınızneiseşimdidensöyleyin.”

BununüzerineSipahilerağasıHacıSelimAğasözaldı:

“MoskoflarKırım’ışimdimizaptettiki?Onsenedirelininaltındatutuyor.Önceleriadıvar,kendiyokbirhanvardı.Şimdisadeceoyok.Başkabirfarkvar mı sanki. On yıldır ses çıkarmadığımız yerden, “Şimdi çık.” diyebilirmiyiz? Desek de çıkar mı? Eh öyleyse, ne için direnmeye niyetli gibigörünüyorsunuz?Bizeseferaçmayakalksa,Allahesirgesin,rezilolurkalırız.Antlaşmaktan,barışmaktanbaşkaçaremivar?”

Busefersadrazam,şeyhülislâmadönüpşöylesöyledi:

“Ha din işi olmuş, ha dünya işi. Bunlara da fetvayı verecek, son sözü

söyleyecek sizlersiniz. İşte davanın aslı enine boyuna konuşuldu. Belgelerortayadöküldü.Şimdikararınızı,fetvanızıbekliyoruz.‘Hüküm,anlatışagöreverilir.’sözümeşhurdur.Anlatılanlarıdinlediniz,verinfetvanızı.”

ŞeyhülislâmNasipEfendiveMüftüzâdearalarındabirmüddetkonuştular.AralarındaağzıeniyilafyapanMüftüzâdecevapvermeyekoyuldu:

“Şeriatıngereğibudurkibirmeseledeşerlerbirarayagelirdehayrayerkalmazsa,şerlerinenehveninikabullenmektenbaşkaçareyoktur,vacipolanda budur.Mesela birmümin namaz kılmak isterken elbisesi pislenmiş olsa,başkagiyeceğideyoksanamazınıçıplakmıkılacak,yoksakirlenmişelbiseyigiymişolarakmı?Eh,çaresizçıplakdeğil,kirlielbiseilenamazkılacaktır.”

Mecliste baş başa, kulaktan kulağa sızlanmalar ve söylenmeler uzayıpgitmeye yüz tutunca Sadrazam ve Nakip Efendi tekrar hazır olanlaraseslendiler:

“Efendiler,Ağalar.Söyleyin,senetmiverilsin,cenkmiolunsun?”

Herkesbirbirinebaktı.Şeyhülislâmveyanındakiler,kesinsözüsöylemekteyetkilisayılıyordu.Aralarındabirdahakonuştularvebuşartlariçindeşeriataenuygunolan“barışüzereolmaktır”kararınıbildirdiler.Busefer sadrazamherkesebirden“Kararınızbudur,değilmi?”diyesordu.Herkestenbirerbirer“evet”cevabınıaldı.

Bu sırada LaleliMustafa Efendi adında bir halk adamı: “Bari Rusya’nınGürcistan tarafına da akmamasını şart koşabilseydik; hiç olmazsa bunuelçiden rica etseydik” diye sızlandı.Bunu duyanlar:“Doğru, elçiden ricacıolalım,belkiDevletinirazıeder.”yollubirbirleriniavuttular.

Sadrazam: “Öyleyse yeni senedi Rusya’ya vermek kararındayız. Amabugün, ama yarın. Bu yapılana kadar bu mecliste konuşulanlar dışarıyasızmasın.”tembihindebulundu.“Bundan önceki meclislerimizde ne konuşulmuşça yabancı devlet

elçilerininkulağınagitmiş.Buseferboşboğazlıketmeyeceğinizeyeminedin.”dedi.Herkesyeminetti.TopçubaşıAğada:“KimbumeclistekonuşulanlarıbaşkameclistetekrarlarsaAllahonukahretsin.”diyebedduaetti.BirağızdanFatihaokuyupdağıldılar.

DiğerBazıOlaylarveDüzenlemeler

Peygamberimizin ayak bastığı taşın Şam’dan İstanbul’a getirilişi:Peygamberimiz Hz. Muhammed’in (s.a.v.) genç yaşta ticaretle uğraşırken,Şam’a geldiğinde, kervanıyla bu kale yakınına konmak için inerken ayakbastığınainanılantaşın,ŞamilininHavranbucağında“eskiŞam”diyeanılanBassikalesindebulunduğuötedenberisöyleniyordu.

VezirMehmetPaşa,Şamvalisiiken,omübarektaşıkaledenalmış;Şam’agetiripEmevîyeCamii’neyerleştirmekistemişti.ŞimdikivaliDervişMehmetPaşa,“ButaşıeskikararauyarakEmevîyeCamii’nemiyerleştirelim,yoksaİstanbul’a mı gönderelim?” diye soruyordu. “Bu dar ve buhranlı zamandaböylemübarekbirtaşİstanbul’agetirilirse,birferahlığayolaçabilir.”inanışıile hemen yola çıkarılması padişahın emri ile valiye bildirildi. Taş, üç ayiçinde, büyük merasimlerle İstanbul’a geldi. Bütün şehir sarayın gösterdiğibüyükilgiyeuyarakayaklandıvebutaşınyolunadüştü.

Mübarektaş,BahçekapıyakınındakiI.AbdülhamitHanHazretlerininihyaettiğiyerekonuldu.Sonradantaşınnedereceyekadarmübareksayılabileceği,Peygamber’in ayağının o taşa gerçekten değmiş olup olmadığı üzerindetartışmayacür’etedenlerolduysadabirkeremübareksayılmış,halkdaonabirhürmetduymuşolduğunagöre,gerçektenomübarekayakotaşadeğmişveüstelikizbırakmışkabuledildi.

İstanbul Boğazı’nın tahkimi:Karadeniz Osmanlı Devleti’nin bir havuzuhâlinde iken Rusya’nın Kırım’ı işgali üzerine bu üstünlük elden gitmişti.ÜstelikRusya,engüzellimanlarasahipolmuşvedonanmasını,gündengünegüçlendirmeyeyönelmişti.BuşartlariçindeergeçOsmanlıDevletiileRusyaarasındabirsavaşçıkacağıanlaşılıyordu.KaradenizBoğazı’nıntahkimiartıkihmaledilemezolmuştu.

Boğaziçi’nde ve yakınında eski, yeni ne kadar kale varsa onarılması vesağlamlaştırılmasına önem verildi. Eski muhafızların yerine, gözü açık, işbilirerlerseçilmesikararlaştırıldı.BununüzerineKaptan-ıderyaGaziHasanPaşa tarafından düzenlenen defter gereğince, Boğazın her iki yanında veyakınında ne kadar kale varsa hepsine yeni koruyucular, yeni toplaryerleştirildi.Bukalelerdehergecenöbetbekletmeesasıkonuldu.

Dışarıdan gelen bir gemi ilkin Rumeli feneri Kalesi’nden görüleceğinegöre,bukaleninbekçilerihemenhavaîfişekleratacaklarveötekikalelerdekitopçulara haber vermiş olacaklardı. Rumeli ve Anadolu Kavağı kalelerindefitilateşlemeyehazırduranaskerler,işaretüzerinetoplarınıatmayavegelengemininboğazdandahaiçerleresokulmasınıönlemeyegirişecekler,girmekteinatedengemiyibatıracaklardı.

Buişleriçinbütüntedbirlerinalınması,eksiklerintamamlanması,askerlerinhazır ve talimli olması için emirler verildi, teftişler yapıldı. PadişahKaptanPaşa’yakendielyazısıylabirdefermangönderdi.

Sinop’taki Rus Konsolosu’nun kaçıp İstanbul’a gelişi: Rusya’nın ısrarıüzerine Sinop’ta bir konsolos bulundurulmasını Osmanlı Devleti kabulemecburolmuştu.SinophalkışimdiyekadarRusbayrağınıkendişehirlerindeçekilmişgörmedikleriiçintelaşadüşmüşlervekonsoloslukönündebirikerekbağırıpçağırmışlardı.Bununüzerinedevlet,orayamünasipkuvvetlerveaklıbaşında yetkililer göndererek bu işi kapatmak üzere iken konsolos, kendihayatınınvedevletininhaysiyetinin tehlikedeolduğunubildirerek limandakibirRusgemisineatlayıpİstanbul’agelmişti.

Rus elçisi, bu hâli bahane ederek Osmanlı Devleti hariciyesini yenidensıkıştırmaya ve konsolosun hayatiyle eşyasının korunmasını istemekleyetinmeyip Sinop’ta halkın galeyanına sebep olan kadı ve müftününcezalandırılmasını iki devletin iyi münasebetlerinin devamı için şart koştu.Gerçi Reis Efendi (Dış İşleri Bakanı): “devletin işidir. Memurlarıncezalandırılmasıbirtakımşartlarvehükümlerebağlıdır.Onlarısizinhatırınıziçin hemen gözünüzün önünde cezalandıramayız.” yollu direnmelergösterebildi ise de Rus elçisi “Hadi cezayı biz tertip etmeyelim ama sizmuhakkakvehementatbikedin.”diyezorladı.

Reis Efendi’nin: “Ne yapalım, Sinop gibi yerde yabancı bayrağınınsallanmasını siz istediniz. Ahali şimdiye kadar böyle şey görmedikleri içinmemleketlerinin elden gittiğini sanıp ürktüler, ayaklandılar, işin aslıkendilerine anlatılana kadar böyle telaşlanmaları yersiz görülmemelidir.”cevabıdameseleyihalletmedi.

Konsolosun kaybolduğunu ileri sürdüğü eşyası ödendi; yanına istediğikadarkoruyucukatıldı;SinopkadısıazledilipBursa’ya;müftününelindendefetvayetkisialınıpKastamonu’yasürüldü.

Defterdar Efendi’nin azli ve bazı malî kurallar:Devletin masrafları çokolduğu için hazine açık üzerine açık veriyordu. Bu hâle çare bulmayadefterdar Reşit Süleyman Efendi’nin gücü, bilgisi yetmiyordu. DefterdarEminiHasanEfendi,bazıtedbirlerlebuişihâlyolunakoyacağınasözverincedefterdaryapıldı.Yenidefterdarbirçokkimselerizenginedenmuhassıllıkları(vergi toplayıcılığı) baştan peşin para ile satmak ve almak o muhassıllarıngittikleri yerlerde toplayacakları vergilerin adalete uygun düşmesini kontroletmeesasınıkoydu.

Halep Muhassıllığı bu zengin gelir kaynaklarından biri idi. İstanbul’da

sefaletyüzündenyoksulveborçludüşenleryolunubulupiltimasverüşvetilekendilerini Halep Muhassıllığı’na tayin ettirirlerdi. Tarihçi Vasıf Efendibunlardanbirinişöyleanlatır:

Halep’te, yirmi beş yıl önce, Vanlı Selim Ağa adında bir kapıcı başıyarastladım. Halep’te evlenmiş, çoluk çocuk sahibi olup yerleşmiş. “Niyeİstanbul’a dönmüyorsun?” diye sorunca bana: “Orada devlet hizmetindealdığım belli maaşla geçinmeme imkânı yoktu. Epeyce de borçlanmıştım.Burayayevmiyeligeldim.Muhassılemrindeçalıştım.Boğazımadamasrafımolmuyor,ondanbundangeçiniyorum.Eh,epeyparabiriktirdim. İstanbul’daböylebirgeçimsağlayamamkigitmeyehevesedeyim.”diyecevapverdi.

İşteyeniDefterdarHasanEfendi,böylesoygunculuklarasonvermişolmak,hiçdeğilsesonradantoplanacağınbüyükbirkısmınıpeşincedevlethazinesineaktarmışolmakiçinbuusulübuldu.Ayrıcagümrükresimlerinitoplamayıdamuhassıllardan alıp başka ellere verdi. Onları da ayrıca devlet hesabınasatmayıakıletti.

PrusyaKralı’nınÖlümüPrusyaKralıBüyükFrederik,“Kendisiiçinsongünlerinekadarbiröğrenmeve yetişme yeri saydığı” dünyayı terk etti. Her çeşit ilimde, hele hendeseilminde ve harp sanayinde bilgisi örnek sayılabilecek bir kraldı. O zamanhiçbir devlette rastlanamayacak kadar bilgili asker yetiştirmiş, ordusunuzamanınıneniyiordusuyapmayıbaşarmıştı.Derdi;memleketiniveordusunugeliştirmekti.Gecegündüzbunlarlauğraşıyordu.Busayede,önceleriPrusyaDevleti,Avusturya’nınkoltuğundabirküçükdevletgibiiken,kırkaltısenelikidaresizamanında,devletinibirinciplandabirdevletdüzeyineyükseltmiştir.

Avusturya, Fransa ve Rusya devletlerinin kendi aleyhine birleştiklerizamanlardacesaretve iradesi ileonlarıayrıayrısindirmesini,birleşmeleriniönlemesinivevaktigelincedeonlarakorkusalacakkadartertiplivehazırlıklıdavranmasını bilmiştir. Frederik küçük hükûmetler hâlinde olan Almanbeyliklerini bir arada kendi emrinde toplamasını bilmişti. Rusyaİmparatoriçesi Katerina bile orduyu düzenlemek, idare etmek, komşudevletlerlegözboyayarakdaolsa,iyigeçinmekusulleriniondanöğrenmiştir.

Osmanlı Devleti’nin, dünyadaki gelişmelerden haberi olmayan siyasetadamları Frederik’le anlaşmasını bilseler, Rusya’nın Almanlara veOsmanlılaranekadar tehlikeli olacağını ihtar ettiği zaman ileriyi görüphakverselerdi, Frederik, Almanya için olduğu kadar, bizim için de hayırlıolabilirdi. Neden sonraOsmanlı Devleti adamlarının akılları başlarına gelir

gibi oldu.RusyaveAvusturya’nın tükenmekbilmeyen şımarıkve saldırganisteklerine karşı Prusyalılarla anlaşmak yoluna gidildi, ama artık iş iştengeçmiş,RuslarveAvusturyalılarkoparacaklarınıkoparmışlardı.

ÜÇÜNCÜKISIM

ÜçüncüKısımHakkındaCenâb-ı Hakka hamdolsun ki bizleri peygamberlerin efendisi, âlemleriniftiharı olan Hazret-i Muhammet (s.a.v.) Efendimiz’e ümmet kıldı.Padişahımız Gazi Abdülmecit Han’ın güzelliklerle dolu devrinin adalet veinayetindenpayaldırdı.

Bukitabınâcizmüellifibueserinitelifederken,yüceDevletimizin1769-1770 senesinden 1785-1786 senesi sonuna kadar olan hadiseleri birinci veikinciciltlerdeanlattı.Üçüncüciltisehicrionüçüncü(milâdîondokuzuncu)asrın olaylarına bir giriş mahiyetinde olacak ve geçen asırda başlayanhadiselerin tertipveneticeleriniokuyucularınzihinlerine intikalettirebilmekgayretini gösterecektir. Bu sebeple bu cilt, birinci ve ikinci ciltleritamamlayıcıolacakve1786,1787-1788seneleriolaylarınıhikâyeedecektir.

Bucilt,altıbölümeayrılmış,birbaşkatarzdadüzenlenmiştir.

1.Bölüm:Arabistandolaylarınıneskiveyeniolaylarını,

2.Bölüm:Hindistanhaberlerini,

3.Bölüm:Kafkasya’nındurumu,Dağıstan,GürcistanveÇerkezlerinhâlini.

4.Bölüm:Rumeli’yeaitbazıönemliolayları,

5.Bölüm:İslâmmilletlerinindurumuveRuslarınsaldırılarını,

6. Bölüm: 1786, 1787-1788 yıllarının hadiselerini, Rus ve Avusturyaseferlerininsebeplerinianlatacaktır.

BİRİNCİBÖLÜM

Mısır’ınTarihiveMısır’daGelişenOlaylar

Bubölümdeanlatacağımızolaylarınbaşlıcaları“dünyanınanası”isminialanvebirçokhazinelerigöğsündesaklayanMısır’ıngariphalleriolacaktır.

Eski Mısır’ın halkı, Kıptî milleti olup hükümdarlarına Firavun denirdi.Hazret-i Musa’nın karşısına çıkan Firavun da bunlardandır. Ancak KıptîDevleti çok sürmemiş, çökmüş ve Kıptî halkı yabancı boyunduruğu altınagirerek,herasırdayabancıbirkavminkahrediciemirlerineboyuneğmiştir.

Mısır,HazretiÖmerzamanındafetiholunduktansonrahaylimüddetHilafetmerkezindenniyabetusulüileyönetilmiş,sonradanbağımsızdevletlerzuhur

etmiştir. Bu devletlerden birisi Rafıziye Devleti’dir. Bir müddet Mısır’daRafızî mezhebi yayıldıktan sonra Eyyûbî Devleti zuhur etmiş, Rafızîlikortadan kaldırılarak İslâm dini tekrar kurulmuş ve Suriye kıyılarını elegeçirmiş olan Haçlıları imha etmiştir. Eyyûbî Devleti 81 sene sürmüş; ilkhükümdarı Melik Selahattin, son hükümdarı iseMelik Salih’in Şecerüddürisimlikarısıdır.

Mısır’da ilk olarak birçok köleler alıp onlardan asker yapan bu MelikSalih’tirkiEyyûbîDevletibuyüzdençökmüştür.Şöyleki:MelikSalihölüpoğlu Nuran Şah Mısır’a sultan olduğunda, babasının asker yazdığıkölemenlere itibar etmediğinden onlar da bundan ürkerek kendisiniöldürmüşlerveyerineannesiŞecerüddürr’ütahtaçıkarmışlardır.Üçaysonraonudatahtındanindirmişler,ozamanMısır’daTürkDevletihâkimolmuştur.

Türk Devletinden “Kalavun” adlı zat, Mısır hükûmetine el koymuş vekendisine“MelikMansur” isminivererekKalavunDevleti’nikurmuştur.BudevletMısır’da 100 sene hüküm sürdükten sonra bumemleketin fitneciliğiyüzünden çökmüştür. Kalavun hükümdarlarından Melik Eşref, memlekettehükümsürenşakilerisürmeyiemrettiğindeşakilerbaşkaldırıpEşrefileharbetutuşmuşlarveneticedeperişanolmuşlardı.

SultanEşrefbunlarınkimisiniöldürmüş,kimisinisürmüş,birkısmıdabazıemirlere sığınarak Mısır’da kalmışlardır. Bunların çoğu Çerkez olup buvak’ada gözden düşmüşler ve Mısır’da tahkir edilmişler fakat KalavunDevleti’nidüşürmekiçinfırsataramayabaşlamışlardır.

Milliyetçilik bağları kuvvetli olan ve manen birlik hâlinde bulunan buÇerkezlerden bir kısmı da padişaha yanaşmış ve punduna getirerek Eşref’iöldürmüşler.Mısır’ınkaynaklarınıelegeçirmişler,horgörülürkenbirdenbiresözleri geçer olmuş. Fakat birçok iç harpler olmuş, nihayet Çerkez Berkokhepsini yenerek Melik Eşref’in oğlunu tahttan indirmiş, kendisi tahtageçmiştir.

Çerkez hükümdarlarıMısır’da 130 sene kadar hüküm sürmüşler, nihayetsonÇerkezhükümdarıKansuGavri,YavuzSultanSelim’emağlupolmuşveÇerkezDevletidağılmıştır.BundansonraMısır,DörtHalifedevrindeolduğugibi,hilafetmerkezindenniyabetsuretiyleidareedilmişsedebumemlekettekarışıklıklarsonaermemiştir.

SultanSelim’den sonraMısır beyleri ve askerleri “FıkariyeveKasımiye”adıyla iki fırkaya bölünmüş ve bu iki fırka birbirlerini öldürmeye devametmişlerdir.

Bununsebebişuimiş:YavuzSultanSelimMısır’ıfethedipÇerkezbeylerini

ele geçirdikten sonra bir gün divan-ı hümayunda “Çerkez beylerindengörmediğimizkimsekaldımı?”diyesorduğundahuzurdabulunanHayırBey:“Evetefendim,SevdunBeynamındagayetyaşlıbirisivarkievineçekilmiştir.Onun Zülfikar ve Kasım namında iki oğlu var ki yiğitlikte eşleri yoktur.Babalarıonlarıdaevindehapsedip,halklatemastanyasaklamıştır.”dedi.

Yavuz Sultan Selim Han bunun üzerine Hayır Bey’e: “Bu adam uzakgörüşlü ve gönülden anlayan birisi olsa gerek, hemen ziyaretine gidipnasihatlerini dinleyelim.” deyip doğru Sevdun Bey’in evine varmışlardır.GörmüşlerdirkikendisiKur’ân-ıKerîmokuyorveetrafındabirçokadamlarıhizmetediyor.

SevdunBeygeleninSultanSelimolduğunuanlayıncahemenayağakalkıpkullukmerasimini ifaya başlayıncaYavuz, kendisine iltifat etmiş ve yanınaoturarakkenaraçekilmesininsebebinisormuş.SevdunBeydemişki:

“Devletimizin işleri bozuldu. Hükümdarlarımız da akıllı ve tedbirliadamların sözünü dinlemeyip devlet büyüklerini idam etti ve büyükmakamları küçüklere verdi.Onlardayüzbulup fukarayı incitmeye, fesat vezulme başladılar. Bu sebeple fakirler sultandan yüz çevirip Allah’ayalvarmayabaşladılar.

Benbuhâligörerekdevletimizinilâhîintikamaveadaletemaruzkalacağınıanladım ve derhal inzivaya çekildim. Doğacak belalardan korkarakoğullarımıdahalklatemastanmenettim.”

Sultan Selim, oğullarını getirtip hâl ve tutumlarında yiğitlik görerekkendilerini taltif etmiş ve onlara bazı akarlar ihsan etmiştir. Ertesi günüsahraya çıkıp bütün emirleri ve askerleri davet etmiş, Âmir Sevdun veoğullarıdagelmiş.SultanSelim,KasımileZülfikar’ınatlarınabinipbinicilikhünerlerini göstermelerini istemiş. Onlar da atlarına binerek o kadar hünergöstermişler ki gözler kamaşmış. Osmanlılar bu maharete pek ziyadeşaşmışlar,padişahtarafındanikisinedehil’atlergiydirilmiş.

Sultan Selim bir gün sonra yine böyle bir divan yapıp askeri iki fırkayaayırmış, birisine Zülfikar Bey’i, ötekine Kasım Bey’i başbuğu kılmış.Zülfikar’ınkilere beyaz, Kasım’ınkilere kırmızı esvap giydirilmiş ve cenkşeklinde birbirlerine saldırmaları emrolunmuş, onlar da toz kaldırarak vemızraklarını tokuşturarak hamleler yapıp hakikî cenk şeklinde hareketlerebaşlamışlar. İş o kadar kızışmış ki az kalsınmeydanda öldüresiye saldırılarolacakmış,işbuhâlegelincegüçbeladurdurulmuş,fakatişbununlabitmeyiphırsbakikalmış.

Mısır emirleri ve askerleri Fikariye ve Kasımiye diye iki fırkayabölünmüşler, birisi kırmızı, öteki beyaz giymeye başlamışlar; beyazlarkırmızıdanvekırmızılarbeyazdannefretetmeyebaşlamışlar,FikariyegrubuOsmanlılara ve Kasımiye grubu da Mısırlılara meyletmişler. Bu cahilanegayret bir âdet hâline gelmiş, her fırka kendi renginde bayrağını taşımayabaşlamış,butefrikayüzündennicecanlarakıyılmıştır.

Mısır’damansıplarbuikifırkaarasındabölünmüş.MeselaHaraçEmirleriFıkarriye’den, Defterdar Kasımiye’den, Müteferrikabaşı Fikariye’den,Çavuşlar Kâhyası Kasımiye’den olurmuş. Bunlar sık sık birbirlerinetahakkümhevesinedüşmüşlervearalarındabüyükcenkvekıtalsüregitmiştir.

Bukeşmekeş,1729-1730yılınakadarsüregelmiş.BuyılMısır’daikifırkaarasında büyük bir harp olmuş, Fikariye galip gelip Kasımiyenin çoğunuöldürmüşler, kalanların kimi Anadolu’ya ve Şam’a kaçmışlar. Bu suretleFikariyegrubuMısırEmirliğinitekbaşınaelegeçirmişsedeonlardafırkalarabölünerekbirbiriyleboğuşmuşlardır.HattaKocaRagıpPaşaMısırValisiiken,bunları barıştırmaya uğraşmışsa da başa çıkamamış 1729-1730 senesindevaliliktenazledilmiştir.

1766-1767 senesine kadar Mısır emirleri birbirini öldürmeye devametmişlerdir. Bu esnada Emirlerden Ali Bey hasımlarını yenmiş, mansıplarıkenditaraflarınavermişvemeşhurEbuzzehebMehmetBey’ineliylepekçokhasımlarınıidamettirmiştir.

AliBeybirçokmemlûklarsatınalarakbunlarıyetiştirmiş,ümeramesleğinesokmuşhazinedarı olanBüyük İsmailBey’e imaret vermiş,Ebuzzeheb’i deonunyerinehazinedaryapmıştır.Ebuzzeheb,çokyiğitvetedbirliolduğundan,çokgeçmedenkendisineemanetverilmiştir.

MehmetBey’eEbuzzeheb (altınbabası)denmesinin sebebi şudur:Kaledeemaret hırkasını giydikten sonrabahşiş olarak etrafa altındağıtmış, sokaktafakirlerealtınserpmişvedaimaböylealtın ihsanettiğinden,buadıalmıştır.Herhususta talihiyavergitmişvemağlûbiyet tatmamıştır.BöyleceherkesingözündeşanlıgörünmüşveAliBeyindindedemakbulolmuştu.

CezzarAhmet Paşa da bu sıradaMısır emirlerinin ileri gelenlerinden idi.AliBeyönemli işleriniEbuzzehebileCezzarAhmetPaşa’yagördürürdüve

hasımlarınıonlaraidamettirirdi.

Emirler içinde Ali Bey’in sakınacağı bir Salih Bey kalmıştı. Onunlabirbirlerine ihanet etmemeye sözleşmişlerdi. FakatAliBey idarede rakipsizkalmak istediğinden Cezzar’la Ebuzzeheb Mehmet Bey’e, Salih Bey’iöldürmeleriniemretmişti.Cezzar,SalihBey’eubudiyettekıdemliolduğundanbu işten çekinmiş, bunun üzerine Ali Bey’in Cezzar’a olan sevgisidüşmanlığadönünceCezzarMısır’dankaçmayamecburolmuştur.

CezzarAhmetPaşaCezzar Ahmet Paşa, aslen Bosnalıdır. On sekiz yaşındayken İstanbul’agelmiş, berber olarak Hekimoğlu Ali Paşa’nın konağına intisap etmiş, AliPaşa, Mısır valisi olunca, o da Mısır’a gitmiş ve bir müddet Paşa’nınkonağındaistihdamedilmişti.

Kendisi cesur ve yiğit olmakla beraber harp ve dövüş tekniklerinde demaharet kazanmıştı. Sonraları,Mısır emirlerinden yukarıda adı geçen SalihBey’e intisap etmiş, onunla birlikte hacca gidip gelmişti. Salih Bey,kendisindenhoşlanmışveonaMısıremirlikleriesvabıgiydirmişve“BoşnakAhmet”diyetanınmayabaşlamıştır.

Cezzar, bir müddet sonra emirlerdenAbdullah Bey’e intisap etmiş, onunBahire Araplarına yaptığı sefere iştirak etmiş, Abdullah Bey’in bu seferdeölümüüzerineBoşnakAhmetBahire’debirköyemüsellimtayinedilmiştir.

OradaHünadiAraplarınıbulupöldürürdü.Bunlarınilerigelenlerindendörttanesini öldürüp kesik başlarını Mısır’a yollayınca kasap manasına gelenCezzarlakabıverilmişve“CezzarAhmet”diyenamsalmıştı.AliBey,onunbuşöhretiniduyuncaMısır’açağırıpzaptiyeninbaşınageçirmişti.

Bu memuriyette bulunan kimsenin, görevi gece gündüz şehir içindedolaşarak asayişi sağlamaktı. Cezzar bu işindeki başarısı ile Ali Bey’intakdirine mazhar olmuş ve kendisine emirlik verilmiştir. Cezzar, bilgisinikılıcının kuvvetiyle birleştirerek Mısır emirleri içinde sivrilmişti. Ali Bey,Ebuzzeheb ile Cezzar’a rakiplerini ortadan kaldırma işini onlara havaleetmişti.

AliBeyileSalihBey’inaralarındaittifakanlaşmasıvardı.Diğerrakiplerinibertaraf edenAliBey, SalihBey’in de ortadan kaldırılmasını onlara havaleetmek isteyince, Cezzar, ekmek yediği kapıya karşı (Salih Bey’e) hıyanetedemeyeceğini bildirmiştir. Bunun üzerine Ali Bey, deşifre olmamak için:

“Cezzar, meramım seni denemekti. Sadakatin indimde şimdi sabit oldu”diyereklafıdeğiştirmekistemişfakataralarındakigüvenkaybolmuştu.

Cezzar, Ali Bey’in yanından ayrıldıktan sonra Salih Bey’in konağınagitmiş, olanı biteni ona anlatmıştır. Fakat SalihBey buna ihtimal vermemişve:“Ali Bey kardeşim ile baştan beri aramızda sözleşme var, bana suikastyapacağınaaklım kesmez.”demişti.Bukonunun şüyubulmamasını isteyenAliBey,ertesigünSalihBey’inkonağınagidip:“EbuzzehebMehmetBeyileCezzar’ıseninhakkındanasıldenedim,anlatayımmı?”deyipbinderedensugetirerek:“Onlarınasıldenedimsesizdeadamlarınızıbenimhakkımdaböyledeneyiniz.”diyeSalihBey’iinandırmıştı.

Sonra Ebuzzeheb Mehmet Bey’i çağırıp: “Artık bize lazım olan SalihBey’le Cezzar’ın işlerini bitirmektir.” diye katillerini ona havale etmişti.EbuzzehebMehmetBey,fırsatınıbulduğubirgünkılıcınıçekerekSalihBey’iöldürmüştü.Buvak’adaCezzardahazırbulunuptarafsızdurmuş,buyüzdenAliBeytaraftarlarınıntenkitlerinemuhatapolmuştu.

Bu esnada Ebuzzeheb Mehmet Bey, kılıcını silerken Cezzar’a: “Getirkılıcınıbakayım,benimkigibimidir?”demiş.Cezzar,Ebuzzeheb’inniyetinihissetmiş:“Birader,benimkılıcımdüşmanyüzüneçıkar.”demişti.EbuzzehebMehmetBey,işişakayavurmuşsadaCezzar’ınonagüvenikalmamış,hemeno gece evinden çıkıp tebdili kıyafetle İskenderiye’ye gitmiş, hasımlarını birikigünoyalamakiçinarayanlara:“Hastadır.”dedirtmiştir.Bir-ikigüniçindekaçtığıanlaşılarakarkasındanadamsaldırılmışisedebu

müddet içinde Cezzar, İskenderiye’de bir gemiye binmişti. O vaktindenizcilik âdetlerine göre gemiden çıkarılmayıp 1768-1769 tarihindeİstanbul’a getirilmişti. Bundan sonra Cezzar pek çok sıkıntılar çekerekAnadolu’ya geçmiş; Halep’e ve oradan Şam’a gidip serseriyane bir hayatsürmeyebaşlamıştı.

Mısır emirlerinin kötü idaresi yüzünden Haremeyn tahsisatı ödenmediğigibi,Mısırhacılarıdatürlübelalarauğramaktaydılar.BuhâlDevlet-iAliye’yiüzüyordu. Şam Valisi ve Hac Emiri Derviş Paşa’nın gevşekliği vekudretsizliği yüzünden gaileler bitmemiş, devam etmişti. Bunun üzerineDarüssaade Ağası’nın teklifi ile Cezzar Ahmet Paşa veya Azimzâdelerdenbirisinin tayini gerekmişti. Yapılan soruşturmalarda Azimzâdelerden bu işigörebilecekkimsebulunamadı.

Cezzar, servetinden ve kudretinden başka cesurluğu ile de aşiretlerarasındaki ün salmıştı. Şeyhülislâmın konağında yapılan toplantıda Hac

Emirliği ve Şam Valiliği için herkesin fikri soruldu sonunda, MüftüzâdeAhmet Efendi sözü bağlayarak: “Hemen Allah’a güvenip Cezzar’a ŞamValiliğiveHacEmirliğiverilsin.”dedi.Cezzar’ınŞam’ayakınlığı,kuvveti,dolayısıylatayininiuygungördü.

AliBeyveAkıbeti

Ali Bey, Salih Bey’i öldürttükten, Cezzar da kaçtıktan sonra, Mısır’ınidaresini tamamen eline geçirmiş, çekineceği bir kimse kalmadığından,keyfinegörehükmetmeyebaşlamıştı.

Ali Bey, Çerkez beylerinin tarihlerini öğrenerek; Mısır’da ÇerkezDevleti’ni yeniden kurmak gibi bir olmaz hayale düşmüş, kendisiniBerkokgibi görmeye başlamıştı. Ama Osmanlı saltanatının kudreti, şan ve şerefiKalavun Devletine benzemezdi. Ali Bey gibi nice şakiler isyan edincecezalarınıgörürlerdi.

O sırada Osmanlı Devleti, Rusya seferiyle meşgul olduğundan, Ali Beymeydanı boş bulmuş, Ruslar da kendisini kandırmış, Osmanlı Devleti’nebaşkaldırmıştı.MısırValisiMehmetPaşa’yıönceazletmiş,sonrazehirletmiştiBundansonradörtsenekadarMısır’avaligönderilemedi.

Ali Bey bu arada isyanı artırmış, 1770-1771 senesinde asker toplayarak.Ebuzzeheb Mehmet Bey ve Cüdavî Hasan Bey’i göndererek Hicaz’ızaptettirmiş,İsmailBey’ideŞam’ızaptamemuretmişti.Şam’dabağımsızlığıilan etmiş olan Tahir Ömer’den bu hususta yardım istemiş, Tahir Ömer dekabulederekoğullarınıEbuzzehebMehmetBey’inmaiyetinevermişti.ŞamValisi Gürcü Osman Paşa bu durumu öğrenince, karşı koyamayacağınıanlayıpŞam’ıterketmekzorundakalmışveHama’yagelipaskertoplamayakoyulmuştu

Ali Bey işte bu eğri yola sapmış ve Moskof İmparatoriçesi Katerina’yauymuştu.OysaRuslarbizimdindüşmanımızolduklarındanmüminolanlarınonlarla harp etmeleri farz olmuştur.EbuzzehebMehmetBey ile İsmailBeyŞam’a girmişler, Ali Bey kendilerine asker ve cephane yollamış veilerlemeleriniemretmişti.

İsmail Bey, uzağı gören bir zat olduğundan, Ebuzzeheb Mehmet Bey’infikrini değiştirmeye çalıştı ve dedi ki: “Yüce devlet Rus seferi gailesiniortadankaldırırsaöfkesibizlereyönelecektir.KaldıkiİslâmSultanı’naisyanşeytanaldatmasındandır.”

Ebuzzeheb Mehmet Bey, subaylarını toplayıp Ali Bey’den gelen yazıyı

onlara okumuşve:“Gurbet ellerde sefere devam etmemiz emrolunuyor. Biziseborcumuzuödedik.Artıkevimizebarkımızadönmeliyiz.”demesiüzerine,Mısır’a dönmeye can atan emirler hemen Ebuzzeheb Mehmet Bey uyarakMısır’a döndüler, Osman Paşa da tekrar Şam’a girdi. Böylece Ali Bey’leEbuzzehebMehmetBey’inarasıaçıldı.

EbuzzehebMehmetBey, halkın sevgilisi olduğundan, taraftar kazanmıştı.AliBeybirgeceEbuzzehebMehmetBey’inkonağınıaskerlesarmışsadao,kaçmayamuvaffakolmuş,hattaKasımiyefırkasıartıklarındanbirçokdaaskertoplamıştı.DurumahâkimolamayacağınıanlayanAliBey,Akkâ’yakaçmıştı.EbuzzehebMehmetBeygelipMısır’ıelegeçirdiveolupbitenleriniOsmanlıDevleti’ne bildirdi. Bu haber 1772-1773 yılındaOsmanlı ordusuna erişmiş,büyüksevinçuyandırmıştı.

Ali Bey ise Şam’da asker toplayıpMısır’ı ele geçirmek üzere Rusya’nınAkdeniz donanmasını Akkâ’ya getirtmişti. EbuzzehebMehmet Bey ile AliBey arasında Salihliye’de vuku bulan çarpışmada EbuzzehebMehmet BeygalipgelmişveAliBeyyaralıolarakelegeçirilmişti.EbuzzehebMehmetBeykendisinesaygıveihtimamgöstermişvetedavisiiçinhekimlertayinetmişsede sonradanzehirlenipöldürülmüştür,böyleceMısırValisiMehmetPaşa’yaettiğinibulmuştur.

CezayirliHasanPaşa’nınMısırSeferiAli Bey’in ölümünü duyduğu anda Mısır Emiri Tâhir Ömer, Akka’yı elegeçirdi ve artık çekinecekkimsekalmadığından şekavet ve isyanını arttırdı.1775-1776senesindeMısırişi,CezayirliHasanPaşa’yahavaleedildi.HasanPaşa,donanmayıalarakAkkayolunu tuttu.MaiyetineŞamValisiAzimzâdeMehmet Paşa, Sayda Valisi İbrahim Paşa, Adana Valisi Mehmet Paşa vekendisine Rumeli Beylerbeyliği payesi verilmiş olan Cezzar Ahmet Paşaverildi.

BukuvvetlekaradanvedenizdenTahirÖmer’inüzerinesaldırıldı.Durumuöğrenen Tahir Ömer bir danışma meclisi topladı. Bu mecliste Saydamütesellimi Karadenizli Ahmet Ağa (Gazi Hasan Paşa’nın Ahmet Ağa ilegizlihaberleştiğiettiğidesöylenir):“Selametsultanınemrineitaattir.Hemenbiraz akçe vererekKaptan Paşa’yı razı edelim.”dedi. TahirÖmer bu fikritasvipettiveadamlarınaparatoplamalarınıemretti.Fakatyeterliparayoktu.

Ahmet Ağa: “Bana birkaç yüz akçe verin, gidip Hasan Paşa’yı iknaedeyim.Devletinkılıcıuzundur.”dediysedemeclistebulunanötekileriharp

taraftarı oldular. Bunun üzerine Ahmet Ağa kale burçlarında bulunanmuhafızlara:“TahirÖmer’in niyeti padişahın askeriyle vuruşmaktır.Biz iseMüslümanız; Müslüman sultanına itaat vaciptir.” dedi. Muhafızlar padişahaskerinekarşıkurşunatmamayakararverdiler.

Kaptan Paşa donanmayla Akka Kalesi’ni dövmeye başladı. Tahirmuhafızlara donanmaya ateş açmalarını emrettiyse de bunlar emridinlemediler. Tahir kaçmaktan başka çare bulamadı; kaçarken bir rivayetegöre Karadenizli Ahmet Ağa tarafından kurşunla vuruldu. Kaptan PaşaaskeriylekarayaçıkıpAkka’yızaptettiveTahirÖmer’inmallarınaelkoydu.Birçokkıymetlieşyadanbaşka82.000keseliknakitelegeçirildi.

Mısır hazinesi Haremeyn’e verdiği tahsisattan gayrı, İstanbul’a her senepara gönderirdi: bu para gelincemerasimle hazineye teslim edilirdi. YavuzSultanSelimdevrindeherseneİstanbul’agelenpara600.000florinidi.

Florin her tarafta geçen Venedik altınıdır ki yaldız altına muadildir.Sonraları florin tabiri değiştirildi. Fakat zamanla ihtilaller ve kargaşalıklaryüzünden Mısır varidatı azala azala 1754-1755 senesinde iki bin keseyeinmişti.AliBey’inisyanısıralarındabuparaİstanbul’agönderilmezolmuştu.Gitgide isyanlar yüzündenOsmanlıDevleti’ninbuvaridatı iyice azalmışveemirlerin zulmünden halk bizar olmuş, nihayetMısır,CezayirliHasan Paşaeliyletedipedilmiştir.

Lübnan’ınİdaresiveAhalisininDurumuSayda eyaleti, sancaklara bölünmüştü. Lübnan, eyalet içinde bulunmakta,nahiyeveilçelereayrılmışdurumdaydı.Herbölgedeayrıbirhanedanhâkimdive bunlar “Emir Cebel” denen bir genel hâkimin emrindeydi. Önce buhâkimlikte Muin oğulları hanedanı sonra Şahab oğulları hanedanı hükümsürmüştür.

Şahap oğullarından önce Cebeli Lübnan ahalisi “Krisiye” ve “Yeminiye”diye iki fırkaya bölünmüştü. Bunlar boyuna birbiriyle boğuşuyorlardı. Buhanedanın hepsiDürzî idiler. Hanedanmensuplarının bazıları şeyh, bazılarıemirdi.

Emirve şeyhlerdenbiriCebeliLübnanhâkimiylegörüşmek isterse,gelenŞahap oğullarından ise oda kapısından girdiği anda, hâkim hemen ayağakalkar, o da gelip hâkimin omzunu öper. Gelen başkası ise hâkim selamaldıkça ayağa kalkmaz ve eğer, Ebicemi’den ise hâkimin pazusunu, BeniRestan’danisebileğiniveyabaşparmağınıöperdi.Emirveşeyhlerdenbiribirsuç işlerse öldürülmez, hapsedilmez, yalnız mallarına el konur veya

sürülürdü.

Lübnannüfusuozaman217.000olup6.000’iSünnî,11500’üŞiî,30.000’iDürzî,120.000’iMarunî,47.000’iRum,1.000’iYahudiidi.Şamtaraflarındada130.000kadarMarunî,128.000Dürzî,4.000Şiîvardıkibunlarıntoplamı300.000’i bulur. Marunîler 42.000, Şiîler 4.000, Dürzîler 58.000 askerçıkarırlardı.Dürzîlerin çoğu çiftçi idi.Diğerleri sanat ve ticaretle uğraşırlar.Dürzîkadınlarıngüzellikleriötekiguruplarkadardeğildir.

Cebel-i Lübnan’ın havasının güzelliği inkâr olunmaz. Halkı çok çeşitliyemek yemediklerinden vücutları sıhhat üzeredir. Marunîler Katolikmezhebindendirler.BunlarıHristiyanyapanManıismindebirpapazdır.

Dürzîler; görünüşte Müslümanlık iddiasında iseler de aslında İslâmakidelerini, hatta bütün dinleri inkâr ederler. Dürzîlerin hamiyetleri vegururları fazla, sabır ve tahammülleri çok olup, dillerine hâkimdirler;öfkelenselerbilekötüsözsöylemezler.Sözlerinebağlıdırlar;dostedindiklerikimseleresadıktırlarveonlarınuğrundatehlikeyeatılmaktançekinmezler.

Kabileler arasında vuku bulan çarpışmada taraf tutarlar, dostları uğrunahayatlarını tehlikeye sokarlar. Kadıları gerçi İslâm şeriatına göre hükümverirlerse de nikâh ve boşanma gibi hususlarda kendilerine göre usullerivardır.

Evlenmelerişöyledir;birikızalmakistediğindeöncekızınevinebirgörücügönderir. Kızın ailesi kızı verecek olurlarsa hemen bir parça tatlı getiripberaber yerler ki bu tatlıya “numaniye” derler. Bu tatlı yenilince nişanyapılmışolur.Görücükocayahaberverdiğinde,odakendikabilesindebazıkimselerigöndererekanlaştıklarımehirüzerinesenetyazdıklarındakızonunzevcesiolmuşolur.

Eğer kız muvafakat etmeyecek olursa, hemen onu boşayıp başka biriyleevlenir.Dürzîlerdeikikadınıncemicaizdeğildir.Biriniboşamadıkça,ötekinialamaz.Erkekboşadığıkadınıbirdahaalamaz.

Dürzîlerin bazımuamelatında da İslâm şeriatına uymayan âdetleri vardır.Meselabiradambütünmallarınıevlatlarınınbirinevasiyetedebilir,ötekilerimahrum edebilir.Yalnız atalardan intikal etmişmallar evlatlar arasında eşitbölünür.

Dürzîlerinbatini inanışlarındanbirisideFâtımîhükümdarlarından,HâkimBiemrihi’ninAllahlığına inanmalarıdır.Bukişinin ismi,MansurUbeydi’dir.Astrolojiye fazla rağbet ettiğinden, Dürzîler de ona uyarak bu bilgileredalmışlar,başkailimlererağbetetmemişlerdir.

Hâkim Biemrihi Rafızî’dir. Adı Hâkim Biemrillah iken Allahlık iddiaettiğinden “Hâkim Biemrihi” lakabını almıştır. Bu adam birtakım gariphallere düşmüş, nihayet öldürülmüştür.Dürzîlere göre ise ölmemiş, göklereçıkmıştır.

Bu adam, beyaz bir eşeğe binip dolaşmak itiyadındaydı. Bir gün Mısırcivarında bir yere gittiğinde birkaç Müslüman birden bire kendisiniöldürmüşler,leşinibirkuyuyaatmışlar,esvaplarınıdaeşeğininyanınabırakıpkaçmışlardı. Hâkim’in adamları bu hâli görünce“Eşeği ve gömleği orada,kendisiyok.Göklereçıktı.”demişlerdir.

Adamın ulûhiyetini ilk tasdik eden, Şeyh Mehmet Dürzî’dir. Bununadamları Mısır’da gizlice tapınaklar inşa etmişler ve Hâkim Biemrihi’yetapmayabaşlamışlardı.

Dürzîler görünüşte Müslüman iseler de peygamberleri inkâr ederler veonlara göre namaz ve oruç yerine asıl farz olan şey, doğru söz ve dostuesirgemektir. Kur’ân-ı Kerîm’i okurlarsa da kendilerine göre yorumlarlar.Reenkarnasyonainanırlarveilâhîhüviyetinherasırdabirkalıbagirdiğinivenihayet hâkimde tecellî ettiğini söylerler. Yalnız bu gibi maksatla batılinanışlarını aralarında bir sır gibi saklarlar, yabancıya açılmazlar. Halkı“akıllılarvecahiller”diye ikiyeayırıpkadınlarıdaböyle tasnifederler.Hertaifeancakkendigibilerletemaseder.

Kur’an-ıKerim’e kendilerine göremana verirler.Mesela:“Namaz insanıfuhuştan ve haramdan tenzih eder.”manasındaki âyeti fuhuş ve haramdanmaksatEbubekirveÖmer’dirdiyeyorumlarlar.DürzîliğinesasıHz.Ebubekirve Hz. Ömer’den nefret etmek ve Ali’yi sevmektir. Onlarca hakikî namaz“HakimBiemrihi”ninilahlığınainanmaktır.

Nusayriler; Lazkiye ve Trablus yörelerinde, dağlarda otururlar. Onlar dabatıniyeden olup Dürzîler gibi, görünüşte İslâm olmakla beraber,reenkarnasyonainanırlar.BatılinanışlardaDürzîlerebenzemekleberaber,bazıhususlardaonlardanayrılırlar.MeselaDürzîler iffetliolupzinadankaçınırlaramaNuseyrilerzinayımubahsayarlar.

“Birkadının imanıkendimezhepdaşlarınanefsinivermesiylekâmilolur.”derler. Bunlar da birçok fırkalara ayrılmış olup bazıları kadınları hayvanderecesindesayarlarveölünceyokolduklarınainanırlar.

Her dindeki adamın ruhunun o dinden başka birine geçtiğine inanırlar.Bazıları insan ruhunun yırtıcı hayvanlara geçtiğine inanırlar.Ülûhiyetin sonolarak Hazret-i Ali’ye intikal ettiğini, ondan da göklere çıkarak güneşe

yerleştiğini kabul ederler. Bu sebepten gün doğması ve batmasında güneşesecdeederler.Camileriolmadığından,evlerde toplanırlar.Butoplantıyerlerimahrem olup, yabancı biri girecek olsa onu gizlice öldürürler. En büyükbayramları4NisanNevruzgünüdür.

İKİNCİBÖLÜM

HindistanveOsmanlıileİlişkileriHindistan’ın eski hükümdarı Şekrut Fermas, bi’setten (Peygamberimizepeygamberlikverilmeden)önceayınyarılmasımucizesinirüyasındagörmüş,Biset’tensonraMekke’yegelirkenyoldaölmüştür.1780senesindeHindistanhükümdarı Bibi Sultan, bu zatın torunlarındandı. Bibi Sultan, Sultan AliRace’ninkızkardeşioluponunölümünde tahtaçıkmıştı.OcivardabulunanMüslümanlarahükümdarlıkediyordu.

Osmanlı Padişahı’na yazdığı mektupta, bu diyarda ateşe tapanlarınkendisine hücum ettiğini belirterek Osmanlı Devleti’nden yardım istemişti.BirsenesürenharplerdensonraMüslümanlarmuzafferolmuşlardı.Fakatbirsene sonra Mecusiler İngilizlerden yardım alarak tekrar Müslümanlarasaldırmışlar ve kalelerini ele geçirerek oradaki Müslümanları kılıçtangeçirmişlerdi.

BibiSultan,yardımtalebini1784-1785senesindetekrarladıysadaOsmanlıDevleti içte ve dışta gailelerlemeşgul olduğundan yardım edecek durumdadeğildi. Bibi Sultan, bu saldırışlar karşısında eskiden Milibar sultanlarınındara düştükçe Osmanlı Devleti’nden yardım gördüklerini ileri sürerek(Mesela Sultan Murat tarafından bu yardım yapılmıştır.) yardım istiyordu.Bunun üzerine padişah İngiliz kralına bir mektup yazarak Milibarhükümdarındanaldıklarıkalelerinvegemileringeriverilmesiniistemişti.

Osmanlı Devleti gaileleri dolayısıyla bir yardım yapamadığı gibi İngilizhükümdarına yazılan mektuptan da bir sonuç alınamamıştı. Yalnız Hinthükûmetlerinin çöküş ve yenilgilerinin sebebinin birbirinden ayrılmalarıyüzünden olduğu ihtar edilmiş, hatta vaktiyle Osmanlı hükûmeti bunlarınbirleşmeleriiçingayretsarfetmişti.

HintElçilerininGelişi1786senesieylül-ekimayındaBağdatValisiSüleymanPaşa’danBâb-ıAli’yegelen mektupta Hindistan, Paten eyaletinin hükümdarı Tipo Sultan’ınelçilerinin bazı hediyelerle geldiği ve yedi kıta gemiyle Mısır’a çıktıklarıbildiriliyordu.Tipo Sultan’ın arzusuHalife’ye bağlanmak olup Patent ilinin

MenkirveBenderşehirlerininbütünmahsulünüpadişahavermekistediklerinibildirmekveburasınıidareetmekiçinbirvaligönderilmesiisteniyordu.

GönderilenmallardanFrenklerdenolduğugibi yüzdeüçgümrük alınmasıisteniyor,numuneolarakFrenkkârîtüfek,tabancaveonikisaatsudakaldığıhâldekurukalanbantgönderileceğiveBağdat’tabulunanevliya türbelerinehediyeler verileceği bildiriliyor. Elçilerin yanında 20 tavus kuşu, üç dudukuşu, 20 siyahmaymun ve bir siyah fil gönderileceği yazılıyordu. Padişahsefirlerinİstanbul’agönderilmeleriniveyanlarına300kişiverilmesiniBağdatValisi’nebildirdi.

ElçilerinifadesinegöreTipoSultan’ınisteği;Halife’yebağlanmakvebunuteyit için Paten eyaletinin şehirlerinden ikisini bütün ürünleriyle beraberpadişahahediyeetmekolduğunuvebumaksatlaorayabirvaligönderilmesiniricaetmekti.HernekadardevletlerarasındahediyealıpvermekalışılmışbirşeyidiysedeTipoSultan’ınyaptığıgibitoprakhediyeetmekgörülmemişbirşeyolduğundan,elçileringelmesimeraklabekleniyordu.NihayetGulamAliHan, Nurullah Han, Lütfü Ali Han ve Cafer Han namında dört elçi 1786-1787 senesinde İstanbul’a gelerek Reisülküttap Süleyman FeyzullahEfendi’ylegörüştüler.

Bu görüşmenin zabıtlarından bazı fıkralar: Hindistan geniş ve büyük birmemleket olup içinde nice hanlar hükümrandır. Uzun zamandan beriTimur’un torunları bütün hanlara hâkimdirler. Delhi bunların başkentidir.Vezirlerine“nizamülmülk”derlerdi.

BundankırkseneönceTimurtorunlarındanHindistanhükümdarıMehmetŞahölmüştü.YerinegelenAhmetŞahyedisenesaltanattabulunduktansonra,erkekevladıolmadığındanTimurDevletiakrabaçocuklarınageçti.OvakitteneriTimurhükümdarları,istiklallerinikaybederekhereyalettebulunanhanlarbağımsızlıklarınıilanetmişlervemal-mülktoplamayakoyulmuşlardı.

AteşeveputatapanHintliler,birtaraftandaticaretmaksadıylaHindistan’agelipgidenİngiliz,Fransız,Portekizliler;Bengal,Güeceratgibinicegenişvegeliriçokeyaletlerielegeçirmişler,erkekvekadınlarıesiretmişler,mescitlerikiliseyeçevirmişler,hanlararasınanifaksokmuşlardı.

Elçiler, Tipo Sultanı’nın Paten eyaletini başkent yaptığını söylemişler vereisülküttaba bu Sultan’ın bastırdığı altınlardan numuneler vermişlerdi.Elçiler sözlerine devam ederek İngilizlerin bütün Hristiyan hükümdarlarına

galebe ettiklerini, hatta Fransızlar gibi büyük bir devletin Hindistan’da elegeçirdiğiülkeleridezaptettiklerinianlattılar.

Tipo Sultan’ın babası Ali Haydar Han, İngilizlerin Hindis-tan’daki busaldırılarınadayanamayarakonlaraveonlarınmaşasıolanMehretekavminesavaş açmış olduğunu ve şiddetli muharebeler olduğunu ve nihayetİngilizlerin Paten Sultanı’yla barışa mecbur olduğunu ve Fransızların busultanla dostluk kurduklarını hatta İngilizlere karşı sultanı desteklediklerinianlattılar.

Elçiler Hindistan’da Muson yağmurlarının aylarca sürdüğünü ve mahallîürünleri saklamakta zorluk çektiklerini, bunun için Basra’yı kendilerinevermek ve buna mukabil Hindistan’da istedikleri yeri padişah vermekricasında bulundular. Reisülküttap Efendi anlamazlıktan gelerek: “Basra’yıicaretisteğinibirhoşçaanlayamadım.Afbuyurun,Basra’nınödünçverilmesine demektir? Bundan maksadınız Basra’da bir maslahatgüzar veya birvekiliniz bulunması mıdır?” diyerek nâzikâne ve hakimane isteklerinianlamayaçalıştı.

Elçilerşaşkınlıklabirbirlerinebakarak:“ElçigöndermeyiBağdatiçinarzuederiz,Basra’yıbizekirayaveriniz.Basra’dasizinmütesellininizvar,hasılatıtoplayıp Bağdat Valisi’ne gönderiyor. O mütesellim oturacağına bizim biradamımızotursun,heryılvaridatıDevlet-iAliye’yeyollayalım.”dediler.

Reisülküttap: “Basra’ya yollayacağınız adam nasıl makule adamolacaktır?”diye sorduğunda:“İşte, şu yanımızdaki Cafer Han gelecektir.”dediler.Reisülküttap:“Buadamınrütbesinedir?”diyesordu.Elçiler:“Buna“Mengelen”derler.Benderserdarıdır.”dediler.ReisülküttapEfendielçilerinarzusunun Basra’yı istemek olduğunu anlayarak sözü uzatmaya koyuldu:“Sizinoralarınsuyuvehavasınasıldır?”diyesordu.Elçiler:“Suyuvehavasımükemmel,denizkıyısındamüstesnabiryerdir.Pirinç, tarçın,karanfil, filfilçıkar.Etrafıdağlıkveakarsularladoludur.Dokumafazladır.”dediler.Elçilerbu Benderlere Devlet-i Aliye tamah eylesin diye rakamları şişiriyorlardı.Reisülküttapdediki:“CaferHan’ıBasra’yaoturtupbunamukabilMenkelüBenderiniDevlet-iAliye’yevermek istiyorsunuz.”dediğindeelçilerbirbirinebakıpgülüşerek:“Evet,muradımızbudur.”dediler.

Reisülküttap Efendi: “Sübhanallah” dedi. “Sizler Basra’dan İstanbul’akaçgündegeldinizvekaçhanlıkvepadişahlıkülkesigeçtiniz.AslındaBasra

ve Kûfe Hilafet merkezi değil mi idi? Bağdat Abbasî Halifelerinin merkeziolmadı mı? Musul, Diyarbakır, Sivas, Konya, Kütahya, Tokat gibi meşhurşehirlergeçmişçağlardaMeliklerinhükûmetmerkeziidi.

HalifeEfendimiz,birbendesiniistersebirgündeyüksekpayeyeeriştirirveböylebirülkeyi inayet ediverir.Bağdat,Basra,Musul,Diyarbakır vebaşkaşehirler hep padişahımızın hükmü altındadır. Padişahımıza ait şehirlerisaymak mümkün değildir. Bunları söylemekteki maksadım şudur kipadişahımız şehir ve kasabalara muhtaç değildir. Sayısız kaleleri vememleketleri vardır. Bir kulunu bir saatte vezir veya han eder,memleketlerbahşeder.İnayetikarşılıkalmakiçindeğildir.Sizeedeceğiihsanınkarşısındasizlerdenmemleketistemekşanınadüşmez.”dedi.

Bununüzerineelçiler:“Basra’yıtopvetüfekletahkimedipmüdafaaetmekiçin istiyoruz. Mengenu şehrine karşı Basra’yı verirseniz hem baharat vekumaşlar çok gelir, ticaret gelişir, hem de ikide bir de Arap ve Acemsaldırışındankurtulur.”dediler.

Reis Efendi yine gülümseyerek:“Bu sözleri ferasetinize yakıştıramadım.Bizim topumuz, tüfeğimiz cephanemiz yokmudur?Bizmuhafızmasrafındankaçarmıyız?ŞimdiyekadarBağdatBasra’yızaptedenlerinhangisininelindekaldı?Allah’ıninayetiyleÂl-iOsmanpadişahınınöyleniceArapveAcemdenBendeleriolduğuinkâredilebilirmi?Sizşimdikikarışıklığabakmayın,yarınpadişahımızemreder,hepsininhakkındangelinir.Devlet-iAliyekimsedenheleniceöyleArapveAcemdenkorkmaz.”deyinceelçilerbozuldularve:“Bizimmuradımızöyledeğildir.”diyeafdilediler.

HaydarAliveTipoHanlarileHindistan’ınDurumuHaydar Ali, Peygamber sülalesinden olduğunu iddia eden bir ailedendir.Ailesi Pencap’a sonraları Haydarabat’a yerleşmişti. Haydar Ali 1718-1719senesindedoğmuştu.SafterAliHanhizmetinegirerekBenlüKalesi’nizaptveMaysarhükümdarınıvergivermeyemecburetmişti.

O sırada İngilizlerle Fransızlar savaşmakta idiler.HaydarAli, Fransızlarayardım için İngilizlerle harbe tutuşmuş sonra Balamur hükümdarını ansızınbasıp hesapsız servetine el koymuş ve parayı askerlerine dağıtmıştı. BunadayanarakPatenşehrindebüyükbirİslâmDevletikurarakBahadırunvanınıalmıştı.Busıradaetraftabulunanhükûmetleri,arasındabazenfesatçıkararakbazendehücumederekbubeylikleribirerbirerelegeçirmişti.

Sonraları İngilizler üstün kuvvetlerle saldırmışlar; birçok kaleleri geri

almışlar, buna çok üzülen Haydar Ali, kanser illetinden 1782-1783 yılındaölmüşveyerineTipolakabıylatanınanoğluFethAliHangeçmiştir.

Tipo’nun sahip olduğu memleketin yüzölçümü 27.000 saat genişliğinde,askeri 160.000, geliri bir milyon Macar altını idi. Tipo 1748-1749 yılındadoğmuş ve Feth Ali Han adını almıştı. Tipoluğu on altı yaşındaykenverilmiştir.Babasının sağlığında büyük cesaret vemertlik göstermiş, büyükisimyapmıştı.

Babası öldüğü zaman Taphur’da bulunmaktaydı. Babasının makamınageçmek için yola çıktığında İngilizler bu durumu fırsat bilerek ülkenin birkısmımelegeçirdilerveSultan’ınakrabalarınıesirettiler.TipoSultanbununüzerine Fransızlardan yardım alarak İngilizlere saldırmış, onları çekilmeyemecburetmişti.1784-1785yılındaİngilizlerlebirantlaşmaimzalamıştı.

Sonraları babası gibi tedbir ve ihtiyattan vazgeçerek saldırganlığa aşırıdebdebeyedüşmüş,askerininaylıklarınıödeyemezolmuş,bunarağmenbütünHindistan’ahâkimolmakemeliyleyardımteminiiçinİstanbul’aveFransa’yamüracaatetmişti.Buelçilerdenikisiölmüş,birisideHaciçinCidde’yegitmişvebirneticeeldeedememişlerdir.FransahükûmetideXVI.Luidevrininzaafısebebiylefiilibiryardımdabulunamamıştı.

TipobunarağmensaldırganlıktanvazgeçmeyerekHollandalılarınMalabandsahillerindeki kalelerine hücum etmişti. İngilizler Lord Konyaliskumandasında bir orduyla Tipo’yu muhasara altına almışlar, 1792-1793yılındaonubarışazorlayarakharptazminatıolarakmallarınınyarısınıveikioğlunuelegeçirmişlerdir.

Tipo bu şartlar altında Hint Racalarına, Timur’un torunlarına, AfganŞahı’na ve Fransa Cumhuriyeti’ne başvurarak yardım istemiştir. İngilizlerNapolyon’unMısır’danTipo’yagönderdiğimektuplarıelegeçirmişler:“Senbizim düşmanımızla haberleşiyorsun.” diye 1792-1793 yılındaöldürmüşlerdir.

ÜÇÜNCÜBÖLÜM

KafkasyaveBölümleriDevlet-i Aliye ile Rusya arasında vukua gelmiş çekişmelerin gerçeksebeplerinianlamakiçinKafkaslarıncoğrafidurumunubilmekgerektiğindenbazı coğrafya ve tarih kitaplarından oraların ahvaline vâkıf zevatınifadelerindenistifadeederekaşağıdakibilgilerivermeyecesaretediyorum.

Kafkas Dağı ki buna Kafdağı da derler, Karadeniz kıyısında Anapa

Kalesi’nden başlayarak kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanan ve BakûKalesi’ndesonbulanbüyükbirsilsiledir.Buralardaoturanhalklarınbirkısmı,Çerkez,Lezgi,Gürcügibiasılyerlilerdir.Diğerbirkısmı,hicrettenikiüçyüzseneevvelTataristan’dangüneyedoğruhücumedenGotlar,Hunlar,Çeçenler,Karmuklar ve Acarların bakiyeleridir. Nihayet bir kısmı da SelçuklularınyerleştirdiğiTürklerdir.

Kafkas dağının doğu bölümü, Dağıstan, Batı bölümü Çerkezistan’dır.OrtadabulunanElburstepeleribuikibölümübirbirindenayırır.Çerkezistan,batıdaKaradeniz sahili,GüneydeGürcistan kuzeydeKaban, doğudaElbursdağlarıarasındakalanbölgedir.Buülkenintahminenyüzbinevdenfazlaolanahalisi Şapsih, Batra, Çiyit, Obih, Beşlini, Nakigay ve Sibil sancaklarınaayrılır.

BaşlıcaikitayfayaayrılırlarkibirisiasılÇerkezlerdirvekıtanınkuzeyindeotururlar.DiğeriAbazalardırkigüneydeotururlar.Bukavimlerinçoğuyakınzamanlarakadardinvedevletinneolduğunubilmezlerdi.SultanAbdülhamitHan Hazretleri’nin zamanlarında Ferruh Ali Paşa Çerkezistan Valisibulunduğusıradaİslâmilemüşerrefolmuşlardır.

Kabartaykabilesi 60.000 evliktir vehepsi ehlisünnettir.BuralarKaynarcamuahedesiyle Ruslara terk edilmiş ise de din vemezhep birliği dolayısıylaOsmanlıDevleti’neolanbağlılıklarıkaybolmamıştır.KafkasDağı’nınüçüncübölümüDağıstanülkesidirkibununherköşesindebaşkakavimleroturur,hertarafındabaşkadillerkonuşulur.

Bu yüzden Araplar buraya “diller dağı” demişlerdir. Güney Dağıstan’damuhtelifkavimleroturur.SilyanveBakû’de10.000kadarŞiîŞirvanveSekitaraflarında on bin hane kadar Ermenimevcut olup 50.000 hanesi Türk veLezgiolupehlisünnettir.

Kafkas Dağı’nın dördüncü bölümü Gürcistan’dır, dağın güneyindedir.Kazak aşiretleri, Gümrü, Ahıska sancakları Acara buradadır. BuralarasonralarıbirmiktarRusveAvusturyalıiskânedilmiştir.Bunlar100.000hanekadardır. Bunlardan 8.000 hanesi putperesttir. Oturdukları yerler sarpolduğundanhiçbirhükûmeteitaatetmezler,14.000hanesiehlisünnet,80.000hanesiHristiyan’dır.Gürcistan’ıngüneyiErmenistan’dır.

KafkashalkınınçoğuMüslümanolupgüneydenvekuzeydenhücumedenİranveRusların tesiri altındakalmışlarsadaçokdefapadişahınhimayesinemazhar olmuşlar ve Osmanlı hilafetini kabul ederek Devlet-i Aliye’yemeyletmişlerdir.

DağıstanTarihi

Hazret-i Ömer zamanında Araplar İran’ı fethettikleri sırada İslâm başbuğuHz. Süraka bin Ömer, Azerbaycan’ı ve Bekir bin Abdullah, Dağıstan’ıfethettiler. Ahalisine İslâm dinini telkin ettiler. Gürcistan beylerini cizyeyebağladılar. Dağıstan’ın fethi esnasında Derbend’in kutsal bir yer olduğunadair bir hadis rivayet edildiği için Müslümanlar dalga dalga o tarafaakıyorlardı.

Emevîler zamanında başlarına on iki dilimli kırmızı şaldan derviş tacıgiyerek Kızılbaş ismini almış olan Şeyh Haydar Safevî’nin oğullarından I.ŞahTahmasb, oralara sefer ederek birçok ganimet elde etti.Bu suretle kırksenekadarGüneyDağıstanKızılbaşlarınelindekaldı.

Tatarların hücumları sırasında Cengiz Han bütün İran’ı ele geçirdiktensonra Kafkasya’nın zaptına muvaffak oldu ve oğlu Çağatay’ı han yapıpkatliamamemurederekbirçokTatariskânetti.YüzsenesonraTimurburalarıele geçirerek, Toktamış Han’ı hükümdar yaptı; bu han, Timur’a isyan etti.FakatsonundaTimur,Toktamış’ıtahtındanindirdi.

Bundan sonraAkkoyunlular,Dağıstanı ele geçirdiler. III.MuraddevrindeİranüzerineseferedenSadrazamMustafaPaşamaiyetindebulunanÖzdemirOsmanPaşa’yıDağıstantarafınagönderdi.OsmanPaşaoralarıelegeçirdi.

Birçokharplerdensonrabirbarışyapıldı,bunagöreyerlihalkhutbeyiAliOsman namına okutacaklar ve Kırım hanından gelecek Tatar askerininİran’daki Osmanlı ordusuna geçmesine müsaade edecekler; buna mukabilkendilerinin seçeceği bir hükümdarları olacak ve bu hükümdara padişahtarafından tuğ,alem,kılıçvekaftanverilecek,Osmanlı tüccarındangümrükalınmayacaktı.

Anadolu’daCelâlîlerisyanıbaşgösterinceİranŞah’ıAbbas,DağıstanlılarıkandırarakOsmanlıaskerinesaldırttıveburalarıİran’abağladı.SonraRuslarbu havaliye el attılar. İran Şah’ı ile yaptıkları anlaşmada, Derbend, Bakû,MazenderanveEsterâbâdRuslaraterkedildi.

Rusların buraya yerleşmeleri Osmanlılar için zararlı olduğundan SultanAhmetdevrindeGürcistan tekrar fethedildi.Osmanlılarburaları imarettiler.Sonra Nadir Şah buraları istila etti. Fakat yerli halk Osmanlı padişahınasığındılar.I.SultanMahmutdevrindeDağıstan’ınfethitasavvuredilmişsededevrindevletadamlarındabuişeyetecekbilgivecesaretyoktu.

KırımmeselesindendolayıOsmanlıDevleti’ninRuslarlaçarpıştığıesnadaKabartaylılarla anlaşmak istemişse de padişah I. Abdülhamid’e verilentezkeredebulunancahilanefikirleryüzündenbuişemuvaffakolunamadı.Bu

tezkerede Kabartaylıların kime ait olduğunu devlet adamlarımızbilmemekteydiler.BöyleceRuslar,Osmanlılaraaitolanbuülkeyeyerleşti.

OsmanlıDevletiadamlarınıngafletuykusunadalmışolduklarısıradaRuslaradımadımKafkasya’yıelegeçirerekAnadolu’yasarkmayabaşlamışlardı.Bugafletin sonunda Ruslar hem Kırım’ı, hem Tiflis’i ele geçirdiler ve İranhanlarınadasözgeçirmeyebaşladılar.

Osmanlı vezirleri, bu sırada İslâmiyet dolayısıyla padişaha kalben bağlıolan Kafkas ahalisini kazanmak için hiçbir şey yapmamışlardır. HâlbukiRusya İmparatoriçesi Katerina ve generali Potemkin, bu havali beylerinekıymetlihediyeleryollamaktaydılar.

ÇerkezKavimlerininİnançlarıAsyakıtasıdinışığınındoğduğuyerolupbuhavalinininsanları, tekAllah’ainanmaksayesinde,hayvanseviyesininüstüneçıktıklarıvakitdünyanınbaşkayerleri cehalet karanlığı içindeydiler. İnsan fıtratı kendisini yaratan birmabudu arar olduğundan cehalette kalmış kavimler, bu karanlıkta ellerinegeçenşeyitanrılaştırmışlar,kimisiırmaklaraveağaçlara,kimisikarıncaveyayılanataparakdalaletuçurumunadüşmüşlerdi.

ÇerkezveAbazalardabatılbirsebebedayanarak“Kodoşağacı”dedikleribirağacımabutedinmişlerdi.Vak’anınhikâyesişudur:

SohumileSoğucakarasındaGoyenamındakidağdameşeağacıcinsindengaripbirağaçhâsılolmuştur.BuağacaKodoşağacıderler.Senedebirkeredağlardangayetiriveheybetlibirboğagelerek,başınıKodoşağacınadayarve kurban olmaya hazır olurmuş. Etrafta bulunan cemaat boğanın üzerinesaldırıp kurban ederler, hayvanın başına ve gözüne boza ve rakı döküpkalpaklarınıellerinealıpbaşıaçıkoağacataparlarveboğanınetinivederisiniaralarındapaylaşırlardı.

Korsanlığaveyahırsızlığagittiklerindebuağacaadaklaradarlardı.Böyleceağacınüzerindebirçokadaklarasılıdururdu.BaşkayerlerdedahaküçükbirağacıKodoşedinerekşafakvaktioağacataparlardı.

Cengiz sultanları, emzirmek ve terbiye etmek üzere çocuklarını Çerkezbeylerindenbirisineverirlerdi.BuçocuklarıalmaküzereMüslümanTatarlarlatemas ettikçe İslâmiyetemeyletmeye başladılar. Senede bir ay oruç tutmak,aşure pişirmek, hocalara mevlit okutmak gibi İslâmiyeti taklit edenhareketlere başlamışlardı. FerruhAli Paşa’nınÇerkezistanValiliği sırasındaÇerkez kabilelerinin çoğu İslâm ile müşerref oldular ve taptıkları ağaçları

gülünçbulmayabaşladılar.

Çerkez ve Abazalar akıllı, olgun, istidatlı, cesur ve yaratılışları temiz,sözlerine bağlı insanlar olup asla yalan söylemezler ve yalan yere yeminetmezler.BirÇerkezkölenekadarâsiolursaolsun,yeminverilirsekatiyenaksine hareket etmez. Yalnız yemini verirken her maddeyi ayrı ayrı tasrihetmeklazımdır.ÇünküÇerkezköleancakbumaddeleresadıkkalır.

Bunlarcömertvemisafirseverinsanlardı.Şöyleki;evsahibibey,misafiribayağı adam olsa bile misafirin huzurunda oturmaz, ayak üzerinde hizmetedervesabahakadaruyumayıpsilahlıolarakmisafirikorur.

Misafirinyemeğindenevsahibiyemez.TavukpişirildiğindebaşıylaberabermisafirinönünekonurBu:“Başımyoluna fedadır.”demektir.Elbiseleri tekbiçimdir. Fakirleri ve zenginleri fark olunmaz. Kardeşlik iddiasındaolduklarından birine ne lazım olursa öbüründen rahatça ister, o da verir.Geçimler daraldığı zaman Rus sınırını geçerek esir ve hayvan getirir,Ruslardanaslakorkmazlar.

Bir Çerkez on Nogay’ı esir alabilir. Ele geçirdikleri esirleri dövüpsövmezler,yemesineiçmesineitinaederler.Hırsızlığıayıpsaymazlar,yiğitliksayarlar, hırsızlığa kadir olmayanlar adamdan sayılmaz.Gençleri yaşlılarınakulgibihizmetederler.Kendilerindenaşağısınıftankızalıpvermezler.

Mahallevedernekleriyoktur,evleridağbaşlarındaisedebirişzuhurunda,sesledağdandağahaberiletirler.Gerektiğindekısazamandabiryeretoplanıpdanışırlar. Düşman üzerine gidilmek lazım gelirse içlerinden birini başbuğseçipona itaatederler.Fakatdöndüklerindeyineherkesbaşınabuyrukolur.Yönetimde sürekli bir başkan olmadığından bir işi sonuca erdiremezler.Velhâsıl Devlet-i Aliye hizmetine layık ve acayip mahlûklardır. Kendilerivahşî ve dağlı adamlar olup hayırla şerri, küfürle imanı birbirindenayıramazlar.

Ülkelerinde, yabancılar kendi başlarına seyahat edemeyip bir kabileniniçinden geçerken zarar vermesinler diye o kabileden hatırı sayılır bir kişiyikılavuz alırlar. Kabileler içinde gezmek icap ederse, soyu belli bir kişiyebeslemeolmak,yanihediyelervermeklazımgelir.

Kılavuzlarhediyelerinikabilebeyininevinegötürür.Evsahibievdedeğilse,karısı, taze gelini bile olsamisafir eve girer.Kadınınmemesini ağzına alır.Kadın,hediyeyikabulettiğiniimaederekarkasınısıvar,kocasıgeldiğindebubenim beslememdir diye elini öptürür, o da kabul eder ve hemen yiyecekiçecektedarikedilirvekomşularçağırılarakbirçeşitbayramyapılır.

Misafirbundansonraserbestçedilediğiyeregidipgelir.Artıkkendisinevemalına bir ziyan gelmez. Tenha yerde giderken bir eşkıyaya rastlasa:“Benfilanın beslemesiyim.” deyince ona dokunmazlar. Şayet haramî kabilekanunlarına riayet etmeyip, beslemenin malını alırsa, misafir olduğu adamharamîdenmalındokuzmislinialır.Haramîninvermeyekudretiyoksakendisiesir alınıp, satılır. Harami bu cezadan kaçınamaz. Yalnız haramînin kızlarıvarsaonunyerineikikızıalınıpsatılır.

Adamöldürme,pekbüyükbircürümsayılır.Eğerkazaenbirisiöldürülürsediyet alınır. Bu diyetler, esir, at, kılıç, tüfek gibi şeylerdir. Esirleregüzelliklerine göre fiyat biçerler. Esir aldıkları Rus Kazaklarını ellerindekicariyelerleçiftleştirirlervebunlarınçocuklarınısatarlar.Yetimveyalnızolankız ve kadınları beyleri mal edinirler. Bunları Rus esirleri ile çiftleştiripevlatlarını (ki bunlara Toka denir) satarlar. Çerkezler kendi evlatlarınısatmazlar,amakarılarızinaedecekolursaovakitevlatlarıylaberabersatarlar.

Zinaedenkadının,kocasıkayınpederinegiderek:“Kızınızharamzâdeimiş,istemem,nikâhtaverdiğimbedeliveriniz,kızınızıalınız.”der.Ebeveynikabuletmezse adam karısını ve ondan olma bütün evlatlarını “Piçtir.” diyerekesirciyesatar.

Kadın:“Benbuadamınkadınıydım,banaiftiraettiler.”diyefahişelergibiferyat etmez. Hemen cürmünü itiraf ve kanuna itaat eder; kocası esircidenaldığıbedelivemalıevinegelinceyekadardostlarınapaylaştırır.

Ertesi gün birkaç ihtiyarla zamparanın bulunduğu yere varıp:“Kadını şumiktara sattım, hakkımı isterim.” diye bir elçi gönderir. Karı ne bedellesatılmışsa zampara dokuzmislini vermeyemecburdur. Eğer gücü yoksa vekimse de yardım etmezse, kendi ebeveyni onu kemende bağlayıp: “İştehakkınbudur.”diyeadamateslimederler.Sövmekvekötüsözsöylemekayıpolduğundan zamparayı saygıyla pazara götürüp satar. Aldığı bedeli hemenetrafındabulunanlaradağıtır.

Livata aralarında gayet ayıp olduğunda nadir vuku bulur. Kabileye yenigelmiş olanlardan biri, böyle çirkin bir iş yapacak olursa hemen herkesesöylenir. Herkes oğlanı maskara etmeye başlar. Adam çaresizlikten hemensahile iner.Rastladığı bir kaptana:“Beni İstanbul’da veyaMısır’da satın.”diye teslim olur. Livatayı yapanın kimse yüzüne bakamaz. Ya diyarı terketmeyemecburolurveyaoğlanınkabilesielindemaktulolur.

Böylece zina ve livata gayet güç ve akıbeti vahim olduğundan herkesbundançekinir.FerruhAliPaşazamanınakadararalarındameşrunikâhyoksa

dakarı-kocanınbirbirinebağlanmasılazımolduğunuidrâkederlerdi.

Nikâhları şöyledir ki: Delikanlı, kızın evine gelerek konuşurlar. Birbirinibeğenipkabulettiktensonra,başkabirgünarkadaşlarıylakayınpederinevinegelipverilecekdiyettespitedilir.Damadındostlarındanbiribirzırh,başkasıbir kılıç, bir başkası at vererek kayınpedere teslim ederler. Başka şeyleridamattedarikettiktensonra,zamanzamankayınbabasınınevinegelipkarısıolacakkadınlasohbeteyler.

Ana-babanın bulunmadığı bir zamanda kızla anlaşırlar ve mesela: “Benseniyenidoğacakayınmeselaüçüncügecesiilkhorozöttüğündefilanağacınaltındabulayım.”diyesözleşirler.Ozamanbahadırvehırsızlıktamahirgençsüvarilerden yirmi otuz kadar kafadarıyla o ağacın altına gelir. Kız daebeveynindengizliolarakoradabekler.

Süvarilerdenhangisikızıgörürsehementerkisinealıpkaçarvekendievinegötürerek dünya ahiret kerimesi olmuş olur. Artık yedi göbek bunlarınçocukları evlenmez.Kız kaçırırken babası ve kabilesi işi anlarlarsa atlarınabinip bir harbe tutuşurlar ve bir kıtal başlar. Kızını damada teslim etmekbunlarıntabiatınauygunolmadığındankızıkaçırmakgerekir.

Kıza anası, babası tarafından bir şey verilmek âdet olmadığından damatdağdabirkulübeyapıpbirkazan,birkova,birağaççanak tedarikedinceyekadarkız,kaçıranadamınevindemisafirkalır.

Ferruh Ali Paşa zamanından itibaren, Çerkezler Müslüman olunca artıkimamçağırıpmeşru nikâhyaptırmayabaşlamıştır. Fakat eski âdetlerini terketmemişlerdir. Şöyle ki: Oğlan, kızı aldıktan sonra bir daha kayınpederininevinevarmaz.Oğlan,kızı aldıktan sonraöncebaşkabiryerebırakır.Bazenkendibabasınınevinegötürür.Bumüddetzarfındakarı-kocaberaberyemekyiyemezler.

Çerkezistan’ınhavasıvesuyugüzel,dörtmevsimitatlı,toprağımümbitveher türlü sebze yetiştirmeye elverişli ise de Çerkezler ve Tatarlar sebzeyemezler.Yalnızetyerler.

Çerkezistan’laDevlet-iAliye’ninMünasebetleriveFerruhAliPaşaÇerkezistan 200 seneden beri Devlet-i Aliye’nin elindeydi. Fakat idaresiKırımhanlarına bırakılmış olduğundan neDevlet-iAliyeÇerkezlerin hâlinibilir, ne de onlar Devlet-i Aliye’yi tanırdı. Çerkezistan Kırım hanlarınınçiftliğimesabesindeydivekabilebeylerideonlarınsütbabalarıidi.

Çerkezlerin Tatarlardan başkasıyla temasları yoktu. Devleti Aliye’denbaşlarına zabit ve vali gönderilmediğinden din ve devlet tanımazlar veDünya’daTatarlardanbaşkaadamolduğunubilmezlerdi.

Ruslar, Kabartay havalisini ele geçirip dalga dalga içerlere akmayabaşlayıncaÇerkezkabilelerişinvahametinigörüpbağımsızlıklarınıkorumakiçin 1777-1778 senesinde Rusya’yla harbe tutuşmuşlardı. O sıradaDevlet-iAliye’yleRusyaarasındagerginlikbulunduğundanCanikliAhmetPaşaKırımbaşbuğu tayin olunmuş, Kaptan-ı derya Gazi Hasan Paşa ile o tarafa gidipSoğucaklimanınademiratmıştır.

Çerkez kabileleri,Osmanlı askerini ilk olarak burada görmüşler,Osmanlıaskerinin kendilerine nazaran muhteşem kıyafetlerini görüp hayrankalmışlardı. Osmanlı askeri alışveriş için kendilerine madenî para verincebunun ne olduğunu anlayamamışlardı. İlk gece Osmanlı askerlerindenbazılarınıkarargâhlarındançalıpdağlarakaçırmışlarvesatmışlardı.

Devlet-i Aliye birden bire büyümüş olduğundan bu geniş ülkenin hertarafını teftişe vakit olmamıştır. Çerkezistan’ın idaresi ise Kırım hanlarınabırakılmış olduğundanDevlet-iAliye ülkesinin bir parçası olduğu hâlde bukadaryılburalarınhalkıylapekalakadarolamamış,askeralmayada ihtiyaçhissetmemişti. Canikli Ahmet Paşa’yla Kaptan-ı Derya’nın verdikleri raporüzerineburalarıimaretmeklüzumuduyulmuştu.

Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı Devlet-i Aliye’den ayrılmışolduğundan, Karadeniz’de, Sinop’tan başka Osmanlı gemilerinin demiratabileceği limankalmamıştı.Ruslarbir taraftandaDağıstanveGürcistan’ael atmışlardı. Rus tehlikesine karşı Çerkezistan’ı elde tutabilmek için buvazifenin,vezirlerdenKocaAbdiPaşayanındadivankâtibiolarakyetişmişvedevlete birçok hizmetler ifa etmiş ve o sırada KocaeliMutasarrıfı bulunanFerruhAliPaşa’yaverilmesikararlaştırılmıştı.

Ali Paşa İstanbul’a çağırılıp padişahın emri kendisine tebliğ edilince şuşartlarıilerisürdü.

1- Soğucak Kalesi’nde bulunan muhafızların ekmek ihtiyacınınkarşılanması,

2-Kaleyetop,cephanearabası,birkaçsürattopuvebirkaçbalyemeztopu,12.000kazmavekürekgönderilmesi,

3-Kendimaiyetine1.000kadaraskervebunlarateçhizatverilmesi,

4-“İnsanihsanınkuludur”fetvasıncaÇerkezlerinmizaçlarınauygunhediyeTataryamçısı,Abazatüfeği,Ladikbasması,meşin,sahtiyan,çakmaktaşı

gibieşyaverilmesi,

5- Hazineden 500 kese akçe ve kendisine asker toplamak üzerebeylerbeyilikverilmesi.

Hükûmet bu tekliflerin hepsini kabul etti. Paşa 1781-1782 senesindeyolaçıktı. Soğucak Kalesi’ne vardığında kale muhafızlarının kendisinikarşılamadığınıgörüncehayretetmişti.Kaleyegirincebütünaskerinaçlıktanölmüşolduğunugördü.

Ferruh Paşa bu faciayı kendi maiyetinden saklamak için adamlarındanbirkaçını gizlice kaleye gönderip kale topların, attırdı ve bunu karşılamamerasimi olarak tanıttı. Bu sırada kale civarında bulunan bir Çerkez ilerigeleni Paşa’nın huzuruna getirilip teklifleri dinlendi. Bu adamın tekliflerişuydu:

1-Öncedilbilenbirtercümanbulmak,

2-Kabilebeylerindenbirininkızınısizenikâhlamak,

3-Sancak,davulvebayrakgöstererekmehabetarzetmek,

4- Kabileler içinde beş vakitte ezan okutulup namazlardan sonra Kur’andinlemek,

6- Kabilelere sertlik gösterilmeyip herkese seviyesine göre bir hediyevermek.

AliPaşabutedbirleribeğendiErtesigünüSoğucak’tabirdivantertipetti.Ali Paşa toplantıyı tesirli bir konuşma ile açtı, asker Paşa’nın uğrunda canfeda etmeye yemin etti. Paşa: “Gece gündüz silahınızı çıkarmayınız,birbirinize kardeş muamelesi ediniz, yalan söylemeyiniz, zina ve livataeylemeyiniz, kimseden bir şey istemeyiniz, sır saklayınız, kabilelere saygıgösteriniz.” diye son öğütlerini verdi. Bundan sonra kabilelerin fethinebaşlandı.

KabileleridinedavethususundakolaylıkolmasıiçinFerruhAliPaşaŞapsihkabilesibeylerindenbirisininkızınıkendisinealdı.Mutantandüğünyaptırdı.Kızınebeveyninebüyükhediyelerverdi.Hediyeyigötürenlereemirlerverildiki: “Kimseye kötülük edilmeye, herkese hediyeler dağıtıla.” Bu muhteşemmerasiminakisleridağdandağayayıldı.

Düğün üç gün üç gece sürdü.Her gün toplar atıldı, her yerdeKur’ân veezan okundu. Kabilelerin içleri Hz. Muhammed’in ruhaniyetiyle doldu.

Çerkezler200kadargüzelkızıortalarınaalıpâdetleriüzereoynayarakşenlikyaptılar.Düğünbittiğindebirçokeşyaortayadökülerek“bunlarpadişahımızınveBaşbuğFerruhAliPaşa’nınsizlerehediyesidir!”diyeilanedildi.

Şapsih kabilesi bu suretle fethedilmiş oluyordu. Bu minval üzere ötekikabileleredenüfuzedildi.SonrabirçokTürkdilaverleriSoğucak’agetirilerekoradayenivemamurbirşehirmeydanagetirildi.ÇerkezkabileleriisimlerinideyavaşyavaşdeğiştiripAliPaşa’nıntaktığı;Mehmet,Ali,Hasan,Hüseyingibi Müslüman isimlerini almaya başladılar. Önceleri çocuklarına; mutluköpek,yürükköpek,keskinköpekgibiköpekadlarıverirlerdi.

Ferruh Ali Paşa, fazilet ve kemal ehli idi. Yanındakiler onun kerametineinanırlardı.Heleyepyenibirdiyaragidipvahşîkabileleridinedavetetmesi,birşehirkurmasıbüyükbaşarıdır.Buuğurdauykusunu,rahatınıvebilcümlevarınıdafedaetmiştir.

İstanbul’a köle ve cariye hediyesi hususunda cömert olmadığı için bazıdevlet adamları aleyhine dönmüşler ve “Kabilelere dağıtacağım diyehazineden 5.000 kese aldı, bunu telef etti, fütuhatını genişletirse Devletinbaşına gaile çıkaracak.” diye dedikodu yaptıklarını duyunca, bu sırada dakızınınölümübütünarzularınsöndürmüşolup,ahireteyönelmişti.

1785senesiağustos-eylülayındabütünyapıustalarını toplayıpkendisideamele gibi çalışarak, yaptırdığı caminin yanında bir türbe yaptırarak orayagömülmesini vasiyet etti.Kendisini hasta hissedincekâtibiHaşimEfendi’yiçağırarak: “Yakında öleceğimi devlete bildirin. Bu kaleye ehliyetli adamhazırlasınlar.” diye emir verdi. Türbesinin inşası bitince o gece karısıylaberabertürbedeibadetlemeşguloldu.Paşabuminvalüzeregeceleritürbedekalır,gündüzlerihükûmetişlerinebakardı.

Kırk gün bu şekilde dolunca: “Artık vakit tamamdır ancak birkaç günmihmanlığımız vardır.”dedi. Ondan sonra Ferruh Ali Paşa iki gün Allah’ıanmayadevamettiktensonradördüncügün:“Vedavaktidir.”diyegöklereelkaldırıp bütünmaiyetine dua etmiş ve gelip veda etmelerine ruhsat vermişonlar da, âdeta muayede eder gibi takım takım gelip birer birer vedaetmişlerdi.

BusıradaPaşakapıcıbaşıHüseyinAğa’yı,nakibüleşrafıveimamefendileriçağırdı. Hüseyin Ağa’yı vekil bırakıp, vali gelinceye kadar nizama halelgetirmemelerini tembih etti. Vasiyetini tamamladıktan sonra bir seccade

serdirip oturarak İsm-i Celâl’i söylemeye başlamış ve (Hüve) hatimesinisöylerkenruhunuteslimetmiştir.Allahsırrınıazizeylesin.

Durumuhanımıduyuncakadın,feryatederek:“Benseninhemzevcen,hemcariyenim. İşte ve dışta Hüda’ya âşinâ olduğunu öğrendim. Bundan sonrakendimebirferdimahremetmemmuhaldir.Dörtgünöncetürbeiçindenasılbirlikte oturuyor idiysen yine bu fakireyi yanına al.” diye merhumunayaklarınayüzsürdüktenüçgünsonraodaölmüşvevasiyetiüzeremerhumPaşa’nınyanınadefinolunmuştur.

Merhum Paşa’nın mal denebilecek bir terekesi kalmayıp o havalide nicehazinelerebedelolabilecekbirnizambırakmıştır.

DÖRDÜNCÜBÖLÜM

RumeliOlaylarıAnadolu, Kafkasya, Kırım, Mısır ve Arabistan’da birçok gailelerleuğraşılmakta iken, devletin gözbebeği mesabesinde bulunan Rumeli kıtasıdüşman ağzında idi. Ahalisinin çoğu Ruslara vurgun ve özellikle Mora,Sırbistan, Eflak reayası fesada meyilli olduklarından devletin en ziyadegocunacağı yerlerdendi. Arnavutluk ihtilal hâlinde bulunduğundan buranınyatıştırılmasınaçalışılmakta,birtaraftandaEflakveBoğdanileuğraşılmaktaidi.

İşkodraOlaylarıİşkodra’nınhâkimiPuçatlıhanedanı idi.Fatihburasını fethettikten sonrabuhanedanİslâmilemüşerrefolduklarından,buranınmutasarrıflığıbuhanedanaverilmişveevlattanevladageçmişti.

I.AbdülhamiddevrindeburanınmutasarrıfıBeylerbeyiKaraMahmutPaşaidi.BuzatDevlet-iAliye’ninnimetleriylebezenmişolduğuhâldebunimetihazmedemeyip zaman zaman isyan ederdi. Cezalandırılacağını anlayıncakendisineçekidüzenverirdi.

Arnavutlar aslen serkeş bir kavimdir. Topraklarına göre nüfusları fazlacaolduğundan rahat oturamazlar; dışarıya saldırırlar, her yere zarar verirlerdi.Arnavutluğun birçok nahiyeleri ocaklık suretiyle birer hanedana verilmişolduğundanölümlerinderütbevemansıplarıoğullarınageçerdi.

Arnavut idareciler zaman zaman başkaldırırlardı. Bunların üzerine askeryollamak mesafenin uzun olması dolayısıyla pek mümkün olmadığından

haklarındayumuşakmuameleolunurdu.

EflakveBoğdanOlayları

Kıpçak çölü taraflarındanHazar kıyılarına inmiş olan kavimlerden birisi deDak’lardır. Bu kabileden bir kol Kırım yoluyla Aksu ve Tuna taraflarınayayılmışveRomalılarlauzunmüddetharpetmişlerdir.

RomaimparatorlarındanTrayanbutarafakülliyetliaskergöndermişvebuhavaliyiRomaDevletinebağlamıştı.OrayayerleştirdiğiaskerlerzamanlabuDak’larlakarışmışveşimdiEflak,Boğdan,Besarabya,Bukovina,Erdelhalkımeydanagelmiştir.

Zamanla buralar başıboş kalmış ve Asya’nın kuzeyinden Avrupa’ya akıneden Hazarlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, Türkler ve Tatarlar yağmayagirişmişlerdi. Bu sırada dağlara sığınmış olan kadim halk; tekrar şehirlereinmişler,MacarveBulgarlarakarşıkoymayabaşlamışlardı.

1789-1790 senesinde bu havalinin emirlerinden Radongiro, eyaletininidaresini nizama bağlamış ve hükümdarların seçimle gelmesi usulünügetirmişti. Kendisinden sonra Mihal namında birisi hükümdar seçilmişti.Moldavahalkınıbaşınatoplayarakayrıbirhükûmetkurmuştu.Bubeylerimarettikleri şehirlerde halkı cehaletten kurtarmak için kilise vemanastırlar inşaetmişlerveİstanbulpatrikleriylemünasebetegirişmişlerdir.

NihayetYıldırımBeyazit zamanında bu havaliBeyleri “aman” dilemişlervepadişahkendilerinebirberatvermiştir.EflaklılarbuberatıbirbağımsızlıkvesikasısanmışlarsadaaslındabuTürklerinbahşettiğibazımüsaadeleriihtivaedenbirfermandanibaretti.

Buberatınmetnişudur:

“Yüksek ve şahane atıfetimiz gereğince ezici kuvvetimizle itaate mecburettiğimiz Eflak vilâyetinin kendi nizamatiyle idare olunmasına müsaadeederiz. İslâmdinini kabul edenHristiyanlarEflak’egiderek tekrar tanassurederlerse, bunlar geri almakta ısrar olunmaya, Voyvodalar Hristiyanolduklarındanmetropolitlertarafındanseçile.

Şahane lûtfumuzun bir eseri olan bu emrimiz icabınca bu memleketinvoyvodası dahi nüfus kütüğümüze ‘reaya’ olarak kaydoluna. Her yılhazinemizeomemleketinakçesiyle3.000kızılkuruşyanikendisikkemizle500kuruşedaetmesişartola.”

Eflak’ınDevlet-iAliye’yebağlanmasıböylecetespitedilmişsedeEflaklılarbunabir ittifaksözleşmesinazariylebakarakSilistireKalesi’nigenişletmeye

kalktılar.Buyüzdenüzerlerineaskergöndermek icapetti.NiğboluharbindeEflaklılar Macarları desteklediler. Yıldırım Bayezit’in oğullarından MusaÇelebi’yi, diğer oğlu Çelebi Sultan Mehmet aleyhine başkaldırmaya tahrikettiler.

BusıralardaÇingenetaifesidebuhavaliyegelipbilhassaBükreşbölgesineyerleştiler.EflakBeyibunlarıdemircilik,arabacılıkgibisanatlarasevkederekhırsızlıktan vazgeçirmeye uğraşmış ise de bunlar zamanla yerli halklakarışmıştır. Bir kısmı da Erdel, Almanya, Çekoslovakya’ya yayılmışlardı.ÇingenelerinbirkısmıAnadoluyoluylaŞam’aveMısır’aoradanAfrika’nınşimalini geçerek İspanya ve İtalya’ya yayılmışlardı. Bunlara Kıptî tabirolunur.

Çingenelerin Hindistan’dan her tarafa yayılmalarının sebebi şöyle hikâyeedilirkibunlarHindistan’dasüflîişlerlemeşgulolarak,diğerhalknazarındaaşağılık sayılırdı. Bunlar Timur ordularının peşi sıra dolaşarak Eflak veBuğdan taraflarına gelmişler, bazıları da çiftliklere köle olarak girmişlerdir.Nereye gitseler hâlleri değişmeyip okuma yazma öğrenmezler, hiçbir dineuymazlar, görünüşte bulundukları yerin dinineuyarlarsa dayinebildikleriniyaparlar.

Eflaklilerbirdüzenkuramadılar,Fatih,üzerlerineordusevketti.1460-1461tarihinde padişaha sığındılar ve yılda 10.000 yaldız altını cizye vermeyitaahhüt ettiler. IV. Mehmet zamanında fermanları yenilendi. Devlete kâhisyan, kâh itaatle vakit geçirdiler. İkinciViyana kuşatmasındaAvusturya veLehlilerlegizliceanlaştılar.

1715-1716 senesindeDivan-ıHümayun tercümanıNikolakiMavrokodatopadişah tarafından Eflak voyvodası ve Rum ileri gelenlerinden MihalRakoviçe,Boğdanvoyvodası tayinolunmuşlar,böylecevoyvodalık İstanbulFenerli Rumların ileri gelenlerine ve özellikle Divan-ı Hümayuntercümanlığındabulunanlaratahsisedildivebudaâdethâlinegeldi.

VoyvodalarınFenerliRumlarınarasındantayinedilmesiDevlet-iAliye’ninlehindegibigörünürsedebundanRuslardahafazlafaydalanmışlardır.Çünkübusıradayeniçerilerinitaatsizliğidolayısıyladevletnizamıbozulmuş,vezirlersıksıkdeğiştirilmeyebaşlanmıştı.Yenivezirlermenfaatiçinyenivoyvodalartayiniyolunututmuşlar,voyvodalardaverdiklerirüşvetiçıkarmakiçinhalkısoymayabaşlamışlardır.

Rumvoyvodalarsıksıkdeğiştirilmelerinekarşıbirsığınakararkennüfuzugünden güne yayılmakta olan Ruslara dayanmaya başlamışlar ve onlarahizmete başlamışlardır. Rüşvet ve irtikap belası böylece tehlikelere yol

açmıştır. Eflak ve Boğdan ahalisi ise Fenerli voyvodaların zulümlerindenşikâyetçi oldukları gibi, buralara gidip gelen Devlet-i Aliye memur veaskerleridepekfazlaezavecefaettiklerindenhalkbütünbütünmeyusolupRusya’yameyletmişveonukendilerinekoruyucuseçmişlerdi.

Velhâsıl,VoyvodalıklarınFenerlileregeçmesimemleketinharabına,halkınnefretine ve düşman kucağına düşmesine sebep olmuştur. Eflak’e rahipkılığındagönderilencasusYermanos,yerlipapazlarıkandırarakRuslarınlütufvehimayelerindengelecekiyiliklerealıştırmıştı.

RusdonanmasıAkdeniz kıyılarındadolaşmaktayken,Eflak,Boğdanhalkıayaklanarak Türk ordusuna ağır kayıplar verdirmişlerdi. Rus imparatoriçesiKaterina, kendisine sığınan Eflaklileri tatmin etmek ve buralarda nüfuzunuartırabilmek için Kaynarca Muahedesi’ne Eflakliler lehine bazı maddelerkoydurmuştur.

Kaynarca Muahedesinden sonra 1782-1783 yılında çıkarılan padişahfermanıyla Eflak’tan alınacak cizye 300.000 kuruş, Boğdan’ın cizyesi200.000 kuruş olarak tespit edilmiş, ayrıca Rum voyvodalarının aldıklarıvergilerlehalkbüsbütünfakirdüşmüştü.

BEŞİNCİBÖLÜM

İslâmDünyasıveRusPolitikaları

İslâm’ın gücü genişleyip yayılmış ve her tarafından Hristiyan ülkeleriniçevirmeye başlamıştı. Fransa’nın da yarısı ele geçirildikten sonra 732-733 yılında Poitie şehri önlerinde Arap Emiri Abdurrahman ve Fransataifesinin başbuğu KariMartel arasında cereyan eden büyük harpte 12.000kişitelefolmuşvebusavaştaİslâmlarmağlûpolduğundanberiBatıtarafındaİslâmkuvvetigerilemeyebaşlamıştı.

Bu sırada doğu tarafında Müslümanlar, Anadolu’ya doğru ilerlemebaşlamıştı. Bu büyük harpten sonra Kari Martel eski Fransız hanedanınıdevirmişveKariMartel’inoğullarıhükümdarolmuşlardır.

Abbasî halifelerinden Harun Reşit zamanında İslâm Maveraünnehir,Tataristan ve Hindistan’a doğru yayılırken, KariMartel’in torunu Şarlman;Fransa,İtalya,Almanya,Lehistan,Macaristan’akadarolanyerlerizaptetmiş,Roma’daPapa’nınelindenimparatorluktacıgiymişti.

Şarlman, bir taraftan Endülüs’teki Emevîlerle savaşırken, öte taraftanonların rakipleri olanAbbasîhalifeleriylemünasebetkurmayabaşlamıştı.OsıradaDoğuveBatımilletleriarasındavahşetvenefretsonhaddinibulmuştu.

Avrupa’da ilim nuru ve fazilet büsbütün sönmüştü. Tıp ilmi bile İslâmmemleketlerindetahsilgörüpFrenkülkesinegidenYahudilerinelinegeçmişti.

Şarlman,İshakadındabirYahudi’yi,mektupvehediyelerle,HarunReşit’egöndermişti. Yahudi İshak, Şarlman İtalyan’ın başkenti mesabesinde olanRavena şehrinde iken gelmiş, Harun Reşit’in üç elçisiyle beraber hediyeolarak; saat, Argnon, fil ve nefis kumaşlara getirmişlerdi. Cahil Frenklerbunlara büyü eseri gözüyle bakmışlar, şaşırıp kalmışlar, hatta saatiparçalamakistediklerindeimparatormâniolmuştu.

Şarlman, o tarihte Kudüs’ü ziyarete gidecek Hristiyanları himaye etmekiçin,bazısözleşmeleryapmıştır.Şarlman’ınölümündensonraçocuklarıöylegeniş memleketleri tutacak cesaret ve kabiliyete sahip olmadıklarından, bugeniş ülke üçe bölünmüş Almanya hükûmeti bir imparatora, İtalya başkabirine,Fransaüçüncüyeverilmişti.

AbbasîDevleti’nindekuvvetidüştükçehalkınfikribozulmuş,gerçekdinîgayret taassuba dönmüş, reaya perişan olmuştu. 995-996 yılında Cerbestusbilgisi ve talihle Papalık makamına çıkmış, Avrupa’yı İslâm aleyhinekışkırtmayabaşlamıştı.

Bu sırada Selçuklular İstanbul yakınlarına kadar ilerlediklerinden Rumlarkaramsarlığa düşmüşlerdi. Bizans İmparatoru’nun davetiyle 1095-1096yılında Avrupa silahşörleri ayaklanmıştı. Göğüslerine haç resmiyaptırdıklarından “Haçlılar” ismini almış olan 300.000 kişilikHaçlı ordusu,Antakya’da İslâm ordularını yenerek 1100-1101 yılında Kudüs’te birHristiyan devleti kurmuştu. Bu devletin hudutları Antakya ve Urfa’yavarıyordu.

Selâhaddin Eyyûbî’nin Kudüs’ü geri alması ve Hristiyan devletininçökmesisebebiyle1254-1255yılınakadarsekizkerebüyükordularlaHaçlılarsaldırmış, Kudüs birkaç defa el değiştirmiş ve böylece doğu ve Batı âlemiarasındamünasebetlersıklaşmıştır.DahasonraAvrupadevletleribölündükleriiçinbirdahaböyleseferlerekalkamamışlardı.

Bu sırada Osmanlı Devleti’nin zuhuruyla birden bire büyümeye veRumeli’de genişlemeye başlaması, Papa Venedik, Almanya ve Bizanshükûmetlerini telaşa düşürmüş, bunlar Akkoyunlular veMısır Sultanlarıylamünasebetkurarak,OsmanlıDevleti’negaileçıkarmayabaşlamışlardı.HattaFransa kralı Altıncı Şarl, Timur’uYıldırım’a karşı zaferinden dolayı tebriketmişti. Fakat o vakit Avrupa halkı kendi problemleri içine dalmış vemedeniyettenuzakdurumdaydılar.

Avrupalılar o vakit doğumemleketlerinin adını bile unutmuştu. Timur’un

saltanatı da sel gibi gelip geçtikten sonra, dünyanın göz bebeği olanİstanbul’u Osmanlılar ele geçirdi. Rum ileri gelenleri ve medeniyet erbabıAvrupa’ya, bilhassa İtalya’ya yayıldı, her biri bir yere yerleşti. NihayetOsmanlıordularıViyanakapısınadayandı.

Osmanlı saltanatının kurucusu olan Osmanlı Gazi son nefesinde oğluOrhan’aşuüçşeyivasiyetetmişti:

1-Herhusustaşeriatauyacakveönemliişlerdeerbabınadanışacaksın.

2- İleri gelenlere ve halka mertebelerine göre inam ve ikram edecek veİslâmdininindirekleriolanbilginleresaygıgöstereceksin.

3-Allahuğrunacihadagayretedeceksin.

Sultan Osman’ın bu vasiyetini evlatları ve torunları tutmuşlar, İslâmülkelerindeki zulmüve taassubukaldırarakgerçekdindarlıkve adalet üzerehareket ederek İslâm hilafetine yakışacak şekilde adalet üzere nizamlarkurmuşlardır.

Sultan Orhan zamanında kurulmuş Yeniçeri Ocağı’nı, Sultan MuradgenişletmişveaskertalimininmucidiolanYıldırımBayezidaskerîdisiplinesokmuşveKanunîbunizamlarıtamamlamıştır.Odevirdeyeniçerileraskerlikfennindeen ileriseviyeyevarmış,silahınen iyisinikullanmıştır.BudevirdeAvrupa askeri talimli olmadığından Osmanlı orduları 1591-1592 tarihinekadardaimamuzafferolmuştur.

Devlet-i Aliye, o devirde deniz kuvveti bakımından da üstün olupAkdeniz’demutlakhâkimolduktanbaşka,Hintdenizikıyılarındadanüfuzluidi. Fransa kralı Fransuva, Kanunî’ye sığınmıştı. 1524-1525 senesinde ortaelçiunvanıylaFrançiyani,kralınmektubuylaİstanbul’agelmişve1525-1526yılındaaldığışuname-ihümayunladönmüştür.

Kanunî Sultan Süleyman’ın Fransa kralı Fransuva’yamektubuBenkiSultanlarSultanı,Hakanlarrehberi,yeryüzühükümdarlarınıntacıikidünyada Allah’ın gölgesi, Akdeniz’in, Karadeniz’in, Rumeli’nin,Anadolu’nun, Karaman’ın, Dulkadir’in, Diyar-bakır’ın, Azerbaycan’ın,Acem’in, Şam’ın,Mısır’ın,Mekke’nin,Medine’nin, bütünArap diyarının kiulu atalarım kılıçlarının kuvvetiyle fethetmişlerdi ve kendimin fetheylediğimnice diyarım Sultan ve padişahı Bayezid Han oğlu Selim Han oğlu SultanSüleymanHan’ım.

Sen ki Frence vilâyetinin kralı Françesko’sun, huzuruma yarar adamınFranjan ilemektup gönderip, bazı ağız haberi de yollayarakmemleketinizedüşman girmiş olduğunu ve hapsedildiğinizi bildiriyorsunuz, kurtulmanızhususundanbendeninayetvemedetveistidaeyliyorsun.

Hernekidemişsenbenimhuzurumaarzolundu.Şimdipadişahlarsinmekvehapisolmakaczdeğildir.Gönlünüzühoştutun,kalbinizkırılmasın.Bizimulu atalarımız daima düşmanı def ve memleketler feth için seferden uzakkalmamışlardır. Ben de onların yolunu tutup memleketler, yalçın kalelerfethederekgecegündüzatımızeyerlenmişvekılıcımızkuşanılmıştır.Cenab-ıHakhayırlarnasipeylesin.Durumuvehaberleriadamınızdanöğrenirsiniz.”

Kaptanıderya Hayrettin, Turgut ve Piyale Paşalar Fransa’nın imdadınagitmişlerdi.OtarihlerdeKanunî’ninveziriolanİbrahimPaşaFransaelçisinebirdenutuksöylemiştir.

Vezir İbrahim Paşa’nın Divan-ı Âli’de Fransız elçisinesöylediğinutuk:“Bu yüce divanda her gün devlet ileri gelenleriyle toplanışımızın sebebi,şevketlü kudretli padişahımız Efendimizin büyük devlet işlerini müzakereetmektir. Herkes bu divana ayağını basınca garazı ve illeti terk ederekdüşündüğü şeyleri tam serbesti içinde ve doğru söyleyerek ifade eder. Bizşimdi doğruluğun ve hakkın yoldaşı olan serbestlik ile size ne söylersekgönlünüzkırılmasın.

Metbuunuz olan Fransız kralı, Saltanatı seniye ile ittifak edeliden beripadişahımızın Fransızlar hakkında beslediği teveccüh gereğincedüşmanlarınızınşerriniuzaklaştırmakvedevletinizinbünyesinitakviyeetmekiçinSaltanatıseniyeninkuvvetvehimmetiesirgenmemektedir.

BuhusustaDevlet-iAliye,hiçbirkusurdabulunmamaktadır.OysaFransıztarafındanduyulaniddialarhakveinsaftanuzak,ırzvenamusazıt,dostluğauymaz ve ittifakın bozulmasını mucip olur birtakım küstahça hareketlervardır.

Müttefikolanikidevletdoğrulukvesamimiyetletehlikelerekarşıortaklaşaçalışmaları gerekir. Bir taraf bu hususta kusur işlerse ittifak bozulur. SizFransız dostlarımız iseDevlet-iAliyebir tehlikeyeduçarolsaduymazlıktangeliyorsunuz.Sizinbaşınızabir sıkıntıgeldiğinde ise yardım istemekte ısrarediyorsunuz.Sizsadeceboşvaatlerledostlukgösteriyorsunuz.

Alman imparatoru ve İspanya kralı, Devlet-i Aliye aleyhine batı

memleketlerinin bilcümle askerini toplayıpMora’ya ve Tunus’a saldırırkensiz hangi yardımda bulundunuz? Gerçi dostluğa zıt olan bu kusurunuzumürüvvetle affetmek isteriz ama öyle sıkışık zamanda bize alakagöstermemeniz ve düşmanın ihanetinden müteessir olmamanız hatta onutebriketmenizenasıltahammüledelim.

Size yardım etmek üzere seraskerimiz İtalya’ya varmak için Avlunya’yakadarvarmış iken sahillerdevaat ettiğinizdostaskerinigöremedik.Dostlukicabı oydu ki siz de İtalya’yı işgale iştirak etmeküzereasker sevk edesiniz.Gerçibiz,sizinyardımınızamuhtaçdeğilisekdesizlernebize,nekendinizeyarayacak bir iş yapmıyorsunuz ve dostluğunuzu gösterme fırsatınıkaybediyorsunuz.

Venedik Cumhuriyeti, saltanat-ı seniyenin ezici kuvvetini ve vefasınıdenemiş olup sizler müşterek düşmanımızla mütareke yapıyor ve onun,topraklarımız üzerindeki kötü kastini terviç ediyorsunuz. Biz başkasındanyardımistemeksizindüşmanımızdanintikamınızıaldıkveHayrettinPaşa’nınhimmetiyle düşmanın donanmasını perişan ettik, İspanya korsanlarınımahvettik.

Bilesiniz ki bu fütuhatta sizin bir payınız olmadığı için size teşekküretmeyiz. Şu var ki devletlerimiz arasındaki dostluğa hürmeten artık maziyianmayız.Hulûsvemuhabbetimizisizeispatetmekisteriz.Talihinacıvetatlıgösterişlerinegüvenmekakılkârıolmadığındanbizhâlinicabınavemevsimvehavayanazaranhareketederiz.

Bizden talep ettiğiniz donanmayı bu mevsimde denize indirirsek akılsızcür’et olur. Yaz geçmiş ve Kasım günleri yaklaşmış olduğundan donanmaçıkarılamaz. Ağustos’ta Hayrettin Paşa’nın geçirdiği kaza bu mevsimdensonraaçılmanınhataolduğunugösterir.

Size bu kadar açıklık ve hulûs ile içimdekini söylediğime gücenmeyiniz.Ricaveisteklerinizinyerinegetirilmesipadişahımızıniradesinebağlıolup,netürlüemirçıkarsasizebildiririz.”

SultanSüleymanRodos’u aldığında oranın hükümdarıViliya’yı huzurunagetirdiklerinde ihtiyarlığına acıyarak gözleri yaşarmış ve “Böyle bir ihtiyarıevinden çıkardığıma üzüldüm.” diyerek saygı ile gemilere bindirmişti.Böylecesiyasetbakımındangüzelbirmisalvermişti.

Devlet-i Aliye’nin deniz kuvveti gerilemeye başlayınca Hint, Yemen veHabeş’teki deniz üstünlüğü kaybolmuş, Akdeniz’deki nüfuzu sarsılmışfütuhatın arkası kesilmiş, XI. asırda yalnızGirit gibi bazı adaların fethi ileyetinilmiş ve eldekinin muhafazasına gayret edilmiştir. Bu asırdan itibaren

askerîdüzen sarsılmış,nicealçaklarüste çıkmış,niceehliyetsizler işbaşınageçmiş,ahlâkbozulmuşvedevlettemelisarsılmıştır.

Nemçe (Avusturya) generallerinden Montekokoli, harp tekniğine dairyazdığı kitapta Devlet-i Aliye’yle, kendi devleti arasında geçen harpleritafsilatıyla anlatmış. Devlet-i Aliye’nin askerinin muvazzaf oluşunu,âmirlerineitaatinisöyleyerek,“Böyleaskerekarşıkonamaz,”demişti.

Kendi memleketinde Osmanlı Devleti’ni taklit ederek yetiştirdiği askerle1659-1660 tarihindeKöprülü Fazıl Ahmet Paşa’nın bir fırkasını ZapNehrikıyısında bozguna uğratmıştı. Ama bu onun yiğitliğinden olmayıpOsmanlıordusunda yeni başlamış nizam bozuculuğunun bir eseridir. Bundan sonraAvrupateknolojivesistemdeilerlemişveBüyükFrederikzamanındaharpteteknolojiönplanaçıkmıştır.

Devlet-iAliyemağlûbiyetlerüzerineartıkharpiddialarındanvazgeçmeğe,barışaramayamecburkalmıştı.Fakatharpetmeyenaskerin,askerlikkudretizaafa uğramış, her taraftamağlûbiyetler başlamış ve bundan en çokRuslarfaydalanmıştır.

Cengizlerin bir kolu olan Kazan hanları, önceleri, Kazan ve Ejderhantaraflarında hükûmet kurmuş, Kırım Hanlığı’nı egemenlikleri altına almış,Rusları haraca bağlamışken, sonraları Kazan hanlarının nesebi tükenmiş,Kırım’a tabiolmayamecburolmuştu.KırımhanlarıMoskova’yakadarRusülkesiniyağmaetmişlerdir.FakatRuslar,KanunîdevrininsonundaKazanveEjderdevletlerinielegeçirdiler.

Kırım hanlarının kuvveti çok sayıda Tatar süvarisinden ibaret idi. Birmemleketi vururlar fakat tutunamayıp geçerlerdi. Ruslar Tatarların busaldırışındankorunmakiçinKırımhanlarınaharaçverirlerdi.OsmanlıDevletibuhanlarayardımetseydibukalelereldetutulurdu.HâlbukiKırımhanlarınınmizaçlarındafitnevefesatolduğundanKazanveKıpçak’ıellerindetutmalarıDevlet-iAliyetarafındantasvipedilmemişti.

O vakitler Ruslar önemsenmez, o tarafa ehemmiyet verilmez, Nemçetarafında fütuhata koşulurdu. Oysa Macaristan ve Hırvatistan fütuhatıylauğraşmaktansaKazanveKıpçakeyaletlerinieldetutmakçokdahahayırlıidi.

Devlet-i Aliye, başlangıçta bir kabileden ibaretti. SelçuklularınçökmesindensonraAnadolu’dabulunanTürkleraynıırktanolmasısebebiyle

bumayayaeklenerekOsmanlıDevletiiçinegirmişlerdi.

Yavuz Sultan Selim, Mısır ve Arabistan’ı alıp saltanat ve hilafeti cemettiğinde Osmanlı Devleti, bütün Müslümanların devleti olmuş, bütünmüminler budevlete tabi olmuştur.FakatŞah İsmail, Şiî fitnesini çıkarmış,Müslümanlar arasındabüyükbirparçalanmaolmuş, İranhalkıbucamiadanayrılmıştır.

Devlet-i Aliye’nin maslahatının icabı doğu ve batıda Hint ve İran’dahilafete bağlanabilecek kuvvetleri kendi emrinde toplamaktan ibaret idi.Özellikle Kafkas, Ejderhan ve Kazan Tatarlarını ele alıp yakınlık ve dinberaberliğidolayısıylaazzamandaOsmanlımilletinebağlamakmümkündü.Bu suretle Kırım hükûmetinin de Devlet-i Aliye’nin eyaletleri arasınakatılmasıgerekirdi.Yavuz’unfikribuydu.

YavuzSultanSelimHan’ınölümündensonrabugüzelfikirterkolunmuşvegörünüşe kapılarak, devlet şanını görünüşte yükseltecek teşebbüsleregirişilmişti. Gerçi devletçe içte ve dışta pek çok şanlı şeyler yapılmış, nicememleketler fethedilmiş,devlethududugenişletilmişti.LakinTürkveİslâmunsurununbugenişülkelerimuhafazayatahammülüolmadığındanazvakittecümlesieldengitmişti.

OvakitEjderhanveKazan eyaletleri elde tutulmuşveTataristan taraflarıele alınmış olsaydı bu kuvvetle Macaristan’ı ve nice ülkeleri zapt vemuhafaza etmek kabil olurdu. Kısaca, Kanunî devrinde Yavuz’un tuttuğuyoldan gidilmiş olsaydı, Devlet-i Aliye’nin kuvveti pek başka olurdu. İşteRuslar,Kanunidevribaşındaböylebüyükbirsiyasîhatadanfaydalanarakikibüyükülkeyielegeçirmişler,Kafkassınırlarınakadaryayılmışlardı.

On ikinci (on sekizinci) asır başlarında meşhur Deli Petro zuhur ederekAvrupa’yı taklit edip devletinin bütün kurumlarını yenilemiş, bir taraftanİsveç’e,birtaraftanOsmanlıveİran’asaldırmıştı.BaşlıcaemeliKaradeniz’ehâkimolmakolduğundanevvelaAzakKalesi’nielegeçirmesiicapetmişti.

OsıradaOsmanlıDevleti ileAvusturyasavaşhâlindeidi.BüyükPetroikiülke arasındaki harbi fırsat bilerek Avusturya’ya yardım için Devlet-iAliye’ye harp açmış başlangıçtamağlûp olmuşsa da sonunda yeni koyduğunizamlarkuvvetiyleAzakKalesi’nielegeçirmişti.1700-1701yılındayapılanbarışanlaşmasıylaDevlet-iAliyebukaleyivegüneyindekidahabazıyerleriPetro’yaterketmişti.

DahasonraBaltacıMehmetPaşa,Purut’taPetro’yumağlûpetmiş,yapılanantlaşmada Azak ve verilen kaleler Osmanlı Devleti’ne bırakılmış ancak:“Rabbim, mevsimler geçirmiş olan yılana güneş göstermesin.” fehvasınca

Petro selamete çıkınca barış muahedesindeki hükümleri icra etmemeyebaşlamıştır.

Petro yeni hülyalar peşindeyken 1725-1726 yılında ölmüşse de PoltavaHarbi’nde İsveç ordusunu yenince Rus Devleti’nin artık rakibi kalmamıştı.Elhâsıl Petro, Rus Devleti’nin bütün dünya’ya hâkim kılmak sevdasınadüşmüş,hileliyollardanfütuhatadevametmişveşuvasiyettebulunmuştur.

RusÇarıPetro’nunvasiyetnamesi:

1. Askeri daima harbe hazır tutmak için sürekli harp hâlindebulunulmalıdır. Malî zorluklar yüzünden ara sıra ara verilir. Araverilsedeheranhücumiçinmüsaitvakitgözetlenmeli.

2. Avrupa’nın en bilgili milletlerinden subaylar ve ilim adamlarıgetirtilerek Rus milletini faydalandırmalı ve Rusya’nın kendi iyişeylerindendehiçbirşeykaybettirilmemeli.

3. Avrupa’da baş gösterecek ihtilaflara daima müdahale edilmeli.ÖzellikleAlmanyavukuatınafırsatdüştükçeelkonulmalı.

4. Polonya’dadaima iç ihtilallerve tefrikalarçıkarılmalı. İlerigelenlerpara ile celbedilmeli. Kral seçiminde müdahale edilerek, rüşvetkullanarak Rus taraftarı olanları seçtirmeli ve onları korumak içinPolonya’yaRusaskerisokmalı.İcabındakomşudevletlerlePolonya’yıbölüşerekbaşkalarınadüşenpayıfırsatdüştükçegerialmalı.

5. İsveç’ten mümkün olduğu kadar fazla toprak zabtı için bir harpbahanesibulmaküzereİsveç’iharpaçmayaicbaretmek.Bumaksatlaİsveç’leDanimarkaarasınanifaksokmalı.

6. RusimparatorhanedanınaAlmanhanedanındankızalmalı,busuretleAlmanya’danüfuzkazanmalı.

7. İngiltere’yle ittifak etmeye gayret etmeli. Onlara kereste satarakaltınlarınımemleketimizegetirmeli.

8. BaltıkveKaradenizsahillerindeRuslargündengüneyayılmalı.9. İstanbul’a hükmeden bütün cihanın hakikî hükümdarı olacağından

Osmanlılara mütemadiyen harp açarak Karadeniz’de tersaneleryapmalı ve adım adım Karadeniz’i ele geçirmeli. Basra körfezinekadar inmek için İran’ın çöküşünü çabuklaştırmalı. DoğumemleketlerininticaretiniŞamyoluileyaptırarakcihanınambarıolanHindistan’a gitmeli, böylece İngiltere’nin altınlarından müstağnî

olmalı.10. Avusturya’nın ittifakını temin edip onun Alman hükümdarlığını ele

geçirmesini teşvik edip, bir taraftan da öteki hükümdarla hasetlerinikışkırtarakonlarıRusya’danyardımistemeyezorlamalı.

11. Türkleri Rumeli kıtasından kovmak için Avusturya hanedanınıkışkırtmalı.Avusturyalılarİstanbul’ualıncaötekidevletleriAvusturyaaleyhinetahrikederekİstanbul’uelindenalmalı.

12. Macaristan’da Türkiye’de yaygın olan Rum mezhebinde bulunanHristiyanların cümlesini kendimize bağlayıp Rusya’yı muintanımalarına gayret etmeli ve bu mezhebe bir riyaset ihdasınaçalışılarakherbirvilayettebizetaraftaradamlarkazanmalıyız.

13. İsveç, İran, Türkiye zapt olunduktan sonra bütün dünyanınhükümdarlığınıpaylaşmaküzereevvelaFransa’yasonraAvusturya’yagizlice teklif yazılmalı. Bunlardan birisi kabul edeceğinden kabuletmeyenin üstüne tahrik edilmeli, geride kalan tek müttefik de imhaedilmeli.

14. Bu devletlerden ikisi de teklifimizi kabul etmezse aralarında nifakçıkararak ikisini bir biri ile uğraştırmalı. Rusya Anadolu’dan askertoplayıp Fransa sahilleri basılmalı. Bu iki devlet mağlûp edilincebütünAvrupaelimizegeçer.

Petro’nun halefleri bu vasiyeti uygulamaya muvaffak olduğundan RusDevletigündengünegenişlemişvekuvvetlenmişti.

Rusların başlıca politikaları; Devlet-i Aliye ne zaman Almanya veAvusturya ile harbe girerse bundan istifadeye kalkışmalarıydı. I. Mahmutdevrinde açılan Avusturya harbinde Ruslar yine İmparator’a yardım içinDevlet-iAliye’yeharpilanetmiş,AzakKalesi’nielegeçirmişti.AzakKalesi1745-1746muahedesigereğinceRuslarabırakılmışveRuslarKaradeniz’dedonanmayapmayabaşlamışlardı.

1757-1758’deRus tahtına çıkanKaterina,Petro’nuncihangirlik sevdasınadevam etmiştir. İlk olarak Lehistan’a saldırmıştır. Osmanlı Devleti sıranınkendisine geleceğini kavrayarak Ruslara harp açmışsa da Osmanlı ordusu,idareninbozukluğuyüzündenbozgunauğramışve1768-1769’dabirmuahedeakdinemecburolmuştur.

Ruslar her şeyden evvel, Tatarları Osmanlı Devleti’nden sökmeyeçalışıyorlardı. Çaresiz kalan Devlet-i Aliye Kaynarca Muahedesi’yle

Kabartayları, Yeni Kale’yi terke ve Kırım Hanlığı’nın istiklâlini kabulemecburoludu.

Rusya türlü hilelerle Devlet-i Aliye ileri gelenlerini korkutarak harpaçmaktan alıkoymuş ve nihayet Fransa elçisinin tavassutu ile AynalıkavakAntlaşması yapılmıştır. Bu sırada Avusturya, Lehistan paylaşmasından birhissealmaksevdasınadüşmüş,Fransalâkırdıilevakitgeçirmeyebaşlamıştı.

Katerina ise Prusya ve İngiltere’yle ittifak ederek bir taraftanGürcistan’ıifsatetmeye,birtaraftanEflakveBoğdanişlerinemüdahaleetmeyebaşlamış,bir taraftan da Karadeniz donanmasını kuvvetlendirerek Kırım’ı almaimkânlarınıhazırlamıştır.Bütünbuişleriyaparken,Avrupalılarıdaoyalayarakbuemelinenailolmuştur.

Katerina, Lehistan’dan alacağını aldıktan sonra Prusya’ya ihtiyacıkalmamış, onu da bırakmış, Rumeli’ye el atmak için yeni tahta çıkanAvusturya imparatoru Jozef’i kandırarak Devlet-i Aliye aleyhine onunlabirleşmiştir.BusıradaAmerikameselesindendolayıFransaveİngiltereharbetutuştuklarından doğu ile ilgilenememişler, Katerina bundan faydalanarakKırım’ıelegeçirmiş,Devlet-iAliyeyalnızvetedariksizolduğundanbuemr-ivakiyikabulemecburolmuştur.

Katerina bütün bunlardan şımarıp Türk topraklarına fesat sokmaya veiçişlerine karışmaya başlamıştır. Avrupa devletlerinden Rusya’nın bututumunuanlamışolanlarvaridiysedemüttefikolarakhareketetmeimkânınasahipdeğillerdi.KaterinaKırım’ayerleşerekİstanbul’ugözhapsinealmıştı.

Fransa’da 1777-1778 yılında XVI. Lui tahta çıkınca, Kırım mevzuundaRusya ile Avusturya’nın anlaşmalarından telaşlanmış, İngiltere’yle barışistemiş, İngilizlerKaterina’yıgücendirmek istememişveAmerika’da toprakkaybettiğindenFransa’ylaittifakayanaşmamıştı.

Prusya Kralı da İngiltere’yle anlaşmadıkça ortaya atılmaya cesaretedememişveDevlet-iAliye’dendemünasipcevapalamadığındanFransa’ylaanlaşmaya yanaşmamıştı. Avusturya ise Bosna ve Sırbistan’da bazı yerlerialmak sevdasına düşerek Katerina ile ittifaka karar vermişti. Venedikliler,Devlet-i Aliye’yle ittifak yapmışlarsa da bu güvenilir bir kuvvet teşkiletmiyordu.

BöylecedurumKaterina’nın lehinegelişmiş veKaradeniz hâkimiyeti onageçmişti. Fransa ile İngiltere arasındaki rekabetRusların yayılmasına ve busuretlekendilerinebüyükbirrakibinortayaçıkmasınasebepolmuştur.

ALTINCIBÖLÜM

1786-1787ve1787-1788SENELERİNİNOLAYLARI

Fransa’daİhtilalFikirlerininDoğması

1786-1787 yılı, nice zararlı olaylarını müşahede edeceğimiz Avrupapolitikasının büsbütün değişmesine sahne olan Fransız İhtilali’ninsebeplerinin hazırlandığı yıldır. Bu sırada Fransız Devleti ekonomik kriziçindeydi.Bunaçarearanırkenhürriyetfikirlerimeydanaçıkmış,halkınzihnibusevdayasarılmışveParis’tebüyükihtilallermeydanagelmiştir.

Fransa’daki millî uyanış ve galeyan, Avrupa devletlerinin uyanmasınasebep olmuş ve bu fitne ateşini henüz kıvılcım iken söndürmeye teşebbüsederlerken Napolyon’un çökmesine kadar Avrupa kıtası cenk ateşi içindekalmış, sonunda nice devletler perişan olmuş, nicelerinin idare usulleriyerindenoynamış,Avrupaharitasıbozulmuştur.

OsmanlıDevletiveAvrupa’nınDurumuBu sırada, Devlet-i Aliye’de eski usulleri değiştiren Sultan II.Mahmut, ikiyaşınagirmiş,Nizam-ıCedidfikriniilkolarakmeydanakoyanIII.Selimbuasrınbaşlangıcındatahtaçıkmıştır.

Devlet-iAliyeiçtevedıştabirçokgailelerlemeşguldü.Şöyleki;Arabistanve Gürcistan kargaşalık içinde, Rumeli’de İşkodra gailesi ortadaykenRusya’ya sefer açılmak üzere olduğundan Devlet-i Aliye tedbirler almayamecbur kalmıştı. Bu sırada, malî darlık son haddinde bulunduğundan işbu1786-1787yılıdevletçebirendişevetelaşhengâmesiolmuştu.

Prusya kralı Büyük Frederik, Ruslardan çekindiğinden ittifak arayışınagirdi.İngilterekralıbudaveteherkestenönceicabetetti.Böylece1784-1785senesinde Berlin’de bir ittifak senedi imzalandı. Bu ittifak Katerina’nınöfkesinimucipoldu.

İngilizlerinRuslarlahermillettenziyadeticaretimtiyazlarıvardı,buticaretanlaşmasının bitmesine iki yıl kala, anlaşmanın yenilenmesi için İngiltere,Rusya’ya elçi gönderdi. Katerina, Almanların İngiltere ile ittifakınaöfkelendiğinigöstermekiçinbuanlaşmayıyenilemedi.

Devlet-iAliye,Avrupa’nınengüzelparçasınasahipolduğuhâldekendisiniAvrupadevletlerindenayrısayardıvebuittifakındadışındakalmıştı.YalnızittifakRuslarakarşıolduğundanDevlet-iAliye’cefaydalıgörülmüştür.1785-1786 tarihinde Frederik ölmüşse de anlaşma baki kaldığından Rusya’ylaPrusyaveİngilterearasındakigerginlikdevametmiştir.

Fransa’nınPetersburgelçisibunufırsatbilerek,Rusya’nınFransızmallarınıİngiltere’den alacağına bizzat Fransız’lardan almasının faydasını anlattı vePotemkin’i ikna etti. 1786-1787 yılında İngilizlerin imtiyazları Fransızlaraverildi.

İngiltere, bir taraftan Almanya’yı bir taraftan Devlet-i Aliye’yi Rusyaaleyhine tahrike başladı. Bu sırada Frederik’in ölümünden sonra kral olan,kardeşinin oğlu Frederik Wilhem Devlet-i Aliye’ye mektup ve hediyelerleözel bir elçi gönderdi. Elçi, padişahamektup ve hediyeler sundu ve çokçailtifatamazhar oldu. Elçi,Devlet-iAliye’yiRusya aleyhine harbe teşviktenibaretolanvazifesiniyaptı.

RusyaveNemçe’yeHarpİlanıKırım’ınkaybındansonraDevlet-iAliye’ninsusmasızarurîidi.Çünküöncekiharplerde askerin inzibatsızlığı görülmüş, devlet ricali askere disiplinverilinceyekadarharptençekilmeyi tercihetmişlerdi.Fakataskerîdisiplinintesisi için ciddî bir adım atılamamış ve her şey sözde kalmıştı. Kırım’ınkaybedilmesiherkeseiçacısıolmuşvebuolayçokağırgelmişti.

Bu sırada, Koca Yusuf Paşa sadrazamlığa getirilmiş, dalkavukluğuyükselme vasıtası kılmış olan Nakizâde Ahmet Efendi de şeyhülislâmlığagetirilmişti. Yusuf Paşa, ümmî idi. Devlet idaresi bilmezdi. Hiddet vehamiyetiçoktu.Halkıngaleyanına,İngilizvePrusyalılarıntahriklerineuyarakKırım’ıtekraralmasevdasınadüşmüştü.

O sırada İstanbul’da bir grup, başta padişah olmak üzere barış, diğer birgrupbaştaYusufPaşaharpistiyordu.Devletbuikifikirarasındabocalıyordu.Katerina ise Deli Petro’nun vasiyetini yerine getirme sevdasına düşerek veDevlet-i Aliye’yi korkutup emeline nail olmak için baskı yapmaya devamediyordu.

Rusya’da nüfuz kazanmış olan Potemkin, Osmanlı topraklarından birkısmınızaptedipbirhükûmetkurmakvebaşınageçmeksevdasınadüşmüştü.Potemkin,Katerina’nınsevgilisiidi.Ondanbütünnişanlarıalmış,yalnızharpkazanarakalınan“SaintGeorge”nişanınıalamamıştı.

Bu nişanı alabilmek için Osmanlı Devleti’ni gazaba getirerek harbesokmaya çalışıyor, İstanbul’daki Rus elçisi de Potemkin’in arzularına görehareket ediyor;Gürcistan veKobanmeselelerini,Rus tüccarlarındanmenşevergisinin alınmamasını, Cezayirlilerin aldıkları Rus gemilerinin iadesini,

Rusya’dan kaçanların iadesini, KaynarcaMuahedesi’nde ön görüldüğü gibiistediğiyerekonsolosgöndermekhakkınıilerisürüyordu.

1786 yılı aralığının başında Rus elçisi, Reisülküttap Ataullah Efendi’ninkonağına geldi: “İmparatoriçemiz, Mareşal Potemkin’i hudut meselelerinihalle memur etti, bu mesele halledilirse dostluk bakidir.” dedi ve yukarıdasöylenenistekleriilerisürdü.

1787’nin ocağın 24. günü şeyhülislâm konağında Sadrazam Yusuf Paşa,kazaskerler,DefterdarEfendivediğerdanışmanlartoplandı.Konuşmalardansonra Devlet-i Aliye’nin sözle ve fiille tecellüd göstermesi, Karadeniz’emükemmel donanma göndermesi, sınır boylarına yeteri kadar askergönderilerek devletin şanının gösterilmesi istendi. Sefire bu yolda cevapverilmesikararlaştırıldı.

BusıradaReisülküttapAtaullahEfendiazledilerekyerineSüleymanFeyziEfendigetirildiğindenRusya’yaverilecekcevapgecikti.Russefiri isetacizedevam ediyordu. Yeni reisülküttap barışa taraftardı. Mülayim bir cevaphazırladı ve bunu padişaha kabul ettirerek Rus sefirini çağırdı. İhtilaflımeselelerüzerindeufaktefektavizlerlebarışıkurtarmayaçalıştı.Bukararlarelçiye yazı ile de bildirildi. Rusların meşrepleri malûmdu. Kelimelereistediklerimanayıverirlerveşulafızlardanmuratbudurdiyearzularınıkabulettirmekisterlerdi.

Bu hâl devam ederken İskenderiye’deki Rus konsolosu Mısır beylerinitahrik ederek fitne çıkarmaya uğraşıyordu. İzmir ve Boğdan’daki Ruskonsolosları da fesat karıştırıyorlardı. Öte yandan Rus gemileri anlaşmaylaeldeettikleriimtiyazlarıkötüyekullanarakyasakeşyalarıdagetiriyorlardı.

Osmanlı Devleti’nin bütün bunlara karşı barışsever tutumu Rusya’yıyumuşatmamış, aksine şımartmıştı. Rus elçisi isteklerinde ısrara devamediyordu. Katerina, Devlet-i Aliye’yi ele geçirmek hayaliyle, torunlarındanbirine“Konstantin” isminivermiş,kendisineRumcaöğretmen tayinetmişti.TorunuKonstantin’i İstanbul’un kapısımesabesinde olanKırım’a götürmekve kendisi deKırımKrallığı tacını giymek niyetiyle büyük bir debdebe ilePetersburg’danyolaçıktı.

Katerina, Özi Nehri sahiline vardığında, eski sevgililerinden Leh Kralı

ziyaretine geldi veNemçe İmparatoru da gizlice oraya geldi ve görüşmelerbaşladı. Ancak bu sırada Tatarlarla Ruslar arasında çarpışma ve kıtal başgösterdiğindenİmparatoriçeKırımtacıgiymektenvazgeçmiş,şehrinüzerineRumca“İstanbul’unkapısıdır.”diye levhaastırmıştı.Kırım’daİmparatoriçepara dağıtarak Tatarların gönlünü almaya çalışmışsa da Tatarlar hoşnutolmamışlar,yinemuhalefetebaşlamışlardı.

Devlet-iAliyeKaterina’nınbuseyahatinibirhusumetilanısaymış,İngilizve Prusya elçileri bunu fırsat bilerek devleti harbe tahrik etmeyebaşlamışlardır. Hatta Sadrazam Yusuf Paşa, İngiliz elçisini Aynalıkavaksarayına çağırıp ona: “Sizinle çoktan beri dostuz. Şimdi rütbemizi bir yerebırakalımdaikidostgibikonuşalım.Katerina,Kırım’aelli-altmışbinaskerlegeliyor,meramıharpetmektir.Dosdoğrusöyle,düşüncenibildir.”dedi.

Elçi: “Bildiğimi sizden saklamam. Katerina elde ettiği başarılarla öylegururlanmıştırki“Devlet-iAliye’yegalipgeldik.Kırım’ıaldık,artıkneteklifedersek elde ederiz.” diye düşünüyor. Avrupa’yı böyle kandırıyor. Devlet-iAliye herhangi bir isteğini kabul etmezse hududa asker yığarak ve elçilerivasıtasıylakorkutarakneticealıyor.

Devlet-iAliyeilkbahardaKaradeniz’edonanmaindirir;Özi,Bender,Hotinkalelerinitahkimedervekuvvetlibirbaşbuğemrindekırk-ellibinaskersevkederse Katerina sulha talip olur. Çünkü Rusların parası yoktur. Askerîhazırlıklarını borçla yapmışlardır. Görünüşte harp isterlerse de içlerindenistemezler.Maksatlarımugalâtaileişleriniyürütmektir.”dedi.

İngiliz ve Prusya elçileri Devlet-i Aliye’nin samimiyetini coşturacaktahriklerdengeridurmuyorlardı.BazıAvrupatarihçileriderlerki;Osmanlılaryaradılışlarında çabuk öfkelenirler ve uyumuş gibi görünürken birden bireuyanarakşiddetlimuameleleregirişirler.

Reisülküttap bu sırada Rus elçisini çağırarak şu ihtarlarda bulundu:“Boğdan konsolosunuzmüfsit ve hilekârdır; devletlerimizin arasını açmayauğraşır, padişahımız bu şahsın geri çağrılmasını ister. Bundan başka RusaskeriTiflis’tenveGürcistan’dançekilmelidir.BoğazdangeçenRusgemileriistisnasızkontroledilecektir.Tüccarlarımızıhimaye içinRusya’yamemurlargöndereceğiz.”Elçibuistekleridevletinebildireceğinisöyledi.

Birkaç gün sonra toplanan umûmî mecliste Yusuf Paşa cenge arzulugöründüğünden Şeyhülislâm Müftüzâde Ahmet Efendi’nin yazdığı fetvaüzerine harbe karar verildi. Rus elçisi Yedikule’de hapsedildi. Harp ilanedildiğitaşralarabildirildi.Harbingerekçesiveharbiilanedenbelgeler:

Rusya’ya harp açılması hakkında Devlet-i Aliye’ninbeyannamesi:

Devlet-iAliye ileRusyaarasında1773-1774 tarihindeyapılanantlaşma, ikitarafhalkının refahveasayişlerini teminmülâhazasınadayandığıhâldeRusDevletitarafındansamimiyeteaykırıtürlütekliflerilerisürümüşveKaynarcabarışınarağmenKırım’ıaniolarakistilaetmeleri;

Devlet-i Aliye’ye tâbi olduğunu gösterir menşuru olduğu hâlde TiflisHanı’nı tahrik veTiflis’eRus askeri gönderme,Gürcistan’daki kalelerimizesaldırma, hudut boyları halkına eziyet, Eflak, Boğdan ve Adalar’a velüzumsuzmahallerekonsoloslaryollayarakDevlet-iAliye tebaasını iğfal iledevletimiziniçişlerinemüdahaleetmeleri;

Rus tüccarları Osmanlı topraklarında rahatça dolaşabildikleri hâlde,Osmanlı tüccarlarından kat kat fazla gümrük alınması ve alacaklarını tahsiliçinRusyadahilindegezmelerineizinverilmemesi,bazılarınınidamedilmesi,Osmanlıgemilerinisahillereyanaştırmamakvegemilerimizetopateşiaçmakgibisebeplerleemniyetimiztamamıylazailolmuş;

Kırım’ı iade etmeleri şartıyla bir barışmayaDevlet-iAliye razı olmuşkenRusya’nınKırım’danvazgeçmemesivedahabunungibi sayılması imkânsızbirçok sebeplerle Müslümanlar üzerine cihat farz olmuş ve Rusya üzerineseferaçılmasınakararverilmiştir.

Dostlarımızıninsafvehakkaniyetgözlerinebubeyannamesunulur.

Rusya’yakarşıseferiçinpadişahınyazısı:Sen sadrazamım vemutlak vekilim vemutemedimsin:Cümlenin bildiği gibikabirleri nur olsun, ulu atalarım bu memleketleri; vezirlerin, ocaklıların,zulümdenveisraftankaçınmaları,gönülbirliğiilepadişahlarınaitaatleriazve çok demeyip kanaatleri ve Allah yolunda harp etmeleri sayesindefethetmişlerdir. Düşmanın saldırısını bertaraf etmek Muhammed ümmetinefarz olduğundan gaza kapıları açılmış ve Müslüman askerlerinin savaşagirmeleriyüceemirlerimlecümleyemalûmolmuştu.

Sendenbeklediğimsadakatvedindarlıkgereğinceaskerlikişlerinierbabınadanışmak üzere senin istiklâlini ilan ediyorum. Hizmetimde bulunankullarımdan kahvecibaşı kulum ile işbu hatt-ı hümayunumu ve bir adetmücevherli kılıcımı gönderiyorum. Hemen sefere çıkasın, şöyle ki: İktizayagöre hareket olunarak götüreceğin cümle rical ve ocaklılar tedariklerinigörsünler ve sefere hazır olsunlar. Geçen seferki gibi gösteriş ve sefahatolmayıp herkes haddine göre seferdeki vazifesi kıyafetinden anlaşılacakşekildehazırlana.

Cümleninmalumu olsun ki Rusların niyeti,Kırım’ı istila etmelerinden veKaradeniz’e donanma indirmelerinden anlaşılmıştır. İğreti bir emanet olandünyahayatıiçinehl-iİslâm’ınhakaretetahammülüolamaz.

Cümlevarımyoğum,gayretvesebatedenkullarımabahşişimdir.AllahvePeygamberaşkıiçinbirleşipmetanetgösteriniz.Zabitlerimaskerlerimeöğütversin. Hepinize tembih-i şahanem olur ki; her şeyden önce zulümden veisraftan kaçınınız.Başbuğunuzolan sadrazamın emrini tutunuz.VeAllah’ınrızasınıkazanmakiçingayretediniz.

Benimdoğrusözlüvezirim,evvelaseniAllahüZülcelâl’inbirliğineemanetederimvesonracümlericalimiveaskerkullarımısanaemanetederim.İtaatetmeyenlerintedipvetecziyeleriniveyararlılıkgösterenlerintaltifinidesanahavaleeylerim.Göreyimseni.Şeriat,kanun,adaletveinsaftanayrılmayarakhareketvezafereeresin.

Âlemlerin Rabbi bu yolculuğunuzda sizleri ve ben âciz kulunu meyusetmeyip din ve gaza yolunda düşmandan intikam alınarak cümlemizisevindire.Uğurunuzaçıkolsun.”

Bu harp, padişahın arzusu hilafına, Yusuf Paşa’yla Potemkin’in hırslarıyüzünden açılmıştı.Bu sıradaMısır’da bulunanKaptan-ı deryaGaziHasanPaşa İstanbul’a gelmiş ve Yusuf Paşa’nın acele harp kararı vermesinikınamıştır. Fakat asıl kusur bunca yıldır devletin ıslahına gayretedilmemesidir. Yoksa Rusya gibi kudretli ve hilekâr bir devletin yakınındabulunanbirdevletenekadarmülayimdavranırsadavransıngüvenilmeyeceğişüphesizdir.

Rusya’yaharp ilanı kararından sonraSerdar-ıEkremYusufPaşaordununhazırlanmasına,GaziHasanPaşadadonanmanıntamamlanmasınaçalışırkenAnadoluveRumelihudutboyuistihkâmlarınıntakviyesinegayretedilmiştir.Tuna kıyılarına külliyetli asker sevk edilmiş Dağıstan ve Çerkezistan halkıRuslarüzerineyürütülmüşvebunlarınbeylerinebolhediyeleryollanmıştı.

Tatarlar iseötedenberiDevlet-iAliye tebaası olmaya istekli veRusya’yaısınamamış olduklarından Katerina’nın bahşişlerini reddetmişlerdi. KobanHanıŞahbazGirayHan,Besarabyaüzerinesevkedilmişvemaiyetine40.000Tatar toplamıştı. Rum reayasının tutumundan şüphelenerek ellerindekisilahlarıtoplatmıştı.

OvakitlerOsmanlıDevleterkânı,devletlerbilgisindeacemiidi.Aralarındaanlaşmalazımkenihtilaflardankurtulamazlardıveişlerbozukdüzengiderdi.Bizim elimize geçen kayıtlardan bu kadarını öğrenebildik. Fakat ecnebîtarihlerinde şu yazılmaktadır ki Rus askerinin yaptığı sahte ricatıkavrayamayanTürk kumandanlarının aczi neticesi büyükmiktardaOsmanlıaskerişehitolmuştur.

Rus imparatoriçesi Katerina çoktan beri Osmanlılara harp açmağıtasarladığından elçisinin hapsedildiğini öğrenince bütün askerleriniPotemkin’in idaresine vermiş ve Karadeniz’e külliyetli gemi indirmişti. Buesnada80.000NemçeaskeriKaterina’yayardımagelmiştir.

Katerina bir taraftan harbe Osmanlılar tarafından zorlandığını bildirenbeyannameler neşretmiş, bir taraftan da FransızlaraMısır’ı vereceğini vaatederek onları kazanmaya çalışmıştır. Hâlbuki Fransızların Osmanlıülkelerinde imtiyazlı ticaretleri olduğu gibi, devletler dengesi bakımındanOsmanlılardanziyadeRuslardançekinmekteydiler.

Rusların böylece kuvvetlenmesinden en ziyade Nemçelilerin çekinmelerilazım gelirken, İmparator Jozef, acemiliği ve fütuhat hırsı yüzündenKaterina’nınoyununagelmişveTürkhudutlarınasaldırmıştı.BununüzerineDevlet-iAliyedeAvusturya’yaharpaçmıştır.

BazıBiyografilerveOlaylarYeğenMehmet Paşa: Hacı Yusuf adlı Belgrad serdengeçtilerinden birisininoğluolarak1726-1727yılındaAlanya’dadoğmuşve1742-1743’teBelgrad’agitmiş, babası gibi Alanya tarafına kaçarak orada da fesat çıkarmış,serdengeçti olmuş, orada çaresiz kalarak İstanbul’a gelip Valide Hanı’ndagizlendiktensonra50.000kuruşcaizevererekcürmünüaffettirmiştir.

Bunun üzerineEflak Serdarı payesiyle İsakçaKöprüsü’nünmuhafazasınamemur edilmiş, daha sonra Silistre’ye başbuğ olmuş; iki ay geçmedenYeniçeri Ağası, beş ay sonra vezir olmuştu. Çok geçmeden ağalıktan

azledilmişvebirmüddet taşramansıplarındavakitgeçirdiktensonra 1781-1782yılındasadrazamolmuş,dörtaysonraazledilerekVidinMuhafızı,sonraMısırValisiolmuştur.

1785-1786 senesinde Mısır’dan azledilmiş ve Köstence’ye vardığındaölmüştü. Bazı tarihçiler bu vezirin fesatçı, kışkırtıcı ve tamahkâr olduğunuyazarlar.

SilahtarMehmetPaşa: 1710-1711’deCihangir’deAhmetKaptan’ınoğluolarak doğmuş, bir aralık Enderun’da helvahaneye çırak girmiş, 1731-1732tarihindekileroğlanıolmuş,1732-1733’terikâb-ıhümayunçuhadarıve1743-1744’te tüfekçibaşı olmuştur. Sonramabeyinden çıkarılarakÖzüValiliği’neyollanmıştır.

Sultan Mustafa tahta çıkınca, şehzâdeliğinde tanıdığı bu ağaya AyşeSultan’ı vermiştir. Ağa, bu Sultan’la birçok valiliklerde dolaşmıştır. 1771-1772 yılında serdar-ı ekremliğe getirilmiş fakat muvaffak olmadığındanazlolunarak Kütahya Valiliği’ne getirilmiş ve Girit isyanını bastırmayamuvaffak olduğundan yüz akıyla ömrünü tamamlamıştır. Kütahya’da bircamiivardır.

EsmaSultan’ınÖlümü:Sultan I.AbdülhamitHan’ınküçükkardeşiEsmaSultan1787-1788senesindeölmüş,vasiyetiüzerineEyüpSultan’damedfunbulunankocasıeskisadrazamMehmetPaşa’nınkabriyanınagömülmüştür.

BuSultan,gayettutumluvemaltoplamayameraklıolduğundanuhdesindebirçok haslar ve topraklar toplamıştı. Harp vesilesiyle devlet darlığadüştüğündebuSultan’ınbirikmişparasındanmedetumulmuşsadabirhabbenakdi zuhur etmemiştir. Bunun üzerine Sultan’ın adamlarından SakızlıDimitri ve kâhyası Çelebi Efendi, Müderris Osman Efendi, toplanıp tevkifedilmiştir.

BuDimitri bezirgânlıkla yetinmeyip iltizam işlerine karışmış ve Sultan’agüvenerekhalkınmalınıkendiölçüsünegöretakdiretmişveSakızhalkınıkulgibi kullanmıştı. Bu hanım sultanın öteki adamları, halka etmedik zulümbırakmamışkenkimsepadişahadurumuanlatamazdı.GerçiAbdülhamitHandurumu öğrenmişse de hatır için müsamaha göstermiş ve Sultan’ınölümündensonrabuDimitri’yiibretolsundiyeöldürtmüştür.Bütünmallarınaelkonmuştur.

1786-1787senesindeİstanbul’daVebadanbirçokkimselerölmüştür.SultanMustafa’nınkızıHaticeSultan,AnadoluValisiSeyitAhmetPaşa’yanişanlıolduğundan“Hayırlıişgeciktirilmez.”hadisincenikâhlarıkıyılmışveSultan

büyükalaylarlasaray-ıhümayundankendisarayınataşınmıştır.

Bir Fransız mimarı tarafından tersanede yapılan 59 zira genişliğinde birkalyontamamlanmışve“Mukaddeme-iZafer”adınıalmıştır.

1787-1788 yılı Şaban ayının dokuzuncu günü birçok dedikodulara sebepolangüneştutulmasıolmuştur.Müneccimlergüneştutulmasını20dakikahataileevveldenbildirmişlerdi.İstanbul’daâdethükmünegirmişyangınlardabusıradahükmünüicraetmiştir.

Bir süredir birtakım mürtekiplerin zulüm ve irtikâpları sebebiyle, halkelinde dolaşmakta olan sikkeler düşük ayarlı olduğundan, Darphane NazırıYusufAğabuişibirnizamabağladı.Şöylekirayici110paraolanFrenkriyalakçesi100parayavebeşbuçukkuruşlukyaldızaltını,beşkuruşonparaya,Fındıklı ve Macar altını beş kuruşa, İstanbul ve Mahbup üç buçuk kuruşaayarlandı.

Harp esnasında para darlığı yüzünden sıkıntı çekilmekteyken Kebanmadenindekırksenedenberigörülmemişverimlicevherlerbulunmuşolduğumadeneminitarafındanbildirilmeklebirçok,fırınlarişletilerekbolaltınsikkekesilmiştir.

VasıfEfendiSefaretnamesi

Busıradaİstanbul’a,VasıfEfendi’ninSefaretname’sigelmiştir.(Sefaretname:Yabancı memleketlere gönderilmiş olan sefirlerin (elçilerin) İstanbul’danhareketlerindenbaşlayarakgittikleriyerlerdegördüklerişeylerlegörüştükleridevletadamları,siyasîhâdiselerveyaptıklarıişlerhakkındatanzimvetakdimettikleriraporlaraverilenaddır.

Osmanlılar III.SultanSelim’egelinciyekadarecnebîmemleketleredaimîsefir (elçi) göndermemişlerdir. Padişahların cülûslarını (tahta çıkışlarını)bildirmek,muahedeakdetmekgibihususlarınifasıiçingönderdiklerielçilerihep muvakkat olarak yollamışlardır. Hâlbuki Avrupalılar bunu mukabilTürkiye’de daimî sefirler (elçiler) bulunduruyorlar, memleketlerininmenfaatlerinionlarvasıtasıylakoruyorlardı.

Sefaretnameler, elçiler tarafından bizzat vücuda getirildiği gibi sefirinmaiyeti halkından biri tarafından da yazıldığı vâkidir. Yine sefaretnamelermensur olarak yazıldıkları gibi manzum olmak üzere de vücudagetirilmişlerdir.

Sefaretnamelerde; bulunduğu memleketten hareket edildikten itibaren,hangi vasıta ile nerelere uğranılarak gidilecek yere varıldığı ve sefaret

vazifesinin ne suretle ifa olunduğu yazıldığı gibi görülen yerler ve tesadüfolunanhâdiselerdendebahisolunmuştur.

Binaenaleyh sefaretnamelerden coğrafya nokta-i nazarından istifade kabilolmakla beraber, en ziyade devletlerarasındaki anlaşamamazlıklardanbahsetmeleri, bazı mühim vesikaları ihtiva eylemeleri hasebiyle diplomasitarihiiçinpekkıymetlibirermenbateşkilederler.

VasıfEfendiSefaretnamesi:

1787senesitemmuzununbirincipazargünüTophaneönündendemiralaraktemmuzun yirmi beşinci çarşamba günü İspanya sahillerinde Katalonyaeyaletinin başkenti olan Barselona şehri önüne vardık ve vardığımızıtoplarımızla ilan ettik. Gemimize gelen karantina memuru bizi fazlabeklettiğinden kendisini top ateşimizle yine gemimize çağırdık. “Bugecikmeninsebebinedir?”diyesorduk.“Bizdekarantinaişleriçokmühimdir.Mimaskaadasındahastalıkzuhuretti.Mısır,İstanbulveAfrika’dangelenlerikarantinasız geçirmemek için kralımızın kesin emri vardır. Hele sizingeleceğinizdevletimiz tarafındanbizebildirilmedi.Kaderinize layık ikramınne olduğunu bilmiyoruz.” diyerek bin defa özür dileyip “Minorka adasındaoturacaksınız.” dedi. Fakat Minorka’nın uzak olduğunu bildiğimizdenkarantinayı Barselona’da geçirmenizi talep ettik. “Başka yere gönderirlersegeri döneriz.Hediyelerimiz demahvolur.” dedik.Böylece karar verildi.Birgündahagemidekaldık.

Karantinamahallinihazırladılar.Ogünmaiyetimizdenonkişiylegemidençıkıp yeni yapılan köprüden geçerek ikamet edeceğimiz yere vardık.Barselona’nın muteber yerleri ve askeri çok olduğundan bir generalemrindeymiş. Bütün zabitler sahile gelip itizar ve âşinâlık ettiler. Bir dahiözürlerinikabuleyledik.

Karantina mahalli etrafı hendekle çevrili olduğundan seyirciler etraftangelip uzaktan merhaba ederlerdi. Ömürlerinde devletimizin adamını vekıyafetini görmediklerinden büyük şaşkınlığa düşerlerdi. Burada 27 günoturduktansonrahekimlerigelipfertfertadamlarımızabaktılar,sonraDevlet-iAliye’ninşanınalayıkalayileçıktık.Şehreçeyreksaatlikyololduğuhâldeöylekalabalıkvardıkikonağımızabeşsaattevardık.

“Cennetşehri”derlermiş,şehir ikikatsur ileçevrili,hendeğiderin limanı

mahfuz olup Cezayirlilerden korktuklarından, daima muhafaza altındabulunur.Kral veoğlumülakatımıza talipoluphabergönderdiklerinden altı-yedi gün ikametten sonra kralın mukim olduğu şehre azimet olundu.Hareketimizin beşinci günü Tartusa şehrine indik. Onuncu günü Belgiyaşehrine vardık. Burada da kalabalıktan zahmet çektik. Şehirlerden veköylerdengelenhalkkonağımızıihataederdi.

Belgiya şehrinin generali gelerek: “Kral tarafındanmaiyetinizememuruz,aşçılarınızı verin, âdetinizce yemek hazırlasınlar, ziyafetimiz var.” dedi.Aşçıları gönderdik. Evvelce Barselona’daki generale mükemmel bir bohçaverilmişti. Bu ikinci general, başvekilden sonra gelen adam olduğu içindevletinşanınıgöstermekiçinmükemmelbohçadaonaverildi.Bunakarşılıkiki şişe zeytinyağı yollamış. İspanya halkının alçaklığı ve âdiliği bundananlaşıla.Buşehirderyanehrikenarındaolup,deryayaüçmilmesafedebağvebahçelikbiryerdir.

Bir gece burada kalıp yola çıktık ve yirmi altıncı gün kralın bulunduğuGranka’ya vardık. Şehre yarım saatlik mesafede kralın teşrifatçıları vetercümanları kralın faytonunu getirdiler, konağa onunla geldik.Mihmandarımız muteber bir kimseydi. Merdiven başında bizi karşıladı vekral namına hatırımızı sordu. Bir saat sonra otuz tabla üstünde envaişekerlemelerlebirmaiyetadamıgeldi.Teşrifatçılarıbuadamınrütbesinihaberverdi, kendisini bir mücevher enfiye kutusu ile taltif ettik. Ferdası günüteşrifatçılarıgelipalayvesairâdetlerinibirkâğıdayazıpbizearzetti.

“Avrupa âdetleri bizim devletimizde cari değildir.” dedik. “EvvelaBaşvekille görüşmek âdettir.” dediler. Biz ise “ancak tebdilen varılır, yoksakrallabuluşmadıkçavarılmaz”dedik.Bubaptaçokmücadeleettik.Kendileriçokçakorktular.Biziseşüpheyigidermekiçin:“Sırfdostluğumuzuteyitiçingeldik.”dedikveevimizedöndük.

Granka’da bize bir küçük konak tedarik eylediler. Hediyelerimizle orayagirmemiziricaeylediler.Birkolaylıkolsundiyekabulettik.LakinAvrupa’daortaelçilere yapılanmuameleyi yapmayımurat ettiler.ÇünküMoskof elçisi:“Bizim âdetimiz Osmanlı elçilerine huşunetle sözümüzü geçirmektir”demişler.Aramızdaçok tartışıldı.Biz ise: “Gerçiunvanımızortaelçidir amabaşkaları gibi değiliz. Elçilik geçici bir nesnedir. Bizim Devlet-i Aliye’dekadrimiz vardır ve her devletin kaidesi kendisine mahsustur.” diye dayatıpAllah’ın izniyle Büyükelçi muamelesi yapmaya mecbur ettik. Hakkımızdaöyle tazim eylediler ki başka devlet elçileri kıskandılar ve haset ateşiyleyandılar.

Madrid vilâyeti, Grankay’a on dört saat mesafede olduğu hâlde kralın

emriylebütünbeyzâdelerMadrid’dengetirtilipmülakat gününehazırladılar.Mülakatgünüolarakpazartayinedildi.Ogünteşrifatçılaronbeşkadarsüslüat gönderdiler ve padişah hediyelerinin o gün gitmesini istediler. Bununüzerine evvela 20 torba Yemen kahvesi münasip nesnelerle arabalarayükletildi.Sonrakralkendiatlarındanüçünügönderdi.

Bu atlara padişahın gönderdiği mücevherli eğerler takıldı; her birinepadişahımızın hediyeleri birer adamaverilerek seyredenlerin gözleri fal taşıgibiaçılmışolduğuhâldeyoladüzüldü.Nihayethediyelersarayavardı.Kralveoğullarınınseyir içinsarayavlusunaindiklerihaberalındı.Birsaatsonraname-i hümayunu kethüdamız makamında olan bir atlı adamın eline veripmuhteşembiralayvesonsuzbirmaiyetlegittik.

Bufakir,kürkgiymişvekâtibisarıksarmıştı.25kadaradamönümüzdevearkamızda kavaslar üç nefer çavuş, kralın akrabasından altı beyzâde birmiktar atlı ve piyade askeri önde yürüyüp kendilerine mahsus davul vezurnalarını çalarlardı. Sağımızda ve solumuzda kralın birermuteber adamı,arkamızdabizimtercümanımızla,onlarınbaştercümanlarıyürüyorlardı.

Sarayayüzelli adımmesafede ilerigelenler sırayadizilmişlerdi.Zabitleriyaklaşıp baş eğerlerdi. Seyircinin çokluğu ise tarif olunmazdı. Evlerinpencereleridoluydu.Yollardankalabalıktanatbilegeçemezdi.Hattaseyiriçinbir pencerenin yüz kuruşa kiralandığı söylendi. Bu hâl ile saraya girdik.Merdiven başında teşrifatçılar bizi karşılayıp kendi usullerince tazimgöstererekbiziodayaaldılar.

Kral ayak üzerindeydi. Sağında başvekil, solunda Hind-i Garbî vekili,generaller, kralın akrabası ve devlet ricali ayakta duruyordu. Biz name-ihümayunubüyüksaygıylakethüdamızınelindenaldık,üçkereöpüpbaşımızakoyduktansonra,başımızdanyukarıtutarakyavaşyavaşkraladoğruyürüdük.Kralkarşımızageldiğindegürsesle:

“Yeryüzü padişahlarının en büyüğü, en kudretli, azametli, kerametlipadişahım Sultan Abdülhamit Han Hazretlerinin haşmetlü İspanya kralıcenaplarına inayet ettikleri name-i hümayundur. İspanya Devleti’nin talipolduğu sulhu te’kid, dostluğu takviye iradesiyle padişahımız, mektup vehediyeleriyle bizi elçi tayin buyurdular.” dediğimizde kral 75 yaşında birtitrek ihtiyar olmakla name-i hümayuna el uzattığında namenin mehabetidolayısıylamektubuelinealamadı.Başvekilyardımetti.

Kral, Küçük İspanya’nın kralı olarak Devlet-i Aliye’yle barışı kendisinin

yaptığına şükür edip ağlamaya başladı ve: “İnşallah iki Devletin halkı vetüccarı rahat ederler.BizimAliOsman padişahına karşı samimî olduğumuzşüphe götürmez. Çünkü İspanya’nın karşısına büyük bir düşman çıktığındaDevlet-iAliye’ninimdatvaadinikıyametekadarunutamayız.”dedi.

Biz dahi: “Devlet-i Aliye mürüvvetli bir devlettir.” deyip lazım gelenisöyledikten sonra veda tavrı almışken kral: “Oğullarım size pekmütahassırdır.” dediğinden yol üzerinde üç oğluna ve kızına uğradık, çoktazim ettiler. Kralın faytonu emrimize verildiğinden onunla evimize geldik.İspanya’yagelenelçiler,ötekielçilereveasillereziyafetvermekâdetolmaklakralbizimesariftenkorumakiçinbaşvekilinziyafetvermesini tembihetmiş.Bizehaberverdiler.Reddikabilolmadığındandavetüzerinekalkıpbaşvekilegittik.

Başvekil, oda kapısında karşıladı. Altın ve gümüş kaplarla sofrayısüslemişler.Sadrazamımızın,başvekileolanmektubunuogünverdik.Bunlarhaşin ve devlet merasiminden habersiz olduklarından bize öteki Avrupaelçileri gibi muameleyi murat eylediler. Kâtipleri ve teşrifatçıları KudüslüErmeniolupfesatveşeytanlıktaeşleriyoktu.Baştercümankonağımızagelip,Devlet-i Aliye tarafından kralın oğullarına, karılarına, başvekile ve ötekiricale derecelerine göre hediye vermemizi istediler. “Bizim elçimizİstanbul’daşukadarverdi,sizdetedarikedipverin.”dediler.

Biz: “Devlet-i Aliye tarafından imparatorlara ve krallara elçigönderildiğinde, bunlardan gayrı kimseye hediye verilmediği devletimizinkaidelerindendir. Gerçi öteki devletlerden gelenler bizim ricalimize verirler,amadevletimizin verdiği görülmemiştir.” dedik.Fakat çok ısrar ettiler: “Buhediyeleri vermezseniz kralla buluşamazsınız, bunlar inatçı ve kibirli birtaifedir,işikraladuyurmakmünasiptir.”dediler.Bizdemünasipsurettekraladuyurduk.Kral: “OsmanlıDevleti’nin hediye vermesimutat değilse de elçihazretlerikendi tarafındanimkânnispetindebazıİstanbulyadigârlarıverirsememnuniyetimimucipolur.”demiş.

Bizdeçaresizkalıpİstanbul’datedarikettiğimizeşyadanveliahtaveoğlunaaltın bir kılıç, gümüşle donanmış bir tüfek, bir kürk, serapa elmasla süslüminelibirhançervebirmiktarıtriyat,avretinebirkatiyicinshamamtakımıverdik. Başvekile hançerden maada veliahta verilenin aynı ötekilere dederecelerine göre tarafımızdan hediyeler verildi. Kral ve maiyeti bunamukabele etmedikleri gibi, verdikleri tayinat masrafımıza yetmedi.Memleketleri öyle bir kıtlık üzereydi ki tarif olunmaz. Günde üç koyun

alınırdı, her koyun12kuruş, sadeyağ2 kuruş, bir arabaodun40kuruş, birtavuk40paraidi.

Birgünkralınmeşhurbahçesinegittik.Çokağaçvardı.Havuzlarveacayipheykellerbulunuyordu.Temaşadansonraavdetettik.TopçuumurunamemurgeneraltarafındanGranka’yaikisaatmesafedeSkayaadlıyeredavetedildik.General bizi karşıladı. Ziyafetten sonra talimhaneye girdik. Burası hendesealetleriyle doluydu. Kale muhasarası ve diğer askerlik usulleri buradaöğretilirdi. Son yaptıkları lâğım ve top talimlerini gösterdiler. Maharetlerimalûmoldu.Burada İslâmve sairledenkalmagarip eserler gördük.Buradagüzelçuhalardokunur.Bireskidarphanesiniseyrettik.KralbiziÜskurbaadlıyeredavetetti.

İspanya’da at nadir olduğundan faytonlara katır koşarlardı. Bu katırlarınücretleri inanılmayacak kadar yüksekti. Granka’dan Üskübra sekiz saatmesafe olupüç yerde katırlarımızı değiştirdiler ve bunakarşı 77 riyal ücretaldılar.Ferdasıgünkralgelerekbiziavadavetetti.Kralihtiyarlığınarağmenseneninhergününüavlageçirirve işlerivekillerebırakırmış.Hernezamanpadişahımızınadıgeçse,büyükpadişahunvanıylayâdederdi.

Ertesi gün ava çıktık.Maiyet ricali ve elçiler vardı.Veliaht şapka çıkarıpbiziselamladı.Bizdedostluğalayıkdavrandık.Büyükbirsürgünavıyapıldı.Kralbirgeyikyüreğiniyardırıpiçindendişgibibirkemikçıkardı.Eldiveniniçıkarıpkanını sildivebirkâğıdasarıpbanaverdi:“Doğumgüçlüğünekarşıilaçtır.” dedi. Etraftaki elçiler haset ettiler: “Biz kralın bu iltifatına bütünvarlığımızıverirdik.”dediler.

Üskürbadedikleriyer,aslındabirmanastırolupiçindekütüphanesivardır.Endülüs’e Frenkler girdiğinde İslâma ait kitapları toplamışlar ve bumanastır’ın ikiyerineyerleştirmişler.Biriyanmışki içinde12.000ciltkitapvarmış.Şimdikalanyerde5.000ciltkitapbulunuyor.Kitap fihristinialdım.Üstte ehl-i İslâm kitapları, altında kendi kitapları vardı. İslâm kitaplarınıinceledim.EskiyazıylaonkadarMushafvardı.Fıkıh,kelâmvehadisedairsayısızkitapvardı.Çokmütahassisvemüteessifolduk.

BirgünsonraMadrid’egiderekbirsarayaindik.Çoktekellüflümesirelivehavuzlubirmahaldi.Madridpayitahtolmaklakalabalıktı.Seyircilerdensolukalmaya mecal kalmıyordu. Hele yemek adabımıza baktıkça parmaklarıağızlarında kalıyordu. Maiyetimizde bulunan sazende ve hanendeleri pek

beğendiler.

Kralın emriyle bütün ileri gelenler bizi birer kere yemeye çağırdılar.Kendilerinemahsus bizi sıklete duçar ettiler.Kanunları hilafına başvekilleriüçdefakonağımızagelipbununsadeceDevlet-iAliye’yemahsusbir ikramolduğunuhissettirdiler:BaşkentTaledoşehriikenhavasıvesuyunungüzelliğidolayısıylaMadrid’iseçmişler.

Kral sarayı şehrin kenarındaydı. Bütün binaları taştandı. Amerika’dangetirilmişbazınebatlarveağaçlarekilmişti.Buradabirçeşitmenekşegördükki insanın parmağı dokunduğunda titreyip hareket ederdi. Fransa’da olduğugibi bunlar da şehre bir saatmesafede havuzlar yapıp gemileri havuzlardanaşırdıklarını gördük. Madrid’in meyvesi azdır. Endülüs’ten getirirler.Üzümününkabuğukalındır.

4,5 ay ikametten sonra memlekete dönmek üzere ruhsat istedik. Name-ihümayunun cevabını verdiler. Sahilde Kartaca iskelesine gittik; gariptir kiorayavardığımızdamihmandargelip,“DevletimizdeOsmanlıelçilerinekürkveatvermekâdetdeğildir.Sizebununbedelinigönderdiler.”diye3.500riyalgetirmişti.Onutayinatbedelinemahsupettiler.Elçitercümanlarına,Devlet-iAliye günde onar kuruş verdiği hâlde bizim tercümanımıza bir habbevermediler.

Hareketimizin on ikinci günüMersiye adlı şehre vardık. Burası İşbili’yebenzer. Halkı oyuna ve eğlenceye düşkündür. Yüzsüzdür. On beşinci günüKartacana iskelesine indik. Yanımıza bir binbaşı ve dört nefer vermişlerdi.Onlara hallerine münasip hediyeler vererek devletin şanını tamamladık.Kartacanasahildebirmetinkaledir.Genişlimanıvardır.Mükemmeltersanesive levazımatı vardır. Orada hazırlanan firkateyne bindik. Hava iyi ikenbozulduğundan Malta Adası’na eksiklerimizi tamamlamak için uğradık.Oradaüçgünoturduk.İslâmesirlerineikramettik.

Endülüsülkesi,dörtköşeligenişbir iklimolupİspanyolhalkı,ortaboylu,esmer, mizaçları sıcak ve kuru, sevdaya meyilleri fazla olup, övünmesifazladır.Batıl dinlerinde taassupları sonsuzdur.Halkın ahvali perişan, yemeveiçmelerikıtvekötü.Halküstlerinedüşmeyenişlerleuğraşıpdüşmanlarınahile düzmekle uğraşırlar. Harp fennini öğrenmek için birkaç yerdetalimhaneleri vardır. Piyadesi süvarisinden iyidir ve çoğu başka memlekethalkındandır.Mektepçoksadahalkmaarifedüşkündeğildir.Hattabirhazıkhekimleribileyoktur.

İspanyol halkı,Rum taifesinemuti idiler. SonraGotlar İspanya’yı aldılar.Got kralı bir İspanya beyinin güzel kızını zorla almak istedi. Kız,

Müslümanlardan istimdat etti. “Gelip bu memleketi alın.” dedi. Bununüzerine Tarık bin Ziyad ve İbni Musa askerle Septe Boğazı’ndan Endülüsadasına geçtiler. Got kralı 100.000 askerle karşı koydu. İslâmlar muzafferoldu.Kralöldürüldü.Bütünmeşhurşehirleri708-709yılındaİslâmlarınelinegeçti. Yedi-sekiz yüz sene İslâm hükümdarları burada hüküm sürdü. Sonraİslâm emirleri birbirlerine düştüler ve 1494-1495 tarihine kadar bütünEndülüskâfirlerinelinegeçti.

HalenİspanyalılarınAsya’da,Afrika’daveAmerika’dabütündevletlerdenfazla topakları vardır. Limanlarında 100 parça büyük gemileri bulunur.Amerika’danyıldadokuzmilyonaltıngelirlerivardır.Toprakgelirlerideonbir milyon akçeyi bulur. Lakin İngilizlerle olan harplerde çok masrafagirdiklerinden, şimdi borçları fazladır. Bunlar İspanya’dakimadenlerini yüzüstü bırakıp, yeni dünyadaki madenlere itibar etmişlerdir. Madenleuğraştıklarından çiftçilik azdır. Zahireyi Afrika’dan alırlar. Bu sebeple Fashükümdarlarınımüdafaaederler.

Cezayirliler İspanya ile anlaşıpçokmenfaatler sağlamışlardır. İspanya’nınCezayir’de1.200esiribulunmakta,herbiresirbinriyalesatılmaktadır.Hattaölenesirlerinbileparasınıalırlar.Cezayirlilerindindarlığıkâfirlereçok tesiretmiştir.BizBarselona’daykenCezayirlilerikiCenevizgemisinigözümüzünönündekaçırdılar.

DÖRDÜNCÜKISIM

1788-1789SENESİOLAYLARI

I.Abdülhamid’inVefatınaKadarGeçenOlaylar(I.Abdülhamid1725senesimartayınınyirmincisalıgünüdoğup1789senesimartayınınyirmisekizincisalıgünüölmüştür.Altmışaltıyılyaşamış,onbeşyılpadişahlıketmiştir.)

Ordu, hazırlığını bitirmiş, Rusya sınırına hareket etmeye hazırlanmıştı kiAvusturya’nınanlaşmayıbozduğuve topraklarımıza saldırmayaniyetlendiğihaberi geldi. Ordunun önce hangi sınıra gitmesi gerektiğini kararlaştırmaküzere Başkomutan Yusuf Paşa, Şeyhülislâm Müftüzâde Ahmet Efendi,KaptanCezayirliGaziHasanPaşaveYeniçeriAğasıHasanPaşaileogünününlüdevletveidareadamlarınınbirçoğu,padişahınhuzurundatoplandılar.

Uzun konuşmaların sonunda, esaslı haber alma teşkilâtının noksanlığıyüzünden kesin bir bilgiye dayanılmadığı için belli bir karara varılamadı.OrdununEdirne’yegitmesi,oradakarargâhkurmasıvedurumungelişmesinibekleyerekoradangerekenyönehareketetmesisonucunavarıldı.

1788-1789yılı martının beşinci pazartesi günü bütün devlet adamları veordu büyükleri güneş doğarken padişahın sarayında toplandılar. I.Abdülhamidbaşkomutan seçtiğiYusufPaşa’nınbaşınakendi eliyle işlemelisorgucukoydu,belinedemücevherlibirsadaklapekkıymetlibirkılıçkuşattı.Elmas şemiyeli bir de kaput giydirdikten sonra, Hırka-i Şerif Odası’ndanaldığısancak-ışerifideelineteslimetti.Titrekolduğukadarcoşkunbirsesleşöylesöyledi:

“Bak Paşa, seni Allah’ın inayetine emanet ediyorum. Senden, dinine vedevletimelayıkyararlılıkvedoğrulukbeklerim.Sanatamyetkiverdim;işinekarışacak kimse yok; neyi reddedersen biz de onu reddetmiş olacağız; neyikabuledersenobizimmakbulümüzolacak. İşteşuyanımdaduranözoğlumiçinbilebiristeğin,birsızıltınolursaonudadüşünmedensöyleyebilirsinvegereğiniyerinegetirebilirsin.”

YusufPaşa,işinciddiyetinihemenkavrayarak,lüzumundanfazlagösterişeönemvermemişveeskialâyişlitörenlerikısakeserekhemenyolaçıkmayıvemukaddes sancağı kavrayıp ordusunun başına geçmeyi uygun bulmuştu.Sancağın sefere çıkarılışının üçüncü günü şeyhülislâm efendi ile sadrazamvekilidesarayaçağrılmış,ikisinesamurkürklergiydiriliphatırlarıalınmıştı.Ayrıca Kaymakam Paşa’ya hitap eden ve sefer hâlinde yapılması gereken

şeyleriçintalimatvesalâhiyetverenbirdefermanhazırlandı.

Ordu,Davutpaşa’da yedi günkalıp hazırlıklarını tamamladı.Yeniçerilerinde çıkarıldığı gün, yağan şiddetli yağmur bütün düzeni daha başlamadanbozmuştu. Bir-iki günlük gecikmeden sonra bu iş de yoluna girdi. Padişahkayıkla Eyüp iskelesine, oradanDavutpaşa kışlasına gelerek başkomutanınıveordusunutörenleuğurladı.

Bu teşyi İncirli denilen yere kadar devam etmişti; orada asker saraydangelenyemekleriyiyerekağırlandı;sonradaSerdar-ı-Ekrem,padişahınhediyeettiği sabah rüzgârı yürüyüşlü seçkin ata binerek yavaş yavaş zafere yoldaşsancak-ı şerifle sarmaş dolaş Edirne tarafına yola çıktı. Padişah da EyüpSultan’a uğrayıp dua ettikten, bu sefer için hazırlanmış donanmayı gözdengeçirdiktensonrasarayınadöndü.

Busefer içinOsmanlıülkesininheryerindenserdengeçtilerseçiliporduyakaydolunması kararlaştırılmıştı. Bu arada Kütahyalı Abdi Ağa da beş yüzserdengeçti bulup orduya katılması için emir almıştı. Gerçi zamanındaİstanbul’a gelmiş, yanındakilerle birlikte Davutpaşa meydanında orduyayetişmiş,Sadrazameliylehil’atgiymiştiamasonradantopladıklarınınbeşyüzdediğihâldeikiyüzelliyigeçmediği,bunlarıtoplamakbahanesiyledebütünvilâyet halkına olmadık zulümler ettiği, para toplayıp zimmetine geçirdiğianlaşılınca ordu Çekmece konağında iken başkalarına ibret olsun diyeöldürüldü.

YusufPaşa’nınciddiyeti, himmetivedirayeti ileordunungeçtiğiyerlerdemal ve can kaybına, Hristiyan ve Yahudi Osmanlı tebaasına kötülüketmelerine meydan verilmedi. Şu kadar ki yeni başkomutanın tez canlılığıyüzünden ordu ile harekete geçmesi gereken bazı ağırlıklar, Davutpaşa’dakalmıştı;nedensonragüçbelasevkedilerekEdirne’yeyetiştirilebildi.

İstanbul’la Edirne arasında ordu o zamanın imkânlarına göre ağır ağırilerlerken uzak sınırlardan gelen haberler askerin maneviyatınıkuvvetlendiriyordu. Kırım’da, Eflak’te, Rus ve Avusturya saldırılarınınpüskürtüldüğü, esirler alındığı, top ve tüfek ganimet elde edildiği haberlerigeliyordu.

Yollarınbozukluğuvetaşıtlarınazlığı,Edirne’yegelenekadarorduyuiyiceyormuştu. Edirne’de on beş gün olsun kalmak, dinlenmek, toparlanmakkararına varıldı. Bu arada tembel ve gevşek davranan kumandanlardan veidare âmirlerinden azledilenler, yerleri değiştirilenler oldu. Bu sıradadonanmadaKaradeniz’eaçılmışbulunuyordu.

DonanmanınKaradeniz’eÇıkışı

Karadeniz’e Hacı Abdurrahman Ağa kumandasında birtakım gemilerçıkarılmıştı.Akdeniz’ingerekenlimanlarındadasavaşgemilerivardı.Ayrıcaihtiyatolanlar seferehazır tutulmakta idi.Asılbüyükdonanma iseKaptan-ıderya Gazi Hasan Paşa emrinde Karadeniz’e açılmak üzere hazırlanmıştı.Geleneğeuyularak,1789senesimartınyirmialtıncıgünüI.AbdülhamitHan,Yalıköşkünegeldi.

Şeyhülislâm, sadrazam vekiline ve Kaptan Paşa’ya samur kürklerigiydirdikten sonra Dolmabahçe’de hazırlanan yemeye gitti. Tam o sıradadonanmatersanedenkalkıp topatarakYalıköşküönündengeçipBüyükdereönlerindedemir attı.AncakHızır gününe (6Mayıs) bir aykadarbir zamanolduğu için bu mevsimde Karadeniz’e açılmak tehlikeli olacağındandonanmanın bir müddet beklemesi uygun görüldü. Gerçekten bu sıradaKaradeniz’dedehşetlifırtınalarbaşgöstermişti.

Kaptan Paşa’nın, “Daha fırtınaların arkası kesilmedi, hâlâ tehlike vardırfikri.” değil de “artık fırtınalar dinmiştir.” diye donanmanın Karadeniz’eaçılmasındaaceleedilmesiniisteyenleringörüşüağırbastı.Kırım’ıkurtarmakamacıyla bekleyen donanma Boğaz’dan kırk elli mil açıldı, güneş batacağısırada çıkan fırtına; geri dönmeyi gerektirdi. Bu yersiz ve acele çıkışyüzünden üç kalyonla bir büyük sal sulara gömüldü. Karaya vuran bugemilerde birkısım asker düşmana silah atmaya imkân bulamadan boğulupgitti.

Donanmaböylebirkaçkeredenize açılmayagirişipvazgeçti.En sonundaşabanayınınondördüncügünülodosçıktıdagemilereengineaçılmakısmetoldu.

Kaptanıderya Gazi Hasan Paşa Osmanlı Devleti’ne büyük yararlıklarıdokunmuş,güleryüzlü,aslanyürekli,doğrusözlübirkimseidi.Mısır’daiyihizmetlergörmüş,Mısır’da topladığıvergi ile İstanbul’adönüpdonanmanıneksiklerinitamamlatmakimkânınıbulmuştu.

Bir aralık devlet hazinesi dara düştüğü zaman, Sadrazam Koca YusufPaşa’nın delaleti ile kendisinden I. Abdülhamid’in borç istemesi üzerine,TopkapıSarayı’na on iki bin kese akçeyi teslim edecek kadar da zengin vefedakârdı. Bu kadar büyük yararlıkları olduğu hâlde hiç de şımarmamış,kirlenmemişti.

Çeşme’deRusdonanmasıylayapılansavaştauğranılanbüyükyenilgiiçinedertolmuştu.Öçalmakiçinfırsatkolluyordu.“İştebusefertamzamanıdır.”diye gayrete geldi. Bu sefer Osmanlı donanmasını o idare edecekti. İşin

başınageçergeçmezbütünkaptanlarıyanınaçağırdıveşöylesöyledi:

“Benim nereden geldiğim, ne yaptığım, ne yapmak istediğim cümlenizinmalûmudur.Dinuğruna,devletuğrunacanveripşanalacakgünümüzgeldi.Niyetimyadüşmanınhakkındangelmekyadaölmektir.

Cariyelerimi, kölelerimin hepsini azat ettim, helâllik verdim. Ne borcumvarsa verdim, dünya ile hesabımı kestim. Karıma bile kendisini bir dahagörmemin pek kısmet olmayacağını söyleyip ayrıldım. Sağ kalıp dönersem,Allah’ınhikmetibuimişderdeşükrederim.

Hepiniziötedenberiyoldaşbilirimdeondanbunlarısöyleyipsiziuyararakdemek istiyorum ki içinizde cesaret edemeyip de ölümden kaçacak kimsevarsa şimdiden açıkça söylesin, gücenmeden kendisine izin veririm. Şimdisöylemez de cenk üzerinde iken yüreksizlik edip de hava elverişli değildi,askere söz geçiremedim yollu özürler bahanelerle bedduaya kalkışırsa,padişahbaşıiçinamanzamandedirtmem,başınıuçururum.

Hizmet edenlere de umduğundan fazla mükâfat vereceğimi de hemensöylemeliyim.Buşartlarlagitmeyerazıolanhazırlansındadoğruluklahizmetedeceğineyeminetsin.”

Busözlerüzerinebütündenizcilerayağakalktılar,ölümdededirimdedebirveberaberolmayaantiçtiler.

KırımSavaşıBaşkomutanınorduileNemçeüzerineyürümesikararlaştırıldı.RusyacephesidenizdenKaptanGazi Hasan Paşa’ya, karadan da eski sadrazam ŞahinAliPaşa’yahavaleedilmişti.AliPaşa,HalilMehmetPaşa’nınhazinedarlığındanyetişmiş yiğitliği, gözü pekliği, askerlikteki bilgisi ile de ün yapmış birkumandandı. Seksen iki seferinde sancak-ı şerifi çekerek topladığıadamlarıyla Bender’e ulaşmış. Hotin Kalesi’nin imdadına yetişmiş, bukaleninmuhafızlığınatayinedilmişvedüşmannetaraftanbaşgösterdiiseotarafakoşarakzaferkazanmayıbaşarmıştı.

Ali Paşa,HalilHamit Paşa’nın azlinden sonra sadrazam oldu.Yiğitliktenbaşka marifeti olmadığı, doğru dürüst okuma yazma bilmediği, Devletinbaşka işlerine aklı ermediği için da azlolunmuştu. Ama ordudaki başarılarıhesaba katılarak tekrar devletin dar zamanında hizmete çağrılmış ve işteböyleceİsmailKalesicephesininbaşkumandanlığınagetirilmişti.

RusyafeldmareşaliPuşkinisedevletinesözünügeçirenvehertürlüyetkiyieldeedipkullanmasınıbilirolduğuiçinAksuboyundakiordusunuyüzellibin

kişiye çıkarmayı başarmış, bütün hazırlıklarını tamamlamış, büyük havantoplarından başka yüz otuz yedi “sürat topu”nu da emrinde bulundurmuştu.Rusya ve Nemçe orduları bir araya gelince oralardaki bütün savaşlarıkazanmayabaşladılar.NihayetHotindeeldengitti. İsmailaskerindenmedetumanHotinliler,tekbaşlarınaveyalnız,imdatsızkalınca,şehribırakıpikibinsekiz yüz kadar arabaya en lüzumlu eşyalarını yükleyip Bender ve İsmailtaraflarınagöçettiler.

Puşkin de bu savaşlarda önemli kayıplara uğruyordu; erzak ve cephaneikmalini uzak yerlerden yapmak zorunda kalıyordu ama onun azmi veKaterina’nın inadı, Rusların duraklaması şöyle dursun, bir kat dahailerlemesinisağlıyordu.İsmailordusuiseekmeksiz,cephanesizkalıyor;budayetmiyormuşgibikaçanaskerleryüzündengittikçesarsılıpçöküyordu.Puşkinbuhâllerdeniyiveçabukfaydalanmasınıbildi.OcepheninkilididemekolanÖziKalesi’ni kuşattı. Özi açıklarındaki donanma yanıp işe yaramaz oluncakuşatmadenizdendetamamlanmışoldu.

Rus donanması Karadeniz’e açılıp da Osmanlı donanmasının heybetinihaberalıralmazsavaştançekinincehemenamiraliazlolunmuş,yerinegelenamiralumulmazbirzamandabüyükbircür’etleOsmanlıdonanmasıüzerineyürüyünce, bu sefer de Osmanlılar savaştan kaçınıp Özi limanınasığınmışlardı. Hâlbuki limanın daha kolay korunmaya elverişli bir yerindeRusdonanmasınınbirkısmıdemiratmışbulunuyordu.

Böylelikle Osmanlı donanması, iki ateş arasında kalıp sıkışmış oldu; birkısmı karaya oturdu, bir kısmı iki taraftan gelen ateşle tutuşup yandı. BusavaştaCezayirli SeydiAliKaptan’ın cesareti biraz işe yaradı ise de zaferideğil,kurtuluşubilesağlayamadı.

Parça parça gelişip sonuçlanan deniz savaşlarından kesin sonuç eldeedebilmekveOsmanlıdenizcilerininmaneviyatınıyükseltmek içinKaptan-ıderya Gazi Hasan Paşa, başa geçip işe girişti. Emri altındaki kaptanlarıncesaretsizlikleri ve tedbirsizlikleri onu yıldırmadı. Tek başına, meydanokurcasınaRusdonanmasınasaldırdı.Ruslar,dayanamayacaklarınıanlayarakdenizüstündekisavaşmeydanınıOsmanlıgemilerineterkettilerveAvlunyalimanınasığınmaktanbaşkaçarebulamadılar.

Gazi Hasan Paşa, limanın ağzına kadar geldi; gemilerinin orada karayaoturmasıihtimalinihesabakatarak,içerisokulmadı,limanağzındabeklediveRuslara: “Erkeksenizgelin,minderdenkaçmayın,denizüstündegüreşelim.”diyehabersaldı.Ruslardansesçıkmadı.

GaziHasanPaşa’yanedonanmasınıgüçlendirmek,ne asker tamamlamak

için doğru dürüst imdat ve yardım geldi. Özi Kalesi’ni koruması içinarkasında bıraktığı Giritli Halil Paşa: “Gemiler harap oldu, kurtarabildiğimkadarıkârdır.”bahanesiylesavuşupİstanbulyolunututtu.Amadahaboğazagirerkensuçuanlaşılıpdenizüstündebaşkalarınaibretolsundiyeboğduruldu.

KırımHanıŞehbazGirayiseBoğdandüşmanelinegeçinceemrindekiTataraskeri ileBender tarafına çekilmişti.Tatarlar bir kere çözülmeyebaşlayıncaetraftaki masum ve şaşkın halka saldırmaktan başka şeye yaramıyorlardı.ŞehbazGiray,kendisinebağlıbiravuçaskerlebirşeyleryapmayaçabalarkenbüyük oğlunun de şehit olması azmini giderdi. Orduya, “İmdat gelmezseburadayaaçlıktanyadadüşmanelindetelefolupgideceğiz.”diyehaberleryağdırmayakoyuldu.

Ordu,kışınşiddetinden,erzakınazlığındanperişandı.Hayvanlarınınyarısıyollarda telef olmuştu. Rusçuk içinde bir okka saman beş-altı paraya, birkucakodunkırk-elliparaya satılırolmuştu.Bunlarıucuz-pahalıbulmayadaimkân yoktu.Açlıktan, hastalıktan kaçıp savuşanlara göz yumulur olmuştu.BuhâldeorduŞehbazGiray’anasılyardımedebilirdi.SızlanışmektuplarınaKur’ân-ı Kerîm’den âyetler ve umut verici avuntularla cevap vermektenbaşka çare yoktu. Başkumandanın padişaha yazdıkları Şehbaz Giray’ınkendisine yazdıklarından pek farklı değildi. Aldığı cevaplar da kendisininŞehbazGiray’agönderdiklerinebenziyordu.

İstanbul’unhâlideayrıcayürekleracısıidi.Yiyecek,içecek,ekmek,un,herşeyyokdenecekkadarazalmıştı.İnsafsızesnaf,herşeyikendibildiklerigibialıpsattıklarıiçinİstanbulhalkınınbüyükçoğunluğubüyüksıkıntıçekiyordu.Yağın,mumunismivar,cismiyoktu.Ekmekalabilmekiçinfırınkapılarındatoplanıpbekleşenlergündengüneartıyordu.Sırakapmakveekmekaşırmakiçinkanlıbıçaklıolanlararastlanıyordu.

İstanbul Kadısı, gereken düzeni kuramıyor diye azlolunmuştu. HâlbukiKadı’nındaelindengelecekbirşeyyoktu.Üstelikkışdahersenekindendahaşiddetliidi.Denizdendekaradandayollarkesikvekapalıidi.Hiçbirtaraftanİstanbul’aunveekmekgelmezolmuştu.Esnafbuhâli fırsatbilmişgibibirparalıkşeyionparayasatmayakalkışıyordu.

ÖziKalesi’ninDüşmesi

Padişah, üzgün, bitkin, başkumandanın sızlanmalarına şöyle cevaplaryazıyordu:

“Benimbüyükvezirim,yazdıklarınıokurum,hâliniöğrenirim.Oradakışınnekadardehşetliolduğunudabiliyorum.BudaAllah’ınbirhikmeti.Başka

ne denir? Adamlarının hiçbirinde sendeki doğruluk ve yiğitlik yok. Gece,gündüz,seniniçinveordumiçinduaediyorum,seni,seninlebirliktedinevedevlete yararlık gösterenleri Allah’ın birliğine ve büyüklüğüne emanetediyorum.BundanböyleAllah’ınemriylehavalarınaçılacağıumulur.HemenÖzi’yeimdatyetiştirmeniistiyorum.”

Aslında iş, baştan bozuktu. Askerin toplanabilmesi için İstanbul’a dazorluklarçekilmiş, rezaletlerekatlanılmıştı.Kaldıkibu İslâmaskerlerininozaman cenge gitmeleri, ganimet diye sefer esnasında mal yağmalamakamacını güdüyordu. Yusuf Paşa’nın Nemçe üzerine sefere gitmeleri oradayağmaedilecekvarlıkbulunduğunuhesabakatmalarındandı.

Yusuf Paşa’nın Nemçe seferi ile askerine ganimet sağladığı haberiİstanbul’a yayıldımı kıtlık ve yoksulluk çeken koca şehirde ne kadar ipsizsapsızvarsaorduyayazılmakiçinbaşvurmadıkyerbırakmıyorlardı.Hâlbukizafer;yalnızfedakârlık,disiplinvedayanıklılıkgösterebilenlerekazanılabilir,böyleçapulcularlaelbettekazanılamazdı.

Rusya’dangelirkenoralardayağmaedilecekbirşeyolmadığınıbilenlerinotaraflara sefer etmeye, oralarda savaşa girmeye elbette gönülleri olmazdı.Boğdan taraflarınagidipgelenler birşeybulamazsa esir diyeyakaladıklarınıgetiripsatmaklageçiniyorlardı.Asılkabahat,böylehallerinbaşınageleceği…Ruslarla Avusturyalıların er geç birleşip üzerimize yürüyeceği belli olupdururken zamanında tedbir alınmaması, erzak ve cephane biriktirilmemesi,ordununvedonanmanıngerektiğikadargüçlendirilmemesidir.

Böyleyken başkumandanın emrindeki askerlerin yine hazırlıklı, talimli veteçhizatı tam düşman askerlerine karşı arada bir de olsa zafer kazanmalarıdoğrusuyinedetakdireşayandı.

Özi Kalesi, gittikçe şiddetini arttıran kuşatmaya karşı artık yardımıngelemeyeceğini de anlayınca, fazla dayanamamış ve teslim olmaktan başkaçaresikalmamıştı.ZatenRuslarıngecegündüzkale içineyağdırdıklarıgüllevehamlelerinseksenbir taneyigeçtiği söyleniyordu.NihayetBaşkumandanYusuf Paşa, üç bin asker hazırlayıp yola çıkmaya karar verdi, imdatyetişmedensonbirsaldırıyageçmeleriüzerinekaledüştü. İçindekiler,çolukçocuk bile ya öldüler ya göç edip yollarda perişan oldular. Kaleyi koruyanHamitHüseyinPaşadayaralıolarakesirdüştü.BununüzerinehiçolmazsaBenderveAkkirmankalelerinikorumayaçalışmaktanbaşkaçarekalmadı.

ÖziKalesi’nindüşmanelinegeçtiğihaberiI.Abdülhamid’inyüreğineinenbir felaket oldu. Sadrazam vekili, “Böyle şeyler olabilir, kaç kere böyle

kalelerdüşmanelinegeçti,tekrargerialındı.”gibiavutucuşeyleryazdıisedehamiyetli padişah: “Ben bunları biliyorum ama benim yandığım devlettekigevşekliktir.”diyordu.

OsmanlıDevleti’ninİdarivemalîDurumu

Savaş sebebi ile yiyecek, içecek ne varsa hepsinin fiyatı artmıştı. Üstelikbedelini ödemeye razı olsanız da kolay kolay bulmak mümkün değildi.Herkesdaralmışvesıkışmışolduğuiçinkaraborsa,yalanvehileilegeçinmeyolları almış yürümüştü. Savaşa katılanların yerine bırakılan vekil“mütesellim”lerisegeçiciolduklarınıbildikleriiçinbuyerdekaldıklarısürecekeselerini doldurmaya,mümkün olduğu kadar çok ve çabuk çalıp çırpmayabakıyorlardı.

Ordunun sefere çıkışından bu yana,meselaKütahya’da olduğu gibi yedi-sekizmütesellim gelip gittiği ve her biri de çarpıp çırptığı içinmemleketinharap olduğu ve halkın sefilliğe düştüğü görülüyordu. Mütesellimlerin buhâllerinibilenler,aslıolsunolmasın,kolayinanılacağınıkestirerek,şikâyetleryağdırıp değiştirilmelerine sebep oluyorlar ve doğru bir adamdır diye dahahayırsız ve uğursuz bir yakınlarının mütessellim tayin edilmesinisağlayabiliyorlardı. Arada birbirini tutmaz sahte emirlerle birbirlerindenmütesellimliğizorlateslimalanlar,işinaslıanlaşılanakadarvuracağınıvurupizinikaybedenlerdeoluyordu.

(Mütesellim:Tanzimattanevvelvalivemutasarrıflarınuhdelerindebulunansancakvekazalarınidaresinememuredilenlerhakkındakullanılırbirtâbirdir.Lügatmanasıteslimolunanşeyialıpkabuledendemektir.Bunlara“voyvoda”denilirdi. II. Mahmut zamanında merkeziyet usulü tesis edilinceye kadarvezirlerle mirmiran [Mülkî rütbelerden birinin adıdır. “Beyler Beyi”demektir.] gibi mansıp sahiplerinin ekserisi sefere gittikleri zamanmansıplarını “Mütesellim” ile idare ederlerdi.Bunların avaidimütesellimlertarafındantoplanırvekendilerinegönderilirdi.)

İstanbul’dakiler kıtlıktan, pahalılıktan, taşradakiler zulümden vesoygunculuktanbıkkınvebitkinbirhâldeidiler.Etinokkasıonsekizparayaçıkmış,mumuntanesibirparayabilebulunamazolmuştu.HâlimizneolacakdiyehalkınferyadabaşladığıI.AbdülhamitHan’ınkulağınagidince,“Allahiçinolsunşuzahiremeselesinebirçarebulunsun.”diyesadrazamVekili’neemirler göndermişti. Ticaret gemileri ise Karadeniz’den emniyetle zahiregetirebilmeleriiçinsavaşgemilerininhimayesiniistiyorlardı.

İstanbul’daki yetkililer Payitahtın böyle dertlerine çare aramaktan devlet

işlerini ve dış münasebetlerini yürütmeye değil, düşünmeye bile vakitayıramıyorlardı.Hiçbiryerden,öncetahminedileninyarısıkadarolsunvergigelmiyordu. Koca Osmanlı ülkesi karışıklıklar, kıtlıklar, soyguncular ülkesiolmuştu.Her taraftan bir evvelkini bastıran bir başka sızlanış yükseliyordu.Arada bir akl-ı evvel filanmemleketin tüccarları zengindir ve hamiyetlidir,onlardandevlethazinesiborçalsındiyebirfikirortayaatıyor,nicedanışmalarve sıkıştırmalar sonunda bu tavsiyenin de bir hoşça netice vermediğigörülüyordu.

Esma Sultan’ın ölümünden sonra gözden düşüp katl olunan Dimitribezirgânla Rusya’ya kaçan Boğdan Voyvodasının mallarını devlet hesabınasatmak, orada burada birikmiş alacaklarını devlet eliyle zor kullanaraktoplama ümidi de verimli olmamış, onlardan kalıp satılan eşya düşükbedellerleşununbununelindekalmıştı.

Dimitri’nin mallarının daha dikkatle satılıp parasının daha çabuktoplanması için padişahın ferman çıkarması, devlet hazinesinin ve padişahvarlığının nelere muhtaç hâle düştüğünü açıkça göstermekte idi. Bir aravakıflardan ve onların mütevellîlerinden medet umulmuş, bundan da birsonuçalınamamıştı.

Başta padişah, bütün İstanbul’daki yetkililer, Payitahtın derdine çare vekarşılık arayıp çırpınırlarken Başkumandandan gelen feryat işi büsbütünkarıştırmıştı. Tez elden üç-dört bin kese gönderilmezse ordunun açlıktankırılacağıacıveaçıkcaanlatılıyordu.Bu feryada İstanbul’danancakdua ilekarşılıkverilebildi.Kocapadişahbüyükvezirineşöyleyazdı:

“BenimbüyükvezirimveBaşkumandanım.Nasılsıkıştığınıveparayanasılihtiyacın olduğunu biliyorum. Eğer bende paraya benzer birşey olsa kendiharçlığımıdagöndermekisterim.Böylezamandasendenbirşeyesirgenebilirmi?Sen de hazinelerin hâlini bilmiyor değilsin.Bu akçe tedariki düşüncesigecegündüzrahatımıkaçırıyor.Oralardanorduzoruilegelecekyılınvergileritoplanamaz mı dersin? İstediğini toptan gönderemezsem de elimizegeçebildikçe parça parça, üçer beşer yüz kese göndermekte kusuretmeyeceğim.Allahyücedir,uludur.Devleteimdatetsin.Allahiçinolsunsizdebirşeylerdüşünün”

OsmanlıDevleti’ninkuruluşundanberiilkdefaolarakyabancıdevletlerdenveya o devletlerin tebaası zengin tüccarlarından borç alınması akla gelmiş,bununbüyükrisktaşıdığıveilkdefabaşvurulacakbiracayipçareolduğuiçinbunaçokbüyük,çokyetkilibirDivandakararverilmesidüşünülmüştü.

Toplanan Meclis, bu işi ince, uzun konuşmuş ve “düşmanlara hâlimizi

bildirmek, onlara karşı sarf edeceğimiz parayı onlardan almaya kalkışmak,şimdiden onlara bir uçtan teslim olmak demektir; bunun konuşulması,dışarıyasızıpduyulmasıbilebüyüktehlikedir”kararınıveripfakatasılderdede bir çare bulamayıp şaşkın ve perişan dağılmıştı. Bu hâl, Abdülhamid’ebildirilince padişah hıncını devlet sırrını saklamayanlara beddua etmeksuretiylealabilmiş,sadrazamvekilindenşeyhülislâmagitmesinivebuişebirçarebulmasınıistemişti.

Şeyhülislâm, ilk iş olarak kendinde ve yakınlarında para olmadığınısöyledikten sonra şöyle demişti: “Yabancılardan, yabancı devletten paratedarikinden başka çaremiz yok. Başkasından hele bir yabancıdan paraistemek kötüdür ama ‘zaruret mahzurları siler.’ demişler. Buna istemeyeistemeye başvurmak zorundayız.Herkese ayrı ayrı sorup dallandırmaya dayeryok.Banasorarsanızgönülsüzdeolsaböyleborçalmayıcaizgördüğümüsöyleyebilirim.”

Bunun üzerine Felemenk’ten borç alınmasına karar verildi. Felemenkelçisiylekonuşmayagirişildi.Osmanlıülkesindentoplanacakçeşitlivergilerinzaten mültezimler ve mütagallibe (kompradorlar) elinde olduğuna göreFlemenk Devleti’ne borç karşılığı gösterilecek teminat bulma güçlüğümeydana çıktı. Felemenk elçisi Osmanlıların dışarıdan alacakları her şeyikendivasıtasıylatedariketmelerigibişartlarkoşulabileceğini,bununiçindedevletiilevetüccarıylatemasageçeceğinibildirdi.

İşlerin uzamasına durum hiç de elverişli değildi. Baharda sefer açmakmecburiyeti vardı. Bu da en az on beş bin kese akçeye bakıyordu. “Seferdemek,akçedemektir,vaktindeçarebulunmazsasonuperişanlıktır.”sözüherağızda dolaşıyor, çareye gelince kimse bir belirli çıkar yol gösteremiyordu.“Altınvegümüşsikkeleritaklitederekbakırdanbasalım,sonradangümüşvealtınla değiştirilecek diye bu şekilde kabule herkesi zorlamaya çalışalım.”diyenler olduysa da bu paralarla tedarik olunacak ordu donatımının başkamemleketlerden tedarik olunacağı, onların bu kalp paraların yüzüne bilebakmayacağınısöyleyenlerhaklıgörüldüler.

Nihayet varlıklı ve ziynetli konaklara başvurulması, ne kadar gümüş vealtın eşya varsa ileride baraları ödenmesine söz verilerek toplatılıp bakırlakarıştırılarak para bastırılması kararlaştırıldı. En son bu çareye başvuruldu.Ayarı düşük para bastırıldı. İlk günlerde piyasada biraz ferahlık, birazalışverişolduamasonraişanlaşıldı;durgunlukartarakyenidenbaşgösterdi.

Bütün bunlar yetmiyormuş gibi İsveç elçisi, Osmanlı Devleti Rusya ilesavaşa girişince topraklarını ve haklarını geri almak için harp açmaya

Osmanlılar tarafından sevk olunduğunu, buna karşılık vaat edilen sekiz binakçayıhatırlatarak,devletininbuparayıacele istediğinibildirdi.Arkasındanda öteki elçiler, buna benzer isteklerle devletin Bâb-ı Âli denen kapısınıçalmayabaşladılar.

I.Abdülhamit, İstanbul’un bu kışı gerçekten karakış denmeyi çoktan hakettiğibuyıliçindebirbirinikovalayanacıklıolaylardanveheleÖziKalesi’ninbaşına gelenlerden, gönlü hasta, mizacı perişan bir hâlde, dünyadanusanmışken, bir de hacca gidecek alayın eşkıya tarafından yolununkesileceğinihaberalıncabüsbütünüzülmüştü.

Şehzâde Mahmud’un o zamanki çuhadarı Şehri İsmail Efendi tarihindeyazdığına göre; Osmanlı askerinin korkunç perişanlığını anlatan haberleriSerdar-ı Ekrem birbiri ardınca yazmaktaydı. Bu haberlerin üzüntüsü veyanındakilerin dedikodusuyüzündenSultan I.AbdülhamitHan’da ata binipinecekgüçkalmamıştı.

Sultan,hastalığını farkedipheryıl, recebinon ikincigünü,padişahadınahac ziyareti için çıkarılan Surre alayının bir gün önce çıkarılmasınıemretmişti.Surreeminineemanetleriteslimettiktensorahastalandı.Birdahakalkamayarak,recebinonbirinde,salıgünü,sabahınerkensaatlerinderuhunuAllah’ateslimettiveyeriniIII.Selim’ebıraktı.

Cihanbirhanediralâyişiçok

İçinegireninasayişiyok

Düşerdervişiseteşviş-inâna

Vegersultanisefikricihana

III.Selim’inTahtaÇıkışı27 Mart 1789 Salı günü III. Selim tahtına oturdu. Valide Sultan’ın eskisarayından Topkapı’ya nakli gerekiyordu. III. Selim cuma namazına dahakılıçkuşanmadangelerek,cumanamazınıkılmayıbütünötekitörenlereüstüntuttu.Ayasofya’dacumanamazıtörenlekılındı.

Cumartesi günü padişah annesinin eski sarayından kendisinin de kalacağıyeni sarayagetirilmesi törenindehazırbulundu;annesini“Cennetannelerinayaklarıaltındadır.”hadisineuygunbirsaygıilekarşıladı.Pazartesi günü bütün devlet adamları ve saray büyükleri, “Divaniye”

denilen merasim esvaplarını giyinmiş olarak Topkapı sarayında toplandılar.Padişah onları beraberine alarak Fatih’e gitti. Büyük dedesi Fatih Sultan

Mehmed’in kabrini ziyaret etti, oradan daPeygamber’imizin bayraktarıHz.Eyüb’üntürbesinegitti.

Orada eskiden beri cülûs törenlerinde âdet olduğu üzere okunanKur’ân-ıKerîm’ivedevletinindevamıiçinyapılanduayıdinledi.Şeyhülislâmınbelinekuşattığıpadişahlıkkılıcınışakırdatarakalkışlararasındasarayınadöndü.

III.Selim,bundansonrailkişidüşmanıgerektiğindeyenebilmekamacıylasavaşaraçlarınındahaçokvedahaiyiyapılabilmesiiçinlüzumlutedbirlerinalınmasına, harp sanayininmümkün olduğu kadar geliştirilip yenilenmesineönemvermekoldu.

Okmeydanı tekkesi ile Davutpaşa Sarayı’nın onarılması, bayındırlıkfaaliyetlerinin ilki oldu. III. Selim’in ilk terfi ettirdiği kimseler,Şehzâdeliğinde herhangi bir fırsat ve sebeple yakınında bulunup kendisineyararlığı olanlardı. Lalalarını, hocalarını birer münasip vazifeye yerleştirdi.Arada, ilim ve din adamlarının da hatırlarını almayı ihmal etmedi. Çeşitlisebeplerlehaklıhaksızşurayaburayasürülmüşolanlarıaffetmeyi,İstanbul’agetirtmeyi,onlarayenirefahimkânlarısağlamayıdaunutmadı.

Yeni padişahların tebaalarına kudretlerini göstermeleri, merhamet vemürüvvetleri kadar da adalet ve şiddetleri olduğunu belirtmeleri içingerekenleridecezalandırmalarışarttır.III.Selimbütünyumuşaklığınaveiyikalpliliğinerağmenbugereğideyerinegetirmektegecikmedi.

Birgünkıyafetdeğiştirerekİstanbul’udolaştığısıradaKâğıthanederesindeboğulmuşbirininyakınından,gömülmesine ruhsatvermek içinpara aldığınıöğrendiğibirkadıyıBursa’yanefyetti.Rusya’yacasusluketmeklekalmayıpkendisine vaktiyle emanet verilen bir beldenin halkını soymayı iş edinenbirinideastırdı.TersaneEminiSelimAğaileoğluAhmetNazifEfendi’yidekötülerevehırsızlaraibretolsundiyeidamettirdi.

OrdununDurumuvePadişahınOrduyaDairGörüşleriDüşmanın Boğdan toprağından kovulup uzaklaştırılmaları için çarelerdüşünülürken Eflak voyvodası Mavriyani, emrindeki askerin çokluğundansızlanarak bunlara maaş yetiştiremediğini ileri sürüp devlet hazinesindenyardım istemesi zihinleri karıştırdı. Bu voyvoda bir yandan da Eflak’tekipiyade askeri az görüp beş bin kadar piyade ile başkumandanın buralardagözükmesini, Yaş yakınlarında düşmanı yıldıracak bir saldırıya geçmesini,kendisinindeRusçukyakınınageçipdüşmanlarısindirebileceğinisöylüyordu.

İsmail cephesinin komutanı Hasan Paşa, askerin bir türlü kendinden

hoşlanmadığını görerek, “Ben bu işin adamı değilim.” diye görevinibırakmıştı. Başkomutan, bu hâller bu istekler üzerine ne yana saldıracağınışaşırmıştı.HasanPaşa’nınazligerçekleşinceİbrailcephesineatananAnkaralıHacı Abdi Paşa’dan, İsmail’de kalması ve Hasan Paşa’dan boşalan yeridoldurmasıistendi.

Ordu, Rusçuk’ta mı kalmalı yoksa Silistre cephesine mi yürümeli diyetartışmaların sonunda İsmail cephesinin güçlendirilmesine karar verildi.RusçukveYergöğü’nebirazaskergönderildi.Eflakbeyinindeistediğiazçokyerine getirildi. Asıl ordu, Silistre’ye doğru yola çıkacaktı ama askerdüzensiz, araçlar yetersiz ve para pek kıt olduğu için herkes ne yapacağınışaşırmıştı. Padişaha birbiri ardı sıra sızlanma, yalvarma, akıl sorma yazılarıgelipduruyordu.

Ordu ise yağma, ulûfe (padişah bahşişi) bekler hâle gelmiş, yalnız bu ikiçıkarıdüşünerek;yayağmanınbololduğunusandıkları cepheleregitmekyada İstanbul’da kalıp bol bahşişe konmak istiyorlardı.Artık akılları, fikirleribunlardaydı.

Buişleridüzeltmek,vergileri, iltizamlarıdüzenesokmakgerekiyorduamabu gibi faydalı tedbirler birçok kimsenin çıkarını önleyeceği için kendimenfaatlerini kollayan kimseler, sarayı şaşırtan ve tedbirleri kötüleyenjurnallar yağdırıyorlardı. III. Selim’in babası Sultan Mustafa da böyledüzenlemeler için harekete geçmeyi akıl etmişti ama yakınlarının veçıkarcılarınaldatmasıdüşündüklerinigerçekleştirmektenonualıkoymuştu.

Birbirini tutmaz sızlanışlar kulağına çalındıkça veya yazılı olarak elinegeçtikçeIII.Selimşaşırıpkalıyor;sadrazamkaymakamınaşöyleyazıyordu:

“Devletingelirini,giderininelerenasılharcandığınısizlerdebenimkadarbiliyorsunuz.Eğerbanaşimdilikkuruekmeyerazıoldesenizbenpeki,derim,razı olurum.Başkasınındüzensizliğine, tedbirsizliğine filan el atacakolsam‘Babasıdaböyleidi,nefaydasıoldusanki’deyipçıkıyorlar.SizsöyleyinbanaAllahaşkına;devleteldengidiyor,sonraneyapsakkâretmeyecek.Budevlettesizin de hakkınız var, siz de bu batacak geminin içindesiniz. Ben bildiğimisöyledim.Sizdesöyleyin:neyapalım,neçatalım?”

Hamiyetlipadişahbiryandanböyle sızlanıyor,biryandandaheryeniçeriortasınayenidenonarnefer topçuverilmesini,böyleceordudakiperişanlığınbiraz düzeltilip erlerin yenilenmesini, gençleşmesini istiyordu. KaymakamPaşa’nın bu isteğe karşı cevabı acı gerçeği bu kadar çıplaklığıyla ortayakoyacakhâldeydi:

“İşe yaramayan ihtiyar askerin tasfiyesi, bu suretle tasarruf edilecekparayla,maaşınıalamamışkimselerinalacaklarıödendiktensonragerikalanparanın yeni ve genç askerlere tahsisi ile bu iş otuz beş-kırk senede ancakgerçekleşebilir.”diyordu.SultanSelimbucevabapekkızmış,şöylekarşılıkvermişti:

“AllahAllah,bunehâlböyle.Herşeyindoğrusubizdengizlenmişdemek.Birseferaçmakgerektiğizamanneyapalım,seferegidecekvazifeliaskerimizyok feryadı koparıyorsunuz. Peki, asker yazalım öyleyse desek beytülmaldeakçeyokdeyipçıkıyorsunuz.Bunabirçarebulalımdedikmi,amanYeniçeriocaklarınataarruzolunmaz,diyeortayakorkusalıyorsunuz.

Demiyoruz ki herkesin elinden hakkı ve kısmeti alınsın, ama askereverilecek para ehline verilsin.Bu söylediklerimdoğrudeğilse razı olmayın,açıkça söyleyin. Doğruya razı olmayı, doğrunun gerçekleşmesine yardımetmeyenideAllahkahretsin.Eh,iştebumemleketböyleeldençıkıyor.”

Savaş hazırlıklarının kolaylıkla tamamlanması, ülkede güven ve düzeninsağlanmış olmasına,Müslüman veyaHristiyan bütün tebaanınmalından vecanından hakkiyle emin bulunmasına, vergiyi haklı ve adaletli bulup gönülrızası ve varlık imkânı ile verebilmelerine bağlı idi. Hâlbuki uzun süredenberi, baskılar ve soygunlar o kadar alıp yürümüştü ki hele sınırlara yakınyerlerdeki Hristiyan tebaalar, ya bulundukları yerde soyulmuş ya da başkayerlerdeyerleşipgeçinmekiçinsavuşupgitmişlerdi.

Devletinbuşartlariçindenesavaşahazırlanmasınededoğrudürüstidareyidevamettirmesineimkânvardı.Savaşıngetirdiğiperişanlıkdevamediyordu.Ruslarla ikidebir patlakveren anlaşmazlıklar yüzündenorduyuhep seferdetutmakgibibüyükeziyetevemasrafakatlanılıyordu.Fakatülkeyiasılharapeden, devleti asıl eli böğründe güçsüz bırakan, bu savaşlar, bu masraflardeğildi.

Eyaletlerin âyân denilen saray dalkavuğu ve halk düşmanı zenginleri,kadıları,iriliufaklımemurlar,seferberlikvergileriyleharçlarınınbirkaçkatınıkendileri için fakir halktan topluyorlar; vermeyeni dövüyorlar,malını alanakadarhalkıncanınıçıkarıyorlardı.

Valiler huzursuzluk arttıkça türlü sebeplerle sık sık azlediliyorlar, vezirlerAnadolu’dan Rumeli’ye, Rumeli’den Anadolu’ya yer değiştiriyorlardı. Heryenigelen,biröncekiniaratırcasına,uzunyollarındehşetlimasraflarınıdahailk aylardan çıkarmaya bakıyorlardı. Ülkenin bayındırlığı, yeni memurlukyerinin zenginliği ve esenliği, halkın durumu hatıra gelmeden dağıtıpharcadıklarıparayıtoplayabilmeninkaygısınadüşüyorlardı.

Buyüzden,fukaranınellerindekinialıyorlar,âyândiyeeyaletlerininşu-buköşesinde sözü geçen kimselere yeni payeler verip onlardan peşin parakoparıyorlar, bu defa da öylelerinin yeni soygunlarına göz yummakdurumunda kalıyorlardı. Koydukları vergileri, yüklettikleri haracıveremeyenlerinmallarını göz kırpmadan yok pahasına satıp isteklerini eldeediyorlardı.

BazıYeniDüzenlemeler

Ordudaki ve idaredeki bu bozukluklara bir son verebilmek, zamanınhastalıklarına çare bulmak ümidiyle padişahın başkanlığında bir danışmatoplantısı yapılmasına karar verildi. Bu toplantıda nelerin konuşulacağı birgündem hâlinde yazılıp padişaha sunulmuştu. Gündemde Rusya ile barışimkânlarından da söz edileceği için bu haberin orduya duyurulması doğrugörülmediğinden çağırılacak kimseler arasında hiçbir ordu mensububulunmamasınaayrıcadikkatedilmişti.

Padişah, eski âdeti bozmak istemedi; böyle toplantılara asker ocağınıngörgülü ve yetkili büyüklerinden bir kaçının çağırılmasını istedi.Barış işinibirkaç kişi arasında daha sonra konuşmayı uygun gördü. O gün, bütündavetliler öğle namazını Bâb-ı Âli’de bir arada kıldıktan sonra “Revan”odasındatoplandılar.

Padişahın sağında sırasıyla Kaymakam Paşa, reisülküttap Vekili RaşitEfendi, Sekbanbaşı, Ağa ve Valide Kethüdası Mehmet Bey yer almıştı.Solundaiseşeyhülislâm,onunyanındaulemareisiTevfikEfendivardı.Diğervezirlervepaşalardaonunyanıbaşındasıralanmışlardı.Ocakağalarıdasoltaraftayerlerinialmışlardı.AyrıcaorduyuhümayundanyenigelmişKapıcılarKethüdasıŞemsettinBey’leŞehreminiAbdurrahmanBeydavetlilerarasındaidi.

Padişahın bir işareti üzerine, hepsi ayağa kalkmış olarak, Reis VekiliEfendi’ninokuduğugündemidinlediler.Bugündem“Ülkedeki haksızlıklarıgidermek; adaleti sağlamak ve yaymak, idareyi tertipleyip düzeltmek içinalınacak tedbirlerin maddemadde konuşulması…”önsözüyle sunuluyordu.Gündeminokunmasıbitinceherkesyerineoturdu.III.Selim,herkesebirdenhitapederekdüşünceleriniserbestçesöylemeleriniistedi.

İlk söz alanHamidizâdeMustafaEfendi, işi yumuşatmak,bubozukluğunsorumluluğunu eski devirlere yüklemeküzere:“Gerçi zulüm var, baskı var,perişanlıkvaramabunlarınhiçbirisizinzamanınızdaolmadıki.Zamanınızdaalınantedbirlerişleridüzeltmeküzeredir.”dedi.

BununüzerinekalelernazırıHacıNumanBey,gözünükırpmadangerçeğisöylemek niyeti ile söz aldı:“Padişahım, halkın durumu yürekler acısıdır,bıçak kemiğe dayanmıştır, memleket içindeki fakir halk sızlanıyor.”diyerekferyatetti.

Eski defterdar Hakkı Bey de halkın nasıl soyulduğunu,memleketin nasılperişan hâle geldiğini açıkça belirtti. Ordudan gelenler, ordunun durumunuiçinden bilenler de olan biteni açıkça ortaya döktüler. Onlar konuştukçaşeyhülislâm ve kaymakam paşa, tasdik eder gibi görünen fakat iyimserliğieldenbırakmayanyumuşatıcıbirşeylersöylemedenuzlaştırıcıveuyuşturucukarşılıklarvermektengeridurmadılar.

Sonunda “Sözlerin başı, başların sözüdür.” kuralına uyuldu. Padişahherkeseayrıayrıseslenipherbirinevazifelerinişöylehatırlattı:

—Bakşeyhülislâmefendi,kadılarınrüşvetalıpparayiyişleriartıkherkesindilinde.. Bunların ceza görmesini ve adaletin doğru dürüst yapılmasınısendenisterim.

— Bak kaymakam paşa, vezirlerle valilerin zulümlerine bir son vermeyisendenbekliyorum,haberinolsun.

— Bak Sekbanbaşı, askerlik işlerini yola koymanı, orduya yararlı erbulmayı,ordudadüzeninkuruluppekişmesinisendenistiyorum.

Bu teker teker hitaplardan sonra tekrar daha celâlli bir sesle ortalığahaykırdı:“Bütünbuistediklerim,Allahiçimibiliyor,kendimiçindeğil,devletiçin.Her kimdine vedevletehıyanet edersebaşını keserimve yerineadambulurum;evladımolsakorumam.”

Memleket nizamını bozan iki madde olup biri rüşvet diğeri ise adamkayırmaveyahatırasaygı idi.Budamanevî rüşvetdemektir.Bu işinönünegeçmekiçinherişeerbabıaranıptayinetmekgerekir.

Bozulan durumu bir yola sokmayı iş edinen padişahın ara vermedensıkıştırması devlet adamlarını gayrete getirdi. İlk iş olarak, Şeyhülislâmlıkdairesinde yapılan bir toplantı sonunda vergilerin çok karışık, içindençıkılamazbirhâlegeldiğianlaşıldı.Vergilerineskihâlinegetirilmesininâdetaimkânsızolduğugörüldü;namusluadamlardoğrudürüstvergialmayamemuredilmişler deyenidenvergi konuluyor bahanesiyle halktanbir tek akçebileolsahaksızveyolsuzparaalınmasınınönünegeçilmesinekararverildi.

Valilerle mutasarrıfların sık sık azlolunmayıp, açıkçası bir yerde küpünüdoldurupartıkdevletişlerinevakitayırabilenlerindeğiştirilmemesi,vilâyetve

eyaletlerdeki askerlerin eski düzenle hareket etmelerinin sağlanması, I.Abdülhamit zamanında hazırlanan ve bir köşede unutulan tüzüğün yenidenbulunarak gereken yerlere gönderilip hatırlatılması da verilen kararlararasındaidi.

Buaradabirçokkimselerinkendilerinitekaütdefterinekaydettirerekdurupdururken,sefervesavaşlazerrekadarilgileriyokkendevlethazinesindenparaalmalarınındaönünegeçilmesineçalışıldı.

Kadılarla naiplerin bilgili ve namuslu kimselerden seçilmesi, seçilenlerinyerlerinezamanındagidipadaletisağlamalarıhalkınyetiştirdiğimahsullerdenbeştebirindenfazlasınınellerindenalınmamasıtebliğedildi.Bubuyrultularauymayanların yerlerinden alınmalarıyla yetinilmeyip haklarından gelinmesi,padişahınbirfermanıylaRumeliveAnadolukazaskerlerinebildirildi.

Anadolu ve Rumeli’nin her tarafında halkın istediği kimseleri iş başınagetirmek, bunların seçiminde ve atanmasında valilerin işe karışmamasısağlanmaya çalışıldı. Şehir kethüdalarının seçimine ve atanmasına dakadılarınvenaiplerinelatmasınıönlemek,kitabınauydurarakalınmaktaolanyersiz haramlara son vermeye dikkat edilmeye başlandı. Bütün devletmemurların ancak hazineden alacakları paralarla geçimlerini sağlayacaklarıkanaatini uyandırmak, böylelikle rüşvetçileri ve yiyicileri devlethizmetlerindenuzaklaştırmakesaslarıüzerindeısrarladurulmayabaşlandı.

MaliİşlerDevletin para sıkıntısı çok olmasına rağmen bir çare bulunamadı. Denizedüşen yılana sarılır kabilinden Felemenk’ten on beş bin kese akçe borçalınması düşünüldü ve teşebbüse geçildi. Felemenk elçisi, memleketinintüccarlarındanborçalmanındahadoğruolacağınısöyleyipvarlıklıkimselerihükûmetinin bu yola teşvik edeceğini bildirerek tüccara verilecek teminatınşimdidendüşünülmesiniveaçıklanmasınıistedi.

Bizim devletin bir karara varması, Felemenk tüccarlarının gösterilenkarşılıkları gözden geçirmesi; Felemenk elçisinin aracılıkta nazlanmasıyüzündenaylargeçincebuseferSultanSelim,İspanyaileCezayirdolayısıylabir anlaşma yapılmak üzere olduğunu, İspanya’nın bize teşekkür borçluolduğunu hesaba katarak, onlardan borç istenmesinin daha doğru olacağınıhatırlattı.

Bununüzerinegerekentemaslaryapıldı.İspanyaelçisi:

“Devletim Avrupa’da tarafsızlığını ilan etmiş bulunuyor. Devletinizin

herhangi bir Avrupa Devleti ile savaşa girmek için muhtaç olduğu parayıbizimborçolarakdahivermemizbutarafsızlığıaçıktanaçığabozmakolur.”yollubirmazeretilerisürdü.

İspanya,Amerika’da sahip olduğu zenginmadenler sayesinde,Avrupa’daen varlıklı devletlerin başında gelirken İstanbul’un miras yedileri gibi buvarlığınızamanlaharvurupharmansavurduğuiçinbütünzenginliğiİngiltereve İtalya tüccarlarının eline geçmiş bulunuyordu.Avrupa devletleri yanındaartık ne eski itibarı vardı ne de eski zenginliği. Bizimle barış yapması dabizdenbirşeykoparabilmekumudunabağlıidi.

OsmanlıDevleti’nin o sıralarda dünyadan habersiz oluşu ve hariciyesininhiçbiresaslıbilgiyesahipolmayışı,onuböyleçıkmazlarasürüklüyordu.ParasıkıntısıöylekorkunçbirhâlalmıştıkideğilFelemenk’tenveyaİspanyagibidevletler, Fas hâkiminden, hatta Cezayir ve Tunus ocaklarından bile borçalınmasıdüşünülmüş,onlaradabaşvurulmuştu.Fakatheryerdenparayerineözürdilememektuplarıgeliyordu.

Devlet adamlarının birbiriyle yarış edercesine, daha şık giyinmek, evhalkını daha süslü gezdirmek, ev eşyasını daha gösterişli düzenlemek gibimodalara kapılarak ellerine geçen parayı böylelikle çarçur edip yaborçlanmakyarüşvetalmaksuretiylegeçimyolunututmalarıanlaşıldığındanböyleisraflarınvesefahatlerinönünegeçilmesidüşünüldü.Böylehayatsürüpmemleket parasının dışarıya gitmesine sebep olanların bundan sonracezalandırılacakları, memleketin durumuna uygun düşecek, gösterişesapmayacak bir sadelikle giyinilip kuşanılması, kesin buyrultularla herkeseduyuruldu.

Asıl dertlerin başında, bu gibi teferruat değil, rüşvet ve iltimas baştageliyordu. Kimse, ehli olduğu için bir işin başına getirilmiyor, ya birininyakını olduğu ya birine para yedirdiği için kayırılıyordu. Marifet, bununönüne geçebilmekti. Böyle sonu gelmez, gerçekleşmesi mümkün olmaz,mümkünolsadafaydavermezşeyleriçinfermanlarçıkarılmasıhalkarasında“padişahyasağıüçgünsürer.”sözünüdarbımeselhâlinegetirmişti.Padişah fermanı böyle bir kulaktan girer bir kulaktan çıkar sözler hâline

gelirse halk neye güvenir, neye kulak verir, neyle yola gelir? Rüşvet alanadam, “Sade elbise giyeceğim, ev masraflarımı kısacağım, israf ediyorgörünmeyeceğim.” diye huyundan vazgeçer mi? Aldığını saklamasını,rezaletinin meydana çıkmasını önleyecek şekilde kıt kanaat geçiniyorgörünmesini elbette dahauygunbulur; kokusu çıkmayacakdiye dahakolayrüşvet,alır,dahakolayçalar.

Devletinparasıkıntısınasonçareolarak,I.Abdülhamitzamanındaolduğugibi gene halkta altın ve gümüş ne varsa toplatılıp sikke basılmasına kararverildi.Saraydagereken eşyadanbaşka sarayınher şeyi darphaneyeverildi.Vezirlerden, kumandanlardan, saray yakınlarından bazılarından kimde altın,gümüş eşya varsa hazineye teslim edip karşılığında sonradan basılacaksikkelerdenödenmesikararınavarıldı.

Devletinbudarzamanındanesebepleolursaolsunfazlasüsvemücevhertaşınmasınındinedeuygunolmayacağınadairşeyhülislâmfetvalarıçıkarıldı.Bu sayede biriken altın ve gümüşler, demirle karıştırılarak yapılan sikkelersayesindehazinedarlığıbirazcıkolsungiderilebildi.

DevletinparadarlığıgittikçeartarakdevamederkenvekâhFelemenk’ten,kâh İspanya’danborç almayaboşyereuğraşılıpdururkenbu sefer de İsveçelçisiRusya’yasavaşaçmasıyüzündenistediğiparanınverilmesiiçindevletisıkıştırmaktangerikalmıyordu.OnaretcevabıverilmemesiİsveçDevleti’nindost kalmasının sağlanması padişahın baş isteklerinden biri olduğu için hergünbiryenioyalamaveavutmailevakitgeçiriliyordu.

OrdununDurumu,RuslarlaHarpveBozgun1789 senesinde ağustosun sekizinci günü ordu Silistre sahrasından kalktı,Maçin sahrasına ulaştı. O sırada padişah, başkumandana Tuna’yı geçerekzaferlerkazanmasını,düşmandanöçalmasınıemrederbirmektupgöndermişbulunuyordu.Başkumandan,ogünlerdebirbiriniçekemeyen,birparçadevlettoprağı kaybedilmesi pahasına da olsa ötekinin gözden düşmesini hırslabekleyenkumandanlarıbirarayagetirdi.Hepsinebirdenseslenerekdediki:

“Ben vezirliği bir tarafa bıraktım. Bir nefer gibi devletimin ve diniminemrindeyim. Kim benden haklı-haksız gücenmiş ve incinmiş ise bunlarıunutsun. Herkes çare için hatırına geleni, düşündüğü şeyi Allah rızası içindilegetirsin.Uygundüşenidinler,yerinegetirmeyeçalışırız,uygundüşmeyensözleredeniçinsöylendidiyekızmayız.

Şimdi hırsımızı ve çıkarımızı bırakalım; dinin ve devletin emrindeolalım.Birleşmemiz, kaynaşmamız gerektir. Gönül birliği ile konuşup günün vedurumun gerektirdiğine göre davranabilmek için buradan anlaşmış olarakçıkalım.Verilenkararıherkeskendifikriimişgibiyerinegetirmeyeçalışsın.”

İbrail cephesinden gelmiş ihtiyarlar, kendi çıkarlarını da hesaba katarakİbrailcephesineönemverilmesini,ocephedensavaşaçılmasını teklifettiler.Köprü kurmaya vakit olmadığını da hesaba katarak sallarla geçmeyi uygunbuldular.Hastalar,sakatlar,gereksizaraçlarMaçin’debırakıldı.Orduböylece

biraz hafiflemiş olarak karşıya geçmeye başladı. Bu sırada askerlereokunması için başkumandana gönderilmiş padişah fermanı okundu veçoğaltılıpbütünbirlikleregönderildi.

OkunanpadişahFermanı:

“Atalarım ve dedelerim savaşçı ve akıncı padişahlar olup kırk-elli şahlıkyerleri, başta Allah’ın yardımı, sonra da din yolunda düşman silahlarınakendini siper edenYeniçeriocaklarıgazileriningösterdiğigayret ve sebatlafethettiler.

O gaziler, o yiğitler, padişahlarını baba gibi bilip ‘Allah’a, Resulüne veonunhalifelerine itaat’âyetine uyarak düşman karşısında demir duvar gibidururlar, şiddetlere ve mihnetlere dayanıp katlandılar. Hak din uğrunda,AslanlargibiçarpışanlarıAllahdamuvaffakkıldı.

Buyüzdendirkiadlarıkıyametekadarrahmetleyâdedilecektir.Esirgeyenve bağışlayan Allah her birinin yerini Cennet etsin, âmin. Allah’a hamdederiz ki zamanımızdaki askerler de onlardan farksızdır. Belki de içlerindeöyle yiğitler vardır ki gözü peklikte ve fedakârlıkta eskileri de geridebıraksalaryeridir.

BunasıloluyordaAllahveMuhammeddüşmanıbiravuçdindüşmanlarımemleketlerimizielimizdenalmayabaşlıyor.Kur’an,Müslüman’azafervaatetmiştiramaşuşartlarla:

Birincisi; dünyanın bütün hırslarını ve bağlarını unutup bir kenaraitmesini, ya gazi ya şehit rütbesine erişilmesini gönlünde duymuş ve aklınakoymuşolmak.

İkincisi;askerinkumandanınabütüngönlüylebağlıveitaatliolması,onundurdediğiyerdedurup,yürüdediğiyerdeyürümesidir.

Üçüncüsü; ecel gelmeyince ölmeyeceğini, eceli yetmişse rahat döşeğindebile gelip kendini bulacağını bilmesidir. Bu şartları yerine getiren orduyaAllah’ınzaferibağışlamadığıgörülmemiştir.

Moskoflar, kraliçe dedikleri bir eksik eteğin kışkırtması ile açlığa dasusuzluğa da katlanarak, yaraya, bereye aldırmayarak, beş yüz yıldan berikâfirlerinsırtınıyeregetirmeyiâdetedinmişOsmanlıDevleti’nezararverip,haraplıkgetiripdurmaktadırlar.

Elimizdenaldığı vilayetlerimizde, eteğininucunabileyabanelideğmemişgüzel kızlarımızı, çoluk çocuklarımızı ya esir aldılar ya babalarının gözleriönünde ırzlarına geçtiler. Çok küçük olanları da sürüp götürüp Hristiyan

yapmayaçabaladılar.Yazık,çokyazık,dingayreti,Yeniçeriyiğitliğineoldu.Benşehzâdeikenböylekarahaberlerişitirdekanağlardım,gözlerimeuykugirmezolurdu.Şimdipadişahım;hâlimibirdüşünün.

Mert olup, başa gelenleri duyup, dinleyip de gayretlenmeyen, YüceAllah’danzaferdileyipdecengeatılmayan,yarınmahşergünüuludivanda,Allah’aveResûlullah’anecevapverecek?İslâmolanlarabuhakaretlerirevagören düşmanların isteğini, amacını bilmeyecek ne var? Dünyada herkesgelipgeçici,konupgöçücüdür.Nekadaryaşasakenindesonundaölecekdeğilmiyiz? Ölümün elinden kurtulan var mı? Düşman elinde esir düşen kızlar,çocuklar, yaşlılar, yarın mahşer günü yakamıza yapışırlarsa ne yapacağız?Ahiretteazapçekmekçokzordur.

Benim sizlerden bir esirgediğim yok. Elimden geleni, devletin gücüyettiğince size ulaştırıyorum. Padişahların boynuna borç olanı ben deyapıyorum.Kıyametgünündebanasizlerinyüzündenbir soruyönelirse ‘YaRabbi, ben kulun, senin dinine can baş koyacak gazilere gereken nasihatiettim.’ derim. O zaman elbette Allah beni affeder. Peki, ya sizler ne cevapvereceksiniz?

Yiğitkullarım,aslankullarım,hepinizdenisterimkigayretkemerinibelinizebirkaç yerden bağlayıp düşman üzerine gözlerinizi kırpmadan, korkaklık vealçaklıkedenleriadamdansaymadanAllah’ıyanıbaşınızdahissederek,atılın.Benim duam hep sizinle beraberdir. Büyüğünüz, küçüğünüz berhudarolasınız.”

Orduya bu padişah fermanı okundu. Ordu, İbrail sahrasında birkaç gündinlendi. Daha tesirli tedbirlere de başvurulması düşünüldü. Bu meyanda,kuruluşlarından beri piyade olmaları esas olan, düşmana doğru saldırıpyürümeyi iş edinmiş bulunan yeniçeriler, süvari olmaya heveslendiler. Herbiri elinegeçirdiği atabinipgüya savaşadahahızlı katıldı, fakat ilk fırsattayüzgeriedipatlarıkamçılayarakkaçtılar.

Bunun üzerine yeniçerilerin eskisi gibi piyade olmalarına kesinlikle kararverildi. Ne çare ki yeniçerilerin bundan pek hoşlanmayacakları hesabakatılarakhoşnutsuzluklarınyayılmasındankorkuldu.Buemirhemverildihemarkasıpektakipedilmedi.

Askerlere toplu yemin ettirildi. Fakat savaş başlayınca yine savuşansavuşana, kaytaran kaytarana.Ne doğru dürüst siper kazan var, ne siper dedayanıpduran,nesaldıranvarnedesaldırıyakarşıkoyan.Düşman,tedbirli,planlı; bizimkiler kararsız, dağınık. Kumandanlar cahil, asker çapulcu idi.Mukadderhezimetgelmektegecikmedi.

Bozgundan toparlanıp ne yapacaklarını düşünen askerler, düşman gelincecan havliyle nehre atlamaya başladılar. Boğulanlar içinde reisülküttap bilevardı. Artık yenilgiler, bozgunlar birbirini kovaladı. Yeniçerilerin yeni birzaferkazanmalarıbirtarafa,askerdenilmeyibilehaketmeyeceklerigüngibimeydanaçıkmışoldu.

SultanIII.Selim,ordununperişanlığındandertliveşaşkın,başkumandanınuyuşukluğundan kırgın ve üzgün idi.Yeni başkumandanla savaş talihini birkeredahadenemekistiyordu.Fakatneçarekibaşkumandanıürkütürsezatendarmadağınıkordununbüsbütünbaşsızkalmasındandakaygılanıyordu.Onuşimdilik okşayarak, yola getirmeyi düşündü. Fakat Başkumandan RusçukluHasanPaşa oralı olmadı.Aklı başındangitmiş gibi idi.Askere yüzüyoktu,padişahtankorkuyorveAllah’tanutanıyordu.

BazıDüşüncelerRusya’ya savaş açılmasının müsebbibi İngiltere ve Prusya idi. Rusya’nınBaltık Denizi’nde olduğu kadar Karadeniz’de de donanmasınıkuvvetlendirmesi, bütün denizleri benimsemiş olan İngiltere’nin işinibozuyordu.Amerikameselesindendolayımeydanaçıkandeniz savaşlarındaRusya’nın bazı deniz devletleri ile tarafsızlık anlaşması yapması İngilterekabinesinigücendirmişveendişelendirmişti.

ÖteyandanKaterina’nınNemçe(Avusturya)imparatoruJozef’leanlaşmasıda Almanya devletlerinin güvenini sarsmıştı. Prusya kralı Frederikgerektiğinde birbirlerini korumak üzere Alman Hükümdarı’nı anlaşmayaçağırdı, budavete ilkuyan, veraset dolayısıylaHanovurHükümdarı sayılanİngiltere Kralı oldu. Böylece Rusya ile Avusturya’ya karşı Berlin’de biranlaşmaimzalandı.

Rus imparatoriçesi Katerina, bunun üzerine hem İngiltere’ye, hemPrusya’ya karşı yeni tedbirler araştırmaya koyuldu. İngiltere ile ticaretanlaşmasının yenilenmesi zamanı geldiği hâlde İngiltere’den gönderilenheyeteiltifatetmedi.Baltıkkıyısındakilimanlardanbirinieldeetmekiçinherçareye başvuran Frederik’e de Baltık ahalisinin Almanya’ya bağlanmakistemediğini, kendisine başvurduklarını ve onları gerektiğinde kuvvetkullanarakdaolsahimayeedeceğiniaçıklamaktançekinmedi.

Katerina bu arada Fransa ile bir yeni ticaret anlaşmasına girişince işlerbüsbütün karıştı ve kızıştı. İngiltere ve Almanya, Rusya’ya karşı bizzatkendileri savaşa girip arayı büsbütün açmaktansa, Rusya’ya saldırmak için

kandırılmayahazırRusya’nınbüyümesindenürkenbirbaşkadevletaradılar.İlk akla gelen devlet Avrupa’daki büyük devletlerin çıkar çatışmalarındanbihaber,kendiaralarındadönenfırıldaklardanbüsbütünhabersiz,haberalma,değerlendirme ve hüküm verme imkânlarından tamamıyla yoksun olanOsmanlıİmparatorluğuidi.

İngiltere veAlmanya’nın hesabına göre;Rusya,Osmanlıların saldırılarınıdurdurmakveyabufırsattanfaydalanaraksaldırılarageçipyenitopraklareldeetmekdurumunadüşüncedeİsveçkrallığıbunufırsatbilerek,odaRusyailebir uçtan savaşa girmiş olacaktı. Hesap iyi yapılmıştı. Osmanlılar vearkasındanİsveçlilerbutehlikelituzağadüştüler.

Rusya ileharbe tutuşanOsmanlıDevleti’neNemçe’ninhemensaldıracağıda hesaba dahildi. O da oldu. Lehlilerin, hem vatanlarını korumak hem deOsmanlılar sayesinde tutunan bağımsızlıklarını kaybetmemek için canlarınıdişlerinetakaraksavunmayagirişmesiveyasavaşakatılmasıumuluyordu.Buolmadı. Üstelik İngiltere ile Prusya, Osmanlı Devleti’ne yaptıkları bolvaatlerdenhiçbirini tutmadı.OsmanlıDevleti ancak İsveçkrallığındanbirazilgiveyardımgördü.

Avusturya, elinikolunu sallayarakOsmanlı topraklarındandilediğini elinegeçirivereceğini zannetmişti. Birkaç savaşta yenilir gibi oldu. Rusya’nıncephelerde ağır basması üzerine iki cephede birden savaşan OsmanlıordusununbüyükbirlikleriRuscephesinekaydırmakmecburiyetindekalmasısayesinde Avusturya, istediğine kavuşmuş oldu. Osmanlı Devleti içinbüsbütün yıkıcı olmayan bir barışa boyun eğmekten başka çare kalmamıştı.Zamanveimkânaleyhineişliyordu.

İsveç, Rusya karşısında yalnız kalmasın diye, İsveç krallığının kurnazdevlet adamları, Osmanlı devlet adamı görünen zavallıları, harbe devamateşvik ettiler. Prusya, nasıl olsa Osmanlıların Ruslarla bir anlaşmayayanaşacaklarını önceden hesaba katarak Osmanlı Devleti’ne, Prusya’nınaracılığınıkabuletmesive şartkoşmasıkaydı ilebirbarış teklifiniaçıkladı.Bu şekilde teklif edilen barışı kabul edip etmemekte şaşkın ve kararsızduruma düşen Osmanlı Devleti’nde, padişah değişmesi ile iş büsbütünçatallaştı.

Yeni padişah, bir-iki bölgede de olsa zafere benzer bir-iki başarıkazanmadanbarışmasasına oturmayı şanına layık görmedi.Buyersiz tavır,zaten düzensiz, bakımsız ve perişanOsmanlı ordusunu bozgundan bozgunasürüklemiş oldu. Bir-iki kale kurtaralım da alnı açık bir barış masasınaoturalımderken,birarabütünRumelitopraklarıtehlikeyedüştü.

OsıradaFransa İhtilâlipatlakverdideAvrupadevletlerikendi tahtlarınınderdine düştüler de ne pahasına olursa olsun bir an önce Şark meselesini,pamukipliğiiledeolsa,biranlaşmayabağlamayagiriştiler.

Bu sırada, Avusturya İmparatoru Jozef öldü. Yeni imparator, Fransa’yameyletti. Avusturya-Rusya ilişkileri gevşedi, hatta bozuldu. Katerina yalnızkaldı. İsveçDevleti, her yandan oyuna gelmiş, herkes tarafından aldatılmışoldu.Bereketversin,Rusyadaaskerveparabakımındandaradüştü.Katerina,bizimkilergibiişiinadavegururabindirmedi.Barışaeluzattı.

III.Selim,Prusya’nınRusya’ya ilk fırsatta savaşaçacağını,biryandandaYusufPaşakumandasındakiordununbir-ikizaferkazanacağınıumuyor,yazıporduyagönderdiği ve birliklere okuttuğudualı emirlerle bir sonuç alacağınıbekliyordu.Rusya’yakarşıolandevletlerbile,başkaçarenizyokdiyeBâb-ıÂli’yiuyarıncaOsmanlıDevletidebarışistemekzorundakaldı.

Her zamanki gibi İngiltere, yine kendi çıkarına uygun ileriyi görenkurnazlığı ile hareket ediyordu. Fransa ile yaptığı ticaret anlaşması, ihtilalyüzünden işlemez durumdaydı. Katerina’nın Keşmir yoluyla Hindistan’aasker gönderip Mendel Hakanı adına oraları eski topraklardır diye elegeçirmeye çalışması da uzak bir ihtimal değildi. İngiltere bütün bunlarıhesaba katarak, Osmanlı Devleti’nin sırtından Rusya’nın gönlünü almakyolunututtu.Arayabaşkadevletleridesoktu.NihayetYaşkasabasında“YaşAntlaşması”imzalandı.

Fransa İhtilâli, daha önce Rusya’ya karşı olan Avrupa devletlerininpolitikalarının değişmesine sebep olmuş, Rusya’nın büyümesinin önünegeçmek için birleşmeye yüz tutan devletler kendi başlarının derdinedüşmüşlerdi. Bu arada aynı sebeple Rusya da Osmanlı Devleti’nintopraklarındakidinmezhırsınıbirmüddetiçinunutmayayüztutmuştu.

BusonsavaşlardaOsmanlıDevleti’ninkaybıüçyüzotuzbininsanlabeş-onparçagemidenibaretkalmıştır.İsveçKrallığıiseüçgemisinifedaetmeklekurtulmuştur. Rusya’nın kaybı iki yüz bin askerle irili ufaklı on beş yirmikadargemi,Avusturya iseyüzotuzbin askerkaybetmiştir.Görülüyorki en

çokaskerkaybedenOsmanlıDevletiolmuştur.

Bizimkayıplarımızhakkındaverilenrakamlaradapekgüvenilemez.ÇünküOsmanlıordularıozamanlarAvrupaordularıgibidüzenlivetertiplideğildi.Her çeri başı, emrindeki askeri olduğundan çok fazla gösterirdi. Yabancıkaynakların yüz bin dedikleri birlikler çoğu zaman elli bini bile bulmazdı.Sivil halkın ne kadar kayıp verdiğini de ancak Allah bilir. Bu kayıplarölümden ziyade başka yerlere göçmek şeklinde de olmuştur. Sınır kalelerihalkıarasında,savunmayakatılarakşehitolanlarınhaddihesabıyoktur.

Busavaştanardakalanibretlehatırlanacakşeylerdevardırki;Osmanlılarınsavaş açmasını fırsat bilip savaşa katılan ve Osmanlı Devleti’ni barışagitmemeleri için her türlü kandırmaya başvuran İsveçKrallığı, kendisi içinuygunzamanıbuluncaOsmanlı’yahaberbilevermedenbarışagirişmiştir.

Rusya ile anlaşıp Osmanlı Devleti’nin döküntü ve yığınlarından hissekapmak sevdasına düşen Avusturya da epeyce ziyana uğradıktan sonraRusya’dankopupOsmanlıDevletiileanlaşmayolunututmuştur.

Kısacası bu savaşta tek kazanan, yine Rusya olmuştur. Diğerlerinin elinekayıp ve pişmanlıktan başka bir şey geçmemiştir. Katerina, barışı bileustalıklayapmasınıbilmiş;OsmanlıDevleti’ndenkopardığıyerlerüzerindekihakkınıvesahipliğiniAvrupadevletlerinetasdikettirmeninyolunubulmuştur.

OsmanlıDevleti’ninaklınınnedensonrabaşınagelmesiçokpahalıyamalolmuş; askerlerinin ne hâlde, ne perişanlıkta olduğunu bu savaşın sonundaanlamış, savaşı keser kesmez yeni askerlik düzeni için gereken tedbirlerialmayagirişmiştir.

BEŞİNCİKISIM

1789-1790SENESİNİNOLAYLARI

ŞeyhülislâmŞerifEfendiKibar, asil, bilgide emsalsiz, namuslu, dindar, olgun bir adamdı. Yalnızvakarından dolayı herkese el uzatmadığından, aleyhinde bulunanlar çoktu.Ehliyetsizlerin arzusunu yerine getirmezdi. Kendisi daha evvelden,şeyhülislâmlığa layık görülmüşse de Sultan III. Selim bir inkılapçı olarak,bütün mülkî ve askerî kanunları yenileme kararında olduğundan, böyle birnazik zamanda kuvvetli ve cerbezeli iş bitiren bir zatın bu makamdabulunmasıgerekiyordu.ŞerifEfendiisegeçkinbirihtiyarvehastaidi.Aşırıderecede nazik olduğundan, büyük işleri padişahın arzusuna göreyapamayacağı belli idi. Onun için, tayininden iki ay sonra azledilmiş veyerine Rumeli Kazaskeri Hamidizâde Mustafa Efendi getirilmiştir. Bundanbirkaç ay sonra da vefat etmiştir. Şerif Efendi üç dilde şiir, yazı yazar vesöylerdi.

ŞeyhülislâmHamidizâdeMustafaEfendi

Bu zat da zamanının bilginlerindendir. Saray hocası olmuştur. Bir taraftanilim ve fen bilgileri ile kendini geliştirirken bir taraftan da Nakşibendîtarikatınaintisapetmişiçinitemizliyordu.Enderun’daveBirun’daçoktalebeyetiştirmiştir. Nefesinin kuvvetine inanılırdı. Yeni padişah, koyacağı yeninizamlariçinböylebirzatıişbaşınagetirmeyidüşünmüştür.Busebepleonuönce Rumeli Kazaskerliği’ne sonra da şeyhülislâmlığa getirdi. Fakatzamanınıngereklerinegöre, tedbirlidavranmasıgerekirkenmükâfatlandırmavecezalandırmadaifratavardığındanumulanhizmetlerigöremedi.

SadrazamGaziHasanPaşaHasan Paşa, Serdar-ı Ekrem iken, Mehadiye Meydan Muhare-besi’ndegösterdiğiyararlıktandolayı,sadaretegetirilmişti.Amaaskerlikbaşka,devletişleri başka idi. Bu sebeple sadrazamlıkta büyük hatalar işledi. Bu büyükyükünaltındaezilipkaldı.Buyüzdenkısazamandaazlilazımgeldi.

Gazi Hasan Paşa’nın sadrazam oluşu: Padişah, sadrazamlık için adaygöstermelerini Şeyhülislâmdan ve Kaymakam Paşa’dan istedi. Fakat buzatlar, aday göstermekten çekindiler. Bu yüzden iş istihareye bırakıldı.

Şeyhülislâm rüyasında bir şey göremediğini ifade etti. Sultan III. Selim üçrüyasında üç defa Cezayirli Gazi Hasan Paşa’yı gördü. Bu da kıdemli,çalışkan bir vezirdi. İradesi kuvvetli idi. Pek çok şeyler görüp geçirmişti.Kafası genç, kendisi yaşlı idi. Sadarete layık görüldü. Mühr-i hümayunkendisine gönderildi. Yeni sadrazamın ilk icraatı Akkerman Kalesi’nimüdafaa edemeyen Tayfur Paşa’yı idam ettirmek ve Çevrezâde AhmetPaşa’yıAnadoluValisiyapmakoldu.

GaziHasanPaşa,TekirdağkasabasındanHacıOsmannamındabirtüccarınkölesiidi.Çokafacanolduğuiçin,onusatmakistemişfakatzevcesievlatgibisevdiği için mâni olmuştur. Çocuk 17 yaşına geldiğinde, şuna bunasataşmaya,memleketdelikanlılarınıdövmeyevesilahçekmeyebaşladığı.Hertaraftan şikâyetler gelince, Osman Ağa, onu uzaklaştırmaya mecbur kaldı.Azadedilerektüccargemilerineverildi.

25 yaşına girdiğinde yeniçeri oldu, Belgrad seferine katıldı, kahramanlıkgösterdi ve Tekirdağ’a döndü. Cezayir’e gitmek üzere bir gemi ile denizeaçıldı.Düşmanlakarşılaştıklarındarampayaptıklarıesnadadüşmangemisineatladı. Kılıcını çekip tek başına on beş tayfayı katledip geri kalanlarıkamaraya kilitledi. Tek başına gemide kumandasız, denizin ortasındadolaşırken Cezayirli korsanların eline düştü. Korsanlarla beraber Cezayir’egitti. Cezayirlilerin arasına karışarak şöhret yapmaya başladı. Bir müddetsonraCezayirbeyleriilearasıaçıldıİspanya’yagöçtü.

III. SultanMustafa devrinde İstanbul’a gelerek kaptan, zamanla kaptan-ıderya oldu. 1770-1771 yılında Limni adasının Ruslardan geri alınmasındagösterdiği yiğitlik üzerine Gazi unvanını kazandı. Nihayet serasker olarakİsmail’e gönderildi. Oradan da sadrazamlığa getirildi. İstanbul’da bahriyeaskeri için yaptırılmış ilk kışla olan Kalyoncular Kışlası’nı yaptıran odur.Birçok adalarda (Midilli, Sakız, Limni, Rodos, İstanköy vs.) su getirmiş,çeşmeleryaptırmış,ardındanhamamvecami,güzelhayıreserleribırakmıştır.Bir rivayete göre Sultan I. Abdülhamid’in talebi üzerine savaş başlamadanönceyardımolarakdevlete12binkesealtınvermiştir.

GaziHasanPaşa,eşineazrastlanılacakadamlardandı.Vezirleriçindeyerinitutacak adam yoktu. Vefat haberini duyan padişah III. Selim, yerine kimisadrazam yapacağını şaşırmıştı. Bilahare mühür, Rusçuklu Hasan Paşa’yaverildi.

Osmanlı-Prusyaİttifakıİstanbul’da rahat içinde yaşamakta olan devlet erkânı, Kırım’ı geri almaksevdasındaidi.Ogünlerde,Rusya’yaharpaçmakvePrusyaileittifakyapmakkonularıelealınmıştı.PrusyalılardabirçokvaatlerdebulunarakOsmanlılarlabirittifakimzalamakarzusundaidi.Ordukumandanlarıisenepahasınaolursaolsun barış yapmak fikrindeydi. Bu sırada, Avusturya’nın İstanbul’dakiFransız elçisi vasıtasıyla barış teklifi telkin ediliyordu. Barışa bir hazırlıkolmak üzere Gazi Hasan Paşa Rusların fikrini yoklamaya memur edildi.İstanbul’dakierkânPrusyalılarlaittifakyapmayataraftardı.

Ordu kadısı Şânîzâde, “Din düşmanlarını dost edinmeyiniz.” âyetinedayanarak, ittifakı şeriata aykırı buluyordu. Devlet-i Aliye’de, Avrupaahvaline vâkıf adamlar bulunmadığından çok defa, bütünHristiyanlara aynınazarla bakılıyor, bunlardan birisi ile öbürü aleyhine ittifaka gayretedilmiyordu.

RusyaileAvusturya’nınittifakınaengelolmayagayretedilmiyordu.Rusyaile Avusturya’nın ittifakına mukabil, Devlet-i Aliye’nin başka Avrupadevletleri ile ittifak yapması hatıra gelmiyordu. Oysa Avrupa’da mezhepihtilafları bitmiş ve artık devletler kendi çıkarlarını aramaya başlamışlardı.Şânîzâde,“gâvurdur”diyePrusyaittifakınakarşıçıkıyordu.

RusİmparatoriçesiKaterina,birharpvukuunda30.000süvarivermeküzerePolonyalılaraittifakteklifetmişti.FakatPolonyalılarkendimemleketinegözdikenRuslaragüvenemiyorlardı.Prusyalılarbunufırsatbilip,Devlet-iAliyeile gizlice ittifak arıyor ve Polonyalıları kendi tarafına çekmek istiyordu.Nihayet, 1790 yılı Ocak ayının 30. günü Prusyalılarla beş maddelik ittifakmuahedesiimzalanmıştır.

Prusyaileyapılanittifakınmetni

Madde. 1. Tuna nehrinin beri tarafına düşmanlar tecavüz edecek olursa,tutulması lazım gelen denge bozulmuş olacağından Prusya Devleti taahhütederki işbu1789-1790 yılı ilkbaharındabütün kuvvetiyleNemçe veRusyaüzerinesaldıracaktır.Şöyleki;Devlet-iAliyedüşmanlarıylaşanlıvesağlambirbarışyapmadıkçaveİstanbulşehriningüveniteminataltınaalınmadıkça,Prusyaharbibırakmayacaktır.BunakarşıDevlet-iAliyede taahhüt eder kiLehistan’ın paylaşılmasında, Nemçelinin zaptettiği yerlerin Lehistan’a geriverilmesineçalışacaktır.

Madde 2. İki devlet arasında İstanbul’da 1756-1757’de yapılmış olan

anlaşma, işbu yeni ittifakla yenilenmiş olacaktır. Prusya tüccar gemileri,Akdeniz’de serbestçe dolaşacak, bu gemilere Cezayir, Tunus ve Trablusocaklarıtarafındanbirzararverilmeyecektir.

Madde3.Devlet-iAliye,galipgelipdüşmanelinegeçenkaleleri,özellikleKırım’ı zaptetmedikçe, barış yapılmayacaktır. Bu barış yapılıncaya kadar,Prusyamuharebeden çekilmeyecektir. Prusya ve İsveç, Nemçe ve Rusya ilebarışyapmadıkça,Devlet-iAliyedebarışatalipolmayacaktır.BarıştansonraPrusya, İsveç ve Lehistan’dan birisi üzerine Rus veya Nemçeliler harpaçarsa,Devlet-iAliyederhalPrusya’yayardımakoşacaktır.

Madde 4. Barış yapıldıktan sonra, Devlet-i Aliye elinde kalacak,memleketlerinmuhafazasıhususunda,Prusyakralıteminatverir.Buteminataİngiltere,Hollanda,İsveçveLehistan’ındaiştiraketmesineçalışır.Osmanlıpadişahı ile Prusya Kralı arasında, yapılan ittifak savunma ittifakı olup,RusyaveNemçe’denbirisimüttefikdevletlerdenbirisineharpaçmakisterse,Devlet-i Aliye ile Prusya bütün kuvvetleriyle veya tespit edecekleri birkuvvetle,birbirineyardımedeceklerdir.

Madde5. İşbuantlaşmanın tasdiklimetinleriengeçbeşaydaİstanbul’damübadeleedilecektir.

BazıOlaylarKazasker Mustafa Efendi: Bu zat süse ve gösterişe düşkün olduğundan,paraları dilediği gibi israf ediyor ve rüşvet kapılarını açıyordu. Ziyaret içingittiğievlerekalabalıkmaiyetiileönünebüyükfenerleryaktırarakgiderdi.Buyüzdendedikoduayyukaçıkıyordu.İstanbul’dakigenişyalısıyetmemişgibi,sırf şöhretolsundiye,AhmetNazifEfendi’ninyalısına talipolmuşvedahairadesiçıkmadanyalıyataşınmıştı.

Saz meclislerinden hoşlanırdı. Halk da kazaskeri taklit ederek sefahatebaşlamıştı. Nihayet bu işler padişahın kulağına gitti. Osmanlı askerinindüşman ile yaka yakaya savaşırkenMüslüman olanların, zafer için Allah’ayalvararak dua etmeleri gerekirken, kazasker efendinin bu yakışıksızdavranışlarıherkesinağzınadüşmüştü.KendisineçekidüzenvermesiüzerineKıbrıs’asürgüneyollandı.

Mart ayında ikinci tufan denilecek kadar şiddetli yağmurlar yağmış, selİstanbul’da nice evleri yıkmış ve nice ocakları söndürmüştü. Yağan buyağmurun suyu bildiğimiz yağmur suyuna benzemeyip deniz suyu gibi acıolduğusöylenmiştir.

Temmuzunbeşincipazargecesisaatbeştebaşlayarak20dakikaarailebeşdefavesabahtanakşamakadardörtdefaveertesigeceüçdefavesabandanakşamakadardörtdefaveertesigeceüçdefaşiddetlizelzeleoldu.

Sultan III. Selim yıldızlardan ahkâm çıkarmaya taraftar değildi. Tahtaçıktığında,donanmanındenizeaçılmasıiçinvemüneccimlertarafındantespitedilen tarih için şöyle bir ferman çıkarmıştı. “Her gün Allah’ın günüdür.Benim yıldızlara asla itikadım yoktur. Allah’a güvenerek donanma ne günmünasipseogünaçılsın.”

Yerleşmişâdetlerideğiştirmekgayetzorvetehlikeliolduğundan;SultanIII.Selim, her ne kadar yenilik taraftarı da olsa, geleneklerin değiştirilipkaldırılmasındanda imtina ederdi.Hatta bir gün,KaymakamPaşa padişahaverdiği bir yazıda: “Zindanlarda öldürülen Müslümanların denizeatıldıklarınıbiliyorsunuz.Böyleyapmaklahayatlarındacezalarınıgördüktensonra cesetlerini de cezalandırmış oluyoruz. Hâlbuki bunların akrabalarıölülerini almak, defnetmek istiyorlar. Onun için bunları akrabalarınaverelim.”demişti.Padişahınbunacevabışöyleoldu:“Buusul eskibirusuldür vebeyhudekonmamıştır.Eski kaideleri bozmak

sakıncalıdır.Devletimizdemerhametartıncadüzenbozuldu.Şuseferdenfiraredenleribulupcezalandırsanızdahaiyiolurdiyedüşünüyorum.”

MemleketinMalîDurumuMemlekette işler bozuk gittiğinden, devletin kuvveti artıncaya kadar, harpyapılmasın fikri hâkimdi. Fakat Sadrazam Yusuf Paşa ani olarak Moskofsefirini hapsedip harp açtı ve sancak-ı şerifi ortaya çıkardı. Oysa sonharplerden beri gerek Anadolu, gerek Rumeli zulümler yüzünden viranolmuştu.Vezirlersıksıkdeğiştiriliyor,bazenbirmemuriyetebirsenededörtayrı vezir geliyor, vezirler yerlerine gitmeden, mutemetlerini yolluyorlardı.Kudretlivezirdeyoktu.Mevcutlaryalancıbirihtişamadüşmüşlerdi.Varlarınıyoklarını,süsedöküyorlardı.

Buyüzdensarraflarartıkborçparavermezoldular.Ordudakâfinakilaracıyoktu. Bostancıbaşı İstanbul’da ne kadar kira arabası varsa el koydu.Sadrazam harbi bir senede bitirebileceğine söz verdiği hâlde uzayıpgidiyordu.Kıtlık başlamıştı.Bunun üzerine padişah kimin elinde gümüş vealtın eşya varsa hazineye versin diye fetva çıkardı. Ulemadan tek bir kişigümüş teslim etmedi. Harem-i hümayunda bulunan kıymetli eşya dadarphaneye gönderildi. Bezzazistan basılarak, bütün altın ve gümüşe elkondu.III.Selimsadrazamayolladığıfermandaşöylediyordu:

“Darphane’de2.000keseden fazlaparayok.Harem-ihümayunumda150keseden fazla çıkmadı. Devlet hazinesinde de bir kese yok. Bunun çaresinebakmak içinbukadardanışmalaryapıldı.BenAllah’ınnehyettiğimaddelerhakkında fermanlar çıkardım. Düşmana harbi ben açmadım. Devleti bugaileye ben sokmadım. Beytülmalde bu derece darlık varken ve düşmanlarmemleketimizesaldırırkenherkesnesivarsabeytülmalevermesişeriatımızınicabıdır. Böyle iken ulema efendiler beytülmale kaç kuruş verdiler?Cümlemizingeçinmesibudevletsayesindedeğilmidir?Allahgöstermesin,budevletebirşeyolursahâlleriniceolur?Hiçdüşünmezlermi?”

DenizSavaşları

Bir süredir Akdeniz’de Rus bandırası ile dolaşan Yunan korsan gemileriherkesezulümediyorve İstanbul’agelecekzahirelere elkoyuyordu.Bununüzerine1789-1790yılındaBeylerbeyiKöseMustafaPaşakumandasındairiliufaklı18gemiilesefereçıkıldı.SeyitAliReisdeCezayir’dengelengemileriileAkdeniz’egönderildi.BuikikuvvetinarasındakalanYunangemileriyokedildi ve tayfalarının çoğu öldürüldü. Ganimet malları gaziler arasındapaylaşıldı.MustafaPaşa’ya1.000murassaçelenkve5.000kuruşihsanedildi.

1789-1790senesibaharındairiliufaklıyüzgemiiledonanma-yıhümayunHüseyinPaşa’nınKumandasındaKaradeniz’eaçıldı.RusdonanmasınınKireçlimanındabulunduğuhaberalındı.HasanPaşadüşmandonanmasınınüstünevardı.YedisaatsürenbirdenizsavaşındansonradörtRusfirkateynibatırıldı.Rusdonanmasıkaçmayamecburoldu.

Ziştovi’deNemçe’yleBarışYapılmasıDevlet-iAliyeilePrusyaarasındaittifakantlaşması1790yılıOcakayının30.günü İstanbul’da imzalanmıştı. Prusya Kralı Frederik, kendi düşmanlarınıbarışa zorlamak için sınırlara 150.000 asker yollamış ve kumandayı elealmıştı.RusyaveAvusturya,Devlet-iAliyeilebarışyapmakistiyorlardı.Bumaksatlaordumuzaelçilergöndermişlerdi.Devlet-iAliyekesinbirretcevabıvermek istemiyordu. Onun için murahhaslar tayinini geciktiriyordu. Fakatİstanbul’daki Prusya elçisi buna mâni oluyor ve Devlet-i Aliye’nin harbedevamınıistiyordu.

Prusya, Osmanlı ordusunun büyük bir kısmını Nemçe üzerine sevkiniistediği hâlde İsveçliler, Rusya üzerine yürünmesini tavsiye ediyorlardı. Busırada patlak veren Fransız İhtilali’nin Avusturya’ya sirayeti Nemçelileri

korkutuyordu. Onun için barış yapmak istiyorlardı. Bütün Avrupa’ya zararvermesibeklenenFransızİhtilaliAvrupapolitikasınıkökündendeğiştirmişvebütün devletleri Fransa’ya karşı birleşmeye zorlamıştı. Onun için PrusyaaçıktanaçığaRusya’yaveNemçe’yeharpaçmıyor,yalnızNemçe’yiDevlet-iAliyeilebarışyapmayazorluyordu.

Prusya Kralı sınırlara külliyetli asker sevk etmişti. Bu sırada Avusturyaİmparatoru Jozef ölmüş, yerineLeopol geçmişti.Nemçe İmparatoruLeopolbarışistemekteydi.BumaksatlaRayhenbahşehrinedelegelergöndermişti.Busuretle Nemçe ile Prusya arasında 27 Temmuz 1790’da barış yapıldı. Bubarışta Devlet-i Aliye ile Nemçe arasında da barış yapılması şartı kondu.Avusturya’da yer yer isyanlar vardı. Fransız İhtilali Nemçe’nin politikasınıdeğiştirmişti.Nemçebarışistiyordu.Devlet-iAliyedebarışaistekliydi.FakatPrusya ittifakı yüzünden tek başına barış yapamıyordu. Nemçe generaliKoburkOsmanlı Devleti’ni barışa zorlamak için Rusçuk üzerinden baskıyabaşlamıştı.NihayetZiştovideNemçe’yleaşağıdakişartlarlabarışyapıldı:

Madde1.Bundanböyle,ikidevletvetebaalarıarasındakaradavedenizdegenel bir barış muhafaza edilecektir. İki taraf tebaası tarafından işlenensuçlaraffedilecektir.Devlet-iAliye’yesığınmışolanlaracezaverilmeyecektir.

Madde2.Harptenöncemevcutolanmevcutdurum,bubarışınesasıolarakiki devlet tarafından kabul edilecektir. Bundan önce, yapılmış olan barışantlaşmalarıyürürlüktekalacaktır.

Madde3.Devlet-iAliyebatıocağıkorsanlarıtarafındanNemçegemilerineyapılanzararları, tazminedecekve tüccargemilerininselametleseyriseferiiçintedbirleralacaktır.

Madde 4. Harp esnasında, Nemçe’nin eline düşen bütün arazi, kale veşehirlerDevlet-iAliye’yegeriverilecektir.

Madde5.HotinKalesivekazaları,muayyenbirmüddetzarfındaDevlet-iAliye’yegeriverilecekveNemçehiçbirsuretleRusya’yayardımetmeyecektir.

Madde 6. Kalelerin boşaltılması tasdiknamelerinmübadelesinden 30 günsonratamamlanacaktır.

Madde 7. Harpte esir düşen Osmanlılar serbest bırakılacaktır. Bunlar,Rusçuk ve Vidin’de Devlet-i Aliye memurlarına teslim edilecektir. BunakarşılıkNemçeliesirlerdeikiayzarfındageriverilecektir.

Madde8.Devletlerdenbirisinintebaasıolmayıkabuletmişolankimselerenormal tebaa muamelesi yapılacaktır. Yer değiştirmek isteyenlere zorlukçıkarılmayacaktır.

Madde 9. İki taraf tebaasının birbirinden alacakları kanunlara göreödenecektir.

Madde10.Sınırboylarındaolankomutanlar,birbirleriyleiyigeçineceklervetaarruzdabulunmayacaklardır.

Madde11.Ticaretmaksadıyla,hudutlarıgeçenlerhimayegöreceklerdir.

Madde 12. Devlet-i Aliye topraklarında bulunan Hristiyan rahiplerâyinleriniserbesticraedebilecekler,kiliselerinitamiredebilecekler,Kudüs’üserbestçeziyaretedebileceklerdir.

Madde13.İkidevletbirbirlerininnezdindeortaelçigöndereceklerdir.

Madde14.BuantlaşmanınbirisiTürkçe,birisideFransızcaolmaküzere,ikisuretiimzalanacakveelçilervasıtasıylamübadeleedecektir.

OsmanlıOrdusununDurumu1790 yılı mayıs ayının 10. günü ordu Şumnu sahrasına çıkarıldı. Serdar-ıEkrem, padişaha ordunun hareket planı hakkında bir yazı göndermişti.Padişah,onaverdiğicevaptaşöylediyordu:

“Bunlar güzel lakin hep olmuştu, olacaktı laflarından ibaret. Ortadamüspet bir iş yok.Düşmandurmuyor.Böylegevşeklikle iş görülmez.Ben işisterim.Nerdeyseyazbitecek.Allahgöstermesin,düşmanbirzaferkazanacakolursa, bana kim cevap verecek. Ben sana tam yetki verdim. Her rey vehareketinbencemakbuldür.

Din ve devlet işlerinde gayret göstererek ikdam eyleyesin. Gevşeklikedenleri tedip edesin. İsmail, Niş, Vidin, ordularının halleri nicedir? Niçintedbir etmezsiniz? Bir tarafı düşünüp öte tarafı unutmak olur mu? Böylegevşekhareketindenbanahayretgeliyor.Allah’ıseversengayretedesin.”

SultanIII.Selimbaşkabirfermanındaşöylediyor:

“Bu şaşkınlık niceye dek böyle gidecek?Her işi bırakıp, düşmanlar nasılisterlerse öyle yapsınlar mı diyeceksin? Biraz davranmalı değil mi? Senorduya geldiğin zaman böyle değildin. Yanındakiler seni şaşırttılar mı?Allah’a şükür, asker yürümeye başladı. İşte aylıklarını da tamamen

gönderdim. Varna’ya mühimmat ve zahire gitti. Arabaları beklemek nedemek?Ordudahayvanyokmu?Müttefikdevletlerberaberolmayıncabarışyapılmayacaktır.Biranöncecenketmeyegayretedesin.”

KumandanAhmetPaşasarayındançıkmıyordu.Azlilazımgeliyordu.Fakatyerine gelecek kumandana hiç olmazsa 20 bin asker verilmesi lazımdı.Orduda para yoktu. Zahire de kıttı. Asker dağılıyordu. Sadrazam ısrarlaİstanbul’dan para istiyordu.O sırada vezirler ve beylerbeyleri, eskileri gibi,zengindeğillerdi.

Vezirlerin çokluğu dolayısıyla mansıplar mütesellimlere emanetedildiğindenvezirlerinelinepekazparageçiyordu.Vezirlerinaskerüzerindenüfuzları kalmamıştı. Velhasıl harp imkânları her bakımdan eksik olduğuhâlde Prusya ile olan ittifak dolayısıyla tek başımıza barışyapamayacağımızdanpadişahharbedevamıistiyordu.

III.Selimsadrazamabufermanıyolluyordu:

“Benimvekil-imutlakımveSerdar-ıEkremimpadişahadüşenvazifevekil-imutlakolanlaratamyetkiveripyazdıklarınıicraetmektir.Vekil-imutlaklarınvazifesi her işi ehline vermektir. Sadakat gösterenleri tutmak, gevşekleri vehainlericezalandırmaktır.

Senden ümidim bu idi ki sen başka vezirler gibi olmayıp sefer işlerindedüşmanınhâlini,askerindurumunuiyibildiğindentedbirlerinitamalacaktın.Sen ise şimdiye kadar bir iş göremedin.Gönderdiğin yazılar acz ve yeistenibaret.Herişibırakıp,düşmanneisterseyapsındeyipseyircimikalalım.Bunasılşeydir.Yazortasıoldu,hâlâneedeceğinibildirmiyorsun.Buşaşkınlıkvegevşekliksendemidir?Yoksaorduricalindemidir?Banabildiresin.

Askerebahanebuluyorsanniyetedipetmiyorsun?Zahireleriaskerileniçincelbetmiyorsun?Bugevşeklikileyarındüşmantaraftarafsaldırırsaseniveoricalibenimelimdenkimkurtarır?”

Osmanlı ordusu, Şumnu sahasında 69 gün kalarak Nemçe ve Rusya’danhangisinesaldırmakgerektiğinidüşünmeklevakitgeçirdi.AslındaRusya’yasaldırmak gerekirdi. Fakat Yergöğü’de evvelce zafer elde edilmiş ve bolganimet alınmış olduğundan,Nemçe’ye taarruz daha cazip geliyordu.Oysabugibidurumlardatereddütlühareketzararlıydı.Askerinmeylinegörekararvermek doğru değildi. Rus ordusu daha kuvvetli idi. Önce onu yenmeklazımdı.

2004 yılı temmuzunun 16. cumartesi günü orduyu hümayun Şumnu

sahrasından yola çıktı. Liva-yi Şerif Rusçuk’ta bırakıldı. Yergöğüistihkâmlarına asker yerleştirildi. Nemçe’nin büyük kuvvetleri, Bükreş’teZiştoviveTutrakan’dabulunuyordu.OsmanlıOrudusuyeniçerilerinbozgunçıkaracaklarından korkuyordu. Padişah bu hususta yolladığı hatt-ıhümayunundaşöylediyordu:

“Yeniçeri Ocağı’nın eski nizamlarını ihya etmek cülûs-i hümayunumdanberi emelimdir.Bunların yevmiyeleri gündengüneartmakta vehazinebunukarşılayamamaktadır. Bununla beraber askerin çoğunun eline bir şeygeçmiyor.Ocaklarıneskikanunlarınariayetolunmalıdır.”

Eskiyeniçerilersiperlerdeikenkazanlarıkaynarveçorbalarıçıkardı.Şimdibunizambozulmuş,onlarahiçbakılmazolmuştu.Açkaldıklarındanordudankaçıyorlardı.

PadişahIII.SelimRusya’yataarruzedilmesiniistiyor,Serdar-ıEkremtürlübahanelerlebunugeciktiriyordu.Bununüzerinepadişahşufermanıyolladı:

“Benim vekil-i mutlakım, Nemçe barışını biran evvel yapıp, Rusya’yasaldırasın diye kesin emir verdim. Sen bir taraftan, Prusya elçisini bahaneediyorsun, bir taraftan da askere güvenemediğini yazıyorsun.Bu nasıl iştir.Yazdığınıbirkeredüşünmezmisin?Benburadagecegündüzdemeyipbirgünrahatımı düşünmeyip ve kimseye rahat vermeyerek çalışıyor ve topladığımseçmeaskerisanayolluyorum.Böyledinvedevletgayretiolurmu?Yazıkbukadargayretime!

Düşmanlar yaz-kış demeyip, işlerini görüyorlar. Allah’tan korkup,Peygamber’den utanmaz mısın? Bu kadar bin kese beytülmal parasıharcandı.Baribir işgörelim.Boşagitmesindemezmisin?YarınAllah’anecevapvereceksin?Benonubunubilmem.Herhâldeİbrailüzerinegitmelisin.Özürvebahanedinlemem.”

Serdar-ı Ekrem, askerin harpsiz canları sıkılarak bir isyan yapmalarındanendişeettiğindenküçükölçüdebazıhareketleregirişti.BazıdevletelçilerideDevlet-iAliye’yibarışateşvikediyorlardı.

1790-1791SENESİOLAYLARI

OsmanlıOrdusununGeriÇekilmesiRus Başkumandanı Potemkin, 1790 yılı ekiminin 17. gecesi Kili Kalesi’nesaldırdı. Kale önündeki siperlerde yatmakta olan Osmanlı askeri kaleyeçekilirken,Rusaskerigecekaranlığındabirbirinedüştü.Kaledendetopateşibaşlayıncahaylitelefatverildi.

III. SelimKırım’ı geri almak içinRuslarla harbe devam etmek istiyordu.Katerina her ne kadar barış istiyorsa da kibrinden bu arzusunu açığavuramıyordu. Bu durumda, Serdar-ı Ekrem bir harp meclisi toplayarak,herkesin fikrini açıkça söylemesini istedi. Kimse ağzını açmaya cesaretedemediği hâlde Ordu Kadısı Keçecizâde Salih Efendi, kışın yaklaştığınıaskerin yurtlarına dönmek istediğini ve düşmana saldıracak kadar askerbulunmadığını ileri sürdü. Neticede bir hareket yapmaya kadir olmayanOsmanlı ordusu Kili Kalesi’ni ve Tuna ağzındaki kaleleri Ruslara terkemecburoldu.

Bubozgundaehliyetsizmansıpsahiplerininrolüolmuştur.Eskidenbiryerebir vezir göndermek bir ordu göndermek kadar önemli ve ciddî sayılırdı.Şimdi ise ikişer, üçer ay hizmet görmüş türediler vezir yapıldığındanmaiyetlerinesözgeçiremiyorlardı.

Serdar-ı Ekrem, Şumnu’dan kalkıp İsmail Kalesi’ne yardım etmek üzereBabadağı’nahareketetti.GerçiPrusyakralı ileyapılmışittifakagöreRuslarTuna’yı geçerse, “Avrupa devletler dengesi” bozulmuş sayılacağından,Prusyalıların Ruslara harp açması gerekiyordu. Fakat bu şüpheliydi. Onuniçin Rusları Tuna’ya donanma indirmekten alıkoymak için bir müddetmütarekeileoyalamaktanbaşkaçareyoktu.

Ruslar bütün güçleri ile İsmail Kalesi’ne saldırmışlardı. Kale muhafızıMehmet Paşa tabyalarda dolaşırken esir düştü. Başsız kalan asker, sonneferine kadar harbe devam etti. Osmanlı ordusu 30 bin asker kaybetti. VeböyleceİsmailKalesidüştü.Ruslarbuharpte15binzayiatvermişlerdi.

RusçukluHasanPaşa’nınKatliBu sıralarda Serdar-ı Ekrem, Rusçuklu Hasan Paşa aleyhine dedikodularayyuka çıkmıştı. Onun azlini duyarak isyan ettiği söylentileri yayılmıştı.Serdar-ı Ekrem de III. Selim’e yazdığı mektupta padişahı gazaba getirecekşeyler yazıyordu. Artık onun sadece azli ile yetinilemezdi. İdamı gerekti.Bunu hazırlamak üzere, evvela Ağa Hasan, Yeniçeri Ağalığı’na getirildi.Serdar-ı ekremin Sofya’ya dönmesi emredildi. İkinci bir ferman ileSerasker’inidamedilerekkesikbaşınınİstanbul’agönderilmesiemredildi.

Serdar-ı Ekrem debdebe ve haşmetle Şumnu’ya girdi. Akşam yatağınayattığında,Sofya’yagitmesinedairolaniradekendisinetebliğedildi.Mühr-ihümayunelindenalındı.Ardındandakurşunlavurularaköldürüldü.Serdar-ıekreminkardeşiMehmetAğadasığındığıKobanHanıtarafındanidamedildi.

Hasan Paşa, âyândan Çelebi Ağa’nın oğludur. Servet sahibi bir adamdı.

Dergâh-ıÂli kapıcıbaşılarındanMuhsinzâdeye intisap etmiş, bazılarınaparayedirerek vezaret rütbesini elde etmişti. Kendisinden hizmet umularakYergöğü’nün geri alınması şartıyla serasker tayin edildi. Cezayirli HasanPaşa’nınölümündensonrasadrazamoldu.

HasanPaşa’nınsadaretihakkındakiferman:

“Sen ki vezir-i azam ve vekil-i mutlakım Şerif Hasan Paşa’sın. Seniselamlarımla taltif ettikten sonra, malûmun ola ki selefin Cezayirli HasanPaşa’nıneceliyleölmesindensonra,sadaretmakamına,sadık,akıllıvebilgilibir vezirin getirilmesi gerekmiştir. Sen ise büyük vezirlerim arasında buniteliklere tam sahip olmuş birisi olduğundan, sana mühr-i hümayunumuverdim.

Bağımsızolarakçalışmanıbildirmekiçin,sanakürkvekendikılıçlarımdanbir murassa kılıç ve hil’at gönderiyorum. İrili ufaklı, yurt işlerine ve harphazırlıklarına,sınırboylarınıntakviyesine,zahirevelevazımtedarikineönemveresin.

Devletimizle müttefik olan İsveç ve Prusya, bizim düşmanlarımıza karşıharpetmekteolduğugibi,Lehistandabizimzaferimizibeklemektedir.EflakveBoğdan’dadüşmanıkovarak,sınırboylarınıtakviyeedesin.Dinimizinsahibibüyüktür. Göreyim seni. Benim duam, seninle beraberdir. Seni, sana itaatedenvedinehürmetgösterenleriAllah’aemanetederim.”

RusçukluHasanPaşa’nınbazıhizmetlerinerağmen,azliyleyetinilmeyerek,idam edilmesi, Vasıf Tarihi’ne göre, ordu idaresindeki kararsızlığı vekendisininpadişahasaygısızlıkgöstermesininneticesidir.Kendisibaşlangıçtazeki,dirayetlibirisiisedeiçkiyedüşkünolmasıvesadarettehalkınmallarınael atması felaketine yol açmıştır. Aziz Mahmut Hüdaî Efendi’ye intisapederek,Üsküdar’dakitekkeyebıraktığıirattangayrıbirparasıçıkmamıştır.

YusufPaşa’nınSadrazamOlmasıHasanPaşa’nın idamından sonra padişah,BosnaValisi eski sadrazamKocaYusufPaşa’yıseçti.Buhusustakifermanşöyledir:

“SenkiYusufPaşa’sın, eski sadrazamlığında,benimarzumagörehareketetseydin,seniazletmezdim,amasenböyleyapmadın.Değilvezirlere,bayağıadamlara bile yakışmayan zulümlere giriştin. Garez beslediğin adamlarazulmettin.Artıkböylehuylarındanvazgeçmişsindiyeseniyinesadrazamtayinettim. Allah etmesin. Eski kötülüklerine yine cesaret ettiğini duyarsam, budefa azlinle yetinmem. Kazaya uğrarsın. Sen doğru ol. Fukaraya şefkatgöster.Rüşvetalma.Kimseyegarezbesleme,Allah’ınvebenimrızamagöre

davran,harphazırlığıolarakzahirevelevazımıvaktindetopla.”

YusufPaşa sadrazamolurolmaz,OrdukadısıKeçecizâdeSalihEfendi’yiKonya’ya sürdü. Salih Efendi İstanbul’da hububat nazırı iken, etrafı ileihtilafadüşmüşbirhaylidüşmankazanmıştı.Birkazayauğramamakiçinordukadılığıyla İstanbul’dan ayrılmıştı. Şahsiyeti kuvvetli olduğundan ordudaişleri eline geçirmişti. Eski sadrazamın yıldızı sönünce onun da talihikararmıştı.

KaymakamPaşa sadaretmakamınaSalihEfendi’nin rütbesinin indirilereksürülmesini yazmamışsa da Sultan Selim’in bir suali üzerine ŞeyhülislâmHamidizâde“rütbe tenzili âdeteuygundeğildir” cevabınıvermiştir.HâlbukiHamidizâdenicebilginleribirişaretlesürgünegöndermişti.Padişah,onunbucevabından müteessir olmuş; Salih Efendi’nin İstanbul kadısı iken aldığırüşvetleri, Hasköy’de havra binasının yapılmasına izin verdiğini, arpalıklarısattığınıbildiğiiçin,yalnızsürgünileyetinilmesinicaizgörmüyordu.

Bunun üzerine Kaymakam Paşa Salih Efendi’nin, kadı iken, buğdayınkilesini 20 paraya alıp 3,5 kuruşa dağıttığı cihetle idamı lazım, fakatşeyhülislâm efendiye taallûku dolayısıyla bir defada tedibi kabilolmadığından, şimdilik, sürgüne gönderilmesini istemişti. Bu hâl SultanSelim’in öfkesini artırmış veHamidizâde ye olan teveccühünün kırılmasınasebepolmuştur.

Hamidizâde’ninAzliveTevfikEfendi’ninŞeyhülislâmOluşuŞeyhülislâmHamidîzâdeMustafaEfendi devrinin seçkin âlimi olduğundan,şeyhülislâmoluncadinvedevleteçokhizmetedeceğiumulmuştu.Gerçektende ehliyetlileri iş başına getirmiş, sefihlere sert davranmak suretiyle ilimkariyerinin ıslahına gayret etmiştir. İlim kariyeri vaktiyle gerçek ilimadamlarına ve faziletli kişilere ait iken zamanla nizamları bozulmuş, birçokcahiller karışmış ve bu meslek içinde gerçekten bilgin denecek adamlarazalmıştır.

III. Selim bu durumun ıslahını çok arzu ediyordu. Fakat o makamınınbağımsızlığını sağlamak için ünlü kişilerin sürgüne gönderilmesine gözyumdu.ŞeyhülislâmbumeyandaselefiDürrîzâdeÂrifEfendi’yiKütahya’ya,müftüzâde Ahmet Efendi’yi Ankara’ya, Kâmil Efendi’yi Keşan’a sürmeküzerepadişahtanizinistedi.Padişah,böyleüçeskişeyhülislâmınbirdenbiresürülmesini uygun bulmadıysa da yeni şeyhülislâmın işine karışmamak içinteklifemuvafakat etti.Çokgeçmeden şeyhülislâm selefi İbrahimBey’i eskihekimbaşı Hayrullah Efendi ve bazı kadıları sürmek üzere padişahtan izin

istedi.III.Selim,KaymakamPaşa’yayazdığıfermandaşöylediyordu:

“Şeyhülislâmlıktan mazul birkaç kişi sürgüne gönderildi. Ne faydasıgörüldü. Kabahatleri nedir, bilinmedi. Bunlar benim bir şeyim değil. Amahareketler çoğalırsa hem kendisi dile gelir hem ben. Fesada sebep olur.Arpalıklarıellerindenalındı,buyeter.”

Hamidîzâdebüyükbirbilginolmaklaberaberdevletidaresindenhabersizdi.İlmiye yolunun ıslahına çalışırken ifratlara düşüyordu.Kırıldığı adamlardanöç almayadüşkündü.Buhalleri gören III. Selim, onun azli lazımolduğunakanaat getirerek 1791 yılı mart ayının 13. günü azletti ve İncirli köyündeoturmayamemuretti.

Hamidizâde’nin yerineReisülulemaTevfikEfendi getirildi.Gerçi onundamizacıpadişahınarzusunauygundeğilsedebirmünasibibulununcayakadarkısabirzamaniçinşeyhülislâmlığagetirilmesiuygungörüldü.TevfikEfendi,yakınlarının gayreti belası ile bu makama pek haristi. “Bir gün için olsun,şeyhülislâm olmadan Allah canımı almasın.” diye dua ederdi. Yenivazifesinde 13 gün kalabildi.1791yılı martın 27. günü öldü. Hayli bilgisiolan,şairbirzattı.

Şeyhülislâmikenbirtekrüusvermiştir.Oda“Bahar-ıŞirazî”isimlibirisineverilmiştir. Bu Bahar Efendi çeşitli ilimlerde mahir, hele riyazî ilimlerindemeşhur idi. Bir de kimyagerlik merakına düşmüş olduğundan ömrünü ilaçkaynatmakla geçirdi. Aslen İranlı idi. Şiîlik lekesinden sıyrılmak içinkendisiniBuharalıolaraktanıtırdı.MüderrisoldufakatyineŞiîlikbelasındanyakasınısıyıramamış,“İlmiye tarikatınaKızılbaşkarıştı.”diyededikodularakonu olmuştur. Bu asırda ilmiye listesinde bir de “Kara Abdullah” adlıçingeneolduğundanşairSürûrîEfendi:

ÇünküvarbundaoçingeneKaraAbdullah

Heyefendi,neolurbirdeKızılbaşolsun

mısralarınıyazmıştır.

1791-1792SENESİOLAYLARI

OrdudakiOlaylar,Sipahilerinİsyanı

SadrazamYusufPaşa, bahar yaklaşınca harp hazırlıklarına başladı.Berlin’egönderilenelçiAhmetAzmiEfendi’dengelenraporda,Rusya’yayüzellibinkişilikbirordu sevketmemiz lüzumuna işaret ediliyordu.Devlet-iAliyebumaksatla 200 bin asker hazır tutuyorsa da malî darlık vardı ve asker iyi

beslenemiyordu.Paratedarikliiçinpadişahabaşvuruluyordu.

Prusya Kralının Rusya’ya harp açıp açmayacağı belli değildi. İsveç ileittifakınyenilenmesi içinPrusyalılar aracılıkyaptı.Yapılanantlaşmayagöreİsveç,Devlet-iAliye ile ittifakı yenileyecek, hiçbir sebeple tekbaşınabarışyapmayacak,bunamukabil İsveç’eonsekizbinkeseakçeverilecek,bununikibinkesesiittifakınyenilenmesindekullanılacaktı.BusıradaLehistan’ındabuittifakagirmesiiçingayretsarfedildiysedebaşarılamadı.

Bu sırada patlak vermiş olan Fransız İhtilali bütün Avrupa devletlerininFransa aleyhine birleşmelerini gerektiriyordu. Rusya’nın da bu ittifakagirmesi isteniyordu. Bunlara vâkıf olmayan Sultan Selim, Rusya’ya harpaçmakta ısrarlı idi. Hiç değilse küçük bir zafer kazanılarak itibar bulmasevdasındaydı. Serdar-ı EkremYusuf Paşa, nizamı bozulmuş olan askerdenteminatalmaklüzumuduydu.BumaksatlaVasıfEfendi’ninyazdığışubildiriaskereokundu:

“Devlet-i Aliye’nin kadim düşmanı olan Rusya uzun zamandan berimemleketimize göz dikip 1768-1769 yılına kadar kâh galip kâh mağlûpolarak maksadına ulaşamamıştır. Bu tarihten sonra askerimizin nizamıbozulmuş. Rusya hile ve desise ileKırım’ı istila etmiş, akıl noksanlığı belliolan Tatar taifesini parçalayarak perişan etmiş ve bir kısmını kendimemleketinesürerek,kenditebaasıhâlinegetirmiştir.Kırım’danaldığısenedeyedi bin kese akçe varidat ile kanaat etmeyerek, Akdeniz ve Karadenizticaretinielegeçirmiş,Devlet-iAliye’ninmenfaatlerinidaraltmıştır.

Moskof memleketi ziraata elverişli olmayıp yiyeceklerini Lehistan’dangetirmekteikenşimdiKırım’danhâsılolanhububatlageçinirolmuştur.Hattabu mahsullerin bir kısmını Devlet-i Aliye’ye satıp devletimizi zayıfdüşürmüştür. Böyle menfaatler elde eden bir millet her an memleketinigenişletmeyeuğraşacaktır.

Busebepledüşmanıyurdumuzunharimindenkovamazsakhâlimizinnereyevaracağınıherkesbilir.RusyaelegeçirdiğiÖziveİsmailkalelerininhalkınaöyle zulmetmiştir ki anlatılması keder verir. Cenab-ı Hak bizi Müslümanyaratmış olduğundan cihat ve gazanın bizi iki dünyada saadetekavuşturacağını bildirmiştir. Kılıcımız keskin ve atımız yürük iken, bir alaykılıcıkesmezveatıyürümezrezildenkaçıyoruz.

Kaç bin şehit verdik. Düşman patırtı ve gürültü ile işini yürütüyor.Aramızda anlaşamamazlık, çekememezlik ve Allah’ın emirlerine riayetetmemezlik olduğundan Cenab-ı Hak isyanımızın cezası olarak Moskoftaifesiniüzerimizemusallatetti.Hristiyanlarbugündevletimizecanlıcenaze

diyorlar. Gayret ne güne duruyor. İslâm hamiyetini gösterecek zaman değilmidir? Şumemleket ne kadar kan dökerek fetholunmuştur. Bu illeri şirktentemizleyenlerbizimgibiinsanoğluidiler.Biziseyenimemleketleralmakşöyledursun elimizdekini koruyamıyoruz. Askerimiz dur denen yerde durmaz, birHabeşlikulbileolsabaşbuğaitaatetmez.Buyüzdenfelaketlereuğradık.

Allah’a yemin ederim, kalp temizliği ile günahlarımıza tövbe etsek veharptedüşmanınateşinebir-ikisaatdayansakdüşmanbozulur.Cenab-ıHakKur’ân-ıKerîm’decihadıbizefarzkıldı.Vedayanırsakdüşmanıyeneceğimizimüjdeledi. Harbe tutuştuğumuzda askerimizin bir miktarı cenk ederken,birçoğuuzaktanseyircikalmaktabirçokaskerkaçmaktadır.HakTeâlâböylemusibetleribirdahagöstermesin.

Allah aşkına birleşerek şu düşmana saldıralım. Bu defa sözümüzdedurmazsak şevketli padişahımıza cevap veremeyiz. Ve cümlemize düşmanlıkgelir. Kırım Hanı Hazretleri siz Devlet-i Aliye’nin sadıklarındansınız,ruhunuzdabulunanşecaatcevherinigösterecekmisiniz?Sizvezirler,bizeyarolacakmısınız?SizAnadoluveRumeliağaları,maiyetinizdekiaskeri,yeminaltına alacak mısınız? Bu yeminleri tutarsak, düşmanı yeneceğimizmuhakkaktır. Bu sözleşmeye girmeyenler geri kalsınlar. Çünkü bu sözleşmeyiğitlere mahsustur. Kendine güveni olmayan ve dünyaya aldananlar çıkıpgitsinler.”

Süvariocakları,Devlet-iAliye’ninulûfeliaskerlerindenolup,eskidengüzelhizmetleri görülmüştür. Zamanla nizamları bozulmuş, defter kayıtlarında oniki bin olarak gösterilmişse de şimdiki mevcudu iki bini bulmakta güçlükçekmekte. Sefere giderken ayıplarının meydana çıkacağını hissettiklerinden“Bu harp kanuna aykırıdır.” diye gitmekten caymışlar, zorla Babadağı’nagönderilmişlerdi. Artık bunların devlet hizmetine yaramayacaklarıanlaşılmıştı.Sefereçıkıncayoklamayapmakisteyensubaylarındanbirikisiniidam ettikleri gibi, başlarına da 10 bin adam toplamışlardı. Devlet, bundançekindiğiiçinorduyagelenadamlarınanasihatetmekleyetinmiştir.

Serdar-ı Ekrem Yusuf Paşa, Silistre sahrasında bir meclis topladı. Butoplantıda,nihayet,buisyanıteşvikedenlerdensilahtarkâtibiKadirEfendiveikinci kâtip Ali Efendi idam edildiler. Süvari ocakları eskiden en seçmeaskerdi.Kanunagöreçağrıldıklarıyere tamsayıdagitmelerigerekirken,herbirisibiryereyerleşmiş,ulûfelerinişunabunasatmışlardı.Busuretledevletinbuncaparasıisrafediliyordu.

Bu sırada Yeniçeri Ağası tayin olunan Süleyman Ağa, askerini intizamagetirecekyerde,halkınmallarınıelegeçirmeyekalkışmıştı.Ovaktinâdetine

göre rüşvet,alışılmışbirşeyolduğundanmemuriyete tayinolanlarverdiklerirüşvetiçıkarmak içindaimazulmebaşvururlardı.Yanionlarıbuyola itenlerbüyüklerdi.Kanunlar,gereğigibiuygulansa,herkesyoluileilerlese,kimsenerüşvetverirnederüşvetkabuledecekadambulunabilir.Hudut boyları da bozulmuştu. Buraların muhafazası için tahsis edilen

paraların4/5’üİstanbul’daçarçurediliyorve1/5’ihudutlarda“Ocaklı”adınıtaşıyanbelli kişilere dağıtılıyordu.Bunlar, “hudut bekçisiyiz”diye fukarayamusallatolurlar,evlatlarınıesirgibikullanırlar,halkınmalınıelegeçirirlerdi.Bu yüzden kaleleri muhafaza edecekleri yerde, mallarını kurtarmak içindüşmanateslimederlerdi.

Bu meyanda, Belgradlı Deli Ahmet Paşa külliyetli mal toplamış ve bumallan kaçırabilmek için Belgrad gibi muhkem bir kaleyi 10 gün içindedüşmanateslimetmiştir.Lakinyanındakikalabalıktankorkulduğuiçincezasıverilmemiştir. Nihayet bu adam bin bir güçlükle kıstırılıp idam edilmiş vekesikbaşıİstanbul’agönderilmiştir.

RatipEfendi’ninViyana’yaElçiGönderilmesiOrduSilistre’deikenEbubekirRatipEfendiViyana’yaelçitayinolunmuştu.Name-ihümayun ilehediyelerin sefirlere İstanbul’daverilmesimutat isedebunlarkendisineOrdu’da teslimedilmiştir.Hediyeler225binkuruşlukolupmurassa sorguç ve binek takımı olup, Fransa’ya gönderilmesi mutat olanhediyelere eşti. Yalnız bu arada, Nemçe’nin İstanbul’a tayin ettiği ortaelçiHerbert,hediyesizgelmişolduğundan,karşılıkolarakRatipEfendi’yeteslimedilenhediyelerdegerialınmıştı.

YaşGörüşmeleriveYapılanAntlaşma

Ruslarla yapılan savaşların neticesi Rusların, kısmî zaferi ilesonuçlandığındanPrusyalılarınaracılığı ileYaşşehrinde toplananve15gündevamedenmeclistensonrabarışyapılabildi.Bumuahedeninmetni:

Madde 1. İki devlet arasında, düşmanlığa son verilmiştir. Bütündüşmanlıklar unutulacak, karada ve denizde ebedî olarak barış ve dostlukhükümsürecektir.

Madde2.1774.1779yıllarında,imzalanmışticaretantlaşmasıile1783’deimzalanansiyasîanlaşmahükümleriyürürlüktekalacaktır.

Madde3.Kuranehri,ikitarafarasındasınırolacaktır.Bunehrinsolundabulunantopraklar,Devlet-iAliye’yebırakılacaktır.

Madde 4. Diğer sınırlar harpten önceki şeklinde kalacaktır. Rusya, busınırlardan işgal ettikleri yerleri Osmanlı Devleti’ne geri verecektir. Bumeyanda,Bucak,Bender,Akkerman,Kili,İsmail,KalevekasabalarıDevlet-iAliye’yeverilecektir.BukalelerdeDevlet-iAliyeeskiantlaşmalarda taahhütettiğihususlarıyerinegetirecektir.

Madde5.Sınırboylarındataarruzlarınönlenmesini,Devlet-iAliyetaahhüteder.

Madde 6. Rus tebaasına ve onların mallarına tecavüz vuku bulmamasınıDevlet-iAliyetaahhütederveverilenzararlarıtazmineder.

Madde 7. İki taraf tüccarı birbirlerinin memleketlerine rahat seyahatedebileceklerdir.

Madde8.Esirler,bulunduklarımemleketindininikabuledenlerhariç,geriverilecektir.

Madde 9. Barışın yapıldığı başkumandanlar tarafından bütünkumandanlaraderhalbildirilecektir.

Madde10.İkidevletbirbirlerinebüyükelçigöndereceklerdir.

Madde 11. Devlet-i Aliye sularında bulunan Rus gemileri oradançekileceklerdir.Topraklardabulunanaskerlerdebellibirmüddetiçindegeriçekileceklerdir.

Madde 12. Bu antlaşmanın metinleri iki hafta içinde Yaş kasabasındamübadeleedilecektir.

Madde13.İşbuantlaşmaHükümdarlarınimzalarınıtaşıyacaktır.

O vaktin âdetine göre görüşmeyi yapan delegelere hediyeler verilirdi.Ruslar, Osmanlı başmurahhasına beş kıratlık bir elmas yüzük, bir tulumsamur,birtulumporsuk,birtulumkakum,ikincimurahhassa5kıratlıkelmasyüzük,birsaat,birtulumsamur,3.murahhassabirsaat,birsamurkürk,kâtipefendilerehurdaelmasla işlenmişbireryüzükverilmişti.OsmanlıHükûmetiRus baş murahhasına bir pırlanta yüzük, bir saat, mineli altın kutu; diğermurahhaslarapırlantayüzük, tercümanvekâtipleredağıtılmaküzere30binkuruşvermişti.

İstanbulOlaylarıUzun süren savaşlar, taşrada eşkıyanın saldırıları, İstanbul’da hayatınpahalılaşmasına yol açmıştı. Kıtlık yüzünden yiyecek bulunamaz olmuştur.Öyle ki herkes zahiresini İstanbul’a götürüp dilediğine satsın diye emirler

çıkarıldı. İstanbul halkı harbin sıkıntılarından pay alıyordu. Harp gaileleriiçinde, İstanbul’un asayişine de ihtimam edilemediğinden müzevirler,dolandırıcılarkaçakçılarortayaçıkmış,halkazararvermeyebaşlamışlardı.

BumeyandaTahtakale civarındaoturan “HacıMehmet” adındakalleş birşahıs, maiyetine bir kalabalık toplayıp sırtına kıymetli elbiseler giyerekzikirlerebaşlamış,birtakımfakirvegariplerietrafınatoplamış,sahtealtınlardağıtarak saf adamları kandırmaya başlamıştı. Böyle sahtekârları yolagetirmek, hükûmetin vazifesi iken bu adam herkesi aldatmıştı. Bu adam,muteberikiErmenisarrafakimyagerliksanatındamahirolduğunuyutturmuşveherikisiniiflasettirmişti.

Eskiden suyunun azlığı dolayısıyla halk İstanbul’a yerleşmeye rağbetetmezdi. Sultan Süleyman, 40 çeşme suyunu getirdikten sonra halkınİstanbul’agöçedeceğinigörüp,fazlanüfusbeslemenindevletebüyükbiryükolacağınıdüşünmüşvesuyugetirdiğinepişmanolmuştu.

O zamandan beri İstanbul’a birçok kimseler gelip yerleşmişti. Taşralardaasayişbozukolduğundan,İstanbul’agelmekcazipoluyordu.Buhalk,çiftiniçubuğunu bırakıp İstanbul’a akın ediyordu. Taşralar böylece boşalıyor veharap oluyor, İstanbul’un çoğalan nüfusunu beslemek için devlet adamlarızahiretedarikindenbaşkabirşeydüşünemiyorlardı.

Bu nüfus kalabalığı nice fesatların vukuuna yangınların ve hırsızlığınartmasına sebep olduğundan, üç senede bir sokaklar, dükkânlar, evlertaranarak bu müddet içinde İstanbul’a gelen şahıslar memleketlerinegönderilirdi. Aileleri ile beraber İstanbul’a gelenleri geri çevirmek içinzabitlereşiddetliemirlerverilirdi.Fakatbirmüddettenberibuusulbırakılmış,İstanbul’unasayişibozulmuşolduğunda taramausulünüyenidenuygulamakiçinemirlerverildi.Yapılantaramalardakefilgösteremeyenhamal,kayıkçıvetalebememleketlerinegönderildi.

Prusya Kralı nezdine elçi gönderilmiş olan Ahmet Azmi Efendi, martayının31.günüİstanbul’agelerekgördüğüyerleriveacayipolaylarıanlatanaşağıdakisafaretnameyiyazarak,SultanSelim’esunmuştur.

AzmiEfendi’ninPrusyaSefaretnamesiOsmanlıDevleti ile Prusya arasında imzalanmış ittifakın perçinlenmesi içinPrusya’ya bir elçi gönderilmesi gerekmiş, bu göreve bu âciz seçilmişolduğundan, name-i hümayun ile 1791 yılı kasım ayının birinci salı günüİstanbul’dan yola çıktım. Dördüncü günü Edirne’ye vardım. Bir gün kalıpertesi gün yola çıkarak ve konaklar aşarak ayın 27. günüVidin’e dört saat

mesafedeAkçarkasabasınavardım.

Ertesi günü Vidin’e ulaşacağımızı Vidin muhafızı Ali Paşa’ya bildirdim.Şehre yaklaştığımızda Paşa’nın 50 kadar Enderun Ağası ve Hazinedarı ileKumandan Mehmet Paşa’nın Divan Kâtibi, bizi karşılayıp kale içindehazırlattıkları konağa götürdüler. Ertesi günü İstanbul’daki Prusya elçisitarafından maiyetimize verilen bir Prusyalı ile tercümanımız karşı kalafatagönderilipAvusturya’dangeçerekPrusya’yagitmekistediğimizibildirdik.

Nemçeliler maiyetimize on nefer adamlarını verip kalafattaki Macarkaptanınaemiryollamışlar.Kaptangerekliarabalarıvebeygirlerihazırlatmış,bununüzerine,öndenağırlıklarımızıgeçiripbirkaçsaatsonrakendimizVidinmuhafızlarınamahsuskayıkilekarşıyageçtik.

Kalafat’tan Karayova’ya kadar köylerin çoğu harap ve terk edilmişolduğundan, ikinci uğrağımız olan Cevri köyüne on saatte varmayıkararlaştırmışiken,arabayacivarköylerdengetirdiklerisıskaveaçbeygirlerikoştuklarından,akşamakadarkonakyerimizevaramadık.Ogün fazlacakaryağıpöğledensonradaşiddetlibirrüzgârçıktığındanbiranöncemenzilimizeulaşmak içinmaiyetimizdeki atlılardan birini yollayarak beş-on dinç beygiristedik.

Cevriköyümuhafızı,dokuzarabacıveonsekizbeygiryolladı.Gecesaat3’tekonakyerimizevardık.BuköydenKarayova10saatlikmesafeidi,lakinyollarçokçamurluolduğundanbirgündeulaşamayacağımızanlaşıldı.Orayabeşsaatmesafedeharapbirköydegeceyigeçirerekertesiakşamvarabildik.Hazırlanankonağaindik.

Prusya’yagitmekiçinmutlakaNemçetopraklarındangeçmemizgerektiğiniViyana’daki Prusya elçisi düşünmüş, İmparator’dan ruhsatname istemiş.İmparator, yolda bize yetecek kadar akçe, araba ve beygir verilip bizimselametlePrusyahududuna iletilmemizhususunu ilgililereemretmiş.Prusyaelçisibuemrinbirsuretinikuryeilebizeiletti.

Karayova’ya vardığımızda Nemçeli bir binbaşı gelip “hoş geldiniz”dediktensonra:“Nemçetopraklarındangeçmekiçinİstanbul’danbirbelgenizvarmı?”diyesordu.Bizİstanbul’danbelgemizolmadığınılakinİmparatorunruhsatnamesinin bir suretinin olduğunu söyledik. Binbaşı bu belgeyi alıpgenerale götürdü. Bu arada, kralın emri generale de gelmiş. GeneralKarayova’da beş-on gün karantinada beklememiz gerektiğini bildirdi. Beşgün geçmeden generalin bir adamı gelerek İstanbul’da salgın hastalıkolmadığınıvekarantinabeklememizgerekmediğinibildirdi.

Eflaksınırıİrşova’dasonbulduğundanorayabizigötürecekarababulmak

veyollardabulamayacağımızerzakı tedariketmek içinKarayova’dabirgündaha kalıp, ertesi gün maiyetimize verilen bir kaptanla yola çıktık. Adakalesine yaklaştığımızda muhafız general tarafından bir Binbaşı geliphatırımızı sorduktan sonra menzil beygirlerinin İrşova’da bulunduğunu vebiziTamşuvar’ailetmekiçinbirkaptantayinedildiğinibildirdi.

İrşova’da bir gece geçirdikten sonra kaptanın rehberliğinde beş gündeTamşuvarKalesi’ne vardık. Buranınmuhafızı İspanyol olduğundan gurbeteçıkanlarayardımısevenbiradamdı.Bizekonağınadavetedipmisafirseverlikgöstererekgönlümüzüaldı.

Generalilegörüşüpgündesekizsaatyolalarakgecekonaklayacakbiryerbulunabileceğive sekiz saatten fazlagidilirse zahmet çekileceğiniöğrendik.Böylecegündesekizsaatyolalarak10gündeBudin’evarmayıkararlaştırdık.Tamşuvar’dan çıkışımızın üçüncü günü Konice’ye dördüncü günü TiseNehri’ne ulaştık.Bu nehri kayıkla geçip SekedinKalesi’ne vardık.Bu kaletuğladan yapılmış, cephanesi olmayan, terk edilmiş bir kale olduğundaniçindemuhafızolarakbirbinbaşıile2.000kadarişeyaramazneferivardı.

Eski Nemçe İmparatoru Jozef, Macarların hürriyetlerini kaldırmış vealışmadıklarımükellefiyetleryüklemişolduğundanyeniKralLeopol,halkınkırılmışgönlünüalmayagayretediyordu.Sekedin’evardığımızgünhalkyeniimparatordan gördükleri iyiliğe teşekkür için şehrin içinde ve dışında tüfekşenliğiyapıyor,davulvezurnalarlaahenkediyordu.

Macarların Devlet-i Aliye’ye meyilleri ve sevgileri çok olduğundan bizeikram için büyük bir ziyafet tertip ettiler. Biz bazı mazeretler ileri sürerekgitmemekistediysekdefaydavermedi.Şehrinbütünilerigelenleripaytonlarıile konağımıza gelip: “Biz,Devlet-iAliye’ye gönülden bağlı dostlarız. SonNemçe harbinde Devlet-i Aliye’ye karşı hareketimiz bir zorlamadan ilerigelmiştir.YoksabizDevlet-iAliye’ninayrılmazdostlarıyız.”diyerekdavetteısrar ettiler. Biz de çaresiz daveti kabul edip, kendi mutfağımızdan birkaçtürlüyemekhazırlatıpziyafethanelerinevardık.Birkaçsaateğlendiktensonrakonağımızadöndük.

Ertesi sabah yola çıktık. Sabahın erken saatinde Sekedinliler araba vebeygirleri hazırladıkları gibi bütün şehrin ileri gelenleri yanımıza gelipdavetlerinikabulettiğimizdenötürüsevinçlerinibildirdiler.Şehirdışınakadarbiziuğurladılar.

Sekedin’inbeygirleridinçvekuvvetliolduğundanbirgündedörtkonaklıkyolalarakGecekmekkasabasınavardık.BuranınhalkıdaMacarolduğundanSekedinliler gibi bizi dostça karşılayıp konağımıza götürdüler. Sohbet

esnasında eski harplerde Osmanlı ordusu buralara gelince kasaba halkınınhemen Devlet-i Aliye’ye itaat ettiğini anlattılar. Hatta hemşehrileri BaşbuğSüleyman Paşa’nın burasını korumak için Kırım Hanı Saadet Giray’a birmektup verdiğini anlattılar ve bir kırmızı atlas kese içinde sakladıkları bumektububizegösterdiler.BukasabadadabirgünkaldıktanveüçgündahayolaldıktansonraBudinşehrinevardık.

Budin, Tuna’nın sağında ve solunda Peşte ve Ofen adlı iki şehirdenmürekkep, Boğaziçi yalıları gibi Tuna kıyılarına yerleşmiş büyük bir şehirolup kaplıcaları meşhurdur. Buraya vardığımızda Macar Hükümdarı veNemçe Mareşali Prens Bodurk tarafından bir Yarbay gelip: “Mareşaldostunuz selam yolladı ve bizi hizmetinizememur etti.Budin’de görüşmekiçin bir gün kalmanızı rica ediyor.” dedi. Çaresiz kabul ettik. Ertesi günüMareşal’in gönderdiği paytona binip konağına vardık. Bizi konağınınkapısındakarşılayıpodasınagötürdü.Tatlıvekahveikrametti.

Budin’de iki gün dinlendikten sonra Holiç kasabasına vardık. BurasıMacaristan ile Moravya sınırında güzel bir kasaba olup etrafı bahçe vesaraylarla süslüdür. Holiç süslü köprüler, güzel yollar ve korularla çevriliferahbiryerolduğundanAvusturyaİmparatoruyıldabirikidefaburayagelipavlanırmış. Yolların onarımı için gelip geçenlerden üç para almak âdetleriolduğundanbizdende120paraaldılar.

Buradan kalkıp Prusya sınırındaki Troblen şehrine vardığımızda birPrusyalı mabeyinci gelip, “Mihmandarınız Laypzig kasabasında sizibekliyor.” dedi. Ertesi günü Tormiç köyüne yaklaştığımızdamihmandarlığımıza tayinolunanBinbaşıRider,beşsubayveotuzkadaratlıile bizi karşıladı. Köyde hazırlattığı eve götürdü. Kahvaltıdan sonra: “Kralcenapları selam yolladı. Devletimiz arasında mevcut ittifakı perçinlemeküzere memur edildiğinize ve öteden beri tanıdığı sizin elçi olarakgönderildiğinizeçoksevindi.Berlin’desizibekliyor.”dedi.HazırladığısekizbeygirlipaytonabindirerekbiziLaypzig’egötürdü.

Kasabanıngirişyeriilekonağımızınkapısıyeşilçamlarlasüslenmişvekalekapısınınüstüneşöyleyazılmıştı.“MisafirolarakuzaktaolanDevlet-iAliyeilearamızdakidostluktandolayıyakınlıkhasıloldu.”Hazırlanankonağımızavardığımızda, Silizya Süvari Başkumandanı Ralof kasaba ileri gelenleri ileberaber ziyaretimize gelip saygılarını sundu. Laypzig’te bir gece kaldıktansonra ertesi günü Tais Kalesi’ne vardık. Oradan da üç gün yol alarakSilizya’nınbaşkentiDrestin’evardık.

Bu kale Öder nehri kıyısında olup hendekleri su ile dolu, muhkem birkaledir.Nüfusu60.000olupLehistan sınırınayakınolduğundan tüccarı çok

vehalkı zengindir.Öder nehri üzerinde işleyenkayıklar sayesindeher türlümeyveve sebzeboldur.Buradabirkaçgündinlendikten sonra,NoymarkveParhoviç kasabalarından geçerek Cligok Kalesi’ne vardık. Oradan daFrankfurt’aulaştık.

Bu şehirÖdernehrikıyısındaolupkaradanvedenizdenBaltıkDenizi ilebağlantısı olduğundan tüccarı çoktur. Senede iki-üç defa panayır kurulur.Halkı zengindir. Burada iki gün kaldıktan sonra Berlin’e üç saat mesafedeKöpenik köyüne ulaştık. Berlin’de oturacağımız Konak henüzhazırlanmadığındanburadabirkaçgünkalarakBerlin’egirmeyekararverdik.

Devleti-i Aliye’den Berlin’e 30 yıldan beri elçi gelmediğinden halk karakışabakmayarakkadın,erkekpaytonlarvebeygirlerlebiziseyregeldiler.Buhâlde Köpenik’te birkaç gün kaldıktan sonra yola çıkıp Berlin’e bir saatmesafedeDomliççiftliğinevardık.Buradaeskidenİstanbul’daelçilikyapmışolanMusaviç yedi-sekiz payton ile kralın iç oğlanları ve bir miktar süvariaskerle karşılayıp tatlı ve kahve ikram ettikten sonra bizi kralamahsus altıbeygirlikpaytona,yanımızdakilerideötekipaytonlarayerleştirerekmuhteşembir alayla Berlin şehrinin ortasından geçirip hazırlanan konağa götürdüler.Kopenik’ten Berlin’e kadar yolun iki tarafı seyircilerle dolu gibi şehirdegeçtiğimiz sokaklar ve pencerelerde öylesine kalabalık vardı ki ancak duradurayolalabiliyorduk.

Berlin’evardığımızınüçüncügünübaşvekililebeşincigünükrallagörüşüpname-i hümayunu ve sadrazam kaymakamının mektubunu teslim etmeyekarar verdik. Başvekil ile görüşeceğimiz günden bir gün önce başvekilyardımcısıgayr-ı resmîolarakkonağınabizidavetetti; tatlıvekahve ikramettiktensonramemuriyetimizinmahiyetinisordu.BizdegörevimizebedîolanDevlet-i Aliye ile Prusya Devleti arasında imzalanmış olan ittifakatarafımızdan kusursuz olarak riayet olunacağını ifade etmek vemüttefikleriharbeteşviketmeküzeregörevlendirildiğimizibildirdik.

Kararlaştırılan günde, başvekil ile görüşmek ve sadrazam kaymakamınınmektubunu teslim etmek üzere kuşluk vakti başvekilin hususi paytonu iledavetçisigelipbizialdı.Başvekilkonağınavardığımızdakonsoliyedediklerimuteber adamları bizi merdiven başında karşılayıp başvekilin odasınagetirdiler.Başvekilayaktaydı.Yanınayaklaştıkve:“Hâlenİstanbul’dasadaretkaymakamıbulunandevletlü,saadetlüMustafaPaşaEfendimizinsizrağbetlü,rütbetlü Prusya Başvekili dostuna yüce mektubudur.” diyerek elimizdekimektubuteslimettik.

Başvekil:“Devlet-iAliye’ninPrusyaKralı’naolandostluğunuperçinlemeküzere name-i hümayun ile elçi göndermesi kralımız için iftihar vesilesi

olmuştur.” dedi. Hazırlanan koltuklara oturduk. Yolculuğumuz üzerinekonuştuk. Birbirimizi evvelden tanıdığımız için başvekil bizim elçi olarakgönderildiğimizeçoksevindiğinibildirdi.

İkinci günü başvekil yardımcısı evinde tertip ettiği ziyafete davet etti.Onunla da dostluk havası içinde görüştük. Ertesi günü name-i hümayunuresmen krala teslim etmek üzere Museviç kralın altı beygirli paytonusilahşorleri,çuhadarları,kırk-elliaskeriilegeldi.Name-ihümayunasaygıiçindivan kâtibimizi ve padişahımızın hediyelerini taşıyan kethüdamızı, birpaytona bizi de tercümanımızla birlikte başka bir paytona bindirip, name-ihümayunöndebizarkadayoladüzülerekkralsarayınavardık.

Mihmandarımız Binbaşı Rider saray kapısında önümüze düşüp, kralınbulunduğu odaya bitişik bir divanhaneye vardık. Burada çeyrek saatdinledikten sonra teşrifatçı gelip, Kral odasının kapısını açarak bizi vetercümanımızıiçerialdı.

Kral odanın sonunda yarım arşın yüksekliğindeAcem halısı ile süslü birsofaüzerinekonmuşkoltuğununönündeayaktaduruyordu.Bizsofanınönüneyaklaşarak:“Şevketlü,mahabetlü,kudretlüÂl-iOsmanpadişahındanPrusyaKralı Hazretlerine name-i hümayunları ve hediyeleridir.” diyerek name-ihümayunu kâtibimizin elinden alıp üç defa öpüp başımıza koyduktan sonrakrala uzattık. Kral koltuğundan birkaç adım ileri gelip, bizi karşıladı.Başvekilineişaretlename-ihümayunuelimizdenalıpkoltuküzerinekoydu.

Başvekil,Kral adına şevketlü padişahımızın gösterdiği dostluğaminnettarolduklarını,özelelçivehediye-ihümayungöndermelerininkralnezdindeçokdeğerlivesamimiyetedelilolduğunuvekralındabudostluğukorumakiçinbütüngayretiniharcayacağınıbildirdi.Busuretlemerasimsonbulduğundangelişimizdekiusulüzerekonağımızadöndük.

Kralın, başka devletlerden gelen elçilere ziyafet vermesi âdet değil iken,Devlet-iAliye’yesaygıolarakogünKraltarafındankonağımızdamuhteşembirziyafet tertipedildi.Ertesigünresmîolmayarakveliahtveötekiprenslerbizi konaklarına davet ettiler.Memuriyetimiz gereğinceBerlin’de on bir aykalmamızgerektiğindenbizieğlendirmekiçinkışgünlerinde,şehiriçindeveKral sarayında “balo” tabir ettikleri toplantılarına ve “opera” dediklerihayalhanelerine,yazgünlerindeşehirdışındakibahçelerinedavetettiler.

VaktimiztamamoluncageridönmeyemezunolduğumuzhaberiBaşvekil’ebildirilmiş olduğundan 1792 yılı ocağın 26. günü Kral bizi sarayına davetedip, cevap namesini verdi. Yol erzakını tedarik için on beş gün kaldıktansonra yola çıktık. Kış şiddetli olduğundan Saksonya, Bohemya ve Viyanaüzerindengitmemizgerekti.

İlkolarakSaksonya’nınbaşkentiDrestenşehrinevardık.Avrupa’nıngaripâdetlerindendirkihatırısayılırbiryabancışehirlerinegeldiğinde,seyredeğeryerleri göstermeği pek isterler ve müsafire ikram ile övünürler. Dresten’dekaldığımız günlerin birinde, Hersek halkından “Markolini” isimli birisiHersekliler adına hoş geldiniz demek için bizi sarayında bir ziyafete davetetti. Şurası da gariptir ki Dresten’de ve Nemçe’nin büyük şehirlerinde bizimuhafaza için tayin ettikleri subayların ve askerlerin yemek parasını bizeödettiler.

Devlet-i Aliye’den Saksonya’ya o zamana kadar kimse gitmemişolduğundanbizi görmek için kadın-erkekolduğumuzyere hücumedip, çoksıkıntıverdiklerindenmuhafızımızbunlarınöbetleodamızasokardı.Bazısıdazorlagirerdi.Dresten’deüçgünkaldıktansonraBohemya’nınbaşkentiPrag’avardık. BurasıMoldava nehri üzerindemetin bir kale olup, bağ ve bahçesiçoktur. Nehrin üstündeki taş köprünün benzeri Avrupa’da yoktur. Prag’dakonağımızavardığımızdabüyükmeydanıkadınveerkeklerledoluidi.Buradabir gün istirahattan sonra yola çıkıp Bukoviç kasabasına, on iki gün sonraViyana’yavardık.

Sultan Birinci Abdülhamit’in tahta çıkmasında gönderilmiş olanKabakulakzâdeSüleymanBey’densonraViyana’yaOsmanlıelçisigelmemişveyenitayinedilenRatipBeydehenüzvarmamışolduğundanhalkkalabalığıpekfazlaidi.Buradarahatedemeyeceğimizianlayarakşehriniçinegirmeyip,ikisaatmesafedeŞvayhatkasabasınaindik.Oradabir-ikigünkaldıktansonraTamışvar, Budin ve Erdil şehirlerinden geçip Bükreş’e ve Tuna sahiliüzerinden Tutragan Hezargrad, Şumnu, Kırklareli, Çorlu ve Silivri’yeuğrayarak mart ayının 31. günü cumartesi (Şaban ayının 7. günü cuma)selametleİstanbul’aulaştık.

Ek: Yabancı diyarları gezenlerin, gördükleri ve öğrendikleri şeyleriyazmaları, yolculuğun faydalarından olduğundan, ben de memur olduğum

PrusyaDevleti ahvalinedair,gördüklerimiokuyucularımayadigârbırakmakarzusunuduydum.

DevletAdamlarınınveŞehirlerinDurumları

Prusya’nınbirbaşvekilliveonunmuavinivemaiyetlerindekâtipleriolduktanbaşka malî, ticarî, gümrük, darphane, harp mühimmatı, asker aylıkları gibihususlarabakmaküzerebakanunvanıilememurlarıvardır.Bunlardoğruluklave sadakatle tanınmışveçocukluklarından itibarenbu işler içinyetiştirilmişadamlardır.Herkeshâlve şanınagörehazinedenaylıkalır,kimseden rüşvetvehediyekabuledilmez.

Malîişlerebakanlar,yılsonundahizmetlerininmuhasebesinigörerek,kralasunarlar.Başkalarınınişlerinekarışmazlar.Aşikârsuçlarıolmadıkçarütbeleridüşürülmeyerek evlerinde oturmayamemur edilirler. Lüzumsuz yere devletricalininsayısıartırılmaz.Süslüelbisevepahalıkürkgiymezler.

Başvekillerininonbeşkadarhademesi,ilerigelenlerindehallerinegöreüç-beş aylıklı adamları olup lüzumsuz adamkullanmazlar.Halka işkence edip,hâkimleritacizetmezler.Memurlarhazinedenmaaşalırlar,halkınişinigörmekarşılığında ikramiye ve hediye almazlar.Halkmemur, kâtip, asker, tüccar,çiftçi olup herkesin hangi meslekten olduğu kıyafetinden belli olur. Boştagezeni ve işsizleri yoktur. Fakir, sakat ve ihtiyarlar için özel yerleriolduğundanşehriniçindebaşıboşvedilencigörülmez.

Prusyakuzeyinsoğukmemleketlerindendir.İpek,kahveveşekerdengayrıyabancımalıithaletmemeyegayretederler.ParanınmemlekettekalmasıiçinBerlin’deçuha,bez,kumaş,atlas,kadife,porseleneşyaimalathanelerivardır.Bu gibi eşyadan ithal edilenler üzerinden %30 gümrük vergisi alınır.Başvekilingayretiilebirkaçyıliçindebirçokdutağacıyetiştirilmişvehalkınmuhtaçolduğuipeğin1/4’üeldeedilmiştir.

MenzilhanelerindurumuKimse halka zulüm etmeye cesaret etmediğinden Nemçe ve Prusya halkırahat yaşar. Bir saatlik yolda üç-beş köy bulunur. Yolcunun zahmetçekmemesiiçinherdörtsaatlikmesafedebirmenzilhanevehermenzilhanedeonbeş-yirmiatvemenzilarabasıbulunur.Yollardüzgünolduğundanbirulakbir saatte yeni bir menzilhaneye ulaşabilir. Her menzilde değiştirecek atlar

bulunur. İki konak arası beygirin ücreti ve sürücü ücreti de bir kuruştur.Menzilhaneler Kral tarafından aylıklı bir mutemede verilmiş olup menzilgelirlerininmasraftanartakalankısmıkralhazinesineyatırılır.

Hazinenindurumu

Eski Kral, akıllı ve tedbirli bir adam olduğundan, memleket idaresine dairbıraktığı vasiyetnamede, yurdun hazinesi olan ziraatı geliştirecek tedbirleritavsiye etmiş, küçük sanatları teşvik etmiştir. Memlekette işsiz adambırakmamak, ihtiyaç maddelerini dışarıdan getirmeyip memleket içindeyetiştirmek, çiftçilerden öküzü ölene, zahiresi kalmayana yardım etmek,topraksızları mamur yerlere yerleştirmek, zahireyi çiftçinin elinden zorlaalmayıp dilediği fiyata satmasına imkân vermek, hatır için nizamlarıbozmamakhususlarınıtavsiyeetmiştir.

Bu tavsiye tutulursa yurdun mamur olacağını, kimsenin parasızkalmayacağını bildirmiştir. Nizam bozulursa herkes kendi havasına düşer,fesat artar, namusluların rahatı kaçar, başıboşlar çoğalır, devlet hazinesi nekadarzenginolsabunukarşılayamaz.ŞimdikihâldePrusyaDevleti’ninyıllıkgeliri 80.000kese akçe olup bunun45.000kesesi askerîmasraflara, 23.000kesesikralvebakanlarınınaylıklarına,12.000kesesiharpleriçinyedekparaolarakayrılır.

HalkınveordunundurumuPrusyaköylerininbirkısmı,kralınmalikânesi,birkısmıtımarvezeametgibihalkınmülküolup,halkevbaşınabirvergiveöşürkarşılığındadevleteyılda40kuruşöder.Takatiolmayanlar20veya10kuruşverir.Halkhaftadaüçgünkendi köyündeki devlet topraklarında çalışır ya da 40 kuruş vergi öder.Bundanfazlakimsedenbirşeyistenmez.Herkeskendiişiileuğraşır.Şehrinkapısındaniçeriyehernegirersebaçnamıilebirvergialınır.

Harplerdesarfolunmaküzere,barışzamanındazahiredepoedilir.Budepo200.000askereüçseneyetecekmiktardadır.Kıtlıkyıllarındabuzahireninbirkısmıkullanılırsadabollukyıllarındaeksiktamamlanır.

PrusyaDevleti’nin220.000muntazamaskerivardır.Bunailavetenüçgüniçinde hudutlara yollanabilecek yerli ve yabancı 130.000 piyade, 60.000süvarive12.000 topçusuvardır.Barışzamanındayerliaskerüçbölükolup,

bunlara senede dokuz ay iş ve güçleri ile uğraşmak için izin verilir. Bumüddet içinde ulûfeleri verilmez. Kış ve yaz sabah vakti kumandanlaremrinde iki-üç saat harp talimleri yaparlar. Askerin gündeliği dört para veyarımokkaekmekolup,harpvaktindehaftadaüçgünetverilir.Senedeikikatelbisedağıtılır.Talimvemanevraesnasındakonuşmakyasaktır.

HarpAvrupa’dabirsanathâlinegelmiştir.Hangikralınaskerîharpfennindemahir ise zaferi o kazanır, şimdiki hâlde en mahir asker Prusya askeridir.Başka memleketler harp sanatını Prusyalılardan öğrenmektedir. Kalelerdekiaskerler rahata alışmasınlar diye, ara sıra başka kalelere gönderilirler. Heralayın ikmali belli bir şehirden yapılır. Üç oğlu olan ailenin çocuklarındanbirisiaskerealınır.

HarpAraçları

Prusyakalelerindekitop,mühimmatvecephanedenbaşka,Berlin’deikikatıcephanelikbulunur.Buradatop,havan,humbara,tüfek,kılıçvetabancadepoedilir.Hepsitemizbirhâldeistifedilir.Buradaüçorduyayetecekkadararaçvardır.Heralayınburadaözelbirambarıbulunur.

Bu bilgileri vermekten maksadım, Devlet-i Aliye’de milletleri çökerten,süs,gösteriş,saltanatgibişeylerinönlenmesiveasılhazineolanhalkın,refahsebeplerininhazırlanmasımesleklerinnizamabağlanması,devletadamlarınınisabetle seçilmesibunlarınmuntazammaaşabağlanması,kusursuzkimseninazledilmemesi, hatır vegönül için ehliyetsizlere rütbeverilmemesi, devletinruhumesabesinde olan askerin özellikle topçu ve kalyoncu neferlerinin, kışyaz, talim ettirilmeleri hususlarına dikkat çekmektir. Bunlar yapılırsa,Allah’ınizniyleDevlet-iAliyebütündüşmanlarınagalebeçalar.

Orduyuhümayununİstanbul’aDönüşüveKıyafetNizamıSerdar-ı Ekrem Rumeli’nin durumunu tanzim için bir müddet Edirne’dekaldıktan sonra çıkan irade üzerinemartta (Recebin sonunda) yola çakarak,nisanın ikinci pazar günü Küçükçekmece ile İncirli arasında Uzun Köprüsahrasında çadır kurmuş, ertesi günü büyük alayla yola çıkarak, Davutpaşayakınlarında,padişahasancak-ışerifiteslimetmiştir.Padişah,Serdar-ıEkremitaltifetmişveatınabinereksarayınadönmüştür.

Harp sona erdikten sonra ıslahata girişmek kararlaştırılmış olduğundan,önce kıyafet nizamı kurulmuştur. Hayli zamandan beri devlet işleri gibi

kıyafetlerde ihmale uğramış, vezirlere mahsus olan kürk, elmas yüzük,hançer, bıçak taşımak hususunda halk tabakaları arasında fark kalmamış,hademe ve esnaf da bunları kullanır olmuş, elmaslı olmayan hademeküçümsenir olmuştu.Herkes, kudreti yetsin yetmesin, bu süslere düşkünlükgösteriyordu.Budanicelerinin rüşvetesürüklenmesineyolaçıyor,kumaşlariçinHindistan’aveFrengistan’abüyükparalargidiyordu.Bunlarabirnizamverildi.Bunagöre:

Devlet-i Aliye’de adamlarının erkân kürkü giyenlerinden başka hatip,hademe,esnafgibileri,samur,kakım,vaşak,şalkuşak,Hintelbisesi,çiçeklikumaş kullanamayacaklar. Ulemadan İstanbul payeli ve Divan-ı Hümayunhocalarından Defterdar ve kapıcı başından başkası biniş cübbegiyemeyecekler, mücevher elmas, yüzük ve elmas hançeri takamayacaklar.Kadınlar,İngilizveAnkaraşalındanferacegiyemeyeceklerdi.Velhâsılherkeshaddindenaşırıisraftançekilecekti.

Her sene ramazanda Enderun-i Hümayun’a sunulan bayramlık hediyeler,ulema, sadrazam, kethüda, defterdar,ReisEfendi tarafından padişaha verilegelmekte olan bohça, çok masraflı ve normal maaşla karşılanamazolduklarından, nice kimseler rüşvete sürükleniyordu. Bunlar yasak edildi.Sadrazamlaraverilencaizeler,muhafazaedildi,vilayetlerincaizleriazaldı.

RusyaveNemçeileYapılanHarplerinTahliliBuharplerinaçılmasınaİngiltereveRusyasebepolmuştur.Şöyleki:RuslarınBaltık denizinde ve Karadeniz’de kuvvetlenmeleri bütün denizleribenimsemiş olan İngilizleri telaşlandırmıştı. Amerika meselesinden dolayıpatlak veren deniz harbinde, Rus imparatoriçesi Katerina bazı denizcidevletlerle ittifak ettiğinden buna İngilizler alınmış, Katerina’nın Nemçeimparatoru Jozef ile ittifak yapması, Alman hükümdarlarının emniyetinisarsmıştı.BuyüzdenPrusyakralıFrederikbütünAlmankrallarınıbirleşmeyedavet etmişHanovrahanedanındanolan İngilizkralı budavete icabet etmişRusyaveNemçe’yekarşıBerlin’debirittifakyapılmıştı.

Bu hâl, Katerina’nın öfkelenmesine sebep olmuştu. Katerina ile Jozef’inbirleşerekDevlet-iAliye’ye tecavüzedeceklerini İngiltere sezmişvePrusyaile beraber, türlü vaatlerle Devlet-i Aliye’yi ve İsveç’i harbe teşvikebaşlamıştır. Sadrazam Yusuf Paşa böyle politikaları anlayacak biri değildi.Kırım’ıalmaksevdasınadadüştüğündenRusya’yaharpaçmıştı.İsveçlilerdeRuslardanöçalmakfırsatıgeldidiyeRusya’yasaldırmışlardı.Jozef,Ruslarlayaptığı antlaşma gereğince Devlet-i Aliye’ye karşı harekete geçti. Devlet-i

Aliyebütünvaatlererağmenİsveçkralındanbaşkakimsedenyardımgörmedi.

Ruslar, bazı kaleleri aldıktan sonra Avrupa devletleri, Devlet-i Aliye’yibarış yapmaya teşvike başlamışlardı. İsveç kralı ise harbe devamı telkinediyordu. Prusya, Lehistan’ın paylaşılmasından büyükçe bir pay almak içinbudurumdanfaydalanmakkararındaidi.YenitahtaçıkanSultanIII.SelimdeRusya’ya bir kere olsun galip gelmek istiyordu.Onun için harbin devamınıistiyordu.Busebepleönceİsveç’lesonraPrusyaileittifakyaptı.Oysaparavezahirekıttı.Taraftarafbozgunlarauğruyorduk.

Fransız İhtilali patlak vermiş, bunun kıvılcımlan her tarafa yayılmayabaşlamıştı.Avrupadevletleribugaileyibertaraf etmek içinyenibirpolitikagütmeye başlamışlardı. İsveç bile kadim dostu Fransa aleyhine ötekidevletlerle beraber harp açmıştı. Böylece Rusya aleyhine geniş bir ittifakmeydana getirmek imkânsız olmuştu. Fakat Ruslar da emellerinekavuşamamışlardı.

TersaneNizamıSultan III. Selim’in donanmaya hizmeti çoktur. Ordu Rus seferindendöndükten sonra padişah, bir taraftan kanunların yenilenmesiyle uğraşırken,tersane işlerinde de itina ediyordu. Bu maksatla harp gemileri, küçük vebüyük olmak üzere iki gruba ayrılmış kaptanlar, ehliyetlerine göre, kalyon,fırkateyn ve şahtiye sınıflarına ayrılmış, aylıkları önemli derecede artırılmışvetayinleriyenibiresasabağlanmıştır.

Bu yeni esasa göre bir kaptanlık münhal olduğunda Kaptan Paşa Bâb-ıÂli’yetakrirvererekbilgilimaharetlicesurvesadakatlibiradayıönerecekvebu aday hükûmetçe tayin edilecekti, Tayinlerde yalnız liyakate bakılacak,iltimasvericadikkatealınmayacaktı.Kaptanlarınhiçbirisindencaizenamıilehediyeverüşvetalınmayacaktı.Boşkadrolarartırmailesatılmayacaktı.Eşitşartlardakaptançocuklarıtercihedilecekti.

TımarveZeametKanunununYenilenmesiSultanBirinciAbdülhamid’inilksaltanatyıllarındatımarvezeametiçinyenibir kanun çıkarılmasına itina edilmediğinden zeamet işleri eskisinden debozuk bir duruma düşmüştü. Talimle asker hazırlanması çokmühim ise dedevletin gideri gelirinden fazla olduğundan, önce yeni gelir kaynaklarıaramakgerekiyordu.

Yeni icaplaragörebirkanunkalemealındı.Harplerekatılmayannekadarzeamet ve tımar sahibi varsa, bunların hepsinden zeamet ve tımarlar geri

alınacakve sancak altınagelecekyeni şahıslara verilecekti.Yeni zeamet vetımarlaralaybeylerininönerisiiledağıtılacaktı.

Rüusİmtihanı

Haziranın30.günürüusimtihanıaçıldıveşucümlenintefsiriistendi.“Yazıdabelagat hâlin icaplarına uymaktır.” Bu imtihanda yüksek derecede başarıgösterenler, GeliboluluAhmet Efendi veMusannif Efendi, HarputluHasanEfendi, Erzincanlı Mehmet Efendi, Çarşambalı Sait Efendi, Büyük DedeEminEfendiidi.ÖzelliklebuEminEfendi’ninşöhreti,meselhâlinegelmişvebütün çağdaşlarının seviyesini aşmıştı. İmtihanları başaramayanların boynubükülmüştü.

Rüus imtihanlarının, şeyhülislâmlarındeğişmesinesebepolacağıhakkındabirinanışvardı.Tesadüfenbudefadaöyleoldu.ŞeyhülislâmMehmetMekkiEfendi azledilerek yerine, Dürrîzâde Ârif Efendi getirildi. Vaktiyle ilmiyetarikininkanunlarıpeksağlamvesıkıuygulanırken,zamanlabudabozulmuş,hocalık mesleğinin izzeti ve şerefi kaybolmuştur. Elde kala kala yalnız birimtihan usulü kalmıştır. Bu imtihan sayesinde, bazı fazıl adamlaryetişebilmiştir.

ALTINCIKISIM

1792-1793SENESİOLAYLARI

IslahatRaporlarınınHazırlanmasıOsmanlı askerinin bir hayli zamandan beri sürekli olarak gösterdiğiperişanlık, devlet erkânını endişelendiriyordu. Muntazam ve talimli askereolan ihtiyaç kendini hissettiriyordu. Şimdiye kadar böyle muntazam askertertibineşartlarelverişliolmamıştı.GerçiBirinciAbdülhamitzamanındasürattopçuları artırılmış ve ayrı ocak hâline getirilmişse de asıl topçu ocağındabulananbozgunculukruhu,sürat topçularınadasirayetetmişti.BumeyandaHalil Hamit Paşa ehliyetsizlerin ilerlemesini durdurarak Yeniçeri Ocağı’nınıslahınateşebbüsetmişsedebuyüzdenbaşıbelayagirmişti.

Osmanlı askerinin durumu böyle iken Rusya ve Nemçe’ye karşı savaşaçılmıştı.Seferinbaşındayeniçerilervesüvaribölükleri isyanhâlindeidiler.Eyalet askeri de işe yaramıyordu. Düşman askeri ise talimli ve muntazamolduğundan,Osmanlıordusubozgundanbozgunasürükleniyordu.

Bu devrede, bahriye mektebi açılarak, denizcilik ilminin öğretilmesine

gayret edilmiş ise de fiili bir sonuç alınamadı. Rusya, kısa zamandamuntazambirdonanmatedariketmişolduğundan,Devlet-iAliyedonanmasısayıca üstün olduğu hâlde, Rus donanmasını yenemiyordu. Rusların Baltıkfilosu Akdeniz’e inmiş olsaydı, Osmanlı şehirlerini büyük hasarauğratabilirdi.

Devlet-i Aliye, coğrafî durumuna göre kara kuvveti ile yetinmeyipmuntazamanbir donanmayada sahipolmakzorunda idi.Bozgunlar herkesikara kara düşündürüyor ve nizamî asker tertibinden başka çare olmadığıgörülüyordu.

Koca Yusuf Paşa ikinci defa sadrazam olduğunda, Yeniçeri subayları ileordunundurumunugörüşürken,hepsibirden şucevabıvermişlerdi:“Biz budefa120binkişidenfazlaiken,sekizbinMoskofaskeriTuna’yıgeçtivebizesaldırdı. Düşmanın nizamlı asker karşısında, biz yeni harp usullerini vetekniğinibilmediğimizdentutunamadık.Buyüzdenzaferyüzügöremiyoruz.”

Herkes muntazam asker tertibinin önemini kavramış görünüyordu. Fakatbozuk olan yalnız askerî idare değildi. Mülkî idare de berbattı. Bu bozukmülkî idare ilemuntazambir ordu kurulmasına imkânyoktu.Çünküdevletişleri,saatinçarklarıgibibirbirinebağlıdır.Birçarkınbozulmasıötekiçarkında durmasına sebep olur. Şu var ki bir devletin mevcut sistemininyenilenmesi,yenibirsistemkurmaktandahazordu.

III. Selim tahta çıkınca, devlet ileri gelenlerinden ıslahat raporuhazırlamalarını istedi. Bu emir üzerine devlet ileri gelenleri milletinkurtulması ve yüceltilmesi hususunda düşüncelerini birer rapor hâlindepadişahasundular.YusufPaşadabirlayihahazırlamıştı.

BusıradaSadrazamYusufPaşaazlolduğundanbulayihalarMelekPaşa’nınsadaretinde incelenmeyebaşlandı.Birincimadde, talimliaskerhazırlamaktı.Oysa devletin muvazzaf askeri olan yeniçerililer itaate alışkın değillerdi.Talime çıkarılmaları imkânsızdı. Maaş beratlarının çoğu askerliğe elverişliolmayan başıbozukların elinde idi. Bu beratların hepsini birden geri almakmümküngörünmüyordu.YeniçeriOcağı’nıolduğugibimuhafazaedipayrıcatalimli asker yazmak hazinenin kaldıramayacağı bir yük olacaktı ve yenigelirleraranmasıgerekecekti.

Ayrıca o vakitler Avrupa memleketlerinde okutulan harp tekniğine dair

kitaplar, Türkçeye çevrilmiş değildi. Ordunun eğitimi ve yenidendüzenlenmesi konusunda o zamanlarda İstanbul’da nazarî bilgisi olan dahiyoktu.

IslahatRaporlarınınÖzetleri

Sultan III. Selim’in isteği üzerine, kendisine ıslahat raporları sunulmuştu.Sultan, bu layihaları teker teker ve inceden inceye okuduktan sonraözetlerininçıkarılmasınıemretmişti.Buraporlarısunanlarveözetleri:

1) Koca Yusuf Paşa (iki defa sadrazam olmuştur) layihasında: MünasipmahallereTophanevekumbarahaneyapılmalı.AnadoluveRumelihalkındanbu ocaklara adam derlenip topçuluk ve kumbaracılık öğretilmeli. Ve hiçolmazsaaskerinüçtebirimoderntalimileyetiştirilmeli.

Anadolu’da iki-üç oğlu olanlardan birisi derlenerek valiler maiyetinde“tüfekçi”namıylakaydolunmalı.Bunlarvergidenmuaf tutulmalı.Onneferebironbaşı,ononbaşıyabiryüzbaşı,üçyüzneferebiryüzbaşı,binneferebirbinbaşı tayin edilmeli.Haftada iki gün talim yaptırılmalı.Üç ayda bir kereteftişyapılarakölenlerinyerineyenineferalınmalı.İkiyüznefernöbetlevalikonağındabulundurulmalı.

Yeniçerilik iddia edenler İstanbul’a gelip kışlaya girmeli. Bu suretlebunların birçoğundan kurtulunmuş olur. Esas Yeniçeri Ocağı için ise yineeskisi gibi acemi oğlanlar derlenmeli. Vezir konaklarında Yeniçerikullanılmamalı.LakingayrimüslimçocuklarınzorlatoplanmasıartıkelverişligörülmediğindenMüslümançocuklarıtoplanmalı.

2) Tatarcık Abdullah Efendi: Rumeli kazaskeridir. Zamanın en üstünbilginlerindendi, en meşhur layihayı yazandır. Layihası, dokuz bend ve birsonkısımihtivaeder.

Birinci bend, askerî ıslahat: Yeniçeri Ocağı’na Sultan Süleymanzamanındaki kanunların ciddiyetle tatbiki neticesinde yeni usul talimterbiyeye itina edilmeli ve her ortadan üçer yüz nefer ayrılarak, ateşlisilahların kullanılması öğretilmelidir.Her ortaya seri ateşli üçer top, her birtopa“süratçi”namıylaonarnefertahsisedilmeli.SultanMustafazamanındaordumuza getirilen Toth gibi, Avrupa’dan topçulukta mahir hocalargetirilmeli. Taşralarda küçük askerî nüveler kurulmalı ve bunlara iyi maaşverilmeli.

İkinci bend, ilim kariyerinin ıslahı. Bu hususta diyor ki: “Hocalıklar vekadılıklar artık satın alınamamalı. Ancak imtihanla ehliyetli olanlara

verilmelidir. Padişah iradesi çıkmadıkça hariç medresesi şahadetnamesiverilmemelidir. Büyüklerin çocuklarına geçimleri için hocalık payesiverilmemeli, bunları başka geçimler temin etmelidir. Kadılıkmüessesesininilim kariyerinin de bozuk olduğu ileri sürülmektedir. Kadı olacaklar alenîtemizlenmelidir.”denilmektedir.

Üçüncübendi,malîhususlara,sikkenin ıslahınadairdir.TatarcıkAbdullahEfendi,Sikkehususundagenişizahatvermektedir.

Dördüncübend,altmışsenedenberipadişahların İstanbul’daoturduklarınıve sefere çıkmadıklarını ileri sürmekte ve büyüklerin saray debdebelerinekapıldıklarını söylemekte, padişahların devamlı İstanbul’da oturmayıpmemleketi dolaşmaları ve sefere çıkmaları istenmektedir. Layiha bu şekildedevametmektedir.

3)KazaskerVeliEfendizâdeEmirEfendi:İlmiveservetiyledeünlüdür.

4)KazaskerSalihEfendizâdeAşırEfendi.

5)DefterdarŞerifEfendi:Layihasımanzumdur.DefterdarŞerifEfendiyinepara meselesine değiniyor. Mukataaların ıslahı, Kırım’ın fethedilmesivezirmukataalarınınazaltılması.İlerigelenlerinyanındabulunangümüşve altın eşyanın hükûmete verilerek eritilip para basılması tavsiyeediliyor.

6)ÇavuşbaşıRaşitEfendi:Reisülküttaptı(dışişleribakanı).ÇavuşbaşıReşitEfendilayihasında;YeniçeriOcağı’nagirenlerinhamallık,manavlıkgibiesnaflıkyapmalarınınyasaklanması,askereüniformagiydirilmesi,bilgiliöğretmenler tayini,aralıklıolarak talimyaptırılması istenmektedir.RaşitEfendilayihasında,düşükayarlıparabasmanınaleyhindebulunmaktadır.

7) Abdullah Berri Efendi: Ruslarla barış anlaşmasını müzakere edendir.AbdullahBerriEfendi,Yeniçeriocaklarınıneskikanunlaragöre ıslahınıistiyor.

8) Vezir Hakkı Paşa: Hakkı Bey’in layihasında; Vüzera konağındakullanılan ve delil diye isimlendirilen bir nevi süvari askerinin ilgaedilmesi talep edilmektedir. Bunların işsiz güçsüz kaldıkları, fukarayazulmettikleriilerisürülmektedir.

9)TersaneEminiMoralıOsmanEfendi.

10)SadaretKaymakamıMustafaReşitEfendi:Diğeradı“KörKâhya.”

11)MuhasibievvelHacıİbrahimEfendi.

12)RasihMustafaEfendi:Rusya’yabüyükelçigönderilmiştir.Raporunda,düşmannesilahyapıyorsabizdedeaynıyapılmalıdır.Bumaksatlaecnebîkitaplartercümeedilmeli,yenidenaskerîbirliklerkurulmalıdır.

13)TarihçiEnverîEfendi.

14) Lala Mustafa Efendi: Yeniçeri Ocağı’nı ancak Yeniçeri Ağası ıslahetmelidiyor.

15)AliRaikEfendi:Yeniliklerinreaksiyonyaratacağını,fesadıartıracağını,onuniçintedricentatbikedilmesiniilerisürüyor.

16) Mabeyinci Mustafa İffet Bey: Devletin hiç olmazsa yüzbin talimliaskeriolmasınıistiyor.

17)TezkeretülevvelFiruzEfendi.

18)BeylikçiSuniEfendi.

19)HalilHamitPaşa:TakririndeköhneYeniçeriOcağı’nayeninizamlarıntatbikedilemeyeceği,nizamsızlıkmüzminbirhastalıkhâlinegeldiğindenbunlarınbütünüylekaldırılmalarındanbaşkabirçaregörmemektedir.

Layihalarındiğermaddelerindeözetleşunlaristenmektedir:

1.Askergenç,dinçvesağlamolmalıdır.Zayıfvehastaolanlarbumeslektefazladayanamazlar.Budatıpvecerrahlığıngelişmesiyleolur.

2.Erler ve subaylar talime tâbi tutulmalıdır.Askerlik hizmetindemaharetsahibiolunmalıdır.

3.Orduerkânıharpilimlerinevâkıfolmalıdır.

4. Başkumandan doğru, garazsız, hareketli ve tedbirli olmalıdır. Kalbimetin, cesur, natıkalı olmalıdır. Askerin manevî kuvvetini ayaktatutmalıdır ve disipline hâkim olmalıdır. NitekimMontekokoli, Osmanlıİmparatorluğunadairyazdığı rapordaeskidevrinbaşarılarını iki faktöreircaeder:

a-Dinduygusubaştaolmaküzeremanevîkuvvet.Osmanlıordusundabusebeplerinenkuvvetlisidinduygusudur.

b-Başkumandanlaramutlakyetkiverilmesi.

5.Harpaletleridüşmanınkullandığındandahagelişmişolmalıdır.Bu,ancakmaarifinvesanayininilerlemesiyleolur.

6. Devlet-i Aliye’nin ıslah tedbirlerinin esası, lüzumlu yerden parayı

esirgememekvelüzumsuzlardantasarrufetmektir.

7. Civar devletlerin içişleri takip edilmelidir ve devletler dengesindenfaydalanılmalıdır.

Fakatbütünbunlar için ilmin ilerletilmesine ihtiyaçgösteriliyordu.SultanSelim’indefikribuidi.

Nizam-ıCedidÇalışmalarıSultanIII.Selim’inistişaretoplantılarında,yeniusulüzereyetiştirilecekaskerkonusunda kararlar alınmıştı. Padişah, bu kararların uygulamasına büyükönem veriyordu. Sadrazam Koca Yusuf Paşa, Avrupa harp sanatına vâkıfbirkaç kişiyi İstanbul’a getirtmişti.Bunun üzerine hemenLevent çiftliğindebir miktar yeni asker tedarik edilerek yeni usul talimlere başlatıldı. Hatta“TalimliAskerNezareti”namıylabirbakanlıkkurularakbuvazifeyeMustafaReşitEfendigetirildi.

Yeni askerin sayısı birkaç yüze varınca padişah talimleri görmeye gitti.Askerin silah kullanmadaki maharetini ve süratini, tek vücut gibi hareketettiklerini görerek çok sevindi. Fakat Nizam-ı Cedid askeri yazılmak üzereYeniçeri Ocağı’ndan nefer istenildiğinde yeniçeriler yan çizdiler. BununüzerineSultanSelimyeniaskerinmüstakilbirocakolaraktertibiniemretti.

Devlet adamları, devlete böyle talimli asker tedarikinin lüzumunainanmakla beraber, yeni askerin eski kanunlar dışında olmamasını veBostancılar Ocağı’na bağlanmasını ve adlarına “Bostancı Tüfekçisi”denilmesini ve şimdilik 12.000 nefer alınmasını kararlaştırdılar. Padişahiradesiüzerine ilkolarakLeventÇiftliği’nde subaylarlaberaber1.602neferkaydedilerek12bölüklübirorta tertipedildiveortayabirbinbaşı,yardımcıtayinedildi.Başlarındada“LeventÇiftliğiKethüdası”ocakağasıgetirildi.

Talimler süngülü tüfeklerle yapılıyordu. Bu yeni kıtalara özel birkanunnameverildi.

LeventÇiftliğiKanunuÖzeti:1.Devlet-iAliye’nin kadim kanunlarının dışında olmamak için işbu yeniasker Bostancı Ocağı’na bağlanmış ve Bostancı Tüfekçisi Ocağı adınıalmıştır.

2. Yeni askerin başına devlet ricalinden bir nazır ve Dergâh-ı Âlikapıcıbaşılarından bir ağa, bir kâtip, iki kâtip yamağı tayin olunur. İlknüve 1.600 kişi olarak Levent Çiftliği’nde kurulmuştur. Anadolu ve

Rumeli’de münasip mahallerde 1.600 kişilik yeni ocaklar kurularakNizam-ıCedid askerinin toplamı 12.000’e varacaktır.Varidat bulunursabusayıartırılacaktır.

3. Bu neferler beş vakit namazı cemaatle kılacaklardır. Dinî emirleriöğrenmek için her bölüğe bir imam tayin edilecektir. Zabitlere tımarlarhâsılatındanmaaş, neferlere yevmiye ve tayin bedeli ödenecektir.Ruz-ıHızır’da(6Mayıs)kendilerinebirerkatelbise,ayakkabı,çizmeverilecek,silahları devletçe tedarik edilecek. Neferlerden zabit olanlara zabitelbisesigiydirilecek.

4. Asker ilk olarak “tüfekendaz” neferi olacak. Yavaş yavaş terfi ederekonbaşı, çavuş, alemdar, mülâzim, sağ veya sol kolağası, kethüda vebinbaşıolabilecektir.Ocakağalığımünhalolduğundayabirbinbaşıveyabirkapıcıbaşıbuvazifeyetayinedilecektir.Ancakyalnızkıdemdikkatealınmayıpharptekniğindemaharetvekabiliyetönealınacaktır.Topçularevvela topçuneferi, sırasıyla topkalfası, topustası,çavuşve topçubaşıolacaklardır.

5. Neferler gece gündüz kışlalarında talimle uğraşacaklardır. Üç senedenevvel ocağı terk etmek isteyen olursa kendisine yapılanmasrafları iadeedecektir.

6. Ocakta ihtiyarlayanlar maaşlarının üçte biriyle, harpte yaralananlaryarısıylatekaütedileceklerdir.

7.Neferolmakisteyenler,25yaşınıgeçmemişolacak.Pak,asilve“tüvana”yiğit olacak.Zabitlere emir neferi verilmeyip hizmetçileri başka yerdentedarikedilecektir.

8. Neferler yeknesak üniforma giyecekler. Aylıkları muntazaman her ayİrad-ıCedidhazinesindenödenecek.

9.Zabitler evlenemezler.Bir zabitlikmünhalolursayabir aşağı rütbedenveyahariçtenbirkimseimtihanlaalınır.

Nizam-ı Cedid asker ve subaylarına zaman şartlarına göre iyi maaşlarbağlanmıştı. İlkzamanlarda işler iyigidiyordu, fakatbir süresonraNizam-ıCedidaskerinekarşı“istemeyiz”havasıesmeyebaşlamıştı.

SultanIII.Selim’inIslahatTeşebbüsleri

BulayihalarınenmeşhuruTatarcıkAbdullahEfendi’nindokuzbölümvebirsonuçtanoluşanraporudur.Birincibölümaskerindurumu,ikincibölümilimadamlarının durumu, üçüncü bölüm muamelat hakkında, dördüncü bölüm

padişahın halife olmasının ve seferlere müzahir olması gerektiğini, beşincibölüm sınırların tahkimi, altıncı bölüm tersane ve deniz kuvvetleriningüçlendirilmesi,yedincibölümdevletgelirlerininartırılması,sekizincibölümbüyük vezirler ve liyakat erbabının durumu, dokuzuncu bölüm cizye vezulmünkaldırılmasıhakkındadır.Sonuçbölümündeiseöncekaravedenizdeeğitimgörmüşaskeryetiştirilmesininöneminianlatır.

TatarcıkAbdullahEfendilayihasındaşöyledenmektedir:

“OsmanlıDevleti’ninbaşlangıçyıllarındahalktandinîcizyedenbaşkabirvergi alınmazdı. Bunun için halkmüreffehti, gönül rahatlığı ile ziraatlarınıyaparlardı. Ve mahsullerinin onda birini devlete ödedikten sonra gerisikendilerininolurdu.BuyüzdenbaşkadevletlerintebaalarıOsmanlıtebaasınagıptaederveOsmanlıtebaasıolmakisterlerdi.”

Fakat sonraları tımar sahipleri, eşraf, derebeyleri ve kadılar zulmebaşlamışlardı.Ahalibuağırvergileraltındaezilmeyebaşlamıştı.

Bu sebeple, 1768-1769 seferinde Akdeniz adaları ahalisi ağır vergileryüzündenOsmanlı tebaası olmaktan yüz çevirerekRuslarameyletmişlerdir.Eflak Buğdan ahalisi de voyvodaların zulümlerine dayanamayarak Ruslarauymuşlardı.BütünRumelihalkıRuslarakaçıpsığınmayabaşlamışlardı.Onlarda Kazan Tatarları gibi senede üç altın vererek mallarına sahip olmakarzusundaidiler.

Bütün Anadolu ve Rumeli’nde askerlerin geçişinde halk zulümden bizarolmuştu:Asker teçhizi içinyeniveağırvergilerdegetirilmişti.Âyânisebuvergilerin birkaç katını kendileri için almakta idi. Kadılar bu zalimlerlebirleşerekharaçlaraimzaatmaktavekendileriiçin“defterakçesi’adıylaparatoplamakta idiler. Harpler bittikten sonra da eşraf zalimleri halktan buvergileri almaya devam ediyorlardı. Onun için padişah taşraların ahvalinidüzeltmeyienönemlimeselesaymıştı.

Eskiden fethedilen yerler yazdırılır ve defterleri “Defterder-hane-iÂmirede”saklanırdı.Sonyazılıştanberiçokzamangeçmişvemeydanagelenyenivaridatâyânvederebeylerinelindekalmıştı.Devletinmaliyesisıkıntıdaidi.TatarcıkAbdullahEfendibusebeptenbütünarazininyenidenyazılmasınıistiyordu.Fakatyenidenyazmaişivakitalacağındanzulümlerinkaldırılmasıiçindahaçabukbirtedbiralınmasıpadişahtarafındanemrolundu.

Buna göre kaza defterleri altı ayda bir İstanbul’a getirtilip memurlarhuzurundaincelenecekilavemasraflar,vergilerkaldırılacaktı.Padişahayrıcavergilerin altı ayda bir tahsil edilmesini kesin bir dille emretti. Hatta bu

defterlerdefahişbirmaddegörülürsedefteriimzaedenkadıvesalmayıyapanâyândan para geri alınıp hak sahibine iade edilecek ve yapanlar müebbetsürgünegönderilecekti.

TatarcıkAbdullahEfendibundanbaşkavezirliklerinvedevletbüyüklerinindurumuhakkındadatekliflerilerisürmekteidi.Onunbuhusustakitekliflerinipadişahkanunhâlinegetirmişti.

Tatarcık Abdullah Efendi’nin padişah kanunu hâline gelen esaslarışunlardır:

Bundan böyle vezirlik ve Beylerbeyiliği tevcihlerinde Nizam-ı Cedidmasrafları için alınacakmuayyencaizedenbaşka“kulluk,hediyevebohça”namıylaaçıkvegizlibirşeyistenmeyecek.Caizeisesenedebirdefaalınacak.Vezirin yeri değiştirilirse yeni caize istenmeyecek.Vezirler ve beylerbeyilergittikleri yerde en az üç sene kalacaklar ve beş seneden evvelazledilemeyecekler. Yerlerinde muvaffak olanlar beş seneyi geçse de ipkaedilecek.

Nakiller yakın vilayetlere olacak.Anadolu’danRumeli’ye veRumeli’denAnadolu’yanakilyapılmayacak.Beylerbeyilervezirlermaiyetinesancaklaratayin edilecek. Anadolu ve Rumeli’de eyaletler 28 olacak; Mısır, Şam,Bağdat,Basra,Şehrizor,Halep,Karaman,Rakka,Diyarbakır,Adana,Sayda,Musul,Anadolu,Trabzon,Erzurum,Van,Kars,Maraş,Sivas,Cidde,Trablus,Şam,Girit,Rumeli,Silistire,Bosna,Mora,Cezayir.

Bir eyalet küçülürse, beylerbeylerinden tecrübeli, aslı nesli belli, adaletyapabilecek, akıllı, dindar, mutedil ve dürüst zatlar tayin edilecek. Aslaehliyetsizlere, dere beylere vezaret verilmeyecek. Taraf-ı şahaneden birinevezaret tevcihi iradeolunduğundaoadamehliyetsizbirisi isekanunauygunolmadığırikab-ıhümayunaarzedilecek,vezir-iazambirinevezarettevcihinitensip ederse, liyakat derecesi kendisi tarafından padişaha arz edilecek.Padişah da bu tayini kanuna uygun bulursa tayin yapılacak. Beylerbeyitayinindedebutitizlikgösterilecek.

Vezirleringönderdiklerimübaşirlerhalkazulmettiklerindenartıkbirkazayalüzumsuz mübaşir gönderilmeyecek. Gelen dilekçeler, incelenmedikçemübaşirlere verilmeyecek. Mübaşirlerin masrafları civar köy ve kazalarabindirilmeyecek. Vezirlerin maiyeti namus erbabından olacak. Hâlbukivazifelere ayak takımları alınmaktadır. Bundan böyle maiyet halkı kendibaşına hareket edemeyecek. Kabahatli bir daha hiçbir vazifedekullanılmayacak.Vezirmaiyetlerikalabalıkolmayacak.Kapıkethüdalarıaltıkişiyigeçmeyecek.

TicaretinDurumuBirmemleketinyükselişi,ticarîdengeninkendisindenyanaolmasınabağlıdır.OsmanlıDevleti’nin ticaretiecnebîlerelinegeçtiği içindevrin ilerigelenleriticaretintekrarOsmanlıtebaasınageçmesineçarearıyordu.

Ticaretinenbüyükmecrasıdenizolduğundanticaretgemilerininartırılmasıbahiskonusuoldu.Buesnadadevlet,tersanenizamınıdüzeltmeklemeşguldü.Bir devletin denizci devlet olması, deniz ticaretinin artmasıyla mümkündü.Ticaret gemileri çoğalırsa burada çalışanları harp gemilerinde kullanmakkolayolacaktı.

Vaktiyle Osmanlı Devleti’nin deniz kuvveti bütün Avrupa devletlerininüstündeidi.Fakatzamanlatüccargemiciliğizaafauğradığındandenizkuvvetidegerikalmıştı.Gerçibununkolaybiryoluvardı.BudadenizticaretindekitekelikaldırmakveOsmanlıtüccarınagümrüktebazıkolaylıklarsağlamaktı.“Herkes ürününü tabiî fiyatıyla satsın” denilebilse ticareti gelişecekti. Fakatİstanbulhalkıhayatınpahalılaşmasınakarşıbaşkaldıracaktı.

Vezirler ise İstanbul halkının yiyecek ve içeceğini teminle uğraşıyorlardı.Onuniçindenizticaretiserbestliğinegidilemediveşuyoltutuldu:Devletilerigelenleri ve saray adamları birer gemi satın alacaklar ve denizciliğe âşinâkimselerleşirketkuracaklardı.Buhusustabiriradeçıkarıldı.

Lehistan’ınPaylaşılması

Osmanlı Devleti’ne Lehistan’ın paylaşıldığı haberi geldi. Cülûs tebriki içinİstanbul’agelmişolanLehistanelçisiPotoski’nin,artıkİstanbul’dakalmasınalüzumolmadığından geri çevrildi.Bu adamın, vatanının uğradığı felakettenmüteessir olması lazım gelirken, yakışıksız hareketleri, devlet adamlarınadokunuyordu.Kendisininsunduğuhediyeler,usuleaykırıdırdiyereddedildi.Rus askeri, Lehistan’da ilerlemekte idi. Lehliler, tefrika hâlinde idiler. Elçiöyle bir zamanda, vatanına dönmeye cesaret edemeyip eşyasını bırakarakNemçe’yekaçtı.

Lehistan’ınpaylaşılması,komşudevletlerinmüdahalesineticesidir.Ancakkomşulara bu cesareti veren, şey, Lehistan’da cumhuriyet ve krallığın yanyana uygulanmasıdır. Lehistan’da Millet Meclisi vardı. Bu meclis, Kralıseçerdi. Meclis azasından hepsi, krallığa istekli olduğundan birbirlerinedüşerlerdi. Bunun neticesinde komşu devletler Lehistan’ın içişlerinemüdahalefırsatınıbulurlardı.

1777 yılında, Leh Kralı hastalanınca Rus İmparatoriçesi Katerina,

Lehistan’aaskersokarak,yenikralseçiminde,müdahaledebulunmak istedi.Krallığı isteyenlerin her birisine vaatlerde bulunduktan sonra, eskisevgililerinden Polyatovski’yi kral mevkiine getirdi. Katerina’nın maksadıLehistan’ı yutmak olduğundan sınır düzeltmesi bahanesi ile Lehistan’ınbüyük bir kısmını almak, buna mukabil bir savunma ittifakı yapmakhususundatekliftebulundu.Buteklifreddedildi.

LehlilerKatolikti.OrtodoksveProtestanmezhebindebulunanhalkbirçokimtiyazlardan mahrumdu. Katerina, bu mezhep ihtilafından faydalanarak,Protestanlarıİngiltereveİsveç’tenveOrtodokslarıkendisindenmedetummakdurumunagetirdi.Katolikler,budurumdaDevlet-iAliye’denyardımistediler.

Fransa, Rusya’yı meşgul etmek için Devlet-i Aliye’yi, Rusya aleyhineharbekışkırtıyordu.Bâb-ıÂli,Lehistan’abirnotavererek,Rusya’ya toprakvermemesinitalepetti.Lehliler,böylebirarzularıolmadığınıbildirdiler.Dahasonra, Lehlilerden bir grup Bar Kalesi’nde toplanarak, Rusya’ya karşıkoymayı kararlaştırdılar ve Devlet-i Aliye’ye sağındılar. Bunun üzerineOsmanlıDevleti,1768-1769yılındaRusya’yaharpaçtı.Katerina ile Nemçe, Lehistan’ı paylaştılar. Lehliler, vatanlarını korumak

içinölünceyekadarsavaşmayaantiçtilerveRusaskerinibirkaçdefabozgunauğrattılar. Fakat bu sırada Prusyalılar da Lehistan’a asker sokunca, Lehlilerçaresizkaldılar.Memleketleri, ikincidefapaylaşıldı.Lehistan’ınçökmesine,Ronyatofsgibibiralçağınhükümdarolmasıesaslıbirsebepolmuştu.Devlet-iAliye’ninRusya’yaharpaçmasıveFransaolaylarıkarşısındaLehlilerbirlikolabilselerdi,paylaşılmayıönleyebilirlerdi.

1793SENESİOLAYLARI

ElçilikileİlgiliDüzenlemeler

Osmanlı Devleti, gerektikçe başka devletlere elçiler gönderirdi. Avrupalılarisehemtüccarlarınınişlerinigörmekhemdegönderildikleridevletinahvaliniizleyip,politikalarınıonagöredüzenlemeküzere,süreklielçilergöndermeyebaşlamışlardı.Dünyayıgörmeleriiçinuzakmemleketleredeelçiyollarlardı.

Böylecesüreklielçigöndermeninfaydalarımeydandaiken,Devlet-iAliyeötedenberi,kendisiniAvrupadevletlerinindışındagörerek,Avrupaahvaliniizleyememiştir. Oysa Fransız İhtilali, devletlerarasındaki münasebeti,bambaşkabirhâlekoymuştu.

Sultan III. Selim ilk defa daimi elçiler gönderme usulünü düşünmüştür.

Fakatböylebirdaimielçiyi ilkolarakFransa’yagöndermeklazımdı.Fransaise ihtilal içindeydi. Bunun üzerine, kendisiyle harp etmediğimizİngiltere’nin,İstanbul’dakielçisiylegörüşülerek,KalyonlarkâtibiYusufAgâhEfendi elçi, Sadaret mektupçusu Raif Efendi başkâtip, Derviş Ağa ateşeolarakLondra’yatayinedildiler.

Agâh Efendi’ye 15 bin kuruş yolluk ve yılda 50 bin kuruş maaş tahsisedildi.AgâhEfendi,karayoluilegiderken,padişahınhediyeleridekiralananbirtüccargemisiyleyolaçıkarıldı.

Bugünlerdevezirlikleriçindeyenibiryönetmelikyapıldı.Bunagöre,Taşravezirlerininsayısıyirmiüçügeçmeyecekti.

Bugünlerde vak’anüvis Vasıf Efendi’nin yazdığı tarih Sultan Selim’esunuldu. Padişah, “Vasıf Efendi’nin tarihinden gayet haz ettim, kendisineşimdilikbeşbinkuruşatiyeverilsin.”dedi.

İstanbul’unzahiremeselesi

İstanbul Kadısı İsmet Efendi, ekmek pişirilmesine itina etmediğindenazledilerekBursa’yasürüldü.Yenikadıefendi,memuriyetinihazmedemeyipkibre düştüğünden, azledilerek sürgüne gönderildi. Lakin ekmek işinidüzeltmek kadıların azliyle çözülecek mesele değildi çünkü ekmeklerinyenmeyecek hâle gelmesi birtakım ileri gelenlerin çıkarlarında ve esnafınfesada uğramasından ileri geliyordu. Bu sebeple sürgüne gönderilmiş olanİsmetEfendi,sadrazamınşefaatiileaffedildi.

NuriEfenditarihindediyorki:

“İstanbul’a etraftan zahire getirme tüccarların işi idi. Fakat nüfusçoğaldığından, tüccarın getirdiği zahire kışa kadar yetmiyordu. Onun içindevletçe tersanede zahire ambarları inşa edilmesi ve zahire getirmek üzere,özelalıcılaryollanmasıvebuğdayınkilesine60akçe,arpanınkilesini30akçenarhkonulmasıemredildi.Ancakalıcıların,halkazulmettiklerigörülüyordu.Velhâsıl,İstanbul’unbeslenmesi,nazırlarımeşguledenbaşlıcakonuolmuştu.Buyüzdenbaşkaişlerebakamazolmuşlardı.

Alıcılar, sahte kileler kullanırlardı. Halkın 10 kilelik malını 7 kilegetirirlerdi. Zahireye verilen fiyat da maliyetten düşüktü. Halk, alıcılarazahire teslimedebilmek içinpahalı toplar,maliyettendüşük fiyatlaalıcılaravermeye mecbur tutulurdu. Bu buğdaya saman da karıştırılırdı. Gemiciler

zahireninbirmiktarınısatarvekalanınüstünesudöküpağırçektirirlerdi.Buyüzden zahireler ambarda kokuşurdu. Bu da hastalıkları sebep olurdu.EkmekçiArnavutlardaalıcılaraborçlarınıödemezlerdi.

Sadaret kethüdası Hakkı Bey zahire işinde herkesle ihtilafa düştüğündenazledildi. Yerine yeni bir ağa getirildi. Nihayet, İstanbul’un ekmek işlerinebakmaküzere,ayrıbirnezaretkurulmasınakararverildi.Mubayaaişlerindendolayı,taşralarınhâliperişandı.Harpteordularınihtiyacıdabunaeklenincememleketbirbaykuşyuvasıhâlinegelmişti.

ŞerifEfendiyazdığılahiyadadiyorki:

Alıcıusulükaldırılmalıdır.Savaştavebarıştazahireyi,Devlet-iAliyekendiparasıyla satın almalıdır. Bir senede, zahire için beş bin kese ulaştırmaaraçları için de 5 bin kese ayrılırsa, bu mesele çözülür. Hâlbuki şimditebaadan40binkeseçıkıyor.

Halkınmalınıdevletmalındanziyadekorumaklazımdır.40seneharpedilsehalkınbiryumurtasınaelkonmamalıdır.Ozamanhalkhiçbirşeyiesirgemez.Tersaneambarında, altı aylık zahire depo edilirse alıcılara lüzumkalmaz.”III.Selimalıcıusulününfenalıklarınıkavramışbununkaldırılmasınıemretmişveticaretinserbestolmasınıistemiştir.

VehhabîliğinOrtayaÇıkışı

Vehhabî mezhebinin kurucusu, Mehmet bin Abdülvehhap’tır. BirinciAbdülhamit devrinde, bu adamın Mekke’de ortaya çıkması padişahınendişesini uyandırmışsa da nazırlar olayın vahametini anlayamamışlar veArabistan’dangelenyazılara kanarak, bu adamın sadece ilmî bir görüş ilerisürdüğü zannına kapılmışlardır. Fakat bu adam sapık mezhebini etrafayayıyor vebir hayli taraftar kazanıyordu.Ortayakoyduğumezhepüç esasadayanıyordu:

1.Amel,imandanbircüzdür.Onuniçinbirtekvakitnamazıveyabirzekâtıihmaledenkimsekâfirolur.Kanıhelâldir.

2.VelilervePeygamberlerinruhaniyetindenşefaatummakküfürdür.

3. Türbeler ve kubbeler inşa etmek, içlerine kandil asmak, adak adamak,İslâm’aaykırıdır.

Böylece Vehhabîler, ehlisünnet olan bütün Müslümanları, kâfir ilanediyorlardı.Onlarıncanlarınıvemallarınıhelâlsayıyorlardı.BudayağmacıAraplarauygungeldiğinden,tarikatsüratleyayılıyordu.

YetimMallarınınKorunmasıNizamnamesiİslâmiyetyetimmallarınınkorunmasınaçokönemvermiştir.RivayetedilirkiHazret-i Ömer’in halifeliğinde bir şahıs, yetim malı yemiş. Yetim çocukbüyüyünce Halife’ye şikâyet etmiş, durumu anlatmış fakat şahidi olmadığıiçin tedirgin olmuş. Hazret-i Ömer durumu araştırmış, olayın çocuğunanlattığıgibiolduğunuöğrenmiş.Adam,kendisini temizeçıkaracaksözlerlekurtulmaküzere ikenHalife,yetimmalınıyiyenlerinkarınlarındaateşyanarâyetini hatırlayıp bir mum getirterek adamın karnına yaklaştırdığında karnıalevalmış,busuretlezalimcezasınıbulmuştur.

KanunîdevrindeSadrazamLütfiPaşa,yetimmallarınınpadişahhazinesinegirmesini caiz görmemiş. Bâb-ı Hümayun’da bu iş için ayrı bir hazineyaptırmıştı.Ölenlerinvarisleribulunmazsa,bütünterekeleriohazineyekonurve mühürlenirdi. Yedi sene zarfında hakikî varis zuhur ederse, tereke onateslimedilirdi.Varisçıkmazsabuparalarhayır işlerineharcanırdı.Sonradanbunizambozulmuş,yetimmallarıhazineyekatılırolmuştu.Busuretleyetimmallarıyağmacılarınelinegeçiyordu.

Sultan Mustafa yetim mallarını korumak maksadıyla nakitleri hazine-ihümayunaalıp,karşılığındamukataaverilmesiniemretmişti.III.Selimdebuyolu tutarak, yetimlerin olgun çağlarına varıncaya kadar mallarınınkorunmasını emretti. Bu sırada ele alınan hayırlı işlerden birisi de buyönetmelikti.

1794SENESİOLAYLARI

DurumDeğerlendirmesi

Sultan III. Selim, Nizam-ı Cedid askeri için yeni kanunlar yapmış ve yeniaskerin çoğalmasına gayret etmişti. Eski ocaklar da muhafaza edilmekteolduğundandevletinmasraflarıikikatolmuş,malîdarlıkartmışvebuyüzdeniçgailelerçoğalmıştı.Fransızİhtilali’ninpatlakvermesideişlerikarıştırmıştı.III.Selimbukargaşalıklardanbezmiyor, içvedışzorluklaragöğüsgermeyeçalışıyordu. Yeni ilimlerin ve sanatların memlekette yerleşmesine, devletiyenimedeniyetin icabına intibakettirmeyeuğraşıyordu.Oysaeskiaklayeniusulüuydurmakzorolduğundan,adamyetiştirmekbirincimeseleidi.

Sultan III.Selim,Fransave İsveç’tenmühendislergetirerekFransızusulügemiler inşasına ve Baron Tort’a kurdurulmuş olduğu bahriye mektebindetalebeyetiştirmeyeuğraşıyordu.Büyüktoplarınkullanılmasızorolduğundan,

hafif toplardökülüyor,yenikışlalar inşaediyor,piyade, topçuvekumbaracıbölüklerinin talimine itinaediliyordu.Tophane,Fransızzabitlerinnezaretineverilmişti.KumbaracılaraİngilizMustafaisimlibirİngilizmühendisinezaretediyordu.

Sultan III. Selim’in bu yeniliklerine karşı yeniçeriler ve hatta mutaassıpaydınlar türlü itirazlar ileri sürüyorlardı. Onun için III. Selim’in giriştiğiıslahat güç ve tehlikeliydi. Bu zor durumda padişahın güvendiği kişilerinbaşında Kaptan-ı derya Hüseyin Paşa vardı. Valide kethüdası Yusuf Ağa,Enderun ricalinden Ahmet Efendi gibi bazı kişilere de güveniyordu. Amabunlardabirbirleriyleuğraşıyordu.

Sadaretmevkiinde bulunanMelekMehmet Paşa çok ihtiyar ve yumuşaktabiatlı idi. Sultan Selim’in kendisi de çok yumuşak huylu bir adamolduğundanherkesitaltifederekkullanmakisterlerdi.İşlerReisülküttapRaşitEfendi’ninelinde toplanmıştı.RumelikazaskeriTatarcıkAbdullahMolladahaylinüfuzluidi.Böylenazikbirdurumda,halkarasındayalanlarınyayılmasıkolaydı.

Tatarcık Abdullah Efendi faziletli bir adam olmakla beraber pervasız veminnetsizolduğundan,ŞeyhülislâmDürrîzâdeÂrifEfendi’ninkininemaruzkaldığı gibi, Valide Kethüdası Yusuf Ağa gibi bazı nüfuslu şahısları dakendisinedüşmanetmişti.

VasıfEfendi’ningördüğümelyazısındaşunlaryazılı idi:AbdullahMolla,Eflak Voyvodası’na ait bir hususta, Devlet-i Aliye’yi zarara uğratmış.Reisülküttap Raşit Efendi’nin her hususta kafadarı olan Divan-ı Hümayuntercümanı Aleksandr beyin bazı devlet sırlarını ifşa ettiği duyulmuş fakatRaşit Efendi, bu sırların, Abdullah Molla tarafından fark edildiğinehükmetmişveMolla’yıpadişahagammazlamıştı.

Raşit Efendi, hayli zamandır reisülküttap idi.Herkes kendisini söz sahibisayıyordu.Fakat işlerdegörülenbozuklukyüzündentarizleremaruzkalıyor,buyüzdenherkestengocunuyordu.

Islahathareketleriyenigelirkaynaklarıgerektirdiğinden,sadaretmevkiindekudretli bir zatın bulunması lazımdı. Artık Melek Mehmet Paşa’nın bumevkide kalamayacağı anlaşılmıştı.Mısır Valiliğinde iyi hizmet etmiş olanİzzetMehmetPaşa,bumakamahazırlanıyordu.

İzzet Mehmet Paşa onurlu bir adamdı. Sakalını şunun bunun elinevermezdi.RaşitEfendiiledegeçinemezlerdi.BuyüzdenyeniSadrazamRaşitEfendi’yi azletti. Vasıf Tarihi’ne göre, Raşit Efendi kesesine çalışmış,

konağınaoğlanvekızlardolduraraksefayadalmıştı.

BuSenedeGelişenBazıOlaylar

Nizam-ı Cedid askerine gayret vermek ve padişahın harp sanatına verdiğiönemidevletbüyüklerinegöstermeküzere,mühimmatNazırıMustafaReşitEfendi’ninLeventÇiftliği’ndeverdiğiziyafetepadişahdagitmiş,devletilerigelenleriilegörüşmüş,askerinyaptığıtalimlervetüfekhanedeyapılmışharpaletleri gösterilmiş, zabitlere hediyeler verilmişti. Levent Çiftliği’ndekiNizam-ı Cedid kışlası içinde Valide Sultan bir Cami, bir de çeşmeyaptırmıştır.

Vezirler sadrazam olduklarında kırk kişiye mülazemet verilmesi âdetti.Fakat bu tayinlerde çok defa iltimas ve şefaat rol oynuyor ve bumevkilerehliyetsizlerinelinegeçiyordu.YenisadrazamİzzetPaşabuusulüdeğiştirmişmülâzemetleri imtihanla vermiş ve imtihanı kazananlara 15’şer kuruş atiyevermiştir.

Donanma-yı hümayun, her yıl ilkbaharda denize açılır, sonbahardatersaneyedönerdi.Askerinerzakıaltıaylıkolarakverilirdi,amaaskertayınınısatar,sonrapeksimetyerdi.Bunuönlemekiçingemileremutfakyapıldı.

Bu sene Galata Kulesi’nin külahı yandı. Bu kulede cumadan başkagecelerdenöbetçalınır,halkaduyurulurdu.Yanmış taşduvarlarvekemerlerkuvvetlendirildivedörttarafabirerçamlıköşkilaveedildi.Yangınvukuundadavul sesinin yetmediği görüldüğünden nöbethaneye bir çan takıldı.Yangınlarda su yetmiyordu, buna karşı Bayezit, Süleymaniye ve LalelicamileriileYeniCamiavlusundadaimasudoluhavuzlaryapıldı.

Sadarettenayrılankişilerinİstanbul’daoturmalarıâdetdeğildi.FakatMelekMehmetPaşa,yumuşakhuyluvezararsızbiradamolduğundan,âdeteaykırıolarak,Ortaköy’dekiyalısındaoturmasınaizinverildi.

İslâmülkelerinde,Abbasîler zamanından beri her otuz bir “Kamerî sene”otuzgüneşsenesisayılmıştır.Fakatdevletgelirleribazengüneşvebazenayyılına göre alındığından hazine hesapları karışıyordu. Defterdar MoralıOsman Efendi, bu işi düzeltmek için bir güneş yılının 365 gün 5 saat 49dakikasayıldığındanayvegüneşyıllarıarasında10gün21saatfarkolduğuesasınıelealdı,aylıklarbufarkagöreayarlandı.

Askerinaylığıdörttaksitteödenirdi.Taksitinbirimuharremayında,ikincisicemaziyelevvel ayında, üçüncü ve dördüncüsü Şaban ayında ödenirdi. Parasadrazamın huzurunda sayılır ve ocaklara dağıtılırdı. Maaş 2.880 kese

tutuyordu.Birkese410kuruştu.Biryıllıkmaaştutarı11.300keseidi.Bunun1.366kesesicebecilere,1.122kesesitopçulara,280kesesiarabacılaraaitti.

İngiltere’yeelçigönderilmişolanYusufAgâhEfendiorada iyikarşılandı.BuzatAvrupa’yagönderilenilkdaimîelçidir.

LondraSefiriYusufAgâhEfendi’ninSefaretnamesiReceb ayının 8’inci perşembe günü. Taşıdığım şerefli name-i hümayunu vehediyeleri tevdî etmek üzere, İngiliz Devleti’nin teşrifatçısı olan şövalye,kralın hususi kâtibi ile beraber yanımıza gelip kral tarafından icra olunacakmerasimi ifadeye memur olduklarını bildirdiler. Taymis Nehri’ndengeçmemiz için kayıklardı. Ancak bu sene kış şiddetinden nehir donmuşolduğundan,karayoluilegitmemizmünasipgörüldü.

Londraşehrinebirsaatmesafedeolan,piyadevesüvarikıtasınınbulunduğuÇelsisarayına vardığımızdamareşalin, kral adına bizi karşılayacağı ve kraltarafındanaltışarbeygirliikifaytonbulunacağı,bundanbaşkakraliçe,veliahtile iki ve üçüncü oğullarının ve kardeşinin birer faytonları bulunacağı,VeliahdınbaşkâtibiMilorÇers’inmihmandarlığımızatayinkılındığıvesaat10’dasaraydabulunmamızveyemektensonrahareketedilerekpadişahımızınhediyesi olan atların yedekte kral sarayına götürülmesi ve orada name-ihümayunutazimlesunmamızkararlaştı.

Ertesigün,mareşaldengelenbirkâğıdakralcenaplarınınkendisiniziyafettertibinememurettiğivebundanşerefduyduğubildiriliyordu.Bundanbaşkapadişahımızınhediyesiolanbohçalar,mücevhersorguçlar,piştovlarvekahvesandıklarınınmerasimden bir gün önce kral sarayına gönderilmesimünasipgörüldüğünden, çarşamba günü hediyeler arabalara yüklenilerektercümanımıztarafındanbaşmabeyinciyeteslimedildi.Ertesiperşembegünüatlardaadamlarımızlasarayagönderildi.

Tespit edilen vakit gelince, Başkâtip ve tercümanlarımızla arabalarımızabinerek yola çıktık. Saraya yaklaştığımızda süvari askeri, subaylarıyla ikitarafa dizilmiş vebayraklarını açmışmızıkalarını çalan askerlerin arasındangeçerek kapıda Mareşal tarafından karşılandık. Bir odaya alındık. Mareşalelindekikâğıdıokuyaraktercümanımızaverdi.Mealişudur:

“Harpte kahramanlık gösterenlerin hizmetlerini anmak için inşa edilmişolanbusarayınzabitibulunduğumcihetlebirlütufeseriolarakDevlet-iAliyetarafından elçi olarak gönderilmenizi tesid etmek ve kralım tarafındanmihmannüvazlıkmerasiminememur edilmembana saadet veriyor.Cenab-ıHakikidevletarasındakurulmuşolandostluğuartırsın.Sizimuvaffakkılsın.”

BizdeikidevletarasındadostluğunheranartmasınınŞevketlipadişahımızınarzularıolduğunubildirdik.

Bundan sonramihmandarınızMilorÇersi, bizi davete gelip bu vazifedenşeref duyduğunu bildirdi. Biz de mukabele ettik. Bundan sonra hazırlanansofradanşekerlemevemeyveyiyipkahvemiziiçerkenhediyeatlarımızsaraysahasında dolaştırılmakta idi. Nihayet mevcut vaktin geldiği haber verildi.Name-ihümayunusaygıylaöpüpbaşkâtibimizeteslimettik.Hazırolanlarbizifaytonumuza bininceye kadar uğurladılar. Kralın bize tahsis ettiği faytonasolumuzamihmandarımızıvekarşımızamaiyetimizialarakyolakoyulduk.

HalkkalabalıklarıarasındanvealkışlarlageçerekSenCeymisParkı’ndakikral sarayına vardık. Kral, kraliçe ve kızları sarayın pencerelerinden alayıseyrediyorlardı.Bukadargüzeldonanmışatgörmemişlerdi.GreenParktabirolunanbahçeninkapısındançıkarakPikadilli’dekralsarayınavardık.

Atları teslim ettiğimizde, mihmandarımız bizi istirahat edeceğimiz odayaaldı.Buradadasarayzabitlerisaygıiledizilmişlerdi.Birazsonrakral,divanodasında al kadifeden işlemeli iskemlesi üzerinde ve devlet büyükleri ikitarafına dizilmiş olduğu hâlde teşrifatçı bizi alarak yol açıp divan odasınagirdik.Kral,bizigörüncehemenbaşındanşapkasınıçıkarıpsaygımerasiminiicra etti. Biz odanın ortasına vardığımızda yerinden kalktı. Biz de Devlet-iAliye’nin İngiltere’nin dostluğunu pekiştirmek üzere bizi büyükelçi olarakgönderdiğinisöyledik.

Kral cenapları da bizim ifademizin, devletimize olan meylinin bir mislidahaartırdığınıifadeetti.Name-yihümayunuöpüpbaşımızakoyduktansonradevletnazırıMilorGranvik’e tevdiettik.Sadrazamhazretlerininmektubunuda aynı surette ulaştırdım. Başkâtip, kralın hediyelerimizden bilhassa attakımlarındançokmemnunkaldığınıifadeetti.

Bizi davet etmek için gönderdiği teşrifatçısı delaletiyle kraliçeninodasınavardık.Derhal ayağa kalkarak iltifatta bulundu.Biz dahimukabele eyledik.Aramızda iki devlet münasebetlerinden duyulan memnuniyete dair sözlersöylendi.Krallakendisinesunduğumuzhediyelerdenbilhassabüyükkızıiçingetirdiğimiz mücevher sorguçtan büyük memnuniyet duyduğunu bildirdi.Merasimbusuretlenihayetbuldu.

Ertesi gün veliahda olan hediyelerimiz tercümanımız vasıtasıylagönderildiği gibiPrensYorg’a at, okveyayımız, zevcesi için bohçavegülyağı,III.Prensiçinkılıç,donanmıştüfek,okveyay,kraliçeyevealtıkızınabohçalarvegülyağışişeleriyollandı.

Fransızİhtilali

Fransa’da patlak vermiş olan ihtilal, Devlet-i Aliye’yi de etkilemişti.Fransa’dahalk,asilzâde,papazlarveavamolmaküzereüçsınıfaayrılmıştı.Asillervepapazlarbirçokimtiyazlarasahiptiler.Avamesirgibi,horvehakirgörülürdü,hattainsandansayılmazdı.HaçlıseferlerindeHristiyanların,İslâmmilletlerindeki özgürlüğü görüp gözleri açılınca, avama da bazımüsaadelerverilmesizarurîolmuştu.

İngilizlerinmizaçlarındaolanvakarvetemkindolayısıyla,birtaraftanhalkderece derece müsaadelere mazhar oluyordu. Hükûmetler de bazı şartlarabağlanmış, meşrutî idare kurulmuştu. Halk, inanç hususunda serbestbırakıldığından Protestanlık yayılmıştı. Almanya’da da imtiyazlı sınıflarınimtiyazlarından bazı tavizler verilmişti. Lakin imparatorlar nüfuzlarınıkorumak için asilzâde ve papazlara mülayim bir tavır takınmışlardı,asilzâdelerbirerhükümdargibiolmuşlardı.

Fransa’da, feodalite esnasında yapılmış olanlardan halkın canı yanmıştı.Krallar bu zulümleri hafifletmişlerse de toprak, asiller ve papazlar elindeolduğundan avam, hizmetçi gibiydi. Vergi yükü avamın omzundaydı. Halksiyasîvedinîbaskıaltındaydı.EyaletlerinbazısındaRomakanunu,bazısındaâdetleruygulanırdı,hâkimlikparailealınırvesatılırdı.Kraldilediğinihapseatardı.

Kralemirnameleriöylesinekötükullanırdıkiisimyeriboşbırakılırveparailesatılırdı.Fakatzamanlaavambudurumlardansızlanmayabaşlamıştı.Şehirhalkı, hayli bilgi kazanmıştı. Ama devlet işlerinde eşitlik yoktu. Subaylıkasilzâdeleremahsustu.Halkeşitlik istemeyebaşlamıştı.Hürriyeteaityazılarkapışılıyordu.

Fransa’nın serveti artmıştı. Fakat malî darlık şiddetli idi, imtiyazlarınkaldırılmasından başka çare yoktu. Papazlar, “biz devlete dua ediyoruz”,asilzâdeler,“bizdevletiçinharpederiz”avamise“bunlarvergivermeyemânideğildir”derlerdi.

Bu duruma göre, Fransa için yeni bir çığır açma zamanı gelmişti.Devletadamları arasında bunuyapabilecek adamlar vardı. FakatXVI.Lui kararsızolduğundanbirsonuçalınamıyordu.Oysaböylezamanlardasebatvemetanetlazımdı.

Bütün husumet kraliçeye yöneliyordu. Gerçekten Kraliçe, Kral nezdinde

nüfuzlu idi. Süs ve safa için çok para harcıyordu. Bununla beraber istiklalfikri yalnız ayak takımında idi. Kral imtiyazları kaldırsa ve iyi bir idaregösterse durum düzelebilirdi. Fakat XVI. Lui zevzek bir adamdı, ıslahatyapacakhâldedeğildi.BöylebirdevirdeAmerika’dakiharpleryüzündendemalîdarlıklarartmıştı.Halkınhürriyetisteğişiddetlenmişti.

Genel bir vergi alınmasına asilzâdelermâni oluyordu. Kral genelmeclisitoplamayı vaad etmişti. Oysa böyle dar bir zamanda yüz yıldan beritoplanmamışolangenelmeclisinelealınmasıbüyükhataidi.

Asiller genel mecliste avamın çoğunluğu almaması için üç sınıftemsilcilerinin kanunları ayrı ayrı müzakere etmesini ve veto haklarınıistiyorlardı.Halkparlamentokurulmasınıistiyordu.Ortadabirtakımrisalelerdolaşıyordu. Bunlarda şöyle deniyordu: “Avam sınıfı şimdiye kadar neydi?Hiçbirşey!Neolmalıdır?Herşey.”Halkınümidibumeclisteidi.

İngiltere’de asilzâdelerin itibarı hâlâ baki idi, ama orada halkı hoşnutetmenin çareleri aranmış, zamanın icaplarınauygunusuller bulunmuş, halk,siyasette serbest bırakılmış, bir denge kurulmuştu. Fransız halkı isefeodaliteden kurtulduktan sonra birden başıboş kalmış, bir uçtan öteki ucageçmişti.

Birtakım yazarların yayınlarıyla, dinsizlik yolu açılmış ve krallığındayanacağı bir şey kalmamıştı. Burton ve Orlean hanedanları arasında dadüşmanlık vardı. Protestanlar, Katoliklerin sahip oldukları haklara sahipdeğillerdi,Yahudilerinhiçbirhakkıyoktu.Fransızeyaletlerindebirlikyoktu.Buna rağmenmuntazam bir toplum kurmak ve kötülükleri önlemek arzusuvardı.

İhtilalateşininparlamayahazırolduğuböylebirdevirdemebuslarseçilmişveVersay’da toplanmışlardı.Bumeclisteavamın600mebusuolduğuhâlde,asilzâdevepapazların300’eyakınmebusubulunmasıgerekirkenbazıeyaletasilzâdelerimebusseçmemişlerdi.

PapazmebuslararasındameşhurTaleyran,zâdegânarasındaLafayetvardı.Avammebusları arasındaMirabo bulunuyordu. FransızGenelMeclisi 1789yılı 5mayısında toplandı.Maliyenazırınınokuduğu raporagöreyıllıkgelir476milyondu,hazineborçları217milyonFranktı.

Toplantı “Yaşasın kral!” sesleriyle açıldı. O gün Mirabo’nun teşvikiylegazete yayınlamaya izin verilmişti. Gazeteler hemen edep dışı yayınlarabaşlamışlardı. Mirabo, nutuklarıyla halkın heyecanının tetkikiyle vakitgeçiriyordu.

Ekmekgündengünepahalanıyordu.PahalandığıiçinParishalkıayaktaidi.Cumhuriyet taraftarları yer yer toplanıyorlardı. Halk mebusları, “BizFransa’nın yüzde doksan altısını temsil ediyoruz.Gelmeyenlere bakmayız.”diyorlarveMeclisinadına“MillîMeclis”diyorlardı. İşteogünfiilen ihtilalbaşlamıştı.

Millî Meclis iktidarını göstermek üzere bazı teşebbüslere girişmişti. Buteşebbüslerdenavamsınıfımemnundu.Saraydakraliçeninbaşkanlığındabazıprensler ve zâdegândan mürekkep bir gizli meclis vardı ki birçok işleriçevirmekteidi.BumeclisinteşvikiyleKral,MillîMeclis’tesertbirkonuşmayapmış ve üç sınıf mebuslarının ayrı ayrı müzakere yapmasını istemişti.Zâdegânmebuslarıkralınarkasındanmeclisiterketmişlerdi.Avammebuslarıbudurumdanalınarakkralınemirlerineaykırıbirçokkararlaralmıştı.

Hassaaskerlerindenbazılarıavamataraftarlıkettiklerindenhapseatılmalarıüzerine, birtakım reziller hapishaneyi basıpmahpusları yanlarına almışlardı.Ekmek bulmak zorlaştığından halkın öfkesi şiddetleniyordu.Meclis askerintoplanmasındanşikâyetedincekral“MillîMeclisistersebaşkayeretaşınsın.”cevabınıvermişti.Vükelâazledilmiş,yerinehalkınnefretettiğiadamlartayinolunmuştu.

Kralın Millî Meclis’i kapatacağı anlaşılıyordu. Sarayın bu deliceteşebbüsleri üzerine 12 Temmuz’da Paris halkı ayaklanmış. Reziller takımısokaklara düşmüş, sarayda nöbet bekleyen askerlere saldırı başlamıştı.Bunları def için yapılan hareketlerde bir seyircinin ölmesi üzerine halksilahlanarakaskerinüzerinesaldırmayabaşlamıştı.

Bu sırada hassa askerinden bir kısmı da toplarıyla beraber ihtilalcilerekatılmışlardı.Ogecesaraydabirbüyükbalotertipolunduğundansaraytakımıhenüz olandan habersizdi. Ertesi gün halk İnvalit Kışlası’na saldırıp bütünsilahları alarak Bastil Hapishanesi’ne hücum etmişti. O gün bazı zevatınbaşlarıkesilereksokaklardagezdirilmişti.

Bu olayları haber alan kral gayr-ı resmî olarak Millî Meclis’e giderekmülayim sözler söylemiş ve Paris’te ve Versay’da bulunan askerlerinuzaklaştırılmasınıemretmişti.Halkın talebiüzerinemillîasker tertipedilmişveLapaelkumandanlığatayinedilmişti.Buaskerlerdahasonramillîmuhafızadınıalmıştır.

Ötedenberikralbayrağının rengibeyazveParis şehribayraklarının rengikırmızı-mavi ikenLafayetmilletle hükûmet arasındabirlik husulüne alâmetolmaküzerebuüçrengibirleştirerekmillimuhafızlarınbandırasınımeydanagetirmişti.HâlenFransızbayrağıbuüçrenktenmeydanagelmiştir.Kralhalkıtatmin için bu üç renkli bayrağı şapkasına asmış ve milli Meclisten yüzmebuslaParis’egelmişti.OgünbazıasilzâdelerFransa’dankaçmışlardı.

Bastil Kalesi tamamen yıkılmış, anahtarı Lapael tarafından AmerikaCumhurbaşkanıWashington’ahediye edilmiştir.Fransa artıkbir cumhuriyetşeklinegirmiş,iktidarmillîmeclisegeçmiştir.BiçareKralhertürlüiktidardanmahrum ve her şeye razı olduğu hâlde artık onu rahat bırakmak insaniyeticabı iken, bir kere iş çığrından çıkmıştı. Halk ekmeğin pahalılaşmasınıMaliyeNazırıiledamadınaatfetmişler,ikisinidemuhakemesizasmışlardı.

Robes Piyer bu vahşet hareketlerini övüyordu. Reziller her şeye cesareteder olmuştu. İhtilalciler Paris mahallelerinde kulüpler kurmuşlardı. Bazıasilzâdelerin çiftlikleri ve bazı manastırlar yağma edilmiş, vergilerverilmemeyebaşlanmıştınamuslukimselerkorkuiçindeydiler.

Her yerde millî asker toplanıyordu. Fakat bütün halkın ihtilale sempatisivardı. Fransa’nın serbestliği İngiltere’de olduğu gibi tedricî değil aniolduğundan,artıkihtilalinönünüalmakzordu.İhtilâlinasılsebebiötedenberizuhura gelen bir sürü bozukluklar olup malî sıkıntı ve kıtlık işin patlakvermesinesebepolmuştur.

MillîMeclis’tedörtağustosgünüsabahakadardevamedenmüzakerelerdensonra bütün imtiyazların kaldırılmasına oybirliği ile karar verildi. BöyleceFransa’nın bin senelik usulleri o gece bırakılarak, yeni bir yola girilmiştir.Reziller tabakası ise hürriyeti vergi vermemekmanasına alıyorlardı. Bununüzerine zenginler hazineye yardım için paralarını,mücevherlerini verdiklerigibi,KralveKraliçealtınvegümüşsofratakımlarınıdarphaneyegönderdiler.

MillîMeclisyenianayasayıhazırlamayakoyulmuştu.Tekveyaçiftmeclisolmasıüzerindebirçok tartışmalarolmuştur.Avamınbaskısıylameclisin tekolması kararlaştı. Avam düşünürleri buna bakarak ihtilalin yanlış bir yolasapacağını anlamışlardı.Kralyeni anayasanınbazımaddelerineyakınlarınınteşvikleriyle itiraz edecek olmuştu. Bu da aleyhindeki akımı

kuvvetlendiriyordu.

Öte yandan kralın rakibi Orlean Dukası Paris’e buğday gelmemesi içinetraftakizahirelerisatınalıyorvebaşkayerleresattırıyordu.GariptirkiKraltaraftarları da Paris halkı zayıf düşsün de itaat etsin diye Paris’e zahiregelmemesineçalışıyordu.Buiseâdetahalkıisyanateşvikti.BusıradaKralbirkaleye kaçırılacakmış diye haberler yayılıyordu; Versay ahalisi kasabalarınıkorumakiçinbiralayaskergetirmişlerdi.

İhtilâciler yine bir olay çıkarmaya hazırlandılar fakat millî askerdenkorktukları için kadınları ileri sürdüler. 5 Ekim’de birçok kadın Parissokaklarında“ekmek isteriz”diyebelediyeye saldırdılar.Etraftaki sarhoşverezillerkadınlarınarasınakarışarakbelediyedekisilahve toplarıalıpVersayyolunututmuşlardı.BurezillerkalabalığıVersay’ıbasıpbazıhassaaskerleriniöldürdüktensonrakralvekraliçeyialıphakaretedeedesarayınagetirdiler.

Millî Meclis, kralı itibardan düşürmek istemediğinden yeni nizamlarkoymuş, yeni mahkemeler ve yeni muhakeme usulleri ve bu meyanda jüriusulü ihdas etmiştir. Manastırlardaki mallar devletçe zapt olundu. Bu fikriortayaatanrahipTaleyran’dı.Bumeyandadükvekontgibiasilzâdelakaplarıkaldırılmış,kralahükûmetinbirincimemuruunvanıverilmiştir.

ParismahallelerindekurulankulüplerinenünlüsüJakobenlerKulübü’dürkimemleketin her tarafında şubeleri vardı. Robes Piyer bunların başkanı idi.Fransa ihtilali Avrupa hükümdarlarını bilhassa Avusturya hükümdarıLeopol’ü telaşa düşürmüştü. Fransız asilzâdelerinden birçoğu, Almanya’yakaçarakFransaaleyhineharbeteşvikediyorlardı.

1790 senesinde kral ve kraliçe kıyafet değiştirerek kaçmışlarsa da yoldayakalanıphakaretleParis’egetirilmişlerdi.Fransakralınınhakareteuğramasıdiğer hükümdarlara ağır gelmiş, onu kurtarmak için Avusturya ve Prusyadevletleribirbeyannameyayımlamışlardır.Devlet-iAliyedeötekidevletlerinısrarıüzerineAvusturyavePrusyailebarışyapmıştır.

MillîMeclis’inhazırladığıanayasahapistebulunankralazorlaimzalatılmışbir sureti de Devlet-i Aliye’ye gönderilmişti. Fransız halkı artık istediğiserbestliğe kavuşmuştu. Ne çare ki iş ayağa düşmüştü. Fikirler ikiyeayrılıyordu.Birkısmımeşrutîkrallıkistiyor;RobesPiyer,Jakobenlerveayaktakımıisecumhuriyetistiyorlardı.

Kral ve kraliçenin ecnebî devletlerle ittifak yaptığı haberlerinin yayılmasıüzerine Paris’te halk yine ayaklanmış ayak takımı saraya hücum etmişti.Hassa askerleri öldürülmüş meclise sığınan kral ve kraliçe bir manastırdahapsedilmişti.Fransa’yıbin sene idare etmişolanhanedanınböylehakarete

uğraması, böyle namuslu adamlara ve diğer Avrupa halkına ağır gelmişti.Bunun üzerine Prusya, Avusturya ve Sardunya devletleri ittifak ederekFransa’yahücumetmişlerdir.

OgünlerdeFransa’dadörtbinpapazsürgünegönderilmişti.Bunlarınçoğusonradan idamedilmiştir.Negariptirkihürriyetve eşitlik için ihtilal yapanFransa’da,suçsuzadamlaröldürülüyordu.

BusıradamüttefikdevletleraskeriParis’edoğruyürümekteolduklarındanValmi’deFransızordusukarşılarınaçıktı.Çocukyaşındakigenç, talimsizvebakımsız Fransız askerleri müttefik ordularını yendi. Fransızlar Ren nehricivarındabirhayliAlman toprağını elegeçirdiler.Valmiharbinimüttefiklerkazanmış olsaydı; Fransız İhtilali bastırılmış olacaktı. Alman prenslerindenayrılmışolanAlmanhalkı,Fransa’dakihürriyetfikirlerinibenimsedi.

Yeni seçilen 749 üyeden oluşan millet meclisi açıldı. İçlerinde azgınadamlarvardı.Meclis22Eylül1792’dekrallığınkaldırılmasınakararvererek,cumhuriyetilanetti.Hâkimlerinhalktarafındanseçilmesikararlaştı.Hürriyetfikrine taraftar milletlere yardım için bir kanun çıkarıldı. Meclis OrleanDükü’nün teşviki ile 1793’te kralın idamına karar verdi. Bunun üzerineFransa dışında bulunan Fransızlar kralın hapiste bulunan oğlunaXVII. Luiadıyla biat ettiler. Meclis azası birbirine düşmüş, yapılmadık fenalıkkalmamıştı.

Fransa’nın Amerikalılara yardımlarından dolayı İngilizler, Fransızİhtilali’ne kin besliyordu. Fransız İhtilali’nin tesiriyle İrlanda’da birtakımihtilal cemiyetleri kurulmuştu. İngilizler Fransa’nın deniz kuvvetleriniyenmekvedünyayıbirleştirmekarzusundaydı. İngiltereHariciyeNazırıPit,birçok devletlerle Fransa aleyhine ittifak anlaşması yapmıştı. Bu ittifakayalnız Devlet-i Aliye, İsveç ve İsviçre girmemişti. Fransa aleyhine ittifakagiren Avusturya, Belçika’nın kurtulmasını, Prusya da topraklarınıgenişletmeyi istiyordu.RuslarPolonya’yı yutabilmek içinAvusturya’nınbirgaileilemeşgulolmasınıistiyorlardı.

BukargaşadaMillîMeclisgruplarabölünmüş,bumeyandadokuzüyelibirihtilalmeclisi kurulmuştu. Bunun başkanı olan Robes Piyer herkese dehşetveriyordu.Pekçokadamidamediliyordu.Hapistebulunankraliçedesözdemuhakemeyle idamedildi.Kral ailesinden 24 kişi daha idamedildi.Meclisüyelerinden 20 kişi ve Orlean Dukası da idam edilenler arasında idi. BuidamlardabaşrolüJakobenleroynuyordu.

Jakobenler, mektepleri, ilmî cemiyetleri kapamışlar, Hristiyanlığı ilgaetmişlerdi. Hristiyanlık yerine bir aklî din konmuş, kiliselerden papazlar

çıkarılmış, yerlerine tiyatro oyuncuları vemızıkacılar getirilmişti. Kiliseninmihrabındabirsandalyeüzerindegençbirkadınyarıçıplakolarakoturtulmuşveakıltanrıçasıyapılarakkendisinesecdeedilmişti.

Hristiyanlığın ilgası üzerine ay isimleri değişmiş, yeni bir takvimkonmuştu.Bunlaryapılırkenidamlarvetevkiflerdevamediyor;hapishanelerdolduğundanokullar,manastırlarvekiliselerhapishaneolarakkullanılıyordu.Birçoknamusluadamsuçsuzolarakidamediliyordu.

Müttefikler arasındamenfaat ihtilafı, topluharekete imkânvermediği içinFransa’nın işgali tamamlanamıyordu. Cumhuriyete karşı gelen eyaletlerarasındaençokdayananTolonşehriolmuştu.Nihayetosırada23yaşındabiryüzbaşı olan Napolyon’un himmetiyle cumhuriyetçilerin ordusu Tolon’agirmişveahalisivahşîcesindirilmiştir.

RobesPiyerkendiicatettiğiakıldinindendevazgeçerek:“BirAllahvardırveinsanınruhubâkirdir.”diyeMeclis’tenkanunçıkarmıştır.NihayetRobesPiyeraleyhtarlarıkuvvetlenmişkendisinivetaraftarlarınıidametmişlerdi.Busuretle dehşet devri sona ermiş, hapishanelerdeki binlerce adam serbestbırakılmıştır. Nihayet Jakoben manastırı da kapatılmıştır. Artık Fransa’dakoyu cumhuriyetçiler, mutedil cumhuriyetçiler ve kralcılar olmak üzere üçhizipbelirmiştir.

İhtilal çıkarmak bir selin önünü açmak gibidir. Bu kere açıldı mı hızıkesilmedikçedurmaz.Yalnızkarşıgelenlerideğil,onayolverenleridehelakeder. Böylece Fransız İhtilali’ne sebep olanlar hep birer birer telef olmuş,ettiklerinincezasınıbulmuşlardır.

Devlet-i Aliye, Fransız Cumhuriyeti’ni tasdikte acele etmiyordu.İstanbul’da bulunan Fransız Ortaelçisi Dukan oyalanıyordu. Yalnız Avrupadevletlerinin Fransa ile barış yapmaları hususunda Devlet-i Aliyearabuluculukyapmayahazırdı.Birmüddetsonraİstanbul’a“Verterbah”isimlibir Fransız ortaelçisi gelmişti.Devlet-iAliye bu elçiyi resmen kabul etmiş,FransızCumhuriyeti’nitanımıştır.

Fransa’dan dışmemleketlere kaçmış olan krallık taraftarları, İngiltere’ninvaatettiği10binkişilikyardımagüvenerek,onbinkadaraskertoplayıp100kadargemiyleFransa’yageçerekharbetutuşmuşlarsadaİngilterevaatettiği10binkişilikyardımıgöndermediğindenperişanolmuşlarve içlerinden800kişikurşunadizilmiştir.İngilizparlamentosundabuolayıanlatanPit:“İngilizkanıdökülmedi.”demiş,üyelerdenbirisi:“İngiliznamusudöküldü.”cevabınıvermiştir.

Devlet-iAliye de dışişleri bakanlığı bulunmayıp dışişleri reisülküttaplarlaidareedilirdi.Hakikatteiseişleriçevirenlerİstanbul’unFenerliRumlarındanseçilenDivan-ıHümayun tercümanları idi.Devlet-iAliye’de, bu sırada III.Selimtahtaçıkmıştı.İstanbul’daıslahatsözleridolaşmayabaşlamıştı.

1795SENESİOLAYLARI

Avrupa’nınDurumuRusya, Prusya ve Avusturya Lehistan’ı paylaştılar. Bu kısmen Fransa’nınitibarını artırdı. Avusturya birçok savaşlardan sonra Fransa ile mütarekeimzaladı.

İngilizlerin denizlerdeki kuvveti 480 gemiye ulaşmıştı, bunlardan 122’sibüyükkalyon18’iellişertoptaşıyanortaboykalyon,176’sıfirkateyn,164’üşalopeidi.

Bu sıradaFransa’dayeni vemutedil bir anayasayapıldı. İcrakuvveti beşkişilikbirheyeteverildi.Yasamaişiiçinikimecliskuruldu,birisi500kişidenibaretMilletMeclisidiğeri250kişilikKıdemlilerMeclisiidi.

BuyılParis’tepatlakverenyenibir ihtilaliNapolyonbastırdı.Bu sayedeNapolyon,FransızBaşkumandanıoldu.Busıradaaşırıgruplarbütünemlâkıneşitlikle paylaşımı içinBabof’un başkanlığında bir gizli cemiyet kurdularsadabuişkendisininöldürülmesiilesonuçlandı.

Napolyon’a İtalya’ya gönderilecek ordunun kumandanlığı verildi.NapolyonordusunayağmavaatederekAvusturyaveSardunya’yasaldırdı.

III. Selim, Rusya ve Avusturya’dan emin olmadığı için bazı Avrupadevletleriyleittifaketmekarzusundaidi.Nihayetİstanbul’dakiFransızelçisiile bir antlaşma yapıldı.Buna göreDevlet-iAliye şimdikiAvrupa harbindetarafsızkalacak,harptensonraFransailebirsavunmaittifakınagirecekti.

DubrovnikVergilerininGelişi

Dubrovnik Cumhuriyeti elçileri, padişahı görüp itaatlerini bildirmek ve üçyıldabirverdiklerivergilerinitakdimetmeküzereİstanbul’ageldiler.

Dubrovnik Cumhuriyeti, Rumeli’de Osmanlı fetihleri başlayıp adaletiyayılmaya başlayınca, en evvel Osmanlı Devleti’nden himaye fermanı alancumhuriyettir. Dubrovnikliler, Osmanlılar tarafından verilen himayefermanınınhükümlerinebağlıkaldılar.BuncayıldanberikaradavedenizdeOsmanlılartarafındanhimayebuyruldular.Onlardabununşükrünübilmişler,

üç yılda bir belirli olan vergilerini zamanı geldiğinde, padişaha seçkinadamlarıvasıtasıylabirmektuptakdimedereködemişlerdir.

DiğerBazıOlaylar

Malta şövalyeleri daima İslâm gemilerine saldırırlardı. Garp Ocakları daonlara hücum ederlerdi. Bu ocaklar, Avrupa devletleri ile anlaşmalaryapabilirlerdi. Tunus ve Cezayir Ocakları cihat ile meşgul olduklarındankendilerinegemivesilahyardımıyapıldı.SeydiAliReistedarikettiğiaskerve gemilerle Trablusgarp’a giderek orasını zaptetti. Devlet bu eyaletValiliği’nikendisineverdi.

HalepveAntephalkıötedenberiEmirveYeniçeriunvanıilefırkahâlindebirbirleriyle çarpışırlardı. Yeniçeri taraftarları yeniçeri nişanları takarlar,Emirlerdeyeşilsarıktaşırlardı.Maraş’taemirlerdeikiguruptu.Buikigurupda birbirleri ile savaşırlardı.Bu yılAntep’te emirler isyan ettiğindenMaraşBeylerbeyi Ömer Paşa görevlendirildi. Fakat Antep’e giderken eşkıyatarafındanöldürüldü.BununüzerineMaraşSancağıeskiBeyşehirMutasarrıfıHasan Paşa’ya verildi. Bu yıl Silifke’de asiler tedip edilerek 14 kişi idamedildi.

Valide Sultan tarafından yenilenmesine başlanmış olan KasımpaşaMevlevîhanesi bu yıl tamamlandı. III. Selim Mevlevîliği sevdiğinden ilerigelenler kimi samimi kimi taklit içinMevlevîliğe intisap ederlerdi. Nereyevarılsa Mevlevî sikkesi görülürdü. Toplantılarda ney ve rübap sesleriduyulurdu.

PadişahınbuişerağbetininsebebideNizam-ıCediddüşüncesininMevlevîtarikatınauygundüşmesiidi.YeniçerilerBektaşiolduklarındanbunlarakarşıbaşka bir tarikatı tutmak lazımdı. III. Selim Mevlâna Türbesinin lahitörtülerini yeniletti. Donanmanın Akdeniz’den dönüşü de GalataMevlevîhanesini tamamlandığı güne rastlatıldı. Eylülün on ikinci günüKaptan Paşa donanma-yı hümayun ile padişahın önünden geçip tersaneyegirdi.

Devlet-iAliye’nindışişleribakanıreisülküttapefendiydi.İçişleridesadaretkethüdasıolanAbdullahBerriEfendielindeydi.Rakipleribuzatıdüşürmekiçin rüşvet aldığını ileri sürdüler. Bu konuda çok hassas olan padişah,AbdullahEfendi’yiazlettiveyerineBaruthanelerNazınŞerifEfendigetirildi.

İstanbul,GeliboluveSelanikbaruthaneleribirleştirilerekbirnezaretemrineverildiğinden beri barutçuluk zanaatı epeyce ilerlemişti. Fakat çarklarhayvanlarla çevrildiğinden ve hayvanlar da kâh ağır, kâh hızlıyürüdüklerindenbarutlarmütecanisolmuyordu.Sukuvvetindenfaydalanılırsatokmaklar sabit bir şekilde vurulacaklarından ve işçiden tasarrufedileceğinden Küçükçekmece Azatlı köyünde su ile işler bir baruthaneyapıldı.“Arakil”adlıbirşahıs,buyenibaruthanedegüzelçalışançarklarvedolaplaryaptı.

Karadeniz Boğazı kalelerine yeni bir nizam vermek lazım geldiğindenBağdatcık,Revancık,RumeliveAnadoluFenerleri,GaripçeBüyüklimanvePoyraz Limanı kalelerinin askerleri talime tâbi tutuldu. İstanbul’da bulunandört kalenin yani Rumeli Kavağı, Anadolu Kavağı, Yuşa Tabyası ve TelliTabya’nın idaresi içinDevlet ricalinden bir nazır tayin edildi.Kalelerin herbirine günde birer ekmek ve seksen altı akçeyle birer kethüda, yetmiş altıakçeyle birer muallim bölükbaşı, altmışar akçeyle birer cebecibaşı, ellişerakçeyleüçercephanecivemehterciverildi.

Devlet-i Aliye’de olayların doğru olarak yazılmasına itina edildiğindenvak’anüvislik memuriyeti daima tecrübeli ve sır saklayan kişilere verilirdi.Devlet büyükleri vak’anüvislerden bir şey saklamazlardı. Fakat zamanla buhususa önem verilmemeye başlanmış, vak’anüvisler de ne işitirlerse onuyazarolmuşlardı.III.Selimbuişidebirnizamakoymuştur.Şöyleki:Bundanböyle yazılmaya layık olan şeyler mektupçu, beylikçi ve ametçiler(sadrazamınpadişahagönderdiğiarzlarilepadişahtansadrazamagelenhattı-ıhümayun ve tezkereleri kaydedip saklayanlar) tarafından reisülküttabınizniylevak’anüvisebildirilecek,odaolaylarıdoğruolarakyazacaktı.Devlettayınlarıveteşrifatıdabuişlerleuğraşankalemlertarafındanvak’anüvislerebildirilecekti.

Bâb-ıÂliçavuşlarındanMehmetÇavuş’unbirçocuğudoğmuşvebuçocukhemen üç yaşındaymış gibi konuşmaya başlamıştı. Mayısın 8. günüLazkiye’debüyükbirdepremolmuşveşehrinyarısıyıkılmıştı.

Bir rivayete göre, Sümbüllü şeyhiMerkez Efendi, zamanının padişahınınkızına talip olmuş, bu talebi reddetmek için kendisinden 40 kantar altınistemişler. Şeyh Efendi, Sulu Mağara’yı kazdırarak buranın toprağını 40katırayükleyipsarayayollamış.Saraydayükleraçılıncahepsininaltınolduğugörülmüş. Bunun üzerine padişah kızını şeyhe vermiş. Gerçi evliyanınkerametiinkârolunamaz.MerkezEfendidekerametgösterebilecekbirşeyhti,ancakböylebirhâlolsaiditarihkitaplarıyazardı.Buişinaslıyoktur.

Zamanında dolaşan söylentilerinden birisi de III. Mustafa’nın kızı Şah

Sultan’ınMustafaPaşa’dandoğmaAlinamındakiçocuğununI.Abdülhamittarafındanöldürüldüğü idi.HâlbukibuSultan’ın çocuğununerkekdeğil kızolduğuvealtıaykadaryaşadığıanlaşılmıştır.Padişahlarınhanımsultanlardan(kız kardeşlerinden) doğma çocukları idam ettiği görülmemiştir. Şimdikihâlde Sultanlardan yalnız Hibetullah Sultan’ın kocası vardır. Kocası daSivas’tayaşamaktadır.

ZamanındadolaşansöylentilerindenbirisideSultanlarınerkekçocuklarınınyaşamamasıidi.MeselaeskisadrazamRüstemPaşa’nınMihrimahSultan’danbirkereerkekçocuğuolmuş.Bu30yaşınakadaryaşamıştır.SokulluMehmetPaşa’nın Esmahan Sultan’dan doğma oğlu İbrahim, babasının vakıflarınamütevellîolmuştur.EskisadrazamŞişmanMehmetPaşadasultançocuğudur.SafiyeSultan’ın,HüseyinPaşa’danolanoğluMehmetBey,80seneyaşamıştı.Sultanlarınerkekevladıyaşamazdiyebatılbirinanışiptaledilmiştir.

Kısacası, Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren Sultan III. Ahmetzamanınagelinceyekadar,sultanlarındoğançocuklarıömürleriolduğukadaryaşadılar.Ozamandansonraerkekçocuklarıolmadı.Hanedandanyaşayanenbüyük çocuk tahta çıktı. Durum budur. “Kanun sultanların erkek evladıolursa öldürtür. Bunda tartışma lüzumsuzdur.” derler. Bunlar inanılacakşeylerdeğildir.

1796SENESIOLAYLARI

BazıOlaylarTatarcık Abdullah Efendi, tekrar Rumeli Kazaskeri olmuştur. AnadoluKazaskeri ise kendisinin hocası, büyük âlim Seyyit Mehmet Efendi idi.TeşrifattaRumeliKazaskeri,AnadoluKazaskeri’ne üstün tutuldukları hâldeAbdullahMolla daima hocasıMehmetEfendi’yi sağ tarafına geçirirdi.Çokzamandırböyleikifaziletliâlimbirliktekazaskerliketmemiştir.

Anapa Muhafızı Mustafa Paşa, bir meczup Hristiyanı kendisine üstatedinmiş ve onun hizmetine girmişti. Bunun vezaret şanına yakışmadığıdefalarlaihtaredildiğihâldedinlemediğindenazledildi.YerineMelekAhmetPaşazâdeOsmanPaşaokur-yazarolduğuiçingetirildi.

Erzurum’un bir köyünden Seyyit Hafız Mehmet isimli biri, yeniçerilerledövüşerek yaralanmış ve korkarak bir Abaza gemisine binerek Soğucak’avarmıştır. Orada, Abazaların âdetlerini iyice öğrenerek muska vermeyebaşlamış.Birmuskayıbiröküzvedörtkoyunasatarmış.BuadamıntutulmasıFerah Ali Paşa’ya emrolundu ise de fesat çıkarmasından korkularak birşeyyapılamadı.NihayetNakipzâdeMustafaPaşa,adamıbirtakliplegetirtipidam

ettirdi.Adamın taraftarları İstanbul’agelipşikâyetedinceNakipzâderütbesialınaraksürgünegönderildi.

Elçitayinleri

Avrupa devletlerinin İstanbul’da birer elçileri bulunduğu gibi, Devlet-iAliye’nin de devletler nezdinde üçer sene kalmak üzere elçi göndermesikararlaştığındanilkolarakİngiltere’yeAgâhEfendigönderilmişti.1794-1795yılında kethüda kâtibi İbrahim Afif Efendi Nemçe’ye, divan-ı hümayunhocalarındanAliEfendiPrusya’yaelçiolarakgönderildi.

Busıradaİstanbul’aFransızBüyükelçisigeldiğindenAliEfendiBüyükelçiolarakFransa’ya,Belgrad’daemlak satmayamemurAliAzizEfendiBerlinbüyükelçisi tayin olundu. Agâh Efendi Londra’da üç yılını tamamlayıpdönüncetersaneeminiveesersahibiİsmailFerahEfendigönderildi.

Tersanede 1794-1795 yılında 67 zira, üç ambarlı bir kalyon 53,5 zira birfirkateyn,34zirabirkorvetin inşaları tamamlandı.Padişah içindebir filikainşasına başlandı. Sadrazam, şeyhülislâm sabahleyin tersaneye gitti, birazsonra III. Selim de geldi ve gemiler denize indirildi. Sürûrî Efendi buhadiseyeşumısrasıiletarihdüşürürdü:

ÜçgemiindirdibirgündehimemleŞahSelim

BazıDüzenlemelerKahveyönetmeliğihazırlandı.Kullanılmasıgittikçeyayılankahveyehububatkatıldığıanlaşıldığındankahveninhaliskavrulmasıvetahmishane(kavrulmayeri) nin iltizama ve çekme parasının dört akçeden altı akçeye çıkarılmasıkararıverildi.Gariptirkibirzamanlarkahveveçubukiçenleridamedilirkenşimdidevletinkahvekavurmadanvergialınmasıdevrinegirilmiştir.

Vakıflarla ilgili düzenlemeler yapıldı. Bir vakitten beri vakıf şartlarınaaykırı olarak birçok vazifeler ve memuriyetler ihdas edildiği ve buralaraakrabanın kayırıldığı ve bu yüzden vakıf masrafları artarak harap olduğuanlaşıldığındanbundanböylehatt-ıhümayunçıkmadıkçayenimemuriyetlerihdas edilmemesi ve sırf mütevellîlerin tezkeresiyle fodla (bedava yemekkarnesi)verilmemesikararlaştırıldı.

Humbaracıaskerlerininsılaiçinençok2/3’neizinverilmesi1/3’ündaimaİstanbul’dabulunmasıemrolundu.Humbaracıimtihanlarınınheryıl,Hızır’davekasımayapılmasıkararlaştırıldı.

BazıÖlümler

YükselmemeraklısıDoğramacızâdeAbdullahEfendi,muharremayındavefatetti.Böyleceyükselmekveyaazledilmekderdindenkurtuldu.Kendisikethüdakalemi kâtibi iken, Yusuf Paşa’nın sadrazamlığı esnasında kethüda olarakbirden bire yükseldi. Aslında yetersizdi, dünyadan haberi yoktu, yalnızçıkarını gözetirdi.Kethüdalıkta yetersiz olduğundan âcizlik gösterince, orduRumeli’yegiderkenyoldaazledilmişti.

Devlet adamları iş görür, iş bitirir ve kabiliyetli adamları seçerek işleriehlinevermelidirler.Bubakımdandevlet vükelası insan sarrafı olmalıdırlar.Yoksa yakınlık ve dostluk güderek adam kayırmak devlete hıyanettir.İnsanlıktır diye kendisine bağlı ve ilişkisi olanları hak ettiğinden fazlayükseltmek işi ehline vermemektir. Bu da devlete hıyanettir. Buna nasılinsaniyetdenilebilir?

Liyakat ve hak gözetilerek devlet memurlarını kayırmaya genellikle pekitiraz edilmez. Devlet hizmetinde birden ilerlemek iyi birşey değildir. Bu,tecrübeilegörülmüşdoğrubirdurumdur.

BüyükbilginlerdenTatarcıkAbdullahEfendi buyıl öldü.Bu zat,KırımlıOsmanlı Efendi’nin oğlu olup 1730-1731’de doğmuş ve 1748-1749’damüderris olmuştu. Bazı memuriyetlerde bulunduktan sonra 1787-1788’deAnadoluKazaskeri,dahasonraRumeliKazaskeriolmuştu.Edirnekapısı’ndaLalizâdesafasındagömülmüştür.Gayetzeki,faziletli,cömertbirzattı.Ancakrütbesineyakışmazhafifliklergöstermekveborçtançekinmemekgibizaaflarıvardı.

İstanbul’dabulunanVenedikbalyozu(elçisi)üçyıldabirdeğişirdi.Buyıldadeğişimyılıidi.Yenigelenelçiiçindivantertipedildi.Herzamanolduğugibielçi,padişahhuzurunaalınarakgörüştürüldü.

1797SENESİOLAYLARI

ElçilikHukukuveOsmanlıDevleti’ninElçileriOsmanlıDevletiBerlinelçisiAzizEfendi’nin,PrusyaKralı ilegörüşmesinedair mektubu gelmişti. Mektubunda, kendisine verilen itimat mektubundaAmbasadoryazılmadığıiçinönceortaelçimuamelesigördüğünü,sonradanişanlaşılarak kendisinden özür dilendiğini bildirmiştir. Bu yanlışlığın niçinyapıldığıhakkındabirazbilgivermeklazımgelmiştir.

Hukuk,ikikısımolupbiri,tabiîhukuk,diğerivaz’ihukuktur.Tabiîhukuk,kamununtabiatınauyanhukuktur.Vaz’ihukukiseörfveâdeteveyazamana

göreyapılmışolanhukuktur.

Devletler hukuku da böyle iki kısım olup tabiî devletler hukukuna görebütündevletlerinbağımsızlığıeşitolduğundan,elçilerieşitrütbedeolupbuna“ambasador” denirdi. Bazen hükümdarlar özel bir iş için “ajan” namı ilememurlargönderirledi.Bunlarelçiliksıfatınıhaizdeğillerdir.Sonraları,vaz’ıdevletlerhukukunagöreelçiler,birkaçkısmaayrılmışlardır.

Elçilerinmasraflarıçokkabarıkolduğundan,devletler ikincidereceelçilergöndermeyebaşladılar.Bunlarafazlaihtimamyapılmayarak“rezidan”unvanıverilirdi. Büyük teşrifat “ambasadör” unvanını taşıyan büyükelçilere tahsisolundu. Rezidan elçiler de ajanlara üstün tutulurdu. Sonraları ajan unvanımaslahatgüzaraçevrildi.1.000 tarihindensonradevletler“evoier”unvanıylaikinciderecedeelçilergönderiroldular.

Birdevletnezdinde,böylemuhtelif teşrifata tâbielçilerinbulunması,bazıkargaşalıklara sebep olduğundanViyana Kongresi’nde bu hususta bir kararalındı. Şöyle ki; büyükelçiden sonra ikinci derecedeki elçilere “envoir”e veüçüncü derecede olanlara, “maslahatgüzar” denildi ve teşrifat kuralları, busıralamayagöreyenilendi.

Osmanlı Devleti, belirli bir iş için bazı devletlere fevkalâde büyükelçigönderir ve diğer devletler nezdinde de daimî elçisi bulunmazdı. AvrupahaberleriDivan-ıHümayuntercümanlarıvasıtasıyla,İstanbul’dakielçilerdenveyaEflakbeylerindenalınırdı.

III. Selim, daimî elçi usulünü düşünüp ilk olarak İngiltere’ye elçigönderilmesini düşündü. Bu konuda İstanbul’daki İngiliz elçisi ile istişareedildi. Yalnız Devlet-i Aliye’de hariciye bakanı yoktu. Dışişlerinekazaskerlerden daha aşağıda olan reisülküttap bakardı. İngiliz elçisi,Londra’ya gönderilecek, Osmanlı elçisinin seçkin bir devlet adamı olmasılüzumunubildirdi.

Avrupa’ya gönderilecek sefirlerin Büyükelçi olmasına karar verildi.Reisülküttaplıktan azledilen Râtip Efendi’nin yerine önce Rasih Efendigetirildi ise de kabiliyeti görülmediğinden azledilerek bu görev ReşitEfendi’yeverildi.

Paris sefiri Seyyit Ali Efendi’nin o zamanki Fransa’ya ait mektubu busırada İstanbul’a geldi: Vapur, tren, telgraf gibi keşiflerden sonra Avrupauygarlığı çok ilerlemiş,Fransa’dabir başkahâlegirmişti.Kan içindeyüzenFransa’nınyinenederecezenginolduğubumektuptananlaşılır.

PariselçisiSeyitAliEfendi’ninSefaretnamesi

Vazifem gereğince, Marsilya’ya varıp Frenk âdeti üzere otuz altı günkarantinada kaldıktan sonra şehre çıktım. Şehir halkı, bizi ağırlamak içinâdeta yarışıyorlardı. Bizim bildiğimiz sarhoşluk, içkiden sonra gelir. Lakinburalardaiştersinegelmiş.Öncesarhoşoluyorlar,sonradaniçkilieğlenceleredalıyorlar.

Marsilya’danParis’egelinceyekadarhangişehreindiysek,halkbirbirindenörnekalarak,bizeikramdayarışaçıkıyorlardı.Böylecedüğün,bayramiçinde25 gün yol alarak, Allah’a şükür Paris’e ulaştık. Gerçi Fransız halkının,Osmanlı Devleti’ne dost olduğu bilinir ve bu tutum hizmetimize memurolanların durumundan anlaşılırsa da bizi sevdiklerini dünyayı bilmezköylülerden dahi işitmişimdir. Devlet-i Aliye’nin ünü ve kudreti buralardaçok büyük olduğundan herkes hâline göre bu âcize ikram edip sevgigösterisindebulundular.

Marsilya’dan, Paris’e giden yollar, ağaçlar, bostanlar, ekinler, bağ vebahçelerle süslü bir geniş park gibidir. Bir karış yeri boş değildir. Halkınişlerine gayretle sarıldıkları bellidir. İhtilâl dolayısıyla perişan durumadüşmeleri beklenirken, zerre kadar haraplık alâmeti görülmüyor. Sadeceuğradığı istila dolayısıyla Tolon’da ve bazı savaşlar geçmesi yüzündenLyon’dabirazevleryıkılmışsadabirtaraftandahemenonarılmaktadır.

Paris şehrinin bağ ve bahçeleri ile verdiği ferahlık bütün Frenkistan’ıimrendirir. Halkı, her gece bir bahçede çalgıcılar, şarkıcılar ve çeşit çeşithavaîfişeklerlegülüpeğlenir.Yazmevsimibahçelerdesefasaatleriilegeçer,kışın sayısı yirmidördübulankomedyayani hayalhanelerdedurmadan safasürerler. Bu hayalhanelere beş Frank ödeyerek girerler. Bir küçük limonhacmindeşekerlidondurmayıbirFrangasatarlar.Kadınlarısondereceserbestve itibarlıdır.Hattabirodadamevki sahibi erkekleroturmakta ikenadı sanıbilinmemiş bir kadın çıkagelse, herkes ayağa kalkıp baş sedire oturtur vekendileri ayakta durur. Nuşirevan’ın Acem diyarında vaktiyle yaydığı batılmezhepburalardapekitibargörür.

Saferayının3.mübarekcumagünüdüzenlenenalayilename-ihümayunucumhuriyetyöneticilerineteslimettim.Devlet-iAliye’ninşanınınyüceltecektörenleryapıldı.

Buralardamasrafı esirgemekçokzararlı vehaysiyetkırıcı isedebizyine

çaresiz, tutumlu davranıyoruz. Tayinatımız ihtiyaca yetmez olup Devlet-iAliye’ninşanıiçinisteristemez,bumasraflarakatlanmakgerektiğinden,lütufve inayetlerinizi istirham ederim. Emir ve ferman devleti, inayetlûvelinimetimsultanefendimindir.

BuSeneVukuBulanBazıVefatlar

Müftüzâde Seyyit Mehmet Efendi; 1700-1701’de doğmuş ve 100 seneyaşamıştır. “Ayaklı kütüphane” diye anılırdı. Antalya müftüsünün oğludur.Üsküdar’da Miskinler Tekkesi’nde medfundur. Maddî işlere hiç önemvermeyip bütün vaktini öğretmeye hasretmiş, eşsiz bir âlimdi. Zamanınınmeşhur bilginleri, bu zata talebe bile olamazlardı. Buna rağmen kibirsiz vesadeyaşardı.

MeşhurtalebeleriGelenbevîİsmailEfendiileTatarcıkAbdullahEfendi’dir.Bütün talebelerinden sonra ölmüştür. Kendisinden sonra o kıratta bir âlimgelmemiştir.OnuniçinonaAnadolubilginlerininsonuncusudemeklazımdır.Huzur-ı hümayunda ilmî tartışmalar yapıldığı günler, son sözü söylemeküzereMehmetEfendidavetedilirdi.Sözlerimihenksayılırdı.

Şeyhülislâm Mehmet Efendi, müderris Halil Efendi’nin oğlu olup 1714-1715yılındaMekke’dedoğmuştur.Mutatdevrelerdengeçtiktensonra1787-1788’de şeyhülislâm olmuştur. 86 yaşında vefat etmiş, Fatih Camii’ndecenaze namazı kılınmış, Abdurrahim Medresesi mezarlığına gömülmüştür.İlimvefaziletsahibibirzattı.Kaside-iBürde’yitahmisetmiş,BeyzavîTefsiriüzerine bazı mütalaalar yazmıştır. Talik hattatı idi. Birçok vakıfları vardır.Hisarfukarasınıbeslerdi.Ahlâklı,temizkalplibiradamdı.

Abdullah Berri Efendi, Reisülküttap Hacı Mustafa Efendi’nin oğlu olup1694-1695’tedoğdu.Tahsilkademelerindensonra1768-1769seferinebabasıile beraber katılmış, birçok memuriyetlerde bulunmuştu. Naşı Eyüp’teKaşgarîZaviyesi’ndedir.İlimvefazilette,şiirveedebiyatta,akranlarınaüstüniken,rakiplerininamansızdüşmanlığıilerahatyüzügörmemiştir.

ZiştoviveYaşantlaşmalarınamurahhasolarakkatılmıştır.BirçokşiirleriveMevlidü’l-Ukut isimli bir risalesi, birçok kitaplara şerhi varsa da damadıSadık Efendi kadir bilmez bir nâdân olduğundan bu kitapları muhafazaedememiştir. Laleli’deki evinin karşısında bir mektebi ve vakıfları vardır.Küçük büyük herkes, iyi huyunu, tatlı şakalarını ve şiirlerini pelesenketmişlerdi.

Bunevbahardaancakaçıldılalevedağ

Küşad-ıgonca-idilkaldıbirbaharadaha

Reisülküttap Raşit Efendi, Kayserili Fevzi Efendi’nin oğludur. 1748-1749’da doğmuştur. Parlak bir tahsil hayatından sonra, İsmail Rauf Paşamaiyetinde muhtelif memuriyetlerde bulunmuştur. Gece gündüz bütüngücünü maarif tahsiline harcamıştır. Karakter sağlamlığı ve soydan gelenistidadıileakranlarıarasındaseçkinbirkişioldu.

Nihayet III. Selim’in teveccühünükazanarak reisülküttüp olmuştur. 1797-1798yılındavefatetmiş,BayazıtCamiihaziresinegömülmüştür.Gayetzeki,vakur, cömert ve süratli yazan bir zattı. Yalnız herkesten şüphelenirdi.Doğruluk, çalışkanlık ve hizmetlerine hürmeten ve başkalarına da çalışmaşevkiversindiyemallarınaelkonmamış,oğullarınaverilmiştir.

Şeyhülislâm İbrahimEfendi,Sultan I.MahmudHan’ınvezirlerinden İvazMehmet Paşa’nın oğludur. 1715’te doğmuş, 1733-1734 yılında müderrisolmuştur. İlmî mertebeleri atladıktan sonra 1774-1775’te şeyhülislâmolmuştur. Zamanın sadrazamı İzzet Paşa ile Dolmabahçe’de bir toplantıdatartışmış, öfkelenip toplantıyı terk etmesi padişahın gazabına sebepolduğundanazledilmiş,üçyılsonratekrarbumakamagetirilmişti.1797-1798yılında85yaşındavefat etmiş,BeyazıtCamii haziresinegömülmüştür.Çoköfkeci,onurlu,kibartavırlı,heybetlibiradammış.

İçOlaylarSadrazam İzzet Mehmet Paşa, Nizam-ı Cedid uğrunda didinen Sultan III.Selim’i memnun edecek işler yapardı. Bu cümleden Akıntıburnu üzerindeHalife mevkiinde satın aldığı yalıda padişah için bir biniş köşkü ve ikitarafına havuzlar yaptırdı. Çiçek ve ağaçlarla süslendiği gibi DarüssaadeAğası, Silahtar ve Hazinedar Ağa’ya mahsus evler yaptırttı. Padişah,rebiülevvelin on beşinci günü köşke geleceğini bildirdi. İzzet Paşa üç-dörtgünönceziyafethazırlığınabaşladı.

O gün padişah, yalıya yanaşıp atla köşke çıktı. Sadrazam giranbaha birbohçavegüzeldonanmışbiratsunduğugibi;ValideSultanveAğalariçindebohçalar verdi. Padişah, ikindi vaktine kadar, bazen pehlivan ve atıcılarıseyrederek vakit geçirmiş ve akşam yemeğini yedikten sonra Beşiktaşsarayınadönmüştür.Ertesigün,padişahsadrazama:“Yeniyaptırdığınköşktenpekhazettim.Hediyelerine sevindim.HakTeâlâgönül sefası versinve senimuvaffakkılsın.”diyebirmektupgönderdi.Sadrazam’ıncevabında:“Buâcizbenden,karıncadanfakirikenvelayıkolmadığımbuncanimetlere

nailolmuşken,köşküdünkügünşereflendirmenizi,âcizolduğumhâldehatt-ıhümayunla taltif edilmem, aklımı taşıran bir inayet olmuş, iki gözümdenyaşlarakmış,şükranolarakpadişahınömrüneduadangayrı,birşeyyapmakelimdengelmemiştir.”denmektedir.Malîdarlıkgündengünearttığındanbazıyenigelirlerbulmakgerekmişti.

Bununüzerinebazıillerinmukataalarınıdevlet,herbirhissesibeşerbinkuruşolmak üzere taliplilerine satmıştır. İrad-ı Cedid hazinesine de bazı yenigelirler sağlanmıştır. Yalnız İstanbul’daki devlet büyüklerinin geçimimukataalardan olduğundan; gelen varidat yetersiz kalıyordu. Kumbaracı velağımcıocaklarınınmasraflarınınherayödenmesihazineyegüçgeldiğindenonlaradaüçaydabirmaaşverilmesiemrolundu.

DışOlaylarNapolyon’un Avusturyalıları hezimete uğrattığı, Kompo Farmia’da barışyapıldı. Belçika Fransa’ya bırakıldı, Venedik elinde bulunan Arnavutluklimanları Napolyon’un eline geçti. Bu suretle Fransa, Rumeli’de Devlet-iAliyeilesınırdaşoldu.VenediklileramandiledilersedeFransızlardinlemedi.Venedik’inbütüngemilerinizaptettiler,kiliselerindebulunankıymetlieşyayıvekütüphaneleriyağmaettiler.VenediktopraklarıAvusturya’yabırakıldı.Birzamanlar ünlü bir deniz devleti olan Venedik Cumhuriyeti ortadan kalkmışoldu.Buhaberi İstanbul’a,ViyanaelçisiAfifEfendi seripostaylayetiştirdi.İstanbul’dakiFransızelçisihaberiTürklerdenaldı.

KompoFarmiaBarışı, cumhuriyet ve hürriyet fikirlerinin galebesi demekolduğundanpolitikanınşeklideğiştiveAvrupatarihininyenibirfaslıbaşladı.Bununsebebi,müttefikdevletlerinaralarındakigarezvenifaklardı.ÖzelliklePrusya ikiyüzlü bir politika gütmüş, gizlice Ruslarla anlaşıp Lehistan’ınpaylaşılmasınısağlamışvemüttefiklerinifedaederekFransailebarışyapmışveRenNehriikidevletarasındasınırolmuş;Hollanda,Fransa’nınbireyaletihâline gelmişti. Diğer müttefikler de Fransa ile uyuşmuşlar, Avusturya ileİngiltere ortada kalmıştı. Avusturya’nın da Kompo Farmia’da Fransa ileanlaşmasından sonra, denizler İngilizlerin, karalar Fransızların tahakkümüaltınagirmişti.

Avrupa’da cumhuriyet ve ihtilal fikirleri sel gibi yayılıyordu. Bu sıradaNapolyon’un ordusu Roma’ya girdi ve Papa’nın hükûmeti ilga olunarakRoma’dacumhuriyetkuruldu.PapazorlaFransa’yagötürüldü.

Osmanlı Devleti, Avrupa devletleri içinde en evvel Fransızlarla antlaşmayapmıştı.TürklerinsebatveinsanlıkduygularıyüzündenFransızlar,Osmanlıtopraklarında iyi muamele görürlerdi. O kadar ki bu tutum müttefikdevletlerin sızlanmasınayol açardı.Avusturya’nınmağlûbiyetiOsmanlılarınöcünün alınması oluyordu. Avusturya’ya karşı, Osmanlı Devleti Fransa ileyaptığıantlaşmayagüvenirdi.FakatKompoFarmiaBarışı’ndansonraDevlet-i Aliye Fransızlardan umduğu iyi davranışı göremediğinden politikasınıdeğiştirmekzorundakaldı.

Fransızlar, eski Yunan adalarını ve Preveze’yi eline geçirince Rumlarıcumhuriyete teşvik veOsmanlı tebaasını ihtilale teşvik eder oldular. Fransaeline geçen Korfo, Zanta ve Kafelonya ahalisinin bundan böyle Fransavatandaşımuamelesi göreceği veDevlet-iAliye nizamlarının yürümeyeceğiFransız elçisi tarafından Osmanlı Devleti’ne bildirildi. Devlet-i AliyeVenedik’inpaylaşılmasınıkabuletmekistemiyordu.

BusıradaPetersburg’dangelenbirnotada,RuslarınFransızlarakarşıtedbirolarak hudutlarda bazı tatbikatlar yapacaklarını Karadeniz’e donanmaindireceklerini bildiriliyor ve bunları Devlet-i Aliye’ye karşı bir hareketolmayacağıteminediliyordu.

Bugünlerde Prusya baş tercümanı reisülküttapı ziyaret ederek Rusya’nındevletler dengesini bozacak şekilde kuvvetlenmesini Devlet-i Aliye önlerseFransa’nın Osmanlılara 40-50 bin askerle yardım edeceğini bildirdi.Reisülküttap cevabında, Fransa’nın bu teklifinin politikalarına uygunolmadığını veRusya’nın tutumundanDevlet-iAliye’ninmemnun olduğunubildirdi.

Prusya elçisi bir müddet sonra gelerek, reisülküttaba şunları söyledi:“Fransa ile Nemçe arasında barış yapılmışsa da Almanya’ya aitgörüşmelerin neticenin ne olacağı belli değildir. Bu görüşmelerde OsmanlıDevleti’neaitbazıhususlarındabulunmasımümkündür.Onuniçindevletinizkarada ve denizde hazırlıklı olmalıdır. Bu sırada Rus donanması icabındaDevlet-i Aliye emrine verilecektir, Fransızlar Devlet-i Aliye’ye tecavüzederlerseRusİmparatorusizinlemüttefikolacaktır.”

Padişah III.Selimbunlara rağmenRuslaragüvenmiyorveSadrazam’a şu

yazıyı yolluyordu:“Benim vezirim, Boğaz kaleleri tamamlandı mı? Top vemühimmat tamam mıdır? Hiçbir şey eksik bırakılmasın.” Avrupa’nın bukarışık durumunda Türkler iki yüzlülükten asla hazzetmedikleri için,reisülküttap ikiyüzlüdeğil, biryüzlübirpolitikagütmeyememuredilmiştir.Onun için bu yıl yalnız Avrupa bakımından değil Devlet-i Aliye için dedönembaşıolmuştur.

Fransızİhtilali’ningaripneticelerindenbirisidebirYahudi’ninyayınladığıbeyannamede Kudüs’te bir Yahudi hükûmeti kurulmak üzere bütünYahudilerinittifakadavetedilmesiydi.Neboştasavvur,neimkânsızhayal.

Bu sırada Reisülküttap Atıf Efendi Avrupa politikası hakkında aşağıdakilayihayıhazırlamıştır.

SiyaseteDairLayihaReisülküttap Atıf Efendi’nin Siyasete Dair Layihası: Birkaç yıl önceFransa’da patlak verip etrafa yayılan fitne ve fesat ateşi, senelerden berimelunmüşriklerinhazırladıklarıve icrasına fırsatgözettikleribiruyur fitneolduğumalûmdur.

Şöyleki;VolterveRousseauisimlizındıklarınveonlardanbeterukalâlarınhâşâ ve hâşâ Peygamberlere sövmek, büyükleri zem etmek, bütün dinlerikaldırmak, cumhuriyet ve müsavatı ima etmekten ibaret olan sözlerle, alayüslubuyla neşrettikleri eserlere, “Her yeni şey lezzetlidir.” fehvasınca halkrağbet eder. Fesat ve küfür, frengi hastalığı gibi, halkın beyinlerine vedamarlarınanüfuzetmiştir.

İhtilal esnasında kiliseleri kapamak, rahipleri öldürmek, dini kaldırmakgibimelanetlere kimsegücenmeyipavam,güyadünya saadetini tatmak içinlafzı murat olunan işbu eşitlik ve hürriyete can atar oldular. Her devletinesasışeriatkanunlarıolupasayişsadecesiyaseticrasıylamümkünolmadığı,kalplerdeAllahkorkusunaveahiretidüşünmeyemuhtaçolduğumalûmdur.

BütünzamanlardahakveyabatılhermilletindiniolduğuhâldeFransa’dazuhur eden fitne ve fesat erbabı bozuk niyetlerini icraya vesile olmak içinsonucun vahameti düşünülmeksizin dinsizlik ilan etmişler. Halkın Allahkorkusunu kaldırmışlar, ar ve namusu tamamıyla mahvetmişler. Fransahalkını vahşî hayvan kıyafetine sokmaya çalışmışlar, bununlada yetinmeyip

her yerde kafadarlar tedarik ederek insan hakları dedikleri isyanbeyannamelerini yabancı dillere tercüme ederek milletleri hükümdarlarıaleyhinekışkırttılar.

Avrupa devletlerinin kendilerine karşı harp ettiğini görünce hemenhileyebaşvurarak devletleri birbirinden çözmeye çalıştılar. Bu suretle harpmeydanında yalnız Nemçe ile İngiltere kalmış oldu. Fransa’nın başkamemleketlerintoprağındagözümyokdemesibirhiledir.ÇünküilhakettikleritopraklardaFransızusulühükûmetlerkurdurdular.

Böyle bir zamanda Devlet-i Aliye sürekli olarak hazırlığını artırmalıdır.Avrupa’nın ahvalini yakından izlemelidir. Bunun için de paraya ihtiyaçolduğundan gelir kaynakları aranmalıdır. SonraDevlet-i Aliyemüttefiklerleittifaketmeyegayretetmelidir.

Her Devletin, birisi sürekli, diğeri ahvale göre alınacak birer politikasıolmalıdır.Devlet-iAliye’ninsüreklipolitikası,tabiîdüşmanlarıolanRusyaveNemçe’nindahafazlakuvvetlenmemesineçalışmaktır.Onlarındüşmanlarıyladostolmaktır.AhvalegörepolitikasıiseFransa’dakifitneateşindenmümkünmertebeuzakkalmayaçalışmaktır.

Fransa’nıniçDurumuFransa’nınnüfuzuartarkencumhuriyetvekral taraftarı arasındaçekişmedearttığı gibimalî darlık da hüküm sürüyordu.Ayak takımına bedava ekmek,kulüplere devam edenlere gündelik veriliyordu. Hükûmet karşılıksız parabasıyordu. Nakit yarım Franka alınan ekmek, kâğıt para ile 2.000 Frankaalınamıyordu.44milyarFranklıkkâğıtparabasılmıştı.

Din duyguları ve millî ahlâk bozulmuş olduğundan her şeyde hıyanetgörünüyor, kimse kimseye güvenmiyordu. İtalya’da bulunan Bonapart daordusundaki bozukluklardan şikâyet ediyordu. Drijanlardan Baras ve ikiarkadaşı ile bir kısım mebuslar çoğunluğa karşı tehlikeli durumdabulunduklarındanzorkullanmaklüzumunuhissettiler.

Generaller, cumhuriyet taraftarı olduklarından yardım edeceklerini vaatettiler. Drijanlar, Paris şehrinin muhafazasına Bonapart’ın tavsiyesiyleGeneralOgero’yumemurettiler.Bugeneral,birgecemebusların toplandığıTuileri ve Buran saraylarını kuşatmış ve kraliyet taraftarlarını idamedeceklerini ilan etmiştir. 70 kadar mebus ve bazı yazarlar Amerika’yasürülmüşve42gazetekapatılmıştır.

Bu sırada Napolyon Bonapart, Fransa krallarının öteden beri idealedindikleribirplanıgerçekleştirmeye,yaniMısır’ıalmayakararvermişti.Busebeple 1212 (1797) yılında Bonapart, Tolon’dan hareket edip evvelaMalta’yı ele geçirmiş, Şövalye Ocağı’nı ilga ederek Müslüman Osmanlıesirlerini serbest bırakmıştı. Osmanlı esirlerine: “Bundan sonra Maltaşövalye korsanlarından kurtuldunuz, gidin ve bunu bütün Osmanlıtopraklarınayayın,sevinsinler.”diyedetenbihtebulunmuştu.

MaltaŞövalyeleri

1106-1107 yılında Hristiyan tüccarlardan bazıları, Kudüs’ü ziyaretegelecekler içinHazret-iYahyanamınabirmisafirhaneyapmışlardı.Haçlılardevrinde “misafir severler” adıyla, yarı ruhanî yarı cismanî tarikat kurupziyaretçilerin korunmalarını üstlerine alarak, Mağrip korsanlarındankorunmakiçindenizlereaçılmayabaşlamışlardı.

Selahattin Eyyûbî, Kudüs’ü aldığında onlar evvela Akka’ya sonra Rodosadasına çekilip, “AzizYahyaŞövalyeleri” adını takındılar.SultanSüleymanRodos’u fethettiğinde bu şövalyelere Şarlken’in bahşettiği hakları ilgaetmiştirveadları“MaltaŞövalyeleri”olmuştur.BunlarAkdeniz’dekorsanlıkederlerdi.BilhassaMüslümantüccarlarısoyarlardı.

ŞövalyelersekizkısımolupüçüFransa’ya,ikisiİspanya’ya,birertanesideİtalyaveAlmanya’yaayrılmıştı.Herkısmınbirerbaşkanı,bulunduğugibibirde “Büyük Üstad” adıyla genel başkanları vardı. Bir ara Rus imparator’uPol’ü Büyük Üstad seçtilerse de bundan bir fayda görmediler ve artıkkendilerinemerkezolacakbiryerbulamadılar.

Napolyon Bonapart, Tolon’da donanma hazırlığı yaparken ArnavutluksahillerinesaldırmasıhatıragelmişsedebirgazeteMısır’a taarruzedeceğiniyazmıştı. Bunu üzerine Paris elçisi Seyit Ali Efendi, Fransa hükûmetindendurumuresmensordu.Cevapta,Mısır’ataarruzedileceğiinkârediliyordu.

Osmanlı Devleti, Fransa’ya güvenemediğinden gizlice harbe hazırlanmakararıaldı.Mısıremirlerinegizlicetalimatverilerekİskenderiye’deyapılacaksavunmahazırlıklarınınFransa’yakarşıolduğubildirildi.OzamanMısır’daBeldeşeyhiİbrahimBeyveonunnüfuzortağıMuratBeybulunuyorlardı.Bugizli talimatı götürmekte olan Edip Efendi dahaMısır’a varmadan Fransızdonanmasıİskenderiye’yeaçıldı.

1798SENESİOLAYLARI

RumeliOlayları

DağlıeşkıyasıRumeli’yiharabeyeçevirmişti.Bueşkıyanınisyanlarıkısmenbastırılmıştı ki Vidin’de Pasban oğlu başkaldırdı. Bu isyan da devletihuzursuzediyordu.

Serhadmuhafızı yeniçerilere “Yamak”denilirdi.Bunlar da başkaldırmayaalışmayabaşlamışlardı.Ulûfeleribirazgecikseveyaistemedikleribirdurumlakarşılaşsalarhemenayaklanmayateşebbüsederlerdi.

“Pazvand”kelimesi“Pasban”sözünündahaçokkullanılanşeklidir.Eşkıyatopluluğununelebaşısınınadıdır.Vidin’dekarışıklıklarçıkarır,halkıbıktırırdı.Rus seferindeKocaYusufPaşa, bunu idamettirmişti.Oğlukaçmıştı. SavaşgailesibitincePazvandoğluOsmanortayaçıktı.Kendisicesurvegözüpekti.Kaçan bazı yamaklar da ona katılmış gücü ve ünü iyice artmıştı. Onunkimseyidinlemezhâlietrafayayıldı.

Rumeli âyânları bayrak kaldırma taşkınlığına başladılar. Bu arada Mısırsavaşı ihtimali artmıştı. Osmanlı Devleti’nin bütün gücünü Mısır’a teksifetmektenbaşkaçaresiyoktu.PazvandoğluOsmanVidinMuhafızıyapıldı

Buiçkarışıklıklardaherikitaraftantelefolanasker,RusveNemçeileolansavaşta omuz omuza, devlet ve millet uğrunda canlarını veren bizimdilaverlerimizdi. Bütün zayiat iç zayiattı ve bize aitti. “İç savaşlar, dışsavaşlardan daha zararlıdır.” denilmesi, yarın düşman karşısına çıkacakdilaverleriniçerideyokedilmesindendir.

HattatYesariveŞeyhGalipEfendi’ninvefatı

Aralıkayınınotuzuncu(1997)günümeşhurhattatMehmetEsatYesarîEfendiöldü. Yesarî Efendi’nin, doğuştan sağ kolu felçli, sol kolu titrek idi.Çocukluğunda sol eliyle talik yazısına çalışmaya başladı. HocasıDedezâde’dir.Yesarî(yesar:sol)hattatlıktaodereceilerledikiderecesibütünhattatlarınüstündeyeraldı.

OdevrinbüyükhattatıŞeyhülislâmVeliEfendi:“Allahbuzatıbizimkibirlekalkan burnumuzu kırmak için göndermiştir.” derdi. Yesarî ilim tarikatındailerleyerek saray hocası olmuş ve geçim endişesinden kurtulmuştu. Niceabidelerdeyazılarıvardır.Sonrakilerenicegüzelyadigârlarbırakmıştır.

GalataMevlevîhanesişeyhiGalipEfendi,Recebayının26.günü(14Ocak1798) öldü. “Eser-i Aşk” terkibi doğumuna tarih düşürülmüştür. Büyük

istidadı ile çalışarak kısa zamandaArapça ve Farsça’da akranlarını geçmiş,dünyadanelini çekerekMevlevîdergâhındaçiledoldurmaküzereKonya’yagitmiştir.AnavebabasıayrılığınadayanamayıpKonyaÇelebisindenGalip’inİstanbul’a gönderilmesini istediler. Çelebi Efendi, Galip’e: “Mademkiamacınız dünya emellerinden çekilmek ve Allah’a yakın olmaktır, böylegurbette çile çekmek hüner değildir.Mertlik doğum yeriniz olan İstanbul’avarıp Yenikapı Dergâhı’nda akranlarınız arasında çilenizi doldurmaktır.”dedi. Bunun üzerine Galip, Yenikapı Mevlevîhanesi’nde bin bir günalışılagelençileyidoldurarakŞeyhSeydiAliEfendi’den“dedelik” aldı.Birmüddet Yenikapı’da hücrede oturduktan sonra Galata Mevlevîhanesi şeyhioldu. Asıl adı Esat iken şiire özenen öteki Esat’lardan ayrılmak için Galiptakmaadınıalmıştır.Divan’ı,“HüsnüAşk”adındabirmanzumesi,Mevlevîşairlerinemahsusteskeresivardır.VefatınaMüderrisNebilEfendi

GöçdüGalipDedeyâHûdeyipehl-ihâle

mısrasınıtarihdüşürmüştür.

İstanbulMevlevîhanelerinin en eskisiGalataMevlevîha-nesi’dir.MesnevîşârihiAnkaralıİsmailEfendivebaşkabüyüklerintürbelerioradadır.Burasıotarihte çok harap hatta baykuş yuvası hâlinde iken, Sultan III. SelimMevlevîliğe ve Şeyh Galip’e meyli olduğu için tekkeyi yeniden yaptırdı.GalipDede’ye ara sıra hediyeler gönderir ve bazımübarek gecelerde onunâyinleriniseyrederdi.

Napolyon’unMısırıİşgaliAkdeniz’de bulunan Donanma-yı Hümayun kaptanı, Fransa donanmasınındenizeaçıldığınıduyunca,hertarafakayıklarçıkararakFransızlarınnetarafagideceğini araştırmakta idi. İngilizlerin 14 gemilik bir donanması daFransızların peşinde idi. İngilizlerin Osmanlı Devleti sahillerinde nereyeuğrarlarsayiyecekbakımındanyardımedilmesiemrolundu.

İngiliz donanması, 1798 yılı haziran ayının son günlerinde İskenderiyeönünevardı.ŞehregönderdiğibirmemureşraftanGümrükçüSeyidMehmetKerimilegörüştüveona:“Fransızlarbirbüyükdonanmailedenizeaçıldılar.Burayagelirlersesizonlarındefinekadirolamazsınız sizikorumak isteriz.”dediysedeKerimEfendibusözübirhilesanıpsertbircevapverdi.

Bununüzerinekaptan:“Bari biz açıklarda duralım, kaleyi koruyalım, sizbizeparamızlasuvezahireverin.”dedi.Bunadagüvenmeyip:“Butopraklar

Osmanlımemleketidir.BuradaFransızlarınveyabaşkayabancıdevletlerinişiyoktur.Siz işinizegidin.”diyerekkabul etmediler. İngiliz donanması“Peki,sonra siz pişman olursunuz.” diyerek Fransız donanmasını aramak üzeretekrardenizeaçıldı.

Mısır ümerası kendilerine güveniyor, değil Fransızlar, bütün yabancıdevletler gelse karşılarında duramaz, atlarının ayakları altında çiğnerlerkanaatinitaşıyorlardı.

Otuz büyük harp gemisi ve 400 taşıma gemisinden mürekkep Fransızdonanması 1798 yılı temmuzun birinde İskenderiye önüne gelmişti.Donanmada60binaskervardı.Bunun35binimuharipaskerdi.Gerikalanlarısanatkârdı.

İskenderiye halkı böyle büyük bir donanmanın gelmesinden dehşetedüşerekMısırEmiriMuratBey’ehaberuçurdular.OsmanlıkaptanıİdrisBey,Napolyon’a bir memur gönderdi. Bonapart memura şunu söyledi: “Benimkimseye zararım yoktur. Düşmanımız olan İngilizler Hindistan’ı aldı, onukurtarmayagidiyorum.Bütündünyailedüşmanolsam,Osmanlılarladostum,fakatateşaçarsanızbeyhudekandökülmüşolur.”dedi.

İngiliz donanmasının iki gün önce oraya geldiğini; İsken-deriye’dekiFransız konsolosundan öğrenen Napolyon Bonapart, hemen o gün karayaçıkmakistediysedekaledentopatılacağınıanlayaraklimanagirmeyecesaretedemedi.Murabi koyuna vararak akşamüstü ve fırtınalı bir havada askerinikarayaçakardı.Hemenyürüyüşegeçerekşafakvaktiİskenderiyeönünegeldi.Savunmadenendiysedekaleharapolduğundanuzunsüredayanamadı.Sokakharbibaşladı.GeneralKleberbuvuruşmadayaralandı.

Nihayet bir anlaşma oldu. Bonapart: “Ben bu memleketi Osmanlılarınelinden almaya gelmedim. Maksadım sizi Kölemenlerin zulmündenkurtarmaktır.” dedi. Memurların değiştirilmeyeceğini, kimsenin malına vecanına kast edilmeyeceğini, camilere dokunmayacağını taahhüt etti. Bununüzerine İskenderiye teslim oldu. Kaleye Fransız bayrağı çekildi. Herkesingöğsüne üç renkli kokart takması emredildi. Bonapart, İskenderiye halkınaArapçaaşağıdakibildiriyiyayınladı:

Bonapart’ınİskenderiyeHalkınaBildirisiHürriyet ve müsavat ilkelerine dayanan Fransa Cumhuriyeti tarafındanbaşkumandan olarak gönderilenBonapart,Mısır halkına bildirir ki pek çok

zamandanberiMısırümerasıFransızmilletinehakaret,tüccarınazulmederler.Şimdi onların akıbetleri erişmiştir. Ne yazık kiAbaza veGürcü diyarındangelenbuKölemenlereşsizMısırülkesiniifsatedegelmişlerdir.HerşeyekadirolanCenab-ıHakk’ıniradesiyleonlarınçökmesimukarrerdir.

Ey Mısırlılar, benim buraya sizin dininizi kaldırmaya geldiğim şeklindeyapılan yalanlara inanmayın. Müfterîlere deyiniz ki benim gelişim sizinhakkınızı zalimlerden almak içindir. Ben Kölemenlerden ziyade Allah’aibadet, Nebîsi Muhammed’e hürmet ederim. Onlara deyiniz ki: Allah’ınindinde herkes müsavî olup aralarında fark, fazilet ve bilgi iken Kölementaifesinin akıl, bilgi ve fazilete dair sermayeleri olabilirmi?Neredeverimlitoprakonların,güzelatlar,âlâkonaklaronların,güzelcariyeleronların.EğerMısır onların malikânesi ise hüccetini size göstersinler. Cenab-ı Hakmerhametliveadildir.

BugündensonraMısır’damansıplarhususundakimseayrıcalıklımuamelegörmeyecektir. Akıllı ve faziletliler işlere hâkim olacaklardır. VaktiyleMısır’da büyük şehirler, haliçler ve insan ticareti vardı. Bunlar hepMemlûklerinzulmüyleharapoldu.Fransızlar,halisMüslümanlartarafındadır.İspatı budur ki Müslümanlarla harp yapanın karargâhını tahrip etmişlerdir.İslâm padişahı Fransızların halis dostudur. Kölemenlerse padişah emrineasidirler.

Madde1—Fransız askeri bir yerdengeçerkenorayaüç saatmesafedekiköyünhalkıbirkaçneferadamgöndersinlerkikumandanonlarınitaatlerindenhaberdarolsun.Hertarafakırmızı,beyaz,maviFransızbayraklarıçeksinler.

Madde2—Fransızlarakarşıgelenherköyyakılacaktır.

Madde 3 — İtaat eden köyler Fransız bayrağı çekerler. OsmanlıPadişahı’nınbayrağınıdaberaberçekerler.

Madde4—Şehirlerinşeyhleri,Kölemenlerinevlerinimühürleyeceklervebirşeyinkaybedilmemesineitinaedeceklerdir.

Napolyon,MısırValisi Lokmacı Ebubekir Paşa’ya birmektup yollayarakkendisine tâbi olmasını istedi. İskenderiye’de memurları yerinde bıraktı.Yalnız verginin tahsili için Fransız memurlar tayin etti. İskenderiye’ninidaresi için ileri gelenlerden oluşan bir divan kurdu. İstihkâmlar yapılmasıiçinmühendisler tayinetti.1798senesi6TemmuzundayolaçıkarakDamenHürçölyolunututtu.

MuratBeyFransızlarıngelişiniDevlet-iAliye’nin izninebağlıyordu.ValiEbubekirPaşa:“BakMuratBey.Böylelafsanayakışmaz.ÂliOsmanDevleti

Fransızların İslâm memleketlerine girmesini terviç etmez, hemen cengehazırlanınız.”dedi.Mısır’daMuratBeybütün ileri gelenleri toplayarak istişareye başladı. İlk

tedbir olarakMısır’daki Fransız konsolosu ve tüccarı hapsedildi ve hemenharphazırlığınabaşlandı.FakatbuhazırlıklaraMısır’ıarpalıkedinmişemirlerbirşeyvermeyipmasraflarıhalkayüklediklerindenherkesbirdefadahahayalkırıklığınauğradı.

Ayak takımı cenge çıkmazdan önce “Buradaki Hristiyanları öldürelim.”dedilerse de Vali Ebubekir Paşa, “İslâm şeriatına uymaz” diye bu teklifireddetti. İslâmlarınher asırdagörülenbugibi insanlıkduyguları İspanya’daİslâmlara uygulanan zulümle karşılaştırılırsa İslâmiyet’in şerefi meydanaçıkar.

Devlet-i Aliye Avrupa devletleri içinde en evvel Fransızlarla antlaşmayapmıştı.FransakralınıŞarlken’denkurtaranTürklerdi.Fransa’nıntavsiyeleridaimaiyikarşılanırdı.HattaKaynarcaAntlaşması’nayolaçmışolanharbedeFransızların tavsiyesi ile girmiştik.Fransız İhtilali’ndeFransızlar her taraftanefretlekarşılanırkenOsmanlıülkesinde iyimuamelegörürlerdi.Buyüzdenİngiltere’nin husumetine de maruz kalmıştı. Bu şartlarla Napolyon’unİskenderiye’yizaptetmesiakılalmazbiriştirveFransızİhtilali’ninnedereceahlâkbozucuolduğununbirdelilidir.

Bonapart, Mısır’da şöhret kazanıp Fransa’da idarenin başına geçmekistiyordu. Dirijanlar ise onun Fransa’dan uzaklaşmasını istemiyorlardı.“NapolyonMısır’dadolaşacağınaFransa’yıdüzeltsevatanınadahaiyihizmetederdi.”düşüncesindeidiler.

Bonapart İskenderiye’den İstanbul’daki Fransız elçisine gönderdiği birmektupta: “Bizim niyetimizin, Devlet-i Aliye ile iyi geçinmek olduğunubildiresin.” diyordu. Napolyon’un maksadı anlaşılınca Devlet-i Aliye deRusyaveİngiltereileittifakyapmaküzereteşebbüsleregirişmiştir.

MuratBey, 20 bin askerle Fransızların karşısına çıkmak üzere yola çıktı.Maiyetinde Devlet-i Aliye’ce tardedilmiş olan Trabluslu Ali Paşa veAzimzâde Nasuh Paşa bulunuyordu. Murat Bey’in ordusu talimsizdi vetalimlibirordunungücündenhabersizdi.

Fransızordusuhareketindendörtgün sonraNilkıyılarınavardı.Bonapartaskeriniayırıpherfırkayıbirkareşeklinegetirmiş,ağırlığıkareninortasına,topları da köşelere yerleştirmişti. Çarpışma Muharrem’in 29. günü, Cumagünübaşladı.KölemenlerdoludizginkılıçlaFransızlarınüzerineatıldılar ise

de top atışı ile karşılandılar ve çok zayiat verdiler. Murat Bey’in Nil’dekicephane gemileri de top atışı ile uçuruldu. Murat Bey bütün ağırlıklarınıbırakıpkaçmayamecburoldu.

Murat Bey’in bozgun haberi Mısır’a ulaşınca memleket ileri gelenleritoplanarak metrisler kazıp savunmaya karar verdiler. Eli silah tutan herkesvazifeyeçağırıldı.Zenginlermallarınıfukaraevlerinetaşıyorlardı.

Fransız topçusunun ateşine Mısır süvarisi dayanamayıp dağıldılar. PazargünüşehrinilerigelenleriCamiü’l-Ezher’detoplanarakBonapart’abirteslimmektubu yazdılar. Mektup, Bonapart’ın eline geçince: “Sizin büyüklerinizemniyetlerivehuzurlarıiçingüvenleyanımagelebilirler.Niçingecikiyorlar.”dedivebumealdebirmektupyazarakonlaragönderdi.

MektupKahire’yevarınca iki şeyhBonapart’ınyanınavardılar.Bonapart:“Öteki ileri gelenler de gelsinler, korkmasınlar.” dedi. Bunu üzerine bazışeyhlerdahaBonapart’ınyanınagittiler.Ayaktakımıiseogünilerigelenlerinevleriniyağmailemeşguldüler.

Ağustosun4.pazartesigünüFransızlarKahire’yegirdiler.Bonapart,Elif-iMehmet Bey’in konağına indi. Ertesi gün 10 kişilik bir divan kurdu. Kadıİbrahim Ethem Efendi de bu divana dahildi. Divan üyeleri Mısır halkınınancakTürklere itaat edeceğini söylediklerinden kadim hanedandanMehmetAğaveHasanAğaihtisapeminitayinedildiler.Buarada“Bartelmi”adlıbirHristiyan şahıs kethüda tayin edilmişti. Bu adam bir dükkânda çıraktı veaşağılıkbiradamdı.Halkgözündebuiyigörülmedi.

Fransız askeri şehirde kimsenin mal ve ırzına tecavüz etmez ve satınaldıklarışeylerinbedelinifazlasıileöderlerdi.Alışverişarttığındanfakirlerinellerigenişlemişti.

Bir müddet sonra ünlü İngiliz Amirali Nelson, İskenderiye önündekiFransız donanmasını yakalayıp yaktı. Fransız donanmasının mahvolmasıüzerine Bonapart artık Fransa’dan ümidi kesmişti. Ordusuna taze kuvvetalamayacaktı. Hristiyanlığı inkâr ve İslâmlığı benimseme gibi hareketlerlehalkıkandırmayaçalıştıfakatkendisinegüvenenyoktu.

Bonapart,İslâmkadınlarınıyüzleriaçıkolaraksokaklardagezdiriroldu.Buise Müslümanların canına dokunmakla birdi. Sokakları genişletmek içinşunun bunun dükkânını yıkılması da husumet uyandırıyordu. Vergiler deağırlaşmayabaşlamıştı.

Bu sırada Bonapart, Cezzar Ahmet Paşa’ya yolladığı mektupta:“Fransızların Devlet-i Aliye ile ittifakı malûmdur. Fakat İngiliz bizimHindistan’dakiyerlerimiziişgalettiklerindenMısır’agelmeyemecburolduk.Bu daDevlet-i Aliye’nin izniyle oldu.Devlete âsi olanHindistan’a geçmekistiyoruz.Hutbede Sultan’ın ismini devam ettiriyoruz. Bizden emin olasınız,ticaretyollarınıaçasınız”diyordu.

CezzarPaşa,Fransızlaragüvenmediğindenmektubugetirenadamıkovdu.BonapartbunaçoköfkelendivehemenCezzar’ınüzerinevarmahazırlığınagirişti.CezzarAhmetPaşadahalkıBonapartaleyhinekışkırtmayabaşladı.

Mısırlılar da Devlet-i Aliye’nin Fransa’ya harp açmasını ve Cezzar’ınMısır’a gelmesini ümitle bekliyorlardı.Mısır’ın işgali üzerine Bâb-ı Âli’demüteaddit defalar danışma meclisleri toplanarak müzakereler yapıldı. Bumüzakerelerde Cezzar’ın Mısır Valiliği’ne tayini teklif edilmişti. HerkesCezzar’ın ehliyetinden emindi. Yalnız Valide Kethüdası Yusuf: “CezzarMısır’ıalır,amaonuMısır’dankimçıkarır.”demişti.

Osmanlı Devleti, İngiltere ile ittifak yapmaya mecburdu. Fransa’ya harpilan etmesigerekirdi.Fakat tedarikât eksikti.Buyüzdenvakit kazanmakveAvrupadevletleriylemüzakereyegirişmekzorundaidi.ŞimdilikhiçolmazsaFransa ile resmî haberleşmenin kesilmesi gerekirdi. Fakat İstanbul’dakiFransız elçisi türlü dalaverelerle buna da mâni oluyor, zaman kazanmakistiyordu.

HertarafaNapolyon’unkötüniyetlerinedairikazmektuplarıgönderildi.BuaradaMekkeŞerifi’nedurumuVehhabîlerinreisinebildirmesitembihedildi.Napolyon’unVehhabîlerle temasageçtiği haberleri duyuluyordu.Vehhabîlerise kendi mezhebinden olmayanları kâfir ve din düşmanı saydıklarından,Fransızların Mısır’ı işgal etmelinden dolayı kıllarını kıpırdatmayacaklarıaşikârdı.Neçareki;bunlardevlettarafındangereğigibibilinmiyordu.

Bu sırada İngiliz Amirali Nelson’un Fransız donanmasını yaktığı haberigeldiveİstanbulbunaçokmemnunkaldı.İngilizelçisivasıtasıylaNelson’unmaiyetindeki askere dağıtılmak üzere iki bin altın verildi. İngiliz elçilerininbeşçiftekayıkyerineyediçiftekayığabinmelerineizinçıktı.

Padişah III. Selim, Sadrazam İzzet Paşa ile Şeyhülislâm Ârif Efendi’ninMısır’ıkorumahususundagevşekdavrandıklarınıgörünce;ReisülulemaAşirEfendi’yi şeyhülislâmlığa, ErzurumValisi Ziya Yusuf Paşa’yı sadrazamlığagetirdi.FransızmaslahatgüzarıBâb-ıÂli’yeçağrıldı,Fransa’yaharpaçıldığı

bildirildi. Maslahatgüzar ve maiyeti Yedikule’ye gönderilip hapsedildi. Busırada Bonapart’ın Akka’ya doğru hareket ettiği duyulunca yedi yüz kadarNizam-ıCedidaskeriCezzarPaşamaiyetineyollandı.

birincicildinsonu…

YayınNo:43

Tarih:08

OsmanlıİmparatorluğuTarihi-2/AhmetCevdetPaşa

GenelYayınYönetmeni/Ahmetİzci

YayınKurulu/Doç.Dr.MustafaGencer

Doç.Dr.DündarAlikılıç

Yrd.Doç.Dr.AbdüllatifArmağan

GayeYavuzcan

İrfanBülbül

Editör/Uzm.MustafaGüçlükol-BilgeBozkurt

Transkripsiyon/A.BasadKocaoğlu

İçTasarım/AdemŞenel

Kapak/YunusKaraaslan

Baskı-Cilt/ÇalışOfsetDavutpaşaCad.YılanlıAyazmaSk.

No.8Topkapı-İstanbulTel:02124821104

5.Baskı/Ağustos2011

İstanbul,Ağustos2011

ISBN:978-9944-978-48-4

T.C.KültürBakanlığıSertifikaNo:14111

©İlgiKültürSanatYayıncılık2011

İlgiKültürSanatYayıncılık

ÇatalçeşmeSokak.No:27/7

Cağaloğlu/İSTANBUL

Tel:02125263975

Belgegeçer:02125263976

www.ilgiyayinevi.com

ilgiyayinevi@gmail.com

YEDİNCİKISIM

1798SENESİOLAYLARI

Fransa’yaKarşıİngiltereveRusyaileYapılanİttifakveBazıOlaylarOsmanlıDevleti, Napolyon’unMısır’ı istila etmesi üzerine, Fransa’ya harpilanetmiş,baştaİngiltereveRusyaolmaküzereFransa’yakarşıbazıAvrupadevletleriyle anlaşmalar yapmak kararını da vermiş, vezir İsmet Bey ileDışişleriBakanıAtıfEfendibukonudagörüşmelerebaşlamışlardı.

Osmanlı Devleti, İngiltere ve Rusya’nın kesin olmamakla beraber,Fransa’ya karşı birlikte harekete geçmeleri kararlaştırılmıştı. Bu aradaKaradeniz’dekiRusyadonanmasınınAkdeniz’egeçmeküzereolduğuRusyaelçisi Tamara tarafından haber verilmiş, izin çıkmış ve Rus donanmasıBüyükdereaçıklarındademirlemişti.

Nekadaribretvehayretlekarşılanacakhâllerdendirkidahabirkaçyılöncetopraklarını Rusya’dan ve Avusturya’dan korumak için Fransa’dan medetuman ve her hâlinden kuşkulandığı İngiltere’ye karşı güvenilir birmüttefikarayan Osmanlı Devleti, Avrupa’da olayların umulmayan gelişmesi üzerineMısır’ıFransa’dangeri alabilmek için İngiltere’ninve topraklarınıkorumakiçindeRusya’nınyardımınabaşvurmuşoldu.

İngilizler,herzamanolduğugibi,böyledurumlardayalnızkendiçıkarlarınıve sonuçlarından nasıl fayda sağlayacaklarını düşünürler. Yine öyle oldu.İngilizler deniz gücünü harcamamak için İskenderiye’ye dahi askerçıkarmalarıhususunda,RusveOsmanlıdonanmalarınıkandırmayıbaşarmıştı.Bunakarşılık İngiltere,OsmanlıDevleti’neotuz top, binKarabina, beş yüzfıçıbarutgöndermiş,madencilikteveinşaatçılıktaişeyarayabilecekbirtakımaletlerhediyeetmişti.

Rusveİngilizdonanmaları,Akdeniz’debiraradahareketegeçerek,Çoka,Zanta ve Kefelonya adacıklarını ele geçirdiler. Mısır’a giderken ahali ileanlaşma fırsatınıbulupadalara çıkanFransız askerleri, adalardanbirerbirersürüldü.BuaradaSelanik’tepatlakverenbirayaklanmakolaycabastırıldı.

İspanya,OsmanlıDevleti ilebirticaretanlaşmasıyapmayıistedi.Buistekolumlukarşılandıveİspanyaileticaretanlaşmasıimzalandı.

KadıveNüvvablarıncahilkimselerdenseçilmemesine;bu işe layıkbilgilive ahlâklı kimselerin gönderilmesine çok dikkat edildi.Neticeye bağlanmış

davaları para yiyerek bozmasınlar diye kadılara sıkı tembihler yapıldı.İmamlık ve hatiplik için ehil ve layık kimseler bulunması gerektiği sarayınemriolarakhertarafabildirildi.

Her yıl Kâbe örtüsü Mısır’da yeniden dokutturulur ve Mısır hacıları ileKâbe’ye gönderilirken bu sene, Mısır’ın elden çıkmış olması yüzündenİstanbul’da, Sultanahmet Camii’nin şadırvan avlusunda dokunup işlendi vepadişahagösterilipbeğendirildiktensonraÜsküdar’ageçirildi.

Fransızların Mısır’ı ele geçirmeleri Mekke yakınındaki Müslüman halkıçok üzmüştü. O civardaki şeyhlerden birinin halkı coşturması üzerineönemlice bir kalabalık Mısır’ı kurtarmak amacı ile coşup yola çıkmıştı.Yollarda onlara katılanlar olmuşsa da düzenli ve silahlı Fransız askerikarşısında bu nizamsız kalabalık perişan olmaktan başka bir şeyyapmamışlardır.

CezzarAhmetPaşa’nınNapolyon’uMağlûpEtmesiCezzar Ahmet Paşa, Fransızlardan öç almayı aklına koymuştu. Onun bunubaşaracakgücüvecesaretivardı.OsıradaNapolyonBonapart, İslâmıkabuletmiş görünüyor, kendisinin Osmanlı Devleti ile müttefik olduğunu ilerisürüyor, Cezzar Paşa’nın ve Mısır emirlerinin de kendi başlarına hareketettiklerini söylüyordu.Fakat halk, bununbasit bir yalandan ibaret olduğunuartık anlamıştı. Şam tarafından gelecek kurtarıcı Osmanlı birliklerinibekliyordu.

Napolyon’un ordusu,Mısır’da kuşatılmış hâlde idi. Bütün kıyıları İngilizdonanmasıtutmuştu,kuşuçurmuyorlardı.Bonapart,biradamının,İskenderiyelimanındaki Osmanlı gemilerinden birine binip İstanbul’a gitmesini veOsmanlı Devleti’ne, Mısır’ı işgal etmekteki gayesinin, Kölemenleri yolagetirmek ve İngilizlerin Mısır’ı ele geçirmelerine engel olmak olduğunuanlatmasınıistedi.Fakatbuelçihapsedilipİstanbul’aesirgibigönderildi.

Bonapart,bu şekildebir çıkışyolubulamayınca,olancagücüyle ilerleyip,hazırlığınıbitirmedenCezzarPaşa’yıezmeyiaklınakoydu.BunuhaberalanCezzar Ahmet Paşa, Akka Kalesi istihkâmlarını onarttı. Hayfa ve Yafataraflarınatopveaskergönderereksavunmayaoradanbaşlamayıkararlaştırdı.

Bonapart,Mısır’ın korkak ve riyakâr ulemasını bir araya toplayıpMısır’ıönce Allah’a sonra onlara emanet(!) ederek yola çıkacağını ve bütünmaksadının Mısır’ı Kölemenlerin ve yiyicilerin zulmünden kurtarmakolduğunu bir kere daha ilan etti. “Ben gelene kadar askerlerimden birininburnu kanarsa şehirlerinizi topa tutar yakarım.” diye gözdağı verdi. Arada

herhangibirsızıltısıolanlarınkadılarabaşvurmasını,onlarınvereceğihükmeFransızların da riayet edeceklerini söylemek suretiyle, Müslüman halkıngönlünüalmayaçalıştı.

Bonapart, beş alay yetişkin piyadeden, dört alay usta süvari ile bin kadarbiniciden ve bin altı yüz topçu neferinden meydana gelen birliği, karadan,denizdendeonyediparçagemidenibaretdonanmasıileAriş’eulaştı.Kaledeyedi-sekiz bin asker vardı. Mısır emirlerinden bazıları da burayasığınmışlardı.

Bonapart, kaledekilerin teslim teklifini kabul etmemeleri üzerine toplarlakaleyidövmeyebaşladı.Kuşatmanınsekizincigünüiçerdekilerteslimolacakiken; Mısır emirlerinden Kasım Bey, şuradan buradan topladığı bir miktaraskerle kuşatılmışlara yardıma geldi. Kaledekilerin umutlanmasına meydankalmadanBonapart,KasımBey’leaskerlerinibirgeceiçindedarmadağınetti.Ümitsiz, cephanesiz, erzaksız kalan kale, teslim olmaktan başka çarebulamadı.

Bir kalenin daha elden gittiği haberine Mısır Müslümanları üzülmüşgörünmüşlerse deMısır çingeneleri ile Hristiyanlarımemnunluklarını açığavurmaktankendilerinialamamışlardı.Bonapartisetekraretrafaşöylehaberlersalıyordu:

“Biz sizleri Kölemenlerle Cezzar Paşa’nın zulmünden ve baskısındankurtarmaya çabalıyoruz. Bizim kavgamız onlarladır. Kimse kendisine birzarar geleceğini vehmetmesin. Bizi kâfir diye hor görmesinler. Biz İslâmdinini sayan ve seven kimseleriz. Kazaskeriniz, müftüleriniz sizleri dinîkurallaragöreidareetmeyeveihtiyaçlarınızıgidermeyebaksınlar.”

Bu arada Gazze, küçük bir direnişten sonra teslim oldu; Yafa’ya teslimolmalarıiçinhabercigönderdi.YafalılargelenelçiyiöldürdülerveFransızlarakarşıepeycedayandılarisedeorasıdadüştü.Elçininöldürülmesi,Bonapart’ıçileden çıkardı. Şehri yakıp yıkmaktan, ahalisini kılıçtan geçirmekten venelerivarneleriyokyağmaettirmektenkendinialamadı.

Ne kadar Yafalı ele geçtiyse, esir tutulduysa tekrar birleşip kendisininyolunu keseceklerini düşündüğü için serbest bırakmayı göze alamadı. İşinkolayını onları öldürtmekte buldu.Medenî olduğunu iddia eden bir adamınyaptığıişbuidi.

Ehli İslâmı, kendilerine silahla karşı koymadıkça hoş tutacağını, o güne

kadar ilan edip duran Napolyon Bonapart, Yafa’daki bu vahşî davranışıylaahali üzerindeki etkisini büsbütün kaybetti ve belki de“Akka’da nasıl olsasonundaölümvar!” diye askerin bütün şiddeti ile dayanmasına ve ahalininonlaracanlabaşlayardımetmesinesebepoldu.

Bonapart,ordusuylabusefer,dağyoluylaYafa’danHayfa’yadoğruilerledi.Yoldabirgeçitte,CezzarPaşa’nınbirmiktaraskeriilekarşılaştı;epeykayıpverdiamasonundaonlarıdayenipyolunuaçtı.

Hayfa’dadirenişimkânıyoktu.Cephaneveerzak,Akka’yanaklolunmuştu.AhaliBonapart’ıaçıkçakarşıladıveşehriisteristemezteslimetti.Bonapart,Akka yakınlarına kadar ilerleyip orada siperler açmaya ve savaş imkânlarıhazırlamayagirişti.

BuaradaŞam’dangelenİslâmaskeri,Nasırayakınında,GeneralKleber’inkumanda ettiği Fransız askeri ile karşılaştılar; onları sarıp tam haklarındangeleceklerdi ki Bonapart imdadına yetişti. İslâm askeri, üzerlerine bütünFransızordusugeldikorkusuiledağılıverdi.

BöylecekendisiniemniyetealmışolanBonapart,siperlerinitamamladıktansonra Akka üzerine şiddetli bir ateş açtı. Cezzar Paşa’nın savunma şiddetiondan geri kalmıyordu. Üstelik limandaki İngiliz ve Osmanlı gemilerinintopları da işlemeye başlamıştı.Yirmi dört saatlik böyle sürekli ve etkili birçarpışmanın sonunda Bonapart, burayı kolay kolay ele geçiremeyeceğinianladı.Akka’nınYafa’yadaHayfa’yadabenzemediğinigördü.

BusıradaDimyat’tangelencephaneyardımınındaİngilizlerelinegeçtiğinihaber alınca büsbütün üzüldü. Bir yandan da Osmanlı’nın, Cezzar Paşa’yayardımiçingönderdiğicephaneyüklübirgemiileiçindekionaltıbinaltınındaFransızlarınelinegeçmesiyüreğinebirazsuserpti.

Bu arada civarda ne kadar Arap kabilesi şeyhi varsa hepsi, Bonapart’ınMısır’danAkka’yadoğrugeldiğinivesatınalınabilensahtedinadamlarınavekabileşeyhlerineparaveyüzverdiğinibilerek,onasokulabilmekiçinemirleriveyatesirlerialtındaolanhalkı,satmaktaveteslimetmektebirbirleriyleyarışettiler.

Lübnan halkı ise Cezzar Paşa’nın şerrinden kurtulmak için Fransızlarınkoltuğualtınasığınmayıkârsaydılar.Bonapart’ınaskerleriylehoşgeçinmeyeve onlara ucuz fiyatla erzak satmaya giriştiler. Sadece Dürzîler, HalepyakınlarınaveyadağbaşlarınagöçederekFransızlardanuzakdurmayıdahadoğrubuldular.

Kuşatmadevamediyordu.KâhFransızlarkesinbirdenemedahayapıpkalesurlarınasaldırıyorlar,kâhkaledekilerfırsatbulupdışarıfırlayarakFransızlarıkırıp içeriye dönüyorlardı. Bu hücumlardan birinde General Bon, içeridenyağmur gibi yağdırılan gülleleri hiçe sayarcasına surlara tırmandı: Hattaşapkasını bile içeri atıp:“Sıra vücutlarımıza geldi.” demeye getirdi ise deiçerden atılan bir taşla beyni parçalandı. Bu arada Fransız ordusunda taunhastalığıgörüldü.Epeyaskerbuyüzdenkırılıpgitti.

Cezzar Ahmet Paşa, Akka’yı kaybederse, harpte ölmese bile sonradankellesinineldengideceğinipekâlâbiliyor;onuniçinbumücadeleyiölümvekalımsavaşısayarakcanınıdişinetakmış,dövüşüyordu.BonapartiseFransaile haberleşemez hâlde idi. Mısır’da ve Arabistan’da asıl kuşatılmış vekapanmış kalan kendisi ve ordusu idi. Bütün hıncı ile Akka Kalesi’nesaldırıyor,onunişinibitirdiktensonrakendidurumunudeğerlendirmeyesırageleceğinidüşünüyordu.

Artık Bonapart, Mısır’da itibarının azaldığını, uyandırdığı korkunungeçtiğini, yaptığı propagandaların tesirsiz kaldığını, foyasının meydanaçıktığınıiyiceanlamayabaşladı.Mısır’dayeryerayaklanmalaroluyor,çölünşurasında,burasındayarıyerleşmişFransızbirliklerinesaldıranlara,erzakvecephanesini yağmalayanlara rastlanıyordu. Napolyon’un talihi iyice tersinedönmüşgörünüyor,OsmanlıDevleti yenidenumutlanıyor, İngiltere şarktakiçıkarlarınıFransızlarakaptırmamakiçinbirkatdahagayretegeliyordu.

Başka çare kalmadığını gören Napolyon; son bir gayretle Akka’yı elegeçirmeyiaklınakoydu.GeneralKleber’iNasıra’danimdadaçağırdı.Fransızordusu, Asya ve Afrika’daki bütün gücü ile Akka Kalesi’ne yüklendi.Akşama kadar çok şiddetli çarpışmalar oldu. Akşamüstü Fransızlar surlaratırmanıp Ali Burcu denilen kısmı çökerttiler. Kaledekiler onlardan yaman,atikvegözüpekdavranıpkılıçkılıcahattabıçakbıçağadeğil;yakayakaya,yumrukyumruğasavaşmayabaşladı.

İçerigirenFransızlar,altındalağımolankısımlarayönelmişler,kaleyiiçtenfethettiklerini sanmışlardı.CezzarAhmet Paşa kale elden gidince hiçbir işeyaramayacakbarutlarladolulağımlarıateşeverinceçoğuhavayauçtu.YerlereyuvarlananlarıCezzar’ınaskerleribirhamledekılıçtangeçirdiler.

Zaman zaman Fransızları topa tutan İngiliz Amirali Simit, kaleninakıbetinden ümidini kesmiş idi.Kalenin kesin kurtulduğunu ve Fransızların

perişanolduğunuhaberalınca,şaşırmaktansevinmeyevakitbulamadı.

KaledenyenilmişvedarmadağınolmuşdışarıfırlayanFransızlardanbirkaçyüz tanesi şehir camiine sığınmışlardı. Ellerindeki son imkânlarla mutlakakıbetleriolanölümlerinigeciktirmeyeuğraşıyorlardı.Nihayetteslimoldularfakat Yafa’nın ve başka yerlerin masum ve silahsız halkı gibi asılıpkesilmediler,yokedilmediler.Canlarıkendilerinebağışlandı.

Mısır’aböyleyenilmişveezilmişdönmeyikendineyediremeyenBonapart,ertesigünyinesaldırıyageçti.Buseferdeİstanbul’danyetişenNizam-ıCedidaskerlerisavaştekniğineuygundavranışlarlaFransızlarıgerisiperlerinekadarkovalamayı başardılar. Bonapart’ın askerinde, bir yandan veba salgını, biryandansavaş,biryandandabaşkaldırmalaryüzündenpekhayırkalmamıştı.

Napolyon’unartıkAkka’yıalamayacağıkafasınadanketti, İşeyararfakatnakli imkânsıznesivarsagömüpkaybederekordusu ileHayfayolunu tuttu.CezzarAhmetPaşakalekapılarınıaçıparkalarındanbütünkuvvetleriyleonukovalamayakoyuldu.

Bonapart askerlerinin yaralı ve bitkin olanlarını, sedyelerle MüslümanesirleretaşıtarakYafa’yayaklaştıamaarkadanCezzarAhmetPaşa’nın,avınınkokusunu almış kaplan gibi yetiştiğini fark edince oradan Gazze’ye kaçtı.Oradadaduracağınıaklıkesmeyince,araçvegereçlerininçoğunukendieliyleyakıpyokedeedehastalarını,yürüyemeyecekkadaryaralıveyorgunolanlarıdaafyonruhuiçirerekAriş’desoluğualdı.

SaintHelenadasındasürgünikenyazdığıhatıralarındaBonapart,busavaşgünlerindenbahsederkenşöylediyor:

“Fransa donanması Ebû Hur’de İngiliz donanmasına yenildikten sonraMısır seferinin iyi bir sonuçla bitmeyeceğini anlamıştım ama Mısır’da birmüddetkalmayıvetalihimikaradadenemeyisonçareolarakgördüm.AradaFilistintarafınagidipyeniişgallerlekendimiveordumuoyalamakdurumunadüştüm.

ÇölünortasındaikenbirdehaberaldımkiAkkataraflarınabanadüşmanaskerler birikip duruyor. Ne çare ki bu kale, kolayca zaptettiğim ötekikalelerdenfarklıolarak,vaktiylebirFransızmühendisitarafındanadamakıllıonarılmışvesağlamlaştırılmıştı.Uzunsürenkuşatmalardanvesaldırılardansonrabuiştenvazgeçtim;güçbelageriyedöndüm.”

Bonapart’ın,başarısızlığınamazeretolarakkaleninsağlamlığınıvebuaradabirFransızmühendisininmaharetinibelirtmesioldukçayersizbiravunmadır.Fransızlarla dost olduğumuz sırada gerçi bu kaleyi bir Fransız mühendisionarmıştı ama kalenin sağlamlığı zafere engel olacak şey değildi. SavaşıCezzar’ın kazanmasının sebebi emrindeki askerlerinin, Fransızlardan dahafazlayiğitlikvekahramanlıkgöstermesindenbaşkaşeydeğildir.

Mısır’ıelegeçirenBonapart,Arabistan’ınhertarafınaoyalayıcıvetavlayıcımektuplar göndermişti. Bu arada o zamana kadar İstanbul’da, asi olarakbilinen,neredeysekellesi istenenCezzarAhmetPaşa’yada iltifat etmekten,kendisine bir çeşit bağımsızlık vaat eden haberci göndermekten geridurmamıştı. Cezzar Paşa bu haberciyi dinlemeye lüzum görmeden dışarıatmıştı.

İstanbul’danvesaraydanancak iyilikvehürmetgörenMekkeEmiriŞerifGalip, Bonapart’a boyun eğmekle kalmamış, onu âdeta teşvik eden bir demektupyazarakyaranmayaçalışmıştı.Böyleyapmaklaelinegeçecekolandabelki bir miktar para ve Mısır’dan gelecek gümrüksüz kahve idi. İştePayitahtınbaşkaldırıcıvekafatutucubiradamdiyehorgördüğüCezzarPaşaveişte,PeygamberhafididirdiyehürmetettiğiŞerifGalipEfendi.

1799SENESİOLAYLARI

NapolyonBonapartileİlgiliKısaDeğerlendirmeBonapartMısır’ıişgaledince,KöseMustafaPaşa’yıesiralarakonubüyükbirkonağa oturttu ve bol ikramlarla ağırladı. Fransa’dan gelmesini beklediğiyardımdanümidi kesilip deOsmanlıDevleti’ninMısır’a büyükbir ordu ilegelmekteolduğunuanlayıncaMısır’dançıkıpgitmeninendoğruyololacağınıdüşündü.OsıralardaFransa’yıidareedenlerinitibarıazalmışvememleketinişlerikarışmışolduğuiçin,oradaistediğigibiatoynatacağımeydanınaçılmışvefırsatıngelmişolduğukanaatinevarmıştı.

OsmanlılarlaanlaşmakonusundaesirettiğiMustafaPaşa’danfaydalanmakistedi.MustafaPaşaaracılığıileOsmanlılarayaptığıteklif;Mısır’dahutbeninve paranın yine padişaha ait olması, hacıların serbestçe Mekke’ye gidipgelmelerikaydıileFransızlarınMısır’dakalmalarınınkabuledilmesiidi.

BuaradaBonapart,Mısır’ıablukaetmişolanİngilizamiraliSmit’tenbarışşartlarınıgörüşmeküzereFransa’yabirgemigöndermesiiçinizinalmıştı.Bufırsattan faydalanarak Mısır’dan gizlice savuşmayı başardı. Amiral,Napolyon’un kaçtığını haber alınca arkasından gemi gönderdi amayakalanmasıkısmetolmadı.

BonapartMısır’da dört ay kalmıştı. Yerine General Kleber’i bırakmış veona,dörtayakadaryardımgöndermezse İngilizleraracılığı ileOsmanlılarlaanlaşıpMısır’ıMüslümanlaraterkedebileceğinibildirenemirlerdeyazmıştı.

NapolyonMısır’da28.500kişibırakmıştı.Buaskerincephanesiveerzakıvardı.CivardadolaşanİbrahimBeytakımındankorkusuyoktu,fakatOsmanlıbaşkumandanınınbirbüyükorduilegelmekteolduğuhaberikaygıvericiidi.BuişgaldenbıkıpusanmışolanFransızlar,Bonapart’ınböylegizlicesavuşupgitmesinihainliğinevermişler,onutenkidebaşlamışlardı.

Kafesinden kaçan kuş gibi İngilizlerin ağından kurtulan Bonapart,Fransa’ya kapağı atınca, İtalya’daki eski başarıları ve Mısır’da uzaktanbaşarılıgözükendavranışları ilekazanmışolduğuşöhretinebufirarı ilebazışeylerdahaeklemişolarakuğradığışehirlerdenParis’evaranakadarFransızhalkındanolağanüstübirsaygıgörmüştü.

O sırada Fransa’da devletin itibarı iyice azalmış, memleketi huzurakavuşturabilmek için yeni bir sistemin, yeni bir liderin şart olduğudüşünülmeyebaşlanmıştı.Paris’evardığındakendisinitanımakveağırlamakisteyenlerin tertiplediği ziyafetlerden göz açamaz hâle gelmişti. Birkaç güniçindeşunuanladıkiakıllıcadavranırsa,hükûmetielinealmasıveFransa’yahâkimolmasımümkünidi.

FransızlarıngözündekurtarıcısayılanNapolyon,Mısırseferinde,vatanıvemilleti için hiçbir şey kazanamamış fakat zarar ve ziyanı çok olmuştu.FransızlarınozamanakadarDoğuillerindehersözükılıçgibietkiliidi.HeleOsmanlı Devleti, dış politikasında her devletten çok Fransa’nın telkinlerinigöz önünde tutardı. 1768-1769 senesinde sırf Fransız elçisinin teşviki ileRusya’yasavaşaçmıştı.

Bonapart’ınbirkorsangibiumulmadangelipdeMısır’ıistilaetmesi,DoğuhalkınınFransızlaragüveninibüsbütünbitirmişveartıkşarkaFransıznüfuzu,silahlarının gücü kadarı ile sınırlanmıştı. Bunların yerine İngilizlerin güvenkazanmışolmalarıdaayrıcaFransızlarınaleyhineolmuştur.

Fransızlar,ozamanlarbütündünyayahürriyetvemedeniyetörneğiolmakisterlerken,Ortadoğutarafındakandökücülükleünsaldılar.HeleBonapart’ınYafa’daki halka yaptığı vahşîlik en ilkel kabilelerin bile yapmadığı bir cinskasaplık olduğu için, yalnız medenî memleketler nezdinde değil, vahşîkabilelergözündebiletiksintiilegörülmesinesebepoldu.

Bu yetmiyormuş gibi Bonapart, Fransa’nın büyük bir donanmasınınyakılmasına,otuzbindenfazlaFransız’ınkırılmasınaveAkka’danyenilerekkaçan askerlerinin hastalarınaAfyon ruhu içirip zehirlenmesine sebep oldu.

BöyleceBonapart,dünyayaünsalacağımderken,kendimilletininezilmesinesebepoldu.

Milletininkaybetmesiuğrunakendisi içinherhangibirkazançeldeetmekbüyüklük değildir. Büyüklük, kendi çıkarlarını millete yolunda hiçesayabilmektir.GerçiNapolyondünyaya çok azgelmiş generallerdenbiridir,lakin onu Prusya Kralı Frederik gibi “Büyük” unvanı ile anılacak kişilerarasındasayamayız.

Bonapart bir büyüklük hastası idi. Sade kendinin ilerlemesi düşüncesinetakılıp kalmıştı. Hâlbuki Frederik gibi gerçek büyükler ise devletlerinin vemilletlerinin ilerlemesi için kendi rahatlarını ve huzurlarını terk etmişlerdi.Bonapart’ın kazancı az bir zaman içinde uçup kaybolup gitmiş, ötekilerinkazandıkları ise nice zamanlar milletlerin hayatlarında ve hafızalarındayaşayıpdurmuştur.

Mısır’daFransızlarınYenidenHâkimiyetiBonapart,Mısır’dangitmedenönceyazdığımektubu,KöseMustafaPaşailebirlikte esir düşen Divan hocalarından Rüştü Efendi ile Şam taraflarındatoplanmakta olan ordunun başındaki sadrazama göndermişti. Bu mektupta,aradan İngiltere ve Rusya’yı çıkarıp Osmanlı Devleti ile anlaşmayı teklifediyor ve Fransızların öteden beri Osmanlılara dost olduğuna dair dildöküyordu.

Sadrazam,“OsmanlıDevleti’ninmüttefiklerindenayrılmayıdüşünmediğini,ne gibi şartlar altında olursa olsun, ikili anlaşmaya yanaşmayacağını”bildirencevabınıRüştüEfendiilegönderdi.

RüştüEfendiMısır’avarıncakarşısındaBonapart’ınyerineKleber’ibuldu.Kleber, sadrazamın olumsuz cevabından yılmadı. Bonapart’ın tekliflerinibiraz daha yumuşatıp iltifatları biraz daha artırarak tekrarlayan bir mektuphazırlayıpRüştüEfendi’yeteslimetti.

Zavallı Rüştü Efendi, Kleber’le konuştuklarını anlatırken Rusya’dan sözaçıldığını,budevletinOsmanlı’yanasıldüşmanolduğunu,topraklarınanasılgöz koyduğunu Kleber’den dinlediği şekilde anlatmak saflığında bulundu.Bunun üzerine Rüştü Efendi, Ruslar duyar da sonra bozuşmak için bahaneyapar korkusuyla Sakız Adası’na sürüldü. Kleber, bu tekliflerinin hiçbirşekilde gerçekleşemeyeceğini biliyordu. Amacı, Osmanlı başkumandanınıbirazolsunoyalamakvegevşetebilmekti.

Bu sırada, Osmanlı başkomutanı, gün gün ilerleyerek büyük bir ordu ileGazze düzlüğüne ulaşmıştı. Bu orduda yeniçeri veKapıkulu denilen devletaskeriazdı.Çoğubirazzorlaseferekatılmışvenetarafyenilirseonuyağmayahazırkabileveaşiretçapulcularıidi.AmaMısır’danŞam’akaçanKölemenlerileMuratBey’inemrindeAriştarafındangeliporduyakatılanaskerler,azçokdisiplinlivehünerliidiler.

Ordunun kurmayları ve teknik elemanları içinde birkaç İngiliz, birkaçsığınmış Fransız subayı da vardı. Büyük ordu toplarından başka İngilizmühendislerikatırlataşınabilirtoplarınyapılmasınısağlamışlardı.

Osmanlı ordusunun kabara kabara geldiğini, Osmanlılarla bir anlaşmayapmanınvakitsizveimkânsızolduğunu,Bonapart’ınyardımgöndermekiçinbelirttiği dört aylık zamanın da geçtiğini gören Kleber’in, bu defa İngilizamirali Simit’e başvurmaktan başka çaresi kalmadı. Böylece İngilizlerinbilgisi altında, amiral aracılığı ile barış konuşmaları başladı. Kararlaştırılanesaslı maddeleri başkomutana kabul ettirmek üzere Amiral, Osmanlıordusununbulunduğuyerehareketetti.

Bu sırada Osmanlı ordusu, Bonapart’ın sağlamlaştırdığı ve 300 seçmeaskerlerle korunması sağlanan ve teslim teklifini kabul etmeyen ArişKalesi’ndeki Fransızlara karşı hücuma geçerek, çetin bir savaşa girişmişti.Osmanlılarkaleyi,nihayetsuruyakıpyıkmaksuretiyleharapbirhâldezaptamuvaffakoldular.

Amiral Simit işte bu sırada sadrazamla buluştu; Mısır’ı barış yoluylaboşalttırmanıntekçıkaryoluolduğunuodaanlamıştı.Müzakerelerpekuzunsürmedi; sonunda 22 maddelik bir antlaşma ile Mısır’ın boşaltılmasıkararlaştırılmışoldu.

Kleber’in, Fransa’daki devlet büyüklerine yazdığı Bonapart’ı yerdiği,FransızaskerininMısır’danekadarperişanveçaresizolduğunupekacıklıbirşekildeanlattığışikâyetmektupları,İngilizlerinelinegeçmişti.Bumektuplarıokuyan İngilizdevlet ve siyaset adamları,Fransa’nınbelini tambükmekveBonapart’ınmaceracılığınakesinbirdersvermişolmakiçinMısır’dakibütünFransızordusununharpesiriolaraktutuklanmasınıAmiralSimit’eemrettiler.

Amiral Simit, kendisi aracılığı ile kararlaştırılmış anlaşmanın devletitarafından tasdik edilmediğini, utanarak Kleber’e bildirince işler değişti.

Kleber, ya Mısır’da zafer kazanmak ya İngilizlerin elinde ölmekihtimallerinden birini seçmeye askerlerini davet etti. Fransızlar cankorkusuylayenibiryiğitlikçabasınadüştüler.

Osmanlı ordusu ise anlaşmaya oldu gözüyle bakmışlar; şuraya burayadağılmışlardı bile. Kleber çabucak hazırlandı, bizimkiler bir türlütoparlanamadılar.OrdudakiişeyararKölemenaskeriiseMısır’aOsmanlılarınsavaşla ve zaferle girmesinin, sonradan kurmayı düşündükleri nüfuzlarınagölgedüşüreceğiendişesindeidiler.Budurumudapekistemedikleriiçinsonçarpışmalaraneredeiseseyircikaldılar.

Barışyapıldıktanüçgünsonraböylebirdenbirebaşlayansavaş,otuzyedigünsürdü.Mısır,yineFransızlarınelinegeçti.KölemenlerinbaşıMuratBey,elaltındanFransızlarlaanlaştı.ÖncekiyapılananlaşmagereğinceFransızlarıalıp götürmeye gelen Osmanlı gemileri de Fransızlar tarafından zaptedildi.Mısır’da,Bonapart’ınFransa’yahâkimolduğuhaberidealınıncakendilerineyardımgönderirümidiileFransaordusu,Mısır’aiyideniyiyeyerleşti.

1799yılınınDiğerOlayları

Mısır’daki bu karışık olaylardan dolayı, Kâbe örtüsü yine Mısır’dahazırlanmayıpİstanbul’dayapılıpişlenmişveŞam’danhaccagidenkervanlagönderilmiştir.

Kâbe yakınındaki mukaddes taşlardan biri çalındığının ertesi günüMekke’debulaşıcıbirhastalıkbaşgöstermiş,birkaçkişininbirdenölümünesebepolmuştu.Hastalığın tesiri gündengüne arttı, ramazan sonlarınadoğruölenlerin sayısı her gün kırkı geçmeye başladı. Bu taş aklı pek başındaolmayanbirininterekesindeçıktı.Taşmeydanaçıkıpdayerinekonarkonmazhastalıkkesildi,ogünlerdeartıkhiçölenolmadı.

Taşın çalındığı yer, Kâbe’nin solunda çukur bir yer olup, Hazret-iİbrahim’inKâbe’yi yaparken çamur kardığı çukur yer olarak bilinir. Burasışimdi mermerle döşenmiş olup ortasında ise Hacer-i Ahmer (kırmızı taş)denilen bu taş durmaktadır. “Sarılık” olanlar bu taşı dilleri ile yalayıncarenklerivesağlıklarıyerinegelmektedir.

1800SENESİNDEOLUPBİTENLER

BuSeneİçindekiBazıGelişmelerveDüzenlemeler

Gürcü asıllı, eski sadrazam Yusuf Paşa, bu sene içinde öldü. ÖldüğündeMedine Muhafızı idi. Vehhabîlerin Mekke ve Medine’ye saldırıları onunzamanınarastlamıştı.Vehhabîlerekarşımukaddesşehirlerikorumaktahiçbiryararlığıgörülmediğiiçinyörehalkıbuölümesevinmişlerdibile.

YusufPaşa, liman reisi olanHasanKaptan’ın satın alınmış kölesi idi. İyiçalıştığı için efendisi onu genç yaşta azat etmişti. Fakat efendisinebağlılığından onun ölümüne kadar hizmet etmişti. Kış aylarındaKasımpaşa’da kahvecilik ediyor, yazın da donanmada çıraklık ederek uzakyerlerdengetirdiğimallarısatıpgeçiniyordu.

Gazi Hasan Paşa, onun bu açıkgözlülüğünü beğenmiş, biraz sermayevermişti. Hasan Paşa, Kaptan-ı derya olunca onu yanına veznedar almıştı.Sonradan kapıcıbaşılık rütbesi ile kapı kâhyası oldu. Böylece, saraya gidipgelmek fırsatı kazandı ve talihi büsbütün açıldı; önce vezirliğe, sonra dasadrazamlığayükseldi.

Devlet ve siyaset işlerinden habersizdi. Şeyhülislâm Müftü-zâde AhmetEfendi’nin dar görüşü yüzünden Rusya’ya sefer açmak gafletine düştü. Osırada Rusya’nın dostu Avusturya da bize harp açınca hangisinin üzerineyürüyeceğini şaşırıp günlerce bocaladı. III. Selim’in tahta çıkışından iki aysonra azledildi. Sivas ve Bosna valiliklerinde bulundu, Çok geçmedenyenidensadrazamveserdar-ıekremoldu. İstanbul’adöndüktensonra tekrarazledildi.1792senesindenberiCiddeValisiveMedinemuhafızıidi.

Mısır’dakiFransızişgalkuvvetininkumandanıGeneralKleber,Muharremayınınyirmibirincigünü,birhain softayıMısırKadılığı’na seçtive törenleyerineoturttu.Yenikadımakamınaoturduğugünöldürüldü.

GeneralKleber,Özbekiye’deoturduğuevinbahçesindegezerkenbiradamyaklaşıp dilekçe vermek üzere yanına yaklaşmış, generalin kâğıdabakmasındanfaydalanarakkoynundasakladığıhançerlebirkaçkeregöğsünevurmuş,generaloracıktaölmüştür.

Evinin tamiri için generalin yanındabulunanmimar elindeki değnekle buadamınbaşınabirkaçdefa indirmişsedekatilkaçmayıbaşarmışvemimarınbağırıp çağırması üzerine yetişen askerler, generallerini öldüren adamı birbahçedegizlendiğiyerdebulmuşlar.

YirmidörtyaşındakikatilinEzheröğrencisiolduğunusöyletmişler,kiralıkkatil olup olmadığını öğrenmeye çalışmışlar. Osmanlı başkumandanındanteşvik görüp görmediğini araştırmışlar. Nihayet işkenceler sonunda, katilinsadece hocalarından dört kişiye bu niyetini açtığını, onların da bu işten

vazgeçmesininasihatettiklerihâldedinlemediğinisöyletebilmişlerdir.

Süleyman isimli katil, hançeri tutan eli yakılıp kazığa oturtularaköldürülmüştür. O dört hocadan üçü ele geçirilmiş, bu davranışı bildiklerihâlde gelip Fransız makamlarına haber vermedikleri için sorgusuz sualsizbaşlarıkesilmiştir.

Nizam-ı Cedid askerlerinin Mısır seferinde yararlılıkları görülmüştü. Bufayda üzere bu sene içinde İstanbul’da Nizam-ı Cedid askerini çoğaltmakkararına varılmış, Levent Çiftliği’nde yetiştirilen askerlerden başkaÜsküdar’da yapılmakta olan kışlada da yeniden Nizam-ı Cedid askeriyetiştirilmesinekararverilmiştir.

Bu sene ayrıca alınan mühim kararlardan birisi de savaşlarda askerlerinkullanageldikleri eğri kılıç, şişhane tüfek, piştov ve bıçak gibi silahların,zamanın ilerleyen ve gelişen silahları yanında eski oklar, yaylar ve gürzlergibi kullanılması gülünç şeyler olduğu kanaatine varılarak tamamen terkedilmeleriiçinbirliklereemirlergönderilmesidir.

Bukararyerindedir;çünküeğrikılıççalımınagelmedikçekesmez;şişhanetüfek meydan muharebesinde bir defadan fazla atılamaz; hâlbuki yeniharplerdehangitarafdahafazlakurşunatarsaotarafkazanmaktaydı.Piştovlabıçağa gelince bunlar savaşta işe yaramayıp ancak askerlerin şehirlerdeedepsizliketmesineyaramaktaidi.

Buseneyapılantayinlerdenbirideşudur:Mısır’ıgerialmayagidenordudamüzakereleri idareetmekiçinbulunanReisülküttap(DışişleriBakanı)RasihMustafaEfendi’ninyerine,“İngilizMahmutEfendi”diyeşöhretbulmuşRaifMahmut Efendi’nin geçmiş olması ve bir de bu Rasih Efendi’nin kendiyanına, reis kesedarı ve protokolmemuru olarak aldığı oğlu idi ki bu oğlu,babasının yazdığını okuyamayacak kadar cahildi. Bunun hakkında şu beyitmeşhurolmuştu:

Kimdirdiyesorarsancühhâlinercümendi

RasihEfendizâdeAbdüşşükûrEfendi

RumeliOlaylarıDevlet,Mısır gailesi ile uğraşırken, Erzurum eyaletindenNiğbolu’ya kadarher yerde karışıklıklar ve başkaldırmalar vardı. BilhassaRumeli’de de işlerbüsbütün karışmıştı. Yol kesen, köy basan, adam soyan serseriler arttıkçaartmış,azdıkçaazmıştı.

Silistre Valisi Musa Paşa ile Tırhala mutasarrıfı Mehmet Paşa bunları

tepelemeye memur edilmişti. Mehmet Paşa, bu eşkıyayı yenmekte,sindirmekte başarı gösterdi ise de VidinMuhafızı Pazvandoğlu Osman, buserserileri sınır çarpışmalarında işe yararlar diye koruyup kullandığı içinköklerinikazımakmümkünolmuyordu.

Bunlar,kasabalarıyağmalamaklakalmıyorlar,bazenbirkaleyielegeçirerekoraya sığınıpdevletin kuvvetlerinekarşı koymak imkânını buluyorlardı.Birara,Plevne’yiveNiğbolu’yuböyleceelegeçiripbirindeyenilince,öbüründengelen kuvvetle birbirlerine yardım bile ettiler. Sonunda, bir hafta sürenkuşatmadansonraNiğbolueşkıyasıteslimoldu.

Bu eşkıyayı beslemek değilse bile kollamaktan suçlu Osman Paşa’nın“icabına bakmak” zamanı gelmişti. Şeyhülislâm konağında yapılan toplantısonundaOsmanPaşa’nınvezirliğikaldırıldı.NiğbolusancağıSilistreValiliğisınırlarıiçinealındı.

Mısır ordusuna katılmak üzere İstanbul’a gelen Trabzon Valisi TayyarMahmut Paşa, bu sırada yanındaki askerle birlikte Edirne’ye hareket etmeemrinialdı.Rumeli’yikasıpkavurmayadevamedeneşkıya,MahmutTayyarPaşa ile askerlerinin gözünü bir an önce yıldırmak için saldırıya geçtiler.Talimli askerler epey uğraştıktan sonra onları önce sindirdiler sonra daelebaşları Ciğercioğlu’nu öldürerek hepsini büsbütün teslim almasınıbaşardılar.

Rusçuk’tankarşıyaaskergeçirildi,EflakBeyideBükreş’tenyetişince, ikiateş arasında kalan eşkıya takımı da yenildi; kimi öldü, kimi esir alındı.BöylelikleEflaktarafıeşkıyadantemizlenmişoldu.

AvrupaDevletlerininhâliFransa’ya dönen Napolyon Bonapart, İngiltere ile anlaşmayı istemiş fakatİngiltere savaşı sürdürmeyi uygun bulmuştu. Avusturya da İngiltere’yekatılmıştı. Bunun üzerine Bonapart, bütün gücü ile hızla savaş hazırlığınıtamamlayıpbüyükbirorduileİtalya’yagirdi.

Marungo Meydan Muharebesi’nde Avusturya ordusu ile karşılaşıp, binkadar esir alıp, sekiz bin kadarını kılıçtan geçirerek yenmiş, bütün İtalya’yıeline geçmişti. Napolyon, bu İtalya savaşı sıralarında yerinden yurdundanolanPapalıkileelaltındananlaşmanınyollarınıaradı.Nüfuzunuveitibarınıkutsalsayılanbumakamadatasdikettirmeyeçalıştı.

Bonapart’a Fransa’da “BirinciKonsül” denmiş ise de hükümdardan farkıyoktu. Kral gibi davranıyor diye, cumhuriyetçiler onu sevmez olmuşlardı.“Krallığıkaldırdı”diyedekralcılar,onubaştanberiistemiyorlardı.

Bu arada, İngiltere’ye sığınmış olan Fransa eski kralı XVIII. Lui,Bonapart’abüyükyetkilerverütbelervermekşartı ilekendikrallığınıkabuledilmesini istedi.Bonapart’tanaldığıcevap:“Enazbeşbincesetüzerindengeçmeden Fransa’ya giremezsin.” oldu. Böylece kralcılar umutlarınıbüsbütünkestiler.Artıkikitarafdabirbirleriniyoketmektenbaşkaçıkaryololmadığınıdüşünüyorlardı.

Bu karışıklıktan yararlanmak isteyen Bonapart aleyhtarlı bir suikastdüzenlediler.BirkışakşamıBonapart’ıntiyatroyagitmekiçingeçeceğisokakköşesinde bir çukuru kurşun ve demir parçaları ile doldurup dinamitleateşlediler. Bonapart’ın arabası biraz hızlı gittiği için oradan bir-iki dakikaöncegeçmişbulundu.

Dehşetlipatlamadabirçokmasumlaröldüveyaralandı.Bazıyapılaryıkıldı.Bonapart, tiyatroyu soğukkanlılıkla seyredip sarayına döndü. BöyleceNapolyon’unhemcumhuriyetçihemdekralcıdüşmanlarıolduğuortayaçıktı.Bonapart, sonrabunufırsatbilipöncecumhuriyetçilerinsonradakralcılarınelebaşlarını cezalandırdı. Böylelikle halk, kendisine biraz daha bağlanmışoldu.

Avusturya İmparatoru Jozef, Marungo yenilgisinden sonra daha önceBonapart’la anlaşmadığına pişman idi.Yenilgiden sonraBonapart’tan aldığıyeniteklifehemenuymayahazırdıamaneçarekiİngiltere,yenilgidensonrahemenparayardımındabulunmuşveFransa’yaboyuneğmesinibirazolsunönlemişti.

Bonapart, ancak İngiltere ilebirlikteolursabarışmasasınaoturabileceğinianlayıp buna da razı oldu fakat bu sefer İngiltere, Mısır’dan elini eteğiniçekmeyerazıolmayacağıveAkdenizhâkimiyetinisağlamakiçinMalta’yıdazaptetmektenvazgeçmeyeceğinden,barışayanaşmadı.

Fransızlarınİtalya’daveAvusturya’dabirbirinikovalayanbaşarıları,bütünAvrupa’da derin etkiler uyandırmıştı. Öteden beri tarafsız davranan Prusya,Fransızlaragüleryüzgöstermeyi,RenNehri’ninsolkıyılarınıFransa’nıneldetutmasınıhoşgöreceğiniveAvusturya’nınburnununkırılmasındanmemnunolacağını belirtmeye başladı. Rus İmparatoru Pavlo ise İtalya’da müttefikiolduğu Avusturya’ya yardımcı olan Rus askerlerinin yenilmesinebeceriksizliğiilesebepoldudiyeAvusturya’yakızıyordu.

Bu eğilimi sezinleyen Bonapart, Rusya’nın müttefikleriyle arasını iyiceaçmak için Fransa’daki altı-yedi bin kişilik esir Rus askerini yeni elbisegiydiripRussancağıaltındaRusya’yagönderdi.Pavlo’yamektupyazıpRusaskerlerininyiğitliğiniövdü,suçuAvusturyakomutanlarınayüklediveMaltaadasındakişövalyelerinPavlo’yukendilerine“BüyükUsta”seçmelerinifırsatbilerekadanınartıkkendisineaitolduğunu,gidipteslimalmasınıFransa’nındanormalkarşılayacağınıbildirdi.

Pavlo,tavagelmişti.VaktiyledişbilediğiBonapart’ıörnekinsansaymaya,sofrasında onun şerefine kadeh kaldırmaya başladı. Malta yüzündenİngiltere’ye savaş açmaya da yeltenince, Petersburg’daki İngiliz elçisi,ilerideki kazançlarına ket vurulmuş Rus tüccar ve asilzâdelerini kandırdı.Yangın bahanesiyle Pavlo’nun sarayına girip tahtından vazgeçtiğini bildirenbir kâğıdı imzalamaya zorladılar. Direnmeye kalkınca parçaladılar. OğluAleksandr’ıtahtaçıkardılar.

İngiltere, herkesi küçükgören asık suratlı davranışı ile hepsini kendindensoğuturken; Bonapart, Kuzey Avrupa devletlerini bir yolunu bulup kenditarafınaçekmeyeçalışıyordu.BuhavaiçindeRusya,İsveçveDanimarkabirtarafsızlık anlaşması imzalayıp bunu dünyaya ilan ettiler. İngiltere buanlaşmanın kendisine karşı yapıldığını kabul ederek İngiliz limanlarında nekadarRus, İsveçveDanimarkagemisi varsahepsini tutukladı.Rusya, dahaPavlohayattaolduğuiçin,hemenİngiltere’yekarşıcephealdıveİngilizlerleanlaşmayadevamedendevletlerikorkutmayabaşladı.

BuaradaOsmanlıDevletideRusya’nıntehditlerindenkaygılandı.Okadarki bir gün Rusya elçisi, Süleymaniye Camii’ni ziyaret edip de bir ara yeretükürürgibiolduğuiçin,bazımedreseöğrencileritarafındandövülüpsövüldü.Bu hadise üzerine İstanbul birbirine girdi. O öğrenciler hemen tutuklandı,vuruldu,şurayaburayasürüldü.Ruselçiliğindentekrartekrarözürdilendi.

Bonapart’ın İngilizler üzerine musallat ettiği devletlerle, İngiltere barışayanaşmıyordu.Fransakendinikaradaeşsizzafer sahibi, İngilteredekendinidenizde eşsiz kuvvet sahibi saydığı için bir türlü anlaşmalarına imkânolmuyordu.Ensonundayinedüğümükılıçlaçözmeninyolunututtular.

Pavlo’nunÖldürülmesindenSonrakiMısırSavaşları

Mısır seferi yeniden ateşlenmişti. Osmanlılarla İngilizlerin, FransızlarıMısır’dan kovmak için toplayıp bir araya getirdikleri askerler, Mısır’dakiFransız ordusunun iki katı idi ama çoğu eğitilmiş ve yetiştirilmiş askerdeğildi.Fransızların,kalelerdekimuhafızlarındışında,onsekizbinseçkinve

yetişkin askerleri vardı. Kölemenlerden Murat Bey, Osmanlıların Mısır’ıtekrar ele geçireceklerinden ümidini kesmiş, Fransızlarla anlaşmış, hattaonlarınordusunakatılıpyardımetmeyebilebaşlamıştı.

Fransızlar,Mısır’ayürüyenbuikidevletgücündenokadartelaşlanmadılar.İngiliz Amiral Garton’un idaresinde İskenderiye’ye çıkacak düşmanlarınıyeneceklerini umuyorlardı. İngilizler, Ebû Hur limanında üç yüz parçasandalla karaya beş bin asker çıkarınca Fransız generali beş yüz askerleonların üzerine saldırmışsa da İngilizlerin ustaca davranması ve yiğitçesavunmasısonundayenilipçekilmişlerdi.

Rahmaniye’debulunanFransızgenerali,İngilizlerinEbûHur’açıktıklarınıhaberalıncaemrindekiüçbinaskerleİskenderiye’yedoğruyürüyüşegeçmiş,kıyıkoruyucusugeneraldekarakollardakiaskeri toplayıpgelmiş; sayısıbeşbinevaranbirgüçletepeleritutupsavunmayahazırolmuşlardı.

İki ordu karşılaştı, iki taraf da cesaretli davrandı. Fakat İngilizlerin hemsayısı, hem ustalığı üstün çıktı. İngilizler’in İskenderiye’yi sarıp FransızlarıyendiğisıradaKaptanPaşa,EbûHurkıyısınaulaşıpkarayaçıkardığıaltıbinaskeri, Hüsrev Ağa kumandasında Reşit kasabası üzerine sevk etti. KaleyikuşatanHüsrevAğa’yabağlıkuvvetleri,dörtgünuğraştıktansonra içindekiFransızları teslim alıp İngiliz donanmasına gönderdiler. Rahmaniye yoluaçılmışoldu.

İngiliz ve Osmanlı birlikleri, bir arada Rahmaniye yakınlarında, Fransızaskerleriyle harbe tutuştular. Kanlı bir savaş oldu. Gecenin karanlığındanfaydalanan Fransızlar, Mısır’a doğru kaçıp kurtulabildiler. Rahmaniye’yesığınmışolanFransızbirliği,savaşmayıyersizbulupteslimoldu.

OsmanlıDevletibaşkomutanı,busırada,asılordusu ileNilNehri’ninsağyanındanMısır’adoğruyürüyüşegeçmişbulunuyordu.Mısır’dakiFransızlarartıkiyiceüzgünvebitkindiler.İkisebeplesavunmayadevamedebiliyorlardı:

Birincisebep,AmiralGanlom’unyeniaskerlerleMısır’ayardımiçinTolonlimanından hareket etmiş olması idi. Gerçi onun da başına gelmeyenkalmamıştı; iki gemisi birbirine çarpıp zarar görmüş, bu yüzden geridönmüştü. Bonapart’ın zoru ile tekrar yola çıktı ama bu sefer de askerlerarasındabulaşıcıhastalık çıktı; hastaları bir ikiparçaküçükgemi ilegeriyegönderdi. İskenderiye açıklarında İngiliz donanmasının beklediğini farkedince Derne limanına asker çıkarmayı ve oranın halkından sağlayacağıaraçlarla askeri İskenderiye’ye taşımayı düşündü.Kıyıya yanaşmasıyla yörehalkı, askerlerini ateş yağmuruna tuttu. Geriye Tolon’a dönmekten başkaçaresikalmadı.

İkinci sebep, Rusya İmparatoru Pavlo’nun Fransa ile anlaşma yapmışolması idi.Hatta Sultan III. Selim’e Fransa ile savaşmaktan vazgeçmez iseİstanbul’a yürüyeceğini yazmıştı. Bonapart, Osmanlıların Rusya’dançekinerekİngiltereileanlaşmayıbozacağını,hiçdeğilseFransa’yaeskisigibisilah çekmekten az çok vazgeçeceğini yazmış idi. Pavlo’un öldürülmesi veRussiyasetinindeğişmesiilebuavuntudaboşaçıkmıştı.

1801SENESİOLAYLARI

ÜlkeninDurumuKaptanıderya Hasan Paşa, bir İngiliz birliği ile birlikte, Rahmaniye’yi elegeçirdikten sonra Mısır’a doğru yürüyüşe geçmişti. Mısır’daki Fransızkomutanı Rahmaniye’nin elden gittiğinden habersiz, Rahmaniye’ye yardımiçin asker göndermişti.Buyardımkuvveti yoldaHasanPaşa’nın ordusu ilekarşılaştı. Hasan Paşa’nın ileri saflara kadar gelip Osmanlı askerinicoşturmasıüzerine,Fransızlarbüsbütünşaşkınadönmüşlerdi.Birkısmısavaşalanındaöldürülmüş,ikiyüzkadarıdabaşlarındakisubaylabirlikteesiralınıpİngilizlereteslimolmuştu.

Mısır’ındoğusundanSerdar-ıEkrem’in,batısındanKaptanPaşa’nınMısırüzerine yürüdüklerini gören Fransız komutanı, önce bütün gücüylebaşkomutanınordusuüzerineyüklenmeyidüşündü.KaptanPaşacephesinededört bin kişilik bir oyalama kuvveti ayırdı. Bu dört bin kişinin altı yüzüyetişkin Fransız askeri idi. Ötekiler oradan buradan toplanmış Rum veçingenetakımıidi.

Hüsrev Ağa’nın atılganlığı ve açıkgözlülüğü sayesinde Osmanlı-İngilizsüvarileri,buFransızbirliğinidörtbiryandansarıverdiler.Dörtbinideşaşkınveçaresizesirdüştü.İkibinkadarHecindevesideOsmanlılarınelinegeçti.Uzun zaman başkalarının emri altında yaşamaya alışmış kimselerden, nekadar özenle yetiştirilse de dayanıklı asker çıkmayacağı bir daha meydanaçıkmışoldu.

Doğuya, asıl ordu üzerine yürüyen Fransız birlikleri, Osmanlı ordusunugafilavlayamadılar.Sadrazam(Serdar-ıEkrem)savaşınenönsaflarınakadargelip askerlerini coşturmak ve ordudaki yabancı kurmaylarlamühendislerledeuyumsağlamaksuretiylezaferkazanmasınıbildi.Fransızgeneraliikiateşarasındakaldığını,nekadarçabalasasonundaesirdüşeceğinianlayıncadahafazlakandökülmedenMısır’ıboşaltmayarazıoldu.

İki taraf da biraz direndikten sonra anlaşmaya varıldı. Osmanlılar artık

savaştanusandıkları,İngilizlerdeilkanlaşmadaolduğugibiistemedenpişmişaşa su katmaktan çekindikleri için Fransızların tekliflerine razı olup; bütünsilahlarını ve cephanelerini alıp gitmelerinden başka, Fransa’ya kadar nakilmasrafınıdakabulettiler.

Mısır’da Fransızlara işbirliği yapmış olan Kölemen beyleri hak ettiklericezayıgöreceklerisıradaİngilizleronlarıilerdekullanmakiçinolacak,ısrarlahimaye ettiler ve kurtardılar. İskenderiye de Fransız işgalinden kurtarılmıştıamaMısırseferineyardımedenİngilizlerinelindebulunuyordu.Rusyaaskeriiseyediadadançıkmıyordu.

Vehhabîler işi yine azıtmış, devleti dinlemez, Mekke ve Medine halkınıkorkutur ve sindirir olmuşlardı. İstanbul’a gelip de az çok hatırları sayılır,sözü dinlenir birine biraz para veya hediye getiren hemen belli belirsiz biryetki alıp masum halkın sırtından kat kat fazlasını çıkarmak üzerememleketinedönüyordu.Hükûmetinnamusudabirparalıkolmuştu.

Rumeli yine karışıklıklar içindeydi.Nice başıbozuklar devlete kafa tutup,etrafı kasıp kavurup duruyorlardı. İşi her azıtan adamın, ilk ağızda katlinefermançıkıyor,fakatüzerineyürüyenaskeriyenerveyaelaltındankomutanıileanlaşırsahemenaffedildiğimüjdeleniyor;budayetmezmişgibikendisinebirdeidareyetkisiveriliyordu.Odakendisiniihbaredenlerdenveyaisteğineuymamış olanlardan öç almak için elinden geleni ardına koymuyordu.Nicenamuslu,itaatlikimselerdebaktılarkişirretlermakbultutuluyor,onlardaişişirretliğevurdular.

Rumeli’de böyle yarım yamalak tedbirlerle, azgınlardan bir kısmıaffedilerek,birkısmıbirbirinedüşürülerek,birkısmıbaşkayeretayinediliporaya vardığında gizli ferman gereğince boğdurularak tedbir alınmayaçalışıyorduamaRumeli’ninhâligittikçeberbatlaşmıştı.Kesintedbirleralmakiçineldeneyetişkinvedisiplinliorduvardı,nedehazinedeesaslımasraflarayetebilecekpara.

Deniz kuvvetleri, kara kuvvetlerinden daha iyi durumda idi. Altmış birparça savaş gemisi vardı. O zaman için hatırı sayılır bir kuvvet demekti.Bunları sevk ve idareye yetecek, yetişmiş subay ve er bulunmasa bile karaordusuilekıyaslanıncadahagüvenvericiidi.

Devletin kara gücü bir takım kafa tutanlarla baş kesenlerden meydanagelmişbirkuruvekarışıkkalabalıktı.AncakLeventÇiftliği’ndetalimgörenNizam-ıCedidaskeri işeyarayacakdurumda idiamaonlarındasayısıazdı.Herdeneme,birkeredaha,devletinbekası içinbuNizam-ıCedidaskerininbir an evvel ve daha çok yetişmesine bağlı olduğunun anlaşılmasına vesile

oluyordu.

1802SENESİOLAYLARI

MehmetAliPaşa’nınMısır’daKendiniGöstermesiMısır Valisi Hüsrev Paşa, Kölemenlerle yaptığı savaşta mağlûp olmuştu.Paşa’nın askerleri sayıca çok olsa da talimli olmadığından dolayıKölemenlerin üstünlüğü günden güne artıyordu. Bunun içinNizam-ı Cedidaskerininbir anevvelvedahaçokyetişmesinegayret ediyordu.Bunun içinbirkışlayapımınabaşlanmıştı.

Kölemenlerin üstünlüğü çok arttığından üzerlerine yeni bir fırka askergönderildi. Kumandanı Serçeşme Mehmet Ali idi. Bu zat sonradan Mısırvalisi olmuş olanMehmetAli paşa’dır.AslenKavala’lı olan paşa,DerbentAğası İbrahim Paşa’nın oğlu ve aynı zamanda Kavala âyânından HüseyinAğa’nın yeğenidir.Rumeli’denMısır’a gönderilen askerler arasındaMısır’ageçmiş ve orada kalmıştı.Kısa zamanda kendisini göstermiş, emsallerindenüstündurumagelmiştir.

Bu yıl Mekke payelilerinden faziletli İsmail Müfid Efendi seksen beşyaşında vefat etmiş, Davut Paşa Camii yanına defin edilmiştir. Öğreniminipeyderpey tamamlamış, müderris olmuştur. Üsküdar ve Edirne kadılığıyapmıştır.Eyüp’tebulunanNakşibendîşeyhiNidâîEfendi’yeintisapetmiştir.İlmîaraştırmalaryapmakvekitapyazmaklaşöhretbulmuş,şairveyazarbirzatidi.

VehhabîlikMezhebininYayılmasıVehhabîmezhebininbaşı,Necid’liAbdülvahhab’ınoğluMehmet’tir.HambelîmezhebininâlimlerindenbiriikenVehhabîlikdiyeyenibirmezhepmeydanagetirmiştir. Şam’da okuyup yetiştikten sonra Yemame taraflarında halkı buyenimezhebinedavetebaşlamıştır.OzamanNecitArapları,okumayazmadanmahrumdular.

Abdülvehhap oğlunun kendi mezhebini anlatıp öven sözlerini nekavrayacak ne eleştirecek hâlleri yoktu. “Şam’da okumuştur, aramızdançıkmıştır. Bu işlere en çok onun aklı erer.” diye sözlerini keramet sayaninananlar çoktu, ama kendi alıştıkları mezhebe aykırı olduğunun az çokfarkınavarıpdaona:“Yemame’ninyeniMüseylemetü’l-kezzâb’ı”diyenlerdevardı.

YeniNecidliVehhabî şeyhi,kendimezhebinindışındakiler için:“Altı yüz

yıldanberihalkıdinden, imandansapıtmışlar.Yaratanyerineyaratılmışlaratapıyorlar, hiçbiri Müslüman sayılmaz. Bu yolda kalmakta direnenlerinmallarını ellerinden almak, onları din kardeşi saymamak, din düşmanısaymaklazımdır.”deyipduruyordu.Başkasının malını yağmaya ezelden alışık bu Arap kalabalığı, yağma

teşvikini işittiğinden beri Vehhabîliğe ısınır olmuştu. İslâmın hakmezheplerindenbiriolanHanefîşeyhinidebirtakımvaatlerlekenditarafınaçekmeyi başarınca ikisi bir olup “dini kurtarıyoruz” diye dünyalıklarınıçoğaltmayagirişmişlerdi.

Vehhabîliğin esası, Allah’a doğrudan doğruya kulluk etmek, başkasınıvesile ittihazetmemektir.Allah’tanbaşkasınayalvarmak,belbağlamak,kimolursa olsun, yersizdir, günahtır, hatta küfürdür. Velîlerden veya nebîlerdenbirini ibadet sırasında anmak,Allah’la kul arasına onları sokmak, türbelereaşırısaygıduyupbezbağlamak,ziyaretetmekgerçekİslâmdinineaykırıdır.

Buyüzdendirkiİslâm’danöncekicahillikzamanlarındaAllah’aşirk(ortak)koşanlar, bu işi bilmeden yapanlardı. Şimdikiler, Allah’a peygamberleri vevelîleri vesile kılıp bir çeşit şirk koşmakla, cahiliye zamanlarındakilerdendahagünahkâr,dahakusurlu,dahakâfirdirler.

Vehhabîler: “Aman yâ Rasulallah, bana şefaat et.” diyenleri bile dinsizsayarlar. Bir çeşit günah çıkartmaya yeltenen papazlar gibi “Peygamber’inneslindeniz” diye kendilerini kutsal saydıran seyyitlere de hain ve kâfirgözüyle bakarlar. Hutbelerde “Allah’ın gölgesidir.” gibi yersiz ve dinsizmübalâğalarlapadişahınadınınanılmasınıdadineaykırıgörürler.Yılınçeşitlive belirli günlerinde halktan birçoğunun bazı kabirleri ve türbeleri ziyaretedişlerinidegerçekİslâmdininetamamıileaykırıbulurlar.

Vehhabîliğinbugörüşlerine,Sünnîdinâlimlerikarşı çıkıp,onundinsizlikdiye iddia ettiklerini cahilliğine verip zamanla ıslah edilebileceğini iddiaededursunlar,Vehhabîler,yakınlardakikabileveaşiretlerikâhinandırarakkâhzorlayarak kendilerine bağlamaya başlamışlardı. Necid Şeyhi, Arapyarımadasında bir hükümdarlık bile kurmayı düşünür hâle gelmişti. BiryandanOsmanlıDevleti’ndenbirazçekiniyor,biryandandaİranHükümdarıNadir Şah’ın Şiîlik gayretiyle harekete gelip üzerine yürümesindenkorkuyordu.OğluAbdülaziz bu korkuyu da üzerinden attı.Hicaz’a ve Iraktaraflarınasaldırmayakoyuldu.

Mekke emirleri de karşılık olarak Vehhabîleri dinsiz saymaya, hac için

Mekke’ye gelmek isteyen Vehhabîleri topraklarından içeri sokmamayabaşladılar. Hatta bir anlaşmaya varmak için gelenleri bile hapsettiler.Vehhabîler baktılar ki kime müracaat etseler kendilerinin Kâbe’yiziyaretlerineizinverilmiyor;gönülrızasıilekoparamadıklarınıkılıçzoruilealmayıtasarladılar.

Mekke emirleri, İstanbul’u uyarmak için epey mektup yazdılarsa dadevletinbaşındanicebelalardolaştığındanpekilgilenilemedi.Vehhabîlerdebüyüdükçebüyüdüler.BiraraMekkeEmiriŞerifGalip,VehhabîlerisindiriponlarınhâkimolduklarıyerleresaldırılaryapmayıbaşardıisedeVehhabîliğinİslâm dinini ve Osmanlı saltanatını oralarda nasıl çökerteceğini İstanbul’dakavrayanpekyoktu.

İstanbul’dakiulemaüçparçayabölünmüş,birbirleriniyiyorlardı:

Birincisi, Ulema-yı rüsum (Dindeki gayenin zahiri hükümlerdin ibaretolduğuna kaail olan din âlimleri). Din bilgini geçinenler içinde gerçek ilimsahibiolanlarpekazalmıştı.

İkincisi, adaleti temsil etmek ve yürütmekle vazifeli, hâkimler, kadılar venüvvablar,bunlarındabirtakımbilgiveiçtihatlarıezberlemişvetekrarederolmaktanbaşkameziyetleriyoktu.

Üçüncüsü, medreselerdeki müderrisler; öteki iki sınıfa cahil gözü ilebaktıkları hâlde dinî hükümlerin ne aslını iyi biliyorlardı ne de tatbikinibaşarabiliyorlardı.

Devlet adamlarının hâli de bundan farklı değildi. Onlar da gerçek dinadamları ile işi kuru laf ve riyaya döken, sahte vaizleri birbirinden ayırtedecek durumda değildiler. İstanbul’un bu kargaşalığı, bu aldırmazlığı,Vehhabîleri büsbütün şımarttı ve güçlendirdi. Sonunda Şerif Galip’inaskerleriniyenmeyevesözleriniMekke’yedegeçirmeyebaşladılar.NihayetMekke Emiri Şerif Galib’le Vehhabîler reisi Abdülaziz arasında anlaşmayavarıldı.VehhabîlerçeşitlibahanelerleMekke’yegelipgitmeyebaşladılar.

Vehhabîler,buaradaŞiîlerüzerinedeyürümeyi,Kerbela’yıdağıtmayıgözealdılar.Bu arada İstanbul uyanır gibi oldu; tehlikeyi az çok kavradı.Tedbiralınması için yüksek kademelerde konuşmalar, tartışmalar başladı.Vehhabîleri, doğru yola davet için gerek İstanbul’dan gerek Mekke’dendelegeler gönderildi. Gidenler ya Abdülaziz’i dinleyip Vehhabîliğin aslınıanlayarakdöndüleryadavaatettiğiikballerekanarakazdaolsaonunyanında

kaldılar.

Nihayet Vehhabîler Taif’i ele geçirdikten sonra Mekke üzerine deyürüdüler.Abdülaziz’inoğluSuud,Mekkehalkındangelentemsilcileri:“Bensizeancakbununiçingeldim,yalnızAllah’aibadetedesinizveputları,putabenzer şeyleri kırıp yıkarak Allah’a hiçbir kimseyi ve hiçbir şeyi ortaketmeyesiniz.”sözleriyleâdetaikincibirpeygambergibikarşıladıvebirHecindevesiüzerinebinerekMekke’yegiriporayıdabirVehabişehrihâlinesoktu,bütüntürbelerinziyaretiniyasakladıveyıktı.

1803SENESİOLAYLARI

İçteveDıştakiOlaylarMayısın altıncı cuma günü Suud’un emri ile Mekke’nin en büyük âlimiHanefî müftüsü Abdülmelik Efendi hutbe okumuş ve cuma namazınıkıldırmıştır. Suud da imama uymuş olduğundan o gün ehlisünnet ileVehhabîleraynıimamauyaraknamazkılmıştırlar.

BirgünSuud,ezanokunurken,Mescid-iHaram’ageldiğinde,müezzinlerinsalât-üselamgetirdiklerinigörüpişitinceçokkızmış,“İştebu,Allah’akarşıenbüyükşirktir.”diyerekbuengüzelâdetiyasaklamıştır.

Suud, Mekke’de on dört gün kaldı. Bu zaman içersinde her şeyi köktendeğiştirdi. Kendisine bağlananların sayısını çoğalttı. Kendisinebağlanmayanları öldürdüler. Girenlerden de bir nevi giriş parası aldılar. Buşekildebirçokkabilelerikendisinebağlamışparavemalsahibiolmuştu.

Müslümanların kıblesi olan Kâbe’nin bulunduğu Mekke şehrini, herkesekâfir gözüyle bakan Vehhabîlerin işgal etmiş olmasını âlimlerin düşünmesigerekirken onlar, birbirleri ile uğraştıklarından bu işi görüşmek hükûmetekalmıştı. Hükûmet, Hicaz’a kuvvet göndererek Vehhabî meselesine sonvermek istiyordu. Bunun için Mısır Valisi Hüsrev Paşa’ya gerekli emirverilmişti. Ancak bu sırada Kahire’de çıkan karışıklıklardan dolayı HüsrevPaşakendinikorumaktanâcizdi.

Mısır’ın idaresi aslında üç kişinin yani İbrahim Bey, Berdisi veMehmetAli’nin elinde idi.Halkınmühimve haklı bir işi çıktığındaMehmetAli’yebaşvurursahemenişigörülüyordu.BöyleceonunMısır’daitibarıartmaktaidi.Böyle karışık zamandaMısır’ı idare etmek için güçlü birine ihtiyaç vardı.TrablusluAliPaşa,Mısır’ıdüzelteceğinedairsözverince,MısırValisi tayinedildi. Fakat muvaffak olamadı, Mısır tekrar Kölemenlerin hâkimiyetinegeçti.Budahükûmeteçokağırgeldi.

UzunuğraşlardanvekarışıklıklardansonraMehmetAli,birpundunagetiripBerdisiileİbrahimBey’imağlûpediponlarınkaçmasınısağladı.BudurumdaMısır’ın idaresi tamamen Mehmet Ali’nin eline geçmiş oldu. Mehmet Alidurumu İstanbul’a kendi istediği gibi bildirdi. İsteği üzerine de İskenderiyeMutasarrıfıHurşitBey’evezirlikrütbesiileMısırValiliğiverildi.

Osmanlı Devleti’nin iç karışıklıklara uğraştığı bu sıralarda Avrupa’daİngiltere ve Fransa arasındaki ihtilaflar çözülmemiş, aralarında savaş ateşialevlenmişveAvrupa’dagenelgüvenyokolmuştu.OsmanlıDevleti hernekadartarafsızlıkpolitikasıgütmekteisedesavaşaheranhazırolmalıydı.

Bu sırada Mir Haydar, Buhara tahtına oturdu. Bunu bildirmek içinİstanbul’aikielçigönderdi.Rusyaüzerindengelenelçilerikazakhalkısoydu,ellerindeki hediyeleri aldılar. Biri geri dönmüş, diğeri İstanbul’a gelmiş,padişahınhuzurunaçıkmışveiltifatgörmüştür.Buharaelçilerininçoğuyoldasoyulurlardı. Bazıları da mektupsuz geldikleri hâlde Osmanlı Devletitarafındanhepiyikarşılanmışlardır.BugelenelçininmektubuvardıveSultanSelimkendisineitibaretmiştir.

RuznamecilikOsmanlıDevleti’nin kullandığı rütbelerin çoğu geçmiş İslâm devletlerindenalınmıştır. Ruznamecilik de bunlardan biridir. Hazret-i Ömer zamanındankaldığıaraştırmaileanlaşılmıştır.

(Ruzname: Günlük gelir ve giderlerin yahut vukuatın kaydına mahsusdeftere verilen addır. İlk zamanlarda “Ruzname” denildiği hâlde sonraları“Ruznamçe” hâline konulmuştur. Muhasebe kalemi yerinde de kullanılırdı.Budefteritutana“Ruznamçeci”denilirdi.Tanzimat’tansonrayevmiyedefteriadını almış, bu defterleri tutanlara da “Yevmiye kâtibi”, “Muhasebe kâtibi”gibiadlarverilmiştir.

Ruznameciliğin ihdası tarihi hakkında Osmanlı tarihlerinde bir kaydatesadüf olunmamaktadır. YalnızFatihKanunnamesi’nde bulunması eskiliğihakkındabirfikirverebilir.Bununlaberaberdevletteşekküledipdegelirvegiderlerbaşlayıncaböylebirmemurahâsılolacaklüzumvezaruretgözönünealınır ve bu işi gören birmemur tayin edilir vememura Farsça olan bu adverilir.

Cevdet Paşa, vak’anüvis Vasıf’a atfen eskiliğini ve İslâm tarihindekimevkiinişusuretlekaydetmiştir:

“HalifeÖmer(r.a.)zamanındaBahreynveetrafındamemleketlerincizyeveöşürleri toplamak içinnasbolunanEbuHüreyre (r.a.) vasıtasıylaMedine’ye

getirilirdi.HazırvegaipMüslümanların isimlerivehukukîhaklarınınyazılıolduğu defterleri mürettep olmadığından taksim emrinde meşakkatçekiliyordu.

Kibar-ıashaptanHalidİbniVelidcevabagelipŞamiklimindeRumiratvemasraf ve mevâcib-i asker için tertib-i divan edip müdevven defter tutmakâdetleriolduğunubeyanedip,herzamanböylemeşakkatçekmektenisebizlerdahibuusuleriayeteylesekmünasiptirdemiştir.

Hazret-i Ömer bu teklifi kabul buyurmuşlardır. Fars vezirlerinden olupMedine’de bulunan Hürmüzlerden İran Devleti’nin masarif ve iradı neveçhile zapt olunduğunu sual etmiştir. Husus-ı mezkûrda olan dikkat vetasarrufuuzemasiylemeşveretvevaz’-ıdivaneyleyipKureyş’inkâtiplerindenfenn-i hisap ve istifade ehliyeti bilinen Ukeyl İbni Talip ve Mahremet İbniNevfel ve Cübeyr İbni Mut’am’ı davet edip önce İslâm askerlerinin isimdefterleriveerzakıveatayâvesikalarıyazılmasıvetedvinolunmasıhususunuemretmiştir. Ensar ve Muhacirîn ileri gelenleri ve sair Müslümanlarınkarabet-i nesep ve Müslüman olma sırasına göre birer birer tertip vemertebelerinegöretespiteylediler.

Herkesin hâl ve şanına göre nafaka ve vazife tayin edildi. Öncelikle budeftere mücahitler ve yaşlılar dahil oldu. Sonra yaşlılar bu cümleden ifrazolunmaklabaşkacabirkalemolduvemücahidîndahibirkaçkısmaayrılmışoluphavasvemukabeledefterimeydanageldi.

Yevmen feyevmen irad ve gider, beytülmal ne olursa anı zapt ve tahrirolundu. Borç şenetleri için başka başka defter tutulup zühd ve emaneticümleyegalipolanCübeyrİbniMut’am’ıbudefterleriidareyetayineylediler.

Bu hizmet hâlâ ruznamçe-i evvel ismi ile devam etmektedir. Bütün işlerinüzerinenazırvemuhasipolankalemdirveruznamçecilerinpîriCübeyrİbniMut’am’dır. Senetler bütün kalemlerde mühürlenirken ruzname kalemindemühür istimalolunmaması budefterin kıdem-i vasfına ve erbabının kemal-iitimat ile azm-ı şanına delâlet eder ve halen kullanılan rakamların Arapçaolmasıdahikıdeminiteyiteder.”

BuseneCiddeValisiŞerifPaşaeceliilevefatetmiştir.Tedbirlivemuktedirbir zat idi. Vehhabî meselesinin gündemde olduğu bu günlerde ölümüOsmanlı Devleti’ni güç durumda bırakmıştır. Cidde’nin idaresinde başarılıolmuş,güleryüzlüveiyilikseverbirkimseidi.

1804SENESİOLAYLARI

AskerlikDurumuileİlgiliBazıDüşünceler

İsminden de anlaşılacağı gibi “yeniçeri”, vaktiyle “yeni asker” ocağı olarakkurulmuştu.Hristiyançocuklarından toplanıpdevşirilerekacemikışlalarındaeğitilipyetiştirildiktensonrayeniçeriortalarınaalınırdı.Bunlara“Kultaifesi”denirdi.(padişahavedevletesadıkkullaranlamında.)

Bunlarınhepsibekârdı;kışladayatarkalkardı.Disiplinli, itaatliaskerlerdi.SonralarıHristiyanlardandevşirmeusulübırakılmışMüslümanlardanyeniçeriyazılmayabaşlanmıştı.Müslümanolanlarsabaşıboşluğaalışmışolduklarıiçinsubaylarınınkendilerinekulgözüylebakmasınahiçdealışıkdeğildiler.

Yeniçerilerin evlenmeleri serbest bırakıldı. Evli olanlara da kışladandışarıda, çoluk çocuğununyanındayatmaları için izin verilmek zorunluluğubaşgösterdi.Böylelikleaskerlikdüzenigüngeçtikçebozuldu,çığrındançıktı.Yarı yarıya boş kalan kışlalar, han odaları gibi tembel yatağı oldu.Umulmadık zamanlarda düşman zoru ile açılan seferlere kimse gitmekistemez oldu. Asker kaydolunmaya başlanınca da işsiz güçsüz serseriler,yağmahayalipeşindeolanlar,askersaflarınakatılmayabaşladılar.

Yeniçeri ortaları, ne idüğü belirsiz kimselerle doldu. Bu yolla İstanbul’agelipbirbaltayasapolamamışnekadarboşgezertakımıvarsayeniçeriadınıaldı.İstanbul’dadataşralardadasayılarıgittikçeartanbuYeniçeritaslaklarıetrafı haraca kesmeye alıştılar. İş güç sahibi olanlar, malını canını onlarınşerrindenkorumakiçinkendilerideyeniçeriOcağı’nayazılmaktanbaşkaçaregöremediler. Bazıları da sırf padişah bahşişi alabilmek, geçim yollarınakavuşmak için yeniçeri olmayı kâr saydılar. Giderek herkes yeniçeri adınıtakındı.

Esnaftan olanlar dükkânlarına bağlı oldukları “Orta”ların armalarınıasmakla yetinmeyip vücutlarına dövdürmeye kadar işi ilerlettiler. Velhasılyeniçerilikbirkuruadolupçıkmıştı.Artıkbunlarınbir işeyaramayacaklarıiyice anlaşıldı. Başka bir asker ocağının düzenlenmesi devletçe gerekligörüldü.

Bostancı ocağına bağlı olmak üzere “Nizam-ı Cedid” askeri denilen birsınıf asker yetiştirilmeye girişildi. Buralardaki askerlerin Avrupa usulüneuygun eğitilmelerine özenle devam edildi. Bu arada Cebbarzâde ile KadıAbdurrahamPaşabüyükveverimliyararlıklargösterdiler.III.Selim,buişinpeşini bırakmıyordu. Onu sevip sayanlar da Nizam-ı Cedid’in artmasına,güçlenmesineçalışıyorlardı.Buyetişmişaskerinsayısıarttıkçaartıyorduamaonların çoğalması yeniçerileri tedirgin ediyordu. Kendilerinin artık bir işe

yaramayacağını çok iyi bildikleri için “Nizam-ıCedid” askerine rakip gözüilebakıyorlar,düşmankesiliyorlardı.

O zamanki yeniçerilerin acıklı durumlarını en iyi anlatan “KocaSekbanbaşı” diye anılan bir kimsenin yazmış olduğu “Hulâsatü’l-Kelam fireddi’l-Avâm” isimli bir rapordur. ŞehzâdeMustafa’nınNizam-ı Cedid’denpek hoşlanmayıp da işin aslını anlamasını isteyerek yazdırdığı söylenen buraporda, bu seksenlik ihtiyar bütün gerçekleri açıkça ve cür’etlice dilegetirmiştir.Raporunözeti:

“…Bin yüz elli (1737-1738) senesinden bin yüz seksen iki (1768-1769)senesine kadar bir savaş olmadığı için; eskiler göçüp gitmiş, yeniçerilerinhemen hepsi düşmanın hâlinden, savaşın özelliğinden habersiz, acı ve tatlısefer görmemiş kimselerden ibaret kalmıştı, işte 1768-1769 seferindeaskerimizindüzeniböylecebozuldu,ozamandanberideişlerçığrındançıktı.İşiniçyüzüeskidenkalmışkimselercebelliisedetecrübesiz,cahilkimselerindedikoduları iş başında olanları şaşırtacak kadar bol ve değişikti.Bu sıradayetkililergerektiğindenfazlamerhametlidavranmakta,asıpkeserekkorkutupsindirmeyedekıyamadıklarıiçinişlerdahaçokbozulmaktadır.

Dinin de devletin de hiçbir işine yaramayan, dünya boş kalmasın içinyaratılmış olan kimseler meyhane, kerhane, kahvehane köşelerinde devletikötüler, ahlâkı bozar, güveni sarsar oldular. Bunların ağızlarına sakız olansözlerden biri de ‘Nizam-ı Cedid geldi, işler bozuldu.’ tekerlemesidir.Bunlardanbiriilekonuşuyorduk;dedimki:‘Brecanım,Nizam-ıCedid,diyeikidebirdırdıredipkurukuruyaiddialarilerisürersiniz,buNizam-ıCedidnedemektir,öncebunungerçeğinibil,sonraiddianıilerisür,eğersözünhaklıise ben de seninle bir olup eyvallah diyeyim!’ dedim. ‘Nizam-ı Cediddedikleritalimliaskerdir.Talimdegâvursanatıdır.’karşılığınıverdi.Baktım,budeveyehendekatlatmakgerekecek;aklımagelenişöylesıraladım:

Nizam-ı Cedid’den önceki belalardan, felaketlerden haberin yok mu?Anadolu’daki Celâlîler, Mısır’daki Bulut Kaptan Ali Beyler, Anadolu’nunaltınıüstünegetirenLeventbelaları.YasonMoskofseferindeyediyıl sürüpde her sene bir büyük bozguna sebep olan saldırılar. Bunlara da mı buNizam-ıCedidsebepleroldu?Bütünbunlarınsebebidevletinelindeişeyararasker olmayışından, Nizam-ı Cedid’in daha önce kurulup

yetiştirilemeyişindendir. Böyle karşıma alıp konuştuklarıma gerçeğianlatıyorum ama içlerinde tükürdüğü tükürüğü yalamayan, Nuh deyip depeygamberdemeyençok.Kervanyürüsünyürümesin,bu itlerböyleürüyüpduracak.

EskidenOsmanlıtebaasıikensonradanRussofrasındançöplenenbirRum,Rus imparatoriçesi Katerina’nın meclisinde bir gün şöyle demiş: NiçinOsmanlıileuzunuzuncenkederdurursunuz?Muradınızİstanbul’ualmaksakolayı var; askerinizi gemilere doldurun;münasip bir yerden İstanbul’a sugelen bendlerden birinin yakınına indirin. Bendleri topa tutsunlar, şehiriçinde Rus askeri koptu geliyor haberini yayın. Yeniçeri dedikleriniz halkıntelaşındanfaydalanır,yağmayabaşlar,heryeniçeriaşırdığımallabirkayığaatlayıp Anadolu kıyısına sıçrar, kayıplara karışır. Devlet bu verilen aklıKaterina’nın beğendiğini haber almış da işte bendlere yakın LeventÇiftliği’ndebuyetişkinaskerîsilahaltındatutmayabaşlamış.Rus’unisteğidekursağındakalıvermiş.

Yeniçeri Ocağı’ndan şöyle bin seçkin asker istemeye kalkın bakalım oköşebaşı kabadayılarından ses çıkacak mı? Alışageldikleri alışveriştenbaşlarını kaldırıp da talim görmeye yanaşacaklar mı bakalım. Paskalyazamanları köşe başlarına sıralanıp da gelip geçen Hristiyan halktan birerikişer para kopararak, üç ayda bir de hizmetsiz ve zahmetsiz ulûfe alarakgeçinmeninyolunututmuşlarbirkere.HattailkNizam-ıCedidyazılanlarbileöteki yiyicilerin, hazıra konanların, zorbalığa alışık olanların zoru vekandırmasıilebuiştençabukelçekipsavuştular.

‘Biziseferegönderirlerseelimizdengâvur icadı tüfekleriatarızvedalkılıçolup Moskof ordusunu birbirine katarız ve düşmanın cümlesini esir edipsatarız.Allahocağımızazevalvermesin,mevâcib(yeniçerilereverilenmaaş,aylık yerinde kullanılır bir tabirdir. Bunun yerine ‘ulûfe’ de kullanılırdı.Mevâcib tâbiri Osmanlılardan evvelki Türk devletlerinde de kullanılmıştır.Mevâcibüçeraylığıbiraradaolmaküzereverilir,merasimledağıtılırdı)çıkar,ulûfemizi alır keyif çatarız.’ diye işi ucuz kabadayılığa ve aşağılık nükteyevurup sır oldular. Neyse, çok şükür, Levent Çiftliği’nde Nizam-ı Cedidbozulmamış halk yiğitlerinden kurulur oldu da düşmanın düşündüğügerçekleşmedi. Din düşmanlarının yüreklerinin yağı erimeye yüz tuttu.

Devletimizin ayakta kalması, tutunması, ancak ve ancak buNizam-ı Cedidkuruluşunabağlı.

Seferi savaşgörmeyiphemenyiğitliğiköşebaşındabakkallık eden, sebzesatan, kopuklara kabadayılık etmekten ibaret sanan, hangi ‘orta’nın yoldaşıiseonunalâmetinikolunatakıpgösterişyapmayıişedinen,kurumlarileboşiddialarından geçilmeyen kaldırım kabadayıları, köşe başı yaratıkları vemeyhanemiçosuna caka satanyeniçeri şahbazları gördümki şöyle söylenipduruyorlardı:

“Buelitüfekli,kenditalimliaskernelazımdır?Âl-iOsmanaskeridünyayıkılıçla fethettiler. Hemen bize düşman göstersinler dalkılıç olup düşmanıharap ederiz ve kralının tacı ile tahtını başına geçirip Kızıl Elma’ya dekgideriz.”

Böylebudalalarlabelkibinkereatışıpkakışarakdemişimdirki:

Bre yoldaşım yeniçerilikle zerre kadar ilgin varsa bileceksin, ben 1733-1734yılından beri babamla birlikte Yeniçeri Ocağı’nda pala sallayıp tabandöverekbuncaseferlerdebulunmuşum.Dünyanıniyiliğinikötülüğünügörüp,zaman sillesini yiyip feleğin çemberinden geçmişim. Dünyanın hâlini,düşmanı yenmeyi, tarihlerdenöğrenilemeyeceknice gerçeklerin iç yüzlerinigördün, öğrendim. Yaşım seksen yediyi buldu. 1768-1769’den beriöğrendiğimsırlarıyazmayakalksambirkaçciltkitapolur.Sözarasındaşöylebir-ikibilgimiaçıklayıvereyimdekulağınaküpeolsundafaydalandıkçabanaduaetmeyiunutma.

Kanunî Sultan Süleyman devrine gelinceye kadar Frenk devletlerininhiçbirinde hızlı top atma, tüfek kullanmak ve savaş sanatını usulüyleöğrenmekyoktu.Ozamanİslâmaskeriyüreğine,belinegüvenir,akınederveyenerdi.Nemçe seferlerinden bir ikisinde askerinin bozulduğunu, bunun daorduda eski düzenin kalmamasından ileri geldiğini anlayan yetkililer, yeniocaklarkurmaya,askeriyenidendüzenlemeyekoyuldular.

Hemen Hacı Bektaş-i Velî evladından posta oturan Hacı Bektaş halifesiocağa getirildi. Bir güzel dua etti ve bu yeni askeri kutsadı. Ondan sonrayazılanlarbirdahakaçmayıp:‘BizlerHacıBektaşiVeliköçekleriolduk.’diyeövünüp sebat ettiler. Böylece her zaman için başı bağlı, o zamana görenizamlıaskermeydanıaldıdadevletimizbaşarıyaulaştı,zaferlerkazandı.

Hristiyan devletleri gördüler ki Osmanlı bu askerle bütün Frengistan’ızaptedecek,hemenonlardaaskerlerinibirdüzenekoymayabaşladılar.Silah

kullanmada,ateşaçmada,savaşdüzenleriniyolunakoymaktabirbiriyleyarışettiler;bütüngünsavaşeğitiminiişedindiler.

Bu hazırlıklarından sonraki savaşlarında eskiden olduğu gibi perişanoldukları artık görülmez oldu. Çünkü yetişkin askerleri tabur tabur olupbozulmamak için yavaş ve ustalıklı ayak atarlar, pırıl pırıl toplarla güllelerigürül gürül yağmur gibi yağdırırlar. Topun-tüfeğin arkasını kesmezler,sanırsınkikıyametkoparırlarveateştenbirdağıüzerimizedoğruyürütürler.Üzerlerinepiyadeyahutsüvarisaldırsasesçıkarmayıpbunlar tamortalarınagelene kadar beklerler ve sırası geldimi birkaç yüz top ve nice bin tüfeğebirden ateş verip İslâm askerini sapır sapır dökerler. Böyle savaşlarda artıkdalkılıçhiçbirişeyaramazolur.

Epey bir zaman bu iş böyle sürdü. Artık bizim asker yetmez, sonra dadayanıp direnemez hâle geldi. Nihayet iş anlaşıldı. 1791-1792yılında yeniasker yetiştirilmesine başlandı. “Talim filan lazım değil. Bize hele düşmanıgöstersinler.”diyeköşebaşıbahadırlarınaverilecekcevaphazır:‘Sultan Mustafa zamanındaki Moskof seferinde düşmanla sizin aranıza

duvarmıçektileryoksaayağınızımıbağladılarkidüşmangörünüpdururkenüstüne yürümediniz de iki yüz bin adam, kıvırcık koyun eti, halis buğdayekmeğiyiyipUlûfevetayınkavgasıçıkarıpkarargâhlarıyağmaederekdönüpkaçtınız? Ertesi yıl Rumeli’de Anadolu’da da konduğunuz yerlerdeki evleriyakıpyıkıpkarısınakızınaeluzatıpnicerezaletlerişleyerekorduyaulaşıncadaağız tadı ile savaşmaya ve karşı koymayagücünüz veniyetiniz olmadığıiçinyineulûfekavgalarıçıkarmaktançekinmediniz,Allah’tandautanmadınız,kuldanda!

Bir de siz söyleyin bakalım:Nerede, ne zaman yüz ağarttınız?Yedi yıldırMoskof’unistediğigibianlaşmalarimzalamamızasebepoldunuz,ensonundaKırım’ın elimizden gitmesine sebep sizsiniz. Moskof gelip Ozi Kalesi’nikuşattığızamanbizdendüşmanisteyenşahbazlarımız,okolunayiğitliknişanıdövdüren başına endaze boyu sarık sarıp şalvarının paçalarını sıvayıpİstanbul’da baldırı çıplaklık eden yiğitlerimiz, kale içinde kaçacak delikarayıp, kalenin düşman eline geçmesinden ve halkının esir düşmesindenbaşkaşeyeyaramadınız.’

Böyle denildi mi sus pus oluyorlar; yüzlerini bir kederdir kaplıyor;içlerindekinisöyletebildinizmitedirginliklerininsebebihemenanlaşılıyor:

‘Ocaktan beş-on akçe gelirim var. Nizam-ı Cedid çoğalıp da iş görmeyebaşlarsa korkarım ki yeniçeri ocaklarına devletin itibarı kalmaz. Biz deulûfemizi alamaz oluruz. Yoksa iradımıza zarar gelmeyecek olduktan sonra,

Allahversin,bütünhalkNizam-ıCedidaskeriolsun.’diyekaygılarını açığavuruveriyorlar.

Onlara nasıl anlatmalı ki okumak yazmak, saz çalmak, bir hünere sahipolmak, hepmeşk ile talim ile eğitimve öğretim ile olur.Cenk ilmi ise canpazarlığı olduğundan hepsinden fazla öğrenilmeye muhtaçtır. İşte Akka’da,İskenderiye’de, Mısır’da Fransızlarla tutuştuğumuz harplerde o kadarkalabalık asker bir şey yapmadı, bir tek zafer bile kazanamadı da topçu vepiyade talimli asker bir avuçken işe yaradı, işte asker böyle olur. Bundansonra Nizam-ı Cedid’in aleyhinde bulunursam dilim kurusun, diye bu hâligörüpeskisözlerinepişmanolarakgözyaşıdökenleroluyor…”

Devletin bu haklı ve isabetli tedbirini hoş görmeyen, hoş göreni de horgörüpyanıltankimselerekarşıdahakeskintedbirleralmakiçin,buhayırlıvelüzumluişidahasıkveçabukyürütmekgerekiyordu.Bunuyapmamaları,III.Selim’inkendibaşınıdayiyenyumuşaklığınaverenlervaramayanındasözgeçirecek, padişahı daha kararlı ve azimli olmaya sevk edecek kimselerinolmayışıdabusebeplerinbaşındagelsegerektir.

SEKİZİNCİKISIM

1804SENESİDİĞEROLAYLARI

DışOlaylarİngilterehükûmeti,Bonapart’ınİngiltere’yesaldırmakiçinbüyükhazırlıklaragiriştiğini fark etti.Korunma tedbirlerini almakta gecikmedi. Fakat yüz ellibin Fransız askeri adalarına ayak basarsa karşı duracak kadar kara askerinitedarikedemeyeceğinianlayıncaFransa’dakarışıklıkçıkarmayaçabaladı.

İngiltere’ye kaçmış Fransızların elebaşlarından biri; krallığı geri getirmekiçin Fransa’da karışıklık çıkarmaya uğraştı, bunu da başaramayıncaBonapart’ı öldürmeyi aklına koydu. Yüz kişi kadar taraftar bulmadı değil,fakat sonunda, arkadaşlar ile birlikte yakayı ele verip hapsedildi. Bunlarınhangiprensitahtaçıkaracaklarıbelliolmadı.

Bonapart, Almanya’ya yakın bir sınır kasabasında, bir kadının usanmazâşığı ve evin bıkmaz tiryakisi olarak yaşayan,DükDanken’den şüphelendi.Kasabayı bir gece, eşkıya gibi basıp prensi kaçırdı, derme çatma birmahkemedesorguyaçektivekurşunadizdirdi.

Bu vahşî davranışı, bütünAvrupa krallarını yenidenBonapart’ın aleyhineçevirdi. Krallar Bonapart’a karşı cephe almış oldular. Bu arada Avusturyakralı Frederik de Fransa ile imzalamak üzere olduğu anlaşmadan vazgeçti.Eğer İngiltere, büyük devlete yakışmayacak şekilde Fransa içinde fesatçıkarmaya çabalayıp durmasa ve Napolyon bazı elçilerin bu yoldakimektuplarını yakalayıp yayınlamamış olsa idi krallar arasındaki bubirleşmelerdahadaçabukvekesinolacaktı.

Fransa’daiçvedışkarışıklıklarabirsonverilebilmesiiçinFransa’nıngüçlüve bir elden idare edilmesi fikri kuvvetlendi. Böylelikle düşmanları,Napolyon’uöldürtelimderkendahadagüçlenmesineveFransa’yaimparatorolmasına yol açtılar. Napolyon, köprü altından su bağışlarcasına, Nemçehükümdarını Avusturya imparatoru tanımak kaydıyla Fransaİmparatorluğu’nudüşmanlarınabiletasdikettirmeninkolayınıbuldu.

Fransa Millet Meclisi üyelerinden birinin teklifi üzerine 1804 yılındaNapolyon,kendiölümündebiroğlutahtaçıkmakkaydıileFransaİmparatoruilan edildi. Avrupa’daki krallar da isimlerinin önüne imparator unvanınınkonmasını kendi halkına ve birbirlerine kabul ettirmek için birbiri ile yarışettiler.Böyleyapmaklabasithırslarınveşöhretbudalalığınınenakıllı,tedbirli

vetatminedilmişinsanlarınbasiretlerinindebağlanabileceğineörnekoldular.

Napolyon’un imparatorluğunu tasdik ve kabul etmemiz için OsmanlıDevleti’ne de Fransa elçisi General Peron ısrarla başvurdu. Fakat bizBonapart’a karşıMısır saldırısı sırasında İngilizler ve Ruslarla anlaştığımıziçin buna hemen yanaşmadık. III. Selim, Fransa’nın dostluğunu kazanmayıdahaüstüntutuyordu,fakatMısıryarası tazevekapanmamışolduğuiçinvedevlet adamlarının Fransa’ya düşmanlığı devam ettiği için, Bonapart’aherhangibirşekildeyanaşmışgörünmeyiuygunbulmuyordu.

III.Selim,işgalettiğiyediadayıboşaltmayabirtürlüyanaşmayan,Osmanlıülkesihakkındayeni,gizlivekötü isteklerbeslediğiötedenberibilinen,buyetmiyormuş gibiOsmanlı uyruğuHristiyanları ikide bir kışkırtmaktan geridurmayanRusya’dandahiçhoşlanmıyordu.

FransaelçisiGeneralPeron’unasılgörevineyapıpyapıpOsmanlıDevletiile İngiltere ve Rusya’nın, hiç değilse bunlardan birinin arasını açmak içinmümkün olan her çareye başvurmaktı. Bonapart’ın imparatorluğunu Bâb-ıÂli’ye tasdik ve kabul ettirmekle hem Bonapart’ı memnun etmiş hem deOsmanlıDevleti ile İngiltere’nin değilse bileRusya’nın arasının açılmasınayol açmış olacaktı. Nitekim Rusya ve İngiltere elçileri: “Napolyon’unimparatorluğunutasdikedenbirdevletledostkalamayacağımızıdevletlerimizadınabildirmekdurumundayız.”demeyebaşlamışlardıbile.

Nihayet Osmanlı Devleti’nin: “Bu imparatorluğu tasdik etmektençekindiğimiz yok ama Fransa’nın yersiz düşmanlığı yüzünden dostlukanlaşmaları yaptığımızdevletleridedurupgücendirmek istemiyoruz.”yollubir cevabı üzerine işler biraz yumuşadı. General de elçilik sekreterlerindenbirineişidevredipFransa’yagitti.

Dışişleri Bakanımız bu sıralarda: “Fransızlar yeni bahaneler bulup daOsmanlı ülkelerine saldırmaya kalkışırsa İngilizlerin denizden engelolacakları belli oldu fakat Avusturya topraklarından geçerek karadangelmeye kalkarlarsaRusya engel olurmu, yoksagöz yumarmı?”diyeRuselçisine bir soru yöneltti. Rusya, Avusturya’nın Rusya’nın haberi ve izniolmadan böyle bir harekete geçemeyeceğini, Fransız askerlerinin denizdensaldırısınakarşı koymaları için de şimdidenMalta’daki İngiliz donanmasınıuyaracağınısöyledi.

Bu arada Avusturya elçisinden de kralının “imparator” unvanını tasdik

etmemiz talebi geldi. Ona da: “Kralınız, Napolyon’un imparatorluğunutasdiketmeyikendisinindeimparatorunvanıalmasışartıilekabuletti.Dahabiz birinciyi tasdik etmedik ki sizinkine sıra gelsin; bekleyin, tereddüdümüzNapolyon’un unvanına aittir, sizinkine değil.” cevabı verildi. Elçi pek sesçıkaramadı.

OsmanlıDevleti’ninDoğuSınırlarındakiGelişmeler

Rusya ile İran arasında bu sene içinde savaşlar da oldu. İran şehzâdesikalabalıkordusuileTiflisüzerineyürüdüisedeiyiyetiştirilmişRusaskeriilebaşa çıkamadı. Osmanlı Devleti de sınırları yakınındaki bu savaşla dailgilenmekmecburiyetinde idi.RusyadaoralardasınırlarınıemniyetealmakbahanesiyleGürcistan’dabirtakımhareketleregirişti.AyrıcaTunakıyılarındaOsmanlı Devleti’ne açıkça kafa tutmaya başlayan asilerle de temaslarkurmaya, onlara yardım etmeye koyuldu. Bunun üzerine İngiltere, bizdendahaatılgandavranarakRusya’yıOsmanlıDevleti’nintopraklarınatekbaşınagöz koymaktan alıkoymak istedi. Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğüneriayetetmesigerekliliğinihatırlattı.

BununüzerineRusya:“OsmanlıDevleti’nekarşıkötübirniyetimizyoktur.KaldıkiRusyaİstanbul’ualmışolsaİngiltereiçindehayırlıolur.Dünyanınogüzelveönemliköşesibarbarbirtoplumunelindençıkıpuygarbirmilletinvegüçlübirdevletinelinegeçmişolur;Karadenizticaretigelişir,bundandaençok en güçlü deniz devleti İngiltere faydalanma yolunu bulur.” cevabınıvermeklegerçekamacınıaçığavurmuşoldu.

Bereket versin, Avrupa devletleri, Napolyon belasını kıtanın üzerindenkaldırmak, hiç değilse etkisini ve baskısını hafifletmek derdine düşmüşlerdide Rusya bir müddet daha bu alçakçamaksatlarını örtbas etmek, bu yoldaherhangi bir teşebbüsü ertelemek zorunda kaldı. Bir yandan da OsmanlıDevleti’nin güçsüzlüğünden ve perişanlığından her fırsatta faydalanmayı daeldenbırakmadı.

Rusya, İran’a Gürcistan’daki ordusuna Kaş Nehri’nden gemilerle yardımetmeyi aklına koymuştu. Kaş muhafızımız buna engel olunca Rus elçisihışımlaBâb-ıÂli’ye:“GürcistanRusya’nınhimayesindedir.KaşNehri’ndenfaydalanarakorayagerekentaşımayıyapmamızaengelolunmamasınıisteriz.Devletinizle anlaşmış bulunuyoruz. Böyle küçük meselelerden aramızınbozulmasını istemiyoruz.Yoksa istediğimizi yapmamız iştenbiledeğildir.Bukolaylığa karşılık devletiniz ne istiyorsa söylesin; arazimi, paramı?”diye

çıkışırcasına fikir yürütmüştü.Hâlbuki Batum’danAnapa’ya kadar oralar ozamaniçinOsmanlıDevleti’ninhükmüaltındaidi.

RuselçisininoralarıRustopraklarısayıp,köprüaltındansubağışlarcasınakendimalımızıkendimizebağışlamayakalkışması,Osmanlıdevletadamlarınışaşkına çevirmişti ama gereken karşılığı açıkça verememişler, susmak veyutkunmaklameseleyigeçiştirmektenbaşkaçaregörememişlerdi.

Ruslar, “bir defalık” kaydı ile Kaş Nehri’nden asker, erzak ve cephanegeçirmeye izin almışlar, bu fırsattan istifade ederek istedikleri kuvvetitoplamışlar; kısacası bizden toprak koparmak için âdeta bizim aracılığımızısağlamışlardı.Bizimogünküdurumumuzsavaşıgözealmayamüsaitdeğildi.İngiltere’nin yaptığından daha farklı bir şey yapamayıp tesirsiz bir takımuyarmalardaveprotestolardabulunmaktanöteyegeçemedik.Çünkübugibimeselelerde son cevabın “topun ağzından çıkması” gerekirdi. Buna isehâlimizelverişliolmadığındanRuslaroralardayerleşipkaldılar.

1805SENESİOLAYLARI

İçKarışıklıklarO sene mart sonlarına gelindiği hâlde İstanbul’da şiddetli bir kış hükümsürüyordu. Dondurucu soğuklarla beraber kar da çok yağmıştı. Siyasî havagibi havalar da bozuk gidiyordu. Dünya ufuklarındaki bulutlar, yakında birbelayağmurununyağacağınıhaberveriyordu.

Avrupa’dabirharpçıkmasıhâlinde,tarafsızkalmayıdüşünüyorduk.Ancaktarafsızlığı korumak, savaşanların bir bahane ile bize saldırmasını önlemekveyatopraklarımızdandüşmanasaldırmakiçingeçmesiniengellemekiçindehatırısayılırbirgücevehazırlığaihtiyaçvardı.

Yapılacakiş,Nizam-ıCedidaskerininartırılmasıveiyicesilahlandırılmasıidi.Neçarekibunlarabaşvuruldukçayeniçerilerinhomurtusuartıyor,buyeniaskeri kendine rakip görüyor ve düşmanlığı kuvvetleniyordu. Bu işlere önayak olan devlet adamları için ağızlarına geleni açıkça söylemektençekinmiyorlardı. Böylelerinden hiçbirinin doğru dürüst ceza görmemesiötekilerideşımartıyordu.

Nizam-ı Cedid askerine aklı yeten ve gönlü razı olanlar, saraycamakbulgörüldükçebuişlerindışındakalanlarkıskançlıklarındanyeniçerileritutmayıve onlara yaranmayı kâr sayıyorlardı. Eşkıyalar işi azıttıkça İstanbul’da buhâldenmemnunolanlarbilevardı.

Sırplar ve Karadağlılar Osmanlı Devleti’nin perişanlığını fırsat bilerek

başkaldırmışlar, bağımsız devlet olmaya girişmişler, Rusların kışkırtmasıylacesaretlenipisyanlarınıtamamıylaaçığavurupdevletolmuşgibiOsmanlılarlaanlaşmak için şartlar ileri sürmeye başlamışlardı. Bunları, bastırmak şöyledursun,sindirmekiçinbileüzerlerinekuvvetgöndermeyekudretimizyoktu.

Öte yandan Vehhabîler de işi azıtmışlar; Mekke’yi ve Medine’yisıkıştırmaklakalmayıpIrak’adasaldırmayabaşlamışlardı.BağdatValisiAliPaşa, kafa tutan, başkaldıran kabileleri güç yatıştırıyor, Vehhabîlerinsaldırılarınazamanındadoğrudürüstkarşıkoyamıyordu.

Mekke ve Medine’ye her zaman yardım Mısır’dan yapılırdı. Mısır dakarışıklığadüşmüşidi.BütünbunlaryetmiyormuşgibiTrabzonValisiTayyarMahmutPaşaiseisyanbayrağınıçekmiş,başınabuyrukhâlegelmiş,devletidinlemezolmuştu.

Bu arada sadrazam Yusuf Paşa, devletin başında birbirinden betermusibetlerin dolaştığını fark edip felaket zamanlarının pek yakın olduğunukestirmiş,kendibaşınıkurtarmakiçin,yaşlılığınıbahaneederekemekliliğiniistemiş,yerineKaptan-ıderyaHafızİsmailPaşasadrazamtayinedilmişti.

Yeniçeriler ise devlet adamlarını zayıf ve kararsız gördükçe azdıkçaazıyorlar; Nizam-ı Cedid taraflısı olanları kötülüyor, istemediklerini belliediyor, değişmeleri gerektiğini halk arasında yayıyorlardı. Onlara tavizverircesine bir iki Nizam-ı Cedid taraflısı devlet adamı azlolundu, bu daonlarındahaziyadeşımarmalarınayolaçtı.

Mekke, Medine ve Şam taraflarındaki karışıklıkları bastırmaya memuredilmiş Osmanlı paşaları ise birbirlerine düşmüşler, birbirinin kuyusunukazmaklaveaskerleribirbirileriilekavgaettirmeklemeşgulidiler.

Mısır’daki karışıklık ise daha beterdi. Kölemenlerle kavgaya tutuşanKavalalı Mehmet Ali’nin kendisine ilerde rakip olacağını düşünen MısırValisiHurşitPaşaŞamcephesindenbirmiktar askeriMısır’agetirmiş,paradağıtıponlarıngönlünüalmış,“Mısır’ınasıl koruyucularıbenimemrimdekibuaskerlerdir.”demeyegetirmişti.Mehmet Ali, Hurşit Paşa’nın döndürdüğü dolapları anlamak bahanesiyle

Mısır’a yönelince Hurşit Paşa Mısır’ın ileri gelenlerini toplayıp onlara:“MehmetAliveyanındakiHasanPaşa,devletinemriveizniolmadanburayageldiler.Yagidipdevletinemrettiğiyerdedüşmanlarlasavaşadevametsinlerya damemleketlerine geri gitsinler. Eğer görev yerlerine hemen dönerlersekendilerineMısır’ındışındavazifedeveririm.”diyesözvermişti.Birtaraftandakarşılarınaçıkmakveyollarınıkesmeküzereaskergöndermektendegeri

durmamıştır.

Kavalalı Mehmet Ali, iki birliğin çarpışmasına meydan vermemek için:“Biz sadece ulûfemizi almak için geldik, kimse ile alış verişimiz yok.” diyehaber saldı.Karşı taraftaki askerler de aynı dertte oldukları için bu aldatışaakılları yattı; Mehmet Ali böylece elini kolunu sallayarak Kahire’ye girdi;Özbekiyesemtindekievinegeldi.

HurşitPaşa,Mısırilerigelenlerininonunlamünasebetinikesti.MehmetAlibaktıki ikisibiraradaolmayacak,HurşitPaşa’yıMısır’danuzaklaştırmanınçarelerini aramaya koyuldu. Bu arada iki tarafın askerleri de başıboşkaldıklarından günlük geçimlerini halkın sırtından çıkarmaya koyuldular.BununüzerineMısırhalkıCami-iEzher’detoplandı,yenidenkarışıklıklarbaşgösterdi.

İstanbul’un ve sarayın kesin bir kararı ve görüşü olmayıp, kim ötekininhakkından gelirse onu devletin temsilcisi sayıyor, güya devletin haysiyetinikorumuşoluyordu.Zatenbu,ötedenberidevletingüttüğübirberbat siyasethâlinegelmişti.BunupekâlâbilenHurşitPaşadaKavalalıMehmetAliPaşadabirbiriyleyarışedercesineellerindekibirliklerivesilahlarıbirbirialeyhinekullanıyorlardı. Biri elindeki topla ötekinin oturduğu kaleyi dövüyor, ötekielindekiaskerlediğerininoturduğumahalleyisarıponuesiralmakistiyordu.

İstanbul,MehmetAliPaşa’nınağırbasmaktaolduğuhaberinialınca,MısırValiliği’nionavermişti.VaktiyleMısırValisidiyebüyükyetkiilegönderdiğiHurşitPaşa’yıyarısürgünbaşkabiryeretayinetmekleMısırmeselesinigüyaçözmüş;aslındapamukipliğinebağlamışoldu.

BuemritatbikiçinMısır’agelenKapıcıbaşıSalihAğagetirdiğifermanıbirmeydanda okudu. Hurşit Paşa: “Ben elimdeki fermanla bugün dahi MısırValisiyim; rastgele birinin elindeki bir kâğıt parçasıyla valiliği bırakmam.”diyedirendi.BuseferKaptan-ıderyadonanmaylaİskenderiye’yegelipHurşitPaşa’yakaledeninmesiiçinhabergönderdi;PaşaonudadinlemeyecekolduamaMehmetAli’nintekrarağırbasmasıylabirgemiyegizlicebinipsavuşupgitti.

Bu arada Kölemenler de fırsatını bulup birkaç yerden Kahire Kalesi’nizorlayıp yahut kapılarını açık bulup içeri girdilerse de Mehmet Ali’ninArnavutlarıonlarınhakkındangelmesinibildi.Nicelerininkafalarınıkestiler,nicelerinisoyupsoğanaçeviripçölesürdüler.KavalalıMehmetAli,Osmanlı

paşasıveOsmanlıDevleti’ninMısırValisiolmayıbilekzoru ilekazanmıştı.Kavala’danikioğlunudayanınagetirtti.Mısır’aiyiceyerleşti.

OsmanlıDevleti’ninAvrupaPolitikası

Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra Osmanlı Devleti güçsüz kalmıştı.Allah’ınlütfüneveinayetinesığınmış,düşmanlarınbirbirlerinedüşmelerininAllah’ın kendine acıdığına ve koruduğuna alâmet saymış, eli böğründebekleyipduruyordu.

Rusya ileAvusturya,Osmanlı topraklarındanyeni parçalar koparmak içinfırsatkollamayabaşladılar.Ötekidevletlerdeyabufırsatçılığaelkoymakyada kendilerine de biraz pay ayrılmasını sağlamak için pusuya yattılar.Fransa’nın Mısır’ı eline geçirmek istemesi de bu cins çabaların ürünü idi.Bereket versin, Napolyon Mısır’daki bozgunundan sonra, OsmanlıDevleti’nden toprak koparmak hırsından vazgeçip onun olduğu gibi, toprakbütünlüğüileayaktadurmasınıdevletlerdenklemiiçindahaelverişlibulmayabaşlamıştı.

OsmanlıDevleti,bağımsızbirsiyasetgütmektenuzak,Avrupadevletlerininbirbirlerine düşmesinden ve Osmanlı ülkelerini paylaşmakta iyiuyuşamamalarındanfaydalanarakayaktakalıyordu.

1806SENESİOLAYLARI

AvrupaYakasındaGelişenOlaylarOsmanlıDevletiiçinenhayırlıdüşmanınFransaolduğukanaatinevaranIII.Selim,Napolyon’la daha sıkı bir anlaşma sağlayabilmek için devrin seçkindevlet adamlarından Abdurrahman Muhip Efendi’yi olağanüstü elçi olarakParis’egöndermekkararınıaldı.

Ne çare ki Osmanlı’dan yeni bir şey koparmak için fırsat kollayan ötekidevletlerin elçileri, “Fransa ile tek başınıza anlaşıyorsunuz. Bize düşmanolacaksınız.”bahanesiyle Bâb-ıÂli’yi sıkıştırmaya başladılar. Fransızlar daMuhipEfendi’yezorluküzerinezorlukçıkardılar.

Muhip Efendi’nin III. Selim’den getirdiği mektuptaki Napolyon içinsıralanan unvanları yeterli bulmadılar, unvanlar ilave edildikçe yenileriniistediler.Muhip Efendi devletin haysiyetini hesaba katarak dayanacak olduamaBâb-ıÂlidahakayıtsızvehafifdavrandı.Velhasılbuyeni temastandahiçbirhayırlısonuçalınamadı.

Butemastanşuanlaşıldı:Fransa,OsmanlıDevleti ileancakRusya’danve

İngiltere’den iyice münasebetini kestiği takdirde anlaşmaya razı olacak.Böylece kendi yanında yalnız bıraktığı bu devleti istediği gibi kullanmakta,düşmanlıklaraveanlaşmalarasürüklemektezorlukçekmeyecekti.

Bu sırada,Rusya,Karadeniz’denOsmanlıDevleti’nin hakkını çiğneyerekve itirazını hiçe sayarak, geçirdiği askerle Korfu’daki birliklerini arttırıpOsmanlıülkesindenyeni topraklaralmayabaşladı.Fransabaktıki;OsmanlıDevleti müttefiki Rusya’ya söz geçiremiyor ve hâlâ onu kendine dostgösteriyor, onun bu gafletinden faydalanmak istedi. Oldu bittilerle yenitopraklarkazanmanınmümkünolduğunugörünce,“vurabalıya”kabilinden,Osmanlı Devleti’nin Paris elçisi ile dostluk konuşmaları yaptırırken biryandan da Raguza Kalesi’ni “Rusya eline geçmektense bende kalsın.”diyerekelegeçirmektengerikalmadı.

Rusya ve Fransa, anlaşmalara hiç uygun düşmeyen bu davranışlarındandolayı, Osmanlı Devleti’nden bir-iki sertçe ihtardan başka bir şeylekarşılaşmadılar. Osmanlı Devleti’nin elinde sözünü dinletecek, gücünükullanacak, istediğiniyaptırmakdeğilsebilepekhaksızsaldırılarıönleyecekkuvvetivehazırlığıyoktu.

Kadı Paşa’nın ve Cebbarzâde’nin gayreti ile Nizam-ı Cedid oldukçateşkilatlanmış ve gelişmişti ama Rumeli’ye de yayılması istendikçeyeniçerilerhomurdanıyorlar, geçimlerininkaybolacağınıdüşünerek canlarınıdişlerine takıp devletin başına yeni belalar çıkarmaya hazırlanıyorlardı. Biryandan da Vidin’de, Rusçuk’ta ve Edirne’de derebeyleri Nizam-ı CedidRumeli’de kurulup gelişirse kendilerinin çanlarına ot tıkanacağınıbildiklerinden onlar da bunu önlüyorlardı. Tekirdağ’da Nizam-ı Cedidçekirdeği kurulması için gönderilen fermanı okuyan hâkimi yeniçerileroracıktaöldürüvermişlerdi.

Kadı Abdurrahman Paşa, süvari ve piyadesi ile yirmi dört bine yaklaşanNizam-ıCedidaskeriileEdirne’yehareketettiğisıradaisesadrazamlasadaretkethüdası İbrahim Ağa arasında anlaşmazlıklar patlak vermişti. Sadrazamİsmail Paşa, III. Selim’in, er geç kendisini feda edeceğini, Nizam-ı Cedidtaraflısı İbrahim Ağa’yı tutacağını bildiği için, paçayı kurtarmak üzereRusçukâyânıİsmailAğaileelaltındananlaşmayagirişmişti.

AbdurrahmanPaşaSilivri’yegelincehalkıkendialeyhinehareketegelmişbulup güç halle yola getirdi. Çorlu’ya varınca halkı yine Nizam-ı Cedid

karşısında ayaklanmış buldu. Abdurrahman Paşa, böyle ufak tefek halkayaklanmalarını değil, Edirne’de toplanan silahlı yeniçeri kalıntılarını bilekolaylıkla temizleyebilecek güçte ve azimde idi. İstanbul’daki zayıfyürekliler, halkın kırılmasından, ayaklanmaların bütün Rumeli’ye oradanİstanbul’ayayılmasındançekindikleri içinordununSilivri’yegeridönmesiniistediler. Böylelikle Nizam-ı Cedid’in güçlenmesi, memleketin her yanınayayılmasıertelenmiş,belkidegerçekleşmesibüsbütün imkânsızhâlegelmişoldu.

Buarada,“Düşmanlarüzerineordununhareketineengelolanherkimisedevlete ve dine asi sayılıp idamı caizdir.”diye şeyhülislâmın fetva verdiğihaberi yayıldı. Eşkıyadan farksız hâle gelmiş yeniçeriler toplanır diye oşeyhülislâmazledildiveyeniçerilerebirnevi tarziyevermek için,zatenazligereken sadrazam yerine yeniçeri ağası Hilmi, paşa rütbesiyle sadrazamyapıldı.

Yeni şeyhülislâm, padişaha Nizam-ı Cedid taraflısı görünür, fakatyeniçerilerin kulağına gidebilecekkonuşmalarda ise başka yüzle görünürdü.III. Selim’in yaptığı bu değişiklikler devlete hiçbir faydası olmadığı gibi,Nizam-ıCedid içinharcananbütünemeklerinvemasrafların, çekilenbuncazahmetlerinbüsbütünarayagitmesinesebepoldu.

Sırbistan’daKaraYorgi,OsmanlıDevleti’neaçıkça,haksızcaisyanetmişti,cezalandırılmasıgerekiyordu.RusyaiseKaraYorgi’ninPrenssayılmasınıveSırbistan’ın bağımsızlığının tanınmasını dolambaçlı yollardan teklif edipduruyordu. Fransa, “Bu, sizin iç işlerinize karışmak, iç işlerinizdekorkutmalarla yön vermektir. Tekliflerini ret ederek haysiyetinizi kurtarın”yolluuyarılaryaptıisedeSırbistandaeldengitti.Güyaoralardakielebaşlarınterbiyesini vermeye giden ordular, yollarda düzensizlikten, cephane veyaerzakkıtlığından,yarıyoldakalıpgeridöndüler.

ArabistanveMısır’ınDurumuÖteyandanArabistandakarışıklıklarvekaynaşmalariçindeydi.VehhabîlerinHaremeyn’e musallat olması bir türlü önlenemiyordu. Kâbe’yi ziyaretedeceklerinrahatçagidipgelmesinisağlayabilmekiçinŞamValisiAzimzâdeAbdullahPaşa’yaseraskerlikunvanıveriliphazırlıkyapmasıiçinyazışmalaryapıldı.

Vehhabîler,osıradabütünArapyarımadasınıpençelerinegeçirmişler,hattabu Paşa’ya hacca geleceklerin, korunmalarını da yiyip içmelerini de

kendilerininsağlayacaklarınıbildirmişlerdi.AmaosıradakimseVehhabîlerinhakkından gelecek gücü kendinde bulamıyor, devlet de herhangi bir şeyyapacak durumda bulunmuyordu. Değil gönderecek askeri veya silahı,oradakimemurlarınınmaaşınısağlayacakparasıbileyoktu.

Vehhabîler, Mekke ve Medine çevresindeki halkın hepsini kendimezheplerine çevirmek için her türlü telkinlerde bulunuyorlar, telkinyetmezse zorlamaya başvuruyorlar ve hepsinin kendi akıllarınca yolageldiğine inanmadıkçanePeygamber torunuolduğunu iddiaedenseyyidleriveşeriflerinededevlettengelenemirleridinlemeyeyanaşıyorlardı.

Vehhabîlerin az çok yola gelmesi, Mekke ve Medine’nin korunmasınınsağlanması içinbilebüyükbir ordugönderilmesigerekiyordu.Buda ancakMısır’dansağlanabilirdi.Mısır’daiseMehmetAlitekbaşınahükümsürüyor,arada bir Kölemenlerin başkaldırması ile kendi başına ve kendi hükümsürücülüğüuğrundahareketegeçiyordu.

Osmanlı Devleti, Mısır’ı Kölemenlerden kurtarayım derken Kavalalı’nıneline vermiş bulunuyordu. Bu defa Kölemenleri kullanarak Mehmet AliPaşa’yı Arnavut elebaşları ile birlikte oradan çıkarmanın yollarını aradı.Mehmet Ali Paşa’yı Rumeli’de yarı isyan hâlinde bulunan bütün Osmanlıtopraklarını âdeta yeniden zaptederek istediği gibi sahip çıkmasını hoşgöreceğinibelirterekbüyükrütbelerveyetkilerleorayatayinetti.

Kölemenler, bu işi yoluna koymak için İskenderiye’ye gelen KaptanPaşa’yahediyelerveparalaryağdırdılaramaKavalalıhiçoralıolmadı.Olupbiteceklerihesabakatmış,kaleyierzakvecephaneiledoldurmuştu.Askerinitopladı; onlara Mısır’dan hiçbir yere gitmemek, Mısır’da ya eskisi gibivarlıklıveegemenkalmakyadabuyoldaölmek içinant içirdi.HepsihemMehmet Ali’ye, hem çıkarlarına, hem de varlık kaynakları Mısır’a bağlıidiler;gönülrızasıileantiçtiler.

KaptanPaşa,KavalalıMehmetAliPaşa’yıyerindenoynatmanınmümkünolmadığını ve Kölemenlerde güvenilecek kadar kuvvet ve sadakatin deolmadığını gördü. Sonunda Mehmet Ali’ye kâhyasını gönderip, uzuntemaslardansonraMısırhalkınınkendisindenhoşnutolduklarınıgördüğünü,bunu İstanbul’a bildireceğini ve eğer oğlunu da beraberinde İstanbul’agötürmeküzereyanınaverirse,bunundevletebağlılığavegüvenesağlambirdelilolacağınıbildirdi.Mısırmeselesiböylecebirkeredahadevletyararınahiçbirçözümebağlanmadankapanmışgöründü.

BuaradaMısır’aelaltındangözkoymuşolanİngiltere,biryandanOsmanlıDevleti’ne, Mısır’ı yabancı bir devlete kaptırmasın, ileride kendisine

kalabilsin ümidiyle yardım ediyor, bir yandan da Kölemenleri besleyipkışkırtmaktan geri kalmıyordu. Mehmet Ali ile gizli anlaşmalar yapmayaçalıştığıdasöyleniyordu.OsmanlıDevletiiseİskenderiye’yegidişiazçokişeyaramış olan Kaptan Paşa’yı azletmek suretiyle, Kölemenleri el altındankoruyan İngilizleri ve tam tatmin edilmeyen Mehmet Ali’yi de memnunettiğineinanarakMısırmeselesinintebaasıvedüşmanlarıgözündebaşarı ilekapandığıkanaatiniuyandırmakistiyordu.

Rusya’nınHaksızSaldırısıKarşısındaOsmanlıDevleti

Eflak ve Buğdan beyleri, sadakatsizlikleri yüzünden azledildiği hâldeRusya’nın zoru ile yerlerinde kalmıştı. Rusya ile olan problem, meselekapandı sanılıyordu. Rusya, “Osmanlılar benim aleyhime Fransa ile belkibirleşirler.” gibi pek sudan, pek uydurma bir bahane ile ve güya Fransa ileOsmanlı Devleti’nin toprakları arasına girip bunu önlemek istediğini ilerisürerekhareketegeçiverdi.

Büyük bir Rusya ordusu, iki kolordu hâlinde, biri Bender, öteki Hotinüzerineyürümeyebaşladı.BendermuhafızıHasanPaşa’nındünyadanhaberiyoktu. Şehrin ileri gelenlerini toplayıp da nasıl davranılması gerektiğinikonuşuyordukiRusgeneralininbir temsilcisigeldive:“Devletinizin izni ilebutopraklardangeçipNapolitaraflarınageçeceğiz.Askerimizşehrindışındakonaklayacak,sadecegeneralgelipkaledebirkaçgündinlenecek.”haberinigetirdi.

Bunun uydurma olduğu besbelli idi. “Bize İstanbul’dan böyle bir habergelmedi,buolacakşeydeğil.”yolluretcevabıverildiisedegeneralbuseferuydurmabirfermangönderdi.Benderlileryarıinanır,yarıinanmazdurumdaşaşıra dursunlar, general bu ilk isteğini oldubitti hâlinde yerine getirdiktensonra, bu sefer kale teslim olmazsa; Bender halkının hepsini kılıçtangeçireceğinibildirdi.

KaledehiçbirhazırlıkolmadığıiçinBenderliler,“baricanımızıkurtaralım”telaşına düştüler.Rus ordusununöteki kolu da aynı aldatmalar, kurnazlıklarvesözvermelerleihtiyatsızvehazırlıksızHotinKalesi’nikolaycateslimaldı.Bâb-ıÂlivesaraybuhallerdenhaberalıpdaRuslardüşmancahareketediyordemesinekalmadanAkkermanKalesideeldengitti.

SıraİsmailKalesi’negelmişti.Ruslarişinkolayınıbulmuşlardı.Askerlerinişehirlerin yakınında biriktiriyorlar; olduğundan daha kalabalık gösteriyorlar,sonra içeriye bir haber salıp, “Ya gönül rızası ile teslim olup mallarını vecanlarınıkurtarmışolsunlaryahutkılıçtangeçeceklerinibilsinler.”teranesiile

harekete geçiyorlar. “Buralarda işiniz ne?” yollu bir soru ilekarşılaştıklarında da “Devletinizin haberi var, buralardan geçip Napoli’ye,Fransaüzerineyürümekteyiz”yalanınıuyduruyorlardı.İsmail Kalesi’ni ötekiler gibi kolayca ele geçiremediler. Çünkü Rusçuk

âyânındanAlemdarMustafaAğa, ötekimuhafızlar veya kale kumandanlarıgibikorkağınbirideğildi,şaşkınvesilahsız,herkafadanbirsesçıkanhalkınfikirlerini sormaya lüzum görmüyor, Tuna kıyılarını korumak için elindengelenhazırlığıyapıyordu.

Kendisinin eski kapı yoldaşlarından Pehlivan İbrahim Ağa’yı bulupayırabildiğibirmiktaraskerleİsmailKalesi’ninyardımınakoşturdu.OsıradaRus askerleri, kalenin yakınına kadar gelmiş, yerli kıyafetindeki casuslarınışehre salarak, “Rus askerinin çok kalabalık olduğunu; bunlara karşıdurmakla ancak halkın hayatını tehlikeye sokmaktan başka sonuçalınamayacağını”telkinebaşlamışlardı.Halk, teslim olmak için kale muhafızını zorlamak üzere iken Pehlivan

İbrahimAğa, Hızır gibi yetişti. Onu gören halkın korkusu ve telaşı azaldı,kale koruyucusu ihtiyar Kasım Paşa da gayrete geldi. İbrahim Ağa, halkınkorkusunuvetelaşınıbüsbütünyenmekiçinkaledendışarıfırlayıpaskerlerlekeşfeçıktı.YoldarastladığıRusordusuöncülerinikılıçtangeçirmeyibaşardı.Arkadan karabulut gibi yetişen Rus taburlarını görünce de aldığı erzak vecephanelerlekaleyekapandı.

İbrahimAğa’nın bu başarısı halkı yüreklendirdi.Hepsi silahlanıp sel gibiköpürdü.Kaledendışarıya fırladılar.Kalabalık, silahlı, kendinegüvenliRusordusu, bu canını dişine takmış kahramanlar önünde, yedi saatlik kanlı birsavaştansonra,yenilmişvedağılmışolarakdefolupgitmekzorundakaldı.

SavaşesnasındaneyandabiryılgınlıkbirbozgunlukbaşgösterirseİbrahimPehlivanorayayetişiyor,yiğitliğininhakkınıveriyor,dostyüreklerinecesaret,düşman gövdelerine ateş yağdırıyordu. Bu Pehlivan İbrahim Ağa sonradanvezir olmuş ve “Baba Paşa” diye ün salmış kahramandır. SonradanmeşhurAlemdar Mustafa Paşa olan Alemdar Ağa, III. Selim’in gözüne bu adamısayesinde bir kat daha girmiş oldu. Alemdar da bu münasebetle gördüğülütuftanvealdığıvaatlerdendolayıIII.Selim’ebirkatdahabağlanmışoldu.

Hotin ve Bender’in elden gidişine karşılık İsmail Kalesi’nin kendisinikoruması, bütün bu acıklı ve felaketli şeyler olmamış da sanki Osmanlıordusu saldırmaya geçmiş ve yeni fütuhat yapmış gibi İstanbul’da şenlikleryapılmasınasebepoldu.Aradabir İstanbul’dakiRuselçisine:“Bizimledost

geçinendevletinizinolurolmazbirşeyleryaptığıhaberigeliyor.Maksadınızne?” gibi sualler de soruluyordu. Neden sonra Hotin halkının nasılşehirlerinden süzülüp yollarda perişan olduğu haberi geldi. Rusya’ya harpilanına karar verelimmi vermeyelimmi diye danışmalar ve tartışmalar başgösterdi.

İngiltere,bütünticarîimkânlarıvekaynaklarıkendinekalsındiyeOsmanlıDevleti’nin parçalanmasını istemiyordu; kendisinin tek geçim kaynağı olandenizciliğine set çekmesin diye Rusya’yı gücendirmeyi de bu sıralarda hiçistemiyordu. Bu yüzden Osmanlı Devleti’ni Rusya’ya savaş açmaktanalıkoymakiçinİngiltereelçisiçokuğraştı.

İngiltere, nihayet işi tehdide kadar götürdü, “Rusya’ya harp açarsanız,İngilteredonanmasınıkarşınızda,belkideİstanbulaçıklarındagörürsünüz.”diyecekkadar ilerigitti.Budakâretmeyincebirazyumuşadı,“Onbeşgünsabredin;bendevletimdenhabersiz işi ileri götürenRusgeneraline yazdım,göreceksiniz, uygun cevap gelecek; saldırısını durduracak. Eğerdurduramazsabizdesizinlebirlikoluruz.Yok,şimdidenharpilanındaaceleederseniz İngiltere’yi de karşınıza aldığınızı biliriz. İstanbul’a yiyecekgetirecek yolları kesiveririz, kıtlığa düşersiniz. Bir aya kalmazMısır da busefertamelinizdengider.”ihtarındabulundu.

Bu arada Fransa elçisi de Bâb-ı Âli’ye:“İngiltere, Rusya’nın hatırı içinOsmanlı Devleti ile olan ticaretini feda edemez. İngiliz elçisi kendiliğindengidersevarsıngitsin;sizkovmuşolmayın,buyeter.”diyeakılverdi.Bununüzerine padişah huzurunda divan görüldü, önceden verilen harp ilanı kararıkesinleşti.

Sadrazam kutsal sancağı alıp Rumeli’ye geçecekti, İstanbul’da bulunanbütün elçilere Rusya’nın haksız ve yersiz saldırılarını belirten birer bildiridağıtıldı. Bir yandan da Napolyon’la dostluk anlaşması yapmaya memuredilendeftereminiMehmetVahitEfendi,FransızsefirininısrarlıtavsiyesiylehemenBerlin’edoğruyolaçıktı.

OsıradaNapolyon,Varşovayolundaidi.Elçimiz,oradabuluşmayakoştu.Ne çare ki Napolyon, Rusya’yı İngiltere’den ayırmak ve kendisi ileanlaşmaya zorlamak için:“Bakın,Osmanlı elçisi ayağıma kadar geldi amabenonuretedipsizinleanlaşmayıüstüntuttum.”diyebilmek içinonuböyleayağınagetirmişoldu.

OsmanlıDevleti hangi devlete harp ilan ederse elçisini tutupYedikule’yehapisederdi.BudefaötekielçilerinveheleFransızelçisininuyarılarıilebu

töreden vazgeçildi. Rus elçisi, Bâb-ı Âli’ye çağırıldı ve kendisine, devletinhaksız ve yersiz saldırıları hatırlatıldı. “Eğer Rusya bu yeni ele geçirdiğimemleketleribırakırsayenidenİstanbul’agelmeyeyüzünüzolur;Rusuyruklutüccarları da alın, memleketinize geçin gidin.” denilmekle yetinildi.Böylelikle III. Selim’in batı standartlarına uyan bir hükümdar olduğuanlaşılmışoldu.

Devlet-iAliye,karadaRuslara,denizdeİngilizlerekarşısavunmavesaldırıtedbirleri almaya başladı. Ama ordu orduya, donanma donanmayabenzemiyordu.Amaozamaniçinmümkünolanhazırlıklarınhepsinebirdengirişildi. İstanbul’da yan gelip rahatına bakan devlet adamlarından hiçbiriordu ile sefere çıkmaya yanaşmadılar. Herkes bu işi bir başkasına havaleetmekten çekinmedi. Kara ordusunun birliklerinden Rusları yendiklerine,püskürttüklerine,esiraldıklarınadairsevindiricihaberlergelmeyebaşlamıştıkiİngilizdonanmasınınBoğazagirmişolduğuhaberivurucubirkurşungibiyetişincesevinmeyeyerkalmadı.

İngiltere, Fransa’ya karşı Rusya ile anlaşmıştı. Osmanlı Devleti’ni buanlaşmaçerçevesiiçindetutmakistiyordu.OsmanlıDevletibirsürüdensizveyersiz saldırılarını gördüğü Rusya’ya savaş açınca, anlaşmayı bozan Rusyaolduğu hâlde, Osmanlı Devleti’ni korkutup sindirmek için büyük İngilizdonanmasıBozcaada’yagelmişbulunuyordu.

İngiltere elçisi; Fransız elçisinin İstanbul’dan çıkarılmasını, Rusya veİngiltereileanlaşamanınyenilenmesiniveRussavaşgemilerininboğazlardangeçmesine izin verilmesini; eğer bunlar ret edilirse Bozcaada’daki İngilizdonanmasının gelip İstanbul’u vuracağını söylemişti. Bu tehdit devletadamlarını sindirmeye yetmiş, hepsi telaşa düşüp bu teklifleri kabuleyönlenmişlerdi.

İngiltere’ye böyle baş eğmenin Osmanlı Devleti’nin şanınayakışmayacağını, haysiyetini kıracağını, asıl bu yumuşama ve baş eğme ileEflak ve Buğdan’ın Rusların eline, Mısır’ın da İngiltere’nin pençesinedüşeceğinibelirtenFransızelçisiSebastiyan,bununlayetinmemiş,“BonapartPolonya’yı ele geçirdi.Petersburg’a doğru yürüyor,Rusya’nın nefes alacakhâli kalmayacak, size Fransa’dan büyük imdat gelecek, eski yüce ve şanlıdevlet olmanın yolunu bulacaksınız.” diyerek Osmanlı yetkililerin hepsinicoşturupiknaetmişti.

OzamanakadarOsmanlıdevletadamlarıİngiltere’yideFransa’yıdaeldençıkarmadan idare etmeyi düşünüyorlardı. Ama birini açıkça tercihmecburiyetinde kalınca, Rusya belası yüzünden, İngiltere’den yüz çevirip

Fransa’yıtutmakkaçınılmazolmuştu.Biryandandaİngiltere’ninOsmanlıiledostlukbağınıbüsbütünkoparmayacağıumududavardı.

İngiltereiseosıradaOsmanlıDevleti’niFransa’dankoparmakiçinherşeyigöze almıştı. İngiliz elçisininkızgınvekesindavranışlarıylade iş büsbütünsarpa sardı. Elçinin bir gece İstanbul’dan kaçtığı da öğrenilince artıkİstanbul’adenizdenbirsaldırıgeleceğiiyiceanlaşıldı.

Düşman donanmasına karşı koyabilecek kıyı tabyalarının tahkiminebaşlandı.Amageçkalınmıştı.Dahaöncedenakıletmek,hesaplamakvetedbiralmakla vazifeli olanlar gafil davranmışlardı. Bu arada İngiliz elçisi: “BenBozcaada’yadonanmalarımıziyaretegeldim.Osmanlıtopraklarınıterketmişdeğilim,münasebetimiz kopmuş, kesilmişdeğildir;Rusya ile de İngiltere ilede Osmanlıların arasını bulmak umutları büsbütün bitmedi.” gibi sözlerleKaptan Paşa’yı da kıyı istihkâmlarını onarımla görevlendirilen FeyziEfendi’yideiyicekandırmıştı.

Kurban bayramında Osmanlı donanmasının kıyı koruyucularınınbirçoğunun da izinli olduğu sırada, esen sıkı lodostan faydalanan vegemilerini turna katarı gibi sıraya tutup rüzgâra vererek herkes bayramnamazındaikenboğazdangeçipİstanbulyolunututanİngilizdonanması,biriki küçük çarpışmadan önemsiz kayıplarla sıyrılarak, akşamüstü baruthaneaçıklarındademirattı.

İstanbul’dabüyükacıtatmamış,zamanınzorluklarınıtanımamışçelebilerlehabbeyi kubbe, damlayı deniz yaparcasına işleri büyütme meraklıları, köşebaşlarında küme küme toplanıp bir takım vehimlerle birbirini korkutupduruyorlardı.Ogeceİstanbul’unhâlikıyametgünündenbirgörünüştü.“İştekıyametgünüyaklaştı;sarıderililerinortalığahükmedeceğisöylenenkıyametgününe alâmet işte.” diye çırpınıp duranlar gittikçe artıyordu. “Eyvah!Demekkikıyametbizimbaşımızakoptu;İstanbul’danbaşladı.”diyedövünüpduranlararastlanıyordu.

Askerlerde bu vehimler yoktu, korkudan uzaktılar. Topçular toplarınayapıştılar, yeniçeriler yatağanlarını takınıp, tüfeklerini omuzlayıp kıyılarakoştular.Medreselerdeki öğrenciler de silahlanıp sokaklara çıktılar. Bunlarıgörüncehalkadagayretgeldi,silahlanmayabaşladı.SultanIII.Selim,İngilizdonanmasınınboğazdangeçtiğinihaberaldığıandanitibarentelaşiçindeydi.İngiliz donanması baruthane açıklarında görününce saray kadınlarıkorkmuşlardı.

İngiliz elçisi, Bâb-ı Âli’ye ültimatom göndererek, Osmanlı donanmasınınemanet olarakkendilerine teslimini,Rusyave İngiltere ile yeni bir anlaşma

için hemenmasaya oturulmasını istiyor; cevabın bir gün içinde verilmesinişart koşuyordu. Halkın ve sarayın perişanlığını öğrenince mühleti üç saateindiriyor ve Fransız sefirinin de hemen İstanbul’dan atılması şartını daekliyordu.

Osmanlı erkânı, payitahtın burnunun dibindeki İngiliz donanmasına karşıkonamayacağı içinbu tekliflerikabuletmektenbaşkaçaregöremiyordu.BukararınıhaberalanIII.Selim,durumubildirmekvekendisiniİstanbul’uterketmeyenazikçedavetetmeküzerebiradamınıSebastiyan’agönderdi.

Fransız sefiri Sebastiyan, bu adamı: “Ben devletiniz katında itibarlı birelçiyim. Böyle el altından ve ağızdan bildirilerle kalkıp gidemem.” diyesavdıktansonra,soluğuReisülküttapodasındaaldıve:“Böylebeş-ongemiyebir payitahtı teslim etmek ne demektir? Bundan sonra Osmanlı Devletibağımsızlığından ve toprak bütünlüğünden ne yüzle söz açabilecek? Budonanmada asker yok ki karaya döküp de memleketi zaptetsin. SadeceSarayburnu’na yeteri kadar top yerleştirirseniz bu Donanmayı harapedebilirsiniz. Onlar için tehlike, sizdekinden çok. Hem sizin ateşinizdenkorkarlar hem de uygunsuz bir rüzgâr eserse karaya düşmekten. Rüzgârelversebilesizin toplarınızkâretmesebileyapacakları,nihayet İstanbul’unbir ikimahallesini topa tutupyakmaktan ibaretkalacaktır. İstanbul’da ikidebiryangınçıkıyor.Farzedelimkiyineböylebiryangınoldu,bir-ikimahalleküloldu.Yananyerleryapılıramabirkereyıkılandevletitibarıvehaysiyetibirdahayapılabilirmi?”diyerekhemçıkıştı,hemdeakılöğretti.

Reisülküttap,halkındagayretegeldiğinigörüp,Fransız elçisindenkuvvetalarak, sadrazama konuşmayı olduğu gibi nakletti. Padişahın huzurundayenidentoplanıldı.Sebastiyan,oradadaböylesilkeleyici,coşturucunutuklarçekmişti.Meclistekilerinhepsinietkisialtındabıraktı.Osırada,tesadüfbuya,Napolyon’unVistül kıyısından yazıp gönderdiği mektup da padişaha geldi,Napolyonmektubundaşöylediyordu:

“EySultanSelim,Hazret-iMuhammed’inHalifeliğinelayıkolduğunuispatet! Seni bağlayan, memleketini elinden göz göre çıkaracak olananlaşmalardan korunmanın sırasıdır. Ben gittikçe daha yakınına geliyorum.Eski dostun Lehistan devletini diriltmeye uğraşıyorum. Ordulardan birisiTunayakınınainmeküzeredir.

Sen Moskofları alınlarından vur, ben ordumla arkalarını çevirmeyehazırım. Donanmalarından bir parçası Tolon’dan çıkıp senin payitahtını

korumaya ve Karadeniz’e hâkim olmaya gelecektir. Silkin, cesaretlen,devletinigüçlendirecekveününüartıracakfırsatbufırsattır.”Eskikarardanvazgeçildi. İngiliz notası reddedilecek, hemen kesin savunma tedbirlerinebaşvurulacaktı.

Devlet büyüklerinin cesaretlenmesi hemen halka sirayet etti. Bir-iki günönceki vehimli, korkak, sinik kalabalık, birden ateşlendi, yiğitlendi.Neredeyse kayıklara binip donanmanın üzerine yalın ayak, yalın kılıçyürümek, küpeştelere tırmanıp ölümpahasına İngilizleri temizleme istekleriuyandı.Ufaktefekkayıklarıylaİngilizdonanmasınınçevresindedolaşarakbirgemiden bir gemiye geçen, sandallarla balık avlar gibi İngiliz avlamayateşebbüsedenbalıkçılargörüldü.

Beş-on gün içinde Sarayburnu’ndan Yedikule’ye ve Kız KulesindenKadıköy’e kadar bütün kıyılar toplarla donandı. Bıraksalar halk, gördüğüsalapuryaya atlayıp İngiliz donanmasının üstüne yürüyecekti. İngilizdonanmasıbudehşetlihazırlığı,buazimlisavunmayısezinlediveakıntısıbolboğaz sularında iki kıyıdan açılacak ateş arasında sıkışıp kalmayı gözünekestiremedi. İstanbul önlerinde bir-iki volta vurduktan sonra Çanakkale’yedoğruaçılıpdefolupgitti.

ArabistanOlaylarıOsmanlı Devleti için en önemli meselelerden biri, Mekke ile Medine’ninyabancı saldırılardan korunması idi. Hâlbuki bu iş için, Rusya seferi ileuğraşılmasıyüzünden,ŞamveMısırvalilerine“Hicaz’ıkoruyun.”diyearadabirtezkereyazıpemirgöndermektenbaşkabirşeyyapılamıyordu.

AkdenizBoğazı,düşmangemilerince sarılmışolduğu için; İslâmgemilerioradan geçemiyor ve Mısır’la ancak karadan haberleşmek mümkünolabiliyordu. Bu arada İngilizler Mısır’a saldırmak için fırsat kolluyordu.ŞimdibirdeMısır’ıkorumakmeselesivardı.

Vehhabîlerin reisiAbdülazizoğluSuud,Medine’yielegeçirmiş,nekadarmukaddes mabet, türbe varsa yıkmıştı. Yalnız halkın yalvarışları üzerineMescid-iNebevî’yi alıkoymuştu.Bununla da yetinmemiş, Peygamberimizintürbesindenekadardeğerlieşyavarsaalıpgötürmüştü.Hutbelerdenpadişahınadını kaldırmış ve Vehhabî olmayanları dinsiz saydığı için Kabe’yi ziyaretetmeleriniyasaklamıştı.

MekkeveMedine’deOsmanlılarıntayinettiğikadılarayolvermiş,oralara

Vehhabî mezhebinden yeni kadılar oturtmuştu. Sultan III. Selim’e, türbelerüzerinekubbeyapılmasınınvekurbankesilmesininönünegeçilmesiniisteyenve neredeyse padişahı da Vehhabî mezhebine girip dinsizlikten kurtulmayaçağıranbirmektupgöndermektendegerikalmamıştı.

SonyıllardaMekkeveMedinehalkındanbirçoğu,yamektupyazmakyadaİstanbul’a kadar gelip Vehhabîlerin zulümlerinden, taassubundan,yasaklarındanuzunuzundertyanmışlardıamayetkililer,busızlanışlarapekönem verememişlerdi. Şimdi ise iş işten geçmişti. Tâ uzaklardan bin türlüzahmet ve masrafla Hac ziyaretine gelenler Mekke’den olmazsa Medinesınırlarındangeridönmekzorundakalıyorlar,canlarınıdeğilsebilemallarınıVehhabîlerin elinden kurtarmak kaygısı ile hac ibadetlerini bile ertelemekzorundakalıyorlardı.

“Ne diye buralara kadar gelip de bu Araplar kafamızı şişiriyorlar, nedirbunlardan çektiklerimiz?”diye onları kapıdan savanlardan biri olan ValideSultan’ınkâhyasıYusufAğabilehaccagidipolanbiteniyüreğikanağlayarakgördü ve o feryatlara hak verdi ama artık yapılacak bir şey yoktu. Gözleriarkada,kocakafileilegeriyedöndü.

Hac yolunun böyle kapanması, Vehhabîlerin böylesine meydan okuması,halkı bütün Rumeli, Mısır, hülasa vatan ve memleket kaybından daha çoküzdü. Nazırların tembelliği ve aldırmazlığı, halkın yüreğine işledi. Devletbüyüklerinegüceniklikleridüşmanlıkhâlinegelmeyebaşladı.

1807SENESİOLAYLARI

İngilizlerinMısır’aÇıkarmaYapmakİstemeleriveGelişmeler

Padişah III.Selim’inartık talihidönmüş,bahtıkararmıştı.Busıralardaolupbitenler, parça parça da olsa, bir büyük karışıklığın yaklaşmakta olduğunuferasetsahiplerineanlatıyordu.

Padişahın adının, birkaç hafta da olsa bazı şehirlerde hutbelerdenkaldırılmasıveşimdideMekkeveMedine’debüsbütünsilinmişolması,kötüalâmetlerinbirhabercisigibiydi.Şamvalisinideğiştirmekle,yenihacemiriniyiğitlerdenseçmekleişbitmeyecektiartık!

Öteyandan,İngilizdonanmasınınİstanbulaçıklarındanbirsonuçalamadançekip gitmesi, İngilizleri pek kinlendirmişti. Acısını Mısır’dan çıkarmayıakıllarına koydular. Mısır Kölemenlerini kendilerine yardım edeceksanıyorlardıamaeskibaşkanlarıöldüğü,kendileridedarmadağınolduğuiçinonlardanpekfaydayoktu.

Buseferhileyebaşvurdular:Donanmalarınıİskenderiyeaçığınademirleyip:“Mısır’ıFransızlaryenidenişgalegeliyorlar,bizdevletiniznamınakorumayıüzerimize alıyoruz, bize kolaylık gösterin, karaya çıkalım.” haberinigönderdiler ama oradaki yetkililer: “Padişah emri olmadıkça karaya ayakbasmanızaizinveremeyiz.”dediler.Bunun üzerine top ateşine başladılar. İskenderiye surları yer yer yıkıldı.

Halk aman diledi. İskenderiye İngilizlerin eline geçti. İlk işleri, kabilebaşkanlarına haber gönderip:“Yardıma söz vermiştik, işte geldik. Fırsat bufırsattır,toplanın,gelin!”diyekışkırtmakoldu.

Fransızlarınhilelerindenağızlarıyananlar,“nedeolsaMüslümandır”diyeMehmetAliPaşaileanlaşmayaveOsmanlıDevleti’neyalanveyanlışdaolsabağlı görünmeyi ehven-i şer bildiler. Bu hileleri ile de sonuç alamayanİngilizler, kuvvete başvurmak zorunda kalınca, İskenderiye’den sonrayakınındaki Reşit kasabasını elde etmeyi düşündüler. Oraya gönderdikleribirliğin şenliğe gider gibi şehre girmesiyle silahlanmış halkın hücumunauğramalarıbiroldu.Yarısıcanverdi,yarısıesirdüştü.

Kölemenlerintoplanıpkendisiniarkadanvurmavegafilavlamatehlikesinisavuşturan Mehmet Ali Paşa, Osmanlı Devleti’nden hiçbir kara ve denizyardımıgörmeden,İngilizleri,tekbaşına,kendigücüvedüzeniileMısır’dankovupçıkarmayıbaşardıktansonraartıkbütünmemleketikendimalımülküsaymayabaşladı.

Eskiden Mısır kıyılarının gümrükleri İstanbul’dan idare olunurdu. Bukıyılar bu yüzden Osmanlı Devleti’ne bağlı görünürdü, oraları daOsmanlılarca kaybedilmiş ve kendi emeği ile kendi hesabına elde etmişsaydığıiçin,bütünMısırçevresindebağımsızbirhükümdargibidavranmayabaşladı. Onun bu davranışını hoş görmeyen, Osmanlı Devleti’ne bağlıkalmaktadirenenaskerleridesusturupsindirmesinibildi.Kölemenlerinaklıyetenveelisilahtutanlarıiledebirbiranlaşarak,onlarabazıçıkarlarsağlayıpgörevlervermesinideakıletti.

Rehin olarak İstanbul’da bulunan oğlu İbrahim Bey, babasını devlethesabına biraz yumuşatır umudu ileMısır’a defterdar tayin edilmişti. O dagelirgelmezMısır’davergi işlerinidüzenlemeye,arazidefterlerinihâleyolakoymayagirişti.BöyleceMısır’dabirMehmetAliHükûmetikurulmuşoldu.

OrdununHareketiOrdununbahardaRumeli’desefereçıkmasıdahaöncekararlaştırılmıştı.1807eylülün on sekizinci günüYeniçeriAğası PehlivanHüseyinAğa, padişahın

huzurunda âdet olmuş törene uygun olarak birliklerini padişahın önündengeçirip Davutpaşa’da kurulan çadırlara yerleştirdi. Ertesi gün de Cebeci,Topçu,kumbaracıvearabacıocaklarıdaTopkapısarayında,Ortakapıönündetoplandılar.

Başkumandan durumunda olan sadrazam, şeyhülislâmı yanına alarakpadişahınhuzurunagirdi.Padişah,başkumandanaeliylesamurkürkgiydirdi,başınamücevherlisorguçkondurdu,belinealtınhançertaktı.Şeyhülislâmadabeyazsamurkürkgiydirdi.Sancak-ıŞerif-ikendieliylebaşkomutanateslimetti. Elinde Sancak-ı Şerif, belinde altın hançer, üstünde samur kürk, yenibaşkomutan, padişah tarafından donatılmış bir ata binerek Davutpaşaalanındakisüslüçadırınadoğruyolaçıktı.

Bu sırada, baş kaptanmevcut savaş gemileriyle, Bozcaada önünde demiratıp Akdeniz boğazını kapatmış olan Rus donanması üzerine hareket etti.Rusların karadan da Kars taraflarına saldıracağı haberi alındığı için Doğubaşkomutanı payesiyle eski sadrazam Yusuf Ziya Paşa, oraları savunmaklagörevlendirildi.

Bazı yeni tayinler yapıldı. Bu arada Rumeli’de başkaldırmasıbastırılamayan ayak takımına yeni rütbeler verilerek ayaklanmalarıyatıştırılmak istendi. Yeniçerilerin, Nizam-ı Cedid taraflısı diye bir türlüısınamadıklarıKadıPaşa,gönüllerihoşolsundiyeazledildi.

Ordunun düzene sokulması için Edirne düzlüğünde on beş gün kadarkonaklandı. Ordu ne tarafa hareket etse oradaki kale koruyucularından yayakınlarındaki eski yetkililerden biri:“Acaba benim üzerime mi geliyorlar,beni mi ortadan kaldıracaklar?” diye telaşa düşüp ya başkaldırıyor yabirliklerinialıpbaşkayerleresavuşuyordu.

İsyancı Sırplarla birleşmek isteyen Rus birliklerini mağlûp etmiş olanAlemdarMustafa Paşa’nın da böyle bir kaygıya düşeceğinden korkulmuştuama Behiç Efendi, Alemdar’ı vezirlik payesiyle yatıştırmıştı. BehiçEfendi’nin, onun kâhyası Ebubekir Ağa ile birlikte Edirne’ye gelmesiyleyüreklere su serpilmişti.Biraz sonraAlemdardabeş-altı bin atlı ile orduyuuğurlamayagelmişvegerekenerzakvecephaneyardımındabulunacağınasözveripRusçuk’adönmüştü.

Ordu artık arkasından emin olarak ilerleyebilecekti. İstanbul’dan yolaçıktıktan iki buçuk ay sonra, Silistre’ye varılmış ve Tuna kıyısında çadırkurulmuştu. Karşıda Rus askerlerinin çadırlarını fark eden bazı gözü açıkaskerler,geceçetekayıklarıylaöbürkıyıyageçmişlervebirkaçyüzkişiyiesiralıp dönmüşlerdi. Tuna’nın ötesinde Ruslar için için ilerliyor, istedikleriyerlerielegeçiriyorlardı.Yeniçeriler,yağmaedilecekbirşeysezinlemedikçe,karşılarında kolay yenilecek bir kuvvet görmedikçe yerlerindenkımıldamazlardı.Yeniçeriler,bozulmakveçözülmekiçinbahanearıyorlardı.

Dalmaçya’dakiFransaordusununPolonya’yadoğruilerlemesiveRuslarındayollarını kesmesi için,Bosna içinden geçmesi gerekiyordu. Fransa elçisiSebastiyan, Osmanlı Devleti’nden dostça izin istemişti. Osmanlı Devletigerçekte oralara sahip değildi, Bosna âyânı razı olmadan böyle bir izni deverecek olsa hem Fransa’ya karşı mahcup düşecek, hem de Rusya’nınekmeğine yağ sürmüş olacaktı. Bosnalılar Fransızların topraklarındangeçmesinerazıolmadılar.

Napolyon, bundan da yılmadı. Osmanlı ordusuna gerektiği ve mümkünolduğu kadar yardımda bulunmak istedi. Fransa araya girmesine karşıyeniçeriler; Nizam-ı Cedid’i güçlendirir diye istemediler, ulema sınıfı isekeferenin yardımı yüzünden “Mukaddes Cihat’ın bozulup ziyan olacağını”ilerisürerekrazıolmadılar.

Yumuşak ve kararsız saray, ağırlığını koyamadı. Yabancı topçu vemühendisgetirtmekşöyledursun,Nizam-ıCedidaskerinibileTunayalısınasevketmekcesaretinigösteremedi.Anadolu’daokadaryetişmişaskervarkenRumeli’deki derebeylerinin derme çatma çeteleri ile orduyu sözdegüçlendirmekve ancakAlemdarPaşa lütfü ve yardımı ile az çok beslemekdurumunadüştü.

Bu sırada Napolyon’un saldırılarını önlemek kaygısına düşmüş olanRusya’nın,Tunaboylarındaotuzbinkadar askeri vardı; tam saldırılacakvesonuç alınacak zamandı. Ne çare ki Osmanlı Devleti, yetişmiş ordusunuyeniçerilerinfesadındankurtararakRusordusuüzerinesevkedemedi.

Silistre’de bekleyip duran derme çatma ordu, bir şey yapamayacağınıkestiripkendisininergeçdağılacağınıvegeçdeolsaNizam-ıCedid’inkendiyerine geçeceğinden huylandığından, İstanbul’daki taraftarlarının bir

karışıklıkçıkarmasınıvebuNizam-ıCedidtaraflısıürkekpadişahıtahtandınindirmeyeteşebbüsetmeleriniumarakbekliyordu.

III.Selim’inTahttanİndirilmesininKısacaSebepleri

Avusturya ve Rusya savaşlarında bir daha belli olmuştu ki elde yeni savaşusulleri ve teknolojilerine uygun yetiştirilmiş asker olmadıkça düşmanlarakarşı konamayacaktı.Buönemli “Nizam-ıCedid”ordusu işininbir anöncegerçekleşebilmesi devlet büyüklerinin biricik isteği olduğu hâlde,yeniçerilerin serkeşliği yüzünden bir türlü yapılamamıştı. 1787-1788savaşında yeniçerilerin de bir diyeceği kalmamış, yetişmiş asker olmadıkçadüşmanla başa çıkılamayacağını kendi dilleriyle açığa vurmak zorundakalmışlardı.

Bunun üzerine, III. Selim’in ilk tahta çıkış günlerinde ordudan gelen birteklif üzerine, barış yapılır yapılmaz, bu işe başlanmış veyeniçerilerden ilkheves edenlerle eğitimlere girişilmişti. Sonradan yeniçeriler işi tembelliğevurmuşlar,buzorişeyanaşmamışlar,yançizmeyebaşlamışlardı.

YeniçerilerinadamedilemeyeceğianlaşılıncaLeventÇiftliği’ndeBostancıocağına bağlı Nizam-ı Cedid birlikleri kurulmaya girişilmiş, kaydedilengençleretektipüniformayaptırılıpBatıdakiaskerliğeuygunusullerledüzgüntalimlerebaşlanmıştı.Topçuvekumbaracıocaklarıdabuyenipiyadeaskereaz çok denk olabilsin diye onlara da çeki düzen verilmişti. Eski ocaklarınmasraflarıbirtürlükısılmadığıiçinbuyeniaskerlerinmasraflarınıkarşılamaküzereyenivergilerkonmuştu.

Nizam-ı Cedid için para temin edildikçe çalışmalar da gelişmiş; LeventÇiftliği’nden başka Üsküdar’da bir kışla yapılmış, Anadolu’nun çeşitliyerlerindede talimliaskeryetiştirilmeyehızverilmişti.Böylecehempiyadehem süvari yetişmişti ve talimli asker sayısı arttıkça artıyordu. Bunlar,gerçekten de “asker” denmeye layıktılar. Kimseye saldırmaksızın, hiçbiryerdeyağmayaveşirretliğegirişilmeksizinİstanbulçevresindekolgeziyorlar,düzenivegüvenisağlıyorlardı.

“Eskiköyeyeniâdet”tenhalkınnefretetmesidünyanıneskiâdetidir.Halknekadaryerinde,nekadargereklideolsa,hayır ile şerripekayırt edemez.İzansızveirfansızkimseler,devletevemilleteyararlıolmakçabasınıgütmez.Buyüzden,konanyenivergilerdenbunalmışgörünenhalk,bazıçıkarcıların:“Bu,biryenişeriatınbaşlangıcıdır,bu,dindüşmanlarınıtaklitederekonlara

özenmektir.”yollukışkırtmalarınauyarakNizam-ıCedid’ekarşıçıkmayaveyeni askerlik düzenini kötülemeye, bu işe girişenleri yolundan alıkoymayaçabalayıpduruyorlardı.

PadişahınisteğiilebuiftiralarıönleyicifetvalardinadamlarındanalındıisedeNizam-ıCedidsayesindemevkiyeverütbeyekavuşanlarıçekemeyenitibardüşkünleri,kenardaköşedekaldıklarıiçin,onlardaNizam-ıCedid’ikötüleyipduruyorlardı:“Bu askerliği öğrenmiş ve güveni hak etmiş birlikler artar veeski ordunun yerini tutarsa, biz ekmeğimizden oluruz, artık bize para değilyüz veren bile bulunmaz, Ocaklarımız kaldırılır, açıkta kalırız.” kaygısınadüşenyeniçerilertelaştanisyaniçindeydiler.

Nizam-ı Cedid düşmanlığı o raddeye varmıştı ki; bir gün yeniçerilerdenbirine: “Nizam-ı Cedid olur musunuz?” diye sordular. “Hâşâ! Moskofolurum, Nizam-ı Cedid olmam.” diye cevap verdiği ağızdan ağızadolaşıyordu.Gerçiyeniçerilere:“BuBatımetoduileyetişmişaskeriyanınızakatarak, sizin tarihler boyu dünyaca tasdik edilmiş yiğitliğinize, yeni hünerkatmış olacağız. Sizsiz devlet ayakta duramaz.” yollu yatıştırıcı telkinleryapıldı ise de fayda etmiyordu.Kısacası bu yenilik, ölü doğmuş, tutmamış,halkıniçinesindirilmemişti.

Nizam-ı Cedid’in ilk kuruluş sırasında düşüncesi sorulan yetkililerdenhiçbiri,samimîbirfikirilerisürmemiş,pratikbirçareteklifetmemişti.Aslınabakılırsa içlerinde Avrupa’daki yeni askerlikten anlayan pek yoktu. Bukonuda padişaha sunulan teklifler içinde, alaya alınacak acayip görüşlerçoktu. Padişahın bu yenilik fikrini kabullenen, fikir veren yakınları isetecrübesiz çoluk çocuk denilebilecek hâlde idiler. Bu tasarıları padişahıgüldürüp eğlendirmek için büsbütün gülünç şekilde özetleyip, yazılanlarıgözdendüşürüyorlar,padişahınçevresinitecrübelikimselerinbasiretindenveihtiyatındanyoksunbırakıyorlardı.

Böylece o zamanın devlet adamı, halk adamı sayılabilecek niceleripadişahın gözünden düşürülmüş, saraydan uzaklaştırılmış, yenilik taraflısıgörünen yaşlı ve tecrübeliler de bu işten soğutulmuş, köşelerine çekilmekzorundakalmış,küskünvemenfikimselerhâlinesokulmuşlardı.

Neden sonra bu yukarıdan atan ve dünyayı beğenmeyen yeni yetmeler;gözden düşüp saraydan uzaklaştılar ama onların yerine gelenler de artıkgelecekleri güvenli olmadıkları, memleketin selamet ve emniyetinden dekuşkulu oldukları için işi mal mülk toplamaya, günü gün etmek içinmuhteşem kâşanelerde padişahın zevkine gidecek ziyafetler tertip etmeyegiriştiler.

Boğaz sefalarının alıp yürüdüğü, saltanat kayıklarıyla mehtap sefasınaçıkıldığı günlerde, padişahın yakınları ile konuştuğu devlet sırları sokaktahalkın ağzında sakız olmaya başladı. Bu kadarla da kalmadı; en gizlitoplantılarda konuşulanlar bile, nasıl olsa duyulacak diye dışarıda rastgelesöyleniroldu.

Bir seferinde, sadrazam vekilinin bile gitmediği bir gizli toplantıdakonuşanlar, zabıt tutulmuşçasına, olduğu gibi, bir Fransız gazetesindeyayımlanıverdi. Saray hizmetçileri bile halk arasında eğlenmeye başladı;saraydaolupbiteniyi,kötüherşeyihalkgünügününehaberalmayabaşladı.Halk,III.Selim’eensefihpadişahlardanbirigözüylebakmayabaşladı.

III.Selim,gezintiye,helemusikiliveşiirli toplantılaradüşkündü.Kendisideşairdi,musikişinastı.Halkbiryandanpadişahınbumeyillerinikötülüyor,biryandandabueğlencelereelindengeldiğincekatılmaktangerikalmıyordu.Toplantılar; eğlenceler birbirini kovalıyor, Boğaziçi seyirci kayıklarıyladoluyor, geceleri mehtap eğlenceleri III. Ahmet devrindeki Çırağansohbetlerinigölgedebırakıyordu.

Rusya belası biraz azalır gibi olduğu yıllarda III. Selim devri, dünyanıntadını çıkarmak, eğlenceye dalıp gitmek bakımından İkinci Selim devriniandırırgibiydi.İstanbulyenibaştan,sankienferah,envarlıklı,entehlikesizfütuhat zamanlarını yaşar gibiydi. Zevke, eğlenceyedüşkün kimseler şöyledursun, sofu geçinen, alnı seccadeden ve eli tesbihten ayrılmaz görünenlerbiledevrinneşesineuyarolmuşlardı.

“Nizam-ı Cedid’i güçlendireceğiz.” bahanesiyle vergi koyup paratoplayanlar, har vurup harman savurmaya başlamışlardı. Sarayın bir aylıkmutfak masrafı elli bin kuruştan fazla idi. Artık Nizam-ı Cedid fikrinisavunanların, kendilerinepay çıkarmak içinbir uydurmakapıbuldukları veonu işlettikleri şeklinde yorumlar başlamıştı. Aslında toplumun içinesinmeyenyenilik,busefergereksizbirsefihlikdiyetanıtılmaktaidi.

Hayatpahalılaşmıştı.Herkesbirbirinebakarakdahavarlıklıgörünmekiçindaha çok para harcama sevdasına düştü. Nazırlar arasında: “Aman halksıkıntıda.” diyenlere: “İyi ya, geçim derdine düşsünler de devlet işlerineburunlarınısokmasınlar.”diyekarşılıkveriliyor:“İstanbulzenginlerşehridir,buraya fakir yakışmaz, geçinemeyen taşraya gider, iş bulur, topraktanekmeğiniçıkarır.”diyenlererastlanıyordu.

Osmanlıülkesinde,bakımsızlık,kıtlık,işsizlik,asayişsizlikeskidevirlerdenfarksızdı. Padişahın dört bir yanı öyle sarılmıştı ki yakınlarının haberi

olmadan bir kuş uçmasına, bir haber ulaşmasına artık imkân yoktu.Sadrazamlarbilebuyakınlarınçemberinikolaykolayyırtamaz,sadecekurubir unvanla yetkisiz ve çaresiz bocalar duruma düşmüşlerdi. Valide Sultan:“Yufka yürekli oğlum incinmesin üzülmesin, bu fâni dünyada her şeyi odüzeltecekdeğilya,herkötüşeyionabildiripdecanınısıkmayın.”diyebaştasadrazamherkesetembihüzerinetembihederdi.

İşler, günden güne sarpa sarmakta, halkın düşmanlıkları arttıkça artmaktaidi.Buişinsonunukaygıilegözetentektükseçkinkimseler:

“Şahvâkıfgerektirahvale

Vükelayakalırsavayhale.”diyorlardı.Önceleri, sadece padişah yakınlarına, saray adamlarına ve nazırlara

söylenen halk, gitgide padişaha da dil uzatmaya başladı. Padişahın bir araeğlencelerden,bestelerden,şiirlerdenbaşalıpsadrazama,devletadamlarındandevletişlerindenşikâyetedenveişlerinbirhâleyolakonulmasınıisteyenbirferman yazdığı oldu ama artık iş çığırından çıkmıştı. Yeniçeriler, pusudabekliyorlardı.

İlk zamanlarda Nizam-ı Cedid’i hoş gören, gerekli bulan kimseler bileyavaşyavaşondansoğumuşlar,bu işialtüstetmek için fırsatkolluyorlardı.Orduyagirenyenidüzen, toplumunbaşkakesimlerinedeazçok“Batılılık”getirmişti. Saray eğlencelerinde yeni âdetler alıp yürümüştü. “OrdudanbaşlayanyenilikbizeFrenkliğigetirecek.”kaygısınadüşülmüştü.

III. Selim’in müneccimlere inanarak, cihangirlik sevdasına düştüğü,sınırlarınıkorumayavevalilerini itaatealmayagücüyetmediğihâlde,dünyahükümdarı olmaya yeltendiği, bunun için Nizam-ı Cedid’i kurup İslâmhalkınıazgınkâfirlereboşyerekırdıracağırivayetleridealdıyürüdü.Bunlarasılsızdaolsa,padişahınyumuşaklığı,kararsızlığı, yakınlarını iyi seçmeyişiyüzünden giriştiği yeni bir işte başarıya ulaşamadığı, Nizam-ı Cedid işiniböylelikleyarımveverimsizbıraktığıbesbelliidi.

Padişah, iyilerindevlethayrınabaşarıgöstermeleri için istedikleriyardımıyapamıyor, kötülükleri fark etse bile kötülere kıyıp da azledemiyordu. Ozamana kadar alışılmış sert cezaları veremediği için birçokları alabildiğineçalıpçırpmaktançekinmezhâlegeliyordu.Güvenipdeyanınaaldığıkimselerise eğlenceyi ve harcamayı hadden aşırdılar, böylelikle kamuoyunu devletaleyhinedüşürdüler.

Bu halleri fırsat bilen yeniçeriler, Nizam-ı Cedid’den başlayarak bütündevletişleriiçinenağırkötülemeleriherkesinortasındayüksekseslesöyleyip

durdukları hâlde laflarını ağızlarına tıkayabilecek bir yiğit, yetkili ortayaçıkmadı.

BununüzerineIII.Selim’ekarşıolanlargemibüsbütünazıyaaldılar.KadıPaşaEdirne’dengeriçevrilipazledilinceNizam-ıCedid’inhalkgözündebaşdüşmanıAtaullahEfendideşeyhülislâmolunca,cesaretleribüsbütünarttı.BuyetmiyormuşgibiNizam-ıCediddüşmanı,KöseMusadasadaretkaymakamıoluverinceipinucuIII.Selim’inelindenbüsbütünçıkmışoldu.

Busırada,FransızelçisiSebastiyan:“SiziAvrupaortalarınakadarzaferdenzaferegötürenyeniçeriliğikaldırmakdaneimiş.OzamanRusya’yabüsbütünçiğnenirsiniz. İmparatorum buna engel olmak için sınırda ayaklanacakyeniçerilerinimdadınagelmeyibekliyor.”diyeyangınakörüklevarmıştı.

Sefere gitmeyip İstanbul’da kalan bozguncu taifesi: “Sefer dolayısı ileİstanbul, yeniçerilerden boşaltılacak, kışlalara Nizam-ı Cedid askerikonulacak.”,“GeceleyinNizam-ıCedidaskerişehregirecek,yeniçerileriyokedecek.”, “Padişah Cuma Selamlığında Nizam-ı Cedid askeri elbisesigiyecekmiş.”gibidedikodularalmışyürümüştü.

KabakçıOlayıveSultanIII.Selim’inTahtanİndirilişiSultan Selim ise Köse Musa ile Şeyhülislâm Ataullah’ın Nizam-ı Cedid’ekarşı gizli cephe kurmuş olmalarından habersiz, Nizam-ı Cedid erlerininçoğalmasına çalışıyordu. Daha önce Trabzon’dan iki bin er getirtmiş,KaradenizBoğazı’ndakiYedikule’ninyamaklarınaeklemişti.

Yamaklarınparalarıise“İrad-ıCedid”hazinesindenveriliyor,Boğaz’ınikiyanında çadır kurmuş Nizam-ı Cedid birlikleriyle yerleri de kaderleri demaaşları da birleştirilmiş oluyordu. Böylece,Nizam-ı Cedidle kaynaşmalarısağlanmışolacaktı.BostancıbaşıŞakirBeybukonuyuişlemekiçinaradabirgezintiyeçıkıyorveyenitedbirleraraştırıyordu.

KöseMusaPaşada işe yamaklardanbaşlamak istiyordu amaonun amacıbüsbütünbaşka idi.Parlatacağı fitneateşini İstanbul’un içindeyaksayangınbacayısarmadanbelkikolaycabastırılırdı.Hâlbukiateşidışarıdanbaşlatırvekimse pek farkında olmadan büyüyüp İstanbul içine bulaşmasını sağlarsadahaelverişliolurdiyedüşünüyordu.

Bu düşünce ile bir yandan yamakları el altından huylandırıyor: “Sizleryeniçeriden sayılırken Frenk kılığına girip dinden çıkmış askerlere karışıpgitmeniz size yakışır mı?” diye onları kışkırtıyor; öte yandan da yeniçeriocaklarına: “Yamakları da Nizam-ı Cedid’e sokmaya başladılar,

kalabalıklaşıyorlar.Ocaklarınızısöndürecekler.”diyehabersalıyordu.Köse Musa Paşa, iki tarafı iyice kızıştırdıktan sonra, sureti haktan

görünerek yamaklara hemen Nizam-ı Cedid elbisesi giydirmesi için İngilizMahmut Efendi’ye kesin emir gönderdi. Öte yandan Karaman Valiliği’netayin edilen Şamlı Ragıp Paşa o sırada Üsküdar’a geçmiş ve kavaslarınıNizam-ıCedidusulügiydirerekgiderayakpadişahayaranmakistemişti.

BukavaslarLazlardandı:“Böyleesvapgiyersekdinimizeldengider.”diye,Nizam-ıCedidelbisesigiymektenkaçındılarvegidiphemşehrileriyamaklarabuişihaberverdiler.Busırada“PadişahbütündünyayıNizam-ıCedidyapsındiye Ragıp Paşa’ya tuğ vermiş.” fitnesi yayılırkenMusa Paşa’nın emri deyerinegetirilmeyegirişilincekarışıklıkçıktı.

1807-1808 yılının on üçüncü Mayıs günü, yamaklar, ağaları HalilHaseki’yebaşvurup:“BizFrenkesvabıgiymeyiz.YeniçeriOcağı’nauymayankılığa girmeyi kabul etmeyiz. Sen ne diye bizim namımıza bunu kabuledersin?”diyeüzerineyürüdüler.Odaaldığıemriyerinegetirmekiçinonlarıyatıştırmak isterken üzerine yürüyüp parçaladılar. Bu korkunç olayı haberalan İngiliz Mahmut Efendi, İstanbul’a haber ulaştırıp imdat istemeyegiderken, ona da kayıklarla yetişip karaya çıkacağı sırada yanındaki birkaçeriyle birlikte öldürdüler. “İngiliz” lakabı Yusuf Agâh Efendi ile birlikteLondra’ya gidip onun elçiliği zamanında iyi İngilizce öğrenerek İstanbul’adöndüğündekonulmuştu.

İngilizMahmutEfendi’ninmühürdarı,olanbiteniİbrahimKâhya’yahabervermiş,odahaberiBâb-ıÂli’yeulaştırmıştıamahainköse(MusaPaşa)birkazadır olmuş, yamakların üstüne yürüyüp kızgınlıklarını azdırmamalı diyefikir yürütmüş, işi padişaha da hafif aksettirmişti. Arada Şamlı Ragıp Paşaasilere tarziye verircesine azl olunmuş, vezirliği elinden alınıp Kütahya’yasürülmüştü.

Bu arada yamaklara nasihat etmek için Musa Paşa tarafından seçilenheyetler, nasihat etmek şöyle dursun, onlara cesaret vermekte birbirleriyleyarış ediyorlardı. Bir yandan da “yamaklar yola geldi, pişman oldu” yolluhaberlerlesarayıavutuyorlardı.

Gittikçe güçlenen ve cesaretlenen yamaklar, Büyükdere çayırındatoplandılar; içlerindenKabakçıMustafaÇavuş’ubaşseçtiler.Ali,Süleymanve Memiş adında üç çavuşu da yürüyüşlerini düzenlemek için ayırdılar.Kimsenin malına ve canına dokunmamak, şeyhülislâmın caiz gördüğündenbaşka bir şey istememek kararıyla, Nizam-ı Cedid’i ortadan kaldırmak

istekleri yerine gelene kadar birbirlerinden ayrılmamak andı ileBüyükdere’dendört-beşyüzkişilikbirkafilehâlindeTarabya’yadoğruyolaçıktılar.

Tarabyaiskelesinevardıklarındayolboyuncakendilerinekatılanişsizlerveserserilerlebirliktedokuzyüzkadarolmuşlardı.Bunların,yolunbirkenarındaNizam-ı Cedid askeri gölgesi görseler dağılacakları; kararsızlıklarından,ürkekliklerinden, şehir merkezine yaklaştıkça gevşeyip yavaşlamalarındanbelliidi.LeventÇiftliği’ndenNizam-ıCedidhareketegeçtihaberigelsedahidağılıp savuşacaklardı. Fakat hain köse Musa, Nizam-ı Cedid birliklerinesadaret kaymakamı yetkisi ile yerlerinden kımıldamamaları için kesin emirvermişbulunuyordu.

Padişah bir aralık telaşlanır ve uyanır gibi oldu ise de Musa Paşa, işikendisinin tatlılıkla halledeceğine inandırmasını bildi. Padişah yakınları,başkaldıranyamakları yolagetirmeyegidennasihatçiler birşeyyapamadılar,yamakların sözünden anlayacakbirisini bulmalı diyedüşünüyorlar veböyletedbirleriyetersanıyorlardı.

Laz asıllı Kazancı Mustafa Ağa’yı “Bu işin tam ehlidir.” diye salıkverenlere uydular. Mustafa Ağa ise yeniçerilerle haşır neşir olmuş, onlaryüzünden para kazanmış, kazancılığı İstanbul içinde yalnız kendisininyapabileceği bir iş diye tanıtıp yersiz ve bol nimetlere konmuş biri idi.Herhangiyenibirdüzeninelbettekarşısındaidi.MusaPaşa,konuşmalarındanonunda kendisi gibi iki yüzlü olduğunu,Nizam-ıCedid düşmanı olduğunukestirdi;kendisindenbekleneniumulduğundandahaiyiyapacağınısöyledi.

Boğaz kıyılarında yalpalayıp duran yamaklara nasihat vereceğine cesaretvermeklekalmadı,onlarınağzındanBâb-ıÂli’yebirricahaberiiletti:“HalilHaseki’yi deMahmut Efendi’yi de öldürmüş olmaktan pişmanız. Af dileriz.Yalnız ceza görmekten korkuyoruz. Bize emniyet gelmesi için Nizam-ıCedid’in Boğaz’dan alınıp Levent ve Üsküdar kışlalarına kapatılmasınıdiliyoruz. Korkumuz böylece giderildi mi, uslu, mazlum yerlerimizedağılacağızvedevletimizesadıkkalacağız.”MusaPaşakendisininhazırladığıbu oyunla Bâb-ı Âli’deki öteki gafilleri kandırmasını bildi. Padişah da işkansızkapanıyordiyesevindi.

ArtıkmeydanıiyiceboşbulanKabakçıMustafatopluluğuRumeliHisarı’nadoğru hızla ilerlemeye başladı. Yol boyunca tellal bağırtıyorlar: “EyMüslümanlar! Bizim Nizam-ı Cedid belasını ortadan kaldırmaktan başkaniyetimizyoktur.Müslümanolanlar,kendilerinideYeniçeriOcaklısıbilenlerbizimleberabergelsinler.”diyereknicekimseleriiçlerinealıyorlardı.

Akşam ezanından dört saat sonraTophane’ye geldikleri zaman bir büyükkalabalık olmuşlardı. Topçular ilkin savunmaya geçecek ve hatta bunlarıdağıtacak oldular, fakat Musa Paşa: “Bu işte bütün Yeniçeri Ocaklarınınhaberivereyivar,sizekarşıkoymakdeğil,onlarakatılmakdüşer.”haberinielaltından ulaştırdığı için onlar da kazanlarını Tophane Meydanı’na çıkarıpKabakçıisyanınakatılıverdiler.

III. Selim, bu haberi alınca anladı ki bu iş sadece serseri yamakların işideğildir; bunu kışkırtan, idare eden, maksada ulaştırmayı iyice göze alan“Ortalar” var. Kan dökülse de dökülmese de artık istediğini yapmayacak,Nizam-ı Cedid’i tutturamayacak ve belki kendisi de tahtında kalamayacak.“Musa Paşa bu işe kansız bir yol bulsun.”diye belayı üzerine yıkıyorumsanıpsarayınakapandı.

Hâlbuki bu safhada bile, gözü pek ve kararlı olup; eğer Köse Musa’nınbaşını vurup Şeyhülislâm Ataullah’ın sarığını boğazına geçirip kendisi işinbaşına geçip de Nizam-ı Cedid askerine kahramanca kumanda etmeyibaşarsaydı, bütün asileri dağıtır, İstanbul’da güveni ve barışı sağlardı.Böylelikle fitnenin yayılmasına meydan bırakmadan, Nizam-ı Cedid’i,askerlik alanında da başka alanlarda da gerçekleştirme yolunu bir daha vehakkiyleaçmışolurdu.Neçarekihepkararsız,hepyumuşakkaldıveisyanateşi bir keremeydan alıp parladıktan sonra onu yakanlar bile söndüremezhâlegirdi.

Yeniçerilerin bütünocakları da isyanakatılınca iş büyüdükçe büyüdü.BudurumuMusaPaşa’nınağzındandahakorkunçveazametligösterenbirifadeiledinleyiptelaşadüşenIII.Selim:“Nizam-ıCedid’i lağvettiğimi ilanedin;istedikleriaklasığarşeylerinyapılacağınagüvenipdağılsınlar.”diyefermanetti.Asiler,MusaPaşaeliylegizlicekendilerinegönderilenbir listeyiortayaçıkarıp:“Buradaadlarıyazılıonbirkişibumemleketiharapettiler.Bunlarıölüveyadiripadişahımızdanisteriz.”diyedirendiler.Bu listede adları geçenler, III.Selim’in canıgibi sevdiği, yapmak istediği

bütün yenilikleri onun eliyle gerçekleştirdiği namuslu, basiretli, gayretlikimselerdi. “Aman kan dökülmesin.” diye bu başkaldırışı daha dağılmayahazırolduğuilkgünündenyumuşaklıklakarşılayanpadişah,işteonbiryakınve aziz dostunu gözü dönmüş asilerin önüne atmaktan başka çaregöremiyordu.Hattabirikisinisarayındakendicellatlarınaboğdurarakasilerinortasınaattırmakbahtsızlığınadauğradı.

Bunlarınhiçbiri,hattaNizam-ıCedidiçinicatedilen“irad-ıCedid”inbilekaldırılması fayda etmedi. İsyan, nihayet tahtın ayaklarına kadar geldi,

üzerinedesıçradı,III.Selim’idealıpgötürdü.

IV.Mustafa’nınTahtaÇıkarılması

Asileringörünürdeneisteklerivarsahepsiyerinegetirilmişolduğuiçinartıkdağılmaktan başka şeyleri kalmamış demekti. Nitekim sekbanbaşı, sertornacılarveocakihtiyarlarıbiraradaşeyhülislâmıziyaretedip:“Yapacakbirşey kalmadı. Nizam-ı Cedid kaldırıldı, kalabalık ne istiyorsa padişah pekidedi; kelleleri istenen adamlardan saklananlar kaldıysa onlar da aranıpbulunacaktı. Herkes yerli yerine çekilsin artık. Boğaz sergerdelerine dehil’atlergiydirilsin,rütbelerverilsin,bahşişlerdağılsın.”dediler.

Şeyhülislâm ve Sadaret Kaymakamı Köse Musa ile danışıklı dövüşüklüolduğuiçin,deliyetaşatmakyollu:“Gidin,birkeredahabaşbuğlarınasorunbakalım, başka istedikleri var mı?” karşılığını verdi. Birkaç ihtiyarisyancılarıntoplandığıyeregidipböyleyersizbirsoruyuşeyhülislâmzoruylasorarsormazherkafadanbirsesçıkmayabaşladı,işiyiceayağadüşmüşoldu.

MusaPaşa’nınbiradamı,bubirbirinitutmayanbağırıpçağırmalardangüyaolup biteni anlamış da çaresiz ve kaygılıymış gibi gelip şeyhülislâma, sonisteğibildirmişoldu:“SultanSelim’inartıkbağımsızlığıkalmadı.Çevresinetoplananadamlarınaklıyla işgörüroldu.Devletiasıl idareedenler,hâldenanlamaz, yaramaz kimselerdir. Kendisi zevk, sefa ve şehvetinde, tahtı birehlinebıraksın.”dedi.OsıradaÂl-iOsman’dan, III.Selim’denbaşka, I.Abdülhamid’in ikioğlu

Mustafa ve Mahmut hayattaydı. Şeyhülislâm, bu durum karşısında III.Selim’intahttanindirilmesinefetvayıverdi.Aklıbaşındabirikikimsetopluolduklarıhâldeneyekararvereceklerinibilmezdurumdabuçabalayıpdurankalabalığa:“Padişahheristediğiniziyaptı.Dağılınartık.”diyecekoldularsada KabakçıMustafa’nın arkadaşlarından Bayburtlu Süleyman’ın: “Padişahilekuluarasınabirkerenefsaniyetgirdi.Şimdidensonraneobizepadişahlıkedebilir, ne de biz ona kulluk edebiliriz. Bağlarımızı koparalım artık.” sesiyükseldi.

Osaatte,EtMeydanı’ndaSultanMustafa’nıntahtaçıkışışerefineFatihalarokunuyor, asker bir ağızdan “Âmin!” diye haykırışıyordu.Artık iş bir olupbitti hâlinde gelişmişti. Şeyhülislâm, yanına 2.000 kadar asker alıp sarayınkapısınadayandı.Askerlerinidışarıdabırakıpiçerigirdiveiçeriyeşuhaberigönderdi: “Sekban Ağa ile birlikte Enderun-ı Hümayun’a varıp ve SultanSelimEfendimizigörüphaberverinkicümlekullarıefendimizindinlenmesini

veSultanMustafaEfendimizinsultanolmasınıistemektedirler.”

OsıradaKöseMusaPaşa,eğersarayakapanmışolanIII.Selimiçkapılarıaçtırmazsa,kıracak tertipalmayauğraşıyordu.Amabunahacetkalmadı. III.Selim’e durum bir tezkere ile bildirildi. III. Selim, elindeki kısa ve kesinsatırları okuyup “Zâlike takdirü’l-azizi’l-alîm” diyerek, gönül rızasıylatahttanvazgeçtiveharemedoğruyürüyüpgitti.

Daha ilk patlak verişte pekâlâ bastırılması mümkün olan basit birayaklanma; III. Selim’in merhameti ile gafleti yüzünden büyüyüp sonuçverirken,halktanhemenhiçkimseninburnukanamadıamadevletbundanpekbüyükzarargördü.Zorbalarbirkatdahayüzbulmuş,Yeniçerilikbirkatdahabozulmuşvekokmuşoldu.Nizam-ıCedidgibidevletinayaktakalmasınıveAvrupadüşmanlarıkarşısındaazçok tutunmasınısağlayacakyenive tertipliordu,ortadankalkmışoldu.

O zamana kadar Avrupa’nın durumunu, Rusya’nın, Avusturya’nın veFransa’nın hırslarını ve hilelerini kavramaya başlamış tecrübeli devletadamları da kurban edilmiş oldu. Bu öldürülen devlet adamlarının mallarıhazineyekalacakken,SultanMustafa’yıtahtaçıkaranlarınelindeyağmaoldu.BaşyağmayıdaMusaPaşaaldı.

Sultan Mustafa, dünyadan habersiz, sahte taşla gerçek cevheri ayırtedemeyecekkadar tecrübesizvebilgisiz idi.NicezamandırhasretiniçektiğisaltanatabuKöseMusasayesindekavuştuğunubildiğindenonunherişineilkzamanlarda,farkındaolsunolmasın,gözyumdu.

Bu sırada ordu da karışıklıklar içinde idi.Yeniçeriler, işe yaramadıklarınıkendileri de bildikleri için, hâlâ ortadan kaldırılacağız, yerimizi Nizam-ıCedid tutacak diye korku ve telaş içinde idiler. Artık yağma olmadığı içinsavaşa da sarıldıkları yoktu. Başlarında kim olursa olsun bu disiplinsizaskerle, bu günü geçmiş silahlarla düşmana karşı koyacak, savunma şöyledursunoyalamaharbi bileyapacakgücüve cesareti kendindegöremiyordu.Yer yer daha yiğitliğini büsbütün yitirmemiş, vicdanı büsbütün kararmamışağalarvezabitler sayesindeküçük savaşlarınkazanıldığıoluyor fakatbütüncephedağınıkvekararsız,geriçekilmeyedevamediyordu.

Silistre yakınlarındaki orduya, III. Selim’in tahttan indirildiği ve SultanMustafa’nın tahta çıktığı haberi gelince kumandanlar yerinmiş, yeniçerilersevinmiş,aradakigüvensizlikbüsbütünartmıştı.

O zamana kadar doğru dürüst yiğitlikle ve sadakatle hizmet ederek ünyapmak isteyenYeniçeri Ağası PehlivanAğa, baktı ki İstanbul’daKabakçıMustafaveBayburtluSüleymangibiayaktakımı,cahilveyararsızoldukları

hâlde şöhrete ve mevkie kavuştular.“Mademki iyilik yaramıyor, ayaklanıpzorbalıkveşirretlikedipbendebirkülahkapayım.”diyedüşünmüşolacakkihiç umulmaz bir zamanda ayaklandı: “Başkomutanı istemiyoruz.” diyetutturdu. Başkomutan (sadrazam) baktı ki pabuç pahalı, canından olmakihtimalivar;AlemdarPaşa’yasığındı.

İstanbul’dakilerbunufırsatbildiler,zatendeğiştirmeyiakıllarınakoyduklarısadrazamın yerine Yeniçeri Ocağı’ndan yetişme Çelebi Mustafa Paşa’yısadrazamveserdar-ıekremtayinettirdiler.YeniçeriAğasıbuseferbüsbütüngemi azıya aldı; “İstanbul’daki Nizam-ı Cedid taraflılarını oradakiarkadaşlarımız temizledi; buradakileri temizlemek de bize düşer.” diye açıkaçıksöylenmeyebaşladı.

Aklı başında ordumensupları baktılar ki iş fena; Alemdar Paşa’ya habersaldılar. O da beş bin seçkin atlı ile bir sabah Silistre’ye çıkagelince ağzıkalabalık zorbaların birden sesi kesildi. Bu durum karşısında ordununkendisine teslimini umarken İstanbul’dan bir sonradan yetişmenin serdar-ıekrem tayin olunduğunu haber alınca gücenip Rusçuk’a döndü. Artık azanyeniçerilere dur diyecek hiçbir güç yoktu. Alemdar küsmüş, başını alıpgitmiş, sınırdaki orduyu besleyecek erzakı da göndermeyi iyice ihmal ederolmuştu. Hizmetin hiçbir şeye yaramadığını anlamış, gücünün üstünde işyapmayadavranmakiçinhevesikalmamıştı.

Osmanlı ordusunda kargaşa, karışıklık, küskünlük ve şaşkınlık sürüpdururkenRuslarkarşıdagittikçehazırlanıyorlar, siperlerini ve istihkâmlarınıdaha sağlamlaştırıyorlar, saldırma yerlerini ve imkânlarını araştırıpbuluyorlardı.EğerRuslar o sıradaNapolyon’laPolonya topraklarında savaşdurumunda olmasalar ve sıkıştıkça buralardan asker çekmeselerdi bütünBalkanlarıneldençıkması,Ruslartarafındazaptedilmesiiştenbiledeğildi.

Devletinazçokaklıbaşındaolanyetkilileri,Alemdar’asığınmaktanbaşkaçare kalmadığını kestirdiler de onun gönlünü almanın yollarını aradılar. Osıralarda, Tuna yalısında ordu için gereken erzakı tedarik etmek üzereRusçuk’a gönderilmiş olan Behiç Efendi, III. Selim’in lütfünü görmüş birinsan olarak Alemdar Paşa’ya, padişahın niyetlerini sohbet arasındaanlatmakta,Alemdar’ıIII.Selim’ebirkatdahabağlamaktangerikalmıyordu.

Nihayet Tahsin veRamizEfendi ismindeki III. Selim iki adamı,Nizam-ıCedid’ininlağvındansonramemleketindüştüğühazindurumuacıilegörmüşolarak,Alemdar’a gereken telkinleri yapmaya ve onu III. Selim’in yenidentahtaçıkarılmasınısağlayacaktedbirlerialmayateşviketmeyebaşlamışlarvegizliRusçukcemiyetihâlindeçalışırolmuşlardı.

Ogünlerdekoskocaadıylaordu-yuhümayundiyeandığımızşey,düşmanagörünmekdeğil,Rumeli âyânlarınıngözlerinidolduracakgüçtebiledeğildi.Gizli Rusçuk Derneği kararını yerine getirmek için Alemdar yeteri kadaraskerle Rusçuk’tan yola çıksa İstanbul’a kadar karşısına çıkacak, yolukesecek kimsecikler yoktu. İstanbul’daki yeniçeriler de karşı koyacak hâldedeğildi. Yalnız korkup çekinilecek şey, İstanbul’a yürüyüşe geçilirseellerindenyiğitçedirenmegelmeyenbozukdüzenliyeniçerilerinIII.Selimbirdaha tahta çıkıp Nizam-ı Cedid’i diriltmesin ve kendi ocaklarını büsbütünsöndürmesindiyeonuncanınakıymalarıolabilirdi.

III. Selim’in öldürülmesini önlemek ve Alemdar’ın İstanbul’a gelişiniSultan Mustafa’nın hayrına yordurabilmek için içlerinden ağzı en iyi lafyapacak Refik Efendi’yi çoluk çocuğunu ziyaret bahanesiyle İstanbul’agönderdiler.OdaHazineVekiliNezirAğaileHazineKâhyasıSelimAğa’nıngüveninikazanmasınıveonlarasözünüdinletipşufikriniaşıladı:

“İsyancıların Selim’i tahtından indirmesi isabetli oldu ama SultanMustafa’nın sultanlıkta hükmü kalmadı. Elebaşılar dilediklerini iştençıkarıyorlar, dilediklerine iş veriyorlar. Böylece bu padişahın da başınıyediler. İyisi mi, Alemdar Paşa gelsin, bu güruha haddini bildirsin, işleriyolunakoyuppadişahayetkilerinigeriveripRusçuk’adönsün.”

Bu düşünceler Sultan Mustafa’ya da ulaştırıldı. Onun cevabı: “Şimdiliksiner ve yatışır durumdalar. Bu tedbire şimdilik pek ihtiyaç yok, tehirolunsun.” şeklinde oldu. Refik Efendi, gizli cemiyetin isteğini yerinegetirememişsedeyolculuktakitemaslarıileİstanbul’dabirçokkimseyikendifikirlerine aşağı yukarı yanaştırabilmişti.Edirne’ye, orduyayeni bir görevlegelinceRusçuk’takiahbaplarıdaorayageldiler.Böylelikleordu-yuhümayuniçindedegizlidernekkolsalmayabaşladı.

Buhavanınkokusunualırgibiolanyeniçerifesatçıları,III.Selim’iöldürtüpkaygıdan kesin olarak kurtulmak sevdasına düşmüşlerdi. Ama Köse MusaPaşa,dahaevvelsebepolduğucinayetlerüstünebirdekıyametekadarlanetleanılacakbüyükbircinayetecesaretedemediğindenvebuişinsonundakendikellesinin de uçurulacağından korkarak bu cür’eti bir türlü gösteremiyordu.Onun bu korkaklığı yeniçeri zorbalarının gözünden düşmesine ve tahtaçıkmasınasebepolduğuSultanMustafatarafındanazledilmesinesebepoldu.

1808SENESİOLAYLARI

GelişenOlaylarveAlemdarPaşa’nınİstanbul’aGelişi

Osmanlı Devleti böyle karışıklıklar ve kararsızlıklar içinde, cahillerin vehainlerin ellerinde oyuncak olurken; birbirine düşman görünen Fransızİmparatoru Bonapart’la Rusya İmparatoru Aleksandr nihayet, “Osmanlıtopraklarınınaralarındabölüşülmesi”meselesindeanlaşıvermişlerdi.OsmanlıDevleti’niniçinedüştüğübuölümuçurumundankurtulabilmesi,III.Selim’intekrar tahta çıkmasına, devlet işlerinin o zamana ve şartlara göre en ehilgörülenellereyenidenteslimedilmesinebağlıgörünüyordu.

Biryandanbuisabetlivememleketçigörüş,biryandanSultanMustafa’nınpadişahlığındankâmalamayanlardakiküskünlükvehırs,Osmanlıtahtındabiryeni değişiklik, daha doğrusu gideni aratan arzularını yaymış ve beslemişbulunuyordu. Sultan Mustafa ise kendilerinin ne pahasına olursa olsunikbaldekalabilmelerinintekvekesinimkânının,OsmanlısülalesindenhayattaolanIII.Selim’iveMahmut’uortadankaldırmaktabuluyorlardı.

Sınırdaki serdar-ı ekreme ordu masrafları için bin kese akçe göndermekbahanesiyle harem-i hümayun ağalarından, zenci Nezir Ağa’yı Edirne’yeyolladılar.Dertleriserdar-ıekremikenditaraflarınaçekmek,onabumevkidekalabilmesinin Osmanlı tahtında yeni bir değişikliğin olmamasına, kısacasıSelim’leMahmud’unortadankaldırılmasınabağlıolduğunuanlatabilmekti.

NezirAğailkdefaSadaretKâhyasıMoralıOsmanEfendi’ninaklınıçelmekistedi.OsmanEfendibuçokcür’etlivealçakçateklifiduyuncaaklıbaşındangitti ama renk vermedi. “Hele bir yeniçeri başlarına sorayım, onlarıkandırayım,sonraefendimeaçayım”diyeonuoyalayıpyeniçeriağasınakoştuvemeseleyi anlattı.Onlara:“DahaGençOsman’ın kanınabulananelinizinlekesi duruyor, bir de bunu yaparsanız artık bütün tarih boyunca ocağınızalanetyağar,Allah’ıngazabısiziyıldırımgibialtüsteder.”yolluuyarılardavetehditlerdebulundu.

NezirAğa,ocaklıyabaşvurduğuzamanonlarbuuyarılarınetkisiylekesinkarşılıklarını çoktan hazırlamışlardı:“Şimdi bile kursağımızda onun nimetivar; giydiğimiz esvap bile Selim’den kalmadır. Onun bir kılına, Allahesirgesin, dokunmak şöyle dursun ona yan bakanların amansız düşmanıkesiliriz biz. Tahttan indirilmesine bile tam razı değildik ama işte bir keregafletimizegeldi,biriştiroldu;böyleşeyiaklınızdançıkarın.”dediler.Bu cevap karşısında donakalan Nezir Ağa İstanbul’a eli boş dönmüştü.

SultanMustafa’nın yardakçıları olan III. Selim düşmanları, Tayyar Paşa ileTopal Şeyhülislâm Ataullah da bir başka sebeple birbirlerine düşmüşolduklarıiçin,buhaincedüşünceozamaniçingerçekleşmemişti.

İki tarafın da birer padişah başına oynadıkları günlerde, güya Rusya ileOsmanlı Devleti arasında savaş vardı. Fakat Rusya istediğini kolayca eldeediyor, sonra Osmanlı ordusunu mütarekeye razı edip aldığı yerlerde iyiceyerleşmek,yuttuğulokmayıçiğneyiphazmetmekimkânınıbuluyordu.

NihayetRefik,BehiçveRamizEfendilerinkâhİstanbul’da,kâhEdirne’de,kâhRusçuk’taki faaliyetleri sayesinde,AlemdarPaşa,Rusçuk’tanEdirne’yegeldi ve İstanbul’a kimseyi pek huylandırmadan yaklaşmış oldu. Bu sıradaEdirne’dekiordu-yıhümayundaağzılafyapıpaklıAvrupaişlerineerenlerelaltındanherkeseşöyle telkinebaşlamışlardı:“Fransa İmparatoru,Rusya ilearamızıbulmayısırfIII.Selim’inhatırıiçinüzerinealmıştı;mütarekeböylecegerçekleşmişti.OtahttanindirildiktensonraFransızlarladostlukkalmadıkiRuslarlaaramızıbulmayagirişsin.”

Edirne’deorduyututupyokyeremasrafagirmektenseİstanbul’adönmenindaha hayırlı olacağı ileri sürüldü.Mütarekenin orada düşünülmesi ve barışçarelerininorada toplucaaraştırılmasıkararı ileordunun İstanbul’adönmesiuygun görüldü. Bunu fırsat bilen Alemdar:“Öyleyse ben de beraber gidipefendimizinyüzünügöreyimveayaktoprağınayüzsüreyim.”diyincebusözüfırsatbilenSelimtaraflılarıhemenuygunbulduklarınıbildirdiler.

Yeniveyaşlıbaşkumandan,RefikEfendi’ningizlicetelkinettiğidüşünceyeuydu: Padişahın, İstanbul’da ordusuz dostsuz kalmak yüzünden bir takımbaşıbozukların elinde oyuncak hâle geldiğini, ordu İstanbul’a girersepadişahın memnun olacağını hem de sultanlık haysiyetinin korunmuşolacağını kabul ederek, orduyu hemen yola çıkardı. İstanbul’da telaşuyandırmasındiyehaberivehareketigizlituttu.

Devlet yetkililerinden hiçbirinin haberi olmaksızın, bir gün sabaha karşıAlemdar Paşa, Başkomutan Ali Paşa ve Behram Paşa’yı da önüne katarakİstanbul yolunu tuttu. Ordu ile birlikte Alemdar’ın birliği de İstanbul’ayönelmişbulunuyordu.BuharekettenbirkaçgünönceAlemdarPaşa,BoğazNazırıKabakçıMustafa’nınöldürülmesiiçinhisarâyânındanHacıAliAğa’yıbirmiktar süvari ile Karadeniz boğazına göndermiş bulunuyordu. Hacı AliAğa,biryandansarayaordununniçindöndüğünübildirenmektubuvermeye,biryandandaoşımarıkeskiasiyiöldürmeyememurdu.

Bir sabah erkendenKabakçı’nınRumelifeneri’ndeki evininkapısını çaldı:“Hakkında emir var” diyerek içeri dalıp yatağında uyurken başını koparıpdışarıfırlamasıbiroldu.

Efendileriböyleçarçabukyokediliverenyamaklar,şaşkınlıklaBâb-ıÂli’yekoştular.“Padişahımızın emri mi idi, yoksa bir suikasta mı kurban gitti?”diye soracak oldular. Sarayda kimsenin bundan haberi yoktu. “Vay, buhabersiz yapılmış, bundan Hisar ağası sorumludur.” diye üzerine yürüyenolduamaHacıAliAğakaleyesığınmış,tedbirinidealmıştı,Sergerdeleritopve tüfek ateşine tutarak dağıttı. Sonra bir fırsatını bulup saraya gitti veordunun İstanbul’a gelmekte olduğunu haber verdi. Akan sular durmuş,herkesşaşkınadönmüştü.

Padişah, yetkililerden bir meclis kurup ordunun gelişine dair bir kararavarmalarını ve tedbir almalarını sağlamak için İstanbul’daki devletyetkililerini toplantıya çağırdı. Herkes, Kabakçı’nın öldürülmesine dairkonuşulacak sanıp o konuda uygun gördükleri şekilde zihinlerde konuşmatertipleyip gelmişlerken ordunun Alemdarla birlikte İstanbul’a dönmekteolduğunuduyuncanesöyleyeceklerinişaşırdılar.

Kimi, “Tekrar dönmelerini emredelim.”, kimi, “İstanbul’un kapılarınıkapayalım içeriye girmesinler.” gibi ahmakça fikirler ileri sürdü. Nihayetordunun Silivri’yi geçtiği ve İstanbul’a ayak basmasının kaçınılmaz hâlegeldiğianlaşıldı.Ağızlardeğişti;buseferkarşılamatöreniiçinherkesbirbiriileyarıştı.

Devlet büyükleri, İncirli Çiftliği’ne kadar gidip orduyu karşıladılar.Başkumandan durumunda olan sadrazamı ziyaretten sonra Alemdar’ınçadırına yöneldiler. Alemdar’ın böyle törenlerden haberi yoktu ama KöseKâhyası Ahmet Efendi’nin tarifine uyarak çadırında birkaç adım atarakgelenlerikarşıladı.

Şeyhülislâm,herkestenönceişinbaşınınAlemdarolduğukokusunualmış,ona yaklaşmaya başlamıştı. Alemdar: “Buyurun, sizler hem başı hem işibüyük takımdansınız; devletin size saygı göstermesi gerekir.” diye onubaşköşeyeoturttu.Şeyhülislâm,“Başıdabüyükişide.”sözündenhuylanmış,benzisapsarıkesilmiş,buçadırınpektekinolmadığınıanlamışgibiidi.

SultanMustafadasancak-ışerifikarşılayıpteslimaldı.Sadrazamayaköptüve padişahın elinden âdet olduğu şekilde sorguç aldı. Alemdar’a ayaköptürüldüveÇırpıcıÇayırı’ndahazırlananordugâhagitmesi istendi.Saraya

gelindiğindesancaktekrarSultanMustafa’yagösterildi,sonrayerinekondu.

Kabakçı’nın,Alemdar’ınemriileöldürüldüğüanlaşılıncatartışmalardurdu,ses kesildi. Alemdar’ın acayip kıyafetli, başı külahlı, beli silahlı askerleriİstanbul sokaklarında dolaştıkça herkes öyle ürperdi, öyle sindi kiKabakçı’nın sözünü etmeye, hesabını sormaya kimsenin cesareti kalmadı.Kudurmuş gibi halkın yüzüne atılan yamaklar, kedi görmüş fareye döndü.Azgın köpekler gibi sokaklarda etek koklayan zorbalar, kuzu gibiyumuşayıverdiler.

Tunaboylarındakigözüpekliğive temizyürekliliği ile İstanbulhalkınaünsalmışAlemdar’ınsayesinde,ilkkorkulargitti,yüreklereferahlıkverahatlıkgeldi. Kurtla kuzu birlikte gezer oldu. Herkes devlet işine karışmak şöyledursun, “Ne olmuş, ne olacak?” diye sormaktan çekinir oldu. Bir araAlemdar,oacayipkıyafetliolduğukadardaheybetliadamlarıyanında,Bâb-ıÂli’ye geldi, bir isteği olduğu belli idi. O ayrılırken Topal şeyhülislâmınazledilip Bebek’teki yalısına kapanıp oturması emredildi. Artık güveneceğiyamaklar ve ocaklılar ortada görünmediği için kendi adamlarıyla birliktekurbanlıkkoyungibinöbeteyattı.

III.Selim’intahttanindirilmesinderolüolduğubilinenkimselerbirerbirerişlerinden ve makamlarından olup şuraya buraya sürüldüler. SultanMustafa’nın adamları bile bu zorbalardan çok çektikleri için, sonunun neyevaracağınıdüşünmedenAlemdar’ınbuişlerindenmemnunoldular.

YenisadrazamÇelebiMustafaPaşadaAlemdar’ınbudavranışlarındanbuisteklerindenhoşnuttu.ÇünküSultanMustafa’nınçevresinisaranveSelim’indüşürülmesine ön ayak olan kimselerin kendisini sevmediğinikollamayacağını biliyordu.Ama aklından hiçbir zaman III. Selim’i yenidentahta çıkarmak geçmiyordu. Fakat Rusçuklular Gizli Cemiyeti’nin asılmaksadıondaniyicegizlitutulmuştu.Zavallıihtiyar,bütünbuolanbitenlerinAlemdar’ın kılıcının gölgesinde geliştiğini, kendisinin de ancak o sayedeyerinde kalmakta olduğunu hesaba katmıyor, Alemdar Rusçuk’a dönüncekendisitekbaşınaişlerehâkimolup,ikinciKöprülüMehmetPaşagibiişleridüzelteceğinisanıyordu.

Sultan Mustafa sncak-ı şerifi karşılama töreni için saraydan çıkıp daDavutpaşa Köşkü’ne geldiği zaman orada tutuklanıverse idi, saraydaki III.Selim’i tekrar tahta çıkarmak işten bile değildi. Ne çare ki kendisinezamanındayapılanbuteklifiAlemdar,“Böylekahpelikle işgörmekmertliğeyakışmaz.”diyeretedivermişti.

Şimdilik zorbalar temizlenecek, III. Selim düşmanları işlerinden

uzaklaştırılacak ve barış için kurulacak divanda, Fransız İmparatoru’nunaracılığınınancakIII.Selimpadişaholmaklamümkünolacağıilerisürülerekdevletyetkililerinkararı imişgibiSultanMustafa tahttan indirilip III.Selimtekrartahtaçıkarılacaktı.

Başlangıçta işler bu fikre uygun gelişti. Zorbalardan birçoğu temizlendi,arada Kaptan-ı Derya Seydi Paşa’nın o zorbalarla işbirliği yaptığı bilindiğiiçin onun da değiştirilmesine çalışıldı. Başına geleceği önceden kestirenKaptanPaşa,namazaniyazabaşlayıpherkesingözünüboyamayagirişmişti.Birçokları bu hâline aldanarak, bazıları da onun yerine geçecek başçuhadar(Osmanlı sarayındaki hizmetkârların ileri gelenlerinden birinin adı idi.Maiyetinde kırk çuhadar vardı. Padişahlar bir yere giderken rikâb-ıhümayununsağtarafındayayaolarakyürürdü.)FettahAğa’yıkıskanarakbudeğişikliğiuygungörmediklerinibelirtiler.

SultanMustafadaSeydiAliPaşa’yı,hâlâyeniçerilerveyamaklarkatındasöz geçirir sandığı için, günü gelince benim sultanlığımı korur, diyeazletmeye yanaşmadı. Hâlbuki sadrazam, Alemdar Paşa’nın bu yoldakiteklifinihemenkabuletmişvebunuonabildirmişti.ArayaValideSultangiripkaptanakanatgermesiüzerineSadrazamAlemdarPaşa’ya:“Şimdilikkaptanıyerinde tutuyor görüneceğim, sırası gelince bu meseleyi de hallederim.Kendisiböyleşeyleriçinboşunazahmetetmesin.Rusçuğadönüpdinlensin.”yollu haber gönderince Alemdar Paşa küplere bindi. “Bizim sözümüz,kararımız, devleti zorbalar ve azgınlar elinden kurtarmaktır. Rusçuğadönmemiz bu işin tamamlandığına inanmış olmamıza bağlıdır.” diyerekyumuşakbaşlılığınıbıraktı.

Bu arada sadrazama yakınları: “Alemdar’ın derdi III. Selim’i tahtaçıkarmaktır.” diye haber verdiler. Kendisinin yerinde kalabilmesini, SultanMustafa’nın padişah kalışına bağlı gören sadrazam, bunahiç razı olamazdı.Yemedi,içmedi,tehlikeyipadişahaduyurdu.SultanMustafabuhaberiçoktanalmış,öncevehimlenmiş,sonrainanmazolmuştu.Pekaldırışetmedi.

Sadrazam bu sefer padişahın yakınlarından birçoğunu topladı ve şöylekonuştu:

“İş işten geçiyor.Padişahımız bana izin versin; şu sırada İstanbul içindebulunan Refik Efendi ile arkadaşlarını bir gece içinde yok edivereyim.DışarıdaAlemdar’laRamizkalır;İstanbulkapılarınıkapayıpocaklaişbirliğiederek onların da çaresine bakarız.Daha geç kalırsak son pişmanlık faydaetmeyecektir.”

Başta Zenci Nezir Ağa, birçok padişah yakını ve dalkavuğu, ağız birliği

etmiş gibi:“Alemdar’ın SultanMustafa’ya hizmet etmekten başkamaksadıyok.Derdidevleti zorbalardankurtarmak.Onlardanbizdeşikâyetçiyiz,boşyerevehmekapılmışsın.”yollusözlerleihtiyarıâdetaazarladılar.Refik Efendi ile arkadaşları, bu toplantıyı haber alınca, olan biteni

Alemdar’ın akıl hocası Ramiz Efendi’ye bildirdiler. Ertesi gün Alemdar,sabahsabah,onbeşbindenfazlaaskerleİstanbul’agiripBâb-ıÂli’yegeldi.Doğru arz odasına girdi. Çelebi Mustafa Paşa’nın üzerine yürüyüp: “Breherif,mühr-ihümayunuver.”diyeöylebirhaykırdıki ihtiyarneyapacağınışaşırdı, eli bir cebine, bir koltuğuna gitti ve titreyen eliyle mühürü çıkarıpteslim etti. Alemdar eline geçirdiği mührü ne yapacağını ilkin kestiremedi.Refik Efendi imdadına yetişti de Bâb-ı Âli’nin muhafızı demek olançavuşbaşınateslimettiveÇelebiPaşa’yıbiratabindiripÇırpıcıÇayırı’ndakikarargâhına hapsetmeye gönderdi. Ramiz Efendi’nin telkini ile yenişeyhülislâmıvedevletbüyüklerinibirözeltoplantıyaçağırdı.

ŞeyhülislâmArapzâdeÂrifEfendi,sadrazamınelindenmührünalındığını,makamından alınıp Çırpıcı Çayırı’na gönderildiğini haber almaktan şaşkınadönmüş,çevresindekidevyapılıRumeliaskerlerinigörerekdili tutulmuşbirhâlde arz odasına gelince Alemdar Paşa: “Dini ve devleti yakındanilgilendirecek işlerimiz var. Padişahın huzuruna varmamız gerek. Kalkgidelim.” diye onu önüne katıp yürütmek isteyince eli ayağı tutmaz oldu;onun bu durgunluğunu gören Alemdar: “Arap oğlu musun, nesin? Kalk!”diyegürledi.ÂrifEfendişaşkınveperişan,buemreuyupgetirilenatabinerekAlemdar’ınyanısırayolakoyuldu.

Alemdarın bu davranışları sarayın içinde büyük telaş uyandırmıştı. Neyapacaklarını, kime ne danışacaklarını kestiremeyen saray adamları, şurayaburaya dağıldı. Alemdar, orta kapıda durup Kızlar Ağası Mercan Ağa’yıçağırttı.Ona:“Bütündevletbüyükleri,bütündinadamları,RumeliağalarıveAnadolu Beyleri Sultan Selim Efendimizin tahta çıkmasını istiyorlar. Bizbunun için buraya geldik. Haydi, Sultan Selim Efendimizi çıkarın, tahtaoturtacağız.”dediveşeyhülislâmı,SultanMustafa’yagönderdi.

ArapzâdeÂrifEfendi,SultanMustafa’nınhuzurunda,Alemdar’ınMercanAğa’yasöylediklerinitekraretmeyekoyuluncaSultanMustafahışımlaayağakalktı,şöylehaykırdı:“Bufesattasendepaşaileanlaşmışolacaksın,önünedüşüp beni tahttan indirmeye geldin. Savul karşımdan, yoksa parça parçaederimseni!”

Adamcağız kendini dışarıya zor atınca bu sefer de padişah yakınları onuAlemdar’labirsanıpküfürleryağdırıncabüsbütünşaşkınadöndü.Alemdar’ıkarşısındacevapbeklerbuluncaipesapagelmezşeylermırıldanmayabaşladı.Alemdar büsbütün hiddetlendi: “Bre ikiyüzlü herif! Sen içerde işi başkakalıba döktün.Gir içeri, söyle SultanMustafa’ya, işi oluruna bağla!” diyehaykırdı.Buaradaağalarkapısıkapandı.AlemdarPaşaadamlarıylaseğirtipbaltalarvekazmalarlakapıyıkırmakiçinuğraşmayabaşladılar.

Sultan Mustafa, içeride yakınlarını yanına çağırıp: “Bu derdin çaresi neolabilir?” diye sordu. Hepsi bir ağızdan: “Sultan Selim’le Sultan Mahmutortadan kaldırıldı mı sultanlık tahtına oturmak için kala kala siz kalmışolursunuz.Hemen izinverin,Haremegidelim, ikisinindevücudunuortadankaldırıverelim.” dediler.SultanMustafakendinikaybetmiş,gözleridönmüş,korku ve hırs aklını gidermiş olarak: “Peki.” deyiverince, yedi kadarvicdansızharemesaldırdılar.

Harem ağaları şaşkına dönmüştü. Baş ağa, Kızlar AğasıMercan Ağa daiçinden gelenlerle birlik olduğu için korkudan sinmiş gibi odasınakapanıvermişti.Alemdar’ın ilkgördüğüveSultanSelim’iharemdençıkarıpgetir diye emrettiği yetkili Mercan Ağa idi. O böyle korkak çıkınca ötekiharemağalarıbirşeyyapamadılar.

Kendi canlarının sağ kalması, Sultan Mustafa’nın padişah kalmasıylamümkün olacağını kestiren bu gözü dönük alçaklar, yalın kılıç, haremdairesindemeydanı boş bulup, Baş Lala Tayyar Efendi’nin uyarılarını hiçesayıp Sultan Selim’in dairesine saldırdılar. O sırada Sultan Selim kendikendine ney üflüyordu. Gürültüyle doğrulmasına, gelenlere nasihat yollubirkaç söz söylemesine meydan kalmadan, hepsi birden, üzerine atılıp kimvurduya getirdiler. Bir an içinde vücudu kana boyanmış, kolu bacağıyaralanmış,sağşakağınınderisisakalıilebirlikteçenesinekadarinivermişti.

Şehzâde Mahmud’un lalaları ve cariyelerinden Gürcü Cevriye, SultanSelim’in korumalarından çok daha cesaretli, çok daha tedbirli olmayıbaşardılar.Alemdar’ın,akağalarkapısınıkırıpdaiçeriyegirmesinekadaronumutlak bir ölümden kurtarmasını bildiler. Katiller, Mahmud’un dairesininkapısına yetiştiler. İki ağa kılıçlarını çekip canları bahasına şehzâdeyikorumayaçabaladılar.

Harem dairesindeki dehşetli gürültüden nice erkekler korkup çekinirken,Gürcü cariyeCevriye, “ne yapsam da şehzâdemi kurtarsam,” diye çırpındı.Bu arada, hamam külhanından bir kâse kül getirip saldırganların gözlerineserpmeyi akıl etti. Onlar gözlerini silip açmaya çabaladıkça o tekrar külserpmeye devam etti. Amber ve İsa Ağalar da bunu fırsat bilip SultanMahmud’udamaçıkarmaimkânınıbuldular.

Bu sırada alçaklardan Ebe Selim’in attığı hançerMahmud’un bir kolunusıyırıpgeçti;başıdatavanarasınınkapısınaçarptığıiçinsağkaşınınüstübirparça yaralandı. Birkaç sadık adam onu damdan aşağı alıp saklamayaçabalarken Alemdar, akağalar kapısını kırıp hareme girdi. İlk gördüğü şey,büyük üzüntüye ve karamsarlığa kapılıp ellerinin yana düşeceği hazin birmanzara; III. Selim’in bir şilteye yatırılıp meydana bırakılmış kan içindekicesediidi.

Alemdar, gözleri yaşla dolmuş, hıçkırıklı bir sesle haykırmaya başladı:“Vayefendimvay!Seni tahtaçıkarmak içinnerelerdenkopupgelmiştim.Şugözlerimsenibuhâldemigörecekti?ŞuEnderunhalkıdenenhainlerikılıçtangeçirip senin öcünü alacağım.”Sonra gürleyen sesi birden kısıldı, gözlerikanlı yaşla doldu. III. Selim’in ölü vücudunu sonsuz bir saygı ve sevgi ilekucakladı,yerekapandı.

Alemdar Paşa’nın bu hâlini gören âyân ve sekbanbaşılar, birden haremdairesinin iç avlularını dehşetli bir uğultu içinde doldurdular.Alemdar, gökgibi gürlüyor, kılıçlarla yatağanlar şimşekler gibi çakıyor, Sultan Selim’ikanlar içinde parçalanarak ölmüş görenlerin gözlerinden yağmur gibi yaşakıyordu. Sanki dünyanın sonu gelmişti. Dünyanın sonu gelmemişti amaAlemdar yetişmese ve Mahmut tahta çıkmasa Osmanlı Devleti’nin sonugelmişolabilirdi.

Alemdar’ınaskerleridağdaninmişdeğilsedeİstanbulgibibirbüyükşehreyenigelmişyarıvahşîkimselerdi.Nesarayadamlarınınfarkındaydılarnedeyabancıdışarıhalkının.Belkiçoğupadişahınâdemoğullarındanbiriolduğunuaklına getirmiyor, onu mukaddes bir varlık, gökten inme bir yaratıksanıyordu. Alemdar’ın, yoluna can vermeye hazır olduğu bir ölü vücutüzerinekapanıp:“Vayefendim!Vaypadişahım!”diyeinlediğiniveöçalmakiçin gürlediğini duydukları zaman kendilerinden geçtiler; karşılarına kimçıksa,ellerinekimgeçseöldürmekşöyledursun,sarayınduvarlarınıyıksalar,yerlebiretselerbileavunmayacakhâldeydiler.

II.Mahmud’unTahtaGeçirilişi

Bundansonrakimölecek,kimkalacak,Allah’tanbaşkakimsekestiremezdi.RamizEfendiyetişipde:

“Amanefendim,şimdiolmuşaağlanacakveölmüşünöcüalınacakzamandeğildir, vaktimiz dardır; çevrede tehlike vardır.Durum ve tutum yamandır,devleti tehlikeden kurtaracak zamandır.Hemen tahtın sahibini bulup yerineoturtmalıyız. Vakit geçmeden yetişip Şehzâde Mahmud’u sağ tutmalıyız.”diye,akıllıca,doğrudürüstkelâmettideAlemdar’ınaklıbaşınageliverdi:

“Aman Sultan Mahmut Efendimize bakın, damlara çıkın, şurayı burayıyıkın.”diyehaykırahaykıra,birbiriardısırakesinemirlervermeyebaşladı.Alemdar’ınadamlarınayolgösterecekkimseleryoktu.Haremdairesihalkı

korkularından birer köşeye sinmişler, dolap içlerine girmişler veyamahzenlere inmişlerdi. Şehir evlerinin yabancısı, kapının acemisi Rumelisekbanlarıorayaburayakoşuşupduruyorlardı.

Bu sırada, baş imam Hafız Ahmet’le arkadaşları Şehzâde Mahmud’ugüçlükle dam tepesinden indirmişlerdi. Biri düşmüş, ikisi birer koltuğunagirmişolduğuhâlde,kanlıbirsavaştanyaralıdüşmüşgençbirkumandanmışgibi saygı içinde Alemdar’ın bulunduğu yere getirdiler. Alemdar işitenikorkusundantitretecekbirsesle:“Budakim?”diyehaykırıncaherkessustu.Arananlar, koşuşanlar, korkudan sinenler, hepsi kulak ve göz kesildi. BaşİmamAhmetEfendi,Alemdar’adoğrubiradımatarak:“İşteSultanMahmutEfendimizbudur;Halifeliknöbetionundur.Benonabiatettim;sırabuhayırlıişiyapmaküzeresizegeldi.”dedi.

Alemdar da askerleri gibi padişah deyince, saçlı, sakallı, heybetli, celalli,insanüstü birini hayalinde canlandırmıştı. Mahmud’u pek genç ve çelimsizgörüpşaşırdıama“Padişahbu!Halifebu!”hitaplarınıduyuncabirdensaygıile toparlandı; bir an durdu, konuşmaya mecal buldu: “Ah Efendim, benamcanıtahtaçıkarmakiçingelmiştim;körolasıgözlerimonubuhâldegördü.Bari seni tahtaoturtayımdaavunayımLakinonakıyan,onubuhâlekoyanEnderunhalkınıkılıçtangeçirmezsemrahatedemem!”dedi.

Sultan Mahmut, Alemdar’a ilk emri olmak üzere: “Paşa, ben onlarıbuldurup sana gönderirim. Sen askerini dağıt, silahlarını çıkar; Hırka-iSaadet Dairesi’ne gidelim.” demekle hemen padişahlığı benimsediğinigöstermiş oldu. Alemdar, askerlerine, dağılmalarını söyledi. Bir an içindeortadankayboldular.Sadeceyanıbaşındabirikikoruyucusukaldı.

SultanMahmut’unemrineuyaraksilahlarınıçıkardı,sadecebelindekikını

işlemeli palayı göstererek: “İzin verin bu üzerimde kalsın; amcanızınyadigârıdır.” diyince Sultan Mahmut gülümseyip izin verdi. Belinde III.Selim’inpalası,SultanMahmud’unardındanHırka-iSaadetDairesi’nedoğruyürüyenbirdağgibiilerledi.

Birazöncekafesindenboşanmışyarıvahşîyaratıklargibioyanabuyanaçarpavura,onabunahaykırabağıradolanıpduranbirsürüinsanınAlemdarınbiremri ilebirdenbire susup toparlanmışlardı.Buozaman içingemiazıyaalmış yeniçeri topluluklarına kıyasla şaşılacak bir şeydi. Ama asıl hayretedilecek şey, daha yirmi dört yaşında, daha böyle bir kalabalığa vekargaşalığahiçşahitolmamışbulunan,ovaktekadarkendisineboyunbüküpel bağlayan hizmetçilerinden başka insana seslenmemiş olan ŞehzâdeMahmud’un, bu korkunç manzara, bu korkunç kalabalık ortasında, bukurtarıcı ve kahredici yarı vahşî adama karşı birden padişah vakarınıtakınmasıydı. Sesi titremeden ilk emrini vermesi, Osmanlı Devleti’nin, bubozukvedağınıkgününde,muhtaçolduğubir padişahakavuşmaktaolduğumüjdesiniverebilmesiydi.

Sultan Mahmut Hırka-i Saadet Odası’na girdiği sırada Halife sıfatı ilePeygamberiyle baş başa kalsın diye; Alemdar, arz odasına alındı. AlemdarPaşa bu arz odasında kükremiş aslan gibi sabırsız ve heybetli dolaşıpdururkenSultanMustafa,sünnetvesarıkodalarıönündekisofadagörünüpde:“Ben tahttan inmedim, Mahmud’u kim tahta çıkardı.” diye söylenmeyebaşlamasın mı? Alemdar yanındakilere: “Kim o? Sultan Mustafa olacakbudala mı? Söyleyin gözümün önünden silinsin gitsin, yoksa elimden,kendisininyaptığıgibikıyametekadarlanetleanılacakbircinayetçıkacak.”diyegürledi

İmam Ahmet Efendi baktı ki işin şakası yok, hemen Sultan Mustafa’yadoğru gidip:“Efendim,Osmanlı tahtında kısmetiniz bu kadarmış; biraz daharem dairesinde dinlenmeye bakın.” diyip onu hareme gönderdi; amaarkasındanannesi;Alemdar’aveadamlarınaağızdolusubedduayağdırmayabaşladı. Rumeli usulünce kadınlara silah çekilemeyeceği ve elkaldırılamayacağı için Alemdar yutkunup sustu. Çünkü kadınla ancak ağızdalaşıyapılabilirdi;bir erkeğinöylecadalozbirkadınıyenmesinede imkânyoktu.Aslangibiadamkedigibisindideonunçıkardığıgürültüyekarışmadı.

Alemdar’atatlıvekahvevermekiçinkahvecibaşıarandı.Otelaşlızamandakim aransa bulunacağı yoktu. Hemen Tayyar Efendi ismindeki SultanMahmutgönüllüsübiradam,tatlıhokkasınıbulupAlemdar’auzattı.Alemdarzehirlenmekten çekindiği için elini uzatmadı bile.O zaman hokkayı getiren

Tayyar Efendi, Alemdar’ın gözü önünde hokkadaki tatlıyı iyice kaşıklakarıştırdı ve kendisi koca bir lokma alıp yuttu; o zaman Alemdar’ın yüzügüldü.“Aferin ihtiyar!Abe senakıllı adammışsın!”diyerek tatlı hokkasınıelindenaldı.

Ozamanınprotokolündebirkaşıkalıp tadınabakmakâdet ikenAlemdar,İstanbul’amahsusböyleâdetlerinhiçbirininfarkındaolmadığıiçinhokkadakibütünmacunusilip süpürdü.Buamberlimacundanbir tekkaşıkalmakbilesinirleri yumuşatmaya elverişli idi. Tayyar Efendi’nin sunduğu acı kahveAlemdar’ıbirazolsunyatıştırmayayetti.

Busırada,Hırka-iSaadetDairesi’ninkapısındakurulmuşolantahtaoturanSultan Mahmut’a ilk defa, orada sadrazam tayin edilen Alemdar MustafaPaşa, arkasından şeyhülislâmlıkta kalması uygun görülen Arapzâde ÂrifEfendi bey’at ettiler. Yeni padişah da yeni sadrazam da ilk iş olarak III.Selim’in katillerinin cezalarını vermeyi akıllarına koymuşlardı. Kimi şudeliktekimibudeliktekorkudan titreyipdiridirihelakolurkenbulunuppisvücutlarıortadankaldırıldı.

O gün III. Selim’in definmerasimine vakit kalmamıştı. Cenazesi Hırka-iSaadetkapısıyanınakurulangölgeliktebirgecebekletildi.Ertesigüncenazenamazı büyük bir kalabalıkla kılındıktan sonra merasimle Lâleli Camiiavlusuna,babasınınyanınadefnedildi.

III.Selim’inhâlTercümesiIII. Selim, 43 yaşında padişah oldu. On dokuz sene, yedi ay, on günpadişahlık etti. Tahta çıktığı zaman devlet Rusya’ya karşı savaş açmışdurumda idi. Daha veliaht iken yeniçerilerin bozulduğunu, bir işe yarartaraflarının kalmadığını biliyor ve talimli asker yetiştirmek için çarelerdüşünüyordu. Fransa ile bu konuda el altından temaslarda bulunduğu bilesöyleniyordu.

Eğitimli asker yetiştirmek sevdasına padişahlığının ilk gününden düştü.Fakat o işler başına nice belalar açtı. Bu bakımdan olup bitenleri ve kendiinsanca yumuşaklığı yüzünden nelere uğradığını, bunlara nasıl katlandığıdahaönceanlatıldı.Onunyaptırdığıgüzelşeylervetaşıdığıgüzelhuyları:

EyüpSultanTürbesi’nin etrafına halis gümüşten parmaklık yaptırıp türbeiçinealtınkandillerastırdı.FatihCamii’niyenidenyaptırırcasınatamirettirdi.Topçu ve arabacı erleri için Tophane’de ve Beyoğlu’nda, Nizam-ı Cedidaskeri için Levent Çiftliği’nde ve Üsküdar’da Selimiye gibi kışlalar,Tersane’de büyük bir havuz,Hasköy’de hendesehane veÜsküdar’da büyük

ambarlaryaptırdı.Dahabunlargibipekçokiyieserlerivardır.

Devrindeyapılanbinalarıninceliğivezarifliği,kenditabiatıvenezaketiilepek uygun düşer. Yeni metotla top dökülmesi, gemi yapılması ve baruthazırlanması içingerekenbütünaletlerive imkânlarısağlamayaçalıştı.Hintve Frenk kumaşlarına muhtaç olmayacak şekilde kumaş dokuyabilecekatölyeler meydana getirdi. Yeni bilgilerin yayılması yolunda matbaalarkurdurdu.

Zamanındailkdefaozamanıntekniküniversitesidenebilecekyüksekokulmeydana getirdi. Hocaların seçilmesinde, programların düzenlenmesindeayrıcaemeğigeçti.Devletinindüzelmesi,eskiitibarınakavuşması,ülkesininkorunması, tebaasının rahat etmesi için düşündüğü her isabetli şeyi elindengeldiğikadargerçekleştirmeyeuğraştı.

Güzelhuyluolduğukadardagüzelyüzlüidi.Güzeltalikyazar,birmakamicat edecek kadar musikiyi sever ve tanırdı. “İlhamî” mahlasıyla başarılışiirlerkalemealmıştır.Ensonsöylediğişiirşudur:

Kimdirolkimkimey-işâdiyleolupşiringâm

Onahambâze-igamolmayaârizencam

Mesti-isahba-yımeserretolanınhâlibudur

Gâhpeymaneçekergâhhumar-ıâlâm

(Sevincinşarabıylasızacakgibiolan

Kaygıdanboşalıpdagünlüksevinçledolan,

Kadehinineşeyledolduranbirgüngelir,

Hiçfarkındaolmadangamzehriiçebilir.)

Rivayete göre, bu dörtlüğü bitirince altına “kelâmım hatmoldu” (sözümbitti) kelimelerini yazıvermiş; sonradan hesaplamışlar ki Ebcet hesabı iletahttanindirildiğitarihe“1222”(1808)tekabülediyor.

İstanbul Boğazı’nda meydana gelen ve kendi yumuşaklığı ile sadrazamıKöseMusa Paşa’nın hainliği yüzünden büyüyen Kabakçı isyanı ile tahttanindirildi.Dahasonradevletindenklemibüsbütünbozuldu.Ülkedekayıplarvekargaşalıklarbirbirinikovalayıncakadribilindi.

Gerçionunzamanındadaasiler,eşkıyalar,başıbozuklarçoktuamahükmügeçerdi. Hükûmet merkezine hâkimdi. Uzak eyaletlerde bile kendisine enazgın kimseler bile saygı duymaktan geri kalamazlardı. Hilafet makamına

hürmetvebağlılıklarıvardı.

MeselâCezzarAhmetPaşagibiönünegelenekafatutankimselerbileIII.Selim’in adı anılınca ayağa kalkarlardı. Bir gün Cezzar: “Zamanınbüyüklerine ve devletin yetkililerine bu kadar kafa tutmasanız olmaz mı?”diye soran bir yakınına: “Müslümanız. Halifeye itaatimiz, dinimiz veterbiyemizicabıdır.SultanSelimiçinboynumkıldanincedir.Aracısızidamımıistediğini bilsem Allah bilir bir dakika geçirmeden başımı kılıca teslimederim.Amaçevresinisarıpdaonusadıkadamlarındanvegerçekyiğitlerdensoğutanlarakızgınım.”diyekarşılıkvermişti.

Hacıların yolunu kesmek gibi zorbalıklarla ün salmış Küçük AlioğluHalil’e:“Sizulemailedüşüpkalkan,Halifeyeitaatindinemriolduğunubilenbirisiniz. Ne diye böyle asi davranıyorsunuz?” diye soran tarihçi AsımEfendi’yeağlayarak:“Efendi,devletdediğinizyalnızSultanolsa‘Sizdenolanemirsahiplerineitaatediniz.’ayetikerimesigereğinceemrinebaşeğelim,nediyor, ne istiyorsauyalım,amabirdeonunnazırları, yakınları var. İştebizonlarınisabetsizliğine,hileciliğinekarşıyız.Padişahabağlıyızvesadığızamaonu yanıltan Yusuf Ağa, İbrahim Ağa gibi aşağılık kâhyalara karşıyız.”cevabınıalmıştı.

SultanSelim,tahttanindirildiktensonraböyleasilerinİstanbul’a,sarayavepadişaha saygı ve bağlılığı kalmadı. Sultan Mustafa’nın değil memlekete,sarayıniçinebilehükmügeçmezoldu.Eşkıyafütursuz,halkhuzursuz,devletperişan ve gurursuz bir hâldeydi.Aklı başında olan, ilerisini gören, gününügünetmektenkurtulupyarınıdüşünenherkesöncekaygıya,sonrakararavardıki:“III.Selim’iyenidentahtaçıkarmaktanbaşkaçareyok.”Osmanlısülâlesindenyalnızüçerkekhayattaidi:SultanMustafa,güçsüzve

beceriksiz, Mahmut daha çok genç ve tecrübesizdi. Elde kurtarıcı olaraksarılıpgüvenilecekIII.Selimvardı.Alemdar’laadamlarının,saraydaki fesatve fitneden haberi olmaması yüzünden tekrar tahta çıkamadan öldürüldü.Naaş’ı yıkanmak için elbiseleri çıkarıldığında, cebinden aşağıdaki beytinyazılıolduğubirkâğıtçıktı.

Kendielimleyârekesipverdiğimkalem,

Fetva-yıhûn-ınâ-hakkımıyazdıibtida.

(Kendielimleucunuaçıpsevdiğimeverdiğimkalem,

Öncebenimkanımınhaksızyereakmasıkararınıyazdı.)

III. Selim, yalnız askerlerin değil, ulemanın da bir hâle yola konmasını

istediamabundadakararlıvesebatladavranıpbirsonucavaramadı.Devletinbirinci görevi, hakkın yerini bulmasına, haksızlıkların önlenmesineçalışmaktı. Bu iş kadılarındı. Osman-oğullları bunlara doğru ve bilgiliolduklarısürecesaygıgöstermiş,onlarıelüstündetutmuştu.

Bunlardasonradan,askerlergibibozulmuş,seviyesinikaybetmiş, içlerinecahiller ve düzenbazlar sızmıştı. Gittikçe itibarlarını kaybediyorlar vepadişahladevletingözündendüştükçeyeniçeri zorbalarıve serserileriylebirolupkendilerine eski saygıyıgöstermeyenpadişahveya sadrazamıyerindenetmeninkolayınıarıyorlardı.

Bunları yola getirmenin, ilmiye sınıfını ıslah etmenin ilk teşebbüsü I.HamidveIII.Selim’indevrindeşeyhülislâmlıkyapmışolanHamidizâde’dengeldi. Nice âlim görünen cahilin ekmeğine dokunduğu için aleyhineyürüyenlerçoğaldı,sonundaazledildi.İkiseneonbirayşeyhülislâmlıkyapanÖmerHulusiEfendi’nindebuişeelatmasıylazamanınbütüncahilâlimlerinikendinedüşmanedipmevkiinikaybetmesibiroldu.

Sultan Selim baktı ki nice değerli adamlarını bu yüzden feda etmekdurumunadüşüyor,busevdadanvazgeçti.Ordularamühendisyetiştirmekiçintekniğe kuvvet verdi ve kadıların (hâkimlerin) ıslahını kaderin hükmünebıraktı.

II. Mahmud’un tahta çıkmasının akabinde büyük bir temizlik harekâtınabaşlandı. Önce yeniçeri zorbalarının bir kısmı alenen kılıçtan geçirildi. Birkısmı da gece karanlığında boğduruldu. Karadeniz yamakları ise tamamenortadan kaldırıldı. Bir-iki ay zarfında böyle cezasını bulanların sayısı binibuldu. SultanSelim’e karşı olanların hepsi pişmanolmuştu. SultanSelimokadar hürmetle yâd edilir oldu ki hayatta olup tahta geçse bu kadar nüfuzuolmazdı.

DOKUZUNCUKISIM

1808OlaylarınınDevamıIslahatTeşebbüsleriDevlet-i Aliye içte ve dışta büyük zorluklarla karşı karşıya ve büyüktehlikelere maruz olduğundan, Sultan Selim’in şahadetine sebep olancanilerincezalandırılmasıesnasındadevletinıslahıhususudaincelenmektevetartışılmaktaydı. Bu tartışmaların esası, III. Selim nizamlarının gerigetirilmesinden ibaret olup Alemdar Paşa’nın kudretli kılıcı sayesindeİstanbul’da sükûn ve güven kurulduğundan bu gibi ıslahatı müzakerehususundadevletbüyüklerikendilerinigüvendehissediyorlardı.

Eyaletlerinvesancakların İstanbul’aolanbağıçokgevşemişyeryerâyânvehanedanlarzuhuretmiş;kimibirbüyük ilçede,kimibirsancaktacanınınistediği gibi hükmetmeye başlamıştı. Ayrıca Rumeli’de Serezli İsmail Bey,Anadolu’da eşrafın gözdesi olan Yozgat Mutasarrıfı Cebbarzâde SüleymanBey, Saruhan Mutasarrıfı Kara Osmanoğlu Ömer Ağa gibi adamlar büyükvilayetleri ele geçirmişler ve Anadolu beylikleri tarzında başlarına buyrukhanedanlarhâlinegelmişlerdi.

Taşralarda devletin emirleri geçmez olmuştu. Hatta Bilecik’te tahakkümebaşlayanKalyoncuMustafaadlıadam,birkaçdefapadişahfermanıylaseferememuredilmişti.Fermanıdinlemediğigibi,başta fermanıyazanlarasövmüşve götürenleri kovmuştu. Bu durumda, her şeyden önce bu gibi âyân vehanedanlarıitaatezorlamaklüzumlugörülmüştü.

ÂyânınDavetiveUmûmîToplantıGerekliıslahatagirişilmekveâyânveeşrafıtekraritaataltınaalabilmeküzeresadrazam tarafından Cebbarzâde, Kara Osmanzâde, Serezli İsmail Bey,Kalyoncu Mustafa, Şile âyânı Ahmet Ağa gibi namlı âyân ve ağalaradavetiyeler gönderildi. Böyle bağımsızlık davasına düşmüş âyân vehanedanlarınhemenİstanbul’agelivermeleri,ovaktinşartlarıaltındauzakbirihtimaldi.AmaAlemdarPaşasadaretmakamınagelince,kamuefkârıbirdenbire o kadar değişmiş ve Paşa’nın şöhret ve kudreti, ufukları öylesinekaplamıştıkinüfuzuİstanbul’daolduğugibitaşralardadageçerolmuştu.

Ferman dinlemeyen bağımsızlık hayallerine düşmüş zorba güruhu,Alemdar’ınmektubunu alınca gereğini yapmaya çabalar olmuştu.Hatta adıgeçenKalyoncuMustafa,Alemdar’ınmektubunualıncahemen5.000askerle

gelip Çırpıcı Çayırı’ndaki orduya katılmıştı. Serezli İsmail Bey, esasenAlemdar’a muti idi. Cebbarzâde ve Kara Osmanzâde ve ötekilerin de busırada gelmekte oldukları haber alındı. Hemen umûmî dayanışmaya esasolmaküzerevükelaarasındamüzakerelerebaşlandı.

Recep ayının ortalarına doğru davetliler birer birer gelmeye başlarkenCebbarzâde ve Kara Osmanoğlu da seçme süvarileriyle gelip Üsküdaryakasına yerleştiler. Recebin sonunda Serezli İsmail Bey de 12.000 seçmeaskeriylegelipDavutpaşasahrasındaçadırlarayerleşti.

İstanbul’unhertarafıböyleordularlaçevrilmişolupşehirdehiçgörülmemişbir askerkalabalığı olduğuhâldedevlet emirleri arızasız icraolunduğundangenelgüventamidi.AlemdarPaşanüfuzununböyleiçtevedıştaolağanüstütesirliolması,kudretve şöhretininheryereyayılmasından ilerigeliyorsadabundagüvenliğindetesiribüyüktü.

Âyân ve hanedanlar içinde gerçekten tedibe layık olanlar varsa daiçlerinden hükûmetin kucağına gelenlerin de hemen gadre uğramaları,ötekilerin ürkmesine sebep olmuş ve hepsinin vükelaya güvenlerikaybolmuştu.Çoğunun başkaldırma sebebi, bu güvensizlikti.AmaAlemdarPaşa’danvükelayılmışolduğundan,onunsözlerinegüvenlerivardı.Onunhertaraftaemirleriyürürdü.

Alemdar,padişahfermanınıbüyükişlerehasreder,ötekiişleriçinkısabirermektupyazdırdı;hattabirmeselehakkındaâyândanbirisinefermanyazılacakolduğunda: “A be, padişahın fermanı helvacı kâğıdı mı ki bu kadarucuzlatıyorsunuz. Bir küçük kâğıdın üzerine şöyle yap diye çiziktiriverin.”dediğisöylenir.

Bu sırada vükela arasında geçen konuşmaların özü her tarafta devletemirlerininarızasızgeçerliolmasınoktasında toplanıyordu.Budapadişahınkutsalhaklarındanolduğundankimseninbirdiyeceğiyoktu.Ancakbuesasınkararlaşabilmesi için, Cebbarzâde, Kara Osmanzâde ve İsmail Bey gibiAnadolubeyleri tarzındabaşınabuyrukhükûmetedenlerinbüyükfedakârlıkedipbağımsızlıkhevesindenvazgeçmelerigerekti.

Din ve devlet uğruna onlar bu fedakârlığı göze alsalar bile saltanatmerkezinde iktidar hâsıl olunca, eskiden olduğu gibi ,kendilerinin imhasınateşebbüs edileceği korkusu zihinlerinde yerleşmiş olduğundan vükelayagüvenemezlerdi.

Onun için kulluk görevleri gereğince daima itaat edeceklerini taahhütedebilmeleriiçin,onlaradahükûmettarafındanteminatverilmesiicapederdi.Böylece hem saltanatın kudretini sağlayacak, hem de hanedanlarıngüvenlerini tamamlayacak usullerin konması vükela arasında görüşmelerinkonusuidi.

Her tarafa davetnameler yazıldığı sırada Kadı Abdurrahman Paşa’ya dasadrazamemirnamesigönderilmişveevvelcePaşa’nınmaiyetindebulunupdaNizam-ı Cedid’in ilgası sebebiyle dağılmış olan talimli askerden Tüfekçinamıylabeş-altıbinaskerleİstanbul’agelmesiemrolunmuştu.Alemdarıniyiniyetinedelilolanbuemirnamemetni:

AlemdarPaşa’danKadıPaşa’yamektupSaadetlükardeşimHazretleri,

İstanbul’a gelişimizi kutlayan ve samimiyetinizi izhar eden mektubunuzualdım.Benisonderecemahzuzetti.Birbohçaiçindekihediyelerdemakbulegeçti. Zat-ı âlileri devletin sadık ve hamiyetli büyük vezirlerindensiniz. Vehükûmete hizmetlerinizi ve hamiyetinizi işiterek hakkınızda daima sevgibeslemişimdir.

Benimdemaksadımdinvedevletehizmetten ibaretolduğundansaltanatasadık olan, bilhassa zatınız gibi hamiyetlilerle birleşerek, din ve devletehizmet etmektir. Harpte de saltanatın satvetini göstermektir. Hâlbuki sabıkhükümdarMustafaHan, devletin hainini ve hâdimini bilmediğindenRumelive Anadolu ileri gelenlerini birbirinden nefret ettirdi. Din ve devletdüşmanları yakamıza sarıldı. Maazallah İslâm dini muzmahil olmakderecesinevardı.

Siz ve ben merhum hükümdar Sultan Efendimizin sadık kullarıolduğumuzdandevletinyıkılmaktankurtarılmasıvecihanınemniyetini teminiçinonutahtaçıkarmaküzereuzakmesafelerdengelmiştim.Allah’ın iradesibaşkatürlütecellietti.SultanMahmutEfendimiztahtaçıktılar.Hernekadarlayıkdeğilsemdemühürühümayunubendenizeemanetbuyurdular.Cenab-ıHakbizeSultanMahmutgibimelekhuylubirpadişahihsaneyledi.Ahlâkıvetutumu Sultan Selim Efendimize benzer. İnşallah onun zamanında cihanasayişekavuşur.

LakinRusya,Fransavediğerdevletlerbizigözünekestirmişvedevletimizintemeli sarsılmış olduğundanbütündevlet ileri gelenlerinin tek vücut olarakbirleşmesi lazımdır. Gönül birliği ile memleketin nizamını kurduktan sonrasatvetimizi göstermek için bendeniz sefere çıkacağımdan, din ve devlethizmetindebirliktebulunmakiçinteşriflerinizenbüyükemelimdir.

Zat-ısaadetleribaşkalarınabenzemeyüpbüyükvezirlerinhamiyetlilerindenolduğunuzdan size derinmeylimiz vardır. Askerlik ıslahatında her ne kadarmuvaffak olunmamışsa da sizin asker toplamaktaki gayretleriniz malûmdur.Yanınızda 3.000 asker bulunduğunu işitmiştim. Ne miktar mümkün olursayenidenaskeryazıptoplamakhamiyetinizdenbeklenir.

Buyeniaskere,ihtiyaten,tüfekçineferiismiverilmesini,askeraylıklarınındevletçe ödenmesini, askerlerinizle beraber dersaadete gelüp bizimlebirleşmeniziricaederim.

AlemdarPaşa’nınNutkuÂyânvehanedanlartoplanıncayakadarvükelaarasındageçenmüzakerelerinözeti sadrazam huzurunda toplanan heyete sunulmuştu. Alemdar Paşa,görüşmelerişusamimisözlerleaçtı:

“Bizleraslındaocaklıyız.YeniçeriOcağıhakkında taassubumuzaşikârdır.Şehitpadişahımızocaklıyameramınıanlatamayıponlardansoğuduvetalimliasker tertibinehimmetetti.Bu isebizimnefretettiğimizbir şeyolduğundanpadişahauymahususundakusurumuzmeydandaydı.

Vakta ki vezaret rütbesiyle başımız bağlandı, başbuğluk unvanıylakaderimizyüceltildi.Düşmanlamuharebeederken,düşmanıngalipgeldiğinigörerekbunungerçek sebeplerini aradığımdagördümki düşmanıngalebesiaskerinin talimli ve muntazam, subaylarının harp fenninde mahir ve işbaşındakilerin fikir birliği hâlinde olmasıdır. Bizim gidişimiz yolsuz vebildiklerimizyanlıştır.

Merhum şehit padişahın gayretleri sadece din ve devletin sağlamlaşmasıniyetinedayandığınıanlayıppişmanoldum.Durumusırdaşımolanbazıakıllıadamlara açtığımda onları kendimden fazla müteessif gördüm. Padişahtahtındanindirilipişlereskikötüyolunasürüklendiğinde,askergüruhubütünbütünnizamdançıktıveehl-iİslâmabinkatzaafgeldi.

Ovakitİstanbul’unnehâldeolduğunuhepinizbilirsiniz.Bukötüdurumdanmüteessirveböylegidersedüşmanınİstanbul’akadargeleceğidüşüncesiylekederli olduğum sırada şimdi devletin güvenilir adamları olan bu kişilerlegörüştüm.Dinvedevletsamimiyetiylehalleştim.Nihayettahtdeğişikliğindensonra eski nizamın yeniden kurulması hususunaFatiha okuduk.Çünkü eskipadişah Sultan Mustafa’nın hâli malûmdu. Saltanatta bir müddet dahakalsaydı,AllahkorusunDevlet-iAliyeçökerdi.

Allah’aşükürkıymetlipadişahımızyeryüzününhalifesiefendimizhazretleriilim,fazilet,olgunlukveanlayışladoluolupbiricikmaksatlarıtopraklarımızı

düşmanelindenkorumaktır.Buisevekilvevezirlerintekgönülvetekfikirdebirleşmelerinebağlıolduğundanirade-iseniyeüzerebütünâyân,hanedanveeşraf buraya çağrıldılar ve geldiler. Çöküntüye yüz tutan devlet bünyesinikuvvetlendirmek için ihtilafları kaldırarak birleştiler. Şimdi meseleyiinceleyerekneyapılmaklazımsaonuicraedelim.”

Alemdar’ınbunutkunuhazırolanlarınhepsibeğendiler.Neticeolarak,herne olursa olsun padişah emirlerinin geçerli olması, her yerde devletalacaklarının tahsil edilmesi, devlet adına asker alınması, muhalefet edenolursa tedip edilmeleri, ancak âyân ve hanedanlardan birisi hakkında ittifakşartına aykırı bir hareketi görülmedikçe bir muameleye girişilmemesikararlaşmıştı.Herkestarafındanimzalanıpmühürlenipdanışmayasonverildi.

Devlet-iAliye’ninkenditebaasındanbirtakımbeyveağalarlaarasındabirittifakname tanzim olunması icra kuvvetinin kayıtlar altına alınmasımanasında saltanatınbağımsızlığına zıt idi.Birmüddettenberi vukuagelensuiistimallerindevletbünyesindeaçtığıyaralarabundanbaşkaçareyoktu.

İttifak senediyle âyân ve hanedanlar teminat almışlarsa da bunlar aslındavahşî adamlar olup İstanbul’a gelmeleriAlemdar’a olan güvenlerinden ilerigelmekteveçoğununİstanbuliçinegirmektenürktükleribilinmekteydi.Onuniçindevletbüyükleritarafındanşehirdışındakimesirelerdesadrazamaverilenmükellefziyafetlerdebunlarladasohbetedilmekteydi.

Şaban ayının sekizinci günü padişah, Sadâbâd’a geldi. Kâğıthane’nin ikiyakası tepelere kadar Rumeli askeriyle dolu idi, hepsi selam durmuşlardı.Sadrazam, şeyhülislâm, devlet büyükleri ileAnadolu veRumeli’den gelmişolan âyân, Bahariye’de toplanmış, padişahın teşrifini beklerken, SultanMahmutözelfilikalarıylaSadâbâd’dakurulmuşolançadırınageldi.

Sadrazam, şeyhülislâm ve vezirler padişah huzuruna girdiklerindeCebbarzâde, Kara Osmanoğlu, Serezli İsmail Bey de huzura çıkarıldılar.Kendilerine samur kürkler giydirildi ve bellerine hançerler takılarak taltifolundular.PadişahSerezli’yehitaben:“Pekgüzelaskerinvar.Allahdüşmanagalipeyliye.”diyeiltifatetti.

Padişah huzurundan çıkan âyân, sadrazam çadırına getirilerek kendilerinehil’atler giydirildi. Bu toplantı fikirlerin birleşmesine hayli yardım etti veâyânagüvengeldi.ŞabanayınınondördüncügünüKadıAbdurrahmanPaşa,Sultan Selim zamanında topladığı talimli askeriyle Üsküdar’a ulaştı. Onyedinci günü Bâb-ı Âli’ye davet edilerek kendisine Kütahya sancağıylaAnadoluSeraskerliğiverildi.

Sened-iİttifakİmzalanmasıDanışmatoplantısındaimzalananittifaksenedininmetni:

Busenedinyazılmasınınsebebi:

Herkesin velinimeti olan Devlet-i Aliye-i Osmaniye’nin kuruluşundanbugünekadarşanveşerefiningittikçeyükselmesi,galibiyetlerinindevamıvememleketler ele geçirmesi, daima birlik ve beraberlikle hareket edilmesi veşahsîçıkarlarınhiçesayılmasıveeşkıyanınönlenmesisayesindeolmuştur.

Bir müddetten beri nizam bozulmuş, devlet büyükleri arasında ve taşrahanedanlarındabencildüşüncelerveeşkıyalıkhallerigörüldüğünden,buhâldevletin içerdevedışarıda itibarınınsarsılmasınasebepolduğundan,bununönlenmesi içingerekli tedbirlerinalınmasıhususundayapılankonuşmalarınbir ittifak şeklinde belirtilmesinin faydalı olacağına kanaat getirilmiştir.Devletin nizamının korunması aşağıdaki şartlara bağlı olduğunda ittifakedilmiştir.

Birincişart:Padişahındevletvesaltanatınınebediyetekadardevamışartolupbunusağlamakhepimizeborçtur.Hepimizbundanmesuluz.Herhangibirzamandagerekvezirlerveulemavegereksetaşrahanedanıvebütünocaklartarafındankavlenve fiilen,gizliveaçıkherhangibir ihanet,emirlereaykırıbir hareketmeydana gelirse bunun doğrulanmasından sonra bu işe cesaretedeni, herkese ibret dersi olacak şekilde terbiye etmek için hepimiz birliktegayret göstermeyi, eğer gevşeklik eden olursa onu da hep birlikte terbiyeetmeyi,buittifakadahilolmayanbulunursaonudaittifakınşartlarınariayeteveittifakagirmeyezorlamayıkabulediyoruz.

Padişahımızın gerek kendilerine ve gerek devletine ve gerekse emirlerineriayetinsağlanmasıvekötülüktenveihanettenkorunmasınamalcavevücutçayardım etmeyi hepimiz taahhüt eder, kefil oluruz. Hayatta oldukça bizlerinolmadıkça evlatlarımızın bu hususlardan mesul olduklarını beyanlapadişahımızefendimizinhizmetlerinehazırolduğumuzubildiririz.

İkinci şart: Devlet-i Aliye’nin devamı, kuvvet ve nüfuzunun artması;kendimizinvehanedanlarımızındevamınısağlayacağındanhepimizbiraradakarar verdiğimiz şekilde devletin kuvvetinin artması için ülkemiz içinde,müzakere meclisinde belirtilen usule göre, devlete asker yazılmasına bütünşahıslarvehanedangayretetmelidirler.Eğerbuaskertoplamayaşuveyabusebeplerle karşı koymak isteyen olursa, hepimiz buna daima karşı koyarak,buna niyet edeni hain sayarak hep birlikte yok etmeye gayret edeceğiz.Devlet-iAliye’ninhernetarafındabirdüşmanlıkmeydanagelirsesüratleyok

edilmesineçalışacağız.

Üçüncü şart: Devletin kuvvetlenmesi hepimizin maksat ve arzusuolduğundan bu hususu sağlamaya hep beraber karar verdiğimizden kuvvetiartması için asker toplama gayretimiz gibi; gerek halkın malının gereksedevletgelirininmuhafazasınıda taahhüteder, vergilerin zamanındahalktanalınarak,zamanındadevleteödenmesineveziyanolmamasınagayretetmeyivepadişahınemirlerininyerinegetirilmesineherkimkarşıkoyarsahepimizbirdenbunuterbiyeetmeyikabuledervetaahütederiz.

Dördüncü şart: Devleti-i Aliye’nin öteden beri bütün usûl ve nizamıpadişahın ve bütün devlet büyüklerinin emirleriyle meydana geldiğindenbundanböyleherkesbüyüğünübilipvazifesinindışındakiişlerekarışmamalıve bütün emirler sadrazam tarafından çıkarılmalıdır. Bu emirler padişahınemirleri olduğundan bunun aksini yapmaya hiç kimse cesaret etmemelidir.Herkimişinindışındabaşkasınınişinekarışırsahepimizondandavacıolarakdurumusadrazamabildirmelivesadrazamınemrinegörehareketedilmelidir.Sadrazamdandagerekhükûmetmerkezigereksetaşrayaaitişlerdekanundışıbirhareketolursaonlarındahepbirlikteönlenmesişartolmalı.Veyabirisinekızar ve iftira ederek şahsiyat yaparsa onun da önlenmesi ve bu kimseninmuhafazasıhepimiztarafındantaahhütedilmelidir.

Beşinci şart: Padişahın ve devlet kuvvetinin ve nizamların muhafazasınahepimiz kefil olduğumuz ve söz verdiğimiz gibi gerek bu ittifaka dahilolanların gerekse devlet büyüklerinin birbirine güveni şart olduğundan bugüvenin sağlanmasının da birbirlerine karşı sorumlu olmalarına bağlıbulunduğundanbununsağlanmasıaşağıdakişekildeolur:

Hanedandanbirininbuittifakşartlarınaaykırıbirhareketikesinliklebelliolmadan Devlet-i Aliye tarafından veya taşradaki vezirlerden veyabirbirlerinden yapılan bir taarruz ve hücumla bir kötülük meydana gelirseuzak yakın denmeden hepimiz davacı olarak bunu yapanı terbiye veuzaklaştırmada birlikte hareket etmeliyiz.Kendimiz hayattayken kendimizin,ölümümüzdehanedanlarımızındevamınavemuhafazasınabütündevlet ilerigelenleri söz verdikleri ve bundan sorumlu oldukları gibi hanedanlar daidarelerialtındakiâyânlaravedevletvazifelilerinekarşısorumludurlar.

Bu âyân ve devlet vazifelerine hanedandan birisi tamahkârlık veya başkabir sebeplekötülüketmeyekalkmamalı,bunlarında taahhütdışındabir suçveya kabahati olursa araştırıldıktan sonra, sadrazamlıktan sorarak yokedilmesinehanedangayretetmeliveyerinebaşkasınıseçmelidir.

Herkes uhdesinde bulunan yer dışında bir karış yere dahi taarruz

etmeyecektir.Herkimtecavüzederse,uzakyakındenmeyerekhepimizdavacıolarakmâniolacağız.Eğerdinlemezse tecavüzüönlemeyevebastırmayaveyapanıuzaklaştırmayahepimizbirliktegayretedeceğiz.Kendilerinedevletçevazife verilenlerle âyânın hepsi tek bir vücut olup hep birlikte karışıklığıngiderilmesinegayretedeceklerdir.

Herkimfukarayazulmederseveşeriatakarşıgelirseonundaterbiyesindebirlikte hareket edilecektir. Bütün hanedanların ve âyânların ve hükûmetvazifelerinin hareketleri hakkında böylece sorumluluk kabul edildiği gibivekiller, ulema ve devlet ileri gelenleri ve saltanat memurları tarafındanherhangi bir vakitte kışkırtma ve yapılacak bir iftira ciddiyetle araştırılıpdoğrulanmadıkçatekdirolunmamasına,hanedanlarakarşıdevletkefilolduğugibi devlet vazifelilerine karşı da hanedanlar kefil ve söz vermişolduklarından bunun aksine hareket edilmemesi eğer birisinin bir kusur vekabahati herkesçe belli olursa sadrazamlıkça kabahatine göre cezayaçarptırılmasılazımdır.

Altıncı şart: İstanbul’da ocaklarda vesairede herhangi bir kışkırtma vekarışıklık olursa bütün hanedan izin aldıktan sonra İstanbul’a gelerekkarışıklığateşebbüsedeninveocağınkaldırılmasına,eğerbubirsınıfisesondefa karışıklığa sebep olan Boğaz Kalesi neferlerinin kaldırıldığı gibi,kendilerinin yok edilerekdirliklerinin kaldırılmasına vemaaşdefterlerindenisimlerinin silinmesine, eğer karışıklık çıkaranlar şahıslarsa herhangitabakadan olursa olsun tahkikat yapıldıktan sonra idam edilmesi hususunabütün hanedan ve memleketteki saray vazifelileri, İstanbul’un emniyetininsağlanmasına kefil olduklarından, bu kuvvetli bağlılık neyi gerektirirse onuyerinegetirmekiçingayretsarfedeceklerdir.

Yedinci şart: Fakir ve reaya’nın korunması esas olduğundan hanedan vevazifeliler tarafından idareleri altında olan kazaların asayişine, fukara vereayadan vergi alınmasında mutedil harekete dikkat edilmesi lazımolduğundanzulümvedüşmanlığıvevergilendirmeyivekillervevazifelilervememlekethanedanlarıaralarındamüzakereederekneyoldakararverirlerseonun devamına ve yerleştirilmesine ve bunun dışına çıkılarak zulüm vedüşmanlıkmeydanagelmemesinedikkatolunmalı veherhanedanbirbirininhareketinedikkatederekbirzulümvedüşmanlıkgörüldüğütakdirdeDevlet-iAliye’yehaberverilmeli,hepberaberönünegeçilmelidir.

Bu yedi şart müzakereler sonunda karara bağlandığından aksine hareketedilmemesineAllah’a yemin edilip Resulüne söz verilmekle altı imzalandı.1808senesieylülayınınyirmibeşincigünüşukişilertarafındanimzalandı:

Sadrazam, Şeyhülislâm, Kaptan Paşa, Kadı Abdurrahman Paşa,

Kazaskerler,SadaretKethüdası,YeniçeriAğası,Defterdar,Rikâb-ıHümayunKethüdası Mustafa Reşit Efendi, Bahriye Nazırı, Çavuşbaşı, BirinciRuznameci,CebbarzâdeSüleymanBey,SerezliİsmailBey,KaraOsmanoğluÖmer Ağa,Muhasebeci Evvel Ahmet Efendi, Sipahiler Ağası, Beylikçi veAmetciEfendiler,CermenMutasarrıfı.

İmzalanan senet, padişaha sunuldu. Sultan Mahmut bu hususta Enderunricalindenbazılarıylagörüştü.BunlardanBaşçuhadarEğriboyunÖmerAğa:“Bu senet sizin saltanat istiklalinize dokunur lakin reddi kabil değildir.Şimdilikçaresiztasdikolunupsonrailgasıçaresinebakmalıdır.”dedi.

SultanMahmut,vesikanınyukarısınahatt-ı hümayunu ile imzasını attıysadabuhususkendisinebiriçazabıolmuş,ogündenitibarenâyângüruhunaveonları destekleyenlere kin beslemeye başlamıştır. Bu senedin tanzimindensonraEnderunadamlarınınelaltındanocaklıyıokşamayabaşladıkları işleringidişindenanlaşılır.

Şaban ayının sonunda Selanik ve Kavala sancakları Serezli İsmail Bey’everildi. Sadrazamın daveti üzerine İstanbul’a gelmiş olan, Bahadır Giray’asultankalgaylıkrütbesiverilmişveTunabaşbuğutayinolunmuştur.

Levent Çiftliği’ne bir miktar asker konulmuş, evvelce Nizam-ı Cedidocağında bölükbaşı olan Arnavut Mustafa Üsküdar kışlasına yerleştirilerekaskeryazmayabaşlamıştı.Üsküdar’daaskerintaliminebaşlandı.SultanSelimdevrinde talimgörmüşolanbölükbaşıvemülâzimler işealındıveeskiocakkethüdası Süleyman Ağa, ocak ağalığına getirildi. Böylece Nizam-ı CedidOcağı yeniden kuruldu. Yeniden yazılan askerler Levent Çiftliği’ne veÜsküdar kışlasına yerleştirildi. Hepsine tek biçim aba, dizlik ve tozlukgiydirildi.Yalnız eskidenbunlaraNizam-ıCedid askeri veya asker-i şahanedenirkenşimdi“sekban”denildi.

Aslında yeniçeri tayfası kışlada oturan, ulûfe alan bir askerken, zamanlanizamları bozulmuş ve esnaf ve rençber güruhundan ibaret kalmıştı. Gerekyeniçeri, gerek öteki ocak ulûfeleri bir nevi irat ve akar hâline getirilerek,esham ve mukataalar gibi alınıp satılır olmuştu. Bu ise hazineye beyhudemasrafaçmaktaidi.

Bundanböyleasılyeniçeri,yanikulluk,karakullukçu,kışlaihtiyarıgibifiilihizmette bulunanlardan başka ulûfe alanların ellerindeki maaş beratınınalınmasınavükelacakararverilerekpadişahaarzolunduisededevletinbunabilerekgözyumduğusebebiylebumaaşberatını(esame)parasıylasatınalmış

olanların zarara uğrayacakları ve bu kadar halkın birden bire azıklarınınkesileceğinden dolayı padişah doğru bulmadı. Ancak kendi rızasıylaberatlarını getirenlere gümrüklerden iradın yarısının verilmesi ve temerrütedenlerinberatlarınınhazineyezorlaalınmasıhakkındairadeçıktı.

Bununüzerineberatsahipleriellerindekiberatlarıgümrükleregetirerekyarıbedelle gümrük akçesine çevirdiler. Bu suretle Yeniçeri Ocağı, SultanSüleyman’ın kanununa uygun hâle getirildi. Yeniden toplanan asker başkaocak sayılarak, askerin bundan böyle sekiz ocaktan kurulu olmasına kararverildi.

Sekban Ocağı’nda ulûfe ve tayın fazla olduğundan kendi arzularıyla buocağapekçokfakiryazıldı.Şuvarkimaaşberatıalımsatımındançokparakazanan ocak eskileri memnun değillerdi. Bu gidişle sokak aralarındaeskicilikyapmaktangayrıbirişbulamayacaklarınıdüşünmekteydiler.Neçareki Alemdar’ın korkusundan kimse başkaldıramıyordu. Yalnız bu gibilergizlicetoplaşıpbirbirlerinedertyanmaktaydı.

Her ocağın kendine mahsus bayrak, tuğ ve davulu vardı. Sekizinci ocakolan Sekban Ocağı’nın da itibarını arttırmak için; kol kethüdası, zağarcı,samsuncu, turnacı ağalar ile umur-ı cihadiye nazırı, on kadar hoca, tarikatşeyhleri, cami vaizleri şaban ayının yirmi yedinci günü Bâb-ı Âli’detoplanarak sadrazamın verdiği; tuğ, bayrak ve davulu muhteşem bir alaylaalıpTekbirgetirerekÜsküdar’ageçirdiler,SelimiyeKışlası’navarıldı.Oradabekleyen Kadı Abdurrahman Paşa’nın huzuruna çıktılar. Burada vaizefendiler dua ettiler vemuhteşem tuğkışla alanınadikilerekocakmerasimitamamlandı.

SultanIII.SelimzamanındaNizam-ıCedidaskeriBostancıOcağı’nabağlıiken, sekbanların böyle müstakil bir ocak hâline getirilmesi yeniçerilerinhasetlerini bir kat daha alevlendirdi. İstanbul’da ticaretle meşgul olan nicekişiler yeniçeri ortalarından birine mensup iseler de harp fennine âşinâolmadıklarından işeyaramayacaklardı.Bundanböylemanav,hamal,kayıkçıve diğer sanat erbabının önce sekban yahut kalyoncu yazılıp harp sanatınıöğrendiktensonrasanatlarınıicraetmelerivebunuyapmayanlarınİstanbul’daticaretten menedilmeleri de kararlaştırıldı. Ama bu husus, öfke ve çeşitlidedikodularımucipolduğundanfitnevefesatateşibirkatdahakuvvetlendi.

KaptanıderyaRemziPaşatersanedehaddiniaşmışolantayınlarıkesmişveGalata tarafındaki odalarda kalyoncu tayfasının alenen yaptıklarıbozgunculuğu yasaklayarak ıslahata gayret ettikten başka, tersaneçavuşlarının yirmi beşinci bölüğün kahvecisi burunsuzMustafa’yı İslâm veHristiyangemilerindenharaçalmaksuçuylaidamettirmişti.Buhâlocaklıyaçok dokundu. FakatAlemdar’ın korkusundan ağız açamayan zorbaların herbiribirköşeyesaklandı.

Bundan sonra âyân memleketlerine dönüp vükela da devlet işleriyle veaskerî tanzimle meşgul olmaya koyuldular. Bir taraftan da gizlice barışyapmak için İngilizlerle görüşmeler devam ediyordu. Zira Napolyon’danhayır gelmeyeceği anlaşılmış ve devletin ancak kendi kuvvetinegüvenebileceğibelliolmuştu.

Bu arada, sekban yazmaya ve bunların Selimiye ve Levent Çiftliğikışlalarında talimlerine devam ediliyordu. Cebbarzâde ve diğer memurlartarafından taşralarda da talimli askerlerin çoğaltılmasına çalışılıyordu. BirtaraftandaAlemdarPaşaRuslarlaanlaşmayaçalışıyordu.

AlemdarPaşaOlayınıHazırlayanSebepler

Alemdar Paşa devletin kudretini artırmak için mülkî ve askerî ıslahataçalışmaktaidi.YeniSekbanOcağı’nınkurulmasıvemaaşberatlarınıngümrükeshamına çevrilmesi, ocaklıyı kızdırmış ve gelir yapmak üzere berat satınalanları da zarara uğrattığından bunların da kini artmıştı. Gerçi askerîödeneğin fiilen hizmette bulunanlara tahsisine, şeriat ve akıl bakımındandiyecek birşey yoktu. Lakin zamanenin o kadar doğruluğa tahammüllüolmadığındanavamvehavastanAlemdarPaşa’yakinbesleyenlerçoktu.

Ayrıca fiilî hizmet şartının ilmiye mesleğine de sirayet etmesi ihtimaliulemayı ürkütmekteydi. Alemdar Paşa’nın usul bilmediğini, mahkemelerdekazaskerlerin, kâtiplerin dediğine göre hükmettiklerini görünce“Asıl işi şuküçük efendi görüyor. O büyük efendinin ne lüzumu var?” sözü ulemayıendişelendiriyordu.

NihayetdevletricalininmüstakilolarakişlerebakmalarıEnderunricalininhasediniuyandırdı.Padişahdaittifaksenedindenpekhoşnutdeğildi.Enderunadamları gizlice ocaklıları ve kamu efkârını Alemdar Paşa aleyhinekışkırtıyorlardı.Heleİstanbul’dasanaticrasıiçinönceaskerliktalimininşart

koşulması fitne ve fesadı artırmıştı. Öyleki; bu sırada Sultan Mustafa’nınyeniden tahta çıkarılacağı lafları bile söylenir olmuştu. Bu hususa dairAlemdarPaşa,padişahaşutakririsunmuştu:

“Cenab-ıHakdevletbünyesinintemeliolanmelekhuylupadişahımızıgeceve gündüz, maddî ve manevî arızalardan korusun ve kudretini günbegünartırsın.

Bugünbüyükveküçükherkesin tekdüşüncesi,padişahımızınmemnuniyetiolduğundan, bu defa Şeyhülislâm Efendi iyi niyetli ulemanın ifadelerini vekendisadıkdüşünceleriniihtivaedenbirtezkereyigöndermişolduklarından,yüksekhuzurunuzasunuyorum.

Allah bilir çeşit çeşit zararlı dedikodular işitilmekte olduğundan hepimizbundan muzdarip bulunduğumuz hâlde bi-edep olmamak için arz etmeyecesaretedemiyoruz.Meselâ,eskipadişahınbulunduğudaireninbirtarafındabir küçük kapı varmış, geceleri kıyafet değiştirip, annesiyle birlikte çıkıpharem-ihümayuniçindedolaşırlarmış.

ŞeyhülislâmEfendi’nintezkerelerindeyazılıhususlardevletlüEsmaSultanaaittir.Şöyleki:Eskipadişah sultanabağlı vekoruyucuolduklarındangerekkendisi,gereketrafındakiler,adamınzihninikarıştıracak:“BizyakındaSultanMustafa’yı tahta çıkaracağız.” gibi yalanlar yapıp, kötü telkinleryapıyorlarmış.

BumeyandageçenlerdekıyafetdeğiştiripBalattarafındadolaşırken,kullukçorbacısını çağırıp beş on dakika konuştukları anlaşılmıştır.Ne kadar fesattohumuekseler,padişahımızınsayesindebirneticealamazlarsadayalanlarıönlemekiçintarafımdangereklikovuşturmavetedipleryapılmaktadır.Bugibiyalanlar, saf adamları tehlikeye düşürür. Velhasıl, Esma Sultan’ın buhareketlerini, annesinin kardeşinin hallerini şeyhülislâm müteaddit defalarbanasöylediğigibişimdideyazıylabildiriyor.

Esma Sultan’ın yüksek şanına yakışmayan davranışları geçen güntarafımdan darüssaade ağası kullarına bildirilmiş ise de bir sonuçalınamadığından bu mektubu yazmaya cesaret ediyorum. Allah bilir eskipadişahımızın bir kılına dokunmak kimsenin aklıma gelmez. Maksatşevketmeap efendimizin memnuniyetini temin ve zararlı dedikodularıönlemektir.

Bu yüzden ızdırabımızın çokluğu dolayısıyla âdâb dışı böyle bir mektupyazmayacesaretimiziafbuyurmanızı veeskipadişahımızınbulunduğuyerinmazbut tutulmasını ve Esma Sultan’a ve maiyetine bundan böyle, bu gibihallerecür’etetmemelerinintebliğihususunuistirhamederim.”

Buarada,gafilvekibirlivezirlerisezorbalarıniktidarlarıkırıldıvehmiylemal toplamaya ve ziyafetler çekmeye koyulmuşlardı. Devlet işlerigörüşülecek diye her gece bir yerde sazende ve hanendelerle işret sofralarıkuruluyordu. Hatta içlerinde en faziletli ve dirayetli olan Kaptan-ı deryaRamiz Paşa, işret sefasına dalmış ve daimi sarhoş olarak Hatayi isimli bircariyesiylezevksürüyordu.

Alemdar,iktidarmakamınamusallatolaneskihırsızlarıbertarafetmişsedeyeni gelenler yine açık ve gizli rüşvetler almaya, dağıtmaya ve sefahatekoyulmuşlardı. Feleğin bu çarkı, devlet ve ikbal kadehine ne katmış ki biryudumunuiçenmestolupönünüarkasınıgörmezoluyor.

SultanSelimricalihayliolgunkimselerikensefahatveihtişamadüşüpişiazıttılar,ondansonra,SultanMustafadevriricaliyolsuzluğuartırarakeskilererahmet okuttular. Şimdi de devleti kurtarma iddiasıyla ortaya atılanlar esasdavayı unutarak zevk ve sefaya daldılar ve sonunda Alemdar Paşa gibihamiyetlibirvezirinazlarınaalıştırdılar.

AlemdarPaşa,III.Selim’inhal’inderoloynayankişileribirerbirersürgünegöndermişti.BunlardanbirideKazaskerHafidEfendi idi.Onundasürgünegönderilmesi lazım gelirken Alemdar Paşa’ya bir cariye takdim ederekkurtulmuştu.GerçiAlemdar’ınyakınlarıbuhusustaısraredereknihayetonudasürdürmüşlerisedebuadamıncariyeyeverdiğitalimattesirsizkalmamıştı.

Şöyle ki; Kamertab isimli bu cariyeyi Hafid Efendi, Alemdar’a takdimederkenona:“Neyaparsanyap.Alemdar’ınsilahlarınıçıkart.Dinvedevletehizmet etmiş olursun.”diye emir vermişti.Kamertab çokgüzel olduğundanişvesiyleAlemdar’ımeftunetmişvesilahlarınıçıkartmayamuvaffakolmuştu.Oysa Rumeli âyânları nazarında silahsız gezmek ayıptı. Herkes Alemdar’ıdivandasilahsızgörünceşaşırmıştı.

Alemdar Paşa eğilmez ve kuvvetli bir adamken hasımları zayıf tarafınıarayıp onu kadınlar vasıtasıyla mum gibi yumuşattılar ve felaket kuyusunaattılar. Aslında doğru bir adamdı ve halis niyeti saltanata fedakârca hizmetetmekti. Şânîzâde’nindediği gibi; eğer iyi arkadaşlara sahipolsaydı, dinvedevlete misli görülmemiş hizmetler yapabilirdi. Lakin dünyanın mizacınıbilmediği cihetle mücerret bir âlet hâline gelmiş, devlete musallat olanadamlar onu şehvet ummanına gark edip şuurunu elinden almışlardı. Busuretle onu emellerinin icrasına âlet etmişler; haklı-haksız idam, sürgün vemüsadere cezalarını onun iradesiyle icra ettirmişlerdir. Artık onun yanınakimseyiyanaştırmıyorlardı.

Alemdar’ın kulağı, dalkavuk seslerinden başka bir, şey duymaz olmuştu.

HattaMollacıkzâdeAtaEfendi, kardeşiMuhtarEfendi’nin sürgündenaffınırica için bir gün Bâb-ı Âli’ye gidip sadrazamın huzuruna çıktığındaAlemdar’ın cevabı şu olmuştu:“A be efendi ben ne sizi, ne kardeşinizi, nemüfti, ne kazaskerinizi bilirim. Şurada oturan kimseler din ve devlet eldengidecek, şunları sürmek nizam-ı devletin temelidir, böyle etmek lazımdırdediler,bendeöyleettim.”

Alemdar’ıiktidaragetirenâyânbirerbirermemleketlerinedönmüş,vükelagaflete dalmışken ocaklılar el altından fitne kazanını kaynatmaktaydılar.Çünkü ocaklılar Alemdar Paşa’ya Yeniçeri Ocağı üzerine konmuş bir belabaykuşu gözüyle bakıyorlardı. Onun için Alemdar’ın kolu ve kanadıhükmündeolanâyânınçekilipgitmesineseviniyorlardı.

Talimli asker sayısı 30.000’e çıksa, Rumeli âyânının memleketinedönmesindemahzurolmazdı.Lakinsekbanaskerininsayısıhenüzdörtbindi.Bu da ocaklının hazırladığı fitne yangınının söndürülmesine yetmezdi. Neçarekivükelanınbasiretibağlanmışolduğundangündüzleri,“Oruçkeyfiyiz.”diye camilerde dolaşır, akşamları iftar daveti diye bir yerde buluşupeğlenirlerdi.

Büyüklerin bazıları kadınlar gibi süslenmeye başlamış, onları taklit edenortahâllilerdetanesiyüzkuruşluksarık,topubeşyüzkuruşlukHintkumaşı,dört binkuruşlukkürkgiymeyi âdet hâlinegetirmişlerdi.Herkeskadıngibisüslenmeyekoyulmuş,buhuyaskertayfasınadayayılmıştı.Rumeliaskerlerialtınvegümüş tozluk, sinebend,cevizbüyüklüğündegümüşdüğme,gümüşkundaklı tabanca ile yirmiotuzokka ağırlığındagümüş taşıyarakbu ağırlıkaltındayürüyemezolmuşlardı.Sekbanlarınaylıkları ihtiyaçlarındanfazlaydı.Bunların bir kısmı kalpaklarını altın şeritlerle süslüyor, tepelerine büyükincilertakıyorlardı.

Sekbanların bu refahını gören yeniçerilerin yüreklerinin yağı eriyordu.Ramazanın ortasında kadim âdet üzere, öteki ocaklar gibi sekban ocağızabitleri de bir akşam Bâb-ı Âli’de iftara davetli idiler. Bu davete süs vesaltanat içinde gelmeleri yeniçerilerin kalbini haset ateşiyle kebap eyledi.Yeniçerilerindüşmanlıklarıartıpihtilalateşiyanmayahazırhâlegelmişti.

Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılacağı herkesin elindeki ekmek parasınınalınacağı, erkânın Nizam-ı Cedid kılığına konacağı rivayetleri yayılıyordu.Bâb-ı Âli duvarlarına: “Rumeli’den geldi çıtak, Bayram ertesi ya kılıçoynayacakyabıçak.”gibiyaftalaryapıştırılıyordu.

Bazı samimî dostları bu işin kötüye gideceğini anlayarak, Alemdar’ın

Edirne’ye gitmesini ve Rumeli askerini toplamasını tavsiye ettilerse deAlemdaryeniçerilerihakirgörüp,“Birtakımmanav,leblebici,kayıkçıgüruhune yapabilir diye işi hafife alıyordu. Hâlbuki düşmanı küçük görmenin nebüyükhataolduğuerbabınamalûmdur.AlemdarPaşaİstanbul’unhâlinevâkıfolmadığından onu mazur tutalım, devlet ricali adını taşıyan yadigârlara nediyelim…

Yeniçerileregöre iseYeniçeriOcağı aleyhinde söz söylemekküfürdü.Birvaiz talimin vacip olduğunu ve herkesin Sekban Odası’na yazılmasınıvaazlarındasöylüyorveYeniçeriOcağı’natarizediyordu.Koşmaniismindekibu vaiz, Fatih Camii’nde vaaz ederken yedinci cemaat odabaşısı ve vaizikürsüden indirmeye çalışırken Koşmani, “Ulema yok mu!” diye yardımistemişti. Odabaşı da “Yeniçeri yok mu!” diye feryat edince büyük kavgagüçlüklebastırıldı.

Ocaklılar; ramazan başından beriAlemdar’ı bir yerde sıkıştırıp öldürmeküzere gizlice görüşüyorlardı. Alemdar Paşa ve arkadaşları hazırlanansuikasttangafilidiler.

AlemdarPaşaOlayınınOrtayaÇıkması

Sadrazam Alemdar Paşa, Kadir gecesi iftar için, Atikali Paşa Camiikarşısındakişeyhülislâmınkonağınagitmişti.Dönüşündeseyircilerkalabalıkolduğundan, sekbanlar yol açmak için rast geldiklerini değnek ve kamçı iledağıtıyorlardı.Döğülenleryaralıveberelihâldeyeniçerikahvelerinegirerek:

“Bizleriehliİslâmolduğumuzhâlde,zerrekadargünahımızyokkendövmekneden lazım geliyor? Bir haydut geldi, bir padişahı tahtından indirip zorlamührü aldı, hâlâ şevketlü padişahımıza yaraşan kulluğu göstermiyor. Birtakımhainlerinsözüyleulemayıveocaklıyıkaldırmak,fukarayıayaklaraltınaalmak istiyor. Biz niçin korkuyoruz? Elhamdülillah bizler onun yanındakiaşağılık güruhundan kat kat fazlayız. Müslümanlığımızı ve yeniçeriliğimizianlatmalıyız.”diyorlardı.

Ocaklılar bir olay çıkarmak üzere hazırlanmıştılar. Kahvelerde AlemdarPaşa aleyhine alenen söz söylüyorlar ve halkı kendi yanlarında buluncacesaretleriartıyordu.Busırada“Vükela,yeniçeriliğikaldırmayakararverdi.”diye haberler yayılıyordu. Ocaklılar telaşla dokuzuncu bölüğün kışlasında

toplanıp: “Bir müddet daha geçerse sekbanlar çoğalıp başa çıkamayız.Şimdidençaresibulunmalı.”diyeniyetleriniaçığavuruyorlardı.

Şöyleki;halkıayaklandırmakvekulaklarışamatayaalıştırmakvezihinlerikarıştırmak, sadrazam dışarı çıkarsa kurşunla öldürmek üzere saat dörtsularında birkaç defa yalandan“Yangın var!” diye şamata çıkarmışlarsa dasadrazamvevükelayerlerindençıkmadıklarıiçinbirşeyyapamamışlardı.

Alemdar Paşa, Bâb-ı Âli’de yalnız olduğundan onun konağını basıp işinibitirmeyekararverdiler.Bununüzerinesaatyedisularındakışlalarındançıkıpve parola olarak “sabahtır” sözünü kullanıp önce Ağakapısı’na vardılar.YeniçeriAğasıMustafa’yakararlarını icradayardımcıolmasını teklifettiler.MustafaAğa,nasihatebaşlayıncahemenoradaidamettiler.BirmiktaraskerlekolkethüdasınıkışladabırakıpBab-ıÂli’yedoğruyürüdüler.SessizceBâb-ıÂli’yi çepeçevre kuşattılar. Alay Köşkü’nde büyük kapının üzerindekikethüda kapısının altına saman dökerek ateşe verdiler. Bu sırada civardantüfekatmayagelensekbanlarıöldürmeyebaşladılar.

Alemdar Paşa gafildi, askeri şurada burada dağınıktı. O zamana kadarharemdairesindebulunansadrazam,nedensonrabuisyandanhaberdaroldu.Davul çaldırmak suretiyle askerini toplamaya çalıştı. Askerler, dağınıkolduklarındanvekendilerinebir talimatverilmediğindenbulunduklarıyerdekaldılarveişinsonunubeklemeyekoyuldular.Buaskerlerkolaycatoplanacakbir tarzda yerleştirilmiş ve bir işaretle harekete geçmeleri temin edilmişolsaydıbuişinbirçaresinebakılırdı.

Sayıları dört-beş bini bulan Rumeli askeri eşkıyaya mukavemet eder,Levent Çiftliği ve Selimiye kışlalarındaki sekbanlar yetişince yeteri kadarkuvvet temin edilmiş bulunurdu. Ne çare ki devlet büyükleri gaflet içindeolduklarındanişburaddeyegelinceyekadarbirşeydenhaberleriolamamıştı.Hatta vak’a zuhur ederken Levent Çiftliği’nde bulunan talimli askerinyanındacephaneleribileyoktu.

Yeniçerilerdetedbirlidavranıyorlar,sadrazamınşuradaburadadağınıkolanaskerlerine adamlar yollayıp: “Bizim işimiz ocağımızın düşmanı olanvezirledir. Onun işi tamam oldu. Sizler başımızla berabersiniz. Bektaşîtarikatındayoldaşımızsınız.Kışlalarabuyurun.”diyezihnikarıştırıcıhaberleriletiyorlardı. Bu yüzden sekbanların bazıları yeniçerilerin davetine icabetederekeşkıyanınarasınakarıştılar.

DavulçaldırdığıhâldeaskeriningelmediğinigörenAlemdar,dehşetedüştü.

Yanındaki bölükbaşlarından bazıları: “Burada düşman eline düşmektenseahırdabulunanatlarabinerekeşkıyatopluluğunuyarıpgeçelimveselametleçıkabilirsek dışarıdaki sekbanlarla birleşelim.” dedilerse de Alemdar:“Elbette bize yardımgelir, o zamana kadar pusudan cenk edelim.”diyereketrafındakileri harem dairesindeki mahzene soktuktan sonra kendisi deköleleriyle beraber mahzene girip dışarıdan yaklaşmak isteyenlere kurşunatmayabaşladı.

Tüfek sesleri halka dehşet veriyordu. Herkes dışarı çıkıp olanı biteniöğrenmek istediklerinde köşe başlarını tutan yeniçeriler: “Bu yangınbildiğiniz yangındeğildir.” diyeolayı anlatmaları üzerine, namuslu insanlarevlerine kapanıp hazan yaprağı gibi titrerlerken, reziller güruhu silahlanıpPaşakapısı’nadoğrukoşuyorlardı.SelgibiakıpgelenburezillerleeşkıyanınkuvvetiartmışveBâb-ıÂli’ninetrafıinsanderyasıolmuştu.ArtıkAlemdar’aimdatgelmesiumulamazdı.SerserilerbusıradaellerinegeçeniyağmaetmeyevePaşakapısı’ndançıkanlarasaldırmayabaşladılar.

Busırada,birkısımeşkıyaReisülküttapGalipEfendi’ninkonağınadoğruyöneldiler;efendi,perdearkasındangelişlerininsebebinisordu:“Yanınızdakisekbanları istiyoruz.” dediler. Efendi, konağında altmış kadar sekbanolduğunu saf saf bildirince sekbanlar açılan kapılardan çıkıp yeniçerilereiltihakettiler.Umur-ıCihadiyeNazırıBehiçEfendi,akıbetininkötüolacağınıanlamışvekaçmışolduğundanyeniçerilerkendisinibulamadılar.

Yeniçeriler, bundan sonra Sadaret kethüdası Mustafa Refik Efendi’ninkonağına gittiler. Refik Efendi de maiyetindeki sekbanları teslim edipkurtulmak fikrindeyken, defterdar Tahsin Efendi gelip: “Karşı koymaktanbaşkaçaremizyok.”dedi.Bununüzerinekonaktabulunanağalarvesekbanlarsilaha davranıp vuruşmaya başladılar. Fakat asiler etraftan gelenlerleçoğalıyordu. Yine de tüfek çengiyle başa çıkaramayacaklarını anlayarakTopkapı’dan bir top çalarak konağın önüne getirip attılar, konakta bulunansekbanlartopsesindenürküpbirerikişereşkıyaarasınakatıldılar.

DefterdarTahsinEfendi,dayanamayacağınıanlayıparkakapıdankaçarakocivardabulunanmaiyetindenbirininevinesığındıysadaeşkıyadanbirisibunugörerek haber verdi. Şakiler, Tahsin Efendi’yi evden çıkararak yolda dövedöveKaptanİbrahimPaşaCamii’negötürdüler;oradaöldürdüler.Ayağınaip

takıp sürüyerek Ağakapısı’na getirdiler ve öldürdükleri Yeniçeri AğasıMehmetAğa’nınnaaşınınyanınabıraktılar.

MustafaRefikEfendi’ninkonağıetrafındakirezillerkalabalığıgittikçearttı.Efendi artık karşı koyamayacağını anlayarak zorbalara sığınıp yalvarmayabaşladı. Gözleri dönen yeniçeriler, efendinin başına üşüşerek öldürdüler veeviniyağmaladılar.

Olayları kavrayan Kaptan-ı derya Ramiz Paşa, sekbanların dağınıkolduğunu,LeventÇiftliğiveÜsküdarkışlalarındakisekbanlarlabueşkıyayakarşı koymanınmümkünolacağını düşünerek, şehir dışından asilere yardımgelmesin diye, yanındaki Rumeli sekbanlarını Edirnekapısı taraflarınagönderdi. Verdiği talimatta: “Şayet Edirne ve Silivri’den yardıma gelenlerolursamenediniz.”dedi.BirtaraftandaLeventÇiftliği’ndekisekbanaskeriniTophane alanına indirerek cephane verdi. Bahçekapı ile Topkapı arasındakitoplarıdaeşkıyadankorumaküzereemniyetealdı.Kalekapılarındangirişveçıkışıyasakladı.Üsküdar’daoturantalimliaskerbaşkumandanıKadıPaşadaSelimiye Kışlası’ndaki sekban askerine cephane dağıttı ve o tarafınkorunmasınaçalışarakişinsonunubeklemeyebaşladı.

Böyleceİstanbuliçindekifitneateşinindışarıyayayılmamasıiçintedbirleralındı. Ama yeniçeriler de Bahçekapı’dan başka bütün kale kapılarınıkapatarakİstanbuliçindeistediklerigibihükmetmeyebaşladılar.RamizPaşa,böyleperişantedbirlerlezihinyorupdışarıdadolaşacağına,mevcutkuvvetiyleİstanbul tarafına geçip şakiler üzerin saldırsa etrafında bulunan AlemdarPaşa’nınaskerleridetoplanabilirveAlemdarPaşafelakettenkurtarılabilirdi.

AlemdarPaşamahzen içindendışarıdakilerlevuruşmayadevamediyorveyaklaşanları kurşunla öldürüyordu. Yeniçeriler, mahzene yaklaşamıyoretrafını çevirip uzaktan harp ediyorlardı.Alemdar, asilerin haykırışlarına veonlardan gelen kurşunlara kulak asmayıp olağanüstü bir yiğitlikle ikindivaktinekadardayanmışveyardımgelebilmesiiçinhaylivakitkazanmıştı.Nefayda ki Ramiz Paşa, süratle ve cesur hareket edecek ve askere kumandaedebilecek kabiliyette bulunamadığından Rumeli askeri toplanamadı. BaşkabiryerdendeAlemdar’ayardımedilmedi.

Harpte fırsat bir anda gelip geçer.Büyük kumandan olmanın birinci şartıcesaretle sürattir.Buda insandadoğuştanbirkabiliyettir.Velhasıl gevşeklikvekorkaklıklaAlemdarPaşa’yaimdatedilemedi,fırsatkaçtı,eşkıyagittikçeşımardı. Belki de Alemdar’ın ikbalinin kararması, bazı büyüklerin arzusuolduğundan imdadına varılamadı. Hele Enderun ricalinin bu işe müdahil

olduğu hakkında yeteri kadar bilgi yoksa da olaylar başlamadan önceEnderuncabeklendiğibelgelenmişrivayetlerdendir.

Bütün bu ihtimallerin ışığında olay değerlendirildiğinde, Alemdar’ayardıma gidilmemesinde bir kasıt olması ihtimali hatırdan uzaktutulmayabilir. Lakin Alemdar Paşa bela ateşine yandıktan sonra RamizPaşa’nındakurtulamayacağıbilinengerçekti.Buhusustagörülengevşekliktebirkasıtaramakdauzakbirihtimaldir.

İstanbul eşkıyanın eline geçti. Yeniçeriler, Ağakapısı’nda toplanarakkuvvetlerini artırmak üzere ulemayı da aralarına almaya karar verdiler vehemen onları Ağakapısı’na getirmek üzere adamlar yolladılar. RumeliKazaskeri Derviş Efendi (Aygır İmam), Mollacıkzâde Ataullah Efendi,NakibüleşrafDürrîzâdeAbdullahEfendi,AnadoluKazaskeriKırımlıAhmetKâmil Efendi, ister istemez davete uyarak Ağakapısı’na vardılar. İstanbulKadısı Köstendilli Tahir Efendi bu toplantıya katılmaktan kaçınarakkonağının karşısındaki bir küçük eve saklanmışsa da bulundu. Bir beygirebindirilerekAğakapısı’nagetirildi.Böyleceilerigelenulematoplanmışoldu.

Ocaklılarulemayahitabenşunusöylediler:“Beşyüzsenedenberi,akıllıveâlimadamlarınkurduğuocağımızısöndürmeyeniyetedenfesatçıveziri,ocakgayretiyle ortadan kaldırmak istedik; ağamız olacak yadigâr karşıkoyduğundan benzerleri gibi kul elinde maktul oldu. Öteden beri bizimbaşımızsizlerebağlıdır.Ocağımızabirağatayinedilsinvebirdevezirtayinolunsun.Dedikodu kalksın. Bu hususdaki niyazımızı biriniz varıp hâki pâyişaheneyearzedin.”

Yeniçeriler Derviş Efendi’yi (Aygır İmam) kastediyorlardı. Zamanınicabına göre ötekiler de onu tensip ettiler. Derviş Efendi yerinden kalkıpodanınortasınakadargelerek:“İştegidiyorum,cülûsdahiistiyormusunuz?”diye deliye taş atma kabilinden ortaya öyle bir söz attı.Kargaşa çıkayazdı.Tahir Efendi ayağa kalkarak: “Efendi ne söylüyorsun, kimi tahtaçıkaracaksın? Ocaklı hâşâ zorba mıdır ki o gibi çirkin işe teşebbüs ede.”diyerek Aygır İmam’ın eşekliğini yüzüne vurdu. Ötekiler de bunu tasdikettiklerindenDervişEfendi’ninbirmünasebetsizlikyapmasınıönlemeküzere,TahirEfendi’ninEnderun’agitmesinimünasipgördüler.

AlemdarPaşa’nınÖlümü

Yeniçeriler mahzene yaklaşamadıklarından arka taraflardan bir yerini delipkurşunla Alemdar’ı vurmak üzere kazma ve kürek tedarik ettiler. AlemdarPaşapenceredengörerekmaksatlarınıanladı,kararlaştırdığısontedbirinvakti

geldiğini kavradı. Yalnız maiyetinde bulunan masum cariyeleri vedelikanlılarıselameteçıkarmakiçinmahzendenseslenerekbirkaçzabitistedi.

Bunun üzerine usta ve başkarakolcu takımından birkaçı mahzen kapısınayaklaştılar.Alemdar,teslimolacağınıimaederek,cariyelerinivebazıgençleriocağın namusuna emanet olmak üzere birer birer çıkararak teslim eyledi.Yalnız iki fedakâr insan; Paşa’nın en seçme cariyesi, başkadın ile vefalıharemağasıbuemreuymayıpPaşa’nınyanındakalmaktaayakdirettiler.

Bundan sonra Alemdar zabitlere hitaben: “Nefsine bir zarar gelmemekşartıyla kendimi de size teslim ederim. Yalnız, haşaratın bana suikastyapmamasıiçinneferlerindenolduğum42’ncibölüğünodabaşıustasınıbanagönderiniz. Gelsin, beni buradan alsın.” dedi. Yeniçeriler buna sevinerekhemenustayıbulupgönderdiler.

UstaodabaşıylaberaberpencereönünevardığındaAlemdariçerden:“Biredevlet hainleri, ben sizin ocağınıza suikast edecek olaydım, şimdiye kadarhepinizimahvedemezmi idim sanırsınız?Siz içinizdeki kargaşalık sebebiyleDevlet-i Aliye’yi harap edecek olduğunuz ve hiçbir söz dinlemediğiniz,herkese malûmken ben yine sizin ocağınızı yaşatmaya ve ıslaha çalıştım.Kışlanızaçeşmeyaptırdım,sizebuncaihsanettim.Şimdibanayardımedecekvebaşkalarınakarşıkoyacakken,onlarlabirleşipbanahıyanetediyorsunuz.Sizin gibilerin sözüne güvenip de size teslim olup kıyamete kadar kötüanılmayı kabul eder miyim? Gayret ve yiğitlik kalesinden avrat gibi kendiihtiyarımlaçıkıpgidermiyimsanıyorsunuz.”dedi.Şaşkınduranustanınyanındakiodabaşınınağzınabiryağlıkurşunaşketti.

Odabaşıhemendüşüpocakuğrunacanınıvermişoldu.

YiğitvezirAlemdar,gayretvecesaretiniarttırarakyenibaştan tabancavetüfeğiyle cenge başladı.Artık ele geçirilme ihtimali kalmamıştı.Bu aslanınüzerine varmaya da kimse cesaret edemiyordu. Bunun üzerine yeniçerilerkazma ve kürek, külünk ve küskü ile mahzenin arka tarafını yıkmayaçalışırken bir kısmı da merdiven kurarak kubbenin üstüne çıkıp delmeyebaşladılar.

Alemdar Paşa, kubbede delik açıldığı takdirde kendisini kurşunla oradanöldüreceklerini anladı.Boş yere ölmek de yiğitliğe sığmazdı.Bu ana kadargayretle sebat edip bir yerden imdat erişmesini beklemişti.Artık tamamıylaümidinikesmişti.Tasavvurettiğisontedbirinicrasızamanıgelmişti:“Ennaruvelel âr (Ateşe evet, utanmaya hayır)” kaidesince “Allahü Ekber Kebira”diyerektabancailecephaneyeateşetti.Dehşetverenbirgürültüilemahzenin

kubbesi gök kubbesine doğru fırladı. Üzerinde bulunan birkaç yüz yeniçerikuş gibi havaya uçtu, yakında bulunanlar taşların çarpmasıyla telef olarakcehenneminyolunututtu.

Yeniçeriler mahzenin öteki katlarına da lağım konmuş olabilir diyemahzene yaklaşamıyorlar; yalnızBab-ıÂli’nin başka yerlerini altın, gümüşve mücevher bulmak için kazıyorlardı. Bir kısmı da şehrin içine yayılarakfitneveihtilalateşinidahaziyadealevlendirmeyeuğraşıyorlardı.

BuaradaRamizPaşa’nıngüyamahzenintabanındamevcutbirgizliyoldan,Alemdar’ı çıkarıp kale kapılarından çıkan sekbanlarla birleştiğini âyân veeşrafın da onlara katıldığı şayi olmuştu. Bundan telaşa düşen ocaklılar buhaberiyalanlayarakyoldaşlarınacesaretveriyorlarvemüdafaaiçinkalabalığıartırmayaçalışıyorlardı.

Alemdar Mustafa Paşa’nın kudretinden rahatsız olup zevalini temennîedenler, ihtilalin buraya kadar olan kısmını hoş görüp artık sönmesini arzuediyorlardı. Oysa yangın çatıyı sardıktan sonra artık kundaklayanlar dasöndüremezdi.Asılişinzortarafışimdibaşlamıştı.Artıksözayağadüşmüştü.Yeniçeriler,devletielinealıpistedikleriniyaptırmakyolundaydı.Erkânbunukabul etmeyip idarenin padişahta kalmasını ve onun emirlerinin yürümesiniistiyordu.Birbiriyleçelişenikiemelinuyuşmasızordu.Buyüzdenmemleketbüyükolaylaragebeydi.

Sultan Mahmut, hükûmeti reziller eline düşürmemek için sarayınmuhafazasına ve zorbalara karşı koymaya karar vermişti. Sadrazamın ölüveya diri olduğunu padişah henüz bilmiyordu.Ancak işleri yürütmek üzerebir zata görev vermek gerektiğinden, Çavuşbaşı Arnavut Muhsin Efendicür’etvecesaret sahibiolduğundanvedevlet işlerinidebildiğinden sadaretkaymakamlığına tayin olundu. O da Kul kethüdasıMehmet Ağa’ya kaftangiydirdi.Üsküdar’daoturmaktaolanemeklideryakaptanıSalihPaşa,ÇarkacıAliPaşa,Kaptan-ıderyaRamizPaşaileKadıPaşa’nınmevcutkuvvetleriylesarayagelmeleriiradeedilmişti.

BusuretleRamizPaşa,LeventÇiftliği’ndekisekbanlarıylatopçuaskerleri,Kadı Paşa da Üsküdar kışlasındaki sekbanlarla kayıklara binerek sarayageldiler.Askerleriilesaraykapılarınıtutarakmüdafaayahazıroldular.

YeniçerilerinTopkapıSarayınaSaldırmalarıBuarada,yeniçerilerdeitaatedeceklermişgibigörünmekiçinTahirEfendi’yibir ağa tayinini rica etmek üzere saraya göndermişlerdi. Maksatları,şamatasızca işi istedikleri kerteye getirmek ve Sultan Mustafa zamanında

olduğugibidevletidaresiniellerinealmaktı.

Bu durumda sekban askerinin saraya getirilip saltanat-ı seniyeninmüdafaaya hazır olduğunu görünce pek ziyade öfkelendiler. Din ve devletuğrunaeskipabuçlarınıbile terketmezken,ocakuğrundacanvermeküzeresözleştiler. Hemen padişaha karşı “Hurucu ale’s-sultan” ilan ederek sarayüzerine hücuma geçtiler. Lakin sekban askeri saray kapılarını kuvvetlicetutmuşolduğuiçinhersaldırışlarındayeniçerilerdennicekişilertelefolduvesokaklar yeniçeri leşleri ile doldu. Böylece yeniçeriler meyus olarakçekilmeyemecburoldular.

Sabahtan itibaren yollar kapalı olduğundan sarayda yiyecek tükenmişti.SekbanAğasıSüleymanAğa,yiyecektedariketmeküzerebirkaçyüzsekbanaskeriyle saray kapısından çıktı. Rast geldiği eşkıya fırkaları üzerine ateşederek,onlarıdağıtmışveDivanyoluüzerindenAtmeydanı’ndakiDikilitaş’akadar gidip dükkânlarda simit ve çörek gibi yiyecek ne bulduysa almış,sadrazamın hayat ve memadını tahkik etmek üzere Bâb-ı Âli taraflarındandolaşıpakşamadoğrusaray-ıhümayunavarmıştı.

Buhareketbirkaçsaatönceyapılsaydı,AlemdarPaşakurtulurdu.Alemdargeceimsakvaktindenertesigünüikindivaktinekadardayandığıhâldehiçbirtaraftan imdat alamayacaktı. Sekban askerininyiğitçe karşı koyması, eşkıyagüruhunundağılmasınasebepoldu.Ocaklılar,buhâligörüptelaşadüştüler.

Bu sırada imam ve hatip güruhundan bir takım cahiller ortaya çıkıpeşkıyayı teşvik ettiler. Bundan ocaklılar cesarete gelip: “İmdadagelmeyenlerin avretleri boş ve kendileri kâfirdir.” diye tellallar çağırttılar.Kayıkhane,külhan, fırınlargibiyerlerezabitleryollayarakbuldukları,kasapvesairesnafgüruhunutoplayıpağakapısınagetirdiler.

Şehirhalkıdayirmişerotuzaradamlamahallelerinimuhafazayakoyuldular.Ertesi günü yani ramazanın 28. çarşamba günü yeniçeriler seher vaktiSüleymaniyecivarında toplanıpağalarıolanMehmetAğa’yıönlerinealarakAyasofya’yadoğruhareketettiler.Gariptirkiahalidendemayasıbozukpekçokşahıslaryeniçerilerlebirleşipgazayagidergibisarayadoğruyürüdüler.

Sekbanaskeriyenikurulmuşvehenüzgereğigibitalimgörmemiş,inzibatve ocak gayreti teessüs etmemiş olduğundan sayılarının 4.000 kişi olması,eşkıyanınisekatkatfazlaolmasıdikkatealınarakmüdafaadakalmasıgerekliidiysedeeşkıya sarayı çevirmişveAyasofyaminarelerigibiyüksekyerlereçıkıpsarayakurşunatmayabaşlamışlardı.

Yeniçerilik gayreti, cüzzam illeti gibi iliklerine işlemiş olduğundan,

Enderunda bulunan aşçı, helvacı, ekmekçi, zülüflü, baltacı ve bostancılarsarayı beklemekte olan sekbanlara düşman gözüyle bakıp tenha bulduklarıyerdeonlarıöldürürlerdi.

İçtenvedıştanhücumamaruzolansekbanları,RamizPaşaveötekidevletbüyükleribumuharebeninsevabıhakkındatelkinlerdebulunarakgayretleriniarttırmaya çalıştılar. Enderun’da zahire bulunmadığı gibi eşkıya sarayın suyollarını da yıktıklarından, çaresiz, saraydan çıkıp eşkıya üzerine saldırmakgerekli görüldü. Bu vazife Sekban Ocağı Ağası Süleyman Ağa’ya verildi.Süleyman Ağa 400 sekban ve dört topla saraydan çıkıp eşkıya üzerinesaldırdı.

Kanlı bir harp başladı. İki taraftan hayli telefat oldu. Sekbanlar şiddetlihamlelerlesaraya topve tüfekataneşkıyayıpüskürttüler.Birsekbanbölüğücebeciler kışlasına saldırarak kışlayı ele geçirdiler ve içeride bulduklarıeşkıyayıöldürdü.BirbölüksekbandaEtMeydanı’ndagörüldü.Birbölüğüdeyanan Paşakapısı etrafında toplanmış olan eşkıyayı dağıttıktan sonraSoğukçeşmeyolundanAtmeydanı’nageldi.

Sekbanlarınbucesurhareketleri,yeniçerilerekorkuvedehşetverdiğindenaçıktan karşı koymaya cesaretleri kalmadı. Çoğu Divanyolu’ndaki evleregirerekgözdenuzaklaştılar.BununüzerineSüleymanAğaaskeriniüçkısmaayırarakbir kısmını yedekkuvvet olmaküzereEtMeydanı’ndabırakıp, birkısmınıAhırkapıtarafınayolladı.BirfırkailedekendisiAğakapısı’nadoğruhareket etti. Yol üzerindeki evlerde gizlenen yeniçerileri takip etmek üzereevleregirdiler.

Süleyman Ağa ilerledikçe kuvvetine zaaf geliyordu. Bu sırada yeniçerikarılarından bazıları sekbanlar üzerine tabancayla ateş ediyorlar ve kaynaryağdöküyorlardı.Kadınlar:“Bu zalimler bizim evlerimize girip ırzımıza vemalımıza taarruzediyorlar, sizbaşaçıkamayacaksanızbarievlerimizegelipgizlenindebizçıkıpdövüşelim.”diyerekyeniçerilerikışkırtıyorlardı.Bununüzerine yeniçeriler gayrete gelerek Irgat Pazarı’nı geçmiş olan Sekbanlarasaldırdılar.Çokkanlıbirdövüşbaşladı.

BusıradaSüleymanAğayavaşyavaşçekilerekEtMeydanı’ndabekleyeniki fırkayla birleşip Bâb-ı Hümayun’un önüne geldi. 300 kadar sekban,Cebecilerkışlasınagirip, dört-beşbinkadar eşkıyaya saldırdılar.Yeniçerilerkışlayı ateşe verdiler. İki ateş arasında kalan sekbanları saraydaki sekbanlarkurtardı.

Ogünpekşiddetlibirgündoğusurüzgârıesiyordu.Kışladandoğanyangıncivardakimahallelereyayıldı.YangınbirkoldanDivanyolu’na,birkoldanda

Defterhane ve Mehterhane tarafına yayılıyordu. Çoluk çocuğun feryadınayetişen yoktu, kimi pencerelerden, kimi damlardan kendini atıyor, kimi dekazakurşunlarıylaölüyordu.Eşkıya,bir taraftan sekbanlara tüfekatıyor,birtaraftandabulduklarıeşyayıyağmaediyorlardı.

Gözlerinekestirdiklerininevlerini“Devlettaraftarıdır.”diyeyağmaediyor,ırzvenamuslarınatecavüzediyorlardı.Eşkıya,eskipadişahIV.Mustafa’nıntahtaçıkarılmasınıkonuşmayabaşlamıştı.OysaSultanMustafabirgeceevvelboğularaköldürülmüştü.

BuçarpışmalardaSekbanOcağıAğasıSüleymanAğaveYağlıkçıBinbaşıilebirhaylisekbanşehitdüştüğündenhükûmetkuvvetizayıflamıştı.Dörtbinkişiyle bu kadar kalabalık eşkıyaya karşı koymak ancak zabitlerininkahramanlığıilemümkünolmuştu.SüleymanAğaveYağlıkçıBinbaşıgibiendeğerli zabitler şehit düşünce sekbanlara hayli dehşet gelmişti. Fakat 5.000kadarölüvermişolanyeniçerilerdedetelaşvardı.

Yeniçeriler bu bozgunculuklarına rağmen halk nazarında ulemanın dakendileri ile birlik olduğunu göstermek için, ileri gelen ulemayıAğakapısı’nda göz hapsine almışlardı. İstanbul halkının çoğu yeniçerilerlebirlikte ve şakavet yolundaolduklarından,SultanMahmuthiddetlenip, harpgemilerindeneşkıyaüzerinetopatılmasınıemretti.Unkapanıönündebulunangemiler Ağakapısı’nı nişan alarak top atmaya başladılar. Gülleler bazenAğakapısı’nıgeçerekcivardakievleriyıkıyordu.

İstanbul halkı eşkıyanın tecavüzlerini insaf gözüyle görmeyip, devletedüşmanlıkgöstermeyebaşladılar.Topateşindenbizarolanyeniçeriler,sarayabazı ulemayı göndererek, padişah ne emrederse itaat edeceklerini, ağır topateşinin durdurulmasını niyaza karar verdiler. Ulema da bu suretle eşkıyaelinden kurtularak, padişah yanına gitmeyi canlarına minnet bildiklerindentüfekvetabancakurşunlarıarasındangeçereksarayavardılar.

Sultan Mahmut yanında vezirleri olduğu hâlde hoca efendileri kabulederek:“Biraderdevefatetti.”dedi.Vezirlerveulemapadişahınşevketininveömrününartmasıniyazıyla taziyedebulundularveocaklarınafdilediğiniarz ettiler. Sultan Mahmut: “Eğer bundan böyle edepli otururlar ve itaatborcunauyarlarsaaff-ı şahanemenailolurlar,değilsebütün İstanbulyansada afları kabil değildir. Varsınlar büyük öç alıcının huzurunda cevabınıversinler.”dedi.

Ulemanın, top ateşinin durdurulmasını niyaz etmeleri üzerine, ateşindurdurulması için gemilere emir verildi. Durumu anlatmak üzere RumeliKazaskeriAtâEfendi,SultanahmetCamiişeyhi,küçükmirahorAğakapısı’na

gönderildi.Padişahiradesiniocakağalarınatebliğettiler.Yeniçerilerdeitaatitaahhütettiler.

YeniçeriAğasıVekiliMehmetAğa,padişahtarafındanyangınısöndürmeyememuredildi.Bununüzerineyangınınsöndürülmesineçalışıldıisederüzgârşiddetli olduğundan, ertesi günü kuşluk vaktine kadar yangın devam etti,birçok ev yandı. Hanlar, dükkânlar ve evler hep yaralılarla dolu idi.Öldürülenlerinaileleriferyatiçindeyeniçerileresövmeyebaşladılar.Herkesinkalbipadişahayöneldi.Bunaiyiinsanlarçoksevindi.

Lakin Cebeciler Kışlası yangını sönmeden fitne ateşi yeniden alevlendi.Şöyleki:Eşkıyaarasında“KandıralıMehmet”diyeanılanbirmayasıbozuk,Kasımpaşa tarafına geçerekTersane,Galata, Boğaziçi veÜsküdar tarafındagizlenmiş olan haşaratı başına toplayıp tersaneyi ve limana bağlanmışgemilerielegeçirdi.Topçuvearabacıneferlerininçoğusınırboylarında,birkısmı da sekbanlarla sarayda bulunduğundan, eşkıya zorla tophane kapısınıaçtırdı. Bu ana kadar yeniçeri kazanları ortaya çıkmamışken eşkıyaTophane’yi ele geçirdikten sonra topçu ve arabacı kazanları EtMeydanı’nagötürüldü.

İşçığrındançıkmıştı.Eşkıyasokaklarda:“Vükelakalelerikâfirleresattıveharptenkaçmamıziçinbizeemirverdi.”diyetellallarbağırttı,perişanolmuşve padişahın gazabından titreyen eşkıya, yine cesaretlenerek dalga dalgaAtmeydanı’nda toplanmaya başladılar. Bu rezillerin düşman karşısındadayanamayıp yağmayla uğraştıkları cümlenin malûmu idi. Vükelanındüşmanabirkarışyersatmayacağızerrekadaraklıolanlarınbileceğibirşeyolduğu hâlde, kendi ayıplarını örtmek için bu yaptıkları büyük hayâsızlıktı.Neçarekiisyanbüyümüş,zorbalarşımarmış,devletneyapacağınışaşırmıştı.

RamizPaşa ileKadıPaşa,daha fazla sebat etmenin faydasıolmayacağınıanlayıp saraydan çıkarak bir gemiye atlayıp Üsküdar tarafına gittilerse dekarayaçıkamadıklarındanyüzellikadarmaiyetleriylebiryelkenliçektirmeyeaktarıldılar. Eşkıya bunları takip için arkalarından bir gemi yolladı. FakatPaşalar,Yeşilköy’eyanaşıpkarayaçıkarakkaçtılar.

Bab-ıÂli’de kış için toplanmış odun ve kömür ateş alarak iki gün kadareşkıyanın yanaşmasınamâni olduysa da yangın hafifleyince altın ve gümüşaramakiçinyerlerikazarkenkarşılarınabirdemirkapıçıktı,arkasındanikincidemir kapı göründü, o da açılınca bir mahzene girildi. İçeride üç cenazebulundu. Biri Alemdar, ikincisi başkadın, üçüncüsü haremağası idi.

Yanlarında bulunan altın vemücevherle dolu keseleri yağma ettikten sonraAğakapısı’na koşup Alemdar’ın ölümünü müjdelediler. Yeniçeri ağasımaiyetiyle Paşakapısı’na geldi. Alemdar’ın cenazesini sürüyerek EtMeydanı’na getirdiler. Orada üç gün bıraktıktan sonra Yedikule dışında birhendeğeattılar.

Zorbalar,bazıdevletbüyüklerini,ocaklarıhakkındasuikastlaithamederekidamlarını istediler. Şeyhülislâm Esat Efendi’yi de Nizam-ı Cedid’e fetvaverdiğindensorguyaçekmeküzeregetirtmekistediler.Oradabulunanulema:“Bu ulema şanına yakışmaz. Şeriatımıza da uymaz.” diyerek zorbaları buiddiadanvazgeçirdiler.

Zorbalar, Ramiz Paşa ile Kadı Paşa’nın akıbetini soruştururken takibememur gemide bulunanlardan biri: “Onlar şimdi karaya çıkmışlar ya ölüveyadiriolarakelegeçmişlerdir.”dedi.Bununüzerinebuzatlarbulunduklarıvakit öldürülmek, Sekban Ocağı kaldırılmak ve kadim ocaklara riayetedilmekşartıyladağılmaya,güçdeolsakararverdiler.

Böylece fitne son bulmuş sanılırken ertesi cuma günü, saray-ı hümayunbostancılarından bazı fitne kişiler Otluk kapısını rezillere açtılar. Oradabulunan bazı sekbanları idam ettiler. Yine aynı cuma günü ÜsküdaryakasındakiSelimiyeKışlası’nahücumettiler.Buradabulunansekbanlartopve tüfekle karşı koydularsa da eşkıya âdetleri üzere kışlayı ateşeverdiklerindensekbanlarperişanoldu.

Asiler civarda bulunan sekban zabitlerinin evlerini de yağma ettiler.KadıPaşa’nın evini, yağma ile yetinmeyip yaktılar. Galata taraflarında bulunanasiler, Levent Çiftliği’ne hücum ettiler. Kısa bir mukavemetten sonrasekbanlarınzahireleritükendiğiiçinetrafadağıldılar.Eşkıya,kışlaetrafındakidükkânveevleriyaktılarvebuevlerdekadınçarşaflarınakadarnebuldularsayağmaettiler.

Ogüncuma,ertesigünramazanbayramıidi.SultanMahmut,cumanamazıiçin Zeynep Sultan Camii’ne gitmişti. Bazı serseriler padişah huzurundasilahtar ağanınvebazı saray adamlarının idamlarını isteyeceklerdi.Yeniçeriağası eşkıyayı dağıtmak üzere: “Behey yoldaşlar, ne durursunuz KadıPaşa’ylaRamizPaşa’yıSilivri’deyakalamışlar,hemengidipEtMeydanı’ndahazırlanan kazıklara vurun.” deyince eşkıya o tarafa akın etti. Bu sayedeselamlık yapılabildi. Bir yeniçeri ağası camide, Alemdar’ın üstündençıkardığı mühr-i hümayunu padişaha teslim etti. Cuma namazından sonraSultanMustafa’nıncenazesibabasıAbdülhamitHan’ıntürbesinedefnedildi.

ŞeyhülislâmileKaymakamPaşasaray-ıhümayundamüsafirdiler.Ulema,şeyhülislâmın“Nizam-ıCedidŞeyhülislâmı”adıylaanıldığınıişittiklerinden,ulema namusuna dokunacak bir muameleye uğrarlar diye şeyhülislâmındeğiştirilmesinipadişahaarzettiler.

Ertesi günü ramazan bayramı olduğundan sarayda bayramlaşma töreniyapılacağı devlet büyüklerine ve ulemaya haber verildi. Usul üzere sehervakti hepsi divan yerinde toplanıp padişahı tebrik ettiler. Sultan Mahmutbundan sonra Sultan Ahmet Camii’ne giderek bayram namazını edâ etti.“KöseKethüda” diye anılanÇelebiMustafaReşit Efendi sadaret kethüdasıtayinolundu.

AlemdarPaşa’nınHâlTercümesiAlemdar Paşa, Rusçuk yeniçerilerinden Hacı Hasan isimli orta hâlli biradamın oğludur. Sultan Mustafa devrinde, Rus harbi esnasında kırk ikincibölüğünbayraktarıolduğundan‘‘Alemdar”diyeşöhretbulmuştu.Sonderececesur,cömertveyoldaşuğrunacanverirbirzatolduğundanhalk tarafındansevilir, yeniçeri tarafından hatırı sayılırdı. Çiftçilik ve hayvan ticareti ileservetedinmiş,yanınabirçokyandaşvehizmetkârtoplayarak,kendikendineDerebeyihâlinegelmişti.

Paspanoğlu hadisesinde Rusçuk âyânı İsmail Ağa’ya yardım ettiğindenitibarı arttı; Hezargrat âyânı oldu. Daha sonra kapıcıbaşlık rütbesi verildi.Kadı Paşa, Nizam-ı Cedid askeriyle Edirne tarafına giderken sadrazamıntahrikiüzerineüçbinaskeriyleKadıPaşaüzerineyürüdü.BuesnadaİsmailAğa kurşunla öldürüldü. Rivayete göre İsmail Ağa’nın katili, kendisinepadişahtarafından:“EğerağanıöldürürsenyerineRusçuk’aâyânolursun.”vaadiverilenSüleymanAğa’dır.

İsmail Ağa öldürüldükten sonra maiyeti ve eşrafı, toplanarak Alemdarıİsmail Ağa’nın yerine âyân seçtiler ve hepsi ona itaate karar verdiler.Alemdar, selefinin mallarından etrafına hediyeler dağıttı. Kısa zamandanüfuzuRumeli’ninheryerindegeçeroldu.SultanSelimdevrindeRusseferiesnasında görülen lüzuma binaen vezirliği kabul etmesi rica olunarak,kendisineTunaSeraskerliğiverildi.

AlemdarPaşa,aslındamutaassıpbiryeniçeriiken,ordununperişanlığınaveyeniçerilerin intizamsızlığına bakıp fikrini değiştirdi. Sultan Selim’i tahtaçıkarıpNizam-ıCedid’iyenidenkurmakiçinİstanbul’ageldi.SultanSelim’inşehit edildiğini görünce, Sultan Mahmud’u tahta çıkarıp devlet işlerinitanzimeteşebbüsetti.

Aslında,devleti ıslahpekçokkimselerinçıkarlarınadokunduğundanhaklıhaksız düşmanları çoğaldı. Devlet ricali ise eğlenceye ve şahsî çıkarlarınadüşkünolduklarından,Alemdar’ıdazevkâlemlerinedüşürdüler.Bugafletteikenfırsatarayanyeniçerileranibirbaskınla,yârsızveyaversizkalmışolanAlemdar’a saldırdılar. Uzun müddet dayandıktan sonra eşkıya elinedüşmemekiçincephaneyiateşleyiponlarlabirliktetelefoldu.

Devlet ve millet hakkında niyeti hayırlı ve himmeti yüksek olduğundanöyle bir felakete uğramasına esef edilir. Hele Sekban-ı Cedid adıyla ikincidefakurduğutalimliaskerlerinimhasıçokdahaüzülecekbirşeydi.Neçarekitakdir-iilahîyaverolmadıkçatedbirtesirvermiyor.Allahganirahmeteyleye.BircariyesindenBikârBeyadındabiroğludoğmuşveİstanbul’daÇarşambasemtindeHalvetîTekkesi’ndeuzunmüddetşeyhliketmiştir.

KadıPaşa’nınHâlTercümesiveAkıbetiMerhum Kadı Abdurrahman Paşa, eski şeyhülislâm Min-kârizâde’nintorunlarındanKadıMehmetEfendi’ninoğludur.İlmiyemesleğinemensuptur.KayseriKadısıiken,BozkırkazasımadenmüdürübulunanamcasıAliEfendialeyhinekazahalkınınayaklanarakamcasınıidam,eşyasınıyağmaettiklerinivecariyelerindenbirisinin ırzınageçtikleriniduyunca,KayseriKadılığındanistifaederek,öcalmaküzerekendisineizinverilmesiniBâb-ıÂli’denistemişveBozkırkazasıylasınırıolanSeydişehir’evararakoradapadişahfermanınıbeklemiştir.

Ferman gelince yanına iki bin asker alarak Bozkır’a gitmiş, amcasınınkatillerini idametmişvefesaterbabınınnicelerinibozgunauğrattığınıBâb-ıÂli’ye arz etmişti. Bu hizmeti padişah nezdindemakbul olmakla kendisineBeylerbeyi rütbesi ile Bozkır Maden Eminliği, Alanya ve İçel sancaklarıtevciholunmuş,beşaysonravezirlikleKonyaValiliği’negetirilmiştir.OğluAbdullahBey’edeBeylerbeyirütbesiyleAlâiyeveBeyşehirsancaklarıtevcihedilmişti.

KadıPaşa,dahaönceKonya’dakadılıkyapmış idi.Bu sıradabazı zararlışahısları tedip etmiş olduğu için, bazılarının husumetini kazanmıştı. KonyavalisiolduğunuduyanhasımlarıbirkaçbinaskertoplayarakPaşa’yıKonya’yasokmamak üzere bir isyan heyeti teşkil etmişlerdi. Paşa her ne kadaryanındaki kuvvetle Konya’ya zorla girme imkânı varsa da kan dökmemekiçinKonya’yabir-iki saatmesafedeÇayırbaşı denenyerde çadır kurmuşvehalkınasihatleyatıştırmayaçalışmışamabununfaydasıolmamıştı.

Kışbastırmış,çadırlardakalmakdazorlaşmıştı.Paşabirgeceyanınacesur

adamlarından iki kişiyi alarak kale kapısından girmiş, asilere kurşunyağdırarakelli-altmışkişiyiöldürmüş,hükûmetkonağınavarmıştı.Ertesigün,valilikfermanınıokutturduktansonrayeniçeritakımındanvefesaterbabından200kadarkişiyiidamettirmişti.

Paşa,Konyaharicindebirkonakyaptırmıştırkişimdikışladır.BeşaltıseneKonya’da devlet rızasına uygun şekilde hizmet etmiş ve askere nizamvermeye gayret etmiş olduğu için kendisine Anadolu Valiliği tevcih edildi.Paşatedarikettiği30.000kadarNizam-ıCedidaskeriyleRumeliıslahatınadamemuredildi.

Kadı Paşa, Alemdar’ın daveti ile İstanbul’a gelmişti. Son Alemdarvak’asındaişinçığırındançıktığınıgörmüştü.KadıPaşasonderececesurbiradam olduğundan kıyafet değiştirerek İstanbul’u dolaşıp durumu anladıktansonra Üsküdar’a geçmiş ve oradan oğlunun sancak beyi olduğu Alanya’yagiderekAlanyaKalesi’nekapandı.

Yeniçerilerinısrarıüzerine,ölüveyadiriolarakyakalanmasıiçinhertarafafermançıkarılmıştı.BununüzerineeskidenKadıPaşa’nınadamlarındanolanAntalyamütesellimiHacıMehmetAğa,araştırmalarıneticesindePaşa’nınotaraflara geldiğini öğrenerek 10.000 askeriyle Alanya Kalesi’ni çevirmişnihayet; Kadı Paşa, oğlu Abdullah Paşa, diğer oğlu Müdrris Mehmet Beyidam edilmiştir. Büyük kızı Nefise Hanım hâlen hayatta olup kadılardanSürûrîveMehmetRızaEfendilerinannesidir.KüçükkızıZübeydeHanımdahâlenhayattadır.

Kadı Paşa’nın idamı devletçe zayiattandı.Bundan dolayı SultanMahmut,Paşa’nın katili Hacı Mehmet Ağa’ya kin beslemişti. Kadı Paşa’nın mallarıAğa’dantalepedildi.Ağadevleteazbirşeygöstererekbakiyesinisaklamışvetaleplere küstahça cevaplar vermiş olduğundan üzerine asker sevk edilipdenizdendeablukayapılarakTekeKalesiyirmidokuzaymuhasaraedilmiş,sonundaHacıMehmetAğaidamedilmiş,çocuklarıSelanik’esürülmüştür.

DevletlerinDurumu

Bütünbuolaylarcereyanederken,Rusya ilebarışgörüşmelerinebaşlanmış,İngiltereilebarışantlaşmasıyapılmıştı.

Napolyon, Devlet-i Aliye’yi resmî ve gayri resmî vaatlerle kandırarakİngiltereveRusya’ylabozuşturmuşveherikisinekarşıharbesokmuşolduğuhâldebütünvaatleriniunutarakTilzit’tekendibaşınaRuslarlabarışyapmış,Devlet-iAliye’yiaçıktabırakmıştı.Devlet-iAliyebundanrahatsızdı.

Napolyon; politikasını birden bire değiştirmesine sebep olarak Sultan

Selim’in hal’ini göstermişti. Napolyon’a, böyle bir iç meselenin iki devletarasındaki dostluğu bozmaması gerekeceği bildirilince; Devlet-i Aliye’ninRuslarla şerefli ve elverişli bir barış yapılmasına aracılık edeceğini vaatetmişti. Oysa Osmanlı topraklarını paylaşmak üzere Ruslarla gizlicemuhabereediyordu.

Devlet-i Aliye de Fransızların bu dönekliğinden dolayı güveninikaybederek İngiltere’ye temayül etmişti. Karadan ve denizden, Rusya veİngiltere’yleharpetmekzordu.İngilizlerdengelecekbirsaldırıyaFransa’nınyardımı da yetmeyeceğinden, Kaptan-ı Derya, İngiliz amiraline barış teklifetmişti.SultanMustafadevrindeŞıkkıSânîDefterdarıAhmetBeyileBoğazmuhafızıHakkıPaşagörüşmelerememuredilmişti.

Devlet-iAliye’ninİngiltere’yleanlaşması,Fransızlarınişinegelmeyipbunamâniolmayaçalışacağından,Fransızlardangizlitutulmuş,hattaReisülküttapGalip Efendi, Fransız maslahatgüzarının tazyiklerine şöyle cevap vermişti:“İngiltere hakkındaki şüpheleriniz doğru olsaydı şimdiye kadar bir neticealınırdı.Bizsadeceİngiltere’dengelebilecekzararlarıönlemekiçinoyalamayapmaktayız.”

Cemaziyelâhırın 14. günü Bebek köşkünde reisülküttap, Fransızmaslahatgüzarını kabul etti. Maslahatgüzar: “Fransa, Devlet-i Aliye’ninkadimdostuolduğundanonun işlerindekıl kadarkusuretmez,ancak tahttadeğişiklik oldu. Politikanızda da bir değişiklik olup olmayacağını devletimebildirmeküzerebanaanlatınız.”deyince,reisülküttapşucevabıvermişti:

“Yeni padişahımız efendimiz Sultan Selim’in yolundan gidecektir. Eskiusulü bozmak niyetinde değildir. Yalnız Fransa’nın aracılığı ile Paris’teyapılacak barış görüşmeleri bir seneyi geçti, padişahımız bunun sebebinisorarlar.Fransaimparatorutaahhüdünüyerinegetirirsetarafımızdanayniylemukabeleolunacaktır.Onuniçinbubarışmaddesiyakındagerçekleşecekmidiyepadişahımızsoruyorlar.”Maslahatgüzarbucevaba:

“Yeni padişahın Sultan Selim politikasına devam buyuracağındanmemnunuz.İmparatorumuzunDevlet-iAliyeişlerininederecetuttuğunudostve düşman bilir. Bugünlerde Paris’te barış görüşmelerine başlanması ümitedilir.”karşılığınıverdi

Fransız gazeteleri bu sırada; Devlet-i Aliye, Eflak ve Buğdan’ı Rusya’ya

Bosna’yla Sırbistan’ı Avusturya’ya terk edecek diye yalan haberleryazmışlardı. Bâb-ı Âli, Fransız maslahatgüzarına ve Avusturya elçisine:“Devlet-iAliyesulhataliptir.Fakatbirkarışyerbırakmakihtimaliyoktur.Buşartlabarışyapılırsa,neâlâ.DevletimizAllah’agüvenerekharbehazırdır.”şeklindekesinbeyanatverildi.

PariselçisiMuhipEfendi,butalimatıFransızhariciyenezaretinebildirdi.Ogünlerde Napolyon, Rus İmparatoru Aleksandr ile görüşmek için Erfurt’agitmişolduğundanMuhipEfendi, imparatorundönüşünübekliyordu.MuhipEfendi, sadrazama da bir yazı yazarak şunları bildirdi: “İki imparatorErfurt’ta görüşecekler, Devlet-i Aliye hakkında ne söyleşecekler bilmeyiz.Fakateskisindenbirkaçkatfazlaihtiyatariayetetmeklazımdır.”

Alemdar’ın devlet otoritesini tesis etmesi Napolyon üzerinde bile tesiriniyapmışveAleksandr’lagörüşmesindeNapolyon’unDevlet-iAliyealeyhindebulunmasınıönlemişti.İspanyaDevletiyarıölühâldeykenİspanyolmilletininFransızlar aleyhine ayaklanmaya muvaffak olduklarına göre Osmanlılar,Alemdar gibi kudretli bir sadrazamın idaresi altında, din gayreti ileayaklanırlarsaneleryapabileceklerimeydandaydı.

Bu sırada İngilizler de İspanyolları örnek göstererek bütün memleketleriFransa aleyhine kışkırtıyorlardı. Almanlar ise Fransızların tecavüzlerindenbizardılar.İspanyollarıörnekalarakveİngilizlerinteşvikindencesaretlenerekaralarında hürriyet ve bağımsızlık fikirleri yayılıyordu. Avusturya da harbehazırlanıyordu.

Devlet-i Aliye, İngiltere’den gelebilecek zararların ötekilerden daha fazlaolabileceğini düşünerek barış istiyordu. Ancak Avrupa’nın durumunugözlemek,zamankazanmakveİngilizlerioyalamakgerekiyordu.HakkıPaşaile Ahmet Bey bu işe muktedir değildi. Bunun üzerine Napolyon nezdinegidipgelmişolanVahitEfendimünasipgörüldü.

Bu sırada Devlet-i Aliye’nin mali dengesi görüşülürken, tasarruf için onkadarvezirinvezaretlerikaldırıldı.BumeyandaHakkıPaşaveAhmetBey’indevezirliklerikaldırıldı.

ErfurtGörüşmeleriNapolyon ve Aleksandr Erfurt’ta buluşacaktı. Rusya ve Fransaimparatorlarınıngörüşmesindebüyükşenlikleryapılmasıöngörülmüştü.Bu

işiçinNapolyon,öncedenErfurt’amemurlaryollamıştı.Kendisi,27Eylül’deErfurt’avardı.Aleksandrdagelmişti.İmparatorlar,oradatoplanmışolandörtkralveotuzdörtprenslegörüştüler.Napolyon’unazametiöylebirdereceyevarmıştı ki krallar huzura kabul edilebilmek için divanhanelerdesürünüyorlardı.

İki imparator daha öncekimüzakerelerinde, İstanbul’dan vazgeçememişti.İstanbul’u terk etmeye ikisi de razı olamıyordu, dolayısı ile bu konuyukonuşmakboşuna olacaktı.Onun içinNapolyon,Erfurt’taDevlet-iAliye’yipaylaşmayıbaşkabir tarihebırakarakAleksandr’la ittifakyapmak istiyordu.Buna karşı Eflak ve Buğdan’ı Aleksandr’a bırakmak üzere teklif yapmayıdüşünmüştü.

Erfurt’da, önce Aleksandr söze başlayarak Rusya’yla Fransa’nınittifakındandoğacakfaydaları,Rusya’nınFransa’yahasediolmadığını,FakatRusmilletinimemnunetmeküzere,Fransa’nınkazandığıgenişlemeyekarşıRusya’yadamukabilbirşeyverilmeklazımgeldiğinianlattı.

Napolyondaittifakınlüzumunubelirttiktensonraşöylededi:

“Şimdilikmevcutla yetinilmelidir. İstanbul ile boğazlarınRusya’ya terkiniFransa kabul etmez. Fransa razı olsa İngiltere, Avusturya, İspanya kabuletmez. Türkler de birleşip son nefeslerine kadar uğraşırlar. Bu meseleningörüşülmesiiçinmünasipvakitgözetilmelidir.

Fransa, İspanya’da zorlukla karşılaştığı gibi, Ruslar da Finlandiya’dazorlukla karşı karşıyadır.Rus ordusuTuna’daOsmanlı ordularıyla baş etsede Türklermilletçe ayaklandıkları takdirde, Rusya bütün kuvvetini o tarafaayırmaya mecbur olur. Bu sebeplerle şimdilik Rusya; Finlandiya, Eflak veBuğdan’ıalmaklayetinmelidir.

Fransa ise kendi tabiî hudutlarıyla yetinip, İspanya isyanını bastırmak vePapa’nın ruhanîhükûmetini kaldırmaktanbaşkabir şey istemez.Bunadelilolmak üzere Prusya’nın Fransa’ya bıraktığı topraklar, yakında Almanyaprenslerinepaylaştırılacaktır.

Kısaca,ikitarafınbukadarcıklayetinmesiuygunolupilerdefırsatçıkarsa,doğuda geniş icraata teşebbüs edilir. İki imparator da genç olduklarındanbüyükişleryapmayadahavakitlerivardır.”

Aleksandr buna muvafakat etti. Fakat Rusların Eflak ve Buğdan’ızaptetmesineFransa’nınmuvafakatinibildirenbirittifaknameimzalanmasınıteklifetti.Bununüzerineşuşartlarlaittifakimzalandı:

“Barışta ve savaşta iki devlet beraber olacaktır. İki imparator İngilizlerebarış teklif edecekler, bu teklif esas olmak üzere, Finlandiya ile Eflak’ınRusya’yaterkikabulolunmadıkçaFransabarışarazıolmayacak.

Buna karşı Fransa elinde bulunan memleketlerin, Fransa’da kalması veİspanya tacının Napolyon’a bırakılması kabul olunmadıkça Rusya barışyapmayacak.

RusyaBab-ıÂli’ylegörüşmeaçıpbarışveyasavaşyoluylaEflak’ıalacak,şayetbudurumFransa’ylaDevlet-iAliyearasındamevcutdostluğubozarsaikimemleketarasındamüzakereleryapılacak.

Avusturyaharbegirerse,ikidevletmüttefikkalacaktır.”

İki imparator aralarında böyle bir ittifak yapmışsa da asıl maksatlarıbirbirinden farklı idi.Napolyon’unemeli, İngilizleri barışa zorlayarakgenelbir barış yapmak; Avusturya’yı harp hazırlığından vazgeçirmek, OsmanlıDevleti’ni kandırarak Eflak’ı terke razı etmekti. Aleksandr’ın maksadı iseFinlandiya’yıveEflak’ıalmaküzereAvusturyalılarıyumuşatmakveOsmanlıDevleti’niEflak’iterkemecburetmekti.

Napolyon’un İmparatoriçe Jozefin’denevladıolmadığındanneslinidevamettirmek için başka bir prensesle evlenmesi düşünülüyordu. Napolyon,Aleksandr’ınkardeşiKaterina’yıgözünekestirmişti.Erfurt’taHariciyeNazırıTaleyran, bu niyeti Aleksandr’a açtı. Aleksandr memnuniyet göstermekleberaber, annesinin Fransızlara husumeti olduğunu, Rusların Ortodoks,FransızlarınKatolikolduğunuilerisürdü.Amayardımedeceğinivaatetti.

Erfurt ittifakından sonra iki devlet İngiltere’ye barış teklif ettiler.Avusturya’ya da Napolyon’un İspanya Krallığı’nın tasdiki teklif edildi.İngilizler, yapılan barış teklifine karşı açılacak görüşmelere bütünmüttefiklerinin,özellikleİspanyollarıngirmesinişartkoştular.Rusyabuşartıkabuletmediğindengörüşmeleruzadı.

Rusya, Finlandiya üzerine asker sevk ettiğinden İsveç karşı çıktı, ilkçarpışmadaRusbaşbuğutelefolduysadasonundaİsveçlilermağlûpolduveRusyaFinlandiya’yıelegeçirdi.

Napolyon, İspanya’ya giderek iki ay içinde İspanyollara galebe etti vekardeşini İspanya tahtına oturttu. Fakat İngilizlerin yardımı dolayısıylaİspanyameselesibitmişolmuyordu.Çünküvatanvehürriyetinikorumakiçinayaklanan bir milletin karşısında durmak zordu. Bütün Avrupa, İspanyameselesiyleilgileniyordu.İspanyaolayıFransızlarınaskeriitibarınızedeledi.Avusturyalılarısavaşaheveslendirdi.BütünAlmanlar,Fransızlaradüşmandı.

Avusturyabirküçükbaşarıkazansa,AlmankrallarıcesaretlenecekveFransaaleyhinekıyamedeceklerdi.

Osmanlı Devleti’nin Politikası ve İngiltere ile YapılanAntlaşma

Napolyon’un Paris’e dönmesinden sonra Muhip Efendi, Fransa HariciyeNazırı Şampani ile görüşüp Erfurt’ta Devlet-i Aliye hakkında nedüşünüldüğünü sordu. Şampani: “İmparatorumuz Devlet-i Aliye’yi herbakımındantutmaktaisedeAleksandrEflakveBuğdan’ıterketmekistemiyor.Buranın halkı Hristiyan olduğundan başka dinden bir millete terk etmekşanımıza halel verir diyerek Napolyon’un aracılığını kabul etmiyor.İmparatorumuz da İspanya meselesiyle meşgul olduğundan Rusya’ya kesinbircevapveremediamayinedetavassuttanhâlîkalmadı.”dedi.

MuhipEfendi’ninsabrıtaşıp:“BizimİngilizlerelindeEflakveBoğdangibimemleketlerimiz yok ki barış zor olsun. Ama siz İngilizler boğaza gemigönderdi diye devletimizi açıkta bırakırsanız onu bilemem.”dedi. Şampanibir müddet durakladıktan sonra: “İngilizler İstanbul’a kadar girmişlerdi.”diyince Muhip Efendi: “Niçin geldikleri malûmdur. Tafsili lazım gelirsecevabımızhazırdır.”diyerekkonuşmayıkesti.

Devlet-iAliye’ninİngiltere’ylebarışyapmasınabirengelkalmadığıhâlde,Napolyon’un hatırı için barış geciktirilmekteydi. Kaldı ki Napolyon, buncavaatleri hasıraltı etmiş, Devlet-i Aliye’yi oyalanmış iken Şampani’nin butavrı, yavuz hırsız tutumudur. Lakin bunlara şaşılmamalıdır. Politikadautanmakgailesivedoğrulukiddiasıolmadığıbilinmelidir.

Muhip Efendi, bu kadar açık haksızlıklara karşı müzakerelerin abesolacağına kanaat getirip:“Hasbünallahi nimelvekil.” diyerek istifaya kararverdi. Şampani bu arada Muhip Efendi’yi tekrar davet ederek: “Erfurt’taRusya’yla hermaddedeanlaşmış isek deDevlet-iAliye hususundaanlaşmaolmamıştır.Aracıolmayahazırız.”diyince.MuhipEfendi:“Budediğinsözlerbenim esas memuriyetimden hariç olmakla buna dair birşey diyemem.”demiştir.

Muhip Efendi, bundan sonra Rus elçisi Romanof ile görüşmüştür. O daTuna’danhudutkesipbarışyapmanınhayırlıolacağınısöylemişsedeMuhipEfendi bunun aldığı talimat hilafına ve Alemdar’ın düşüncesine aykırıolduğunubildirereksudanbircevaplageçiştirmiştir.

Napolyon, her gün bir başka edâ ile Osmanlı Devleti’ne sıkıntı

vermekteydi. Erfurt Muahedesi’nden sonra Devlet-i Aliye’yi Rusya’nınkarşısındayalnızbıraktı.BununüzerineOsmanlıDevleti,İngiltere’ylebarışıkararlaştırdıvebunuFransa’dangizli tutarakvakitkazanmayaçalıştı.LakinVahit Efendi henüz İngiliz murahhası ile konuşmaya başlamadan, İstanbulAlemdarolayı ilealtüstolunca,Bâb-ıÂli’dencevapalamazolmuştu.Bunarağmengayretindebireksilmeolmamış,konuşmalaragirişmiştir.

Osmanlı Devleti, bir taraftan da Rusya’yla anlaşmak üzere ReisülküttapGalip Efendi, Murat Molla, Mehmet Rica Efendi, Divan-ı HümayunbeylikçisiİzzetBeyveDimitraskoBey’itayinederekTunayalısınagönderdi.

Fransızlar baklayı ağızlarından çıkarıp Devlet-i Aliye’ye: “Siz Eflak veBuğdan’ımuhafazaedemeyeceksiniz;bariRusya’yaterkedindesağlambirbarış yaparak öteki eyaletlerinizi kurtarın.”dediler. Napolyon’un bu teklifiSultan Mahmud’a vükelaya ve ocaklılara hakaret kabul edildi. HerkesNapolyon’un hıyanetinden şikâyet eder oldu. Böyle bir hakareti kabuletmektense milletçe ayaklanıp mahvoluncaya kadar uğraşmak göze alındı.Hemenİngilizlerlebarışakararverildi.

Fransızlar, Vahit Efendi’nin temaslarını sezerek Osmanlı Devleti’ndenİngilizlerle barış yapmayacaklarına dair bir senet istemeye karar verdiler.Hatta Fransız maslahatgüzarı Reisülküttap vekiline gelerek: “Fransa veRusya, İngilizlerle barışmüzakerelerine başladıklarındanDevlet-i Aliye’ninbununneticesinibeklemesilazımgelir;aksitakdirdeşimdiyeihtiyareylediğikülfetlerboşagider.Bunudevletimadınaihtarederim.Veİngilizlerleaçıkvegizli barış yapmayacağınıza dair bir takrir isterim. Vermezseniz gizli birmaksadınızolacağıanlaşıldığındanmemleketimegiderim.”demişti.ReisülküttapvekiliÂrifEfendicevaben:“Erfurt’tanİngiltere’yebarış için

elçi gönderdiğinizi dışarıdan işitmiştik. İş ne safhadadır?” deyincemaslahatgüzar:

“Bilgim yoktur. Fransa ve Rusya ne vakit İngilizlerle barış yaparlarsaDevlet-iAliye’deozamangirer.”demesiüzerineÂrifEfendi:

“İyiamaFransızlarınhatırıiçinRusya’ylaharbegirdik.İngilizlerinsayısızmazarratlarınamuhatapolduk.Ruslarbuncakalelerimizialdı. Fransızlarınbunca vaatleri varken, siz Ruslarla barış yapıp Devlet-i Aliye’yi ortadabıraktınız. İngiltere’yle barışta da devletimizi böyle açıkta bırakacağınızhatıragelmezmi?”dedi.Maslahatgüzar:

“Bunlar geçmiş şeylerdir. Fransa imparatoru Devlet-i Aliye hakkında iyiniyetini göstermekte kusur etmez. Şimdi, Devlet-i Aliye İngilizlerle barış

yapacakmıkesincevapisterim.”deyinceÂrifEfendi:“Sübhanallah,Devlet-i Aliye tutumunu değiştirmedi daima İngilizleri oyalamaya uğraşıyoruz.ÇektiğimizkülfetlerhepFransa’nınhatırıiçindeğilmi?”cevabınıvermişti.Hâlbuki onlar bu konuşmaları yaparken Vahit Efendi, İngiltere’yle

müzakereleri tamamlamış ve 5 Ocak 1809, Cuma günü ikiyi on geçeaşağıdakibarışakdinemuvaffakolmuştu.

Devlet-iAliyeileİngiltereArasındaYapılanAntlaşmanınMetni

1. Madde — İşbu antlaşmanın imzasından itibaren Devlet-i Aliye’yleİngilterearasında ihtilaf kalmayıp iki tarafınesirleri,otuzgünzarfındamübadeleolunacaktır.

2. Madde — İşbu antlaşmanın imzasından itibaren otuz bir gün içindeİngiltere tarafından zapt olunmuş yerler varsa, bunlar bulunduklarışekildebütüntopvemühimmatıylaDevlet-iAliye’yegeriverilecektir.

3. Madde — İstanbul’da İngiltere tüccarının el konmuş malları varsatamameniadeolunacaktır.

4. Madde — 1086 yılında yapılan antlaşma ve ondan sonra yapılanantlaşmalarlaverilmişolanimtiyazlarolduklarıgibidevamedecektir.

5. Madde — İngiliz tüccarlarının, alış verişleri ve diğer ticarîhususiyetlerini kolaylaştırmak hususunda Devlet-i Aliye’nin verdiğimüsaadelere karşılık bundan böyle İngiltere’ye gidip gelecek Osmanlıtüccarınadaaynımüsaadelertanınacaktır.

6.Madde—Kadimverginispetiolarak%3esasıüzerindentanzimedilengümrük tarifesinin bundan böyle de muteber olmasına İngiltere razıolacaktır.

7. Madde — Haşmetli İngiliz Kralı’nın elçileri, öteki millet elçilerininmazharoldukları itibara sahipolacaklardır.Devlet-iAliye elçilerinedebuitibarbağışolunacaktır.

8.Madde—Devlet-i Aliye tüccarının işlerine bakmak üzereMalta’da veİngiltere’ningerekli yerlerindekonsoloslarbulundurması caizolacaktır.Osmanlı ülkesinde oturan İngiliz konsolosları hakkında tanınanmuafiyetler,Osmanlıkonsoloslarınadauygulanacaktır.

9. Madde — İngiliz elçileri ve konsolosları, âdet üzere lüzumlutercümanları kullanabilecekler, ancak hizmetlerini tayin olunduklarıyerlerde yapamayacak şahıslara konsolos tercümanı, unvan ve beratıverilmeyecektir. Bu unvan esnaf, sarraf, dükkân ve tezgâh sahibi gibi

şahıslara hiçbir suretle verilmeyecektir. Bunun gibi Devlet-i Aliyetebaasından kimse bir mahallin İngiltere konsolosluğuna tayinedilemeyecektir.

10. Madde — Devlet-i Aliye tebaasından hiçbir şahsa İngiliz patenti veizinsizelçiveyakonsolospasaportuverilmeyecektir.

11. Madde — Akdeniz ve Karadeniz boğazları içine harp gemileriningirmesi esasen yasakolduğundanbundanböyle barış zamanındabütündevletlergibi İngilteredeOsmanlı saltanatınınbukadimusulüneriayetedecektir.

12.Madde—İşbuantlaşmanıntasdiknameleri91güniçindekabilsedahaerkenİstanbul’damübadeleolunacaktır.

Bundan sonra İngiliz elçisi İstanbul’a geldi. Bu sırada Londra’damaslahatgüzar bulunmakta olan Sıtkı Efendi de faaliyete geçerek iki devletarasındaki dostluk tazelendi. O günden itibaren İngiltere’yle Avusturya’nınkurmuşolduğubirliğeDevlet-iAliyedegirmişoldu.VahitEfendiİstanbul’adöndü. Hizmetinin makbul olduğunu ilan sadedinde Kaymakam Paşahuzurundakendisinesamurkürkgiydirildiveuhdesinedefteremanetitevcihedildiktenbaşka,kendisineyılda3500vekethüdasına1500kuruşgelirlibirersehimverildi.

Bu konuşmalarda tercümanlık etmiş olan İstefanaki, çok yaşamış olan veyakınvakitlerekadarArnavutköyü’ndekiyalısındaoturanmeşhur İstefanakiBeydir.Bugörüşmelerbahsiaçıldıkçaİstefenaki,VahitEfendi’ninolağanüstütemkininivesebatınıvediplomatlıktakimaharetiniöverdururdu.GerçektendeVahitEfendiövülmeyelayıktı.ÇünküAlemdarPaşavak’asıüzerineBab-ıÂlikarışmıştı.BuanlaşmasadeceVahitEfendi’ninhimmetvesamimiyetinineseridir. Başkası olsaydı, buna cesaret edemez ve işi muhabereye dökerdi.VahitEdendiuzunsüreLehistan’dakalmış,Fransızlarınhilelerinealdanmış,canıyanmışbirisiolmasabufırsatıkaçırırdı.

İngilizlerlebarışyapıldıktansonra,Fransızmaslahatgüzarıartıktartışmanınfaydasıolmayacağınıanlayıpdilinideğiştirdi.Reisülküttapvekiline:“Devlet-i Aliye’nin İngiltere’yle barış yapması bir mecburiyet altında vâkiolduğundanbuhususabirdiyecekyoktur.İmparatorumuzbundankırgınolsada Devlet-i Aliye’nin dostluğundan vazgeçmez sanırım.” dediğinde ÂrifEfendi:

“Fransa imparatorundan beklenen samimiyettir. Saltanat-ı seniyeninİngiltere’yle anlaşmasındaki zarureti imparatorunuzun iyi niyet icabı kabul

etmemesidüşünülemez.”demişti.Böylece Devlet-i Aliye’yle Fransa arasına soğukluk girmişse de iplerin

büsbütün kopmaması arzu edildiğinden mazeret beyanı maksadıyla,Reisülküttap,ParissefiriMuhipEfendi’yeşutalimatıgöndermiştir.

İngiltere ile yapılan antlaşmaya dair Paris elçisi Muhip Efendi’yegönderilenyazı:

“Ramazandan önce, İngilizmurahhası bir firkateyn ile Akdeniz boğazınagelip barış teklif etmiş ve Devlet-i Aliye antlaşma yapmazsa, büyükdonanmayla İstanbul’a gelerek, hatıra gelmez tahriplere teşebbüsedeceklerinikesinolarakbildirmiştir.

Bununüzerine;Devlet-iAliyedebuişemeyletmişvemümkünmertebebumurahhası oyalamak ve ülkemize zarar vermesini önlemek için ittifak lafıolmaksızınyalnızkadimdostluğunidamesini,İngilizmurahhasilegörüşmeküzere Vahit Efendi memur kılınmıştır. Çanakkale Boğazı’nda İngilizmurahhasını oyalamak vemaslahatı idare etmek için vakit kazanılmaktadır.Neticetarafınızabildirilecektir.

Bu arada, Erfurt’ta Fransa ve Rusya imparatorları aralarında Ruslarındevletimizlemünferidenbarışyapmasınakararverdiklerinden;RusmareşaliPozorofski’nin bir kaptanla yolladığı mektupla, Osmanlı’dan murahhasgönderilmesinitalepetmiştir.Buarada,SadrazamAlemdarMustafaPaşa’nınölümüvukubulmuşsadahemenReisülküttapGalipEfendibirincimurahhas,Murat Mollazâde Rıza Molla ikinci murahhas, Beylikçi İzzet Bey üçüncümurahhasolarakgönderilmiştir.

Öteyandan,İngilizmurahhasıda“yabarışyaharp”şeklindeteklifyaptığıhaberi Vahit Efendi tarafından bildirilmişti. Barış yapılmazsa meydanagelecekzararlarbiryana,barışisteyenbirdevletireddetmeninşeriatauygunolmayacağı ulema tarafından bildirilmiştir. Dostluk akdi için murahhasgönderilenMösyöEder,bindiğifirkateynilebayramınikincigünüİstanbul’agelmiştir.

Devlet-i Aliye’nin İngilizlerle husumete sebep olacak bir durumu yokken,sırf Fransızların hatırı için ihtiyar ettiğimiz fedakârlıkların hududu yoktur.Buna karşı Fransa’dan bir gün fayda ve yardım görülmemiştir. Bu sebepleDevlet-i Aliye’nin İngiltere’yle kadim dostluğunu yenilemeye mecburolmasına diyecek bir şey yoktur. Hele, Fransa ve Rusya imparatorlarınınbarış için İngiltere’ye özel elçiler gönderdikleri de meydanda olduğundanDevlet-iAliye’ninFransahakkındagösterdiği samimiyet vemetanetindebirbozuklukihtimaliyoktur.

Bu hususta bu görüşümüzün mukabelesini elde etmek istediğimize dairFransamaslahatgüzarınaverdiğimiztakririnbirsuretiniyolluyorum.Şimdiyekadar size verilecek cevabın gecikmesi bu sebeplerdendir. Allah’a şükür,Devlet-i Aliye İngiltere’yle güzel bir şekilde barış yapmıştır. Bu barışıngerekliliği açıktır. Buna rağmen Fransa’nın gösterebileceği husumet gözealınmıştır.Buhususunsezdirilmemesilazımdır.

1809SENESİOLAYLARI

RusyaileGörüşmelerBir müddet Napolyon’un ikiyüzlülüğüne aldanmış olan Devlet-i Aliye,nihayet Eflak ve Boğdan terk olunmadıkça Rusya’yla barış olamayacağıcevabı alınca Fransa’dan yüz çevirmiş, doğruca Rusya’yla görüşmelerebaşlamıştı. Ruslar da Alemdar Paşa’ya karşı tatlı muamele etmekteydiler.Alemdar Paşa kazaya uğrayınca Devlet-i Aliye’nin zaafa uğraması üzerineRuslartutumlarınıdeğiştirmişveEflak’interkiniteklifetmeyebaşlamışlardı.

Devlet-iAliyemurahhasları,milletçesonhaddinekadarmücadeleyekararvermiş olduğundan konuşma yerinden ayrılıp,Yaş kasabasına döndüler. Busırada Rusların İsmail, İbrail ve Yergöğü kaleleri üzerine saldırmak üzereolduklarını öğrenen murahhaslar, bu durumu alâkalılara ve Bâb-ı Âli’yebildirdiler.Bununüzerineharpkazırlıklarınabaşlandı.

VefatEdenBazıMeşhurlar

Bu yıl, eski Rumeli Kazaskeri Mahmut Çavuşzâde Şemsettin Efendi,ulemadan Emin Efendi, meşhur şair Sümbülzâde Vehbi Efendi ve GümrükEminiHasanAğavebuyıldoğanFatmaSultanaltıaylıkkenfâniâlemevedaetmişlerdir.

Kazasker Şemsettin Efendi; Feyzullah Efendi’nin oğludur. Mekteplerinsemtinden geçmediği ve üzerinde hoca hakkı olmadığı hâlde kadı evladıolduğu için hocalık diploması almış ve son derece iyi konuşan ve meclisisüsleyenbiriolduğuiçinbüyüklerinyardımıylarütbeleriaşarakkazaskerliğekadarçıkmıştı.

Rütbesi dolayısıyla katıldığı danışma meclislerinde hiçbir fikri olmadığıhâlde, sadece gülünç hikâyelerle herkesi eğlendirir, şaklabanlığı, gariphikâyeleri ve maskaralıkları dilden dile dolaşırdı. Bu meyanda o asrınsiyasetindeki gevşeklik dolayısıyla hiçbir cezaya maruz kalmazdı. Hediyealdığızatlarıöver,kendisineyanaşmayanlarıyermektengerikalmazdı.Dilini

tutması içinbirçoklarıkendisinehediyelerverirlerdi.Birkimsedennekadarçokhediyealırsaalsınhediyeninarkasıkesilirsehemenyermeyebaşlardı.

Kendisi de dili belasına, Bursa’da gurbette sürünürken öldü. Hastalığıesnasında “İnsanın selameti dilini tutmasındadır.” sözünü ağzından eksiketmezmiş.

Ulemadan Emin Efendi, Sadrazam Hacı Emin Paşa’nın oğludur. İlktahsilini Kadı Mehmet Efendi’den, fıkıh ve kelâmı Âbit Efendi’den, âlîilimleri ve tefsiri Süleymaniye müderrisi Madrubi diye anılan AhmetEfendi’den yaptı. Hesap, hendese ve kozmoğrafyayı Gelenbevî İsmailEfendi’den, edebiyatı babasının Divan kâtibi Nuri Efendi’den ve bu asrınbüyükâlimiTatarcıkAbdullahEfendi’den,Sanayi-ilatifeyiNimetEfendi’denvetalikyazıyıYasarîEfendi’denöğrenmişti.

HerbakımdanbenzerlerindenüstünvegerçektenKazaskerdenmeyelayık,faziletlibiradamdı.Babası reisülküttap ikenkendisimülazımolmuş,babasısadrazam oluncamüderris,GalataKadısı, EdirneKadısı ve İstanbulKadısımertebelerini aştıktan sonra Anadolu Kazaskeri olmuştu. Oğlu AbdülkadirEfendidebüyükulemadandı.

SümbülzâdeVehbiEfendi:MaraşlıSümbülzâdetorunlarındanâlimvefazılReşit Efendi’nin oğludur. Maraş’ta tahsilden sonra İstanbul’a gelerekbüyüklere kasideler yazmaya başlayarak güç hâlle Kadı olmuştu. Gittikçeşiirleri şöhret yapmaya başlamış, kendisine bazımühim yazılar yazdırılmış,birkaçdefaname-ihümayunkalemealmışveşöhretiartmıştı.

SultanAbdülhamit devrinde İran’a elçi gönderilmiş, oradan avdetinde ikidevletarasındakisoğukluğaÖmerPaşa’nınsebepolduğunusöyleyince,ÖmerPaşa’nın da onun İran’da zina ettiğini bildirmesi üzerine padişah gazabagelerek derhal idamına ferman vermişti. Fakat dostları kendisine mektupgöndererek kıyafet değiştiripÜsküdar’a gelmesini ve bir evde gizlenmesinibildirdiler. Gizlendiği evde “Tanınmaması” adı ile şöhret bulan meşhurkasidesiniyazdı.Bukasideyipadişaha sunarak affauğradıveRodos’akadıtayin edildi. Sultan Selim adına divan tertip ederek padişahın iltifatına nailoldu.Nikris(guthastalığı)illetindenöldü.

Şânîzâde bu zat hakkında diyor ki: “Merhum Ebulayn, Ebu Dulame veİncili Çavuş gibi mizah ve hicivde usta olup fıkra ve hikâyeleri NasrettinHoca gibi halk arasında yaygındır. Tuhfe-i Vehbî adıyla yayınlanmış olaneseriNabi’ninHayriye’sinenaziredir.Şevkvericidir.”

SüleymanFaikEfendi,mecmuasındaderki:“Vehbimerhum,cinnetgetirip

körolduktan sonra,deliliğibirazhafifleyince şairAynî ileSürûrî ziyaretinegittiklerinde, Vehbî memnun olmuş, ağlamış, Sürûrî’ye ‘Bana içli bir ölümtarihi söyle de sağlığımda işitip biraz ağlayayım.’ deyince Sürûrî şaka ile:‘İmri’ü’-KkaysilehaşrolsunilahîVehbî’mısrasınısöylemiştir.Vehbiyedisenekadardahayaşamıştır.”

Süleyman Faik Efendi der ki: “Vehbî, yaşı sekseni aşmış olduğu hâldecinnet getirdi. Kör oldu, yedi sene kadar yatalak oldu. Bu hastalığatutulmazdanüçgünönceahbaplarınıdavetedipyemektensonraonlaraşöylehitapetti:

‘Yaşımsekseniaştı,ölümyakındır,bugünlerdeölmezsemcinnetvekörlüğeuğrarım, hangisi mukadder ise ahiret hakkını helal edin. Pek fasık ve asiolduğumdan hakkımda türlü şeyler söylerler. Cümleye ben de helâl ettim.LakinMüslümanveHanefîmezhebindeolduğumiçinHakhuzurundaşahadetedersiniz.’

Ahbaplarıtesellivermişve:“Kerametgösteriyorsunuz’demişler.O:‘Benimgibi fasıkta keramet mi olur? Lakin vakitle tıp okuduğumdan bilirim,vücudumda bir hâl var ki tıp kaidesine göre bunu anladım. Ricamı tutun.’demişti,dediğideolmuştu.”

SelanikliHasanAğa:Servetsahibi,olgun,akıllı,becerikliveiyihuyluidi.Hatırkırmaktançokçekinirdi.Bütüngücüileverilenvazifeyihakkıylayerinegetirmeye çalışır, buna damuvaffak olurdu.Kendisine kasapbaşılık,mutfakeminliğivegümrükeminliğigibiherbirininaltındankalkılmasızorolanişlerverildiğihâldesesiniçıkarmamışveişlerindebaşarılı,olmuşboşvakitlerindeticaretle uğraşmıştır. Vefatında mallarından varislerine verildikten sonra,ordunun levazımatı tedarik olunmuştur.Hayatında olduğu gibi vefatında daOsmanlıDevleti’nefaydalıolmuştur.

Şânîzâde, Gümrük Emini Hasan Ağa’nın ölüm sebebi hakkında der ki:“Hasan Ağa’nın ayağında Flegmon denilen bir çıban vardı. Yahudihekimleriniçağırdı, ilaç istedi.Birmüddettenberibaşhekimolanlarınçoğubilgisiz ve liyakatsiz olduklarından haset illetine müptela idiler.Memuriyetleriningereğiniyapmazlar,ancakmansıbkendilerindekalsındiyetürlü hilelere başvururlardı. Cehaletlerini gizlemek için frenkçe laf edip tıpfenninden gafil olan devlet büyüklerinin kapılarını çalarlar, sonundabaşhekimolurlardı”

Bunlarbedenveruhadevabulacakları,padişahailaçyapacaklarıvehekimyetiştirecekleri yerde ,buna iktidar göstermezlerdi. Bu yüzden Osmanlımemleketi cahil hekimler elinde kalmıştı. Ehli İslâm içinden uzun müddet

tahsil ederek hazakat rütbesine ermiş birisi çıksa, onu kendilerine rakipsayarlar, tıptanhaberiolmayandevletbüyüklerineonuşikâyetederler, iftiraatarlar,hakaretemaruzbırakırlardı.

Vakti ileerbabınaünveservetgetirmişolanbumübarek tıp ilmi,giderekİslâmhekimleri için zararımucipoluyordu.Kimsebu fenneheves etmiyor,edenlerdeSüleymaniyeTıphanesindeyalnızhocalıkvebimarhane tabipliğiediyordu.

Böylecememleketteyalnıztıbbıgeliştirendeğil,eskisinibileokuyabilecekkimsekalmamıştı.Vaktiylehekimlerimeşhurolanİstanbulşehrindetababet;Hırvat, gemici, ırgat bozuntularının elinde kalmıştı. Başka milletlerdenhazakat sahibi tabip ve cerrahlar da cahillerin iftiralarınamaruz kalırdı. Bucahiller,büyükleregiderekfalanhekimpekacizveyainatçıdırderlerdi.İlmeuymayan, fakat büyüklerin mizacına uyan şeyler söylerlerdi. Bunlar,hocalardan icazet almadan, rüşvet vererek hekimbaşıdan bir tezkere alarakistediğiyerdedükkânaçarveFrengistan’amaskaraolurdu.

Bu gibi tabip ve cerrah kıyafetinde kasaplara başvurmaktansa, çölbedevilerigibihastalıkları tabiatahavaleveyakocakarı ilaçlarıylayetinmek,daha hayırlı idi. Bu sebeplerle meşhur bir hekim demiştir ki: “İstanbulşehrinin su ve havası, mevkii ve mesiresi, zevk ve sefası çok hoş… Fakatoradaüçfelaketvardır:Biriveba,biriyangın,biridecahilhekimler.”

Hasan Ağa’nın ayağındaki yaraya kasaplar gibi tımar yaptıklarındanadamcağız uzun müddet yatalak ve sarsak kalmaya mahkûm olmuştu. Buyüzden tersane işleri başsız kaldığından kendisi azledilmiş ve yerine Şıkk-ıSâlisDefterdarıAzizEfendigetirilmişti.

FatmaSultandaaltıaylıkkenvefatetti.BuölümhakkındaŞânîzâdederki:“Umûmî hastanesi olmayan yerlerde, büyüklerden hastalananlarıntedavisinde hazık hekimler tıp ilminin gereğince istişare ederler ve tedaviyitatbik ederlerdi. Bu suretle de şifa olmazsa hüküm Allah’ındır inancı buhekimleri de mazur gösterirdi. Özellikle hanedanının tedavisinde birkaçtabibin tedbiri ne kadar hazık olurlarsa olsunlar yine kifayetsiz kalır.Hekimlerilaçvermektençekinirlerdi.”

Rivayete göre hekimbaşıMesutEfendi, bumakamaveraset yoluyla dahilolanlardanbirisiidi.Tıpilmindedecahilolduğundanİstanbul’ageldiğindenberi ilaçları bir cellat gibi İstanbul halkını helâk ettiği gibi, hekimunvanınıalmış olan Morenzo isimli bir Frenk’le işbirliği ederek bunca sultan veşehzâde doğurabilecek olan Fatma Sultan’ın da ölümüne sebep olmuşlardı.Fatmasultanınruhubedenyuvasındançıkarakuçmuştu.

Kanun üzere vezirler, ulema, ocaklılarla matem alayı yapıldı. Mübarekcesedi Nur-uosmaniye türbesine gömüldü. Herkes bu yüzdenmatem içindeidi. Padişahın kalbi kederli iken, o günü akşamı kendisine, “Ayşe Sultan”isminialangüzelyüzlübirsultanındoğduğumüjdesihaberverildi.

BazıOlaylar

Sultan III. Selim’in hal’inden sonra Osmanlı Devleti dümensiz gemi gibidalgaların arasında yuvarlanırken, ortaya Alemdar Paşa çıktı. Devleteselameteçıkarmakisterkenkazagirdabınadüştü.Devletişlerizorbalarınelinegeçti. Böyle karışık durumda tahta çıkan Sultan II.Mahmud işinin zorluğumeydandadır.Sultan II.Mahmuthiçyılgınlıkgöstermedenzorluklaragöğüsgermiş;biryandanRusharbinehazırlanırken,biryandandazorbalarıtedibegayretsarfetmekteydi.

ParaDeğerininAyarlanması:SultanAbdülhamitveIII.Selimdevirlerindedarphane gelirlerini arttırmak maksadıyla, “düşük ayarlı” bir hayli altınkesilmiş ve güya gelir fazlası elde edilmişti. Ticarî muameleler ise gerçekdeğer üzerinden işlediğinden para ayarının düşürülmesi halkın ve tüccarınişlerinezararveriyordu.

Bu işidüzeltmeninen iyiyolu,ayarıdüşüksikkelerikaldırmakvegerçekayarlı para basmaktı. Şeyhülislâm huzurunda toplanan danışma meclisindemesele görüşüldü. Şeyhülislâm Darphane fiyatının rayice uydurulmasımeşrudur.”diyefetvaverdi.

Devleti Âliye’nin en büyük sıkıntılarından biri de ihtilal ve fitnelerdolayısıyladevletbüyüklerininsıksıkkazayauğramalarıvebuyüzdenhasılolan adam kıtlığı idi. O devrede ikinci derecede sayılabilecek adamlar bilesürgündebulunduklarından,devletişleriiçinbirçokşahsiyetlereihtiyaçvardı.

Reisülküttap vekiliVahitEfendi de dirayetli ve sadakatli olmakla beraberİngiltere barışını iyi bir suretle sonuçlandıralıdan beri kibremüptela olmuş,öteki devlet büyüklerini hafife almaya başlamıştı.Hatta bazı fermanlar için“dünyanıngidişineuygundeğildir.”diyeihtarlardabulunmayacesaretediyorvecahilkâtiplerdenbazılarınıntayınlarınıkesiyor,hazineyikorumakiçinserttedbirleralıyor,yakınanlarıazarlıyordu.Buhâllerpadişahınmizacınauygundüşmediğindenhakkındakiteveccühzayıflıyordu.

Beylikçi İzzet Bey de bilgili, kabiliyetli ve yetişebilecek devletadamlarından idi. Alemdar Paşa zamanında yapılan ittifak senedi, onunkaleminden çıkmış ve bu belgeye “vesikayı yazan” adıyla imza koymuştu.Sultan Mahmut bunca zorluklar içinde saltanatın istiklalini korumaya itina

etmekte olduğundan buna dokunabilecek bir ittifak senedinin altına İzzetBey’inöğünürcesineimzaatmasıpadişahınkırgınlığınasebepolmuştu.

İzzetBey,GalipEfendi’yleberaberRuslarlagörüşmeyememuredildiğinde,padişahın verdiği harcırahı azımsamış ve sövmeye cür’et etmiş olmasıkırgınlığın artmasına sebep olmuştu. Gençliğine bakarak ve yazıdakimaharetine hürmeten padişahın affına uğramışsa da şımarıklığına devametmişti.

Sultan II. Mahmut, Müslümanları gazaya teşvik için “Âyet-i Kerîme vehadis-i şerifler emrince cihadın bütünMüslümanlara farz olduğunu bildirenhatt-ı hümayunlar neşretmişti. Bunlar Bab-ı Âli’ye geldiğinde İzzet Beypervasızca: “Bakalım bu defa şeyh biçiminde ne vaazlar veriliyor.” diyeedepsizcedavranması,hürmetedilmesibütünMüslümanlarafarzolanhilafetmakamıyla alay etmeye cesaret etmesi, hamiyet sahiplerini şaşırtmıştı. Busebeplerle İzzet Bey azledilip idam edildi. Vahit Efendi de Kütahya’yasürüldü.

1810SenesiOlayları

Napolyon’unEvlenmesiAvusturya ve Fransa imparatorlarının istekleri ile kralın kızı Mari Luiz ileNapolyon’un evlenmesi kararlaştırıldı. 11 Mart 1810 tarihinde, Viyana’daNapolyon’la Avrupa’nın en eski hanedanına mensup prenses Mari Luiz’innikâhları kıyıldı.MariLuiz nikâhtan sonrahemenyola çıkıpNisanbaşındaParis’evardı;büyükşenliklerledüğünüyapıldı.Napolyon’unAvrupa’nıneneski hükümdarları, sülalesinden bir prensesle evlenmesi Napolyon’unasilzâdelerarasındakiitibarınıartırmıştı.

SonharplerdeNapolyon,Avusturya’yıyenmiş,Almanya’dakendisinekarşıolanlarıezmişolduğuiçiniktidarıdahadaartmıştı.Avrupahükümdarlarındançoğu,kendisinebaşeğmişti.Krallıktaraftarlarınınçoğukendisineyönelmişti.BuevliliklekurulansıhriyetveParis’tekiAvusturyaelçisiMaternich’ınmahirpolitikası sayesinde Napolyon’un Avusturya’yla olan münasebetleri gündengüneiyileşmekteydi.

İngiltere, denizlere hâkim olması sayesinde Napolyon’un nüfuzu dışındakalmışsa da bir gün onun yakası da Napolyon’un eline geçer diyedüşünülüyordu. Oysa bu kudret Napolyon’un şahsiyle kaimdi. Bir felaketeuğradığızamankurmuşolduğuhükûmetinçökmesi tabiîolacaktı.Onuniçinderindüşünenler,buiktidarınsürekliolabileceğindenşüpheliydiler.

Napolyon, bu evlilikle Avrupa’nın eski hanedanlarını ortadan kaldırmakniyetinde olmadığını göstermişse de Alman kralları ellerinden çıkardıklarıbunca memleketleri unutamıyorlar ve daima fırsat gözetiyorlardı.Avusturyalılarınyarasıdabirevlilikbağıylaşifabulamazdı.Ruslar;Lehistanhakkında teklif ettikleri muahedeyi imzalamadığı için Napolyon’akızıyorlardı. İtalyanlar ise Napolyon, Papa’nın bütün memleketlerini veToskanaDukalığı’nıalmışolduğuiçinçokmüteessirdi.Papalıkmeselesindendolayı bütün Katolikler Napolyon’un can düşmanı idiler. BöyleceNapolyon’undüşmanlarıçoğalmıştı.

Napolyon, Roma şehrini Fransa’nın ikinci başkenti sayarak, Fransızimparatorunun bulunduğu yerde Papa’nın oturmasını istememişti. Papa’yıSadova şehrine nakletti. Bu konuda Fransız papazlarının bir kısmı,Napolyon’udestekliyor,birkısmıdaPapa’yasadakatgösteriyordu.

Mezhep ihtilaflarını kendi başına çözmeye kalkıştı. Bumeyanda Papa’yadanışmaksızın bir takım piskoposlar tayin etti. Napolyon kuvvetinemağrurolarak din işlerinin zorla halledilemeyeceğini düşünemeyip düşmanlarınıneline keskin silahlar vermekteydi. İspanyameselesi ise gittikçe zorlaşmaktave İngiliz-Fransız harbi şiddet bulmaktaydı. Bu zorlukları yenmek içinNapolyon her tarafa büyük ordular yollamaya mecbur olduğundan Fransanüfusçavemalcaağırbiryükaltındaydı.Fransızlarbuhâllerdenusanıpnefretetmeyebaşlamışlardı.

Napolyon nihayet kendi hırs ve tamahı yüzünden, uğradığı buncazorlukların önünü alamayacağını anladı.O zamana kadar kazandığı iktidarıile yetinmeye karar verdi. Fakat cihangirlik hülyasından vazgeçebileceğineinanılamıyordu. Napolyon her şeyden önce İspanyameselesini çözmeye veİngilizleribarışazorlamakiçinkaramuhasarasınıdevamettirmeyemuhtaçtı,hâlbuki işin en güç yeri burası idi. Çünkü İspanyollar, Portekizler milletçeayaklanmış, hürriyetlerini korumak için fedailer gibi çalışıyorlardı. İngilizordusudaonlarayardımetmekteydi.

İngiltere’ninDenizAblukası,Fransa’nınKaraMuhasarası1806yılındaİngilizler,Fransa’nınBrestlimanındanElbeNehri’nekadarolansahilleri ablukaya aldıklarını ilan etmişlerdi. Oysa bir devlet, başka birdevletin birkaç limanını abluka edebilirdi. Ama “Filan yerden filan yerekadar sahiller abluka altına alınmıştır, hiçbir devletin gemileri bu ülkeyeyanaşmasın.”diyeilanetmekdevletlerhukukunaaykırıidi.

Buna karşı Napolyon da yine devletler hukukuna aykırı olarak Avrupa

karasını muhasarasına aldı. Yani Avrupa kıyılarının tamamını İngilizlerekapatmayaAvrupadevletlerinimecburetti.

Hâlbuki Avrupa milletlerinin kendi arasında carî olan ticarî alış verişibirdenbirekesmekvehalkızarurîeşyadanmahrumbırakmakçokeziyetlibirişti.Bukaramuhasarasınakarşıİngilizler,1807yılındaAvrupadenizlerindegezengemilerinhangimilletemensupolursaolsunLondra’yaveyaMalta’yauğrayıp muayyen ücret ödemezlerse düşman gemisi addolunacağını ilanettiler. Napolyon da İngilizlerin ilanına uyan gemilere düşman gemisinazarıylabakacağınıilanetti.

Tarafsız devletlerin biçare gemicileri iki ateş arasında ne yapacaklarınışaşırdılar.BudurumkarşısındaAmerika’dakendigemilerineAvrupasularınıyasak ettiği gibi, İngiliz ve Fransız gemilerinin de Amerika sularındadolaşmalarını yasakladı. Amerikan gemicileri böyle zoraki kaidelerin uzunmüddet yürüyemeyeceğini anlayarak Avrupa ticaretinden el çekmediler veAmerika’yadönmedenAvrupasularındadolaşıroldular.

Rumlar daOsmanlı sancağı altında, gemilerleMalta’dan kahve, şeker veİngiliz mallarını yükleyip Trieste, Venedik, Napoli veMarsilya limanlarınataşımaya başladılar. Bir müddet sonra Amerika’ya giden birkaç Fransızgemisinin orada zapt olunduğu bahanesiyle Avrupa’da dolaşan Amerikangemilerinin zapt olunacağını ilan etti. Rumlar hakkında da şiddetli takibatyapılmasını emretti. Paris elçisi Muhip Efendi yakalanan Rum gemilerihakkındaFransızhariciyesiyledevamlımücadelehâlindeydi.

Napolyon, kara muhasarasının şiddetlenmesini Ruslardan da istedi.Aleksandr buna muvafakat etmedi, çünkü İngiliz mallarının Rusya’yagelmemesi Rus ticareti için zararlı idi. Amerika gemicileri ise İngilizlimanlarındagemilerinidoldurup,Russahillerineyanaşırlar,yerinedemirvezahire yükleyip İngiltere’ye taşırlardı. Aleksandr bunu yasaklasa Rusya’nınticaret kapıları kapanmış olurdu. Şu var ki Devlet-i Aliye’yle harp hâlindeolduğu için Napolyon’u avutmaya mecbur olduğundan Napolyon’a açıktanmuhalefetetmez,işleriidareederdi.

İsveçKralı, limanlarınıİngilizgemilerinekapamayıtaahhütetmişsedebuşart ağır geldiğinden Göteburg limanını açmış, “Tarafsız gemilerle geldi.”bahanesiyle İngilizmallarını alıyordu.Bumallarınbirkısmınıda arabalarlaRusya’ya taşıyarak kaçakçılık yapıyorlardı. Bu sırada İngiltere’de zahirekıtlığı olduğundan tarafsız, hatta düşman gemilerinin zahire getirmesinemüsaade edilmişti. Napolyon bile İngiltere’ye zahire götüren gemilere;Fransa’nınmuhtaçolduğumallarıgetirmekşartıyla,müsaadeetmeyemecburolmuştu.

Napolyon,Avrupa haritasını bozup çiziyordu; kimsede güven kalmamıştı.Avrupa halkı bu işten bezmişti. Her yerde Napolyon’un tahakkümündenkurtulmaçaresiaranıyordu.KaramuhasarasısebebiyleRuslarkendimallarınısatamaz olmuşlardı.HâlbukiAlman ve Fransızmalı ülkesine giriyordu.BuyüzdengündengüneparaazaldığındanRustüccarısızlanıyordu.

Aleksandr,AlmanveFransızmallarındançoğunungetirilmesiniyasaketti.Oysa İngiliz mallarının Amerika gemileri ile girmesi kolaylaşmıştı.Napolyon’la Aleksandr’ın arası bu yüzden açılmıştı. Cenge tutuşmalarıbeklenirdi. Şu var ki Aleksandr Türklerle harp hâlinde bulunduğundanFransa’ylaharbetutuşmakistemiyordu.

Ruslar 1809yılındaTuna’da taarruzageçerekbazı yerleri ele geçirdilersedeBalkanhattınıdelemediler.ÇünküOsmanlıaskerîharpfenninibilmiyorsadaolağanüstübircesaretgösteriyordu.

Fransızlar evvelce Eflak ve Boğdan’ın Rusya’ya terkini telkin ederken,İstanbul’daki maslahatgüzarı Molborg gizlice Bâb-ı Âli’ye RuslarlaFransa’nınbozuştuğunu,RuslarınTunaordusunugeriçekeceklerinibildiriyorve harbe şiddetle devamolunmasını telkin ediyordu.Bâb-ıÂli iseTilzit veErfurt konuşmalarını İngilizlerden öğrenmiş ve Napolyon’a itimatkalmamıştı.

II.Mahmud’uncülûsuhakkındaNapolyon’ayazılmışolanmektubacevapgelmemesi de hakaret sayılıyordu. Bâb-ı Âli bu diplomasi dilini yeniöğrenmişti. İki tarafı idareye çalışıyordu. İngiltere’yle Fransa arasındakiharpte tarafsız kalacağını ilan etmiş, kendi sularında muharip devletlerinvuruşmamalarınıtalepetmişti.

BazıİçOlaylar

CezayirGarpOcağı’ndanDevlet-iAliyeâdetlerineuygunolarakbirgemiileyenipadişahiçinbirçokhediyelergönderilmişti.Başlıcalarışunlardı:Murassaaltın takımıylabir at,Şahvat ince tespih,pırlantayüzük,murassa altın saat,murassaCezayir işi dört tüfek, bir çiftmurassa altın tabanca, altın yatağan,altı sırma saçaklı yatak örtüsü, yirmi ehram, dört aslan postu, dört kaplanpostu,ikipapağan,beşaslan,ikikaplan,dörtceylan,üçdevekuşu.

Bunlaramukabil padişahCezayirOcağı’na şu hediyeleri yollamıştı: Yedibalyemez topu, iki obüs topu, altı kalem borta topu, 3.000 kumbara tanesi,200kantarbarut,200kantarhamdemir,200kantarkendir,200kantarkatran,birfirkateyn,ikigemi.

Bahar yaklaşmış ve harbin zamanı gelmiş olduğu hâlde Serdar-ı Ekremhasta idi. Kendi hekimi tedaviden korkuyordu. Ordunun hekimbaşısı tıpilmindenhabersizvesırfkayırılmaküzerehekimbaşıyapılmışolduğundanveorduda gerekli ilaçlar bulunmadığından Serdar-ı Ekrem’in yolladığı tezkereüzerine iki hekim (Rum taifesinden İtalya’da okumuş Konstantin Kalayira,diğeri Frenk taifesinden tıptaki maharetli ünlü Piçuti) ve ilaç gönderildi.DerhalŞumnu’yagidenhekimlerSerdar-ıEkrem’i iyileştirerekvebol atiyealarakİstanbul’adöndüler.

Orduda lüzumu kadar hekim ve ilaç bulunmaması gerçi büyük eksikti.Lakinordudabugibinoksanlarçoktu.Onlarlauğraşmayavakityoktu.Zahirebilegüçgönderiliyordu.Karadeniz, ticaretgemilerinekapanmışolduğu içinİstanbul’dadakıtlıkvardı.

Fırınların önünde yığılma artmış, aceze güruhu ekmek alamaz olmuşlar,fırınlar ekmeğin gramajını elli dirheme düşürmüşlerdi. Bazı zorbalarfırınlardanfazlaekmekalarakikikatınasatmayabaşladılar.Nihayetekmeyeyeninarhverilerekellidirhemibirparayasatılmayabaşladı.

Devlet-i Aliye bu zorluklarla uğraşırken asla fütur getirmeyip sınırboylarına zahire ve mühimmat gönderiliyor, askerler sınırlara koşuyorlardı.Bu sıralarda Anadolu’nun her yerinden asker toplanıyordu. Lakin yeniçerirezilleri, edepsizliktenvazgeçmeyip ırz ehli kadınlara saldırarakdayanılmazkötülüklerecür’etediyorlardı.BuhusustatahrikleryapanDeliMehmetAğa,Manisa’yasürülmüşveoradaidamedilmiştir.

Böyletehlikelibirdevirde,kaymakamOsmanPaşa’nınzevcesininbirçengikadınla birleşerek geceleri Bab-ı Âli hareminde saz ve nekkare ile âlemyaptığıişitiliyordu.KaymakamPaşaisezevcesinemağlûpolduğundan,çengikadına gelir temin etmişti. Padişah bunu duyunca kendisini Limni’ye,zevcesiniBursa’yasürmüş,çengikadınıdaidamettirmişti.

Bugünlerde, balık pazarında birkaç hamal namuslu bir kadını tutup zorlaodalarınagötürmekisteyince,halkkadınıellerindenalmakistemiş,hamallarsilaha sarılmışlar, halk da sopa ve taşlarla bunlara saldırmıştır. Tüccar veesnafayaklanarak“Bukepazelikne?”diyeferyatederekBab-ıÂli’yevarıp:“Hergünbirkötülükişleniyor,yayeniçeritaifesinizaptveraptaalırsınızyada biz sorgu sualsiz bunları öldürürüz.”demişler ve dükkânlarına silah vecephanetoplamayabaşlamışlardı.

FatihCamii’ndeYapılanİstişareToplantısıBu sırada Rus generali Kaminaki, Serdar-ı Ekrem’e sert bir mektup

göndererek:“Ya şimdi sulh yaparsınız yahut İstanbul’a kadar yürür, oradayaparım.” diyordu. Serdar-ı Ekrem bu mektubu derhal padişaha yolladı.Sultan Mahmut fevkalade müteessir olarak Fatih Camii’nde bir istişareheyetinin toplanmasını emretti. O gün Fatih Camii’nde toplanan istişareheyetindeŞeyhülislâm,KaymakamPaşavedevletbüyüklerihazırlardı.

Reisülküttap, önce Serdar-ı Ekrem’in yazısını, sonra Rus generaliKaminaki’nin mektubunun tercümesini okudu. Rusların soğuk muamelesi,herkese çok ağır geldiyse de dayanacak kuvvet olmadığından, herkesşaşkınlıkiçindekaldı.Camideokunmaküzerekalemealınanhatt-ıhümayunokununca cemaate heyecan geldi.Din ve devlet uğruna son dereceye kadardayanmaküzerekararverildi.

Okunanhatt-ıhümayun:

“Siz ki şeyhülislâm, kaymakam, kazasker, ulema ve devlet ricalim.Ocağımınricaliveihtiyarlarısınız,bilcümleİslâmehliniselamladıktansonra,malûmunuzolakibudefaordu-yıhümayunumdangelenhaberleregöre,dindüşmanları Pazarcık’ı aldıktan sonra, Varna üzerine gelip kale içindebulunan din kardeşlerimizi tazyik etmekte ve Hezargrad üzerinden dalgadalgaOsmanlımemleketlerineuğursuzelleriniuzatmaktadırlar.

Kâfirlerin maksadı, Ordu-yu hümayunumu kuşatmak, bu suretle kalbindesakladığı hıyaneti icra etmek olduğundan ulu atalarımla birlikte İslâmyiğitlerinin fetheyledikleri bunca memleketleri ele geçirmek isterler. İslâmhamiyetivedingayretiolanlarbunanasıltahammüleder?

Uluatalarım,buülkelerifethetmişlersehâsılatınışahıslarınahasretmeyip,aşar ve diğer vergilerini ve ürünlerini gazilere ve vüzeraya inayetbuyurmuşlardır. Buralarda Peygamber Efendimizin mübarek isminizikrettirerek İslâm’ı takviyeye çalışmışlardır. Bu ülkelerde ezan sesini kesipyerineçansesleriniikameettirmekdingayretiolanlaradüşermi?

Bütün gün hakarete uğramaktansa, din yolunda can feda etmek daha âlâdeğilmi?Çocuklarvekadınlarvatanlarındanatılıpsefaletiçindeinlerlerkenbizlernegüneduruyoruz.Allah’aşükür,Rumeli’deyedikralakarşıkoyacakaskerimizvardır.Anadolu’dandadalgadalgaaskergeliyor.Cülûsumdanberiharphazırlığı,lüzumludiğerişlerebakmamavakitbırakmadı.Bundanböyleuyku,rahatvegevşeklikistemem.Elikılıçtutandinkardeşlerimleberaberdinuğruna çalışırım. Cümleye farz-ı ayn olan gaza niyetiyle sefere hazırım.Gölgesinesığındığımızsancak-ışerifhürmetineAllah’ımızyardımcımızdır.

Ulema ve yedi ocağın ricali, Fatih Sultan’ın mukaddes camiinde

toplanmıştır. ‘İstişare eden selamet bulur.’ fetvasınca cümlenizi emin bilipdanışmayamemureyledim.Başbaşaveripherhususmülahazaolunsun.

Harpgereçlerindenolançadır,cephane,topvehepsininbağlıolduğuakçevezahirehususlarıincelenipgereğihuzurumasunulsun.Herkesaklınagelenhayırlı fikirleri söylesin. Şöyle lazımdı diyecek kimse kalmasın. Doğrusöylemeyip hayırlı şeyler gizlenirse, indimde makbul değildir. Hepinizintasvipettiğişeyleribendetasvipeylerim.Vakitkaybetmeyesiniz.

Cenab-ıHakhâlimiziiyiyetebdileylesinveDevlet-iOsmaniye’yimuzafferkılsın.Devletehayırlıolanlarınyüzleriikicihandaakolsun.

NasrünminallahivefethünKarîb.”

Ertesi gün, istişare heyetinin kararı, memleketin her tarafına fermanlarlailanolundu.Bütünmilletbayrakaltınaçağırıldı.Cihadaaskergöndermeyenşehirlerden kadı ve hatiplerin kaldırılacağı bildirildi. SultanMahmut bizzatsefere gideceğinden, bütün devlet erkânı hazırlanmaya başladı. Esnaf vetüccarın harpmalzemesini pahalı satmaması, bir evde iki kişi varsa, birininharbegidipbirininkalmasıistendi.

AnadolubeylerindenHamitPaşa,Cebbarzâde,İbrahimPaşadatopladıklarıaskerle sefere koyuldular. Medrese danişmendlerinden 1.500 genç gönüllüyazılarakorduyakatıldılar.Recebindördüncügünüsaraysahasınapadişahıntuğu dikilerek dualar edildi. Padişahın bizzat sefere gideceği haberi kamuefkârınaheyecangetirdi.Millettebirtaraftanendişevekeder,birtaraftandahırsvehiddetvardı.Karışıkruhhâletiiçindeidi.

Türk askerinin Şumnu’da bir zafer kazandığına dair gelen haber herkeseferahlık getirdi. Rusların talimli askeri, açık ovalarda galip gelirdi. Dağlıkyerlerde ise harp fenni üzerine manevra yapamadığından yiğit Osmanlıaskeriyle pençeleşmezdi. Çok değişik harp safhaları bazen düşmana, bazenOsmanlılaragülüyordu.

Rusçuk’ta Osmanlı askeri muhasara altına alınmıştı. Düşman bu şehre40.000güllevekumbaraatmış,evlerivedükkânlarıyıkmıştı.Osmanlıaskeri,buna rağmen dayanmaktaydı. Fakat zahire tükenmiş, açlık dermanlarıkesmişti. Kumandan Halil Paşa’nın şehit düşmesi üzerine meyus olanOsmanlı askeri Şaban ayının sonunda şartlı olarak Rusçuğu Ruslara teslimetti.

Ruslarböylebirbaşarıkazanıncabarışteklifederlerdi.LakinBâb-ıÂlibirkarışOsmanlı toprağını terke razı olmuyordu. RuslarNiğbolu veRusçuk’u

aldıktan sonra Balkanları geçip Lofça ve Berkofça’ya saldırdılarsa da çokkanlıboğuşmalardansonraçekilmeyemecburoldular.

Evvelce sürgüne gönderilmiş olan Vahit Efendi affolundu. Alemdarvak’asındayananBâb-ıÂlibinasıyerineyenisininyapılmasıiçin1.800keseakçeödenekverildi.Bina,birsenedenöncetamamlandı.

Bu yıl meşhur şair Fazıl Bey öldü. Merhum Sultan Hamit devrindeEnderuna alınarak terbiye olunmuştu. III. Selim devrinde Rodosmütevelliğine tayin olundu. Sonraları Eyüp’te ve Beşiktaş’ta oturdu.VezinnameveHabnameadıylaikimanzumesivardır.

Birhikâye

SüleymanFaikEfendi’ninmecmuasındanbirhikâye:

İstanbul halkı kılık kıyafete çok kapılır. Mesela bir Hint çingenesi yahutAcem kallaşı acayip bir kıyafetle ortaya çıksa akıllı adamları bilekandırabilir.

Babammerhumun maiyetinde Bindallı Mustafa denilen bir serseri vardı.BabamöldüktensonrahizmetçiliğibırakarakbaşınabirÖzbektacıgiymişti.Bir-iki sene böyle gezdikten sonra ortadan kayboldu. On sene sonraSelâhattin adını takınarak ordunun bulunduğu Edirne sahrasına varmış,yanınaonkadardervişalıpsadrazamaçatarak,kendisinemaaşbağlatmıştı.Edirne’ye gittiğimde bir zatla görüşürken bu adam çıkageldi. Gördüm ki

bizim Bindallı Mustafa’dır. Yüzü buruşmuş, sakalı ağarmış, dilini acemtaklidine alıştırmıştı. Beni tanıdı: ‘Aman sezdirme’ diye bir işaret yaptı. EvsahibihemenyerindenkalkıpMustafa’nıneliniöpüpbaşsedireoturttu.Vebirhaylikerametsattıktansonraçıkıpgitti.Birmüddetsonrayanınagittiğimdeobenim elimi öptü. ‘Bune hâldir?’ dedim. ‘Dünya tuzağıdır.’ dedi.Büyüklerinasıl aldattığını, ne kadar mallar aldığını söyledi, şaştım. ‘Bu akşamkaçacağım.’dedi.‘Çünküİstanbul’agidersembenibilençoktur.Oradasırrımaçıklanırvehâlimçokgüçleşir.’dedi.”

ArnavutlukOlaylarıArnavutluk iki kısımdır. Biri Kigalık, biri Toskalık. Toskalar Yunanlılarlakarışmış olduğundan dillerine birçok Yunanca kelime girmiştir. Kigalar daSlavlarla karışmış olduklarından, Kiga ve Toska dilleri birbirindenuzaklaşmıştır. Yalnız Berat ve Elbasan halkının dili ötekiler kadar

bozulmamıştır.

Toskalıkbölgesiüçeayrılır.Birisi asılToskalık, ikincisiLaplık,üçüncüsüÇamlık’tır. Bu üç kısmın dilleri arasında da fark vardır. Tepedelen şehrininsağ tarafı Toskalık, sol tarafı Laplıktır. Kigalıkta İşkodra mutasarrıflarınınnüfuzu geçer. Ali Paşa da Toskalığa tahakküm etmek hevesine düşmüştü.Oysa İbrahim Paşa gibi asilzâde bir vezir meydanda iken, Ali Paşa’nınsivrilmesimümkündeğildi.

OsıradaArnavutluk’tapadişahaüzüntüverenbirolaycereyanetti:YanyaMutasarrıfıTepedelenliAliPaşa,Arnavutluk’unToskalıkkısmınıelegeçiripderebeylik hevesine düştü. Lakin Arnavut asilzâdelerinden AvlonyaMutasarrıfıİbrahimPaşa,bunaengeloluyordu.

Bunun üzerine Ali Paşa, İbrahim Paşa’nın büyük kızını, kendi oğluVeliyüddin Paşa ile evlendirdi. Bu izdivaçtan İsmail Bey doğmuştur kizamanımızın vezirlerinden Tepedelenlizâde diye anılan İsmail Paşa’dır.Bundan başka Ali Paşa, İbrahim Paşa’nın ikinci kızını kendi oğlu MuhtarPaşaileevlendirerekyakınlığıartırdı.

İbrahim Paşa’nın o bölgede bulunuşu, Ali Paşa’nın tahakkümüne mâniolduğundan,AliPaşa,birtakımArnavutlarıkışkırtarakonuBeratKalesi’ndemuhasara ettirmişti. Ali Paşa, güya akrabalık bahanesiyle kalabalık askerlegelip İbrahimPaşa’yıBerat’tanalarakAvlonya’yagetirdi.FakatorahalkınıdagizliceİbrahimPaşaaleyhinetahrikederekonu,Komiçe’yenakledipgözhapsinealmıştı.

Bu durum padişaha arz edildiğinde Sultan Mahmut hiddetlenmiş: “AliPaşa, irade-i hümayunumu hükümsüz bırakıp kendi sözünü geçirmeyeuğraşıyor,benböylesözdinlemem,vezirlerbenimvücudumunparçalarıolupo makamlara velinimetleri sayesinde gelmektedirler. Bunun şükrü padişahemrini dinlemekle ödenir. Benim irademde şeriata, kanuna aykırı bir teklifyokturkikendisineağırgelipserkeşliğemecburola.

İbrahimPaşa’yıyerindenalıpbaşkayeregötürmesindekimaksatfitneyidefetmek değildir. Ali Paşa biriktirdiğimallara ve kalabalıkmaiyetinemağrurolup nefsine mağlûp olmasın. İşte benim iradem budur. Emrimi dinlesin.Bununaksinehareketedersepadişahlarınâdeti veçhilebaşka işlerdenönceonu hallederim.” şeklindeki ferman göndermiştir. Bu husus SultanMahmud’un kalbini kırmıştı. Bu sebeple Ali Paşa’nın vücudunun ortadankaldırılması,müsaitbirzamanabırakılmıştı.

MısırOlayları

Mehmet Ali Paşa Kölemenlerin nüfuz ve satvetini kırmışsa da onlarıbüsbütün ortadan kaldıramadığından bir anlaşmaya varmak lüzumunuduymuştu. Mehmet Ali Paşa’nın isteği Mısır emirlerini Arabistan’a,Vehhabîlerin üzerine göndermekti. Ancak Kölemen Beyi İbrahim Bey,MehmetAliPaşa’yagüvenemediğindenihtilafdevametti.

HünadiAraplarıKölemenlere, Evlad-ıAliArapları hükûmete bağlıydılar.Kölemenler arasında da ihtilaf olduğundan bunların bir kısmı Mehmet AliPaşa’ya itaatekararverdiler.MehmetAliPaşa’yaVehhabîlerle savaşacağınıbildirmek üzere İsa Ağa, Mısır’a geldi. Yapılan divanda İsa Ağa’nınhuzurunda, Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İsmail Bey’e Beylerbeylik hil’atigiydirildi.

BusıradaMehmetAliPaşa,KölemenleriyendiğindenKölemenemirlerininbir kısmı aman eylemiş, bir kısmı Cenuba kaçmıştı. Şaban ayı başındaMehmetAliPaşaMısır’adöndü.ErtesigünüİsaAğa,kendisiylegörüştüvePaşa’nınHicaz’amemuredildiğinedairfermanıteslimetti.

MehmetAliPaşaHicaz’agitmeküzerehazırlığabaşladı.Bu sıradaMısırümerasınıbirkeredaha tuzağadüşürüpKölemenocağınıortadankaldırmakarzusundaydı.BusebepleKölemenBeylerindenMısır’agelenleregüleryüzgösterdi.Buisekesimhaneyegelenkoyunlaraotvermekgibibirmuameleydi.

1811SENESİOLAYLARI

BazıOlaylar

1811 senesinde Paris elçisi Muhip Efendi’den gelen bir yazıda BaşvekilŞampani’ninazlolduğuveyenibaşvekilinMuhipEfendi’yeşunlarısöylediğibildiriliyordu:“İstanbul’dan taze haberler var.Asayiş iyi imiş,Donanma-yıHümayun harekete hazırmış. Ruslar Eflak ve Boğdan’dan vazgeçerekAnadolu tarafındaki yerler kendilerinde kalmak üzere barışa razı olmuşlar.Sultan Mahmut ise kendi topraklarından bir karış yeri Ruslara bırakmayarazı değildir. Tuna’nın sağ ve solunda Rusların 20.000 kadar askeri vardı.Devlet-iAliye’ninşereflibirtarzdaharpettiğiniduyarakçoksevindik.”

AnadoluaskeridalgadalgaRumeli’yegeçmekteydi.Yeniçeriler,padişahtanşüpheleniyorlardı. Taşra askeri İstanbul’da çoğalınca kendilerinin tedipedileceğinden telaş ediyorlardı. Hatta bu sebeple Ağakapısı’na giderekAnadolu askerinin İstanbul’a uğramadanRumeli’ye geçmesini istida ettiler.“Hainolankorkakolur.”

Bu esnada yeniçeri zorbaları türlü şekavete cesaret ediyorlardı. Terbiyeyemüstahakolduklarınıkendilerideinkâredemezlerdi.Ordudakiyeniçerilerdegönderilen paraları gasp ediyorlar, Serdar-ı Ekrem bunları tedibe cesaretedemiyordu.Yeniçeriağasıazledilmişveyerinekolkethüdasıgetirilmişti.

Serdar-ıEkremZiyaPaşa,vezirlerinenyaşlısıvezamanıngidişatınavâkıfbir zattı. Ancak Şânızâde’nin dediği gibi; mal toplamaya haris, süse vegösterişe düşkündü. Bir de Osmanlı zümresinden yetişip ocaktan gelmeolmadığı için yeniçerilere ikram ve iltifatta bulunarak onları yatıştırmayaçalışıyordu. Bu da onları şımartıyordu. Bu sebeple, orduda disiplinikoruyabilecekbirvezirintayiniiradeedilmişti.

Padişahın yakınlarından olup, onunla gizli muhaberesi olan Şehreminiİbrahim Efendi, TopalMustafaAğa’yı sadaret için tavsiye etti. KaymakamPaşaiseDergâh-ıAlikapıcıbaşısıLazAhmetAğa’yımünasipgörüyordu.Buesnada Kapıcılar Kethüdası Mehmet Sait Bey Serdar-ı Ekremden mühr-ihümayunualmaküzereyolaçıkarıldı.ZiyaPaşaDimetoka’yagönderildi.

Ziya Paşa’nın bütün mallarına el kondu. Paşa’nın sarrafı olan Mıgırdıççağırıldı. Paşa’ya ait bir sürü gizli mal meydana çıkarıldı. Ziya Paşa’nınmallarınınçoğuzevcesininelindeydi.BuhanımbirmüddetsonraöldüğündeeşyasıEnderun’anakledilmişvebuaradadabirçokmücevherçıkmıştır.Hattazamanzamanpadişahınvermişolduğumücevherhançerlerdeterekearasındabulunmuştur.

Şânîzâde’ye göre bu hanım evvelce Kandilli hamamına yakınlığıdolayısıyladevletbüyüklerininkadınlarınahizmetederdi.Çokakıllı,tedbirlive iffetli olduğundan devlet büyüklerinden bazılarının hanımlarınındelaletiyle Ziya Paşa’yla evlendirilmişti. Kadında hem şans, hem dirayetolduğundankocasınınikbaliparlamıştır.

Ziya Paşa vezarete kadar yükselmesini onun şansına atfettiğinden hatırınıçoksayardı.Busaygı ile ikisiarasındadurum tersineçevrilmişti.ZiyaPaşadostlarıyla sohbet ederken, “Sizin haremlerinizden korktuğunuz gibi benkarımdan korkmam. Fakat uğurunu denediğim için çok riayete mecburolmuşumdur.”derdi.BöyleceikidefasadrazamolanveMısır’ıfethetmişolanbirveziribukadınmağlûpvezebuneylemişti.

FaikEfendimecmuasındabazıgariprastlantılar:

Şehremini İbrahim Efendi’nin her sözü yapıldığı hâlde, Topal MustafaAğa’nınsadaretegetirilmeteklifininyapılmamasınışöyleanlatır:

Eshab-ı kiramdan kimse Peygamber’in isimlerinden olan Mustafa adını

almazdı.AncakDevlet-iAliye’ninzuhurundansonrabuadalınmayabaşladı.Bu adın başkalarına verilmesi hiçbir suretle caiz olmadığından Mustafaismini taşıyanların zatında uğur olmayacağı denenmiş bir iştir. Hatta Âl-iOsmansülalesindeMustafaadlıdörtpadişahgelmiş,hepsininzamanlarındaihtilaller olmuştu. Bunun gibi,Mustafa isimli sadrazamların ilki olan LocaMustafa Paşa öldürülmüş, Alemdar Mustafa Paşa’ya kadar gelen Mustafaisimlisadrazamlarınzamanlarındabirçokkötüolaylarcereyanetmiştir.

Mustafalarlaalakalıgaripolaylar:Selim III veMustafa IVzamanlarındaMustafaadlıbüyük-küçükbirçokrütbesahiplerigelipgeçmişti.Bumeyandaasi davranışlarından dolayı, Belgrad’dan tardolunan yamakların reisiKöseMustafaBey,BelgradyeniçerileriağasıMustafaAğailebirleşerekBelgrad’agirmişti. Şehir Muhafızı Mustafa Paşa kalede mahsur kaldığından RumeliValisi Mustafa Paşa imdadına memur edilmiştir. Bu sırada Mustafa Paşa,MustafaAğa’yıidamettirerekisyanıbastırmıştır.

Zeamet Nazırlığı Mustafa Rasih Efendi’ye verilmiş, Haseki Mustafa Ağaeşkıya üzerine yollanmıştı. 1211 (1796-1797) senesinde SeyitMustafa Paşaölmüş, Anapa muhafızı Mustafa Paşa azledilmiş, Rumeli eyaleti SinekliMustafaPaşa’yaverilmişti.BuesnadaKaraMustafaveDeliMustafabirçoksergerdelerle dolaşıp civardaki kazalara saldırırlardı. Üzerlerine RumeliValisiMustafaPaşaveBosnaValisiSilahtarMustafaPaşayollanmıştı.

Bonapart Mısır’ı istila ettiğinde, Mustafa Kethüda-yı Hac emiri tayinetmişti.ÜzerinegönderilenKöseMustafaPaşa,Fransızlaraesirolmuştu.Busıralarda Şeyhülislâm Mustafa Efendi, Darphane Nazırı Mustafa İffet Bey,KöseMustafaPaşavefatetmişlerdir.

Belgradeşkıyası,ŞenikliMustafaPaşa’yıidametmişlerdir.EğinliMustafaEfendi Rumeli’ye gönderilmişti. ÇavuşbaşıMustafa Bey ŞehreminiMustafaRefik Efendi Sadaret mektupçusu olmuşlardır. 1218 (1803-180) yılındaMustafaBehçetEfendihekimbaşıoldu.

İstanbul Boğazı’ndaKabakçıMustafa çıkmış,KazancıMustafa ocaklılarıtahrik etmişti. Neticede Sultan Selim tahttan indirilmiş ve Sultan Mustafatahta çıkarılmıştır. Mustafa Reşit Efendi Tersane Emini olmuştur. KazaskerMustafa İzzet Bey, çok seçkin bir zat olup Meşihat makamına getirilmesikararlaştırılmışken Ataullah Efendi daha çabuk davranmış, Mustafa İzzetEfendi’yisürdürmüştür.

Şah Sultan’ın kocası Mustafa Paşa, el altından mühim işlere karışmayabaşlamıştı. Sultan Mustafa’nın yakınları, Cüce Mustafa, Neyzen Mustafa,HafızMustafa idi. lll. Selim’i öldürenlerden birisi de BostancıMustafa idi.

Alemdar Mustafa Paşa sadrazam olduğunda, Mustafa Ağa yeniçeri ağası,MustafaEfendihekimbaşıidiler.

FaikEfendimecmuasındabugibituhafrastgelişleryazılmaktadır.

Meselâ Abbasî halifelerinden Mu’tesim, sekiz ay, sekiz günde doğmuş,sekizinci halife olmuş, hilafette sekiz sene kalmış, sekiz harfli bir mühürkazandırmış, sekiz erkek, sekiz kız çocuğuolmuş, sekiz şehir fethetmiş sekizköşk bina etmiştir. Bunun için kendisine “Sekizli Halife” (Halife-i Mü-semmen)derler.

BahtimahlasıkullananI.SultanAhmet,ondördüncüpadişahtır.14yaşındatahtaçıkmıştır;14senesaltanattakalmıştır.

MüderrisBursalıHaşimEfendi,birkadirgecesiölmüştü.OğluŞamKadısıMahmutEfendidebirkadirgecesiölmüştür.

Sultan III.Mustafa devrinden II. Abdülhamid’e kadar gelen sadrazamlarNaneciMehmetPaşa,MuhsinzâdeMehmetPaşa,İzzetMehmetPaşa,DervişMehmetPaşa,DarendeliMehmetPaşa,YeğenMehmetPaşa’dırkihepsininadıMehmet’tir.

AsayişTedbirleri,Ölümler,TabiîÂfetlerveBazıOlaylarYeniçeriler, bazı sınır boylarında kalmış mahdut sayıda askerden ibaretti.Ordu İstanbul’dan sefere çıktığında güç hâl ile bir miktar yeniçeritoplanabilirdi. Devlet, harplerde âyân ve eşrafın maiyetiyle aylıklı sekbanaskerine muhtaç olur. Bazen da seferberlik ile asker toplardı. Böyleyken,Defter-iHakanî’leregöreDevlet-iAliye;cebeci,yeniçeri, sipahi, zeametvetımarsahipleriisimleriyle300.000askeredevamlıolarakmaaşverirdi.

Yeniçeriler gerek İstanbul’da, gerek ordu içinde türlü gaileler çıkarırlardı.Bu defa İstanbul’dan orduya katılmak üzere tertip edilen on adet yeniçeriortasınınyolluklarıhazırlanmış,harekettarihleriyaklaşmışken,âdetleriüzereyamak tabir edilen bir takım adamları yanlarına toplayıp fukaraya eziyetetmeyebaşladıklarından,İstanbulhalkıferyatetmekteidi.

Güç hâl ile Davutpaşa sahrasına çıkarılan yeniçeriler ve diğer baldırıçıplaklararasındabirvuruşmaolmuştu.Aynı tarihteTavukpazarı’ndadabirçarpışma olmuş, sokaklara barikatlar kurulmuştu. Son seferde yeniçeriler13.000neferlikmaaşaldıklarıhâldeKüçükçekmeceköprüsündengeçildiktensonra yapılan sayımda 1.600 kişi oldukları anlaşılmıştı. Velhasıl yeniçerilerbeytülmaldenkülliyetliparaalırlar,harplerdebirişeyaramazlardı.

“Üsküdarlı Şeyh İbrahim” adında biri “sırr-ı vahdet” diye şeriata ve aklauymazsaçmalarsöyleyerekbirçoklarınıkandırmıştı.Nefesinin tesirliolduğuşayiası üzerine, Enderun ağalarına yanaşmış ve birçok müritler edinmişti.Padişah,birkaçgünsonrakıyafetdeğiştirerekÇamlıca’yagiderkenbuşeyhintekkesininönündebirçokkadınarabaları,kirabeygirleriveEnderunağalarıgörmüştü.Padişahbirçokgailelerleuğraşırken“Böyleuydurmalarazamanıntahammülüyoktur.”diyerekadamınsürgünegönderilmesiniemretti.

Busıradayeniçerieşkıyasınıntedibinedairşöylebirfermançıkarıldı:

SekbanbaşıveYeniçeriAğasıVekiliHacıMehmed’eemir:

“Hilafetmerkeziolan İstanbul’daoturanlarınemniyet ve rahatları,bütünİslâmmemleketlerinin huzur ve refahlarına sebep olduğundan, bazı kendinibilmez Hak Teâlâ’nın emir ve yasaklarından gafil rezil makuleleri Allahkullarınınmallarınıyağmaveırzlarınatecavüzettiklerinden,ogibieşkıyanın‘Allah’a isyan edenleri öldürünüz’ emri üzerine kanları helal ve idamlarışeriata uygun olduğundan bu kere Mısır Çarşısı ve Tahmis önünde hamaltaifesi ve sair rezillerAllah kullarınınmallarını gasp ve sokaklardangeçennamuslu kadınlara tecavüz ve tenhamahallerde tehditle para sızdırma gibiAllah’ın emrine ve benim rızama aykırı ve tahammül olunmaz nice işlerecür’et ettiklerinden, tebaamın rahatı kalmamış olmakla esnaf mümessilleriBâb-ıÂli’yegelipfermançıkarılmasınıniyazetmişlerdi.

Sendebuhusustaesasenniyazdabulunmuşolduğundan,Allah’ınemrivekutsalfetvalarıngereğiniyerinegetirmekhükümdarlıkvazifemdir.

Yeniçeri Ocağı ulu atalarımdan miras kalmış ve Devlet-i Aliye’me birhediyemesabesindeolanYeniçeriOcağıAllah’ınemrineveşeriataveocağınâdâbveerkânınauygunhareketettikçeherkimonlarakötünazarlabakarsaAllah’ınkahrınauğrasın.Amaşeriataveilahîkanuna,âdâbveerkânaaykırıişlere irtikaplara cür’et edenler ocaklı değildir. Ocaklının adını lekeleyenböylerezilleri,ocaktakabuletmezler.

Dinvedevleteaykırıhareketedenlerintedipedildiklerigösterilmelidir.İşbuhatt-ı hümayunumu sadık ocaklılarıma bildir. Şeriata ve kanuna aykırıdavranan rezillerinhakkındangelinmelidir.Allahkullarınınhuzur ve rahatımatluptur.Cenab-ıHakdingayretisahiplerinimutlukılsın,İslâm’ayakışmazhareketlerecür’etedenlerikahharismiylekahreylesin.Senkisekbanbaşısın;gereksengerekötekiocakağaları,subaylarıveneferleriehli ırzilebirlikteolasınız.

Üzerinde kulluk gayreti gösterip tebaamın huzurunu sağlayasın. Rezilliğecesaret eden asillerin tecziyeleri fetvayı şerife gereğince vaciptir. Bundan

böyle ibadullaha zarar verecek, eşkıya görününce hemen üzerlerine varıpkatiyenaman vermeyerek ele geçirilmeleri için esnaf kethüdalarına ve yiğitbaşlaraemirveresin.

Buyüceemrimionlarabildiresin.

Eşkıyayı fetva-yı şerifeye göre yakalayanlar dünyada benim lütuflarıma,âhirettedesevabanailolacaklardır.

Yeniçeri zorbalarından “Osman Çavuş” isimli bir rezil, iskelelere gelenodun ve zahireyi zaptederek istediği fiyata satardı. Nihayet bu serseri, birodabaşı tarafındanboğulmuşvehalkkurtulmuştu.Yinebusıralardameşhureşkiya Üsküdar hamallar kâhyası İbrahim Ağa, türlü zulümlere veedepsizliklere cür’et ettiğinden usulüyle Azapkapısı’na çağırılmış, oradaboğdurulmuştur.

Yeniçeri güruhundan ve Sultan Selim’i öldürenlerden Taşçı Mahmutmeşhur itlerdendi. Galata’da sık sık kavga çıkarır ve Hristiyanları tahrikederdi. Padişahın iradesi üzerine Kaptan Paşa tarafından bir kalyondaöldürülerekkesikbaşısarayagönderildi.

Unkapanıustalarından“ekmekçiİsmail”isimlibirserserizahireniniyisinirüşvetkarşılığısatar,halkaçürükzahiredağıtırdı.Odasekbanbaşıtarafındandenizeatılaraköldürüldü.

Üsküdar’da Balaban iskelesinde denize yakın bekâr odaları öteden berieşkıyanınsığındığıyerdi.Ogünlerdebueşkıyabirkaçnamuslukadınızorlaodalarına götürmek isteyince, Üsküdar ahalisi toplanarak durumu Bâb-ıÂli’ye bildirdiler. Bunun üzerine padişah fermanıyla 200 kadar bekâr odasıyıktırıldı. Bundan iki gün sonra Kalekapısı’nda zorbalık yapan Yetimoğlu,İstanbulzindanındaidamedilmiştir.

BursaKadısı tayinedilenNurullahEfendi,eskidevirdesarayadamlarıylaülfet etmiş ve bazı konuşmaları, dedikoduyu mucip olmuş olduğundan veilmiyemesleğine yakışmayacak hareketlerinden dolayı kendisinimirlivalığaindirenhatt-ıhümayunçıktıveBâb-ıÂli’yedavetedildi.UlemageceliğitâbirolunanÇatalsarığıalındı.Ozamanilmiyetarikatındanbirisiidamedilecekseuhdesineöncemirlivalıktevcihedilir,sonraidamedilirdi.NurullahEfendidebudurumdançokkorkmuşsadaidamedilmemiş,Edirne’yesürülmüştü.

ŞeyhülislâmAtaullahEfendi,ramazandaöldü.Güzel-hisar’dasürgündeidi.BuzatŞeyhülislâmMehmetŞerifEfendi’ninoğludur.GençliğindemüderrisTokatlı Mustafa Efendi’den yüksek ilimler tahsil etmiştir. On iki yaşındamüderris olmuş, bilahare de Galata sonra Edirne Kadısı olmuştu. 1798’deAnadolu Kazaskeri, sonra Rumeli Kazaskeri ve 1806’da şeyhülislâm oldu.Alemdarİstanbul’ageldiğindeKızancıkkasabasınasürüldü.

ArapçaveTürkçe şiirleri vardır. FeyzullahEfendi fetvalarını özetlemiştir.BeyzavîTefsiri’ne,Türkçeolarakzeylyazmayabaşlamışsadabitirememiştir.Hikemiyatarağbetiyoktu.Yalnızşer’îilimlerleuğraşırdı.

Mağrip bilginlerinden Şehit Muhtar da bu yıl öldü. Bu zatın pek çokeserlerivardır.Enmeşhuru,birçokilimlerdenbahsedenEn-Nüzheolupbundaözellikle kozmoğrafyadan bahsedilir, dünyanın yuvarlak olduğunu vedöndüğünüyazar.

Ulemaarasında,odevirde ikimeselekonuşuluyordu:Birikarantina,ötekiarzın yuvarlak oluşu ve hareketi. Ulema arasında bu konularda tartışmalarvardı.Mesela,MalikîmezhebindenolanMehmetMenaî,karantinanınharamolduğuna ve dünyanın düz olduğuna inanıyordu. Hanefî mezhebindenMehmet Bayram ise karantinanın lüzumlu olduğuna ve dünyanın yuvarlakolduğuna inanırdı. Mehmet Bayram naklî ve aklî ilimlerde birçok eserlervermişveSultanOsman’danII.Mahmud’akadarolandevrinbirdetarihiniyazmıştır.

Beyoğlu’ndayangınçıktı.Birçokevyanmaktaykensabahakarşışiddetlibiryağmurbaşladı.Sellerdenköprüleryıkıldı,birçok insanvehayvanboğuldu.Beşiktaşbirdenizhâlinegeldi.Sokaklardanicekadınlarveçocuklarboğuldu.

BuyılRizetaraflarındaşiddetlibirvebazuhuretti.Halkölülerigömmeyeyetişemeyipcenazelerevlerdekaldı.Sağlar,hastalarıbırakıpkaçmışlarsadaonlarındakimisidağlardavebadanveaçlıktanöldü.

Bir kuyruklu yıldız doğdu. Başı batıya doğru kuyruğu doğuya doğruydu.Mızrakboyundadörtköşeışığıvardı.Hergecedoğardı.Üçaykadarhalkonuseyretti.

Avrupa’nınGenelDurumu1811 senesimart ayındaNapolyon’unMariLuiz’den bir oğlu oldu.Hemen

kendisine “Roma Kralı” unvanı verildi. Napolyon’un bir veliahdakavuşmasından Fransızlar memnun oldular. Fakat henüz İspanya meselesibitmeden Avrupa’nın kuzeyinde büyük bir harbin belirtileri halka dehşetsalmaktaydı. Lehistan sınırınaRusların asker göndermesi üzerineNapolyonda hazırlıkları hızlandırıp güz mevsiminde Vistül kıyılarına 300.000 askeryollamak üzere tedbirler alıyordu. Böyle sık sık külliyetli asker yazılmasıçiftçileriperişanediyor,ticarîişlerdebuhranvedarlıkyaratıyordu.

Karamuhasarası dolayısıylaLondramağazaları, şeker, kahve ve pamukladolmuş,ManchesterveBirminghamfabrikalarınındokuduğukumaşlaryığılıpkalmıştı.Mağazasahiplerikiraödeyemeyecekdurumadüşmüştü.

Görülüyorkibuâlemdeinsannetürlüsilahkullanırsakullansın,kendisideziyan görmeksizin başkalarına zarar veremez. Kahve, şeker, çivit gibiAmerikaveHintmallarıAvrupapazarlarındaazaldıkçafiyatlaryükseliyordu.İngiliz mallarının piyasasını ele geçirmek için; Fransız, Hollanda, Belçika,Almanya fabrikaları, sermayelerinin üstünde işlere giriştiler. Sermayeeksikliklerini bono ve poliçe gibi kredi evrakıyla telafiye çalıştılar. Bu dasüreklibirişdeğildi.

Bu arada, Lübek şehrinde büyük bir ticarethanenin iflas etmesi, barutdeposunadüşmüşbirkıvılcımgibi,Avrupa’nınbütünticaretinialtüstetmişti.Binlerce tüccar iflas etti. Birçok fabrika kapandı. İşçiler geçinemez oldu.Avrupa’yı eşi görülmemiş bir musibet kapladı. Napolyon ve müttefikleri,bunabirçarearadılarsadabuhranoderecedeşiddetliidikihiçbirtedbiretkiliolamıyordu.

Papa, Sadova şehrinde hapiste bulunduğu hâlde papazlarla gizlicegörüşüyordu.NapolyonbugizlimuhaberelerielegeçirerekPapa’yıihtilattanmen etti. Din konusu da zorlaşarak düşmanlık yaratmaktaydı. Din işiniistediğigibiçözmeküzerehazirandaKardinalFeş’inbaşkanlığındayüzkadarpiskopostankurulubirkonseyteşkilettiysedebirneticehasılolmadı.BununüzerineNapolyonkonseyazalarındanbirkısmınıhapseattıvedinişinibizzatçözmeyekararverdi.

Busıradaİsveç,muhasarayısıkıtutmuyordu.Prusya,başvekiliHardenbergeliyleesaslııslahatagirişmişti.Prusya,TilzitMuahedesi’nin40.000denfazlaasker bulundurmamak şartına uymuyor, büyük miktarda talimli askeryetiştiriyordu. İşte asrımızda Prusya Devleti’nin askerlikçe üstünlüğü butedbirin sonucudur. Prusya, Fransa’nın tahakkümünden kurtulmak üzere her

türlüfedakârlığıgözealmıştı.

BusıradaAvusturya’nınidaresimeşhurMeternih’inelindeydi.Buzat,çokakıllı ve tedbirli olup, vatanının eski itibarını kazanmasına çalışıyordu.MeternihFransa’ylamüttefikkalabilmekiçinTriyesteveyaLehistan’danbirülkeninkendisineverilmesiniistiyordu.

Fransa’yla muharebeye mecbur olacağını anlayan Ruslar, Eflak’tanvazgeçip, Basarabya ve Boğdan kendisine verilmek ve Sırbistan’a istiklalverilmekşartıylabarışaistekliolduğunuBâb-ıÂli’yebildirdiysedeBâb-ıÂlibu teklifi kesin olarak ret etti. ÇünküRuslarınTuna’daki askerini çekmeyemecburkalacağıanlaşılmıştı.

Napolyon bu sırada Devlet-i Aliye’yi harpte devama teşvik ediyordu.Devlet-i Aliye ise Napolyon’a güvenemiyordu. Hiçbir devlet için harbegirişmek istemiyordu. Avrupalılardan öğrendiği diplomasi diliyle her tarafıidareye çalışıyordu. Düşmanlarına aldanır gibi görünerek onlarıaldatmaktaydı. Velhasıl Devlet-i Aliye vükelası aldana aldana aldatmayıöğrenmişlerdi.OsıradaPariselçisiMuhipEfendibudiplomasioyunlarındaroloynuyordu.

Paris’te imparator sarayında vuku bulan bir olay Fransız -Rus harbininyakın olduğunu gösteriyordu. Bu saray ziyafetinde Napolyon, Rus elçisiKorekin’e:

“Varşovataraflarındaniçinaskertopluyorsunuz?Birgizlidüşüncenizvar.Diyormuşsunuz ki Devlet-i Aliye’yle barış yapamadığımızın sebebiNapolyon’dur.Oysasebepsizsiniz.Barışisteseniz,askeriniziçoğaltıpTuna’yıgeçmezdiniz. Zannıma göre Lehistan’ı zaptetmek istiyorsunuz. Amaedemeyeceksiniz. Fransa size Lehistan’dan bir karış vermez. OrdularınızMogart meydanına gelmedikçe Lehistan’ı alamazsınız. Aramızdaki ihtilaflımeseleler çözülmezse Almanya içinde bulunan askerime 120.000 kişi dahakatarak üzerinize varırım.”deyince Rus elçisi telaşlanarak: “İmparatorumsizinledostkalmakistervesizimparatorumunkalbindeolansırravâkıfsınız.”cevabınıvermişti.

Ertesi günü Nemçe elçisi, Muhip Efendi’ye bu konuşmayı hikâye etti.Harbin bu sene başlamayacağını ilave etti. Muhip Efendi, durumu hemenBâb-ı Âli’ye bildirdi, bu günlerde Muhip Efendi’nin İstanbul’a dönmesigerektiğindenvedaiçinFransızBaşvekili’neziyaretegittiğinde,Başvekil:

“RusçukharbindeDevlet-iAliye’ninkazandığızaferepeksevindik.BizdeAvrupa’daki askerimizi çoğaltarak icabında Tirol ve Bavyera yoluyla Rushududunadoğruhareketehazırlanıyoruz.GerçibumaksatlayüzmilyonfrankharcadıksadadostumuzolanDevlet-iAliye’ye faydalıolduğundanbupara,güzel yere harcanmıştır. Devlet-i Aliye de gayret edip bir şerefli barış eldeetsin.”dediğindeMuhipEfendi:

“İngilizlerin 200 kadar ticaret gemisinin Rus limanlarına girdiğini haberaldık”demişti.MuhipEfendi, “Asılmaksat İngilizlerlebarıştır.Bunevakitolacak?” deyince Başvekil: “İngilizlerin Rusya’dan ümidi kesilince elbettebarışamecburolur.Bizimdeaskerimizpekçoktur.Buhaberleridevletinizegötürün”dedi.

Başvekilin maksadı, Muhip Efendi’yi kandırıp Devlet-i Aliye’yi Fransızittifakına almaktı.Muhip Efendi ise bunca seneler Paris’te öyle kalleşliklerdinlemişti ki böyle laflara kulak asmazdı. Napolyon’un Rus İmparatoruylaittifakından sonra Paris’teki Fransız memurlarından gördüğü hakaretleriunutamazdı.

Muhip Efendi, Paris’ten ayrılmak üzereyken maslahatgüzar tayin olunanGalipEfendi ağır hastaydı. Şayet ölürse tercümanınmaslahatgüzara vekaletetmesini bildiren bir mektup verdi. Muhip Efendi Marsilya’dan denizeaçıldığındaşiddetlibirfırtınazuhurettiğindendönmeyemecburoldu.Birkaçgün sonra kethüdasını deniz yoluyla İstanbul’a gönderdi. Kendisi karadanEdirneyoluylaİstanbul’adöndü.

ONUNCUKISIM

1811SENESİOLAYLARIDEVAMI

RuslarlaBarışHazırlıklarıYapılmasıRusyaileuzunmüddettirsürenharpikitarafiçinbüyükkayıplardoğurduğuhâlde,Rusların istedikleri, kabul edilemeyecek kadar ağır olduğundan barışimkânıgörülemiyordu.

RuslarAnadolu’daFaşNehri’ndenhudutkesilerek,Anapa’dan,Kemhal’ekadar bütün Çerkez, Abaza ve Gürcü memleketlerini, Rumeli tarafındaBesarabya’yı, Eflak veBoğdan’ı istiyor ve Sırplara bağımsızlık verilmesinişartkoşuyordu.Devlet-iAliyeisehiçbirşeyvermeden,barışyapmakistiyor,Ruslarınbutekliflerinibahiskonusubileyapmakistemiyordu.

Gürcüler aslında Devlet-i Aliye tebaası idi. Hatta Kutayis ve Bağdatcıkilçeleri halkı İslâmiyeti kabul ettiklerinden oralara hâkim ve subaygönderiliyordu.1182seferindeTiflisHanı,Rusya’yabağlandığındaGürcülerisyan ederek Kutayis ve Bağdatcık kasabalarını almışlardı. Gerçi Kaynarcaantlaşmasında Gürcistan’da statüko muhafaza edilmişse de Kutayis veBağdatcık halkı iskân edilemediklerinden iş hâli üzere kalmıştı. Ruslar isebütünGürcistan’ıellerinealmakemelindeydi.

Rumelicihetinegelince,Eflak,Boğdan’ınhazineyebüyükvaridatödediğicihetleburalarınRuslaraterkiSultanMahmutgibigençveyiğitbirpadişahaçokağırgeliyordu.Bundanbaşka,buralarterkedilirseRuslarTunaNehri’nede ortak olacaklardı. Sırpların bağımsızlığını tanımak ise kötü bir örnekolacaktı.

Budurumdabarış yapılabilmesi için bir tarafın kesin bir zafer kazanmasıgerekiyordu. Hâlbuki Napolyon’la Aleksandr arasındaki gerginlik gündengüneartıyordu.İkitarafbirbirlerinekarşıaskersevketmişti.BirharpçıkarsaPrusya ve Avusturya, Napolyon’la beraber olmaya mecburdular. AmaNapolyon’ungözünüşanhırsıöylesinebürümüştükikimseninöğüdünekulakasmadı.

Yeni sadrazam Lâz Ahmet Paşa 1811 senesinde Tuna kıyısında Ruslarıyenmiş ve Rusçuk’u kurtarmıştı. Aleksandr bu yenilgi üzerine barışisteyemezdi. Sonradan Eflak’ta Rus kumandanı Kotozof’un bir galibiyetkazanması, Rusların barış istemesine yol açtı. Ruslar bu defa Anadolucihetinden küçük bir bölgeyle yetinmek ve Besarabya’dan ve Boğdan’dan

birer parça arazi almak veDevlet-iAliye’den yirmimilyon kuruş tazminatistemekleyetindi.

Devlet-i Aliye, ordu-yu hümayunun perişanlığını hesaba katarak barışacevazverenbirfetvaçıkardı.Rusçuk’takiyeniçeriler:“Bizimyoldaşlarımızıkarşıdabıraktınız,bunlarıkurtarınız.”diyeferyatediyorlardı.BununüzerineSerdar-ı Ekrem,General Kotozof’la birmütareke yaptı. BarışmüzakereleriiçinKethüdaGalipEfendi,ordukadısıSelimEfendi,yeniçeriefendisiHamitEfendigönderildi.

Bu murahhasalar 1811 senesi Şevvalinin on dördüncü günü YergöğükasabasındaRuslarlamüzakereyebaşladılar.Rusmurahhasları,BesarabyaveBoğdan’ınRusya’dakalmasını,Eflak’leBoğdanarasındaötedenberimuteberolanhududuveTuna’daHızırilyasBoğazı’nısınırolarak teklifettiler.OysadahaönceyapılangörüşmelerdeSiyretNehrihudutolarakdüşünülmüştü.

Ertesi gün Rus murahhasları lütfedercesine Siyret’i hudut olarak kabulettiler.BunakarşıTuna’dahududunHızırilyasBoğazı’ndangeçmesini teklifettiler. Neticede Tuna’nın akıntısı hudut olarak kabul edildi ve iki boğazınortasındaSeneBoğazı’nınsınırolmasıüzerindeanlaşıldı.

Bu sırada havalar soğuduğundan çadırda görüşme kabil olmayacağındanRuslar Yergöğü çarşısında bir oda tahsis ettiler. Bu odada yapılanmüzakerelerdeRuslarıniadeedeceğikalelerinteslimşekliüzerindeduruldu.Ruslar Eflak ve Boğdan imtiyazlarının genişletilmesini ve beylerininseçimininbirnizamnameyebağlanmasınıistediler.Osmanlımurahhaslarıeskiimtiyazlarayenilerineklenemeyeceğinibildirdiler.

Ruslar imtiyazların genişletilmesi hususunda birkaç celse daha ayakdirettiler. Fakat Osmanlılar da dayattı. Rus murahhasları Eflak’ta Devlet-iAliye’ye verilecek zahirelerden arta kalanmiktarın serbestçe satılabilmesiniilerisürdüler.OysaodevirdeDevlet-iAliye’detekelusulücari idi.Çiftçilerürünlerinidilediklerinevedilediklerifiyatlasatamazlardı.İstanbul’unKapantüccarlarınasatmayamecburdular.Ekmekfiyatlarındadanarhvardı.

Bunlar sadece İstanbul halkına ucuz ekmek yedirmek için bulunmuşçarelerdi.Gerçi, tekel usulü pek yolsuz bir şeydi.YalnızEflak’te değil, heryerdenkaldırılması vacipti.Alış verişin serbest olması servet vemamuriyetdoğururdu. Ne çare ki bu usulün birden bire kaldırılması İstanbul halkınısıkıntıyadüşürecekti.Fakatbukonudadabiranlaşmayavarılamadı.

Bugünlerde İstanbul’un resmî talimatı geldi. Bu talimatta deniliyordu ki:Siyret Nehri hudut olduğu takdirde Hotin, Bender, Akkerman, Kili, İsmailkaleleriRuslardakalacaktı.RuslarTunaağızlarınasahipolacaklardı.VerilentalimattaKiliveİsmailkalelerininDevlet-iAliye’dekalmasıPrutNehri’ndendenizekadarçizilecekbirhattınhudutolmasıemrediliyordu.

Rusmurahhaslarıbuyenidirektifeçoküzüldüler.ÇünküRuslar içinTunaNehri’nin ağızlarına sahip olmak pek önemli idi. Rus murahhasıPetersburg’dandirektifistemeyekararverdi.GelendirektifteİmparatorSiyretNehri’nin hudut olmasını, Sırpların tatmin edilmesini istiyordu. O günküoturumbuyüzdenkesildi.

Birinci murahhas Galip Efendi’nin eline geçen gizli muhaberelerindenanlaşıldığına göre, Rus generali, Devlet-i Aliye’den bir nişan almakemelindeydi. Devlet-i Aliye’nin ecnebîlere nişan vermesi evvelce de vâkiolmuştu.Fakat şimdi “Rusgeneralinenişanverilse, İngiliz veFransızlar daister”denilerek,buhususunsükûtlageçiştirilmesiGalipEfendi’yebildirildi.

OsmanlıDevleti’nin teklif ettiği hududu kabul ettirmek içinGalipEfendiRus generaline 2.000 kese akçe vaat etmişti. General bunu terviç yolluhükûmetinebirinhayollamışsadaPetersburg’dantersbircevapgeldiğindenişyarıdakalmıştı.

1812SENESİOLAYLARI

Devlet-iAliyeileRusyaArasındaYapılanBükreşAntlaşması

Ruslarla barış görüşmelerinin sarpa sarması üzerine Mart ayında Serdar-ıEkrem’in ordusuna Anadolu’dan yarısı piyade, yarısı süvari 64.000 askertoplandı.Napolyon’undaRusyaaleyhinesavaşhazırlıklarıartıyordu.BütünbunlarabakıncaRuslarınbarış tekliflerinihafifletmesibeklenebilirdi.Ancak“hazırolcengeeğersulh-usalâhistersen”kavlinceordunungüçlendirilmesigerekiyordu.

Rusların tekliflerini dayaması üzerine savaş veya barıştan birine kararverilmesi için bir danışma meclisi toplanması emrolundu. Şeyhülislâmkonağında üç gün toplantı yapıldı. Bu toplantıda Rus teklifleri ve butekliflerinkabulühâlindenelerkaybedeceğimizgörüşüldü.Fakatüçgünbirşeyekararverilemedi.

Bunun üzerine padişah danışma meclisine bir hatt-ı hümayun gönderdi.Bundadeniliyorduki:

“Ruslarınteklifleriniöğrendiniz;bununsonukerihveşeniolacaktır.Gece

gündüz türlü hakarete uğrayacağız. Eğer bu hakaretleri göze alacaksınızsulha karar verin. Şu şartla ki mecliste bulunanlar, bu iş şunun bununyüzünden oldu, diye mühürleriyle taahhüt etsinler. Eğer barış olunmazsa,harp vasıtaları şeriata uygun bir şekilde temin edilsin. Durup bakmakla işbitmez. İslâm askerini esir vermeye razı olmam. Velhasıl kimsedençekinmeyin,herkesdoğrubildiğinisöylesin.Vakitgeçirilmesin.”

Kaymakam Paşa bu hatt-ı hümayunu Mecliste okudu ve kesin mütalâaistedi. Harp uzun sürdüğü için “Tekrar başlasın.” demeye kimsenin dilivarmıyordu.

Fransızmaslahatgüzarı, yakındaNapolyon’un Rusya’ya hücum edeceğiniveDevlet-iAliye’ninçokşeykazanacağınıbildirerekharbeteşvikediyordu.Napolyon’ahiçbirsuretlegüvenilemezdi.LakinRuslarınağırtekliflerikabulolunarakbarışyapılırvesonradaRus-Fransızharbibaşlarsa,barışıyapanlarhücuma maruz kalacaklardı. Onun için kimse düşüncesini serbestçesöyleyemezdi.

Meclistebazıları:“Harpüçşeyleolur:Akçe,zahire,asker.Seraskereacele100.000 kese akçe göndermek gerekir. Tuna kıyısına elli bin de askeryollarsak Ruslar tekliflerini hafifletir.” dediler. Konuşmalar uzadı, nihayet“Barış yaparsak, öteki devletler de bize tahakküm etmeye kalkarlar.” diyesulhureddettiler.

Bazılarıda:“Devletimizdegörünüştekuvvetyoksadaİslâmtopluluğunda,malcavebedencekuvvetvardır.Hemenbütünehli İslâm’ın ittifakıylaharbegirelim.”dediler.

Sonraparameselesigörüşüldü.“Mukataasahipleribirersenelikgelirlerinimühimmat için versinler.” noktasında fikirler birleşti.Oysa hazinece eshamsatılarak bir iç istikraz yapmak mümkünken mukataalar hakkında öyle birkarar alındığı takdirde halkın padişah beratına güveni kalmayacaktı. Elhasılharbe devama karar verildi. “Devlet-i Aliye’de para yoksa da ümmetiMuhammet de vardır.” dendi. Fetva emini efendi: “Beytülmal zaruretedüşersehalkınmalınıalıpsarfedebilir.”diyefetvaverdi.

Rus-FransızmünasebetlerininbüsbütüngerginleşmesidolayısıylaOsmanlıharbiRusya için zararlı birhâloldu.ÇünküRuslarTuna’da100.000kişilikbirkuvvettutmayamecburdular.BukuvvetNapolyon’akarşıkullanılabilirdi.

O vakit dünyanın birinci süvarisi olanOsmanlılar, Napolyon’un hazırladığıdehşetli bir ordunun sağ kanadında yer alarak Rusya’nın düz ovalarında atoynatacaklardı.

RuskumandanıÇiçekof, sadeceBesarabyakıtasıyla yetinmeküzere barışteklif edecek, bu da olmazsa İstanbul’a kadar yürüyecekti. Kısacası Ruslar,Osmanlıileolansavaşıkısasüredebitirmekistiyorlardı.

Bükreş’teRusbirincimurahhasıİtalenski’ninevindeonbeşincidefaolmaküzereTürkveRusmurahhaslarıtoplandılar.Çokçetinmüzakerelerdensonra1812senesimayısının16’ncıgünüBükreş’te16maddelikbirbarışantlaşmasıimzalandı

Bükreş’teDevlet-iAliyeileRusyaArasındaYapılanAntlaşmanınmetni:

Ben ki; şehirlerin en şereflisi cümle âlemin kıblesi, bütün gönüllerinmihrabı olanMekke-iMükerreme,Medine-iMünevvere veKudüs-i şerifinhâdimve hâkimi, devletlerin özlemi olan üç şehir, yani İstanbul, Edirne veBursailecennetebenzeyenŞam,asrıngözdesiMısır,bütünArabistan,Afrika,Berka,Hırvan,Halep,Irak,ArapveAcemBasra,Rakka,Musul,Şehr-iZor,Diyarbakır, Dülkadiri’ye, Erzurum, Sivas, Adana, Karaman, Van, Habeş,Tunus,Trablus,Kıbrıs,Rodos,Girit,Mora,Akdeniz,Karadeniz veCezayirsahilleri,Anadolu,RumeliveözellikleSelamşehriBağdat,Rum,Türk,Tatar,Çerkeş, Abazha, Gürcistan, Kabartay, Kıbçak dolayları, bütün Bosna, cihatşehri Belgrad, Sırbistan, bütün kaleleri ve şehirleri, Arnavutluk, Eflak veBoğdanveanmaya lüzumolmayandahanicekalelerinveşehirlerinadaletlipadişahı,sultanoğlusultan,hakanoğluhakan,SultanAhmettorunuveSultanHamitoğluSultanMahmutHanile,

Hristiyan emirlerinin iftiharı veHristiyan büyüklerininmuhtarı,Hristiyantayfası işlerinin âmiri, haşmet ve vekâr sahibi ve Rusya devletlerinin vetamamıyla Rusya’nın ve ona bağlı nice ülkelerin hükümdarı, padişahı veimparatoru,haşmetlürütbetlüdostumuz(Allahakıbetinihayretsin)arasında;evvelce mevcut dostluk, bazı sebeplerle bozulmuş ve bir müddetten berizuhur eden ihtilal ve cenk, kan akıtılmasına sebep ve Allah kullarınıngüveninin bozulmasına amil olduğundan, kavganın durması, kulların veşehirlerin huzur ve sükûnu için, harbin ve kıtalin izalesiyle yeniden barışyapılmasıherikimizinarzusuolup,ikitarafınhükümdarlarıncatayinedilmiş

olansalâhiyetlidelegelerarasında,aşağıdayazılıanlaşmakararlaştırılmıştır:

Madde 1— İki devlet arasında sürüp gelen ihtilaflar, bu antlaşma iledenizde ve karada ortadan kaldırılıp, iki devlet arasında ebediyete kadarbarış ve dostluk mukarrer olacaktır. İki devlet harbe sebep olabilecek,ihtilafları önlemek için hususi itinagöstereceklerdir.Buantlaşmada yazılanbütün maddeleri tatbik edecekler ve bu maddelere aykırı açık ve gizli birhareketyapmamayadikkatedeceklerdir

Madde2—İkidevletarasındaperçinlenendostlukicabı,buharbekatılmışolanların cümlesine af ile muamele edilecek, bu yüzden hiçbir ferde cezaverilmeyecek, herkes kadim yurduna döndüğünde kanunların himayesindeolacak,malvemülkünesahipolacaktır.

Madde3—İkidevletarasındaevvelceakdedilmişolanantlaşmalardabuantlaşmayladeğiştirilenmaddelerdışındakalanlarıtatbikidevamedecektir.

Madde 4— Prut Nehri’nin Boğdan’a girdiği yerden Tuna’ya döküldüğüyere kadar ve oradan Tuna’nın sağ sahilinden denize kadar olan sınır ikidevletinsınırıolup,buboğazikidevletarasındaortakolacaktır.Tuna’nınKiliBoğazı’nakadarsolsahiliRusDevleti’nintasarrufundaolacak,gayrımeskûnolanküçükadalarikidevlettarafındanzaptedilmeyecek,buadalardabinaveistihkâm yapılmayacaktır. Yalnız odun kesmek ve avlanmak için gidilecektir.Prut’un sol yakasında bulunan kale, kasaba ve köyleri Devlet-i Aliye, RusDevleti’ne terk eder. Tuna sınırlarında iki devletin tüccar gemileriişleyecektir.

Madde5—RusyaPrutNehri’ninsağyakasındaolanBoğdanarazisiEflak,Kara Eflaki bütün kaleleriyle kasaba ve köyleriyle Devlet-i Aliye’ye teslimedecektir. Devlet-i Aliye’ce Eflak ve Boğdan’a verilmiş olan imtiyazlaryürürlükteolacaktır.Halktaneskihesaplarveharpvergileriistenmeyecektir.Halkikisenevergidenmuafolacaktır.

Madde6—Anadolusemtindevebaşkayerlerdeolaneskihudutlardevamedecektir.RusDevletiharpesnasındabuhudutlariçindezaptettiğikaleleriveköyleriDevlet-iAliye’yeiadeedecektir.

Madde 7— Rus Devleti’ne bırakılmış olan yerlerin halkından isteyenleraileleriyle Devlet-i Aliye topraklarına göçebilirler. Mallarını dilediklerinesatarak bedelini nakledeceklerdir. Bu tasfiye için 18 ay mühlet verilecektir.Osmanlı ülkelerinde bulunan Hristiyanlar da aynı şartlarla Rusya’yageçebileceklerdir.

Madde8—SırpmilletiötedenberiDevlet-iAliye’nincizyeödeyentebaası

olup,haklarındaDevlet-iAliye’yeyakışırşefkatgösterileceğiaşikârisedebumuharebelere onların müdahalesine binaen bu hareketlerinden ötürü bircezaya maruz kalmayacaklar, suçları unutulacak. O topraklarda yapılmışolan istihkâmlara lüzum kalmadığından bunlar yıkılacak. Bütün kaleler vepalangalarbütünteçhizatlarıylaDevlet-iAliye’ninelindeolacaktır.OralardakullanılacakaskerinSırplılarazulmetmemesi için tedbirleralınacak.SırplarAkdeniz adalarında oturan Hristiyan tebaanın sahip olduğu haklara sahipolacaklar;onlargibiiçişlerinikendileriidareedecekvergilerinalınmaşekliDevlet-iAliye’yleSırpmilletiarasındatanzimedilecek.

Madde 9 — İki devlet elinde bulunan kadın ve erkek esirlerden kendiisteğiyle İslâmiyeti kabul edenler veya Rusya’da Hristiyanlığa geçenlerdenmaadasıbedelsizolarakserbestbırakılacak.

Madde 10— Harp dolayısıyla iki devlet tebaasının neticelenmemiş olandavaları, haküzereneticelendirilecek vedevlettenolanalacakları tamamenvesüratleödenecek.

Madde11—AntlaşmanıntasdiknamelerimübadeleedildiktensonraRusyaDevlet-i Aliye topraklarında olan askerini ve sularındaki donanmasını geriçekecektir. Üç ay zarfında, geri verilecek kale ve şehirlerin iadesitamamlanacak.

Madde12—YaşAntlaşması’nınyedincimaddesindeyazılıolduğuşekildeCezayir,Tunus,TrabluskorsanlarınınRusDevleti tebaasınave tüccarlarınaverdiklerihasarlarıntazminihususundakararlaşanesaslarıntatbikineönemverilecek; Rus Devleti de Osmanlı tüccarlarına aynı suretle muameleedecektir.

Madde13—Devlet-iAliyeRusya’ylaİranarasındaçıkabilecekihtilaflardaİslâmlıkbağıgereğiyleiyiniyetliarabulucuolacak.

Madde14—Muahedeimzalanıncakaravedenizdekikumandanlaraderhalemirverilecek.Buaradazaptedilmişaraziolursageriverilecek.

Madde15—Bumuahedeninmübadelesiimzatarihindensonraongünde,mümkünsedahaçabukicraedilecek.

Madde16—BuebedîantlaşmaÂl-iOsmanPadişahı veRus İmparatorutaraflarındausulüveçhilekendihatveimzalarıylatasdikveteyitolunacaktır.

İstanbul’agelenmetin,şeyhülislâmkonağındatoplanandanışmameclisindeokundu ve kabul edildi. Bu antlaşmanın Devlet-i Aliye için zararlı ikimaddesi vardı.Birisi,Rusya’nınBesarabya’yı ele geçirerekTuna kıyılarınaayak basması, ikincisi Sırbistan’ın, velev ki bir dereceye kadar olsun

serbestlikkazanmasıdır.Nitekimazsonra,Morahalkıdabuörneğebakarakbağımsızlıkdavasınadüştüler.

Şânîzâde,bubarışıtenkitederek:“Fransız-Rusharbibaşlamaküzereikenböylebirbarışyapmakhatalıidi.”deramaFransız-Rusharbibaşlamamıştıve dünya politikası pek kaypaktı. Her gün yeni bir ittifak bağlanıyor veyaçözülüyordu.

Napolyon’adagüvenolmazdı.“Mazarratıdefetmek,menfaat teminindenönce gelir.” Ayrıca “Zarar ihtimali zarardır ama fayda ihtimali faydadeğildir.” Sonra, İngilizler bütün dünyayı Napolyon aleyhine kaldırmayaçalışırken Devlet-i Aliye’nin Napolyon’la ittifakı İngilizlerin Devlet-iAliye’yidenizden tazyiketmesineyolaçardı.Onun içinŞânîzâde’nin itirazıhaksız görünür.Yalnız şurası tartışılabilir:Bükreş antlaşmasının tasdiknamemübadelesiikiaygecikmişti.BuaralıktadaFransa,Rusya’yaharpaçmıştı.

Devlet-iAliyebundan faydalanarakantlaşmayıacaba reddedemezmi idi?Ama bu işin de neticesi meçhuldü. Çünkü bu takdirde Rusların süratleİstanbul’a yürümesi beklenebilirdi. Ruslar da antlaşma şartlarını yerinegetirmeyebaşlamışlardı.Bucümleden,esirolanCebbarzâdeCelâlettinPaşaserbestbırakılmışveSivasValiliği’negönderilmişti.

Devlet, harpten kurtulunca iç işlerini düzeltmeye koyulmuştu. Rusya’ylaticaret başlamıştı. Bu sırada İngiltere’nin yeni elçisi Rober Liston, Prusyamaslahatgüzarı Bozoviç İstanbul’a gelmişlerdi. Bir hafta sonra daNapolyon’un bir muahede yapmak üzere gönderdiği General Anderos’i degelmişti.Fakatitibargörmemişti.

Bazıları derler ki: O devrede Devlet-i Aliye, Rusya’yla ittifak edip deNapolyon’un yıkılışından sonra Avrupa devletleri konseyine girseydi dahakârlıçıkardı.Amabudaisabetlideğildir.RuslarınTunakumandanıÇiçekof,Devlet-iAliye’yle ittifakedip İliryave İtalyaüzerinehücumu teklifetmişti.Ama bu takdirde Rus ordusu Devlet-i Aliye topraklarından geçecek veSırbistan’ı hareket üssü hâline getirecekti. Onun için Devlet-i Aliye bunukabuletmedi.

VelhasılodevirdeDevlet-iAliyeiçinensalimyoltarafsızlıktı.ŞuvarkibuyolRusların işineyaradı.Hatta rivayetedilirkiAleksandrböyledarvakitteBükreş antlaşmasını kabul etmiş olan Devlet-i Aliye’ye daima teşekküredermiş.Fransaiseteşekküredeceğiyerde,hatırkırıcıhareketleregirişmişti.Osmanlılar dostluk kıymetini bilir, vefalı, dürüst bir millet olduklarındanvefasızadamlardannefretederler.İngilizlereolansamimîsevgileridebundanilerigelir.

İran,kendimuvafakatialınmadanDevlet-iAliye’ninRuslarlaanlaşmasınagücenmişti.Acabahakkıvarmıidi?1811senesindeYasincizâdeAbdülvehapEfendi elçi olarak İran’a gönderilmiş ve Feth Ali şaha name-i hümayunuteslim etmiştir. Bu namede İslâm birliği dolayısıyla din düşmanımız olanMoskof’larınİrantarafındadaezilmeleriisteniyordu.

ElçimizKars sınırındakiDevlet-iAliyememurlarına yardım temin etmekve Baban paşalarına alaka göstermemeyi teklif etmişti. İranlılar da Babanpaşalarını İran’ınmuvafakatiyle seçilmesini veBağdat valilerinin İran’a iyidavranmalarınıistiyordukibudadevletlerhukukunavedostluğaaykırıidi.

Fransa-RusyaSavaşınınSebepleriveSonuçlarNapolyon,kazandığıbirçokharplerdensonrabozgunauğramasınasebepolanbirharbeteşebbüsetmesigaripişlerdendir.AcabaNapolyonkazarabirhatayamı düştü, kibir ve gururu dolayısıylamı bu fikirlere saplandı, genel politikdurummuonuböylebirçıkmazaitti?Bunlarıincelemektarihingörevidir.

Bu muharebe tek sebepten ileri gelmeyip birçok sebeplerin bir arayagelmesinden doğmuştur. Bu sebeplerin kısa bir tahlilini yapmak faydalıolacaktır.Şöyleki:

Fransa karalı XVI. Lui, 1793 yılında öldürülmüş; ihtilal ve cumhuriyetfikirlerihertarafayayılmayabaşlamıştı.Buyayılmayıönlemekiçin,Devlet-iAliye,İsviçreveDanimarka’nındışındabütünAvrupadevletleriittifakettiler.Müttefikler başlangıçta galip geldilerse de sonraları araları açıldı. Belçika,Fransaelinegeçti.FelemenklerFransa’ylaittifakamecburoldu.

Fransaİhtilâli’ninenbüyükdüşmanıPrusyaKralıiken,Avusturya’yaolanhasedindendolayı,onakarşıüstünolmakiçinmüttefiklerdenayrılarak1795yılında;RenNehri’nitabiîhudutsayaraknehrinsolyakasınıFransızlaraterkederek,Fransa’ylatekbaşınabarışyaptı.

1796 de Fransa, Devlet-i Aliye’yle bir savunma ittifakı yaptı. Bu suretleAvusturya meydanda yalnız kaldı. Bu sayede Napolyon, İtalya’daAvusturya’yı yendi, sonra da Venedik’e yönelerek bu cumhuriyeti ortadankaldırdı.

KampoFormiyo’daAvusturyaveFransaarasındayapılananlaşmaileRenNehri’nin sol yakası Fransa’ya bırakıldı. Kuzey İtalya, ayrı bir cumhuriyetoldu.Venedik’leDalmaçyaAvusturya’yaverildi:ArnavutlukkıyılarınıFransaaldı. Bu sırada Prusya Kralı öldüğünden yerine geçen III. Vilhem tarafsızkalmaklaberaber,Avusturya’nınzayıflamasınamemnunoluyordu.

FransızlarRumeli’ndeelegeçirdikleri topraklardacumhuriyetkurulmasınıteşvik ediyorlardı.Devlet-iAliyebuyüzdenFransa’danürkmeyebaşlamıştıki;Bonapart,birkorsandonanmasıylaMısır’ıelegeçirdi.

Papa’nın cismanî hükûmetini kaldırarak yerine bir cumhuriyet kurdu.İsviçre de cumhuriyet oldu. Bütün bunlardan sonra İngiltere, Rusya,Avusturya,Napoli veDevlet-iAliye, Fransa aleyhine ikinci defa olarak birittifakkurdular.

Bu münasebetle Rusların Karadeniz donanması İstanbul’a gelip Osmanlıdonanmasıyla birlikte Akdeniz’e çıkarak, Yunan adalarını zaptettiler.Arnavutluk tarafında da Türk ordusu Fransızları yendiğinden Bonice,Preveze, Parga ve Poternito bölgeleri Devlet-i Aliye eline geçti. Yunanadalarının Devlet-i Aliye himayesinde ve Rusya’nın kefaletinde bircumhuriyet hâline getirilmesi için Devlet-i Aliye’yle Rusya arasında birantlaşmayapıldı.

Bu esnada Bonapart, Akka’da perişan olup Mısır’a döndü ve hemenMısır’dan savuşupFransa’yagitti.BirinciKonsülunvanıyla cumhurbaşkanıoldu.Almanyaveİtalya’daFransızlarmağlûpedildi.

Rusordusu, İsviçre’deFransızlarayenildi.BununüzerineRus imparatoruittifaktansoğuyarakBonapart’ayöneldi.İttifakınbusuretlebozulmasıüzerineFransızlar gayrete gelerek hücuma geçtiler ve Marengo’da Avusturyalılarıyendiler. 1801’de yapılan Lunevil Antlaşması’nda Avusturya Lombardia’yıFransa’yaterkettiveburalarİtalyacumhuriyetiisminialdı.İtalyanmebuslarıbucumhuriyetinbaşkanlığınaBonapart’ıseçtiler.

İngiltere’yle Fransa arasında 1802’deAmien’de barış yapıldı.ArkasındanDevlet-iAliyedeFransailebarışyaptı.Böylecegenelbirsükûnkurulmuşken1803’deFransa’ylaİngilterearasındatekrarharpbaşladı.İngilizler,Osmanlıordusuyla birlikte Mısır’ı Fransızlardan alınca Amien barışını yaptıklarınapişmanoldular.RusyadatekrarFransa’ylamünasebetlerinikesti.

Napolyon,bağımsızhükümdarolmakistediğindenkralunvanınıkendisineaz gördü. 1805’de senato kararıyla imparator oldu. İmparator unvanınıdünyaya kabul ettirmek için; rütbe hevesinde olanlara rütbe, tamahkârolanlara para vaat etmiş ve Amerika’daki Luvizan bölgesini Amerikalılarasatarak parayı taç ve tahtı için harcamaya başlamıştı. 1805 yılında İtalyaCumhuriyeti’nikrallığaçevirerekİtalyaKralıunvanınıdaaldı.

Fransızların cumhuriyet davasıyla ortaya çıkıp cihanı velveleye

vermişlerken kan dökerek kurdukları cumhuriyeti birden bire imparatorluğaçevirmeleri herkesi şaşırttı. Avrupa’nın siyasî dengeleri bozuldu. Bununüzerine İngiltere, Rusya, Avusturya ve İsveç bozulan dengeyi kurmak için,“üçüncübirleşme”adıylaittifakyaptılar.Prusyayinetarafsızkaldı.

Bu arada Napolyon, Österliç’te Rus ve Avusturya ordularını yenerek budevletlerle yeniden barış yaptı. Mısır olayından beri Devleti-i Aliye’ninNapolyon’a güveni kalmadığından Rusya’yla bir ittifak yaptığı günNapolyon’unbuzaferiduyuldu.Osmanlıvükelasıhayretedüştü.

Bu sırada Trafalgar’da İngilizler, Fransız donanmasını perişan ettiler.İngilteredenizdemutlakşekildehâkimoldu.NapolyondaAvrupa’nınmutlakhâkimi oldu ve kimseden çekinmez oldu. Kardeşlerinden Jozef’i Napoli,Lui’yi Hollanda kralı yaptı. Batı Almanya devletlerini Fransa himayesindebirleştirdi.“Almanyaİmparatoru”unvanıilgaedildi.

Napolyon, İngilizlerle denizlerde başa çıkamayacağını anlayarak, bir karamuhasarasıkurmayakararverdi.Devlet-iAliye’yideittifakaalmakistiyorsada Fransa’ya güvenilmediğinden Osmanlı Devleti tarafsız kalmayı tercihediyordu; bu da zordu. Çünkü Ruslar ara sıra İstanbul’dan Korfo’ya askergeçiriyorlardı.Buisetarafsızlığaaykırıidi.Devlet-iAliye’ninbirazFransa’yateveccüh etmesinden dolayıRuslar ansızınHotin veBender kalelerini istilaettiler.Devlet-i-AliyeRusya’yaharpaçtıveNapolyon’laittifakyapmaküzeregörüşmelerebaşladı.

Napolyon,Ruslarlaharbegirişerek,Osmanlılardanzaptedilenkaleler,geriverilmesi şartıyla barış yapacağını bildirdi. Bunun üzerine Devlet-i Aliye,VahitEfendi’yiLehistan’da bulunanNapolyon nezdine gönderdi.Napolyonise bunuDevlet-i Aliye benim elimdedir diye Rusya’ya baskı yapmak içinkullandı.1807deAleksandr’labuluştuğuzamaniseOsmanlımemleketlerinipaylaşmayıteklifetti.

Napolyon, İspanya’da da büyük zorluklarla karşılaşmıştı. Bunun sebebimutaassıpİspanyolpapazlarıydı.Papa’yıokşamaklazımkenonaherişizorlayaptırmak istemesi yüzünden Papa, Avusturya ve İngiltere’yle ittifak edipNapolyon’u aforoz etti. Bu hâl İspanyolları bir kat daha heyecanlandırdı.İspanyagailelerini fırsatbilenAvusturya,Fransaüzerineaskersevketti.BuharpteNapolyonAvusturyalılarıyenerekViyana’yakadargirdi.

Almanlar gizli cemiyetler kurarak Avrupa’yı Napolyon’un şerrinden

kurtarmanınçaresiniarıyorlardı.FransızlarbileNapolyon’untahakkümündenbizardı. Bu sırada, Osmanlı Rus harbi de yeniden başladı. Tilzit barışındaNapolyon,Devlet-iAliye’yiEflakveBoğdan’ınterkineteşvikederkenşimdiRusya’yahiçbirşeyverilmemesinitelkinediyordu.

Napolyon zaferlerle öyle mağrur olmuştu ki kendisini insanlığın üstündetutuyorveimkânsızşeylerecesaretediyordu.MeselaosıradaFransa’dazuhureden kıtlığa karşı yedek ambarlarda bulunan devlet zahirelerini Parispiyasasına sürdü. Sonra tüccarın elinde bulunan zahirelere tepeden inmefiyatlarlaelkoydu.Ticaretidezorlayürütebileceğinekaniidi.Oysaticarettezorlamasökmezdi.Bunubilemeyecekkadargafletedüşmüştü.

Napolyon, Rusya üzerine ordu gönderirken Rusya’da piyasaya sürülmeküzere Rus kâğıt parası bastırmıştı. Böyle bir sahtekârlık ağır bir suç ikenNapolyon dünya mahkemelerinden korkmadığı gibi ilahî mahkemeden deçekinmemişti.

Napolyon,9MayıstaParis’tençıkarakDresdenşehrinevardı.AlmanhalkıvatanlarınıncelladıolanNapolyon’adişbilediklerihâlde,çaresizhüsnükabulgösteriyorlardı. Napolyon, İsveç ve Devlet-i Aliye’yi ittifakına alarakRusya’yı arkadan vurmayı planlıyordu. Tam bu sırada Devlet-i Aliye,Bükreş’teRuslarlaantlaşmaimzalamışlardı.FakatbuhâlNapolyon’dangizlitutulmuştu. Onun için İstanbul’a gelen Fransız elçisine karşı ihtiyatlıdavranılıyordu.

Napolyon,Moskovaüzerineyürümeyekararverdi.Kotozofkurduğuharpmeclisinde,Moskova’nınmuhafazaedilemeyeceğinekararverildi.MoskovaValisi Rostopşin Ruslar nazarında muhterem sayılan bir şehrin harpsizdüşmana bırakılmasına razı olamadı. Kimseye danışmaksızın Moskovaşehrini bir kül yığını hâline getirmeyi planladı. Halkı şehirden çıkardı.Hapishanelerden mahkûmları çıkararak, Fransızlar gelince şehri ateşevermeleriniemretti.Bütünyangıntulumbalarınıdaşehirdenuzaklaştırdı.

14 Eylül günü, süslü elbiseler giymiş Fransız ordusu, her şeyi bol bolbulmak ümidiyleMoskova şehrine girdiler. Şehir boşaltılmıştı. Bu tenhalıkFransızlaradehşetverdi.Napolyon isemeşhurçarsarayıKremlin’eyerleşti.Rusların barış isteyeceği zannındaydı. Hâlbuki ertesi gün şehirde büyükyangınlar zuhur etti. Söndürme aletleri bulunmadığından yangındurdurulamadı.Fransızlar evleregiripyağmayakoyuldular.Artıkordudadadisiplin bozulmuştu. Yangın dört gün sürdü. Hassa askerinin gayretiyle

Kremlinsarayıkurtarılmıştı.

Ruslar, Fransızları oyalayıp soğukların bastırmasını bekliyorlardı.Napolyon, Rusların bu hilesini anlayamadı. Hemen geriye dönmesigerekirken, Moskova’da vakit geçirdi. Bu sırada Aleksandr Petersburg’daharp hazırlığıyla meşgul iken asla sulha yanaşmak istemediği hâldeNapolyon’uoyalamak için talimatverdi.Kotozof,Fransızlarıngerihatlarınıkesmeküzerekıtalarsevketmeyebaşladı.

Fransızlar kış mevsiminde Moskova’da barınamayacakları belli ikençekilmeyi gururlarına yediremediler. Hâlbuki kış hem şiddetliydi, hem deerken gelmişti. Ekim ayının 13’ünde sular donmaya başladı. NapolyonMareşal Mortiye’yi 10.000 askerle Moskova’da bırakıp kendisi 100.000askerledönüşyolunututtu.

Fransız ordusununmalzemelerini, toplarını, silahlarını çekmek için lazımolduğu gibi, yağma edilen eşyayı taşımak için de sayısız araba yolaçıkarılmıştı. Fransız ve İtalyan aileleri, tiyatro oyuncuları ve birçok fahişeordunun arkasından gelmekteydi. Fransız ordusu yaylaya giden göçebeaşiretlere benziyordu. Atlar yemsizlikten zayıf düşmüş, yollarda kalmıştı.Kazaklarınhücumlarıdabirçokyaralılarınölümünesebepoluyordu.

Bu hâl Rusların işine geldi. Kotozof Napolyon’un arkasından yetişti.Ruslaviç bölgesinde çok kanlı birmuharebe oldu.Borodino önünde 50.000ölü toplanmıştı.Vahşî kuşlar bu bölgeye toplanmış vemanzara korkunç birhâl almıştı. Kozotov, süvarisiyle Fransızları izliyordu. Kar da şiddetiniartırıyordu.Isıeksiyirmidörtdereceyevarmıştı.Fransızlaraçbi-ilaçkarvebuzüstündenyuvarlanıpgidiyorlardı.KotozofaskerinesıcakelbisedağıtıyorveMoskova’nınyakıldığınıanlatarakRuslarınöfkesinikamçılıyordu.

Fransız hayvanlarının nalları sağlam olmadığından hayvanlar düşüyor,arabalarvetoplaryoldakalıyordu.Binlerceinsanvehayvanölüsübirikmişti.Napolyon’unelinde160.000askerden24.000’ikalmıştı.Onlardasubaylarınaitaat etmiyorlardı. Brezina Köprüsü büyük zayiatla geçilebildi. NapolyonperişanordusunubırakarakbirarabayaatlayıpgörülmemişbirsüratleParis’edöndü.BuharpteFransızlarınuğradığıfelaketkalemletarifolunamaz.

Napolyon’un Moskova’da verdiği büyük meydan muharebesi dillere

destandı amabaşına gelen felaketlerin de sebebiydi.Bu felaketlerin devamıolarak bir sene sonra Leipzig’te ve bir buçuk sene sonra da Vaterlo’daNapolyon kesin hezimete uğramış, tahtını kaybetmiş ve bu yüzdenAvrupa’nındurumudeğişmiş;bütünbunlarDevlet-iAliye’ninpolitikasınıdaetkilemiştir.

BazıİçOlaylar

Şeyhülislâm Ömer Hulusi Efendi çok yaşlanmıştı. Sert yaratılışlı idi. Yaşıilerledikçehiddetideartmışolduğundanevdeoturmayaiknaedildi.Nihayetbu 1812 yılında azledilerek yerine Dürrîzâde Abdullah Efendi getirildi.İstanbul Kadısı Reşit Efendi bulunduğu mansıplarda büyüklerle problemçıkardığındanGelibolu’yasürüldü.

SadrazamLazAhmet Paşa pek gözlü, işin sonunu düşünmez bir adamdı.Harpte işe yarar düşüncesiyle sadarete getirilmişti. Hâlbuki cephede bazımühendislerkendisineharp fenniningerekleriniarzettikçe,“Bunlarısizdenmiöğreneceğim.” diye azarlıyordu.Bu sebeptenbirçokaskerinölümüneveesirdüşmesinesebepolmuştu.NihayetazledilerekyerineSofyaseraskeriolanHurşitPaşagetirildi.

Kaymakam Şakir Ahmet Paşa azlolunarak yerine Divan-ı Hümayunhocalarından Rüştü Efendi vezirlik rütbesiyle getirildi. Anlatıldığına göre;Şakir Paşa Sultan Mahmud’un teveccühünü kazanmıştı. Bu ise bazılarınınişine elvermediğinden yerine söz geçirebilecekleri yumuşak bir adamıgetirmekistemişlervebunamuvaffakolmuşlardı.

RüştüPaşaErzurumbilginlerindenSeyitAliEfendi’ninoğludur.OnsekizyaşınagirdiğindenseyahateçıkarakHalep’evarmış,Halep’tevalitarafındanbazı hizmetlerde kullanılmış sonra Ferruh Ali Paşa’nın divan kâtipliğindebulunduğusıradahocalıkrütbesialmıştı.Mısır’agönderilenordununmenzilemanetinde bulundu. Daha sonra, yeniçeri efendisi, başmusahip ve nişancıoldu.

RivayetegöreRüştüEfendiÜsküdar’da,NuhKuyusu’ndaKöprülüKonağıdenen konakta hayli müddet mazul olarak züğürtlük içinde vakitgeçiriyormuş. Hatta bayram ziyareti yapacak bir kat elbisesi olmadığından,içini dışına çevirtmek üzere eski çakşırını terziye göndermiş, sabahleyin

Mabeyn-i hümayundan bir ağa gelip silahtar ağanın davet ettiğini habervermiş.

Rüştü Efendi, acele çakşırını terziden getirtip giymiş, lakin bu davete birmana veremediğinden ağayla beraber evinden çıkıp dalgın dalgın iskeleyeindiğindeüççiftMabeyinkayığınıgörüncemerakıartmış.Sarayavardığındane olacak diye düşünüp dururken, silahtar ağa yanına gelmiş, kendisini başsediregeçirmiş,efendininşaşkınlığıbüsbütünartmış.Azsonradasilahtarağadelaleti ile padişah huzuruna çıkarılmış ve kendisine vezaret rütbesiylesadaretkaymakamlığıtevcihedilmiş.ŞakirPaşa’nınbütünyetkilerikendisineverilmiş,odakendincedevletişlerinidüzenekoymayabaşlamış.

Manisa’da sürgün bulunan eski Sadrazam İzzet Mehmet Paşa, ramazanbaşındavefatetti.Çokparasıçıktı.Ozamanınusulügereği,parasınadevletçeel konmuş; hazineye hayli menfaat sağlanmıştır. İzzet Paşa, Safranbolu’dadoğmuştur. Kaptan-ı derya Hacı Mustafa Paşa’nın akrabası olduğundanİstanbul’a gelerek kitabet tahsiline başlamıştır. Sonra Baltacı Ocağı’naverilmiş,sonrasırasıyladarphaneemiri,şehreminiolmuş,dahasonravezaretrütbesi verilerek Alanya Sancağı’na, Diyarbakır Valiliği’ne, daha sonraBender Kalesi Muhafızlığı’na, Mısır Valiliği’ne ve Anadolu Valiliği’negetirildiktensonrasadrazamolmuştur.

Eski Şeyhülislâm Samanîzâde Ömer Hulusi Efendi, bu sene içinde vefatetmiştir. Bu zat İstanbul Kadısı Hasan Efendi’nin oğludur. Gençliğindetahsilde bulunarakMehmet Esat Efendi’den rüûs almıştı. Sonra usul üzeremedresedenmedreseyenakledilmiş;herbirisindeöğretimeitinaetmiş,İzmirkadısı olmuştur. Fevkalade namuskârlığı ve dürüstlüğü sayesinde Mısırmollası olmuş, burada da ulemanın şanına yakışır hareket etmiştir. Sonrasırasıyla; Mekke Kadısı, İstanbul Kadısı, Anadolu Kazaskeri, RumeliKazaskerioldu.1800’deşeyhülislâmlığıgetirildi.

Buvazifedeykenhemadalet icraetti,hemde ilmî rütbelerinverilmesiönplanaalındı.SonraazledilerekBeylerbeyi’ndeyalısınaçekildi.Fakat1810’detekrar şeyhülislâm oldu. 1812 senesinde vazifesinden tekrar alındı. Onunbunun adamı olmaları sayesinde rütbe arayan ehliyetsizler, onun adaletterazisinden korkarlardı. Görevden alınmasına, şaşmaz adaletindenkurtuldukları için sevindiler.Kısa zamanhasta yattıktan sonra vefat etti. 87seneyaşadı.

Divan-ıHümayun tercümanıDimitraşkob,Ruscasusuolarakbilinirdi. III.SelimaleyhindekihareketlerikışkırtmışveRuslarabuyoldahizmetetmişti.Bükreş’teki barış görüşmelerinde davranışları bu zannı perçinlemişti.

Vücudununortadankalkması kararlaştırılmıştı,münasipvakit gözetiliyordu.Ruslarlagörüşmelerbitincemünasipvakitgelmişti.Sadrazamagizlicehatt-ıhümayun gönderildi. Sadrazam çadırına çağırıldı. Kavaslar kılıç üşürüpvücudunukaldırdılar.

Ecnebîsikkesiylealışverişyasakedildi;kiminelindeecnebîsikkesivarsadarphanedepadişahsikkesiyledeğiştirmesiemrolundu.Şânîzâdederki:“Bunevi ecnebî parasını külliyetli olarak bulunduran sarraflar ve tüccarlarsikkelerisakladılar.Sadeceelindebir-ikiriyalveyadinarbulunanfukaralarzararauğramışoldu.”

Zilhiccenin17’ncigünüordununEdirne’yegeldiğiduyuldu.Bununüzerineharp durumu alameti olarak sarayda, şeyhülislâm konağında, kazaskerlerkonağındadikilmiştuğlarkaldırılarakyerlerinekondu.

VebanınÇıkmasıveYayılması1812senesininbaşındaİzmirlimanınagelenyabancıgemilerdenvebasalgınıbulaştı. İzmir’den İstanbul’agelenbir ticaretgemisindevebadanbirkaçkişiölmüş,gemicilerdenbazılarıdahastalanmıştı.

VebabugemicilerdenGalataveKurtuluş semtlerine sirayeti etti.Hastalıkİstanbul yakasına da geçti. Pek çok adam öldü. Fakat bazı kimselerbaşkalarıylatemasıkeserekevlerineçekilipkorunmayaçalıştılar.

Bu veba salgınını anlatan Şânîzâde diyor ki: “Birbiriyle temas eden veharekethâlindebulunanşahıslardanazçokbulaşmamışkimsekalmamışkentedbirli bir tarzda korunmaya riayet eden dikkatli şahısların hiçbirisinehastalıkbulaşmadı.BendeevhalkımdanerkekvekadınnüfusumlaberaberAllah’aşükürbuhastalığabulaşmadık.Şukadarkicahillerinvebazıbilgisizakranıntenkidinemaruzkalarakteessürduyduk.”

Fakihlervehâkimlerdenhiçbirkimsevebanınötekibulaşıkhastalıklargibisirayet ettiğine şüphe etmemişlerdir. Din bilginleri: “Allah’ın izniylebulaşıcıdır.” demişlerdir. Ki gerçek de budur. Özellikle yüz sene öncesinekadar bu bulaşıcı hastalık defalarca yabancı memleketleri harab etmişti.Eskiden İslâm elindeyken bu bulaşıcı hastalığa yakalanan Kırım, Özi gibimemleketler koruma tedbirleri sayesinde bundan kurtulmuş, hele aşıbulunduktansonraaşılamaileoralardaçiçekhastalığıdaönlenmiştir.

Bu hastalıklar hakkında hekimlerin görüş ve tedbirleri eserlerimden tıbbaait olan ve padişah iradesiyle basılan kitabımda yazılıdır. Kaldı ki vebadançekinmenincaizolduğu,hattavacipolduğu,YavuzSultanSelim’in tarihçisi

veHeşt-i Behişt adlı kitabı yazan ve daha birçok Arapça ve Farsça kitapbırakmışolan,İdris-iTebrizîmerhumun,yaşadığızamandazuhuredenvebasalgını esnasında, Hac dönüşünde Konya ve Şam uleması ile bu konudakitartışmalarınıanlatantaassuptanuzakkitabındayazılıdır.

O salgında, korunma tedbirlerine riayet olunmamış ve veba İstanbul’damüthiş bir surette hükmünü icraya başlamıştı. Bab-ı Âli’den İstanbulkapılarınagizliceyazıcılargönderilmişvekalekapılarındançıkarılanölüleriyakmaları emrolunmuştur. Şehir içindeki cami, mescit ve türbe yanındakimezarlara gömülenlerden gayrı İstanbul kapılarından çıkan cenazeler,ramazan ortasında günde 1.500 -2.000 raddesinde olupGalata, Üsküdar veBoğaziçi’yle beraber bu rakam 3.000’i geçiyordu. Ramazan bayramınınyaklaşmasıyla halkın birbirine teması arttığından hastalık Şevval ortasınadoğruartaraksadeceİstanbulyakasındagünde3.000cenazeçıkmayabaşladı.

Şânîzâde der ki: “Vebanın zuhuru fesat ve zinanın artması yüzündenolduğundan eşkıya yığınağı olan bekâr odalarının yıkılması ve sefihtoplantıların dağıtılması bazı takva sahipleri tarafından tavsiye edildi.Kaymakam Paşa, yanına mimar ağayı, bir miktar ocaklı askerî ve birçokameleyi alarak Bahçekapı’ya gelipMelekGirmez Sokağı’nda ve kayıkhaneüzerindekiodalarınhepsinibirkaçsaatteyıktırdı.

KaptanPaşadaGalataveKasımpaşataraflarındakikalyoncuvekalafatçırezillerine sığınak olan yerleri yıktırdı. Bu hanlarda bulunan kârgirodalardan rezilleri ve fahişeleri boşaltarak odaları mühürledi. Yıkılanyerlerde vebadan yeni ölmüş bazı kimselerin ve birkaç kadının da cesetleriçıktı.”

Bu meyanda ve “Melek Girmez” diye anılan bekâr odaları Bahçekapıdışında yeniçerilerin 31’inci ortasının yeri ve birçok şakilerin fesat ocağıolduğundan, “Melek Giremez” adı verilmişti. Bu odaların yıkılmasınamabeyince hayli önem verilmiş olduğundanKaymakamRüştü Paşa bunlarıkolaylıkla yıktırdı ve yerlerine Hidayet Camii’ni yaptırdı. Bu sebepten deRüştüPaşa,halkarasındahayırlaanılır.

Veba hükmünü icraya devam etmiş, nihayet ekim ayının başında kışyaklaştığından biraz hafiflemiş ve ölü sayısı günde 500’e inmişti. Aralıkayının 16’ncı günü gecesi kar yağmış ve ertesi günü pek şiddetli bir soğukolmuştur.Busayedehastalıkhafiflemiştir.

Şânîzâdehâzik bir hekimvemuhakkik bir âlimolduğundandahao vakitkorunma usullerini ve aşıyı sözlü ve yazılı olarak tavsiye etmiş ve bundadinen bir mahzur olmadığını ispat etmişti. O asırda kendisiyle aynı fikirde

olanbazıfaziletli insanlardavardı.Lakinbazıtaassuperbabıböylebulaşıcıhastalıklardan korunmaya sapıklık nazariyle bakılıyordu. Bu sebeple halkınçoğu korunmayı şeriata aykırı zannederek kimisi de itirazdan çekinerekkorunmausullerineriayetetmezlerdi.

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa işbu 1812 senesinde Mısırda karantinausulünü kurmuş olduğu hâlde İstanbul’da karantina ve aşı tatbikatı birçokseneler daha icra olunmamıştır. Karantina usulünü koyması Mehmet AliPaşa’yıbirçoktenkitlerehedefkılmışsadabuesnadaArabistan’dakazandığızafertenkitleritesirsizbırakmıştır.

1813SENESİOLAYLARI

MısırOlaylarıTosunPaşakomutasında,VehhabîlerüzerineyürüyenMısırordusubozgunauğramıştı. Bunun sebebi, Tosun Paşa’nın çocuk denecek yaşta olması veemirlerinin yürümemesindendi. 1812 yılındaMısır’a döndüler.MehmetAliPaşaonlara iltifat etmedi.Onlarda suçubirbirlerineyüklüyorlardı.Bununlaberaber Tosun Paşa koruması için Hicaz’a Silahtar Salih Ağa’nınkumandasındabirkıtagönderdi.

Mehmet Ali Paşa, Mısır’da müstebit ve bağımsız bir hükûmet kurmakfikrindeydi. Asırlardan beri Mısır’da kökleşmiş olan Kölemenleri ortadankaldırmıştı. Yanında Hasan Paşa ve Abidin Bey gibi emirler ve onlarınmaiyetindeki Arnavutlar vardı. Arnavutlar komite gayreti güden ve daimareislerininpeşindengidenbir taifedir.Yalnız, bunlarMısır’da zenginolmuşveyerlihâlinegelmişlerdi.

Mehmet Ali Paşa, Arnavutları ayartmak üzere paralar dağıttı. Bununüzerine Arnavutlar Mehmet Ali Paşa’ya taraf olanların maiyetine girmeyebaşladılar.BusayedeferahlayanMehmetAliPaşa,Şabanayının20’incigünüHicaz’aordugönderdi.Ramazanın24’ündeMehmetAliPaşakıtalarıMekkeŞerifinindeyardımıylaAkabeveCidde’yielegeçirdi.

TosunPaşa,Vehhabîlerekarşıbaşarıeldeetti,Medine’yeyaklaştı.NihayetMedine’nin zaptedildiği haberi geldi. Medine Kalesi’nin anahtarı Mısır’agönderildi. Mehmet Ali Paşa da bu anahtarı Anahtar Ağası Latif Ağa’ylaİstanbul’a gönderdi. Vehhabîlerin yenilmesi ve Medine’nin fethi haberleriİstanbul’a ulaştı. Bu fethin şükranı olarak ilmiyeye mensup birçok zevatapayelerverildi.

Mısır mollası olan Mustafa Behçet Efendi, Enderun ricaline kendisini

sevdirmiş olduğundan bu fetih haberi üzerine Medine-i Münevveremevleviyesipayesiihsanedildi.

Müderris Hoca Ali Bahar Efendi, cebirin bazı meselelerine, hendese veyüzölçümü meselelerine dair yazdığı eser şeyhülislâm eliyle padişahasunuldu. Kendisine Hâmise derecesi ve zengin bir arpalık ve 1.000 kuruşharçlık ihsanedildi.LakinbiçareBaharEfendi az sonraölerekbütünbütünmaişetgailesindenkurtuldu.

Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın gönderdiğiMedine-i Münevvere anahtarı,muharremin 26’ncı günü İstanbul’a ulaştı. Ertesi Cuma günü anahtarınkarşılanması için büyük bir alay tertip edildi. Şeyhülislâm, Kaymakam veKaptanpaşalarKazaskerlervedevletbüyükleriEyüptürbesinegidipsalâtveselamileanahtarıkarşıladılar.Anahtarıdarüssaadeağasıaldı.Merasimalayıoradanhareketetti.Hürmetleanahtarsarayagetirildi;Halifeyeteslimedildi.

LâtifAğa ilemaiyetine hil’atler, çelenkler, sehimler ve kese kese altınlarverildiği gibi Lâtif Ağa’ya beylerbeyilik rütbesi verildi. Böyle şerefli biralaydabulunmakiftiharvesilesiisedekışarastgelmesidolayısıyladünyanınfırınıhükmündeolanAfrika’dangelenlerçoküşümüşlerdi.

Lâtif ağa, Ârif Bey tarafından Mehmet Ali Paşa’ya hediye edilmiş birköleydi. Bu köle Paşa’nın teveccühünü kazanarak anahtar ağası olmuştu.Medine’ninanahtarını İstanbul’agötürüncekendisinepekçok iltifatedilmişveBeylerbeyirütbesiverilmişti.Buyüzdenkibredüşmüştü.

Mısır’a döndüğünde evine gelip gidenler çoğaldı. Kendisi gibi olanKölemenler etrafını aldı. “Leblebici” diye anılan falcı bir sahtekâr: “SenyakındaMısır’asahipolacaksın,vaktintamamoldu,Huruçetmelisin.”diyekendisini iğfaletti.LâtifAğa’nın ihtilalçıkaracağı rivayetiyayılıncaköşedebucaktasaklanmışolanfesaterbabıkulakkabarttı.

Lâtif Ağa da Kölemen Ocağı’nı ihya etmek sevdasına düştü. Oysadairesinin genişlemesinden dolayı maaşı yetmez olmuştu. Mehmet AliPaşa’nın kethüdasına varıp aylığına zam istedi. Kethüda: “Ben mal sahibideğilim,Paşaefendimizeyaz”dedi.BucevaptanmüteessirolanLâtifAğa,ogece Mehmet Ali Paşa’nın kölelerine “yarın kargı talimine çıkalım” diyehaber gönderdi. Kethüda, kölelerin sabahleyin hazırlamakta olduklarınıduyuncasebebini sordu.Köleler,LâtifAğa tarafından talimeçağırıldıklarınısöylediler.

Kethüda bu hareketi men etmekle beraber, hemen bir Meclis toplayarakHasan Paşa, Tahir Paşa, Hazinedar Ahmet Ağa, İbrahim Ağa ve

Debuşoğlu’nudavetetti.LâtifAğa’nınkonağınıaskerlekuşataraktoplantıyagelmesini istedi.LâtifAğa, toplantıyagitmektenkorkuphazinedarınınevinekaçmak üzereyken yakalanıp öldürüldü. Evine sığındığı hazinedarı da idamedildi.LeblebiciağaNilNehri’ndeboğuldu.

Muharreminyirmisindensonraçokkaryağdı.Her tarafbuz tuttu, lağımcıamelesinintopladığıbuzyığınlarıkalemetrislerinebenzedi.Şânîzâdederki:“Muharremin17’nciçarşambagünüvukubulandönemdeZuhalyıldızısemamerkezine üç derece yaklaştığından ve Utarit Zühal’e yedi dereceyaklaştığından ayın 20. cumartesi günü yine kar yağmaya başlamış vesoğuklar artmıştı. İstanbul sokakları buzla dolmuş, beygir ve arabalarınişlemesi imkânsız olmuş, ricalin beygirlerinin geçmesi için dar geçitleryapılmıştı.Muharrem’in29’uncupazartesigünügüneş tutulmasındansonrasoğuköylesinearttıkiHaliçdondu,Eyüp,Hasköyyollarıkapandı.”

Medine’deki şeyhler veMekke Emiri Şerif Galip Efendi, Tosun Paşa’yayardım ettiklerinden, Paşa Cidde’yi ve Mekke’yi de aldıktan sonra Taifüzerine yürüdü.Vehhabîler tarafındanTaif Emiri tayin edilmiş olanOsmanMüzaifi kaçtığından, Paşa Taif’i de ele geçirdi. Bunun üzerineMısır’da üçgüntopşenliğiyapıldı.BuesnadaMehmetAliPaşaHicaz’agöndermeküzerebirordutertipederekOsmanlıusulükargıtalimiveAvrupausulümuharebeusulleriniöğretti.

Mekke’ninzaptolunduğuhaberininİstanbul’agelmesiüzerinebirhaftatopşenliğiyapılmasıfermanedildi.OgünHaremeyn’dekiyollarıntamiriiçinbirbina emini tayin edildi. Yine o gün, büyük Ayasofya civarında, Cebecilerkıtasınıntemeliatıldı.

Padişah tarafından Kahvecibaşı ağa ile Mehmet Ali Paşa’ya ve TosunPaşa’yakılıç,kaftanmücevherlihançervehil’atlerveMehmetAliPaşa’nınbüyükoğluDefterdarİbrahimBey’ehil’atvetuğlargönderildi.

İsmailPaşaBoğaziçimesirelerindesafasürmekteykenMısırMollasıHalilÂrifBey’inkızınıistedi.Paşa’nınherarzusununyerinegetirilmesipadişahınmatlubuolduğundanbuevlenmeiradeyleyapıldı.İsmailPaşa,zevcesinialıpMısır’a gitti. İşte bu hanımefendi, yakın vakitlere kadar yazın AkıntıBurnu’ndaki yalısında, kışın Fatih civarındaki konağında “Mısırlı Hanım”diyehaşmetleömürsürmüştür.

SırbistanOlayları

Sırbistan’da asiler, Sokul Kalesi’nden başka, bütün kaleleri ve ilçeleri elegeçirmişlerdi. Devlet-i Aliye Rus seferi ile meşgul olduğundan Sırbistanüzerine,yeteri kadarkuvvetgönderememişti.FakatRuslar,Eflak tarafındanSırbistan’açokaskergeçirmişlerdi.BuyüzdenSırplartedipedilememişti.

Sırbistan eyaletinin,Rusya’ylaBükreş’te barış antlaşmasına göre yenidentanzimi gerekiyordu. Sırp Başknezi Kara Yorgi, Sofya’ya temsilcilergönderdi. Bunlar, Sofya Nazırı Mustafa Reşit Efendi ve Rumeli Valisi AliPaşa’ylagörüştüklerindeSırpreayasınınoturduklarıonikiilçeyleyetinmeyipcivarilçelerindeSırbistan’ailhakınıKaraYorgi’ninkendilerinebeyolmasını,Eflak gibi Sırbistan’ın da bağımsız olmasını, kalelerine Müslümansokulmamasınıveidareninkendiellerindeolmasınıistediler.

Bükreş’teRuslarlayapılanbarışınmaddelerikendilerinegösterilince:“Bizbunubilmeyiz,bağımsızbirhükûmetolmakisteriz.Başkabirhâlşeklikabildeğildir.”diye kesip attılar. Bunun üzerineDevlet-iAliye Sırbistan üzerinesefer için hazırlığa başladı. Rus elçisine, Sırpların antlaşmayı kabuletmediklerivecebrenitaataltınaalınmalarıicapettiğisöylendi.

Rus elçisi Sırpları destekleyerek: “Ben durumu Petersburg’a yazayım,muahedeşartlarınauyalım.”diyeişigeciktirmeyeuğraştı.İşinsürüncemedekalacağı anlaşıldı. Sırplıların yola getirilmesi işi hemen Sadrazam HurşitPaşa’ya havale edildi. Hurşit Paşa ordu-yı hümayunla Sırbistan üzerineyürüdü. Önce birçok kaleler Sırp asilerinden kurtarıldı. Eflak voyvodasıKaracaBey’inkuvvetleriordu-yıhümayunadestekverdi.

Bosna Valisi Darendeli Ali Paşa da Bosna yiğitleriyle Belgrad’a yürüdü.Yol güzergâhındaki Zasariç, Loziniç istihkâmları sergerde Miloş’unkumandasında 20 bin Sırplı tarafındanmüdafaa edilmekte idi. Ali Paşa buistihkâmları zaptamecbur oldu.Ali Paşa cesur ve harp usullerine âşinâ birvezirdi. Boşnak yiğitleri ile Zasariç istihkâmları üzerine saldırdı. Boşnaklarbirçok şehit verdilerse de istihkâmları ele geçirdiler. Sırplılar kılıçtangeçirildiler.Sırplarınyaptığıistihkâmlarkendileriiçinsalhanehâlinialdı.

SırplarOsmanlı ordusuna dayanamayacaklarını anladıklarındanAvusturyatarafına kaçtılar. Belgrad Kalesi harpsiz ele geçti. Hurşit Paşa Sırplılarhakkında umûmî bir af ilan etti. Ellerindeki silahları toplattı ve kendilerinieskiyerlerineyerleştirdi.Ordu-yıhümayundamuzafferolarakSırbistan’dandöndü.

Sırplı tarihçi meşhur Nanke der ki: Devlet-i Aliye, 1813 senesindeSadrazamHurşitPaşa’nınidaresindeSırplılarakarşıkülliyetliaskersevketti.KaraYorgideonlarakarşıüçkolorduhazırlamıştı.BaşlangıçtaSırplarVidinkapılarına kadar ilerlemişlerse de Eflak Voyvodası Karaca Bey, Vidin’dekiordusunu takviye ettiğinden Sırplar tardedildi. Sırp sergerdesi Liko daöldüğünden Sırplılar başsız kaldılar. Osmanlıların hücumuna dayanamayıpbüyük kayıplar vererek geri çekildiler. Bu sırada Kara Yorgi, ele geçirdiğiparaları bir yerlere saklamaya uğraşıyordu. Nihayet bazı yoldaşlarıylaAvusturya’yakaçtı.OnunyerineSırpBaşknezliği’neMiloşgetirildi.

BazıİçOlaylar

Bir hayli vakitten beri hasta olan Şehremini İbrahim Efendi, bu yıl öldü.İbrahim Efendi gençliğinde biraz okuyup yazmaya gayret etmiş, ancakgeçimini temin içinbaşhattat İsmailEfendi’denyazımeşketmişti.Etrafınaiyilik telkin eden iyi ve becerikli bir insandı. Sultan II. Mahmut onagüvendiğindenŞehreminiyaptı.Daimaonunlagizlicemuhabereederekgelenevrakaonunreyinegörecevapverilirdi.

İbrahimEfendi“Şöhretâfettir.”prensibiilehareketederdi.Servetinigizler,gizli yazışmalarını da kimseye göstermezdi. Fakat el altından, istediğiniyapardı. Mesela; kendisinin yazı hocası Zühtü Efendi’nin kardeşi RakımEfendi’yi,henüztahsilinintamamlamadanİzmirKadısıTayinettirmişti.HâletEfendi’yidepadişahaoyaklaştırmıştır.

Hâlet Efendi Bağdat’a giderken, rivayete göre, Sultan Mahmud’unhuzurunaçıktığında:“EfendiminşallahBağdatişinibitirdiktensonraRumelive Anadolu’daki derebeylerinin hakkından gelir ve saltanatınızda istiklalbulursunuz” demişti. Bu sözler padişahın pek hoşuna gitmiş, Bağdat’tandönenHâletEfendi’yirikâb-ıhümayunkethüdalığınatayinetmişti.Padişahınyakınlarından bazı zevat ile gizli muhabereye başladı. İbrahim Efendi’ninölümündensonragizlimuhabereyeyalnızbaşınadevametti.

Hatt-ıhümayunlarıbileHâletEfenditashihvetanzimederdi.BöyleceHâletEfendi, saltanatın müsteşarı rolünü oynar, görünüşte divan mansıplarındabulunur,hakikatteherişonunreyiileicraedilirdi.OdaİbrahimEfendigibibaşlangıçta bu muhabereleri gizli tuttu. Fakat sonraları iş meydana çıktı.Herkes devlet dolabının nasıl döndüğünü anladı. Bu veçhile Hâlet Efendiavam ve havasın melcei oldu. İcraat hep onun hilekâr düşüncesininsonucudur.

Ruslarla barış yapıldıktan sonra, devlet otoritesinin sağlanması için ilkolarak taşralardaki derebeyliklerinin ortadan kaldırılmasına başlandı. Bumeyanda: Sadrazam Hurşit Paşa, on beş seneden beri Rumeli’de eşkıyalıkyapanHasköy’lüEminAğa’yıyakalatıpidamettirdi.

Büyük bilgin ve dâhi vezirlerden olan ve Alemdar Paşa’nın hazırlattığı“sened-iittifak”yazarıRamizPaşa,Rusya’yakaçmışidi.BuRamizPaşa’nınPetersburg’dan dönmesine izin verilmişti. Boğdan sınırına gelip Osmanlıhududunagirince; gizlice gönderilmiş olan fermangereğince idamedilerek,kesikbaşıİstanbul’agönderildi.

Yine bu meyanda, İbrail Muhafızı Şahin Paşa rüşvet almaya başlayarakİbrail’deki zehirleri sattığı anlaşıldığından Kapıcıbaşı tarafından idamedilmiştir. Eşkıya reislerinden olup Alemdar Paşa’dan sonra Silistre âyânınasbolunanYılıkoğluidamedildi.DivriğiliYusufPaşa,kötühareketlerindendolayıfermanlaSivasValisiBabaPaşatarafındanidamolundu.

Sapanca gölünün denize akıtılması hususunda birkaç defa teşebbüsegeçilmişsedegerçekleşememiştir.Budefayenidenmühendislergönderilmişisedeyineneticealınamamıştır.

AvrupaOlaylarıNapolyon, kayıplarını telafi etmek için yeniden asker toplayarak Rusya’yasaldırmak tasavvurundaydı. Oysa ordusunun büyük kısmı perişan olmuş,subayları birkaç bin perakende askerle Könisgberg şehrine sığınmışlardı.Ruslar, Prusyalıları kendi taraflarına çekmeyi başarmışlar, Prusya ordusu1813senesiOcakayındaRusyatarafınageçmişti.

Almanlar bu habere çok sevindiler. Bunun üzerine FransızlarKönisgberg’ten çıkarak Pozen şehrine geldiler. Bir kısım Fransız askeri deİngilizlereteslimoldu.

Napolyon, Brezina bozgunundan sonra Napoli Kralı Mora’yı ordununbaşına bırakmış, kendisi Paris’e gelmişti. Bu gelişmelerden sonra, NapolikralıMoraneyapacağınışaşırdıveyerinePrensOjen’ibırakarakodaNapoliyolunututtu.

Napolyon’un 200.000 askerinden 30.000 kişi kalmıştı. Bu sırada Prusyaileri gelenleri Almanya’nın bağımsızlığı uğruna halkın silahlanmasını vebütün varlıklarının hürriyet ve istiklal uğruna kullanılmasını ilan etmişlerdi.Almanya’da kurulmuş olan gizli cemiyetler deAlmanya’yı Fransa aleyhinehareketegeçirmekiçinbinlercebroşürdağıtıyorlardı.

Prusya kralı ise şaşkınlık içindeydi. Bir taraftan kamu efkârının etkisinidüşünüyor, bir taraftandaFransızların intikamından çekiniyordu.Onun içinortalama bir yol tuttu.MuvakkatenSilizya’ya çekilecek ve orasının tarafsıztutulmasıiçinNapolyonnezdindeteşebbüsegeçecekti.

MeşhurMaternik,Avusturyasiyasetiniyönlendirenkişiydi.BuzataslındaFransa’ya meyilli idi. Avusturya’yı, Fransız ittifakına sokmak içinimparatorunu, kızını Napolyon’a vermeye razı etmişti. Fakat Maternik;politikada sabit bir fikre hizmet etmenin büyük hata olduğunu biliyordu.Vatanının menfaati uğruna durumdan faydalanmak için, hemen büyük biraskerî kuvvet toplayarak genel barışı tekrar kurmaya yöneldi. GizliceAlmanya’yla müzakereye girişti. Napolyon’a da imparatorun ağzından birmektupyazdırdı.

Napolyon, kayınbabası olan Avusturya İmparatoru’na yazdığı cevaptaRusya’da muzaffer olamamasının sebebini kışa bağlıyor ve hiçbir harpteFransızların yenilmediğini ve ilkbaharda büyük kuvvetlerle saldıracağınıbildiriyor ve barış şartı olarak hâlen elinde bulunan bütün memleketlerinelindekalmasınıilerisürüyordu.

Bu sıradaNapolyon, PrensÖjen’e 60.000 kişilik bir takviye gönderdi veÖder ve Elbe ırmakları kıyısındaki kalelerin tahkimi için emirler verdi.Napolyon, askerî kuvvetini artırma çabasında idi. Hâlbuki birçok tertipleraskerealınmışolduğundanahalibitkinvekırgındı.

KamuoyununvedindarhalkıngüveninitekrarkazanmakisteyenNapolyon,Papalık meselesini ele aldı. Av bahanesiyle birkaç defa giderek Papa’ylagörüştü ve onunla bir anlaşma yaptı. Ona göre Papa Roma’yı terk ederekAvion şehrinde oturacak, orada elçiler kabul edebilecek, kendisine yılda ikimilyonFranködenecek,PiskoposlarPapa’nıntasdikiyletayinolunacaktı.

Papa sonradan yakınlarıyla görüştüğünde böyle bir antlaşma yaptığınapişmanoldu.İmzasınıgerialmayacesaretedemediisedehükümlerinitatbikede yanaşmadı. Napolyon da kamu efkârını kazanmak için yaptığı jestleyetinerekyenidenzorlukçıkarmadı.

Bu sırada Prens Ojen Berlin’i de boşaltmıştı. Almanlar, gönüllü olarakaskere yazılıyor ve kendi keselerinden silah ve levazım tedarik ediyorlardı.Almanmilliyetçilerinin ısrarıylaŞubat’ın28’indePrusya ileRusyaarasındabir ittifak yapıldı. Prusyalılar 17 Mart’ta Fransa’ya harp ilan ettiler. RusordusudailerleyipHamburg’akadargeldi.Prusya’nınFransa’yaharpaçtığıhaberiViyana’yagelinceortalığıheyecankapladı.

Maternik,Fransa’nınbarışyolunutercihetmesiniistedi.Barışiçintavassut

etmeleri hususunda İngiltere ve Rusya’yamüracaat etti. Napolyon işi silahkuvvetiyleçözmekkararındaolduğundan,ihtarlarakulakasmayaraktopladığıaskerle15Nisan’daParis’tenyolaçıktı.

Fransızlar 2Mayıs’ta Laypzig’i aldıktan sonra Sudsen şehri yakınlarındadüşmanlarıylakarşılaşarakbüyükbirharbetutuştu.BuharpteRusvePrusyaorduları20.000veFransızlar18.000askerkaybettiler.Ruslargeriçekilmeyemecburoldular.Napolyon,Mayıs’ın18’indeDresden’denhareketleBozdenmevkiindedüşmanlarınayinegalipgeldi.

Bu sırada Maternik, vakit kazanmak için bir müddet tarafsız kalmıştı.Avusturya’nın aracılığı ile 5 Haziran’da bir ateşkes yapıldı. Napolyon,Avusturya’nın da düşmanları arasına katılacağını bilerek harp hazırlığınıtamamlamayaçalışıyordu.

1813yılındaİngiltere,RusyavePrusyaarasındabirantlaşmayapıldı.Bunagöre İngiltere, Rusya ve Prusya’ya derhal ikimilyon İngiliz lirası verecek,buna mukabil Ruslar Napolyon’la harbe devam etmek üzere 160.000 vePrusyalılar 80.000 asker bulunduracaklar ve İngilizlerin muvafakatialınmadıkçabarışyapamayacaklardı.

Kendi aleyhine yapılanmüzakerelerden şüphelenenNapolyon,Meternik’iyanına çağırdı. Bu görüşmede Meternik, ateşkesin 20 Ağustos’a kadaruzatılmasını kabul etti. Fakatmüddet dolmadanNapolyon harekete geçinceAvusturyalılardaFransa’yaharpilanettiler.AvusturyageneraliŞvartzenbergkumandasında 120.000 Avusturya, 75.000 Rus, 65.000 Prusya askeriSaksonyadağlarınıneteğindemevzilendi.

Meşhur Prusya generali; 71 yaşına varmış, süvarilikten yetişmiş, çevik,yiğit bir kumandan olanBlüher, kumandasındaki 100.000 kişilik Prusya veRusyaordusuileBodsenüzerineyürüdü.FransızMareşaliiken,Napolyon’labozuşarakİsveçveliahtlığınaseçilenBernadotkumandasında150.000kişilikbir kuvvet deNapolyon’un sol kanadına yüklendi.Bu üç orduda 500.000’eyakınaskerve1.500topvardı.

1814SENESİOLAYLARI

İttifakEdenAvrupa’nınNapolyon’uMağlupEtmesiNapolyon’a karşı Avrupa ittifak etmişti. Napolyon, her bir orduya karşımukabil kuvvetler sürdü. Fakat işgal altındaki memleketlerin halkı daFransızların can düşmanı idi ve Napolyon’un askerî hazırlıklarını derhalmüttefiklerebildiriyorlardı.

NapolyonbubüyükkuvvetlerekesinolarakgalipgelemeyeceğinianladıveLeipzig’deki çarpışmadaMoskova’da olduğu kadar büyük kayıplar vererekRen hattına çekildi. Orada da tutunamadı. Blüher orduları Fransa içinegirdiler.Müttefikler,Napolyon’ukâhsağından,kâhsolundanbastırarakParisüzerine yürüyorlardı.Napolyon, ikimüttefik ordusuna birer birer saldırarakmevzii zaferler kazandı. Fakat müttefikler ilerlemeye devam ettiler. AncakParis halkı harpten usanmıştı. Müttefik orduları Mart’ın 19’unda Parisçevresineulaştılar.

31Mart1814tarihinde,RusimparatoruAleksandrvePrusyaKralıVilhelm,büyük debdebeyle Paris’e girdiler. Parisli Kral taraftarları: “YaşasınAleksandr,yaşasınVilhelm!”diyekarşıladılar.Hükümdarlar,Paris’tekalmışolanTaleyran’ı çağırarak, artıkNapolyon’la görüşmeyeceklerini, Fransa’nıneski sınırlarına dokunmayacaklarını ve Fransız Senatosu’nun seçeceğihükûmet şekline itiraz etmeyeceklerini bildirdiler. Meclis toplandı.Taleyran’ın başkanlığında dört kişilik bir geçici hükûmet kuruldu veNapolyon’undüşürüldüğüilanedildi.

Bu sırada Napolyon, Fontenblo’da hâlâ ordusunu tanzimle uğraşıyordu.Fakatgeneralleriartıkmukavemeteimkânolmadığınıbildirdiler.Birkolordumüttefikler tarafına geçti. Bunun üzerine Napolyon Gulenkur vasıtasıylamüttefiklereFransahükümdarlığındanistifaedeceğinibildirdi.

Müttefikleriçinhalledilecekikimeselekalmıştı:Birisi,Napolyon’unkarısıMariLuizveoğluRomakralınınoturacağıyervemaaşlarınıntespiti,ikincisideFransa’dadaimibirhükûmetkurmaktı.

Birincimesele,Napolyon’adasaygısıolanAleksandr’ınteklifiyleçözüldü:Napolyon’un imparator unvanı uhdesinde kalacak, yedi-sekiz yüz Fransızaskeri alarak Elbe adasına hükümdar olacak, bu adanın varidatından başka,Fransız hazinesinden kendisine iki milyon, kız kardeşlerine iki milyon,boşandığı Jozefin’e bir milyon Frank tahsis edilecek; Mari Luiz’le oğlunaParmadukalığı,PrensÖjen’ebirprenslikverilecekti.

İkincimesele:Fransa’nın iç işlerinekarışmamak,Napol-yon’un istifasıylayetinmek, hükûmet şeklini senatoya bırakmak sureti ile çözülmüştü.Taleyran’ın telkiniyle, Fransa’da Burbon sülâlesi mutlakiyet rejimindenferagatetmeküzereFransızhükümdarıolacaklardı.

Bu barış şartları Fontenblo’de olanNapolyon’a getirilince, kendisinin birküçük adaya kapatılması pek acı geldiğinden ölümü tercih ederek gece birmiktar afyon içmiştir. Napolyon’un hademesi, durumu hemen Golenkur’abildirmiş, o da koşup gelmişti. Bu sırada Napolyon şiddetli bir kusma ile

ölümdenkurtulmuş,kendisinegelinceantlaşmayıimzalamıştır.

Bunca yıllar kan dökerek âlemin huzurunu kaçırdıktan sonra, Fransa’yıböyle bozgun hâlinde bırakması Fransızların hiddet ve öfkesine sebepolmuştu. 20 Nisan 1814 senesinde Elbe’ye gitmek üzere FontenbloSarayı’ndan ayrılırken Napolyon’a, ahali birkaç kere parçalamak üzeresaldırmışlardı.MüttefikaskerleriningayretiylecanınıkurtaranNapolyon,enbüyükdüşmanıİngilizleringemisinebinerekElbeadasınagitmiştir.

Bu sırada toplanan Fransız senatosunda; ihtilalde öldürülmüş olan XVI.Lui’nin kardeşi Lui Stanizlas, XVIII. Lui unvanıyla Fransız kralı seçildi.Bunun üzerine umûmî ateşkes ilan edilmiş ve Fransa’nın 1790 senesindekisınırlarınaçekilmekveViyana’datoplanacakkongredeteferruatgörüşülmeküzere31MayısgünüParis’tebirantlaşmaimzalanmıştır.

İspanya Kralı’nın oğlu Ferdinand bu sırada İspanya tahtına çıkmıştır.Fransa’nın ise bütün döktüğü kanlar ve çektiği emekler boşa gitmiş vekraliyetgerigelmişti.Sadece,cumhuriyettenönceFransakrallığımutlakıyetşeklindeyken, şimdi meşrutî bir krallık olmuştu, Bu da Fransızlara teselliveriyordu. Napolyon’un “Kod Napolyon” adıyla tanzim ettirdiği medenîkanun,Fransa’daadınıebedîleştirmişti.

Fransa’dankaçanasilzâdelerFransa’yadönüp,kralınetrafını sarmışlarvekralı mutlakıyete teşvike başlamışlardı. 18’inci Lui şartnameye rağmenahalinin hak ve hürriyetlerini kısıtlayan bu fırsatları kaçırmadı. Bu hâllerFransız halkının nefretini uyandırdı. Napolyon’u aramaya ve onun şanlıicraatınıanmayabaşladılar.FransızlarınNapolyon’adüşmanlıklarıbirkaçayiçindesevgiyedönüvermişti.

Napolyon’un Elbe adasına sürülmesinden sonra Avrupa’da en mühim işViyana Kongresi görüşmeleri idi. Avrupa’da ilişkiler bu kongredekonuşulacak kurallara göre gelişecekti. Herkes Viyana görüşmelerinibekliyordu.

Napolyon’un Devlet-i Aliye hakkındaki muamelesi ve muzır niyetleridolayısıylaOsmanlılarmüttefiklerinzaferineseviniyorlardı.FakatOsmanlılariç işleriyle uğraştıklarından Avrupa meselelerine ilgisizdiler. Eğer ViyanaKongresi’nde Devlet-i Aliye’nin bir murahhası bulunsaydı Raguza bizdekalacaktı. Devlet-i Aliye o zaman müttefiklerle dostluk kursaydı, Avrupadevletleri ailesine girecekti. Bazı politika adamları o vakit iş başındakivükelayı ilgisizlikle suçlarlar. SultanAbdülmecid’in tuttuğu politika daha ozamantutulmuşolacaktı.LakinDevlet-iAliye’niniçişleriokadarkarışıktıkigözaçacakhâliyoktu.

İçOlaylarRusya ile sulh yapan Osmanlı Devleti, Napolyon’a karşı yapılan savaştatarafsızkaldığıiçin,müttefikordularıParis’egirerkenSadrazamHurşitPaşaorduileİstanbul’adönüyordu.

Savaş sebebi ile açılan yaraların sarılması çok önemli idi. Bunun içinasayişin sağlanması gerektiğinden öncelikle asilerin cezalandırılması icapediyordu. Yeniçeri ağasıMehmet Ağa, birçokmüfsitleri idam ettirdi. Bunamâni olmak isteyen kul kethüdası da Limni’ye sürüldü.Kamûs Tercümesisahibi,vak’anüvisAsımEfendi,SelanikKadılığı’natayinolundu.

İstanbulhocalarındanDeliEminEfendi ileMusannifdiyeanılanDivriğiliOsmanEfendi’ninterfilerineiradeçıktı.Bunlarınikisideozamanınmeşhurâlimlerinden olmakla beraber hükûmet işlerinden haberleri yoktu. Kudüs’etayin edilen Musannif Efendi, kilise tamiri meselesinde yakışıksız hareketiolduğundanazledildi.Halep’ekadıolanDeliEminEfendiisehırçınbiradamolduğundan ulemayı ve eşrafı hakir gördüğü gibi, Valiye de kötümuameleediyordu.İlminehürmetenbunlarabirmüddetgözyumuldu.HocaEfendi,birgünmahkemedeHalepMüftüsü’nüdövünceazledilerekTosya’yasürüldü.

Baba Paşa’yla birlikte Rusya’da esir olup İstanbul’a dönen, Açıkbaş adlışahıs,AyasofyaCamii’nde yatıp kalkar ve her günkü vaazlarında, vezirlerehakareteder,durumunkötülüğündenbahsederve:“Buhâlleri görmektense,hicretetmekevladır.”derdi.DaimaBeytullahcivarınataşınmakarzusunudilegetirdi.NihayetHicaz’asürüldü,arzusuyerinegelmişoldu.

Reisülküttap Galip Efendi ve ikinci Tezkereci Hamit Bey sürgünegönderildiler. Şânîzâde’ye göre, bunu sebebi, bu adamların mizaçlarınınpadişahmizacınauymamasıidi.Benimkanaatimegöreisesürülmelerininasılsebebi, saltanat müsteşarı olan Hâlet Efendi’nin mizacına uymamaları veGalipEfendi’ninonarakipolabilmesidir.

Tersanede yapılmasına, bir sene önce başlanmış olan üç ambarlıMahmudiye kalyonu inşası, şabanın 22’nci günü tamamlandı. Gemi ertesigünüselametledenizeindirildi.

Ferman gereğince Teke Müsellimi Hacı Mehmet Ağa, Kadı Paşa’yıöldürmüş, külliyetlimalına sahip çıkmıştı. Bumallar defalarca kendisindenistendiği hâlde askerine güvenerek işi savsaklıyordu. Üstüne askergönderilecekkenöldü.MallaroğluİbrahimAğa’danistendi.Odababasıgibimalları teslimden kaçındı. Bunun üzerine, Konya Valisi Çarhacı Ali Paşa,İbrahim Ağa’nın üzerine gönderildi. Fakat Ali Paşa idaresizliği yüzünden,

maiyetindekiasker,ahalininırzvemalınataarruzayeltenincehalkkıyametti.Ali Paşa, kuvvetleri bozuldu. Bu hâl padişahı öfkelendirdiğinden vezirliğikaldırılarakLimniadasınasürüldü.

Kaptan Paşa, Donanma-yı Hümayun’la Antalya’ya varıp karaya çıktı.İbrahimAğa,karşıkoymayateşebbüsettiysedeKaptanPaşaonuyakalayarakidametti.SakladığıbütünmallaraelkoyarakeskitersaneeminiVahitEfendivasıtasıylamallar İstanbul’a gönderildi.TekeSancağı ötedenberi buTekelioğullarının ellerindeydi. Bunlar mütegallibe idi. Bu ailenin Antalya’dabırakılması uygun olmadığından bütün kabilesinin Selanik’e nakline VahitEfendi memur edildi. Vahit Efendi’ye vezaret mertebesi verildi. Teke veHamitsancaklarıtevcihedildi.

MehmetAliPaşa’nınharemiEmineHanımhaccaniyetetmişolduğundan,İbrahim Paşa onu uğurlamak üzere Sayda’dan Mısır’a gelmişti. EmineHanım, İbrahim ve Tosun Paşaların anneleri olan büyük hanımefendidir kiKavala’da iken onları doğurmuş ve Mehmet Ali Paşa’ya beş evlatyetiştirmişti. Onun için uğurlamaya oğulları İbrahim ve İsmail Paşalarladamatları Cizre hâkimi Muharrem Bey ve Defterdar Mehmet Bey degelmişlerdi.

Hac yolları hayli zamandır kapalı idi.Asayişin sağlanması üzerine bu yılRumeli’den ve Anadolu’dan birçok hacı Mısır’da toplanmışlardı. FakatHicaz’agitmekiçinkâfigemiyoktu.Bulunanbazıgemilerçokparaistiyordu.Geridönmelerikendileriiçinzorolacaktı.Gelecekseneyibekleselerparalarıyoktu.EmineHanım, bu şikâyetleri işitinceyeteri kadar gemi temin ederekhacılarınHicaz’agitmesiniteminettivepekçokduaaldı.

1815SENESİOLAYLARI

Mısır’dakiGelişmeler

Mehmet Ali Paşa, Vehhabîlere karşı galip gelerek Hicaz’ı geri almıştı.Mehmet Ali Paşa, Beylerbeyi Hasan Paşa’yı Mekke’de vazifelendirmişti.Lüzumluyerlereaskeryığmıştı.Vehhabîler taraf tarafbozgunauğramışlarsadamerkezleriolanDeriyye’de topluhâldebulunuyorlardı.Padişah,MehmetAli Paşa’ya, Tosun Paşa’ya samur kürk, murassa kılıç, mücevher çelenkyolladı. Gönderdiği fermanda Deriyye’nin de temizlenmesini tavsiyeediyordu.

Mehmet Ali Paşa maiyetindeki askerler cesur idiler, her tarafta galipgeliyorlardı. Fakat askerler başıbozuk ve disipline alınması güçtü.MehmetAliPaşa,Avrupausulüüzeretalimlivemuntazamaskertertibiemelindeydi.

Hicaz’dan Mısır’a döndüğünde askerine atış talimi yaptırmaya teşebbüsettiysedeaskerhomurdanıyordu.HattaMehmetAliPaşa’yıöldürmeküzerearalarındatertippeşindeydiler.

Abidin Bey, Abdullah Ağa, Hasan Ağa birleşerek Mehmet Ali Paşa’yıÖzbekiye’deki konağında basıp öldürmek üzere karar vermişler. AncakAbidinBeyişigizlicepaşayahabervermiş.MehmetAliPaşa,askerlekaleyeçıkmış; sabahleyin askerin bir kısmının onunla birlikte olduğu görülünce,asiler ne yapacaklarını şaşırıp Paşa’nın konağını yağma etmeye teşebbüsetmişlerse de muhafızlar buna mâni olmuşlar ve: “Ne duruyorsunuz.Çarşıları yağma ediniz!” diye yayılan sesler üzerine asiler dükkânları vehanlarıyağmaetmişler,yağmasırasıHalilhanınagelincemuhafızTürklerveArnavutlarsilahlakarşılamışlar.

Ertesi günü Mehmet Ali Paşa, halktan Seyit Mehmet Mahruki’yi kaleyeçağırarak, ahalinin ziyanını ödeyeceğini söylemiş, gasp edilen eşyanınmiktarını tespit için bir komisyon kurulmasını emretmişti. Mahruki bunuhalka ilan edince halkın Paşa’ya güveni artmış, asayiş sağlanmıştı.AsilerintemsilcileriMehmetAliPaşa’yavararakafdilemişlerdi.Paşa,çalınaneşyanıngeriverilmesinişartkoşmuştu.

Mahruki, çalınan eşyanın listesini Paşa’ya vermiş, 3.500 kese tutan buparanın üçte ikisini Paşa vermiş; bu para halka dağıtılmış. Mısır halkıMehmet Ali Paşa’nın bu davranışına ne kadar müteşekkir olmuşlarsa,askerden de o kadar soğumuşlardı. Böylece Paşa Nizamiye askeri kurmakteşebbüsünde haklı görülmeye başlanmıştır. Paşa’nın kethüdası Mısırsokaklarınıdolaşıpdükkânlarıaçtırmıştır.

Paşa’nın Hicaz’a gönderdiği askerin bir kısmı, delil askerî idi. Bunlar,başlarınauzunvesiyahkalpakgiyensüvarilerdi.KendileriniHazret-iÖmer’emensup sayarlardı. Halkın bir kısmı bu tarikata mensup olduğu için bugruplaraayrılışPaşa’nınmeramınauygundu.

Şevval’in 23’ünde bir kapıcı başı Mehmet Ali Paşa’nın vazifesinde ipkaedildiğinedairfermangetirdiğindetopşenliğiyapıldı.

DışOlaylarViyana’da toplanacak kongreyi bütün dünya bekliyordu. Bu kongreninneticeleri, nice yıllar Avrupa devletlerince düstur sayılmış, birisi bundanayrılacakolsa,ötekidevletleronuuymayazorlamışlardır.Bundanböylebaşkaülkeyi gasp etmeye kıyam edecek devletin aleyhine ittifak kurmaya bumecliste karar vermişlerdir. Böylece Napolyon’un gasp ettiği memleketler

sahiplerineverilmiş veAvrupaharitası yeniden çizilmiştir.Almanbirliğinintemelleri bu kongrede yapılmış, zenci ve köle alıp satmanın ilgası buradakararlaşmıştır.

Avusturya İmparatoru’nun sarayında sekiz hükümdar ve nice hükümdaroğullarımisafirdiler.BuAvusturyaiçingururverecekbirşeyidiysedemasrafpek çoktu. Avrupa’nın en ünlü diplomatları olan Lord Kasternag, KontNesilrod, Baron Humbold, Prens Taleyrand ve Meternich bu kongreyekatılmışlardı.Başlangıçta,kongreyeyalnızmuharipdevletlerinmurahhaslarıçağırılmışsadasonradanDevlet-iAliyehariç,bütünAvrupadevletleridavetedilmiştir.

Bu müzakereler her devleti ilgilendiriyordu. Devlet-i Aliye de murahhasgöndermeye yetkili idi. Fakat iç buhranlar yüzünden dış işlerle gereği gibiilgilenemiyordu.III.Selimvak’asındatelefolanzatlarınyerleriboşkalmışvedevlet adamı yetişmemişti. Bu kongreye müzakereleri dinlemek üzere pekçok politikacılar katıldığı gibi, sırf seyretmek ve eğlenmek için de pek çokkimseViyana’datoplanmışveşehirbirdüğünevinedönmüştü.

Müttefik devlet delegeleri müzakerelere 16 Eylül 1814’te başladılar.Meselelerikiyeayrılmıştı:Biri;devletlerarasındakimünasebetler,Avrupa’nınönemli işleri ve Napolyon’un gasp ettiği yerlerin bölüşülmesi idi. İkincisi,Almanbirliğinitanzimiidi.Buikikonuayrıayrıkomisyonahavaleedildi.

Avusturya,Rusya,PrusyamurahhasınınitirazıüzerinemüzakerelereFransave İspanya’nın da katılmasını istemişti. Nihayet kongreye 1814’te yapılanParis Antlaşması’na katılan devletlerin iştirak etmesine karar verildi. Budevletlerarasında Fransa, İspanya, Portekiz ve İsveç de vardı. Böylecedevletlersekizeçıkıyordu.

8 Ekim’de kaleme alınan ve sekiz devletin delegelerinin imzaladığıbeyannamede, müzakere olunacak hususların devletler hukukuna göre elealınması öngörüldü. Kongrede teşrifat meseleleri için de ayrı bir komisyonseçildi.Avrupa’nınFransızIhtilali’ndenöncekişeklinegetirilmesikonuşulduisedeyirmisenegeçtiğindenbunaimkânolmadığındanvazgeçildi.

Fransızlar,eskikrallıkusulünedöndüklerindenmesuliyettensıyrılmışlarvesuçu Bonapart’a yüklemişlerdi. Ondan da tazminat almakmümkün değildi.Kongreden maksat Fransız Ihtilali’nin tekerrürünü önlemekti. Onun içintoprak paylaşılmasında mutedil davranmak gerekiyordu. Taleyran’ın işekarışmasıkonuşmalarıuzatıyordu.Herdevletdahafazlatoprağasahipolmakistiyordu.

Fransızlar menfaatten ziyade şan ve şöhrete düşkün bir milletolduklarından, eski hudutlarına dönmeyi kabul etmekle beraber, yine büyükbir devlet hüviyetini korumak istiyorlardı. Taleyran’ın entrikaları bazıhükümdarları müşkül duruma düşürmüş ve pişman duruma getirmişti.Görüşmeleruzadıkça,ümitsizliktendağılmatehlikesibaşgösterdi.Hertaraftaharphazırlığıbaşladı.Fransızlarbilehazırlanıyordu.

İngiltere,Belçika’dakiaskerinibiryereyığıyordu.Avusturya,RuslarakarşıMoravya’da asker topluyordu. Bir ara, Prusya; Avusturya, İngilteredelegeleriyle birlik olarak Paris antlaşmasının tatbikini sağlamak üzere yüzellişerbinaskerlebirordukurmayakararverdiler.BuantlaşmaokadargizlitutulmuştukiAleksandraylarcahaberalamamıştı.NihayetFransızlarifşaattabulunmuşlardı.

O kongreye katılan hükümdarlar, 21 Ocak’ta XVI. Lui’nin ölümyıldönümünde, âyin için siyahelbiselergiyerekViyanaKatolikKilisesi’ndetoplandılar. Murahhaslar, kongrede böyle çıkmaz müzakerelerle meşgulkenNapolyonElbeadasındankaçıpFransa’yagelmeküzerehazırlanmaktaydı.

İktidardakiler, Bonapart’ın silah arkadaşlığını yapmış olan askerlerdençekiniyorlar, Bonapart’ın Elbe’de kalmasını tehlikeli görüyorlardı. Fransızmurahhasları Viyana Kongresi’nde Napolyon’un Sent Elen adasınasürülmesini istemişlerdi. Buna Napolyon’a en çok sahip çıkan Rusİmparatoru’nundamuvafakatettiğiNapolyon’unkulağınagitmişti.

Napolyon’un yanında bin kadar hassa askeri, iki general ve altı gemidenmürekkepbirkuvvetivardı.FransızkamuoyununeğilimlerinitakipediyorvehalkınmemnunolmadığınıgörerekFransa’yageçerse iyikarşılanacağınıvetekrar Fransa tahtına çıkabileceğine kanaat getirerek, 26 Şubat’ta askerinehareketemriniverdi.Asker:“YaParisyaölüm!”diyebağırıyordu.Bonapart,mevcut askerini ve yüz at ile mühimmatını altı gemiye yükleyerek denizeaçıldı.

Gemide, Fransız halkına hitaben kaleme aldığı beyannameler çoğaltıldı.Fırtınalıbirhavada,zahmetlibiryolculuktansonra1Martgünü;onbeşseneönce Mısır’dan dönüşünde ayak bastığı, Juan körfezinde karaya çıktı.BeyannameleridağıtarakGatşehrinevardı.Halktançoksaygıgörüyordu.

Safrot’a geçerken karşısınaGeneralMarşan’ın bir taburu çıktı. Napolyon

bu taburun karşısına çıkıp göğsünü açarak: “İçinizde imparatoruna silahatacak kimse varsa işte buradayım.” dedi. Tabur kumandanı ateş emriniverdiğihâldeaskerbirağızdan:“Yaşasınİmparator!”diyebağırıncahalkdaonlaraiştiraketti.BonapartbutaburudamaiyetinealarakGrönobl’ayürüdü.Oradakiyedincialaydakenditarafınageçti.

KralXVIII.Lui,durumuhaberalınca,kurtarılması içinmeclisebaşvurdu,askeri kazanmak için bizzat kışlalara gittiyse de birşey elde edemedi.Bonapart bir engelle karşılaşmadan 20 Mart’ta Paris yakınındakiFontenblo’ye vardı. Fontenblo halkı candan bir karşılama yaptı. Napolyonaynı gün akşam debdebeyle Paris’e girdi. O gün Lui kaçtı. Bir damla kandökmeksizinhükûmetielinealdı.

Bonapart’in cesaretine veFransızların da derhal ona itaatine bütün dünyaşaştı. Yalnız Bonapart, müttefikler artık harp külfetine katlanamazlar vekendisiyle teker teker barış yaparlar diye tahmin ediyordu. Oysa ViyanaKongresi henüz dağılmamıştı ve onlar, Bonapart ile anlaşamazlardı. BusebeptenhemenBelçika’dabüyükbirordutoplamayabaşladılar.

Napolyondaharphazırlığınabaşladı.Fransızlarıgayretegetirmekiçintamözgürlük vaat etti. Bu vaat kral taraftarları için cazip değildi. Cumhuriyettaraftarlarıdaonagüvenemiyorlardı.Güvendenenşeykazanılıpkaybedilirsegeri gelmesi güç olur. Bonapart vaktiyle halkı çok ağlattı.Güvenini yitirdi,şimdisıkıştığıvedaradüştüğüiçinyaptığıvaatlerehalkgüvenemiyorveeskifedakârlığıgösteremiyordu.

Napolyon’un kumandanları hep yaşlı ve harpten usanmış adamlardı.Kendisinin sıhhati de iyi değildi.Buna rağmenNapolyon, bütünAvrupa’yakarşı koymak üzere 120.000 kişilik ordusuyla; İngiliz generali Velington,Prusya generali Bluher kumandasındaki 230.000 kişilik bir kuvvetinbulunduğuBelçika’yayürüdü.

İki ordu Vaterlo’da karşılaştı. Fransız ordusundan kral taraftarı GeneralBurmonilebirtakımsubaylarmüttefiklertarafınageçti.ÇarpışmaHaziran’ın15’inde başladı.Napolyon, İngiliz vePrusya ordularını birbirinden ayırmakiçinikisininarasınagirdivehemenBluherüzerinesaldırarak,onunordusunubozguna uğrattı. Fakat 18 Haziran’da yapılan büyük harpte Napolyon’unordusuperişanoldu.NapolyonhemenParis’edöndü.

Napolyon imparatorluktan istifaya mecbur olarak hiç olmazsa oğlunuFransız tahtına çıkarma ümidiyle, İngilizlere sığındı. Müttefikler ise onu

silmek kararında idiler. İngilizler de onun Avrupa’da bulunmasınıistemediklerinden Saint Helen adasına sürdüler. Bonapart ömrünü oradatamamladı.

Bu ikinci imparatorluğu yüz gün sürdü. Vaterlo zaferinden dolayıVellington’a İngilizler Mareşallik rütbesi verdiler. Viyana Kongresi fesholunmamıştı. Fakat Napolyon’un Fransa’ya çıktığı haberi yıldırım gibierişmiş,müzakereleriduraklatmıştı.

ViyanaKongresi’ndeuzunsüredirsözkonusuolandevletler-arasıprotokolde bir kararname altına alındı. Buna göre elçiler üç sınıfa bölündü: Birincisınıf:Büyükelçiler,devletadınasözsöylemeyetkisinesahiptiler.İkincisınıf:Orta elçiler, bir devlet nezdinde ikamete görevli idiler. Üçüncü sınıf isehariciyenazırınezdindeikametlegörevliolanlardı.

ViyanaKongresi’nde,devletleralfabetiksıra ileyazılıyerlerindebulunup,imzakuralıgeçerli idi.Avrupaharitasıyenidenyapıldı.Prusya,yinebirincisınıf devletlerin arasına girdi. Hollanda devleti yeniden ortaya çıktı.İngiltere’ninnüfuzuarttı,dünyanınheryerindesugibiakaroldu.

İçOlaylar

Devlet-i Aliye, bu sıralarda iç karışıklıkları gidermeye çalışıyor, merkezinnüfuzunu tesis etmeye; bütün gücünü kullanarakmütegallibenin nüfuzlarınıkırmaya gayret ediyordu. Taşralarda halkı onların zulmünden korumak içinvalilere tam yetki verilmişti. Bir türlü vazife görmeyen vezirlere vebeylerbeyine tehdit fermanı gönderildi. İstanbul’da da yeniçeri ağası asiyeniçerileribirerbahanebularakidamediyordu.

Bu uygulamalar sistemli yapılmadığından pek çok suiistimaller vekeyfilikler oluyor, bazı kimseler suçsuz, bazıları bir küçücük suç için gadreuğruyordu. Hâlbuki cezalar kanunlara göre icra olunsa herkese ibret olur,halka tesir ederdi. Cezalar keyfi olunca, namuslu adamları da çiledençıkarıyor ve isyanlarına sebep oluyordu. Onun için güven bozulduğundankimiadamlarsırfcanınıkorumakiçinisyanediyordu.

Busırada,yeniçeriağası,bazıyeniçeriustalarınıidametmiş,birkısmınıdaboğdurmak niyetiyle zindana atmıştı. Öteki usta ve karakullukçu takımıyoldaşları zindana atıldıktan sonra sıranın kendilerine geleceğini düşünerekyeniçeri Ağası Seyit Mehmet Efendi aleyhine birleşmişlerdir. Cuma günü

isyanahazırlanmışlardı.

Yeniçeri ağası, sandalla yemiş iskelesi tarafına geçtiğinde karakullukçularağanın yanına varıp, yoldaşlarının zindandan çıkarılmasını talep etiler. Ağacesur bir adamdı. Onları: “Bire yolsuzlar, kulların selameti için ben ogibilerini ferman ile katlederim. Siz ne demek istersiniz? Yine zorbalık mıedeceksiniz?”diye azarlaması üzerine zorbaların bir kısmı yeniçeri ağasınıyakasındantutarak,Ağakapısı’nadoğrugötürmüşler,diğerleridezindandakimahpuslarıçıkarmışlardı.

Sadrazam bunu duyunca bu hareketten vazgeçmeleri için zorbalara habergönderdi.Onlardayeniçeriağasınınazliniistediler.Bununüzerinesadrazam,Tophane ocağına haber yollayarak zorbaların tedibi için Ağakapısı’nabasmaya teşvik ettiyse de ricalden bazıları bunu geciktirmişlerdir. Durumpadişaha aks edince: “Böyle bir takım rezillerin zoruyla, Ağa’nın azli caizolmaz.Böyleleri belalarını bulur” diyeAğakapısı’na haber göndermişti.Buesnadaeşkıyayeniçeriağasınıöldürmüştür.

Sadrazam Hurşit Paşa, bu olayda eşkıyanın tedibine gayret etmişse deŞeyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi de bir hareket görülmediğindenazledilerekManisa’yasürüldü.Nevruzgünüolduğuhâldekaryağıpşiddetlifırtına olduğundan, Abdullah Efendi Üsküdar’a geçememiş, ertesi günügeçebilmiştir. Hurşit Paşa’nın gösterdiği gayretler etkili olmadığından vesözünü geçiremediğinden, sadaret makamının haysiyeti zedelendiğindenazledilmişveyerine,MehmetEminRaufBeyvezirvesadrazamyapılmıştır.

Sadrazamın ve şeyhülislâmın değiştirilmesinin sebebi, Sultan Mahmut,YeniçeriOcağı’nınkaldırılmasını1812tarihindeHâletEfendi’yeteklifetmiş,odasözdekabuletmişsedekalbenbunamuhalifolduğundanvakitgeçirmekiçintürlüvesilelerlepadişahıavutmuştu.

HâletEfendi,gayethilekârvehasisbiradamolupnüfuzusayesindeteminettiği paraları, söz sahibi yeniçerilere dağıtıyor ve onlar vasıtasıyla heristediğini yaptırıyordu. İkbali böyle şeytanca bir tezgâhın işlemesine bağlıolduğundan bu tezgâhın bozulmasını kendisi istemediği gibi, bu mevzuabaşkalarınınaşinaolmasınıdaistemiyordu.

Padişahisebuişeçokmeraklıolduğundangüvendiğiadamlarlabukonuyugörüşürdü.BusuretleHurşitPaşa’yaaçılmış,onundamuvafakatini almıştı.Bu sayede Topçu ve kumbaracı askerleriyle, Ağakapısı’nı basmaya kararvermişti. Bu işler Hâlet Efendi’nin dolaplarına elverişli olmadığından,sadrazamı azlettirdiği gibi, ona uyar gibi görünen Dürrîzâdeyi deşeyhülislâmlıktanetmiştir. İşteHâletEfendi, çeşitli entrikalarladevleti eline

alarakistediğigibikullanıyordu,zamandaonamüsaitidi.

Bu sıradamütegallibegüruhundanKütahyaMütesellimiHacıMolla idamedildi. Kastamonu Mutassarıfı Ahmet Paşa, Eskişehir Mutasarrıfı MustafaPaşa, Bolu Mutasarrıfı Lûtfullah Paşa hakkında, halka zulmettiklerihususundadefalarca şikâyetler geldiğindenüçününde vezirlikleri kaldırıldı,eşyalarızaptedildivesürgünegönderildiler.

O zamanlarda İstanbul’da arabaya binmek, şeyhülislâm ve kazaskerleremahsus idi. Vezirler, devlet adamları ve gayrımüslimler ancak izin almaksuretiyle ata binebilirler, öteki memurlar yaya gezerlerdi. Bu kurallarauyulmamaya başlandı. Hatta bazı gayrımüslimler izinli olmadıkları hâldesüslü atlarlamesire yerlerinde görülür oldular.Bunlar halk nazarında çirkingörüldüğünden, izinli olanlar ile yaşlı ve sakatların dışındaki şahısların atabinmeleriyasakedildi.

Şevvalinbeşinde,HâletEfendi’yenişancılık rütbesiverildi.AslındaHâletEfendi, saltanatın müsteşarı idi, bütün önemli işler onun gizli teklif vetavsiyeleriüzerineicraolunurdu.Onunfikrineuyamayanfikirleryürümezdi.Bütünişlerinipionunelindeolduğuhâlde,âdetyerinibulsundiyeböylebirmemuriyetverildi.Odevirdehafif suçlaraağırcezalarve idamlarverilmesihepbuHâletEfendi’ninteklifiileydi.

HâletEfendi,Fransa İhtilâli’ndeher günbinlercemasumun idamedildiğive Paris sokaklarının kana boyandığı sırada, vazifeli olarak Paris’tebulunmuştu.Esasengaddarvekandökmeyeheveslibiradamolduğundan,birde orada bulunmakla, sudan bahanelerle adam öldürmeyi huy edinmişti vesaltanatıbuyolateşvikederolmuştu.

Rusharbindeveiçsavaşlardapekçokadamölmüştü.Birtaraftandaböylebahanelerleadamöldürülmesiyüzündenİslâmunsurunazaafgelmişti.Gerçi,âleminnizamıiçinadamöldürülür,Devlet-iAliyedememleketinişirretlerdentemizlemekle meşguldü. Lakin haklı sebeplerle hükümleri icra etmek, herşeydenöncehukukyolundanayırmamakicapeder.Nekadardameşgulolsayinegözünüaçıpecnebîmemleketlereibretlebakmak,âleminneyolaldığınıgözetmeklazımdı.Zamanartıkbunugerektiriyordu.

1816SENESİOLAYLARI

ÜlkeİçindeGelişenOlaylarHükûmet bir işi güzelce düşünüp karar verince süratle icra etmelidir. Yanidüşünmedeyavaş, icradaaceleciolmalıdır.Siyasî işlerdegeriçekilme, tavizvermepekzararlıdır.Devlet,buyılAdakalemuhafızıilebaşaçıkamadığından

onlarla birmukavele akdinemecbur oldu.Budaötekimütegallibelere kötüörnekoldu.

Bu karışıklıklar içinde muhacirlerin iskânı işiyle meşgul olunamamıştı.Tuna’nınkarşıkıyısındanbuyakayagöçenler,yersiz,yurtsuzvesefaletiçindeidiler. Savaş gailesi bittiğinden onların eski yerlerine iskânı için fermançıkarıldı.Akgerman’dangöçenmuhacirlerinbüyükkısmıEskişehir’de iskânedilmişti. Bunlardan elli kadar hane henüz İstanbul’da idi. Babadağ’a geridönmekistiyorlardı.Bunlaradahimüsaadeedildi.

Bonapart zamanında bazı önemli hizmetlerde kullanılmış, Perat adlıFlemenk piskoposunun yazmış olduğu risaleyi, Kalimakizâde İskerlet BeyözetleyiptercümeederekBâb-ıÂli’yesundu.

Napolyon’ungenerallerindenAlmanVesavarı,FransızKralıLui’yemuhalifolduğundan ve Fransa’da duramadığından İzmir’e gelmişti. Bu gibifesatçıların, Osmanlı ülkesinde bulunmaları uygun olmayacağı bazı elçilertarafındanihtaredildiğindeİzmir’denkovulmuştu.

İranlılar Van sınırına hücum etmişti. Kendilerine sorulunca: “Haberimizyok, bölge sorumluları hıyanet etmişler. Bizim rızamız yok.” diye cevapvermişlerdi. Durum Paşa Baba tarafından İstanbul’a bildirildi. Anadolukarışıklıklar içinde iken bir de İran savaşı çıkmasını elverişli görmeyendevlet; bu saldırganların ki, bu durumda eşkıya olmuş oluyor, sınır dışıedilmesiniyazdı.

BuyılyapılanilmiyetayinlerindeEnderunricalindenolaneskiHekimbaşıBehçet Efendi ve meşhur Hattat Rakım Efendi’ye, Mekke payesi verildi.RakımEfendihattatolmakla,celîyazıdaasrınınbirtanesiydi.Padişahtuğrasıonuneseridir.

Zeynelâbidin Efendi, iltimasla şeyhülislâmlık makamına gelmişolduğundanyerinidolduramadı.Büyükulematarafındanküçükgörülüyordu.Hattaşeyhülislâmolmazdanevvel,KazaskerMustafaİzzetEfendi’ninevindelaubali sohbetler ederdi. İzzet Efendi ona hiç itibar etmezdi. Zeynelâbidinşeyhülislâmoluncapadişahı tahrikederek İzzetEfendi’yi,Tire’ye sürdürdü.Daha sonra evlat ve ayali padişaha çok içli yalvardıklarından sürgün yeriGelibolu’yaçevrildi.İzzetEfendi’ninyerineSadıkEfendikazaskeroldu.

Bu yıl Defter Emini Mehmet Bey öldü. Bu zatKaside-i Bürde’yi şerhetmişti. Ölünce yazdığı şerhi ile beraber gömülmesini vasiyet etmiştir.Vasiyetiyerinegetirilmiştir.

Topkapı Sarayı daireleri dar geldiğinden genişletilmesi için irade çıktı.

Masrafların darphaneden mi, yoksa beytülmalden mi alınacağı yeniçerikışlalarında dedikodu mevzuu olduğundan masrafın ödenmesi, Mısır ValisiMehmetAliPaşa’yahavale edildi.Gariptir ki sarayın inşası tamamlanıpdaboyanmavaktigelince,boyacıesnafınınmensupolduklarıyeniçeriler48ve78cemaatleriarasında,buişiyapmakonusundakavgaçıktı.İşinbüyümemesiiçinherikiortanınberaberceyapmasıkararlaştırıldı.

Beşiktaş Sarayı’nın Haseki Sultan dairesinde, çocuk sultan Emine’ninyattığıodada,dolaptabırakılmışbirmumdanyangınçıktı.Sultanlabirküçükcariyeyanaraköldüler.

Manisa’nın bütün mukataaları ve birçok zeamet ve tımarları elinde olanKara Osmanoğlu Hüseyin Ağa öldü. Kara Osmanoğulları mütegallibe venüfuzlu olduklarından o bölgenin kurtarılıp Bâb-ı Âli’ye bağlanması veterekesini zaptetmek için, bir büyük devlet adamının memur olması icapettiğinden sadaret kethüdası Moralı Osman Efendi gönderildi. Bu zatgerçekten değerli bir adamdı. Ancak vakarlı olduğundan Hâlet Efendi’yeboyuneğmezdi.HâletEfendideonuİstanbul’datutmamakiçin,böyleelisıkıişlerletaşralardadolaştırırdı.

Hâlet Efendi’nin nedimlerinden meşhur Keçecizâde İzzet Molla, bir günHâletEfendi’ninyanındaykenbuOsmanEfendi’ningeldiğini uşaklar haberverir. Hâlet Efendi, hemen koşup karşılar ve giderken de merdivene kadaruğurlar.BuhâligörenİzzetMollaşaşırarak:

“Efendim bu adama etmediğiniz fenalık kalmadı, şimdi bu mertebeiltifatınızasebepne?”diyesoruncaHâletEfendi:“Benbuadamaçok kötülük ettim.Memuriyetini elindenaldım, canınıda

alabilirim.LakinüzerindebirOsmanefendilikvarkionualamıyorum,onuniçinhürmetemecburoluyorum.”demiştir.

GarpOcaklarınınDurumu(Garp Ocakları; Osmanlı Devleti’nin kuzey Afrika’daki üç muhtar eyaletiolan; Trablusgarp, Cezayir, Tunus için kullanılan bir tabirdir) MaltaşövalyeleriAkdeniz’de rastladıkları İslâm gemilerini zaptederler, tayfalarınıesirederlerdi.GarpOcaklarıdaHristiyangemilerihakkındaaynımuameleyiyaparlardı.

Sonraları, şövalye ocağı kaldırılmış veAvrupa devletleri deniz ticaretininserbest olmasını temin etmişlerdi. Bizim Garp Ocakları da artık gasptanvazgeçipnormalticaretebaşlamalarıgerekirkeneskiusuldedevamederlerdi.

Avrupalılarlakendibaşlarınaanlaşmalaryaparlar,onlardanparasızdırırlardı.

Garp Ocakları, iyice şımarmış, Devlet-i Aliye gemilerine de taarruzabaşlamışlardı. Bâb-ı Âli’nin emirlerini dinlemiyorlardı. İngilizlerin zenciticaretiniyasakladıklarıbirdevirde,buocaklarAvrupagemilerinigaspedipHristiyantayfalarınıAvrupa’nıngözüönündekölediyekullanıyorlardı.Bunamüsamahaedilmeyeceğibelliidi.

Garp Ocakları Avrupa devletlerinin kudretlerini bilmiyorlardı. Devlet-iAliye, asker ve donanma göndererek onları terbiye etmeli ve bu üç büyükeyaletiinzibataalmalıydı.HâlbukiDevlet-iAliyericalidedünyanıngidişinevâkıfdeğildi.Makamlarınıkorumaveİstanbul’ungünlükişleridışındabirişebakmazlardı.Avrupa’yasırtçevirip,dışişlerebirgözbileatmadıklarındanbuGarpOcaklarıişlerineönemvermezlerdi.

Devlet ricalinin çoğu, Avrupa devletleri Garp Ocakları’nın hakkındangelemezsanıyordu.İngilizler,Bâb-ıÂli’yenotavermiş,Devlet-iAliyebuişidüzeltmezse, denizci devletlerin bu gaileyi bertaraf edeceklerini bildirmişti.Devlet-i Aliye ise: “Bizim devletimiz Ocakların harp kaidelerine katiyenmüdahale etmez.” cevabı vermişti. Bu cevapla, Garp Ocakları’nın Devlet-iAliye’ye olan bağı çözülmüş sayılarak Cezayir’e taarruzun mukaddimesiolmuştur.

Bu konuda İngiltere, Avusturya ve Prusya devletleri arasında 1815senesinde bir ittifak mukavelesi yapıldı. Bunun üzerine İngiliz AkdenizkumandanıAmiralİkomnt,filosuyla1816senesindeCezayirönündegörüldü.Cezayir Beylerbeyi Ömer Paşa, İngilizlerle görüşmekten çekindi. Amiral,Ömer Paşa’ya:“İki saate kadar görüşme kabul olunmazsa harp ederim veşehridöverim.”diyebirnotagönderdi.Ömer Paşa çaresiz görüşmeyi kabul etti. İngilizler şunları istiyordu:

“Cezayir’deki İngiliz konsolosu Sardunya’nın da konsolosu olarak kabuledilecek. Esirler serbest bırakılacak, her esir için Cezayirlilere elli kuruşverilecek. Cezayirliler Hristiyanlardan köle kullanmayacak.” Ömer Paşa butekliflerin çoğunu kabul etmekle beraber esirler meselesini padişahtansormasıgerektiğinibildirdi.

Bunun üzerine, Ömer Paşa’nın bir memuru İngiliz gemisi ile İstanbul’agönderildi.Fakatbusıradaikibinkadarayaktakımısahileyürüyerekmercançıkarmaklauğraşanİtalyanlarıöldürdüler,İngilizbandıralarınıayaklarıaltınaaldılar.İngilizkonsolosunuvekarısınıhapsettiler.

Bu haber İngiltere’ye ulaşınca hemen İngiliz donanması Flemenk

donanması ile birleşerek Cezayir önlerine geldi. Üç saatlik bir ültimatomsüresinin geçmesinden sonra harp başladı. Cezayirlilerin bütün donanması,tersanesi, mahzenleri ve yalıları yanıp mahvoldu. Ertesi gün Cezayirlilerİngilizlerlebarışyapmayamecburoldu.Budefakianlaşmadaesirlerbedelsizolarakserbestbırakıldı.

AvrupadonanmasıkuvvetlenmişolduğuiçinocakdayılarıFrenkgemilerinieskisi gibi vuramıyorlardı.Bu yüzden servetleri azalmıştı.Bunun sebebininbeylerbeyiolduğunuzannettiklerinden,halkıTunusBeylerbeyiMahmutPaşaaleyhine kışkırtarak isyan başlatıp saldırıya geçirdiler. Paşa namusluinsanlarla birleşerek asileri bastırdı. asiler, bunun üzerine beylik gemilerinebinipkorsanlıkyapacaklarınıbildirdiler.“Padişah,haberverilmedenolmaz.”emriçıktı.

Cezayir dayıları, Avrupa gemilerine taarruz edemeyince Osmanlıgemilerine saldırmaya kalkıştılar.OysaCezayir dayıları tayfalarını İzmir vecivarından alırlardı. Bundan böyle dayılara tayfa verilmemesi emrolundu.Bunun üzerine Cezayirliler af dilediler. Yine eskisi gibi İzmir’den askeryazma iznini aldılar. Bu yasak kaldırılacağına Donanma-yı HümayunCezayir’i inzibat altına alsaydı orası hâlâ elimizde kalırdı. Dış işlerinevukufsuzlukbunlarasebebiyetvermiştir.

DahagaribişudurkiİngilizlerinCezayirlilerleyaptığıanlaşmalardanBâb-ıÂlihaber almamış,vak’anüvisŞânîzâdebuolayıyabancıdillerden tercümeederekkenditarihineyazmıştır.

MısırOlaylarıMehmet Ali Paşa, Mısır’da çıkan isyanı iyi bir surette bastırmış ise dekendisinehıyanetetmişolanlarıbirerbirer tuzağadüşürereköçalmakişiyleoğulları; İbrahim, Tosun ve İsmail Paşalara vazife verdi. Bunlar da elegeçirdiklerisergerdeleribirerbirertutupöldürdüler.

BusenetaunhastalığındanMehmetAliPaşa’nınoğluTosunPaşavefatetti.Annesiçoküzüldü.Babası,çocuklarınıniçindeençokonuseverdi.Yüzününgüzelliğivedavranışlarındanhalkdaonusever,babasındansonraonunvaliolmasınıisterdi.

BuseneMehmetAliPaşa,hükûmetmemurlarınınahalidenparasızyiyecekve yem almalarını yasakladı. Matematik ilimleri okutulmak üzere bir

hendesehanevebirtophaneyaptırdı.Ziraatvesanayifaaliyetlerinebaşlandı.İriliufaklıbirçokgemileryaptırdı.Nil’inürünleriniİskenderiye’yeindirerekAvrupa’ya satmak suretiyle büyük paralar kazandı. Süveyş’te gemileriniçoğaltarak,Hindistan’laticaretebaşladı.

İskenderiyeKalesi’nitamiretti,İskenderiyebitişiğindekibüyüksetinşasınamuvaffakoldu.Busetyıkıldığındabirçokaraziyituzlusularbasmıştı.Bununyeniden yapılması Mehmet Ali Paşa’nın büyük eserlerinden birisidir. İşteMehmetAliPaşaMısır’ıbusuretle imaredipgeliriniartırarakArabistan’dabüyük işler başardıktan başka nakden de Devlet-i Aliye’ye hizmet etti veböylecedevletçevemilletçeünkazandı.

1817SENESİNDEKİBAZIOLAYLAR

İçeridekiOlaylarDevlet para sıkıntısı içinde idi. Eski defterdar ve Darphane Emini İbrahimEfendiölüncemallarıvegelirihazineninimdadınayetişti.İbrahimEfendi’nindeğerli eşyası ve büyük gelirinden başka yalnız taş oda içinde gömülü 63okkasikkevekülçealtınıçıktı.Bunlarhemenhazineyeteslimedildi.

Altın alışverişte, mübadele işlerinde topraktan çıkarıldığı hâlde bu gibikimselerin onu tekrar yeraltına gömmesi yanlış bir davranıştır. Fakat güvenortamısağlanamayıncainsanlarböyletersişleryapıyorlar.

O günlerde ilim mesleğinde terfilerde kıdem esastı. Fakat “Onun bununoğlu olduğundan omevkiye geldi” diyenler de vardı. Lakin yüksek yerleredayanarakmevkiişgaledenboşkimselerdevardı.İlimvefaziletteilerlemekherzamanzordur.Bazengerçek ilimadamlarıbilekıskançlıkve rekabettendolayı sarsılırdı. Şânîzâde de bunlardandı. Hekimbaşı olacağı yerde,vak’anüvisolmuştu.

II. Mahmut, Topkapı sarayında sıkılıp kış mevsiminde Beşiktaş kıyısarayında kalmayı ve güzel havalarda ava çıkmayı düşünerek BeşiktaşSarayı’na gitti. Sarayda yeni âdetler çıkarmaktan ürken yakınları, yeniçeriağası ağzıyla kaygılarını belirtince padişah bir-iki gün kaldığı BeşiktaşsarayınıbırakıpyineTopkapı’yadöndü.

Bu arada Şehzâde Süleyman doğmuştu. Padişahı eğlendirmek için bunufırsatbilenler,birçokyerdehayalperdelerikurarak,Karagözoynatarak,sazlarçaldırarakçeşitlieğlencelertertiplemişlerdir.

Bu günlerde, meşhur Tuzcuoğlu’nun kesik başı İstanbul’a gelmişti. Rizeâyânından TuzcuoğluMemiş Ağa, nüfuzlu kimselerden idi. O günlerin işi,

böyle nüfuzlu kişileri ortadan kaldırmaktı. Trabzon Valisi HazinedaroğluSüleyman Paşa, Memiş Ağa kanunsuz işlerde bulunuyor diye İstanbul’abildirilince, onun ortadan kaldırılma işi kendisine verilmişti. KastamonuValisideemrineverildi.Herbölgedenasker toplandı.Tersaneden ikibeylikgemigönderildi.SüleymanPaşabüyüksayıdaaskerleRize’yevardı.BuaradaLivaneveAcaraaskerideyardımagelmişti.

MemişAğaisesavaştananlamaz,askerbeslemezbirderebeyiidi.Durumugörünce Of’a kaçtı. Bölge halkı kendisini severdi. Of kazasının her tarafıaskerle kuşatıldı. Oflular Memiş Ağa’yı teslim etmek istemediler. Durumİstanbul’ayazıldı.İşbitinceyekadarordunundağılmamasıemrigeldi.UzunuğraşılardansonraMemişAğayakalandıveidamedildi.

MemişAğa,ahalininvergilerinidevletepeşinöder,mahsülzamanıgelincekendilerinden zahire alırdı.Bu işten kendisi de kazanırdı.Halk da tahsildarbaskısından kurtulur, müteşekkir kalırdı. Böylece o bölge halkını kendinebağlamıştı. Trabzon Valisi Süleyman Paşa kendisinden borç para istemişti.MemişAğabu isteklerinigeri çevirmişti.SüleymanPaşabundangücenmiş,onuöldürmekistemişfakathalksevdiğindenpundunagetirememişti.BöyleceelinegeçirdiğifermanileMemişAğa’yıidametmişoldu.

MemişAğaticaretilebüyükservetkazanmışbirzattı.İşinibilendevletlerböyle adamların topraklarında çoğalmasına çalışır. Zira devletin zenginliği,halkınınzenginliğiilebaşabaşgider.Zulümvebaskınınsonucufakirliktir.

BukuralagöreMemişAğa’nındevlettarafındantaltifedilmesigerekirken,üzerine karadan ve denizden yürünmüş, sonunda idam edilmiştir. Böylecebüyük bir aile yıkıldı, ev kapandı.Ayrıca askerî harekâtla birçok köyler vekazalar tahrip oldu. Hâlbuki Memiş Ağa yüz yaşını aşmıştı. Yakında tabiîolarak vefat edecekti. O zamanın geleneği bitip tükenmek bilmeyen malıhazineyekalacaktı.Böyleoluncayağmacılarelindetelefoldu.Kısacasıdevletvemilletezararvehasardanbaşkabirşeykalmadı.

Biryandabuolaylarcereyanederken,diğeryanda,yenitayinlerveidamlariçinfermanlarçıkıyoramaasayişsağlanamıyordu.Osmanlıülkesininhemenheryerinde,başkaldırmadeğilsebiletedirginliklerarttıkçaartıyordu.MeselaHalep’tebiryandançöldekiArapaşiretlerininbiryandandağlardakiTürkmenkabilelerinin saldırıları yüzünden can güvenliği kalmamıştı. Halep halkı dabununüzerinegüçsüzvalilerinekafatutmaktangerikalmıyorlardı.

Halep valisinin kâhyası, şehir yakınlarına inen eşkıyayı tepeledi ve kesikbaşlarınıİstanbul’agönderdi.Büyükbirzaferkazanmışgibi,yenibirrütbeylevebol takdirlekarşılandı.Osıradahervalininenönemli işi, sınırları içinde

itaatsizvehoyratdavrananherhangibirkimseninyadaadamlarınınbaşlarınıkesip İstanbul’a göndererek güven sağladığını ileri sürüp böylelikle yerinisağlamlaştırmaktı.

Geçen seneMehmet Ali Paşa’nın oğlu Tosun Paşa ölünce, Cidde eyaletiMehmet Ali Paşa’nın büyük oğlu İbrahim Paşa’ya verildi. İbrahim PaşaMedine bölgesinde ordu kurmuş, tahkimat yapmıştı. Vehhabîlerin reisiSuud’unoğlugelip taarruz etti.Karşı konuluncabozgunauğradı.Enbüyükşeyhlerini,üçyüzkadarölüvebütünmühimmatlarınıbırakarakkaçtılar.

1818SENESİOLAYLARI

BuYılGelenElçilerveGönderilenHediyelerBuyıl,İran’danvesonradaMısır’danİstanbul’afillergönderildi.OzamanlarbirtakımaşiretlertopluluğuhâlindeolanveAbbasMirzaeliyleidareedilenİran, sınırda Osmanlı Devleti’ne başkaldıran kimselerle el altından işbirliğiyapmasabile,onlarızamanzamankorumaktangeridurmuyordu.

BudurumdanhaberdarolanvegücendiğinibelliedenOsmanlıDevleti’ningönlünüalmakistercesineİranlılar,İstanbul’ayenibirsefirleberaberindebirkocamanfilgönderdi.BufilEtMeydanı’ndakifildamınagötürüldü.

MısırValisiMehmetAliPaşa,İstanbul’aİran’danbirfilgönderildiğini,buhediyeninsarayıpekmemnunettiğinihaberalıralmazbirbüyükSudanfiliileikiküçükBengalfiligönderiverdi.Bufiller,ÜsküdaryakınındaÖküzLimanıadındaki iskelede büyükmavnalar birbirine bağlanarak üzerlerine kerestelerdöşenerekbinbirzahmetleİstanbul’aVezirİskelesi’negeçirildi.OradandaEtMeydanı’ndadikilitaşkarşısındaİranfilininbulunduğuyeregötürüldü.

İstanbul halkına, yeni bir eğlence oldu. Her gün kadın-erkek bir sürükalabalık çeşitli semtlerden fil seyrine gelirlerdi. O günlerde İstanbul’dabirbirini kovalayan yangınlar çıktı. Bu yangınların, fillerin uğursuzluğuyüzünden olduğu rivayetleri dolaşmaya başladı. Haklı haksız birçokkimselerin şuraya buraya sürülüp durduğu bu devirde, filler de Edirne’yesürüldülerdededikodularıkapandı.

Geçen sene Buhara Hanı Haydar Şah tarafından hususîmektup ile gelenMirzaMehmet Yusuf, elçilik hizmetini ifa ettikten sonra, kendisi ve çolukçocuğuilehademesibirbirtaunhastalığındandolayıvefatetmişlerdi.Bütünvarlığı satıldı. Toplamparası ile beraber padişahın hediyesi otuz ciltlik dinîkitap ile beraber Bağdat’a oradan da Basra Defterdarı Hüsnü Efendi ileBuhara’yagönderildi.

TalebeHareketiPadişaha ve Hâlet Efendi’ye sırtını dayayıp da halkın diline düşmektensakınmayanlarından biri de şeyhülislâmlığa kadar çıkarılmış olanZeynelabidinEfendiidi.Kendisininbumakamdaküçükgörüldüğünühesabakatmadan, ilmiye sınıfını bir hâle yola koymak bahanesi ile ulemadanbirçoklarını işlerinden etmiş, şuraya buraya sürdürmüştü. Akrabalarını dahaklıhaksızyüksekyerleretayinetmektençekinmemişti.

Talebegeçinen,fakathalkarasında“yobaz”denilenserserilerle,namazlaveniyazla alâkası olmayanların şuraya buraya dağıtılıp sürülmesi herkesimemnunetmişken,yerlerinetekrardahabeterlerininsırfhatıriçin,rüşvetveiltimasyoluilealınmışolmasıasılçalışkanvedevamlıtalebeyigücendirmişti.

Bir gün, Fatih Camii dolaylarındaki talebelerden bir çömez KaramanÇarşısıbakkalındanikimumalmakistemiş,bakkal:“Mumkıtlığındaherkesebirden fazlamum verilmemesi emredildi.” karşılığını verince talebe bakkalıdövmeye başlamış. Kolluk kuvvetleri toplanıp bakkalı kurtarmak isterken,birkaç talebe daha peyda olupmum isteyen ve bakkalı pataklayan çömezintarafınıtutarakneferleresaldırmayakalkışıncakavgabüyümüş.

Butalebelerikıskıvrakyakalayanyeniçerileronlarıdayakataatakarakolagötürüp kapatmışlar. Ertesi gün bunlar bilinmeyen bir yere sürülmüş.Sürüldükleri bilinemeyince onların öldürüldükleri rivayetinin çıkmasınasebep olmuş. Bu haberle coşup kışkırtılan talebeler medreselerde toplanıp:“Bu ne demek? Bir bakkala iki tokat vurdu diye bir talebeyi dayaktangeçirmek de ne oluyor? Döven hocası bile olsa talebe bu kadarınakatlanamaz.”gibisözleriağızdanağzayaymayabaşladılar.

“Birolaydandolayıbirkaçöğrenciyiöldürtmek,şeyhülislâmıngerçekilme,gerçek ilimöğrencilerinedüşmanlığınıgösterir.Bununhesabını sormak içinyarın şeyhülislâmlık dairesinde Bâb-ı Fetva’da toplanmak boynumuza borçolsun.”gibisözlergünboyutalebelerinağzındatekrarlandıdurdu.

Ertesi gün ders okutmaya gelen hocaların rahlelerini ve minderlerinidışarılarasavurdular;“Öğrencilerinhaysiyetivenamusuileoynandı,butamiredilmedikçe bize ders okumak düşmez.” diye işi büyütüp azdırdılar.Şeyhülislâmlık avlusu mahşere döndü. Şeyhülislâm odasında sinip kaldı.Kâhyası yiğitlik gösterip kalabalığı azarlayacak olduysa da az kalsın tokataltında ezilip gidecekti. İlgililerin hepsi bir köşeye sinmiş, meydan da

yobazlarakalmıştı.

Meydandasözçok,dinleyenhiçyok;herkafadanbirsesçıkmakta.Kimi:“Biz dövülüp öldürülen arkadaşlarımızın hakkını talep ederiz.”, kimi:“Madem öldürülmedilerse geri getirilsinler, biz yıkılıp gideriz.”, kimi de:“Şeyhülislâmla Fatih Camii’nde muhakeme olmak isteriz.” der, kimisi deşununbununazledilmesinidağılmalarıiçinşartkoşar.Busıradaasılnamusluveçalışkanöğrencilerseyobazlarınçemberindenkurtulupyaevlerinegitmeyeyadersinedevametmeyeçabalar.

Bu kargaşalık öğleye kadar sürdü. Yatıştırılabilmek ve toplananlar adınakonuşupanlaşmayavarmakiçin,MollaMünifEfendiileulemadanDeliEminEfendi’yiseçipevlerindenalarakşeyhülislâmınkarşısınadiktiler.Buikisi,birağızdan yaşlı Zeynelabidin Efendi’yi azarladıkça azarladılar. Sonundasürülenleri hemen serbest bırakıp İstanbul’a getirtmek kararını aldılar. Bukararınbildirilmesiveo iki temsilcinin işaretetmesiüzerinebütünyobazlarveçömezlerdağılıpgittiler.

Artık Zeynelâbidin Efendi’nin şeyhülislâmlıkta kalması uygungörülemezdi. Zaten bu karışıklık sırasında ne sadrazamın ne başka veziringeliplafladaolsayardımetmemesionunfedaedileceğinigösteriyordu.HâletEfendi, şeyhülislâmlığa adamı Mekkizâde Âsım Efendi’yi çoktanhazırlamıştı. Daha gençmiş, sakalına kır bile düşmemiş, ne çıkar? HâletEfendibutöreyidebozdu.Mekkizâde’ye,neyapsınyapsın,sakalındanbirkaçtel ağartsın diye haber gönderdi.O da sakalını saatlerce öd ağacı tütsüsünetuttuvebirgeceiçindebirkaçkılınıağartıpşeyhülislâmlığınyolunututtu.

Şeyhülislâmlar azledildiğinde, şeyhülislâm paşa kapısının fenerisöndürülürdü. Bu töredendi. Zeynelâbidin Efendi, kapısı önündeki yamankargaşalıktan sağ-salim ucuz kurtulduktan sonra, kapısının fenerisöndürülünce:“Softalarınmumubizimfenerisöndürdü.”diyegülümsemekleyetindi.

HâletEfendi’ninGizliYazışmaları

Hâlet Efendi’nin padişahın baş berberi Ali Ağa ile yaptığı bazı gizliyazışmalar:

BerberbaşıAliAğa’danHâletEfendi’ye,sene:1227.

SadaretKaymakamıMehmetRüştüPaşabirişiçindünpadişahhuzurunagirip Bahçekapı’da Çankırı köylerinden gelme hamalların bekârolduklarından o civarda bir han edinerek içlerine bir takım fahişelerialdıklarını bildirdi ve böyle fuhuşları padişahın civarından yıkıp kaldırarak

bircamiyapılmasınaveadınaHidayetdenmesineizinricaetti.

Buzatsizingibipadişahınmizacınıiyibilemediğindenbuhamaltayfasıylaişinnereyevaracağınıidrakedemez.Yeniçeriağasınabirtalimatveriniz.Buhususubilgiolarakarzediyorum.

HâletEfendi’denAliAğa’ya

Dün gece SadrazamHurşit Paşa değişik kıyafetle saat sekizde bizim evegeldi.Sohbetesnasındayeniçeritayfasınınbiranönceortadankaldırılmasınısöyledi. Paşa işin ilerisini gerisini düşünmeyip aklına geleni yapmakfikrindedir.

Huzuruhümayundanbuhususuöğrenmeniziricaederim.

BaşkaBirMektup:

HurşitPaşa’ylagizlicebirtoplantıyapılıppadişahımızınyeniçeritayfasınıbiranönceortadankaldırmakfikrindeolduğusöylendi.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Bundan bir ay önce altı nefer ustanın kalebent edilmeleri hakkında iradeçıkarılmış;buhâlocak sergerdelerininunutacağıbir keyfiyetolmadığındanbu cuma Yeniçeri Ağası Mehmet Efendi selamlıktan dönüşünde, sandallaÇardak iskelesine varıp on beş ustanın başında Hasan usta olduğu hâldeyeniçeriağasınısürüyesürüyeAğakapısı’nagötürerek,altıustanınkalebentolmasınasensebepoldun,diyesıkıştırmışlar.DurumBâb-ıÂli’yebildirilmiş,sadrazampadişahtanağanınazline izin istemiş.Buhareketocağı sadrazamaleyhinetahrikedecektir.Hernehâliseçarçabukönüalınmalıvebüyükfesatönlenmelidir.

HâletEfendi’denAliAğa’ya

Yeniçeri ustaları, Ömer Efendi’yi öldürüp Süleymaniye camii avlusunagömmüşlerdir.

Efendim, bu Hüseyin Usta dedikleri habisin gizlice padişah silahtar AliBey’eintisapettiğianlaşılıyor.Amanefendim,buadamfırsatbulursanimetiilegeçindiğiocağıtemelineincirdiker.

Birçok ulema bu adamı okşuyor. Bir yeniçeri ağasını öldürmeye cür’etediyor.Bu silahtarın kötü hareketlerindendolayı ocağagelip gitmeleri yenibirusulekonmalıdır.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Bu bir-iki gün içinde padişahımız sadrazamla şeyhülislâmı değiştirmefikrindedir. Sadarete DefterdarMehmet Rauf Efendi, Meşihata ÂsımMollagetirileceğinitahminediyorum.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

TopkapıSarayıinşaatıtamamlanmış,boyaişikalmıştır.Boyacılaryeniçerigüruhundan olduklarından sarayın boyanması için kırk sekiz cemaati ileyetmiş sekiz cemaati arasında kavga çıktığından padişahımız boya işine ikicemaatindekatılmasınıiradeetmişlerdir.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Beşiktaşönündebirecnebîgemisidemirlemiş.Tayfalarbağırıpçağırarakâyin yaptıklarındanpadişahımız rahatsız olmuştur.Bugeminin bir an evvelyolaçıkarılmasınıtensibinizearzederim.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Moskof Kralı İstinye’de bir liman yapılmasını Devlet-i Aliye’den istemiş.Padişahımızbu işiderinderindüşünmekte isedebircevaphazırlanmasınınsizden istenmesini irade buyurmuşlardır. Durumun incelenerek etrafıylabendelerinebildirilmesiricaolunur.

ONBİRİNCİKISIM

1818SENESIOLAYLARININDEVAMI

YangınveyaDiğerFelaketlereKarşıÇarelerBuseneİstanbul’daküçüklübüyüklüyetmişüçyangınçıktı.Yangınlarınçokolmasıhuzursuzluğasebepoluyordu.Bununsonundaayaklanmaçıkabileceğidüşüncesi yayılmıştı. Halk korkuya kapılmış, sabahlara kadar uyumayıpevlerindenöbetbekliyordu.

Buzamanlardayangınlarakarşıtertibatçareleridüşünülmüş,arasırakâgirbinalar veya yüksek duvarlar yapılması yangınların büyüyüp yayılmasınıönleyeceğidüşünülmüştür.Avrupaşehirlerindeböylebüyükyangınlarakarşıönlemler alınmış,mesela Londra’da evler takım takım on ikişerli küçük vebüyükevlerdenyapılmış,aralarındamahallebahçesigibigezintiyerleri inşaedilmiştir. Bu sebeple o ülkede yangın nadir olur, olsa da yanan ev birkaçadedinüstüneçıkmaz.

Bundan başka bir kimsenin yangından gördüğü zarar yangındankurtulanlardan toplanaraködenir.Bununbenzeri İstanbul fırıncıları arasındadavardır.

Londra’da sigortacı denilen ve bu işle geçinen kimseler vardır. Eşyasınınkurtulmasını isteyen kimse işyerine veya evine sigortacıyı getirir. Mevcutbütüneşyasınıkaydettirir.Sonraevveeşyasınakarşılıkhersenetayinedilenmiktarkadar sigortacıyaparaöder.Eğerbirkazaveyangınolursa sigortacızarargörenmallarınkarşılığınıöder.

KatolikErmenilerinİstanbul’danSürülmeleriİstanbul’daKatolikrahiplerötedenberidolaşarakErmenileriKatolikyapmakiçin uğraşıyorlardı.ErmeniPatriği ise bunlara karşı aldığı ferman ile şiddetuygulamaktaydı. Katolik Ermenilerin İstanbul’da gömülecek mezarları vekiliseleriyoktu. İlkortayaçıktıklarındaErmenilerkendimezarlarınabunlarıkabul etmedikleri için cenazeleri meydanlarda kalır ve kokardı. Bundandolayı Katolik Ermeniler çoğu zaman cenazelerini bahçelere gömmekzorundakalırdı.

KatolikErmenilerebudereceeziyetedilmekteydi.“Kişiengelolunanşeyekarşıhırsduyar.”kuralıgereği,KatolikmezhebiErmenilerarasındayayıldı.Bunlarayasakkondukçasayılarıarttı.

Busırada en itibarlı sarraflardanTıgıroğluAgopveDavidoğluAndondaKatolik mezhebine girdi. Katoliklik mezhebine girecekleri diğerErmenilerdenayırdılar.BununüzerinebunlardanbiriLimni,diğerideRodosadasınasürüldü.

O zaman vükeladan bazıları “Hristiyan tebaa hangi mezhepte bulunursabulunsun bizim nemize lazım.” deyip üzerinde durmazken; diğer bir kısımvükela,“KatoliklerPapa’yıİsaPeygamber’invekilibilirler,PapadadışarıdaolduğuiçinOsmanlıülkesindebozgunculukçıkarırlar.”deyip,Papayüzündendahaöncelerinekadarçokkandöküldüğünüanlatıyorlardı.

İstanbul’daki Ermeni Patriği’neRumPatriği kadar yetki verilmişti. Onunvasıtası ile Ermenilerin işleri idare olunur idi. Katolikler ise Papa’ya bağlıidiler.

KatolikErmenilerdenbiriyarısarhoşhâldebirMüslümandostuilesohbetederken: “Behey sultanım, vakit gelecektir ki bir sabah uyandığınızdakapılarınızın önlerinde ikişer asker nöbet bekliyor bulacaksınız. Amabunlardan size mal ve namus yönünden bir zarar gelmeyecektir. Fakat bizsizlerin üstünlüğünden kurtulmuş olacağız.” demiştir. İşte bu anlatılanlar,ikincikısımvükelanındüşüncelerindehaklıolduğunugösterir.

1819SENESIOLAYLARI

VehhabîlerinElebaşlarınınCezalandırılması

Geçen sene Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa, Vahhabîlerin reisiSuud’unoğlunubozgunauğratmıştı.Enbüyükşeyhleriniveüçyüzkadarölüve bütün mühimmatlarını bırakarak kaçmışlar, Deriyye Kalesi’nesığınmışlardı. İbrahim Paşa, Deriyye Kalesi’ni kuşatmış uzun uğraşlardansonrakaleyielegeçirmiş,AbdullahbinSuud,dörtoğlu,Vehhabîmezhebininkurucusu olan Abdülvehhab’ın oğlu ve diğer yakınları tamamen elegeçirilmişti.

Bu haberler, muharrem ayını yirmisinde İstanbul’a ulaştı. İstanbul’da üçgünşenlikyapıldı.Kalelerdengündeüçerdefatopatıldı.VehhabîlerinperişanedilmesiMekke veMedine’nin kurtarılması devlet ve milleti çok memnunetmişti.

Abdullah bin Suud, muharrem ayında Mısır’a getirildi. Oradan birkaçyüksek rütbeli adamı ile deniz yoluyla İstanbul’a gönderildi. Eyüpyakınındaki Defterdar İskelesi’ne çıkarıldılar. Abdullah bin Suud veadamlarının boyunlarına çifte zincir vurularakDivanyolu’ndanBab-ıÂli’ye

getirildiler. Abdullah bin Suud ve arkadaşları bostancıbaşı hapishanesinegönderildiler.MekkeveMedine’denalmışolduklarıeşyayıtespitetmekiçinüçgünboyuncasorguyaçekildiler.Yalıköşkünegönderilerekidamedildiler.

AbdullahbinSuudilegönderilensandığıniçindekikıymetlieşyalarpekazidi. Babasını daha önce Hazret-i Peygamber’in türbesinden aldığı kıymetlieşyalarvemücevherlerhepsineayrıayrısoruldu.DurumbiryazıileİbrahimPaşa’yabildirildi.

Vehhabîlerin,Hazret-iPeygamber’intürbesindenalmışolduklarıeşyalardanelegeçirilmişolanlar,MehmedAliPaşa tarafından İstanbul’agönderilmişti.Bunadairtutulandefterileberaberbütüneşya,türbedekiyerinekonmasıiçinrecebayındaSurreEmini’neteslimedildi.

Osmanlı parası karışık olması dolayısı ile Avrupa’da taklitleri yapılıpülkeyesokulmaktaydı.Ayrıcabirçokkalpparalardakullanılırolmuştu.Buişdikkati çekmiş, bu hususta birçok yazışmalar olmuştu. Bu arada Galatarıhtımındaki bir ecnebî gemide çok miktarda sahte para bulunduğu ihbarıgelmiş,gemihemenbasılarakkalpparalarelegeçirilmişvekalpazanlaridamedilmişlerdir.

HâletEfendiHakkındaSultan III.Selim, İkinciŞehzâde ikenonunlabirlikteuzunuzunkonuşurdu.II.Mahmutkonuşmafırsatıbubulduğugünlerdeondanaldığıdersleriçokiyibellemişti.Osmanlıtahtınaoturduğuzaman,buderslervetelkinlergereğince,memleketin kurtuluşunun; bozulan yeniçerilerle, eşkıyalaşan ağaları ortadankaldırmaya bağlı olduğunu bilerek, amcasının düşünüp de yapamadıklarınıgerçekleştirmeyiaklınakoymuştu.

1812yılındabusırrıHâletEfendi’yeaçmışveonuntecrübesivebilgisiilekendisineyardımcıolacağınıummuştu.HâletEfendi; nüfuzunuvemevkiinikötüye kullanan, taşradaki ağalarla idarecilerin cezalandırılmasını pek istergörünenamayeniçerilerindağıtılmasıyadayolagetirilmesiişindekarıştırıcıveoyalayıcıbiryoltutarvehergünyenibirözür,yenibirdüzenlepadişahıaldatırveavuturdu.Zaman,askerlikişlerininbirhâleyolakonmasını,yenibirordukurulupgeliştirilmesinigerektiriyordu.

Padişahın yakınlarından bazıları da Yeniçeri Ocağı’nın ortadankaldırılmasını padişah gibi gerekli buluyorlardı ama çuhadar ve berberbaşıgibisarayiçindesözsahibiolmuşbazılarıisesaraydavesaltanatta,süregelenâdetveusullerideğiştirmeyehiçyanaşmıyorlardı.Birkereyenilikbaşladımıucunun kendilerine kadar gelip dokunacağını kestirerek bu değişiklik ve

yenilikleri daha başındayken durdurmak, unutturmak istiyorlardı. HeleÇuhadarÖmerAğa,büsbütüneskiyebağlı,kurallaratutkunbiradamdı;amaağzı laf yaptığı ve SultanMahmud’u canla başla korur göründüğü için herdediğiniyürütüyordu.

SultanMahmut,kendinieskibağların,törelerinbaskısıaltında,bunaltıcıbirkafestegibigörür,bundandakurtulmanınyolunuherfırsattaararvekollardı.Ne çare ki Hâlet Efendi her kapıyı kapar ve kendi fikrinde olmayankimselerin padişah huzurunda ağız açmasına pek imkân ve fırsat vermezdi.Perdearkasındakioyunlarınınfarkınavarılmamasıiçin,fırsatınıbulupbunlarıpadişahaaçıklayabilecekkimseleribirerhileileyauzakbiryerememurluğagönderiryadabüsbütünuzaklaşsınlardiyeahireteyollardı.

Hâlet Efendi, önemli yerlere hep güçsüzleri, başarısızları tayin ettirir,kendinden akıllı, tedbirli ve bilgili birinin padişahın gözüne görünmesiniönlemek isterdi. Görmeleri gereken önemli işlerin bir türlü hakkınıveremeyenogüçsüzvebaşarısızkimseler,başlarıdaraldımı,HâletEfendi’yebaşvururlar,gönlünüalmakvedertleriniaçmayafırsatbulmuşolmakiçindeonabolbolhediyegetirirlerdi.HâletEfendihembuhediyeleriiçeder,hemdekendisinin bütün zorlukları çözüp sonuçlandıran sihirli ve vazgeçilmezolduğukanaatiniyayıpbenimsetmekisterdi.

Yeniçeri Ocağı’nın ileri gelenleri, onun ağzı açık hayranları olduğu içingerektiğinde,onlarınbir takımgösterileryapıpgençsultanıkorkutmasınıveyersizgördüğücür’etlikararlarındankorkupvazgeçmesinisağlardı.İtibarınınbudolambaçlıyollardanyürüyüpilerleyeceğinihesabakatarakhemyeniçeritarafını tutar hem de padişahın nabzına göre şerbet verir, bir başka ağızkullanırdı.

HâletEfendi,eskişeyhülislâmlardanŞerifEfendi’ninhizmetlilerinden idi.Babası, sonradan kadılığa yükselen Kırımlı Hüseyin Efendi’dir. KendisinebenzerkimselerleŞerifEfendikonağındabiryandanhizmeteder,biryandanda okuma yazma öğrenmeye gayret ederdi.O da babası gibi geçim yolunuefendilerişeyhülislâmsayesindeilmiyesınıfınagiripkadıolmaktabulmuştu.

HâletEfendi,ŞeyhülislâmŞerifEfendiölünce,onunoğlununyanındakaldıisedebirazsonrabirbaşkasınamühürdaryamaklığıilekapılanmanınkolayınıbuldu. Pek hoş olmayan bazı sebeplerle oradan da ayrıldı. Bir RumeliValisi’ne yaranmaya, bu da mümkün olmayınca, bir paşaya kul olmayaçabaladı. En sonunda döndü dolaştı, GalataMevlevihanesi Şeyhi ünlü ŞairGalipDede’yeyaranmanınyolunubuldu.

HâletEfendi,hiçbiryerdenvehiçbirkimsedendoğrudürüstdersgörmediği

hâldekeskinzekâsıilegüzelyazıyıvehattaşiirsöylemeyibilebaşarıroldu.Birkaç kapı daha değiştirdikten sonra derya tercümanı Kalimaki Efendi’yekâtipoldu,Fenerlitakımıileanlaşıpkaynaşarakkeyifsürmeyegirişti.Böylemeclislerden birinde tanımış olduğu nüfuzlu kimseler sayesinde hocalıkrütbesi kazandı, çok geçmeden de Paris elçiliğine bile atandı. Paris’tendönüşünde Rikâb-ı Hümayun Reisi olmuş ise de Fransız elçisinin şikâyetiüzerineazledilipKütahya’yasürüldü.

Hâlet Efendi, neden sonra affedilip İstanbul’a geldikten birkaç ay sonraBağdat’agönderildi;oradadadolaplarçevirdi,oralarınyetkililerinibirbirinedüşürdüveoralardanhazineyeepeyceparatoplayıpgözegirdi.Sarayıngizlimektuplaşmalarını idareye memur olacak kadar padişaha iyice sokulmanınyolunubulmuşoldu.

VelhasılHâletEfendi’nin talihi ilk yıllarında kendine yaver olmadığı içinepey eziyetler ve mahrumiyetler çekmesi yüzünden hangi işe girse dahaemniyetlisini ve devamlısını aramak kaygısından kurtulamıyordu. Fenerlileryüzünden parladığı için onları tutardı. Yeniçeri Ocağı ile iyi geçinmeyi,onların sayesinde nüfuzlu görünmeyi iş edinmişti. Kendisinden başkakimsenin, padişaha yakın olmasını istemezdi. Kendisinin tutulan ve sevilenbir adam kalabilmesi için ne yapılmasını gerekli görürse, onu yapmaktançekinmezdi.

Padişahın ıslahatla uğraşmasını, yeniçeri ocaklarını ortadan kaldırmasınıgeciktirmek için her günyeni bir olayuydurur, padişahı telaşa verir ve asılmaksadı belirsiz bir geleceğe bırakmış olurdu. Bu yüzden nice günahsızadamların padişah gazabına uğramasına, bazısının işinden, bazısının dahayatından olmasına sebep olurdu. Yeniçeri Ocağı’nın ortadankaldırılmasından önce mütegallibenin temizlenmesi gerektiğine padişahıinandırır ve onun bu konuda ilgisini devam ettirip gazabını bu yoldadindirebilmesini sağlamak için çeşitli iftiralarla günahsızların da kanınagirmektengeridurmazdı.

Hâlet Efendi, kime gücü yeterse, kim padişahın aklını askerlik işlerindendahaçokçelebilecekseonuortayaatardı.Dişliolanlarbirazdayanır;ötekilerhemen hokkanın altına giderdi. Onun yüzünden devlet o kadar teferruatadalmış olurdu ki asıl meseleler bir kenara bırakılırdı. O zamanlar vekilleriçinde değerli kimseler vardı ama onlar da Hâlet Efendi’nin şerrindenkorkarakonayaranmakiçinyapmadıklardalkavuklukbırakmazlardı.

HâletEfendi’ninsevmediğiadamlarkâhgerçeksebeplericatedilerek,kâh

sudan bahaneler bulunarak birer birer işlerinden ve yerlerindenuzaklaştırılıyorlardı. Bu arada Ataullah Efendi isminde biri de OsmanlıDevleti aleyhine kötü sözler söylemiş diye Bozcaada’ya sürüldü. Hâlbukiadamcağız sadece Hâlet Efendi’nin yersiz ve haksız işlerinden şöyle birsızlanacakolmuştu.

HâletEfendi’ninkötülüklerindenbirazcık söz açmak,devletedil uzatmaksayılır, ona eğri bakanlara devlet haini gibi davranılırdı. Taşrada daİstanbul’da da insanın kadri yoktu.Adam öldürmekle piliç kesmek bir gibiidi. Hatta bir aralık İstanbul’da gittikçe artan serserilerin önünü almak içinVekillerMeclisindebirçarearandığısıradaHâletEfendi:“Okçularbaşındakiberberinbaşıkesilsin,başkalarınadakorkugelsin,devlettençekinirolsunlar;işler düzelsin, asayiş düzelsin.” deyip çıkmıştı. Hazır olanlardan birisi:“Amanonakıymayın,obenimberberim.” diyinceHâletEfendi:“Hao, habir başkası, maksat eli bıçak tutan kerli felli birinin başkalarını korkutmakiçinkurbanedilmesidir.”deyipçıkmıştı.

Sözün kısası, gerek İstanbul’da gerek dışarılarda kalbi kara, yüreği katıadamlar çoktu. Her tarafta idare akla sığmayacak kadar bozuktu. Yeni birzihniyetle, yeni bir azimle devlet idaresinin düzeltilmesi, yeni tedbirlerleişlerindüzenlenmesişarttı.

1820SENESİOLAYLARI

İstanbul’dakiErmenilerveHırvatlarınMeseleleriBu sıralarda bilhassa Ermeniler arasında Katolik mezhebi iyice yayılmayabaşladı.Ermenilerden bazıları ikimezhep arasında kalmışlardı.Her ikisinindeâyinlerinekatılırlardı.Ermenipatriğidebuikisınıfarasındakifarklılıklarıkaldırmak ve Ermeniler ile Katolikleri birleştirme sevdasına düştü. Onu buhayale düşürenler ise Katolik rahiplerin gizlice Katolik yaptıkları Ermenirahiplerdi.

Patrik bu konuları Ermenilere sohbet bâbında teklif edince: “Sen bizisonunda Katolik mi edeceksin daha ne olmalıdır.” diyerek patriğin üzerinehücumetmişler,Patrikgüçbelaellerindenkurtulupkaçmıştır.

Bu sene içinde İstanbul Boğazında sayıları çoğalmış olan Hırvatlar, subentlerinde boğaz kaleleri yamakları ile kavga etmişler ve birçok yamaköldürmüşlerdir.BununüzerineyamaklaryetişipHırvatlarıöldürmüşler,hatta

daha ileri gidip rast geldikleri suçsuz Hırvatları katletmişlerdir. Bu olayhuzursuzluğasebepolmuştu.ÇözümolarakbütünHırvatlarınmemleketlerinegönderilmesine karar verildi. Hırvatların bir kısmı Karadağlı, bir kısmıAvusturya tebaası idi. Hepsi Avusturya konsolosuna verildi. KaradağlılarOsmanlı tebaası olduklarını beyan edip dilekçe verince bu işlemden muaftutuldular.BuseneKamusmütercimivak’anüvisÂsımEfendivefatetti.

MısırOlayları

MehmetAliPaşa,Mısır’dabirhanedankurmuşgibi idi.Geçen seneyiyenifetihlerle,Nil’inkaynağındakiçağlayanlarakadar ilerlemeklegeçirmişti.Buyılbaşında Mısır’a dönmüş ve İskenderiye’de inşası tamamlanan iskeleyiMahmudiye adıyla işletmeye açmıştı. Mehmet Ali Paşa işte böyle yararlıçalışmalarlahalkıngözünegiriyorvememleketingeçiminivebayındırlığınıbirkatdahaartırıyordu.

MehmetAliPaşa,oğluİsmailPaşa’yıbuordununbaşbuğuseçmiş,yanınada tecrübeli kâhyasıLaz oğluMehmetBey’i yardımcı vermişti.Kendisi deAfrika içlerine doğru yeni topraklar kazanmak için Sudan seferinehazırlanıyordu.Sudan’asığınmışolanMısırilerigelenleriyenibirseferiçinMehmetAliPaşa’nınhazırlıklarını tamamlamışolduğunuhaberalıncaamandilemekzorundakaldılar,ricacıgönderdiler,OsmanlıDevleti’nekafatutanlarMehmetAliPaşa’yasığınıpafdilediler.

Ozamanlar,bayramgelinceönemliyerlereyenitayinleryapılır,yerlerindekalacaklaradayenidenfermanlargönderilirdi.Mısır’ınyineMehmetAliPaşaidaresinde kalacağını belirten ferman, bir kapıcıbaşı ile Mısır’a gönderildi.Bu,birformalitedenbaşkabirşeydeğildi;çünküosıradaMehmetAliPaşa’yıazletmek, yerine bir başka adam tayin etmek artık büsbütün imkânsız hâlegirmişti. Tepedelenli Ali Paşa’dan sonra sıranın kendisine geleceğini bilenMehmetAliPaşa,kendisinesadrazamlıkbileverilseMısır’dançıkmazdı.

1821SENESİOLAYLARI

TepedelenliAliPaşaOlayıTepedelenli Ali Paşa, Yanya valisi idi. Civarındaki Arnavut beylerininocaklarınıçeşitlihilelerlesöndürüpToskalıktopraklarınıelegeçirmiş,Kigalıktaraflarınaelatmış,oralarıdakeyfinceyıkıpyakmayagirişmişti.OdaMısırValisi Mehmet Ali Paşa gibi askerlikten yetişme idi. Her davranışındaMehmetAliPaşa’yıtaklitediyordu.Amaaralarındaçokfarkvardı.MehmetAliPaşa,askerlikteolduğukadar,idaredevesiyasettedetecrübeliveihtiyatlı

idi. Tepedelenli Ali Paşa’nın işleri ise başıbozuk bir asker bozuntusununyaptıklarınabenziyordu.

MehmetAliPaşagibiziraatı,ticaretiteşvikedipdeköylerinvekasabalarınbayındırlığına çalışacağına; birçok köyleri kendi çiftliği hâline getirerekçiftçilikle uğraşan köylülerin dağılmasına, başka yerlere göçmesine,toprakların işlenmeden kalmasına sebep oluyordu. Kendi adamları sayılanToskabeyleribileondanşikâyetçidurumadüşmüşlerdi.Birtekfaydası,Morave yakınlarında başkaldırmak için fırsat kollayan Rumların üzerinde büyükbaskı olması idi. Hâlet Efendi onun ortadan kaldırılmasını istediği hâlde,baştareisülküttapolmaküzerebirçoknazırlar,buyüzdenonukolluyorlardı.

Tepedelenli Ali Paşa, uzun zamandan beri İstanbul’dan gelen emirleri veihtarları hiçe sayıyordu. Sözünü dinlemeyen, kendi başına buyruk, haraçvermeyen, kalesini veya varlığını kendisine teslimden kaçınan beylerin,ağaların, hatta devlet adamlarının üstüne yürüyordu. Mora ve yakınlarındaastığıastık,kestiğikestikbireşkıyahâlinegelmişti.

Bu sıradaRumeli’de sanki bir büyük lağım kazılmış, içine barut ve fitilikonmuş,vaktigelinceateşlenmeküzerehazırlanmıştı.HâletEfendi’ninIsrarıilemeydanagelenTepedelenliolayıbu lâğımaateşverdivedevletinbaşınabüyük felaketler getirdi. Tepedelenli, bir müddet daha kendi hâlinebırakılabilir, isyana hazır Rumlara nefes aldırmamasından faydalanılarakoyalandıktan sonra Nizam-ı Cedid kurulup yeni ve talimli asker yetişinceicabınabakılmakdahadoğruolurdu.

HâletEfendi,SultanMahmud’uYeniçeriOcağı’nıortadankaldırıp,Nizam-ıCedid’idiriltmektenalıkoymak istediği içindikkatinibaşka tarafa çekmekveyenibirkaygı ilebusabit fikriniunutturmak istiyordu.Tepedelenli işini,bir an önce halledilmesi gereken bir mesele diye gösteriyor, “Sen mipadişahsın, o mu?” dercesine Sultan Mahmud’u bu konuda tahrik etmeyegayretediyordu.

HâletEfendi,dahaöncebelirtildiğigibi,Fenerlilermektebindenyetişmişti;Fenerli Rumlarla arası iyi idi, onları velinimeti sayıyordu. Moralı Rumlar,Tepedelenli Ali Paşa’dan bir kurtulsalar hemen başkaldırıp bağımsızlıkisteyeceklerdi. Hâlet Efendi, Tepedelenli işi için nazırları toplayıp bumeseleyiaçıncaReisülküttap,Tepedelenli’ninYanya’danuzaklaştırılmasının,devletin başına büyük belalar açabileceğini, onu isyana sürüklemeklekalmayıpMoraRumlarınaistediklerigibiatoynatmalarıiçinmeydanaçılmışolacağınıbelirtmiş,ötekinazırlardabugörüşekatılmış,HâletEfendietkisizkalmıştı.

Hâlet Efendi bu işin arkasını bırakmadı. Sadrazam Rauf Paşa’yı, kendiadamı olduğu hâlde bu meselede devlet yararına rey veren ŞeyhülislâmMekkizâde’yi azlettirmenin yolunu buldu; yerlerine gelen daha hafif, dahakararsız adamlar sayesinde Hâlet Efendi’ye meydan daha geniş kaldı.Reisülküttap Canip Efendi, Tepedelenli’nin pek yaşlı olduğunu, yakındaölüverincebukördüğümünkendiliğindençözülüvereceğinisöylüyorveRumtehlikesiüzerindeduruyordu.HâletEfendi’nininadıveısrarı,Tepedelenli’ninbaşıbozukluğuvekafatutuşu,ikitarafınadamlarınınbirbirindenihtiyatsızvekışkırtıcıoluşu,nihayetolayınpatlamasınasebepoldu.

Tepedelenli’denkaçıp İstanbul’a sığınanbir ikibey,HâletEfendi’den ilgigörmüştü, Tepedelenli’nin İstanbul’daki adamlarının bu beyleri kurşunyağmuruna tutması işi çığırından çıkardı. Tepedelenli artık devlete iyice asiolmuştu. Kendisine sert ihtarlar, tehdit dolu tembihler yapıldıktan sonrarütbeleri elinden alındı. Üzerine yürünmesi ve daha açık başkaldırırsatepelenmesi için fermanlar yağdırdı. Tepedelenli Yanya Kalesi’ne sığındı,Preveze limanının ağzını gemilerle kapattı ve öteden beri baskısı altındasusturupdurduğuRumlarıartıkezmekvekorkutmakşöyledursun,onlarıdaOsmanlıDevleti’nekarşıbaşkaldırmakiçinteşviketmeyebaşladı.

Tepedelenli’yi tepelemeyememuredilenHurşitPaşa,asıl tehlikeninMoraRumlarından geleceğini, çoğunluğu Rum olan ahalinin bir ayaklanmaylaaralarındaki İslâmları kılıçtan geçirebileceğini hesaplamıyor; düşmanını yahiç tanımıyor ya pek hafife alıyordu. Toparlanan ve teşkilatlanan MoraRumlarınıTepedelenli’ningüçlüvezalimpençesialtındabaşeğipsusaneskireaya sanmak gafletinde bulunuyordu. Rumlar, ustalarından “destur” alıpbüyük bir isyana karar verdiklerinden hazırlıklarını el altındantamamlayabilmek için devletin bu görgüsüz adamlarını kandırmayaçalışıyorlarvebunudabaşarıyorlardı.

Osmanlı Devleti’nin işi gücü, Tepedelenli belasını ortadan kaldırmaktı.OndansonraMoraneolacak,Rumlarnasılbaşkaldıracak,nerelernasıleldengidecek, artık hesaplayan, hesaplasa bile sözünü saraya dinletebilen adamkalmamıştı. Rumlar artık gizli davranmaktan ve oyalamaktan vazgeçmişler,eskikuzugörünenlerkurtgibiazıdişlerinigösterirolmuşlardı.

RumİsyanınıHazırlayanOlaylarFatihİstanbul’ualdığıgüntekrarbağımsızlıklarınıkazanmakhırsıRumlarınkalplerinde uyanmış ve yerleşmiş bulunuyordu. Bunda kendilerini haklıgörüyorlardı. Çünkü onlara göre bu topraklarda tek haklı hükûmet DoğuRomaİmparatorluğuveonundevamıolabilirdi.Başkabirmilletinkendilerine

hükmetmesinebirçeşitgaspgözüilebakıyorlardı.AncakFatih’tengördükleriiyimuamele,genişhoşgörüonlarıhemavuttu,hemsindirdi.

Frenklerin Grek, bizim Yunan dediğimiz Helenler, bir zamanlar ünleridünyayı tutmuşkenRomalıların tarih sahnesine çıkışı ve ilerleyişi ile bütünülkelerini ve asıllarını kaybettiler ve Romalılara karışıp Rum adını aldılar.Konstantin İstanbul’ubayındırlaştırdı,payitahtyaptı.Hristiyanlığı resmîdinilanetti.ÇokgeçmedenRomadevletiDoğuveBatıdiyeikiparçayabölündü.HalkıdaKatolikveOrtodoksolmaküzereikimezhebeayrıldı.BatıkilisesineRoma,Doğukilisesineİstanbulmerkezoldu.KatoliklerPapa’yı,OrtodokslardaİstanbulPatriğinigenelbaşkantanıdılar.

Konstantin’in zamanından Jüstinyanus’un zamanına kadar, iki yüz sene,İstanbul’da resmî dil Latince idi. Ama halk Yunanca konuşurdu. SonralarıdevletdilideYunancaoldu.BudilbozulabozulabugünküRumcayadöndü.Böylece günümüzde Rum denilince Ortodoks mezhebinden olan, Yunancakonuşan,Elenaslındangeldiğiniiddiaedenkimseanlaşılır.

Haçlı seferleri sırasındaLatinler İstanbul’u elegeçiripOrtodokslara epeyieziyet ettiler, kiliselerini yakıp yıktılar. Rumları kendi mezheplerine,Katolikliğe sokmak için ellerinden gelen her şeyi yapmaktan geri kalmazoldular.BuyüzdenRumlarİslâmlardançokbuKatoliklerdençekinirvehattanefret ederdi. İşte budurumda II.Mehmed’in İstanbul’u fethedipdePatriğiyeniden icatedercesinehayatakavuşturması,RumlarıOsmanlıSultanlığı’naazçokbağlamış,ısındırmıştı.Nekiliseye,nemanastırakarışanFatih,ruhanîişlere ayrıca imtiyazlar da vermişti. Rumlar yalnız mezheplerinde değil,âdetlerinde,mahallîidarelerindedeserbestkalmışlardı.

Fatih’in bu insanca, hoşgörülü davranışlarını hatırlayan Rumlar, elbettememnunvehattaminnettarkalmışolmalıidi.FatihdebudavranışıilehalkıOrtodoksolanKatoliklerdenbaskıgörüpduranniceşehirleridahakolaylıklafethetmek imkânını bulmuştu. Nitekim Şehit Ali Paşa, Mora’yı fethettiğizaman, Katolik Venediklerin baskılarından kurtuldukları için Mora halkıepeyce memnun olmuşlardı. Fatih’in bu davranışı kendisi ve devleti içinbirçok kale kapılarının kolay açılmasına belki sebep oldu ama her yenifethedilen Hristiyan ülkesinde İstanbul Patrikhanesi’nin yönetiminin veyetkisinin artması, böylece eski papalık gibi büyük bir güç ve etkikazanmasınadayolaçmışoldu.

Osmanlılar her iyilik ettiklerini vebaşıboşbıraktıklarını kendilerine saygı

duyuyor, minnet besliyor sanıyorlardı ama daha Şehit Ali Paşa, Morafethinden önce bir kuşku üzerineRumeliKavağı’ndaki bir kiliseyi basınca,birçoksilahvecephaneelegeçirdi.Rumlar,dahaozamandangenişgörüşlü,dost davranışlı Osmanlı efendilerinin arkalarından kuyularını kazmayakoyulmuşlardı.

Eflak ve Boğdan voyvodaları ilk fetih yıllarında yerli boyarlardan seçilirveya tayin edilirdi. Daha sonraları buraların idarecilerinin, İstanbulRumlarından yetiştirilerek gönderilmesi kuralı getirildi. Türkçe’yi iyiceöğrenen, Avrupa dillerinden bir ikisini de belleyen bu Rum gençleri,yabancılarlatemasıgerektirendairelerdetercümanolarakgörevlendirildilerdi.Bunlardan sadık ve kabiliyetli görülenler Eflak veya Boğdan’a Voyvodagönderildi.İştebunlarada“Fenerli”denilirdi.Devletinenönemli,ennazikişiolandışmünasebetlere,sadecebuFenerlilerönayakolurdu.

Ermeniler, Osmanlıların bütün akçalı işlerini elinde tutardı. Köylerde vebucaklardayaşayanHristiyanlarınmeselelerihemenPatriklerkanalıileBâb-ıÂli’yeduyurulurveİslâmahalinindertlerindenvemeselelerindendahaöncevedahakesinçözümyolunakavuşurlardı.

EflakveBoğdanhalkı,Ulahlar’ınırkbakımındanRumlarlahiçbiryakınlığıyoktu. Mezhepleri Ortodoks olduğu için İstanbul Patrikliği’ne bağlı idiler.Hatta bunlar zamanla Rumlarla kaynaşmış oldular. Slav asıllı olan veRumlarla hiçbir kan ve âdet bağı olmayan Sırplarla Karadağlılar daOrtodoks’tur diye İstanbul Patriği’nin hükmü altına girmiş oldular. Ohrikasabalarındaki patriklik lağvedildi. İstanbul Patrikliğinin nüfuzu Bulgarlararasındadayayılıptutunmayabaşladı.

Osmanlı Devleti’nin güvenini kazanıp da bu güveni kötüye kullananFenerliler,Osmanlı ülkelerinin, hemenhepsini bir çeşit ruhanî imparatorlukkurarcasına İstanbul Patrikliğine bağlayarak fırsat gelince OsmanlılardankopmakvebüyükbirYunanistanmeydanagetirmekgibigizli,cür’etli,haksızve haince bir amaç gütmeye böylece başlamış oldular.OsmanlıDevleti, buFenerlileri sadık adamları sanıpdaonların hiçbir ricasını kırmazveAvrupadevletleri ilemünasebetlerinibunlarınellerinevedillerinebırakırkenbunlar,daha o zamanlardan Avrupa devletlerine Osmanlıların zulmünden(!)sızlanmayavebaşladılar.

Fenerlilerin,Osmanlılarınbusafçaolduğukadarmertçeve insancagüven

ve sevgilerini bu kadar ısrarla kötüye kullanmaları, artık bir zekâ eseri, birmilliyet kaygısı olmaktan ziyade insanlığa hiç yaraşmayan hainlik venankörlükolduğuaçıktır.Şimdiyekadarbirdevletten,birFatih’tenbukadariyilik gören bir azınlığın bu kadar azgın, bu kadar nankör olduğu tarihboyunca görülmemiştir. Bunlar buldukça bunayan ve belasını arayançeşittendir.

Rumlar,ötekiazınlıklaranispetleçokhür,çokserbest,çokrahattılar.Kendiâlemlerinde, kendi âdetlerine ve mezheplerine göre ferah ferah yaşayıpduruyorlardı. Osmanlı Devleti’nin tebaası olmuş nice başka topluluklarTürkçeyi öğrenmiş, Türk gibi konuşmaya alışmış olduğu hâlde bunlarTürkçe’yiöğrenmeyehevesedip lüzumgörmezler;Türkçe’yikonuşanlardakelimelerin kaşını gözünü yararak konuşurlardı. Osmanlı Devleti’nin hoşgörüsünü çoktan aşan bu gafleti, bu vurdumduymazlığı örtbas edilmeyecekbirsuçtur!

Sonraları, Osmanlı Devleti askerlikte ve idarede gittikçe hafif, güçsüz,beceriksiz olmuştu. İkide bir değişen ve cebini doldurup savuşmaya bakanmemurlarınhalkıbir çeşit soyması, ilmiye sınıfınıngittikçecahillerledoluptaşarakasıldindarların toleransıyerine,darkafalı taassubunegemenolmasıileRumlarınzihinlerinde,OsmanlıDevleti’ndenayrılmak,acizvekararsızbirdevletin tebaası olmaktan çıkmak manasına gelmiş, ayrılık eğilimlerinibeslemişveartırmıştı.

Rusya Çarı Büyük Petro mezhep birliğini bahane ederek Ortodoksmezhebinde bulunanOsmanlı tebaalarının aklını çelmeye çok çalışmış amaPrut’ta yenilmesi üzerine bu teşebbüsü yarım kalmıştır. Ama onun dakörüklemesi, Rumların öteden beri beslediği bağımsızlık ülküsüne bir katdahahızvecesaretvermişti.

OsmanlıDevleti’ningücügüngeçtikçeazalıyordu.Süvaribölüklerinindeyeniçeri ocaklarının da paraları zamanında verilemiyordu. Asker, ismi varcismiyokbirhâlegeliyordu.Sefereasker;birazzorla,yarıgönüllü,sokaktantoplanan adamlar, yağma var teşviki ile götürülüyordu. Asker, silahkullanmayaehil,tertipli,düzenlibirtoplulukdeğildi.Buperişanlıkmeydandaiken, değil fırsat kollayan komşu devletler, ülke içindeki serseriler bileOsmanlıDevleti’ninordusuilekolaycabaşaçıkacaklarınıumuyorlarveyenifırsatlariçinhazırlanıyorlardı.

Rusya’yaileKaynarcaAntlaşması’nıimzalamakzorundakaldığımızsavaşagiderkenbüyük,şanlıvetarihîadtaşıyanyeniçerirezilleri,İstanbul’danyolaçıkarken sokaklarda rastladıkları Hristiyanları, “Bunlar da gâvur, bre ilkin

bunları vur!” diyerek dövmeye giriştiler. Bunları yapanlar bir cezagörmeyince sınıra yakın yerlere varan bu reziller, artık önlerine gelenHristiyan köylüyü soyup soğana çevirmekten, ırzına geçmekten gerikalmadılar. Müslüman halk bile onlardan çekinir, tiksinir ve Osmanlıolmaktansoğurhâlegeldiler.

Müslümanlar,başkagidecekyerbulamadıklarıiçindevletinıslaholmasıvedüşmanları yenmesi için dua eder dururlardı. Dışarıda dindaşı bulunanHristiyanlarOsmanlılıktançıkmakiçinherçareyebaşvururlardı.Öylezamanoldu ki Baltık Denizi’ndenAkdeniz’e geçen Rus donanması kumandanınınbir işareti ile Mora’nın ve Adaların Hristiyan halkı hemen Ruslara yardımetmeye hazır olduklarını belli ettiler. Hatta silahlanıp Rus bayrağı çekerekOsmanlılarasaldıranlarbileoldu.

RumlardahaKaterinazamanında isyanahevesettilersededaha tamhazırolmadıklarıiçingenelbirisyanakalkışamadılar.Aralarındabilinçliinsanlarınyetişmesini, halkın uyandırılmasını, bağımsızlık ülküsünün her gönülde yeretmesinisağlamayaçalıştılar.OsmanlıDevletibütünbuolanbitenlerden,buyeraltıhazırlıklarındanhabersiz,gafil,kendibaşınınderdinedüşmüşdurumdaidi. Rusya, Kaynarca Antlaşması ile Eflak, Boğdan ve Hristiyan halkınınhaklarınıkorumakimtiyazınıresmenalmıştı.Buralar,RusDevleti’ninnüfuzbölgesinegirmişgibiydi.

Rusya Karadeniz’deki donanmasına denizci Rumlarından tayfalar almayabaşladı.BiryandandaOsmanlıDevleti’ninkaptan-ıderyasıGaziHasanPaşadagemilerineAdaRumlarındantayfayetiştirmeyegirişti.ArtıkikidevletdeRumlarınilerdekiisyanlarıiçintamehil,tamhazırlıklıadamyetiştirmekiçinyarışa girmiş oldular. Böylelikle Yunanlıların sonradan denizcilikte hemhazırlıklı hem maharetli olmaları, Akdeniz ticaretinde birinci planaçıkmalarına yol açılmış oldu. Adaların Rum halkı yeni gemilerle uzakdiyarlaragidipbüyükkazançlareldeettiler.Avrupa’yagidipgelenler,oradakibütünilerifikirleri,yeniicatlarıöğrenipdönüyorlarvehemşerilerinebunlarıöğretmekle kalmayıp, oralardan aldıkları hürriyet ve istiklal fikirlerini deyayıpbenimsetiyorlardı.

İzmir’de,Sakız’da,Yanya’dabirbirindenkaliteliokullaraçarakçocuklarınımodern metotlarla yetiştirmeye koyuldular. Gizli bir cemiyet kurup bütünisyan hazırlıklarını birleştirme sırası geldiğine inanan birkaç Fenerli Rum,Rusya’ya kaçıp dernek kurdu. Derneği, asıl amacını gizleyip, aralarındakiyoksullara, kimsesizlere yardım için kurulmuş bir hayır cemiyeti gibigösterdiler. Eski Yunanlıların Avrupa medeniyetinin temelini atan kimselersayılmasıyüzündenonlaraağzıaçıkhayranolanniceilimvesanatadamları

dabucemiyeteyardımetmeyiişvezevkedindiler.

Bu sözde hayır cemiyetinin açmış olduğu okullarda verdiği dersler,verdirdiğikonferanslar,yayımladığıkitaplarbağımsızlıkaşkı,eskivebüyükYunanistan hülyası ile doluydu.OsmanlıDevleti, kendi koynunda beslediğinankörlerin ne gibi amaçlar peşinde olduğunu, akıllıca bir dikkatle hemenöğrenebilirvegereğiniyapmak için fazlabaskıya lüzumkalmadanefendicetedbirlerle önünü alabilirdi. Ama bunu hangi devlet memuru, hangi dille,hangi bilgi ile hangi cesaretle yapabilecekti? O taassup devrinde Avrupadillerinden birini öğrenene densiz gözü ile bakılır, cemiyette rahat yaşamaimkânıdahiverilmezdi.

O devirde, bu okulları, bu dernekleri, devletin en mahrem işlerini vemünasebetlerini idare eden zaten Fenerli Rumlardı. Tilkiye bağ mıbekletilecek; Rumlar, Rumları mı teftiş edeceklerdi? Rum okullarındaçocukların bir araya toplanıp bağıra bağıra söyledikleri şarkıların anlamlarıüzerindeduranbileyoktu.TarihçiŞânîzâde’ninanlattığınagörebuşarkılarda:“Karadadadenizdedebağımsızlıkateşleriyanacak/Yeditepeelegeçipeskidevri anacak”gibi İstanbul’un tekrar Rumların olacağını iddia eden sözlervardı.

RumİsyanıvePatriğinAsılmasınaKadarGidenOlaylarRumlar,OsmanlıDevleti’ndenayrılmayakararvermişidiler.Buişibaşaracakgücü elde etmeye ve kendilerin de bunu yapabileceklerine dair bir güvenduygusunun iyice doğup benimsenmesini bekliyorlardı. Deniz yönündengüçleri besbelli idi. Gemicilik sanatını Rusya ve Türkiye devletlerininhizmetinde bir çeşit staj görerek iyice öğrenmiş bulunuyorlardı. Denizticaretinde de epeyce ilerlemişlerdi. Akdeniz’de Osmanlı sancağını taşıyangemilerinhepsionlarındı.

Karadadaelaltındanhazırlıkları,gerektiğindeşöyleböylebirbirliğekarşıkoyabilecek güce erişmişti. Yunanistan palikaryalarının hepsi, yarı avcı veyarıeşkıya, silahkullanmakta idmanlı idi.TepedelenliAliPaşa,Arnavutluktaraflarında sefere çıktığı zamanlarda bu Rum eşkıyasından faydalanayımderken,onlarındahaiyi teşkilatlanmasınasebepolmuştu.Mora’daHristiyanköylerinçoğuRumisyanemrinehazıraskerlerinyatağıidi.

Tepedelenli Ali Paşa oralarda başkaldırmaya hazır, zaten hiçbir devleteboyun eğmeye alışmamış dağlı halkı zorla yola getirmiş, hatta oralardayeniden dağ başı kaleleri yapıp orayaMüslüman askerler yerleştirmiş, yerliHristiyan halkı yola getirmenin kolayını bulmuştu. Onun şerrinden kaçıp

adalara sığınanlar, Tepedelenli’nin idamından sonra tekrar yerlerinedönmüşlerdi.Bonapart zamanında buRumkaçaklarından bin kadarı Fransaemrindeaskerkaydolunmuşlar,adalarİngiltere’yegeçinceyenidenserseriliğebaşlamışlardı. Bunlardan Rusya’ya gitmek isteyenlere ise oralarda kalıpOsmanlıları rahatsız etsindiye çar izinvermemişti.Rummilliyetçiliği fikri,OsmanlıDevleti’ninkâhzayıflığı,kâhgafletiyüzündeniyiceyayılmıştı.

Rumlar bu hazırlıklar sonunda, bu fırsatlar içinde, güçlerine iyicegüveniyorlar fakat Tepedelenli’den çekiniyorlardı. Tam ondan kurtuldukderken Tepedelenli oğlu Veli Paşa 1812 yılındaMora Valiliği’ne atandı veMora’yagitmeküzereyolaçıktı.VeliPaşa’nıngelmekteolduğunuhaberalanRumlar,Bâb-ıÂli’dekiFenerlileraracılığıile:“Biryenizulümistemiyoruz.”feryadı ile sızlanmayabaşladılar.VeliPaşadahaMorayolunda ikenTırhalaValiliği’nenakledildi.Rumlarınekmeğineböyleceyağsürülmüşoldu.

GizliRumderneğiniidareedenKapodistirya,Rusvatandaşıidi,Rusya’nınisteklerineuygundavranmakzorundaidi.Ohâldedahagüçlü,dahagizlifakatdaha yaygın bir cemiyete ihtiyaç vardı. Rumların, dışarıdan, Hristiyandevletlerden yardım görme umutları günden güne artıyordu. Hocabey’deoturan Rum tüccarından birinin yazıcılığını yapan Manoel adında birisiİstanbul’a geldi. Yanya tüccarından bir ikisi ile şirket kurmak ve yağ satınalmaküzeregidipgelirkenAyamavraadasınauğradı.OradakiFarmasonlarlakonuşup dertleşerek bir gizli cemiyetin nasıl kurulabileceğini, nasılişletileceğiniiyiceöğrendi.

Hocabey’e döndüğünde, oraların varlıklı ve silahlı kimselerinden “EtnikiEterya” adını verdiği gizli cemiyeti, Kasım 1813’de kurdu. Eski hayır(!)cemiyetinin üyelerinden ve sağladığı iyi şöhretten faydalanarak bu gizlicemiyeti faaliyete soktu. Kendisi ile birlikte bu işe kendini hırsla verenarkadaşları da o zamana kadar adı sanı duyulmamış kimselerdi. Herkesindikkatiniçekmekvegüveninisağlayabilmekiçinşubasithileyebaşvururlar.

“Bizler reisimizin emrinde canlı aletleriz. Adını adresini size verirsekherhangi bir duyulma ihtimali hepimizi mahvetmese bile çalışmalarımızıdurdurur ve o değerli kişinin belki hayatına mal olur.”yalanı ile önlerinegelen Rum’u kandırmaya, cemiyete üye yapmaya ve tehlikeleri gözkırpmadankabuletmesinisağlamayagiriştiler.

DoğuRomaİmparatorluğu’nudiriltmek,İstanbul’dakiRumPatriği’nebağlıbütünRumları ve ülkelerini içine alan bir devlet kurmak ülküleriydi. “EskiAtina ve Isparta devletlerini sözü edilmeye bile değmez.” diyedüşünüyorlardı. Bu kadara geniş hayal ancak serseri Rumlarda olur. Başka

toplumlarböylehayallerlezihinlerinipekyormazlar.

Eterya kurucuları,Osmanlı ülkesinin her tarafında olduğu gibi,Moskova,Viyana, Paris gibi büyük şehirler arasında da mekik dokuyarak hemüyelerinin sayılarını, hem de varlıklarını arttırmışlardı. İlk zamanlarda pekihtiyatlı,pekçekingenidiler.Sonralarıbaktılarki;OsmanlıDevleti’ndeböylegizli işleri kovalayacak, kollayacak ne teşkilat var ne adam; büsbütünpervasız,gözüpekdavranmayabaşladılar.ÖnlerinegelenRum’aaçılmaktanveOsmanlı’danmemnun olmayan herRum’dan bir yardım değilse bile birvaatkoparmaktançekinmezoldular.

Etniki Eterya; Tepedelenli Ali Paşa’nın sarayı içine sokulmasının yolunubile buldu. Mora’daki, Tırhala’daki, Arnavutluk’taki bütün paşalarınkonaklarında hizmet gören Rumların hemen hepsi Eterya’nın ateşli üyelerihâline geldiler. Anadolu’daki Rum tüccarı, İstanbul’daki en gözde Rumaileleri hep Etnik Eterya’nın üyeleri idiler. Cemiyet hâlâ gizli idi amadinleyenicoşturanşarkılarımeydanlardabilesöyleniyordu.Okadarazimlivecür’etli idiler ki;Moskova’da büyük reisleri olduğunu sanarak örgüte girip,sonradaböylebir reisinolmadığınıöğrenerekhayalkırıklığınauğradılarvebu bilgiyi yayma ihtimali olan bir iki emektar üyelerini öldürtmekten deçekinmediler.

Büyük reisin hayali bir adam olduğu anlaşılırsa bütün emeklerinin boşagidebileceği kanısı artık yerleşmeye başlamıştı. Eterya’ya gerçekten bir“BüyükReis” bulmak şarttı.Bunun için ilk kurucuManuel,Rusya’ya gitti;Kapodisterya’ya teklifte bulundu.O,RusÇarı’nın adamı olduğu için kabuledemedi.GeneralrütbesiyleçaryaverliğiniyapanİspilantioğluAleksandr’ateklif etti, o kendisinden hararetli kabul edince, hemen başkanını karşısınaalıpbiröğrenciyeöğretirgibicemiyetinbütünsırlarınıöğretti.

Yinebirkurnazcadüşünceileçarınyaverinicemiyetinbaşkanvekili:“Asılbaşkan çar.” diyerek bu yeni müjde ve yeni ihtimali, üstü kapalı sözlerlebütüncemiyetşubelerineveönemliüyelerinebildirildi.İstanbul’dakiEteryacemiyetine böyle bir bildiri gelince, evden eve, elden ele dolaştırıldı. İşingenişlediğini ve önemli kimseler tarafından benimsendiğini öğrenen ve ovakte kadar kuşkulu ve çekingen davrananRumlar da cemiyete girmeye vebirbirleriyleyarışedercesineelaltındanyararlıolmayakoyuldular.

İstanbul Rum Patriği Grigoriyos artık bir din adamı olmaktan çıkıp gizlisiyasî cemiyetin baş elemanlarından biri oldu. Bu arada işin başını kendielinde bulundurmak için İstanbul şubesini usulen lağvedip yeniden kurarakkendibaşkâtibininidaresineverdi.Bugizliçalışmalarıgizleyebilmekiçinde

birçokbüyükşehirlerdeRumticaretşirketlerikuruldu.EteryaböylegelişerekOsmanlıDevleti’niniliklerineişliyordu.

Yetişip şöhret bulmasında Fenerlilerin çok yardımı olan ve onlara borçluolduğu kadar onlar vasıtasıyla kendine rant sağlamayı da iş edinen HâletEfendi’nin davranışları da Eterya’nın düşüncelerine ve teşebbüslerinikolaylaştırıyordu. Hâlet Efendi’nin, Fenerlilerin sözlerine aldanmışgörünmesi,onlaraeskiminnetiniödemekiçindeğil,voyvodalardadilediğinimevkie geçirip sağmal koyun gibi bu kimselerden sızdırdığı paralardan birkısmını yeniçeri başlarına dağıtarak kendi mevkiini sağlamlaştırmayı işedindiğiiçindi.

Rumlarınbütündüşüncesi,isyanateşiniilkolaraksarpdağlar,darboğazlarülkesi,Morayarımadasındatutuşturmaktı.İlkkarışıklığıçıkartmayıakıllarınakoymuşlardı. Oralarda, büyük orduların harekete geçmesine ve çetelerleuğraşmasına imkân yoktu. Osmanlıların at oynatabilecekleri yerler değildi.Birtekçekindikleri,Tepedelenli’ninkorkunçazmivehıncıidi.

HâletEfendi,sankibunubiliyorvedolayısıylayoluaçmayıistiyormuşgibi,Tepedelenli ile uğraşıp duruyor, onu gözden düşürmek, zorla kışkırtıp asiyapmak için elinden geleni geri bırakmıyordu. Aradan çok geçmedi,Tepedelenli asi oldu, idamına ferman çıktı. Yanya Kalesi’ne kapanıp kendibaşının kaygısına düştü. Eteryacılara da meydan boş kaldı. Bir yandanTepedelenli,biryandandaEteryacılar,Rusya’yıelaltındanimdadaçağırmakiçin, birbirinden habersiz, aynı adamı aracı yapıp gizlice Rusya’yagönderdiler.

Mora yarımadasının böyle için için kaynadığını, oralardan geçenler bilefark edip Bâb-ı Âli’ye bildirdikleri hâlde, Reisülküttap Canip Efendi’denbaşka kimse harekete geçmedi. Onun çabalarını da Hâlet Efendi ustalıklasindirmesini ve bastırmasını bildi. Bu arada İngilizler, Mora’daki isyanhazırlıklarınıgeridenfarkedipOsmanlıDevleti’nibirkaçkereuyardılaramaMısır işinde olduğu gibi her kargaşalıktan faydalanmayı iş edinen İngilizpolitikasından yılmış ve ürkmüş olan Osmanlı devlet adamlarına bu haberverişlerisonuçsağlamadı.

İleri görüşlü ve hamiyetli Reisülküttap Canip Efendi’yi de azlettirmeyibaşaranHâletEfendi,devletinbüsbütüngaflet içindekalmasına sebepoldu.Bâb-ı Âli’nin ve sarayın bu gafletini fark eden Eteryacılar, cür’etleriniartırdılarveçokgizli tuttuklarıamaçlarınıfırsatbuldukçaaçığavurupesaslısonuçlar almanınyolunu tuttular.Bugizli cemiyetin cür’etli fedaîleri;Eflakve Boğdan’da Osmanlı Devleti’ne sadık kalan Hristiyanları, zehirlemektenhatta açıkça öldürmekten çekinmez oldular. Eflak Beyi Aleko’yu da

zehirleyipöldürdüler.

Bunun üzerine Eflak da idare Eteryacıların eline geçti. Sabırsız ve harisnice Rum sergerdeleri gizli cemiyetten direktif almayı beklemeden, ya ünsalıpkülahkapmayadaetrafadehşetsalıpyağmalaryaparakyanlarınagözüdönmüşyağmacıadamlartoplamakiçinaradabirayaklanıyorlardı.BuaradaRusya’nın bu davranışlarını koruyacağını, kendilerini Osmanlı pençesinebırakmayacağını, bastırılıp ele geçseler bile Rusya’nın kendilerinikurtaracağını umuyorlar ve bu yüzden hangi haydut ortaya çıksa etrafınahemenbirkaçbinadamtoplayabiliyordu.

İstanbul,Eflak’takibukıpırdanmaları görüyorveBuğdan’ada sıçramasındiye Boğdan voyvodası Mihal Bey’e uyanık ve tedbirli olması için habergönderiyordu. Hâlbuki Boğdan’da yaklaşan isyanın asıl elebaşısı bu MihalBey olduğundan gafildi. Bu adam, Tuna yakasındaki İbrail gibi önemlikaleleri ilk başkaldırıda ele geçirmek için Sırp veRumlardan seçkin süvaribirlikleri bile kurmuş bulunuyordu. Eterya’nın başlarından biri, Yaşkasabasına“Tam fırsat vaktidir.”düşüncesiyle biraz da acele olarak girdiğigünBoğdan’nınheryanındaisyanateşiparlayıverdi.

Rusya ve Polonya içlerindeki Rumlar başlarına üç renkli cumhuriyetalâmeti kokartlar takarak, kırmızı haçlı bayraklar çekerek sokaklara düşüphürriyetmarşlarısöylemeyebaşladılar.HâletEfendi,MihalBey’einanmaktadevam ediyor, ondan aldığı aldatıcı raporlarla avunuyor ve sarayı daavutuyordu. Eterya cemiyetinin başkanı olarak Eflak ve Boğdan’da isyançıkarmakiçindolaşanAleksandrİspilanti’yi,Rusgeneraliolarakgösteriyor:“Kıyafetdeğiştirereksınırdanasilerletemasageçmiş,neyapalım?”diyordu.İstanbul’dakiFenerliler,Boğdan’daisyanınpatlamaküzereolduğunugünü

gününehaberalıp İstanbul’dansıvışmanınyolunubulurlarkenBâb-ıÂli’ninve sarayın bunların kaçtığından ancak üç gün sonra haberi oluyordu.Eteryanın teşkilatı saat gibi işliyor, her yandan paralar yağıyor, silah vecephaneyığınlarıçoğalıyor.TunakıyılarındakiOsmanlıgemileriyeryerelegeçiriliyordu.Rumlar,İslâmköyleriniyakayıka,mallarıvehayvanlarıyağmaede ede etrafa dehşet saçmaya başlamışlardı. Bu haberler, Bâb-ı Âli’yeyıldırımgibiçarpmış,bütünİstanbulhalkınıtelaşadüşürmüş,HâletEfendi’yideşaşkınadöndürmüştü.

Hâlet Efendi, Fenerlilere güvenmekle ve Şeyhülislâm Halil Efendi’ninyüzüne de söylediği gibi Mihal’e güvenmek ve onu genç yaşta voyvodayapmakla büyük yanlışlıklar yapmış, devleti de ister istemez aldatmakdurumuna düşmüş olduğunu anladı. “Battı balık yan gider” misali, bu

suçlarınıörtmekiçindahaağırsuçlarişlemeye,hilelervedümenlerkurmayakalkıştı.

Sultan II. Mahmut, Boğdan’daki isyanı haber alınca bütün Rumlarınkılıçtangeçirilmesiniemrediverecekkadarkızdı.Buhiddetinşufaydasıoldu:Rusya,padişahınbuemrinekarşı,Rumlarıkoruyacakhiçbirharekette,hattamüracaatta bile bulunmadığı gibi; aksine, Rus generali görünen Aleksandrİspilanti’yi bile Rus vatandaşlığından kovduğu, Mihal Bey’in Rusya’danyardımisteyişinekesinretcevabıverdiğielçitarafındanOsmanlıDevleti’nebildirdi.Böylece, bu isyanıRusya’nın el altından teşvik ettiğini, ilk fırsattaasileri korumak için harekete geçeceğini uman Rumlar da bundan korkanBab-ıÂlideRuslarınbuişteparmağınınolmadığınıgördü.

Bunun üzerine Rumlar, korkuya düştüler, isyanı vakitsiz başlattıklarınahükmettiler.Buaradaİstanbul’dakiRumPatriği,buasileriaforozeden;dinlehiçbir bağlılıkları kalmadığını, yaptıklarının din hükümlerine uygundüşmediğini belirten bildiriler yayımlayarak belki tâ ilk kuruluşunda beriEterya’ya yaptıkları hizmetleri unutturmak, kendini temize çıkarmakgayretinedüştü.

Bu arada Hâlet Efendi, içten pazarlıklı oluşunun, devlete ve millete neziyan gelirse gelsin kendi başını kurtarmak ve itibarını devam ettirmekhırsının bir belirtisini daha gösterdi: Sadrazamla şeyhülislâmı azlettirmeyibaşardı.Devletböyleşahıslarlauğraşırken,busefer İstanbulRumları içindesabırsız ve azgın olanlar da vukuat çıkarmaya başladılar. Bu sefer herkeskendimalınınvecanınınderdinedüştü.Herkesdevletinkendilerinikorumayıbaşaramayacağından korkarak, kendi tedbirini aldı. İstanbul’da çolukluçocuklu,silahpatlatanlar,nişantalimiyapargibikurşunsıkanlararttıkçaarttı.

HâletEfendi bütünyaptıklarının ne kadar yanlış olduğunu, kendi çıkarınısağlamayı düşünürken bütün halkın ve kendisinin de gürültüye gitmektebulunduğununedensonraanladıamaartıkişiştengeçmişti.Busefer:“BariMüslümanlar kendini korusun.” düşüncesiyle herkesin silahlanması içinpadişahtan izinçıkarttı.Böylelikle İstanbul’dabir seferberlikhavası esmeyebaşladı. Bu kargaşalıktan faydalanarak soygunlar, yağmalar, şehirmahallelerine,çarşıiçlerinekadaryayıldı.

Kendi derdine düşen İstanbul neden sonra Osmanlı sınır ülkesi,Boğdan’daki isyanıhatırladı.Bu isyanıbastırmakveelebaşlarınıyoketmekiçin bir seferberlik şarttı. Fakat neyle kiminle. Yeniçeriler artık büsbütündüzensiz,dağınık,askerdenmelerinebinşahit isterdi.HâletEfendi,güvenipdayandığı yeniçerileri büsbütün gözden düşürmemek için toplattığı

gönüllüleriyeniçerigibigösteripsınırayollamayakalkıştı.

Yeniçeriler, İstanbul’daki Rum hıyanetini bahane ederek İslâm-Hristiyandemeyip varlıklı kimselerden haraç almaya, para kokusunu aldıkları yeribasmaya başlamışlardı bile. Bunlardan biri, artık kolay kolay örtbasedilemeyecek olanı, şiddetle ele alındı. Sebep olan yeniçeriler hemocaktankovulduhemcezagördüdeİstanbul’abirazcıkolsundirlikvegüvenlikgelirgibioldu.

Hâlet Efendi baktı ki başı satıra doğru gidiyor, yaptığı yanlışlıklar,kayırmalarmeydanaçıkacak,buseferkendisineyenibirönemverdirebilmekiçin Osmanlı ülkesinde devlet aleyhine, Müslüman halk aleyhineHristiyanların kutsal bir anlaşmaya varmalarını karşılık, Müslüman olanOsmanlı tebaasının da birleşmeleri, anlaşmaları, kenetlenmeleri gerektiğiniileri sürdü. Kötü bir Eterya taklidi olarak yeminlerle üye kaydedilencemiyetlerkurmayakalkıştı.

Rumlardabir ideal,birazim,bir fedakârlıkvardı.Bunlarda ise sadecihatkaygısıveHâletEfendikorkusu!Değilcemiyetkurmak,turşukurmakbilebirmarifet, bir sabır, bir hulûs işidir. Turşu kurulduğu gün bir şeye benzemezamaküpüdayanıklı,sirkesiiyiiseiçinedoğrananlardövdüğügibicinsdemir,sıcakdemirolursa!HeyhatkiHâletEfendisoğukdemirigösterişolsundiyedövüyordu.

Hâlet Efendi’nin, yeniçeri diye topladığı beş bin kadar serseri ise dahaBüyükdere’dengemiyebindirilmeden,Ortaköy’dekiHâletEfendiKonağı’nıgeçergeçmez rast geldikleri yolboyuHristiyanyalılarını delikdeşik etmeksuretiylecephanelerinitüketmişbulunuyorlardı.ArtıkonundaeskiefendileriFenerlilerikoruyacakhâlvecesaretikalmamıştı.ZatenonlardailerideBüyükYunanistan’da(!) layık oldukları yerleri alabilmek için, tedbiri eldenbırakmışlar,yersizbircür’etlekendileriniaçığavurmuşlardı.Tahkikatüzerineyakalanıp birer birer haklarından geliniyordu. Velhasıl Fenerlilerin mumusönmüştüartık.

İstanbul’da Fenerlilerin mumları sönerken Mora Rumlarının isyan ateşiparlayıvermişti.MoraRumlarınınreisleri,PaskalyagecesibirdenbirecoşupİslâmahaliyikılıçtangeçirmeyiveOsmanlıDevletiağırbasacakolursabunuTepedelenli Ali Paşa’nın yaptırdığını söyleyip suçu ona yüklemeyikararlaştırmışlardı.

Patlak veren Arhos olayı, kararlaştırılan vakitten evvel kötü niyetlerininaçığa vurulmasına şöyle sebep oldu: Arhos kasabasının pazarında sarhoşdolaşan Yenişehirli İbiş ile Hayta Hasan birden sokak ortasında silah

boşaltmayagirişinceRumlarpaskalyagünüyapacağımızişmeydanaçıktıdaMüslümanhalkgaleyanageldisanarakkasabayatelaşlahabersalıncasilahlıRumlargafilavlanmamakiçintoparlandılar.

Bunun üzerine Arhos’ta azınlık olan Müslümanlar Anapoli Kalesi’nesığındılarvekendilerinikurtarıpkoruyabildiler.BirkereböyleceokyaydançıkıncaRumisyanıvakitsizdeolsahertaraftabirdenbaşladı.Adalardakivedevlet takibinden kaçan sabıkalı Rumlar da gelip Mora’daki ateşihızlandırdılar. Kapıcıbaşı Mustafa Bey, Yanya Seraskeri Hurşit Paşa’nınverdiği emri kahramanca yerine getirip eşkıya yataklarını cesaretle basarakbirçoklarınıkılıçtangeçirdi.

Mustafa Bey, çekildikten sonra Rumlar, daha yaygın daha hınçlı dahabilinçli olarak bir daha başkaldırdı. Hurşit Paşa, isyanı zamanındabastırılabilmesiiçinkuvvetistediisedeİstanbul’davükeladenenadamlardaneisabetlibirgörüş,neuzaktakilereinanışvardı;aldırmadılar.Mora’nınnasılbir patlama yeri olduğunu ilkin Hurşit Paşa anlayamamıştı; o neden sonraanladıamabuseferdevükelayaanlatamadı.

Yangın saçağı sarmıştı artık, değil o günlerde elde edilen az çokbir şeyeyarar ordu; bütün evlad-ı fatihân gelseMora’yı elde tutamaz, daha doğrusuelegeçirmeyibaşaramazdı.Anadolu’danKayserimutasarrıfıHasanPaşa’yaaskeri ile Antalya’dan gemiyleMora’ya gitmesi emredildi ama orada yetersayıdagemiyoktu.Rodos’ayazıldı.BunlarbirbiriyleyazışırkendursunMoraisyanıkızışıyordu.Moraasileri,Akdeniz’eçıkıpdenizyolunudakesti.HasanPaşaaskeriilebirlikteİzmir’dekifesatvefitneyibastırmaişinememuredildi.

Halkının çoğu Hristiyan olanMora kasabaları birer birer eşkıyanın elinegeçiyordu.Kimseninkimsedenhaberiyoktu.Birbozukluktur,birçöküntüdür,bir çekinmedir gidiyordu.Bölgedeki ordu, bir kasbadaki isyanı şöyle böylebastırdıktan sonra ötekinin imdadına koşuyordu, fakat ayrılır ayrılmaz okasabayenidenbaşkaldırıyordu.Asıl isyancılardışarıdangeleneşkıyadeğil,kasabahalkındanHristiyanolanlarınçoğunluğuolduğuanlaşılıyordu.

Bunlardan yalnız halkının çoğu Müslüman olan Lala kasabası, hattabaşlarındabirgençkızolmaküzereRumeşkıyasınakarşıbaşarılıbirharbegirişmişveonları püskürtüpyoketmişti.BugençkızınkahramanlığıYusufPaşa’nınokadarhoşunagitmiştikiâdetakızaâşıkoldu,onunlaevlendi.Yeryer böyle yiğitlik gösteren, azgın Rumları sindiren, dağıtan hatta kılıçtan

geçirenaskerbaşlarıvehalkadamlarıçıkıyorduamaeşkıyadediğimizasilerhertaraftakarıncagibikaynıyordu.

Busıradadevlet,TepedelenliAliPaşa’yıbaşbelasıettiğinepişmanolmuşve belki Hâlet Efendi’nin inadı da yenilmişti ama iş işten geçmişti. Moraayaklanması kısa zamanda yayılıp bulaşarak bir ucu Selanik’e kadaruzanmıştı.

Yer yer sindirilen ve bastırılan isyanlar, ordu gücü oradan başka yereyardım için uzaklaşır uzaklaşmaz, kül altından kor gibi kıvılcım saçarakparlayıveriyordu. Sarp kalelere sığınan Müslüman halk, umdukları yardımgelmeyipyiyecekleridetükenincegözgöregöreölmemek,mümkünolduğukadar canlarını kurtarmak için eşkıyaya teslim olmak mecburiyetindekalıyorlardı.

Ne yazık ki Mora’nın şurasında burasında aylarca asi Rumlar tarafındankuşatılmış kalelerde didinip çabaladıktan sonra teslim bayrağı çekenMüslümanhalktanpekhayattakalanolmadı.AncakMenekşeKalesi’ndekilergibiçoktanberiRumlarlakaynaşmış,kızalıpvermişolanlarbuakrabalıkveyakınlıksayesindecanlarınıkurtarabildiler.

Mora’daki isyanlarındoğrudürüstbastırılamadığı,asilerincezagörmediğianlaşıldıkça yakın Adalar’da da kargaşa, başkaldırı başladı ve yayıldıkçayayıldı. Dağdakiler, Müslüman halkın bulunduğu yerlere inip soymaya,kıyılardakilerkorsanolupdenizyollarınıkapatmayabaşladılar.Bütünyakınadalarateşçemberiiçindekaldılar.

Bu arada Kıbrıs Beyi, devletten barut istedi. Bu isteğinin İstanbul’aulaşmasıvebarutladeğil, yazıyla cevapverilmesibilehaftalar, aylar sürdü.ElindekocadonanmabulunanOsmanlıDevleti’ninkaptanı,bir adayabarutsevk edemiyor fakat tüccar yazıcılığından yetişme komiteci bozuntusu birRum kopili, yardım paralarıyla toplanmış top ve tüfeği karadan, denizdenasilerin ellerine ulaştırmayı başarıyordu. Biri, bir davaya inanmış, başkoymuş;öteki,göbekbeslemeklevakitgeçirmiş.

EğribozKalesi’nindurumudadevlettekidüzensizliğe, tedbirsizliğe, adamkıtlığınabirörnektir.Kalenindurumununperişanveumutsuzhâldeolduğunu;hâlbuki şöyle böyle küçükbir yardımla kurtulabileceğini, kaledengüçbela,kaça saklana gelen bir adam, durumu İstanbul’a bildirmişti. Kafasına dank

etmiş ama ne tedbir alınmış tahmin edebilir misiniz? Bunu yazmaktankalemimbileterdöküphicapduyuyoramaneçaretarihçiningörevibildiğini,belgeyedayananıolduğugibiyazmak!Öyleyseiştedoğrusu:

Ozamanenbüyükmaharethavalecilik(yani işibaşkasınaaktarıpkendinikurtarmış ve işi yapmış sayıp rahatlamak) olduğundan bu dehşetli haberemahir(!)birkalemefendisi:“Acaba İzmir’denEğriboz’a bir şey gönderildimi, gönderilmedi mi, bu bir kere İzmir’den sorulmak gerekir.” notunukoyarak bir çengele asıverdi. Sarayın ve Bâb-ı Âli’nin yaptığı da bundanfarklı değildi. Oraya, buraya olur olmaz emirler, fermanlar yağdırılıyor;takdirler, tevbihler, ezberdenkararlar alınıpgönderiliyor,belkimuhataplarınellerinebilegeçemiyordu.

Bu sırada ya İstanbul’a gelen kötü haberleri unutturup geçiştirmek ya dasuçuyükleyecekbirinibulupgüyadevletin itibarınıkorumuşolmak içinüstüste,yerliyersiz,haklıhaksızadamfedaetmek,kumandan,kaptannazırvesadrazamdeğiştirmekâdethâlinialmıştı.DahayenisadrazamolmuşBenderliAliPaşa’nınhiçbir şeyden, hiçbir siyasî ve idarî tedbirdenhaberi deyoktu,bilgiside.

Osırada,İstanbulRumPatriğiGrigoryus’unMoraasileriilemektuplaştığı,gizli cemiyetlerinin İstanbul’daki elebaşısı olduğu tesbit edildi. Rumlarınpaskalyagünüpatrikhaneyepatrikseçmeküzere,siyonmeclisitoplanmışken,OsmanlıDevleti,devletesadıkbirininpatrikseçilmesininşartolduğubildirdi.Metropolitler bu emri ister istemez yerine getirdiler. İçlerinden birini Patrikseçtiler.Buseçimsırasındatesiretmesin,ötekilerinaklınıçelmesindiyeyenisadrazamGrigorios’uBâb-ıÂli’yegetirtti,sorguyaçektiveyaptığıhainlikleribirbiryüzünevurdu.

Sadrazamın:“MoraRumlarınınnasılhazırlandıklarınıhiçmibilmiyordunki devlete haber vermedin?” sorusuna inkârla karşılık vermeye kalkıncasadrazamgürledi: “İçinizden bir orospunun kocasına ihanetini hemenhaberalıp gereğini yapıyorsun da bu koca isyan hazırlığından haberin olmaz olurmuhiç?”

Patrik, bu sefer yaşını ileri sürdü:“Doksanını geçmiş, aklını yitirmiş birihtiyarım; bunları bilse bilse on ikiler bilir.” diye kendisini seçmekte vedesteklemekte ısrar etmeyip cesaretsizlik göstereceklerini bildiğimetropolitleri itham edercesine ifade verdi. Sadrazam, isyanının uzunzamandan beri sürdüğünü ve İstanbul’dan idare edildiğinin artık devlettarafındantespitedildiğinibelgeleriilepatriğinyüzünesöyleyerekKadıköy’esürülmesiniemrettiğisırada,yenipatriğinseçildiğiveartıkbununpatriklikten

düşmüşolduğuhaberigeldi.

BununüzerinehemenFener’egönderilmesiniveyaftasıgöğsünetakılarakpatrikhaneninortakapısıönündeasılmasınıemretti.Padişahdahaöncedenbukararıalmışvetatbikininyenipatrikseçimindensonrayabırakılmasınıuygungörmüştü. Bu arada isyancıları uzaktan teşvik eden, besleyen Kayseri,Edremit,TrabyametropolitlerideBalıkpazarı’nda,KaşıkçılarHanıönündeveParmakkapı’da asıldılar. Ayrıca İstanbul Rumlarından asilere yardımcıolanlar, asilerle yakın ilgisi meydana çıkanlar da halkın çok geçtiği vebiriktiğiyerlerdeasılıverdiler.

PatriğinölüsüüçgünasılıkaldıktansonraYahudilereliyledenizeatılmasıpadişahtarafındanemredildi.Yahudiler,denizyüzündekalıpdaRumlaralıpbir yere gömmesinler diye karnına taş bağlayarak denize attılar. Patriğiastıkları günYahudilerin İsa’yı çarmıha gerdikleri güne rastladı diye duyanRumların gözleri büsbütün döndü, içleri kabardı, korkuları gitti, büsbütünazdılar.

Hâlet Efendi Rumlara, Fenerlilere önceleri söz vermiş olduğunu duyupbilen halkın gözünde eski kabahatini unutturmak için böyle fena bir işyapılmasına sebep olmasa idi, padişaha bu emirleri verdirmese idi, Moraisyanı bu kadar alevlenmez, bu kadar yayılıp büyümez ve o zamana kadarMoraRumlarınıtutmuyorgörünenRusyaaçıktanisyancılarıokşayantavırlartakınmazdı.

Rusya kendi devlet mezhebinin papası demek olan İstanbul patriğineyapılan bu muameleyi, hele asıldıktan sonra, üstelik Yahudilere teslimedilmesini elbette hoş göremez, elbette ayıplar, çirkin bulurdu. Ama ozamanki nazırlar içinde Rusya imparatorunun aynı zamanda İstanbulpatriğinden aldığı vekaletle onun bir nevi halifesi sayıldığını bilip hesabakatacak ve buna göre vaziyet almasını hatırlatacak bilgide, görgüde vecesaretteinsanyoktu.

İşinbusiyasettarafıbiryana,İsa’nınvekilidemekolanveFatihgibibirulupadişahınlütfuvemüsamahasıilekorunmuşbirdinîmakamdaoturanbirdinadamının bu kadar masum insanın yok olmasına sebep olan bir kanlı işeteşvikçi ve hatta ortak olması her türlü cezayı hak ettirecek bir kötülüktür.Bunudabuşekildebelirtmekhakkımızvevazifemizdir.

DiğerGelişmelerArabistan’da, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa,Vehhabîleri iyice sindirmiş, en önemli kaleleriDeriyye’yi de ele geçirmişti.

MehmetAliPaşadaSudan’aseferaçmışveoğluİsmailPaşa’yıdao tarafagöndermişti. Böylelikle babalı oğullu, Osmanlı Devleti namına görünse dekendihesaplarınaidarelerialtındakitopraklarıgenişletmeyekoyulmuşlardı.

İbrahim Paşa Vehhabîleri yıldırıp sindirdim diye Mısır’a döner dönmezVehhabîlerin reisleri yine şehirlerine dönmüşler ve tekrar başkaldırmışlardı.Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa, adamlarından Hüseyin Bey’i düzgünbirliklerini emrine vererek bu başkaldıranlar üzerine göndermişti. HüseyinBey bu asileri Riyad Kalesi’nde sıkıştırmış, biri kaçmış, ötekiler teslimolmuşlardı.Bu suretleVehhabîmeselesikapanmış,MekkeveMedine tarafıemniyete alınmıştı. Mehmet Ali Paşa, bundan sonra Sudan savaşına önemverdi.Kölemenlerinsonkalıntılarınıdaoralardabozgunauğrattı.

Mehmet Ali Paşa, bir yandan da İskenderiye’de hazırladığı otuz parçagemiyiMora’daveAdalar’dapekgüçdurumdaolanOsmanlıdonanmasınayardıma göndermeyi ihmal etmedi. Padişahın gazabına uğramamak, HâletEfendi’ninisteyeceğiborcu,istemedenvermekvepeksıkışıkhattatammüflisdurumdaolandevlethazinesine,sıksıkparayardımındabulunmuşolmakiçinöncedendavrandı.

Neçarekinebuyardımlarhazineaçığınıkapatmayayetti,nedeMehmetAli Paşa’nın 30 gemilik yardımı, Osmanlı donanmasını Rum korsanlarınıyenebilecek bir üstünlüğe ulaştırabildi. Osmanlı donanması, Rumkorsanlarınaemrindekigemilerindensekizinikaptırmışbulunuyordu.

Akdeniz’in eski hâkimi Osmanlı donanması, şimdi Rum korsanlarınınşerrinden kaçacak delik arıyordu.Bereket ki Eflak veBoğdan taraflarındankara ordusunun az çok zafer kazandığını bildiren haberlerle İstanbul’dakitelaşlıveendişelidevletadamlarınınyüreğineazıcıksuserpildi.

Rumlar, Eflak ve Boğdan halkının da kendileri gibi Osmanlı Devleti’nebaşkaldırmasını istiyorlardı.EflakveBoğdanhalkı isememleketlerindehürve rahatyaşıyorlardı.Daha iyivedaha rahatbirhayatvaatederek toplananeşkıyanınkendilerinibeslemektenbaşkabirdokunur tarafıolmadığınıgörenbu halk ancak korku belası onlarla birlik görünüyordu. Rumlar da bununfarkınavarmışlardı.

Bükreş metropolitleri, Rumların eziyetlerinden kurtulmak için OsmanlıDevleti’nin biraz daha güçlü ve etkili davranmasını, ikide bir, el altındanyetkililere haber göndererek rica etmekten geri kalmıyorlardı. Ruslar iseburalarınkurtulupbağımsızlığakavuşacağımderkenkendiellerinedüşmesinibekliyorlardı.

Rusların, Osmanlı Devleti’nin bu Rum sergerdelerini temizlemek azminihoşgörürdavranması,OsmanlıDevleti’niMora’daolduğundandahahızlıvegüçlü davranmaya yöneltti. Asiler üzerine üç koldan hücuma geçildi. Sınırboylarındatalimgörmüşaskerlersavaşehlivevicdansahibiçıktılar,başarılargösterdiler. Asileri kurdu ininden çıkarırcasına, sığındıkları yerlerden desöküpalmasınıbaşardılar.

Bu sırada, İstanbul’dan bin bir sıkıntı vemeşakkatle sınırlara doğru yolaçıkarılmışolanbeşbinyeniçeri,Babadağı’nageldi.Düşmandantemizlenmişyerlere koşup zahmetsiz, tehlikesiz yağmaya hazırlandılar. Ne başlarındakiOsman Ağa, ne onları emri altında savaşa sürmeye hazırlanan Salih Paşabunlara sözgeçiremedi.Budurum İstanbul’abildirildi amayeniçerilere sözgeçirilemeyeceğihesabakatılaraksankiyaptıklarıhareketisabetliimişgibiotaraflarda harekete devamları uygun görüldü. Onlar hizaya getirilmedi debaşlarınaöyleceemirverilmişoldu.

Yunus Ağa, Tuna Nehri’nde iki direkli bir düşman gemisini sandallaraatlayıpcanınıdişine takarakelegeçirmeyemuvaffakoldu.Altı elebaşınıdatutsak etti. Bu yiğitYunusAğa, iflâs hâlindeki hazineden güç halle verdiğipara mükâfatıyla İstanbul’da ağırlandı, onun tutsak gönderdiği altı elebaşışehrinkalabalıkyerlerineRumlaraibretolsundiyeasıldı.Devletancakböylegücünügösterebildi.

BöyleYunusAğagibiyiğitlerinemirlerindekisadıkve talimliaskerlerenzorşartlariçindebaşarıgöstermelerinekarşılık,hazırdüşmandantemizlenmişyerlerde yağmacılıkla vakit geçirip kese dolduramayacağını anlayanyeniçeriler, işi azıtmaya, âmirlerine kafa tutmaya; dağılmak için bahanearamaya başladılar. Bir ara Serasker Yusuf Paşa’ya bile çıkıp olur olmaztekliflerdebulunanlaroldu.

Âyânlıktan yetişenYusuf Paşa yürekli ve cesur bir kimse idi.HuzurundaböyleedepsizcekonuşanbirikiyeniçerielebaşınınkulaklarınıkesipYeniçeriOcağı’nınkapısınabıraktı.Bunugörenyeniçerilerinnezorbalıklarıkaldı,nedeyüzsüzlükleri.Baktılarburalar serserilikheveslerineuygundeğil;oyanabuyanadağıldılar, yollarda fakir vemasumhalka eziyet ede ede İstanbul’akapağıattılar.

Devlet-iAliye’depiyasaveticarîhayatdabozulmuştu.Gerçeksikkelerveayarı tam gümüş paralar ortadan kalkmıştı.Ya ayarı bozuk ya da büsbütünsahteparalarortadadolaşıyorvebunlaryabancıtüccarlarasürülüpduruyordu.Bütün düzensizlik ve kargaşanın baş müsebbibi Hâlet Efendi, bunlarıunutturmak,kendisinindavranışlarıvetelkinlerininkötüsonuçlarınındillerdedolaşıp durmasını önlemek için, yeni yeni gösteriler icat ediyor, acayip

modalarçıkarıyordu.

Hâlet Efendi bu meyanda, gerektiğinde sınırlarda savaşa katılmaya hazırgörünsünler diye ulemadan birçoklarına, meydanlarda ata bindirtip kılıçtalimleriyaptırtıyor,birbaşkagünyenikıyafetlerletörenlertertipettiriyordu.Bir yandan da kendisini halkın ve sarayın gözünden düşürmeye çalıştığınıgördüklerini, bir bahanesini bularak sürdürmekten, öldürtmekten geridurmuyordu. Bu kini, bazı nüfuzlu kimselerin kadınlarına kadar ulaşmıştı.Hatta böyle nüfuzlu birinin evine, adamlarını gönderip: “Bursa’dansürgündeki kocanız istiyor, biz de sizi götüreceğiz.”diyerek kadını evindenaldırtıpyoldaboğularakçalılardibineçırçıplakatılmasınabilesebepolmuştu.

Osmanlı Devleti bu hallerde kendi sıkıntıları ile boğuşurken NapolyonBonapart’ın ölüm haberi Avrupa gazetelerinde yazıldı. Böylece, sürgündeikenbileniceAvrupakralınınkorkulurüyagörmesinesebepolanBonapart’ınölümüyleonlardabüyükbirkaygıdankurtulmuşoldular.

Avrupa’daYeniDüzenveRuslarınOsmanlı’yıTehdidiAvrupa’ya yeni bir düzen vermek, kıtada bozulan güveni ve barışı iyice,adaletli ve insaflı olarak sağlayabilmek için, ViyanaKongresi’nde tedbirlerdüşünülmüşü. Bu çerçevede, Rusya ve Avusturya bütün Avrupa devletlerihesabınabudüzenisağlamakiçingerekenyerlereaskergöndermeyememuredilmişlerdi.

Eflak, Boğdan veMora’da Rumların kanlı isyanlara girişmeleri; bu havaiçindekibütünAvrupadevletlerincebarışaaykırı,Devletlerdenkleminekarşıçirkin ve yersiz bir hareket diye tescil edilmişti. Rusya bu genel eğilimeuyarak İpsilantioğlu’nun elebaşlığını resmen ayıplamış fakat el altındanasilere yardım etmekten, para olmazsa cephane, cephane olmazsa yiyecekgöndermekten geri durmamıştı. Eflak ve Boğdan’da yenilgiye uğrayıpRusya’yakaçanelebaşlarıisteyenOsmanlıDevleti’nebutabiîisteğiniyerinegetirmeyeceğiniaçıkçasöylemişti.

Osmanlı Devleti’nin başındaki iç ve dış gailelerle uğraşmaktan bitkindüşmesinden memnun olan Rusya, bir yandan da kendi iç tedirginliklerinigidermek içindışarıdabirhedefgöstermeyiçıkaryolbulduğundan.hergünOsmanlı Devleti’nin işlerine burnunu bir kat daha sokmaya çalışıyordu.Bununiçinherfırsattanbirbahanebulmayabaşlamıştı.

Busırada,boğazlardangeçenyabancıgemilerin“Moraasilerinecephaneveerzak gönderip göndermediğinin anlaşılması için” Osmanlılarcayoklanmasını, devletler münasebetine aykırı düştüğünü iddiaya başlamıştı.

Nihayet gün oldu ki Rus elçisi: “Eflak ve Boğdan’da Müslüman askerinbulunması oradaki Hristiyanlar üzerinde bir amansız baskıdır, bununkalkması gerektir.” demeye, “Patriğin suçu ne idi ki asıldı?” diye Bâb-ıÂli’ye, açıktan, suçlayıcı sorular yöneltmeye kadar iç işlerimize burnunusokmayı âdet hâline getirmeye başladı. Osmanlı Devleti’nden güçlü bir retgelmedikçedebusorularıveisteklerihaddiaştı.

Rusya,EflakveBoğdan’daisyanvesavaştandolayıyıkılanveyapılmayankiliselerinhemenonarılmasınıda isteyecekoldu.Bereketversin,ogünlerdeReisülküttapHamitEfendicesurolduğukadartedbirliçıktıda:“HeleRusyakomşuvedostbirdevlettedüpedüzasiolanİpsilantioğlu’nubizeteslimetsin,hele asilere güler yüz gösterip yardım etmekten vazgeçsin, ondan sonrayıkılan kiliseler hakkında bir karara varmayı düşünelim. Onlar sizindindaşınızisebizimdetebaamızdır.”diyecevaplarverdivedinadamıolacakpatriğin dünya işlerinde körükleyici ve fesatçı olduğu için asılmayı hakettiğinibirdahabelirtti.

Ruselçisi,buarada,kraldançokkralcıgörünerek,Mora,EflakveBoğdanRumlarınıkorumakiçinİstanbul’dabulunuyormuşçasınabirtakımolurolmazkesin istekler ileri sürerekbunlaryirmidört saat içindegerçekleşmeyolunagirmezse, “Artık buralarda duramam, kalkar memleketime giderim.” diyeyazılı bir tehdit savurdu. Küstah ve şımarıkça, bir Fransız gemisine binipKaradeniz’eaçıldı.ArtıkanlaşılmıştıkiRusya,Osmanlılarlaarasınıaçıpyenibir şeylerkoparmak içinbahanearıyordu. İngiltereve İsveçelçileribile,budurumumüşahedeedipdevletlerinebildirmişti.

Rusya’nın,PrutIrmağıboyunca,güngeçtikçegözebatanbiraskerîyığınakyapmasındandahaöncekuşkuyadüşmüşolansınırboyukomutanlarınzamanzaman İstanbul’u telaşa veren bildirileri yetmiyormuş gibi Rus elçisininbirden bire münasebetleri kesmişçesine savuşup gitmesi üzerine durumukonuşmak için bir meclis toplandı. İkinci ve üçüncü toplantılara esnafkâhyaları ve ocaklı ustaları bile çağırıldı. Askerin azlığını, hazinenineksikliğini ileri sürenbir takımkaramsarkonuşmalardansonraNakibüleşrafEfendiocaklıtayfasınaşöyleseslendi:

“Bakın ağalar! Bu din kavgasıdır. Ulûfe koparma vakti değildir. BizimArpalıklarımızda sizin bahşişleriniz de devlet sayesindedir. Bunca Osmanlıülkeleri harap oldu. Bu kadar tebaa elden çıktı. Hristiyan tebaadan alınanvergilerazaldıkçaazaldı.Böylegidersedevletneredenvergialsındasizeyeniparalarvebahşişlerdağıtabilsin.İştebenkoynumabirkurupeksimetsokupgazayagiderim.Bundansonrabizedüşengazadır,gazadayazafereulaşmak

yaşehitolmaktır.”

İhtiyarşeyhülislâmdabusözlerüzerinegayretegeldi:“İştebendetitreyenelimetüfeğialır,başımasarıkdiyeşalsarar,savaşyollarınadüşerim.”diyehaykırdı. Bu coşkun toplantının sonunda halkı durmadan açık bir habervermişolmakiçinşubildiriyayınlandı:

“Rumhalkınınmeydanaçıkanfesatlıkları,eşkıyalıkları,karadavedenizde,her fırsat buldukları yerde başkaldırmaları, her rastladıklarını isyanasürüklemelerinasılgelişti,nasılyangınbacayısardı,artıkherkesinbildiğibirşeydir. Bu kâfirlerin böyle, açıkça, korkusuz ve kararlı başkaldırışlarıRuslardan teşvik gördüklerindendir. Bu kışkırtma devletimizin araştırmalarıveincelemeleriilegünışığınaçıkmıştır.Padişahlarınakarşıbaşkaldıranlarıncezalarınıgörmelerini, şeytanaveeşkıyayauymayıpdasadıkkalanların isedevletin kanadı altında rahat yaşamaları ilk şarttır, devlet de böyledavranmaktadır.

Rusya’nın bunları böyle kışkırtması, yüreklendirmesi, fırsat bulup bahaneuydurup Osmanlı topraklarından bir parçasını daha yutmaktır. Uzun birsüreden beri İslâm halkının kendi dertlerine düştüğünü, devleti ve milletidüşünmediğini fark eden Ruslar elbette bu cür’eti kendilerinde bulacaklar,tuttukları kötü yolu çıkar göreceklerdir. Arada bir bizleri oyalamak için,‘âsileri ayıpladıklarını, devletimizin davranışlarını haklı gördüklerini’söyleyip durmuşlarsa da bizde kesin bir birlik havası görmedikçe asıl içistekleriniaçığavurmaktandagerikalmamışlardı.Şimdi,yüceİslâmdevletiolandevletimiz,Allahınlütfuveinayetiile,Rumlarınfesatkopardığıyerlerdehep birden ve uyanık olmayı bildiği, her başkaldırışa yoluyla karşıkonulabildiğiiçin,yeryerbaşkaldırmalarsindirilmekte,elebaşılarcezalarınıbulmakta ve bir zaman çok yaygın hâle gelmiş olan isyan ateşinisöndürmektedir.

Elaltındankışkırtma,korumaveyardımilebuisyanın,Rumeli’dekibütünOsmanlıülkesinisarmadığınıvedevletimizinbaşınatambirbelaolmadığınıgörenRuslar, umduklarını elde edemeyeceklerini kestirincebu seferaçıktanvaziyet almaya, ‘Oralardaki Rumlardan el çekin, oralardaki askerleriniziçekin, onları kendi hâline bırakın’ demeye başlamışlardır. Bu istekleriniyerinegetirmekşöyledursun,azçokhaklıgörüpdinlemekbileyersizdir.

Bunu kendileri bildikleri için şimdiden savaş hazırlıklarına başlamışlar;sınır boylarımızda, asker yığmaya koyulmuşlardır. Bu arada Prut Irmağıboylarında Rus askerlerinin yığınak yaptıkları Silistre, Vidin ve İbrailyetkililerimizce İstanbul’a kesinlikle bildirilmiş bulunmaktadır. Böylece Rus

askerininsınırıaşıpkaradanyürüyüşegeçtiğisıradauğursuzdonanmasınında Karadeniz’den gelip İstanbul’u sıkıştırması hesaba katılmalıdır. GerçiyardımcımızvekoruyucumuzolanAllah’ıninayeti,yücedininegiripşefaatinidilediğimiz Peygamberimizin himmeti ve onun halifesi olan padişahımızıngayretiilebuseferdebudüşmanınhakkındangeleceğimizşüphesizdir.

Ancak, İstanbul halkının bu tehlikeli durumdan hiç habersiz kalıpuykusuzluk içinde şuradan buradan gelecek uydurma haberlerle Rusya’nınbizimle dost olduğuna inanarak gevşemesi bu gevşekliği yayıp duranlarainanıp avunmayı günlük keyfine uygun bulması artık son bulmalıdır. Böyleuyuşup avunup dururken günün birinde Rusya’nın karadan ve denizdensaldırıya geçtiğimeydana çıkar çıkmaz akılları başlarına gelip şöyle böyledemeyebaşlayacaklarıbesbellidir.

Şimdiden, herkesingerçekdurumubilmesi,Rusya’nın, aradabir gizlenenfakat hiç değişmeyen kötü niyetini kavraması ve bunu gerçekleştirmek içinneleri nasıl gözetleyip ne zaman harekete geçeceğini anlayıp öğrenmesi vecanını dişine takıp vatanı müdafaaya bir uçtan katılmaya hazır ve azimliolmasılazımdır.Böylecevaziyetkamuoyunabildirilmiştir.”

ONİKİNCİKISIM

1822YILININOLAYLARI

İranileMünasebetlerveDiğerGelişmelerDoğuda İran, Devlet-i Aliye’nin meşguliyetinden faydalanmak üzere fırsatgözetmekteolduklarından,RumfitnesindendolayıDevlet-iAliye’ninsıkıntısıartıkça,İranlılarınhırsvetamahlarıartmaktavetutumlarıdeğişmekteydi.BuyüzdenDevlet-i Aliye, Yunan asileriyle karada ve denizde uğraşırken, İransınırdadaharphazırlığındangerikalmıyordu.

Sınır üzerindeki aşiretlerin bazıları bir tarafta kışlar, öte tarafta yazlardı.BazenDevlet-iAliye’ninvebazenda İran’ın tabiiyetinegeçerlerdi.Bugibiaşiretlerikidevletarasındasürtüşmeleresebepoluyordu.BirmüddettenberiMuş, Malazgirt ve Erciş sancaklarında bazen da İran’da kışlağa çıkanHayderanlıaşiretiağasıMahmutAğa,500hanesiyleMuş’taoturduğuhâldekardeşiKasımAğadagelipMuşveMalazgirt’eyerleşmişti.Bunlarınİran’adönmedikleri takdirde zorla götürülmeleri için Hoy Hanı ve Revan serdarıhazırlıktabulunuyorlardı.

Hayderanlı aşireti aslen Diyarbakır’ın Mufakirin Sancağı’nda ikametediyorlar ve haremeyne sadık Şakaki aşiretine bağlı bulunuyorlardı. Yezidiaşireti de Van Vilayeti Mahmudî Sancağı’nda oturuyor; bazen da İran’amisafirgidiyordu.İranlılarınbunlarhakkındabirmuameleyapmayayetkileriyoktu.

İranŞahı,bugibimevzularınkonuşulupçözülmesiiçinİran’agönderilmişolan Süleyman Hadi Efendi’ye Osmanlı hududuna saldırmayı asla arzuetmediğini bildirmişti. Yalnız sınır boyu memurları şahın bu tutumunauymuyorlardı.İranDevleti’ninhâlipekgaripti.Şahveelçileribarışisteğindebulunur ve bol bol vaat verirlerdi. Ne çare ki İran kumandaları ve valileribuna uymazdı. Bu yüzden Devlet-i Aliye’nin İran’a güveni kalmamıştı.ErzurumValisiHüsrevPaşa,DoğuBaşbuğluğu’natayinedildi.

Busıralardadevlet,Yanyagailesiylemeşgulolduğundanbirdeİranharbiaçmamakiçinhududatecavüzedilmemesi,ancakberitarafakaçaneşkıyanıntenkiledilmesi,civarvilayetlerdenyardımgönderilmesiemredildi.Ancakbuemirlerinişlemesiiçin,HâletEfendi’ninortayakoyduğuusulündeğiştirilmesilazımdı. Çünkü taşralarda ne kadar sözü geçen vemuktedir adamlar varsa,haklıhaksız,birerbahaneyleidamolunuyorveyasürgünegönderiliyordu.Bu

daaşiretbeyleriniürkütüyorveİran’ameyilleriniarttırıyordu.

İranahvalidekarışıkidi;amaaşiretbeylerineiyidavranılıyordu.İranlılar,bu beylere değerli hediyeler verirler ve bunun birkaç katını aşiretlerdenalırlardı. Aşiret beyleri devlet namına diye her şeyi tahsil edebilirlerdi. Busebeplebeylerİran’danveİrandabeylerdenmemnundu.Aşiretlerbeylerinebağlı idi. İranlılar sınır boylarındaki aşiretleri kendilerine çeker ve onlarınvasıtasıyla Osmanlı topraklarına saldırırlardı. Şikâyet olunduğunda: “Bizimhaberimizyok,eşkıyayıtedipedin.”derlerdi.

Bu yıl Hayderanlı aşireti Diyarbakır taraflarına savuşmuş, onlarınarkasından giren İran askeri birçok hayvan ele geçirip ve birçok Osmanlıtebaasınıesiralmışlardı.

Rum isyanı dolayısıyla Müslümanlar aleyhine ülkeyi karıştırmak içinajanlar tutulmakta olduğundan, “geçiş tezkeresi” nizamı kondu. Şöyle ki:İstanbul’dan kara veya deniz yoluyla taşraya gidecekler kadı iseler,kazaskerlerden, esnaftan iseler kethüdalardan veya mahalle imamlarından,Hristiyanlarpatrikhanelerindenisimveşöhretleriniveeşkâllerinibildirenvekefaletifadeedenmühürlübirbelgealıpİstanbulmahkemelerinden;taşradanİstanbul’a gelecekler da mahallî kadılardan “geçiş tezkeresi” alacaklardı.Gelip gidenleri kontrol etmek üzere Küçükçekmece’de bostancıbaşıköprüsüne memurlar kondu. Denizden gelip gidenleri yoklamak üzereKurşunlumahzendebirdaireaçıldı.

Buyılvak’anüvisSamizâdeAtaullahEfendi’yeMekkepayesi,meşhurşairKeçecizâde İzzet Molla’ya Galata Kadılığı verildi. Sonradan altı defasadrazam olan meşhur Reşit Paşa, o zaman Mustafa Reşit Bey olarak,Mora’yagönderilenordununkitabethizmetinigörüyordu.

Darphane Nazırı Ataullah Efendi’de büyük kabiliyet ve istikbalgöründüğündenHâletEfendimesleğiiktizasıböyleadamlarınyolunuvurmakprensibi ile Ataullah Efendi’yi padişahın yakınından uzaklaştırmak ve çokşikâyeteimkânverenbirişleuğraştırıpgözdendüşürmeküzereDefterdarlığatayinettirdi.

Eski Divan-ı Hümayun tercümanı Kalimakizâde Yanko ile yazıcısıİstefenaki ve baş çuhadarı Yorgi, Kayseri’ye sürülmüşlerdi. Bunların RumisyanındaparmağıolduğuanlaşılıncaüçüdeKayseri’deidamedildi.

Müderris Gürcü Ahmet Efendi, Fatih Camii’nde verdiği derslerde devletişlerine karıştığından ve zihinleri bulandırdığından Birgi’ye sürüldü. O günbirçok talebe Yeni Cami’de toplanıp hocanın iadesi için ŞeyhülislâmEfendi’ye arzuhal vermeye teşebbüs etmişlerdi. Yalnız öyle nazik birzamanda, öyle bir kalabalığın toplanması, düşmanlara fırsat vereceğigerekçesi ile ders vekili Ekmekçizâde Ahmet Efendi ve diğer bazı hocalargönderilereknasihatettirildivetoplantıdağıtıldı.

EsatEfendiderki:

Ehl-i İslâma ve özellikle ulemanın yapması gereken şey, haset, büyüklükkuruntusu, riyakârlık, bencillik gibi rezilliklerden tamamıyla uzaklaşmaktır.Karanlığataşatargibi,bilmediğişeylerevekonularasadecevehimyüzündenkarışması, itiraz etmesi ve şahısları tenkit etmesi doğru değildir. Hatta birkimseningizliayıplarınayakındanvâkıfolsabile,mümkünolduğukadariyiyeyormasıesastır.

İlâhî ahlâk ile ahlâklanan ve Peygamber’in sünnetlerine uyan ulema,derslerinde ve vaazlarında, Allah’ın emir ve yasaklarını anlatırken şahıstayin etmeden, şu suçun cezası budur, demeli; filan şöyle etmiş veya falanböyleyapmışdememelidir.Kur’ân-ıKerîm’inruhuvePeygamberimizinusulübudur. Ortalığı karıştırmak isteyen bir takım cahiller, sadece şöhret veyamenfaat temini için isim söyleyerek halkı tahrike yeltenirler. Allah’a,Peygamber’evebüyüklereitaatteşüpheyedüşürürler.

İslâm müfessirlerine göre, emir mevkiinde bulunanların din ve memleketişlerinde, giriştikleri teşebbüsün faydalı olup olmadığı bilinmese dahi itaatvaciptir. Çünkü itaat hususunda kesin emir vardır. Teşebbüs faydalı mıdır,değil midir diye düşünülüp tereddüde düşülerek itaatsizlik edilemez. Büyükâlim, şeyh Abdurrahman Şarani’nin yazdığı gibi, talebelerin iş başındabulunanların işlerine anlar anlamaz dil uzatmaları ve anladıkları şeyhakkındaisyanayeltendiklerindendolayıpişmanoluptövbeetmelerigerekir.İslâmpadişahı’navevükelasınabaşlarıiçinduaetmekherkesiçinvaciptir.”

Anadolu Kazaskeri Behçet Efendi, Hâlet Efendi sayesinde hekimbaşıolmuştu. Kendisi ve kardeşi Abdülhak Efendi, hoş sohbet olup, meclisisüsleyenvemeclislerdearananzatlaridiler.Hernasılsabirsohbetesnasındadayanamayıp Hâlet Efendi hakkında ağızlarından bir söz kaçırmışolduklarındanherikisideKeşan’asürüldüler.AnadoluKazaskerliğiTatarcıkAbdullah Efendi’nin oğlu Ahmet Reşit Efendiye, Hekimbaşılık MüderrisDoktorBendereklizâdeMehmetSaitEfendi’yeverildi.

Yine bu günlerde nişancılık Hâlet Efendiye verildi. Hâlet Efendi, Canip

Efendi’nin can düşmanı iken, onu bir tarafa sürdürmemesine hayret edilir.Yalnızarasıraonuazlettirir,sonradabirişealdırırdı.Ovaktekadaryetişmişolan bazı zevattan işitildiğine göre padişah bazı önemli hususlarda CanipEfendi’nindereyinialırmış.Onundamabeyinilegizlimuhaberesivarmış.

RüştüPaşa,kaymakamolunca,esnafınahvaline itinaetmiş.Bahçekapı’daayak takımının toplantı yeri olan odaları yıktırarak yerine bir camiyaptırdığından, halkın gözünegirmişti.Bu zat bilgili vezirlerden idi.Yalnızirtikâpta bulunduğu sözleri dolaşırdı. Nitekim Ankara Valisi idam etmeyememur oldu.Muhtar Paşa’nın işini suhûletle bitirmesimümkün iken böyleyapmamıştı. Adamın altın vemücevherlerini aşırdı. Çarpışmada kayıp oldudiyebildirdi.Sofyavalisiiken,bugizlieşyayıgerivermesiiçingelenfermanıokurkeninmeinipölmüşvebueşyaterekesindeçıkmıştır.

Yunan eşkıyası, bugünlerde Müslümanlar aleyhine vahşîce muameleleryapmayabaşlamışlardı.Bunlarlayetinmeyipİslâmmezarlarınıaçarakölüleriçıkarırveateşteyakarlardı.BireyâletmerkeziolanTrapolicehalkınınçoğubu zulümler yüzünden mahvolup gitmişlerdi. Bu yöre halkı son dereceeğlenceveişrete,fıskufücredüşkün,bütünyasaklarımubahsayanbirgrupolduklarından, heva ve heveslerine uyarak, kimi kafası işlemez derecedesarhoşkimibozguncuolduğundanzamanındazahiretedariketmemişler,askerve ahali arasında sürtüşmelerin artmasına sebep olmuşlar,Allah’ın cezasınauğramışlardır.

TepedelenliAliPaşa’nınAkıbetivehâlTercümesiTepedelenli Ali Paşa da bugünlerde mukadder akıbeti ile karşılaşmıştır.Tepedelenli, Letriç Kalesi yanında, nispeten küçük bir kaleye kapanmıştı.Hurşit Paşa, kaleyi kuşatmış, su gibi para harcayarak, kale içine casuslargönderip ve türlü vaatlerle içerdekileri birer ikişer kendi tarafına çekiyor,bunlara rütbe ve hil’at dağıtıyordu. Tepedelenli’nin yanındaki bazı ilerigelenler de Hurşit Paşa’ya sığındılar. Bunlara da aman verildi.Tepedelenli’ninyanındakırkellikişikaldı.

Kaleye hücum edilince, Tepedelenli’nin kaledeki cephaneyi ateş vereceğibilindiğinden üzerine hücum edilemiyor, kendisine aman verildiğine dairmektuplargönderiliyordu.Nihayetİstanbul’agidipdevletçetayinedilecekbiryerdeoturmak,verilecekmaaşlayetinmekşartıylakendisineamanverildi.

Bunun üzerine Tepedelenli beş on adamıyla kaleden çıkıp Yanya Gölüiçindekiadayayerleştirilmişvedurumdevletebildirilmişti.OysaAliPaşa’nınİstanbul’agelmesi,HâletEfendi’ninişinegelmezdi.Çünküİstanbul’agelirse,

Hâlet Efendi hakkında söyleyeceği çok sözü vardı. Hurşit Paşa’nın AliPaşa’ya aman vermesi devletin usullerine uygun olduğu hâlde, İstanbul’camakbulgörülmedi.

Hurşit Paşa’ya 1822 yılında uydurma bir ferman çıkarıldı. Paşa bu sahtefermanı kendi adamı olan Köse Mehmet Paşa’ya vererek Tepedelenli’ninidamınıonahavaleetti.MehmetPaşabufermanıaldı,birbiriüstüneikigocukkürk giyip on beş adamıyla adaya geçti. Tepedelenli Ali Paşa sadık adamıTopal Arnavut’la oturuyordu. Köse Mehmet Paşa: “Ferman geldi.” derdemezTepedelenli:“Vaykahpelerakıbetyapacağınızıyaptınızmı?”diyerekTopalArnavut’labirlikteMehmetPaşa’yatabancaylabirerelsıktılar.MehmetPaşadaonlaraateşetti.

Bu sırada Tepedelenli’nin alt tarafındaki odalardan da atılan kurşunlartahtaları delip yukarıya çıkmıştı. Mehmet Paşa’ya sıkılan kurşundan birisifermanayapışıpkalmış ikincisi, ikikürküdelerekhafifbiryaraaçmıştı.AliPaşa ise isabet aldığından yere devrilmişti. Mehmet Paşa’nın adamları budurumdan yararlanarak, yaşı sekseni aşkın olan Tepedelenli’nin işinibitirdiler.BirkısmıdaTopalArnavut’uidamettiler.

Tarihimizde vezirlerin verdikleri fermanın böyle sahte bir vesikayla nakzolunduğununörneğiyoktur.HurşitPaşa,devletnamusunulekeleyenbuçirkinhareketi Hâlet Efendi’nin hatırı için yapmıştır. Şu da var ki Tepedelenlievvelce, bir köy ahalisine “besa” tabiriyle amanvermişkenoköyünhalkınıgünahsız olarak öldürmüştü. Onun için Hurşit Paşa’nın bu davranışı: “El-Cezamincinsi’l-amel”kaidesineuygundüşmüştür.HurşitPaşa,Tepedelenli’ninkesikbaşınıSilahtarAhmetAğa’ylaİstanbul’a

göndermiştir. Tatar ağası bu müjdeyle İstanbul’a geldiğinde kendisine birsamur kürk giydirilip 5.000 kuruş faizli sehim verilmişti Tepedelenli’ninkesik başı, orta kapıdaki ibret taşına kondu, sonra Silivrikapısı mezarlığınagömüldü.

Hurşit Paşa’ya bir kabza kılıç,maiyetinde bulunan kumandanlara kürkleryollandı.Tepedelenli’nin ve çocukve torunlarınınmal vemülkleri devletçezaptedildi.Kaledekimahzenleriaçıldığındadörtseneyeyetecekekmekvesuvepekçokmühimmatçıktı.Çıkanparadan4.000kesesiHurşitPaşa’ya,500kesesi onun maiyetindeki vezirlere, 600 kesesi Mora başbuğu Seyit AliPaşa’ya verildi. Geriye kalan 30.000 kese altın İstanbul’a getirildi.Mücevherlerihernasılsazayiolmuştu.

KendisininKorfu’dabirçokemanetparasıolduğurivayeteedilirsedekiminnezdinde olduğu bilinemedi.Birçok gömülü parası olduğu da söylenmesine

rağmen yerleri meçhul kalmıştır. Tevkif ve idamı sırasında bazı kıymetlieşyasınınzayiolmuşolmasıihtimalivardır.

AliPaşa,TepedelenâyânıVeliBey’inoğludur.Babasıölüncekardeşiâyânolduğundan kendisi açıkta kalmıştı. Serkeşlik yolunda dolaşır, köy halkınakendisinibesletirdi.OzamanYanyaveTırhalasancaklarıbeyiKurtPaşa,onuhizmetine aldı.Avlonya Sancağı’nda bulunanHristiyan kaptanlar hükûmeteitaatetmezlervehalkazulmederlerdi.TepedelenlibunlarıpundunagetirerekyakalayıpKurtPaşa’ya teslimetmişti.BundanmemnunolanKurtPaşaonabeylerbeylikvermişveYanyaMutasarrıflığı’nagetirmişti.

Tepedelenli, Yanya’ya vardığında âyân Âsım Bey: “Ferman olmadıkçakabuledemeyiz.”diyeşehresokmadı.AralarındavukubulanharpteAliPaşamağlûpoldu.TepedelenlibirmüddetsonrafermanlaYanyamutasarrıfıoldu.Kurt Paşa’nın ölümünde oğlu İbrahim Paşa yerine geçmişti. Tepedelenlibirçok hilelerle İbrahim Paşa’yı yakalayıp Yanya Kalesi’ne kapattı.Adamcağızbukaledeöldü.

Tepedelenli, uzun süren beyliğinde, Yanya, Yenişehir ve Manastırsancaklarındaikiyüzdenfazlaçiftlikedinmişvepekçokservetkazanmışveoçevredehükümsürmeyebaşlamıştı.RusveAvusturyaseferlerindehizmetigörülmüştür.Tepedelenli,8.000kadartalimlitopçuaskeritertipetmişisedeİstanbul’dayeniçerilerinhırslanmasıüzerinebuaskerikaleleretaksimetmişti.HâletEfendi,onuntakdimettiğimutatparavehediyelerleyetinmeyip,yıldabin kese akçe istedi. Paşa da böyle vergi gibi maktu bir şey ödemeyeyanaşmadığındanHâletEfendionuortadankaldırmayakararverdi.

BumaksatlabirYanyagailesiçıkardıkibununsonundabirYunanmeselesidoğmuştur.Bazıları,Tepedelenlizalimvekandökenbiradamsadaharplerdedevlete hizmet ettiğini kabul ederler. Bu adamın elindeki kuvveti düşmanakarşı kullandırmak lazımdı. Fakat Hâlet Efendi, istediği kadar paraalamayıncaonunaleyhinedöndü.

Hurşit Paşa’yı başbuğ olarak onun üzerine yollandı. Hurşit Paşa, su gibiparakullananbiradamdı.Rumeli’yi,soyduktanbaşkadevlethazinesindendeçokparalaristenmişti.İstanbul’dandanasılolsaAliPaşahazinesielegeçirilirdiye bol para gönderilirdi. Rum isyanı zuhur edince, Ali Paşa’yı affedipRumlarakarşıkullanmaklazımgelmişti.Tepedelenlidebunuricaetmişti.

İstanbul’da Hâlet Efendi: “Rum isyanı Tepedelenli’nin fesat eseridir: obertarafolursaRum fesadıdaortadankalkar”diyordu.BöyleceTepedelenli

idam edildi. Fakat Rum fesadı gevşemediği gibi gittikçe şiddetlendi. HâletEfendi’nin yalanı meydana çıktı. Yeniçeri şakavetlerinin artması da HâletEfendi’nin kışkırtmasına hamlolundu. Bu sırada kendisinin Berberbaşı AliAğailedearasıaçıldıveikbalisönmeyebaşladı.

SakızİsyanıveBastırılması

Sakız adasında eli ayağı tutar seksen binHristiyan ve bin kadarMüslümanvardı. Bunun için adaya dışarıdan asker gönderilmesi istenmişti. Saruhantaraflarından 750 kadar asker gönderildiyse de bunların çoğu savuşupgitmişti. Sonradan Vahit Paşa, Sakız Muhafızlığına tayin olundu. Emrinetopçu ve kumbaracı birlikleri verildi. Sufla Sancağı Mutasarrıfı Hacı İlyasAğada800maiyetiyleadayagönderildi.

Sakız Hristiyanları, bu askerin masraflarını ve Vahit Paşa’nın mutfakmasraflarınıödemeyikabulettiler.İstanbul’dabulunanSakızlıtüccarlarBâb-ıÂli’ye teminat verdiler. Oysa bu civardaki gemilerin çoğunda Sakızlılarhissedardı.Mal ve canlarıyla eşkıyaya yardım ediyorlar ve isyan için fırsatgözetiyorlardı. Vahit Paşa, bir iki bin Rumeli askeri istediyse de Bâb-ı ÂliSakıztüccarınınteminatınagüvenerekbuaskerigöndermedi.

Paşa,bazımetropolitlerlemutebertüccarlarırehinolarakkaleiçinealdırdı.Bu sırada Çamlıca ve Sisam adalarında, Sakız’a hücum edileceğine dairhaberlergelmesiveİngilizlerindebuhaberiteyitetmeleriüzerineSaruhanveAydın’danikibinkadaraskeryolaçıkarıldı.BunlarınhenüzbeşyüzüSakız’avarmıştıkiüçMartCumagünüSisamadasıtarafından17büyükve60küçükeşkıyateknesininhareketettiğigörüldü.

Vahit Paşa hemen kale kapılarını kapattı. Varoş’ta bulunanMüslümanlarıkale içine aldı. Ertesi gün gemiler sahile yanaşarak 6.000 asker çıkardılar.SakızköylerininHristiyanlarıdaasilerekatıldı.LatinmezhebindebulunanbirikibinkişimüstesnabütünHristiyanlar,evlerinebayraklarçekerekeşkıyailebirleştikleriniilanettiler.

Osmanlıaskeribirmiktarşehitvererekkaleyedoğruçekildi.Eşkıya,Torlotitepelerine yerleşerek, kaleye nazır olan evlerin pencerelerinden veminarelerden kale burçlarına tüfek atmaya başladılar.Kuşatmanın dördüncügünüDizdarkapısındançıkartılandörtyüzMüslümanaskeriansızınhücumlakale meydanındaki ev ve dükkânları yakıp birçok eşkıyayı da öldürdüktensonra kaleye döndüler. Ertesi günlerde yine kaleden asker çıkarılıp büyükçarpışmalaroldu.

Sakız’dakiFransız konsolosu, recebin17. günüMuhafızPaşa’yla görüştüveSakızeşkıyasınayardımiçincivaradalardankuvvetlergelmekteolduğunuMora’dan birçokmühimmat getirttiklerini ve hendekler içinden kaleye ateşedeceklerini bildirdi. Fransa’yla Osmanlılar arasındaki dostluğa binaenkumandanı vemaiyetindekileri kıyıda bulunan Fransız gemileriyleAnadoluyakasınageçirmeyiveşimdilikkaledemühimmatlazımolursavermeyiteklifetti.

Vahit Paşa: “Elhamdülillah, zahire ve mühimmat ve askerimiz yeterlidir.Eşkıyahücumedersepişmanolur.Şayetbizimbaşımız sıkılırsacephanelereateşverirvememleketialtüstettiğimizigörürsünüz.”diyerekkonsolosugeriçevirdi. Ancak barut azaldığından ve kumbaraları idareli kullanmak lazımgeldiğinden,artıkvaroşlarüzerinetopatılmaması,yalnızeşkıyatabyalarınındövülmesikararlaştı.Eşkıyaisedurmadankaleyeateşediyordu.

ÖnceSakız’a,sonraMora’yagitmeküzerehazırlanmaktaolanDonanma-yıHümayun’un teçhizatı tamamlanmış, yalı köşkünde Kaptan Paşa’ya hil’atgiydirme âdeti yerine getirilmiş, Kaptan-ı Derya Ali Paşa, sadrazama vedaederek recebin21’incigünüyola çıkmıştı.Donanma,Sakız’amühimmatveMuhafızPaşa’yayüzbinkuruşharçlıkgötürüyordu.Adadamahsurolanlarındurumu pek sıkışmış olduğu bir gün sabah vakti Donanma-yı HümayunKoyunadalarısemtindegöründü.

Donanmakuşlukvaktikaleönünedemirattı.Eşkıyagemileriadanınarkatarafınakaçtılar.Donanmanıngelmesiüzerinekale içersindekiaskerdekalekapılarını açıp hendekmetrislerine çıktı. Donanmadan da karaya 800 askerçıkarıldı.3.5saatçarpışmadansonraİslâmaskeriüçkısmaayrıldı.BirkısmıtabakhanedeğirmenitarafındandolaşarakTorlotimanastırıtepesine,birkısmıAzban Kapısı Mahallesi’ne bir kısmı da Okmeydanı’na hücum ettirildi.Çarpışmaakşamakadarsürdü.

Ertesi günü İslâm askeri şiddetli bir saldırışla eşkıyaya pek çok telefatverdirerek bütün varoşlar, pek çok mühimmat ile ele geçirildi. O günmutasarrıfpaşakonsoloshaneleresığınmışolanLatinHristiyanlarınıkorumakiçin kavaslar tayin etti. Recebin 25’inci günü bu sevinçli haber İstanbul’aulaştı. Rus konsolosundan başka bütün konsoloslar, muhafız paşayı tebrikettilerveharp esnasında âsûdekaldıkları içinpaşaya teşekkür ettiler.AmandileyenHristiyanlaraamanverildi;onlardagelipsilahlarınıteslimettiler.

Eşkıyanın bir kısmı sarp dağlara çekilmiş olduğundanAlâiyeliAbdiPaşabunların üzerine sevk olundu. Abdi Paşa, eşkıyayı perişan etti ve birçokganimetelegeçirdi.BöyleceSakız’daİslâmaskerininelinepekçokmalgeçti.

Bir parası olmayan zeybekler zengin oldu. Sakız’da 50’şer kuruşa köle vecariye satıldı. Bu ganimet askere tatlı geldi. Yedi sekiz bin asker ganimetalmaküzereİpsaraadasınıvurmakiçinVahitPaşa’yamüracaatettiler.

VahitPaşa,izinvermekistediysedeKaptanPaşa:“Buadalardaeşkıyanınistihkâmları olduğunu casuslar vasıtasıyla tahkik ettim. Bu hareket asılmemuriyetimolanMoraseferinemâniolur.Donanmadangemiayıramam.”dedi. Bu yüzden iki Paşa birbiri aleyhine şikâyetler yağdırmaya başladı.NeticedeVahit Paşa istifayamecbur oldu.Vahit PaşaSakız’dan ayrılmadanKaptanPaşaşöylegaripbirkazayauğradı:

Donanma-yı Hümayun Sakız limanıyla Çeşme arasında demir atmışkenramazanın 28. günü bir Nemçe gemisi o civarlarda demir atmış ve KaptanPaşa’yı ziyaret ederekyarınkalkıpgideceğini söylemiş.Paşa’nıngemisindebulunanmühendislerdenbiridürbünlegemiyebakıpşeklindenşüpheetmeklegeminin yoklanmasını kaptan paşaya teklif etmişti. Kaptan Paşa ise rakısofrasınıkurmuşâlemyapıyordu.Onuniçinbuihtarakulakasmadı.

Nemçe kaptanı ertesi günü kalkacağını söylemişken hemen yola çıkmıştı.Paşa’nıntecrübelikaptanlarıbundanşüphelenmişlervepaşayabugecedemiralmasını ve yelken üzerinde beklenmesini ihtar etmişlerdi. Paşa: “Siz nemuhanetadamlarsınız.Kâfirateşolsacirmikadaryeryakar.Nehaddinebirhareketecesaretetsin.”diyekaptanlarıazarlamıştı.Kaptanlar kuşkulu yatmışlar, Kaptan Paşa’yla zabitler ise sarhoş olup

sızmışlardı.Gecesaataltısularındaeşkıyanınsaldırdığıgörülmüş,ateşkayığıKaptanPaşa’nıngemisineyamanıpgemiyeateşvermiş,ötekigemilerhemenyelken açarak selamete çıkmışlar, Kaptan Paşa uyanınca rakı keyfi başınasıçramış. Sarhoş zabitler, başka bir çare kalmadığından denize atılıp kimiboğulmuş,kimiyüzerekkarayaçıkmış.

KaptanPaşa’nınkayığıkarayadoğruaçılırken,kaptangemisinincephanesiateşalmışvePaşa’nınüzerinedüşenbirserendireğiPaşa’yıöldürüpsandalıbatırmıştır. Bu acı vak’a üzerine donanma halkı büyük şaşkınlık yaşamıştı.VahitPaşayeniKaptan-ıDeryagelinceyekadarvekaletentayinedilmiş.VahitPaşailkişolarakKaptanPaşa’nınnaaşınıbuldurupSakız’dagömdürmüştür.

ÇeşitliOlaylarOsmanlı Devleti’nin artık Rum tercümanlarına güveni kalmadığındanİstavraki Bey’den sonra Rumlardan tercüman kullanılmamasıkararlaştırılmıştır. İstavraki Bey de büyük oğluyla beraber Bolu’yasürülmüştür. Yerine Mühendishane hocalarından yabancı dil bilen Yahya

Efendi,Divan-ıHümayuntercümanıtayinolundu.

İstavrakiBey,birkaçgünsonrasürgünbulunduğuBolu’dameçhulşahıslartarafından öldürüldü. Bu işin Hâlet Efendi’nin bir tertibi olduğu anlaşıldı.İstavraki’nin büyük oğlu Nikolaki uzun ömürlü olmuş ve Lagofet Beyunvanını almıştır. Âcizleri (Ahmet Cevdet Paşa) onun dilinden işitmişimdirki: Babamla Bolu’ya vardığımızda, muhafazamıza memur olan bölükbaşı,oturduğumuzkonaktayeriçerdi.Ramazangeldiğindeonuniçiniftarvesahuryemeğiçıkardı.Sonrayerinebaşkabirbölükbaşıtayinolundu.

Bölükbaşı bir gün kederli bir çehreyle gelerek babama: “Ben karışıkrüyalar gördüm; korkarım devlet ricali sana kıyar. Ben seninle oğlun içinbirer beygir hazırlayayım sizi gece vakti alıp sahile indireyim. Oradan birgemiyebindiripRusya’yakaçırayım.”demişti.Babam:“Bendevletehıyanetetmedimkikorkayım.”cevabınıvermiştir.Bununüzerineadambenimyanımagelerek: “Ben sizin nimetinizi yedim. Babanı ikna et de size bir iyilikyapayım”dedi.Bendebabamaanlattımveaynıcevabıaldım.

Bunun üzerine bölükbaşı çok kederli olarak gitti. Meğer Hâlet Efendi,babamınidamınıkurmuş,fakathakkındafermanolmadığındanidamıalenenyapamayacağınıdüşünerekBoluMütesellimi’negizlitalimatgöndermiş.Odaişi bölükbaşıya havale etmiş. Bunun üzerine eski Bölükbaşı vazifesindenalınarakHâletEfendi’ninemriicraedilmedenolmazdüşüncesiyle,başkabirbölükbaşıtayinolmuş.Babambunarağmenkaçmayacesaretedemedivebirkazaya uğratıldı. Lagofet Bey durumu anlamışsa da kendisini de kazayauğratırlardiyesesiniçıkaramamıştı.

Eflak ve Boğdan voyvodalıkları Fenerli beylere verilirken, Rum isyanıüzerinebuyolkapandı.Voyvodalıkyerliboyarlaraveriliroldu.BusıradaRuselçisiStraganofİstanbul’uterketmişolduğundanikidevletarasınasoğuklukgirmişti.BuhusustaRuslarladostçamuhabereolunarak,verilenkararüzerineİstanbul’da misafir edilmekte olan Kigori Bey Eflak’e ve Burgan BeyBuğdan’a voyvoda tayin oldular. İstanbul’da hil’at giydirme âdeti terkolunarakyalnızsadrazamhuzurundakahveikramıylayetinildi.

Giyim ve kuşamla alakalı düzenleme yapıldı. Bu sıralarda zengin fakirgiyim kuşamda sefahate düşmüş olduğundan vezirler ve ulema müstesnaolmak üzere kimsenin kakımkürkü veHintkâri şal kuşanmaması vemineliçubukkullanmamaları;ancakBoğdanveSelanikpûşideleriveTrabluskuşağıveMağripşalıkullanmalarıkuralıkondu.Ayrıcasilah,kitapvekadınelbisesimüstesnaolmaküzeresair şeylerdealtınvegümüşkullanılmamasıvealtınve gümüşten yapılmış ne kadar eşya varsa darphaneye getirilerek gümüşün

dirhemiotuzikiparadanvealtınındirhemi16kuruştansatılmasıemrolundu.

Halep,Kilis veAntakya’da, zilhiccenin altıncı gecesi şiddetli bir depremolmuşpekçokinsanölmüş,binalaryıkılmıştır.

1823SENESİOLAYLARI

YeniçeriOcağı’ndaveParaAyarlarındaDüzenlemelerYeniçeriAğasıİsmailAğa,rezillerizaptveraptaalamadığındanazlolunarakyerine kul kethüdası Hasan ağa getirildi. Yeniçeriler Bektaşî tarikatınamensup olduklarından aralarına Bektaşî kılığında nice dinsizler girip sözekarışırlardı.

Acem zındıklarından Haydar Baba adlı bir sahtekâr yeniçeriler arasınakarışmış, Sultan Selim ve Alemdar vak’alarında bulunduktan sonra İran’asavuşmuştu. Bu esnada İstanbul’a dönerek 99 kışlasında melânet postunusermişti. Buradan defedilmesi düşünülmüş ise de kışladan daima yanındabirkaç kişiyle çıktığından açıkta yakalanması zordu.MeseleYeniçeriAğasıHasan Ağa’ya havale olunduğundan Hasan Ağa, bazı mahremlerdedanıştıktansonrakışladançıkarmışveBoluyolunayollamıştı.HaydarBabaBolu’yavardığındaanidenölmüştür.

İstanbul’dantardolunduğugünbirkaçarkadaşıyeniçeriağasınageliponuniadesini istemişler bu hususta yapılan teklife sadrazam, “Emirü’l-Müminînemrineyeniçerikullarınınmüdahalesikulluğayakışmaz.”cevabınıvermişti.Yeniçerilerbucevabakaniolmadıklarından,durumfetvahaneyehavaleedildi.Verilenfetvaşuydu:

“Müslümanların imamı bir kimseyi hayırlı bir düşünceyle nefyederse onugetirmeyezorlanamaz.”

Bu fetva bir hatt-ı hümayunla yeniçeri ağasına gönderilmiş veAğakapısı’ndaalenenokunmuşisedeyeniçeriazgınlarınabufetvadayeterligelmeyipyeryeryalanhaberleryaymayavebaşkaldırmalarabaşladılar.

Bu yıl piyasada kullanılan çeşitli altın paraların fiyatlarında ayarlamalaryapıldı.Buyapılandüzenlemeileadlîaltını12kuruş,yarımı6kuruş,çeyreğiyüz para, İstanbul altını sekiz, Mısır altını yedi, fındık altını 11, Cezayir,Tunus,Trablusgarpaltınları12,Rumîyani25’likaltın25,yarımı12,5çeyreğialtı,10 paraya, fındık çeyreği üç, İstanbul çeyreği 2,5. Yaldız altını on beşkuruşonpara,Macaraltını15,Cihadiyebeş,AtikveCedidyüzlük2,5.Riyal6,5kuruşolaraknarhabağlandı.Bunarhtanfazlayaalıpsatanlarcezatehdidialtınaalındı.

Adlî altın yeni kesilen yukarıdaki fiyatlar üzerinden diğer paralarlamübadele olunduğundan darphaneye hayli kâr kaldı. Amma, böyle fiyatişlerininemirvecebirleyürümeyeceğiçeşitliörnekleriilegörülmüştü.

HâletEfendi’ninSonu

Hâlet Efendi; zeki, güzel konuşan, muhatabını ikna etmeye muktedir biradamsadanüfuzveikbalinikorumakiçinhertürlüfenalığıyapardı.Yeniçerisefihlerinikenditarafınaçekmekiçinpekçokparaharcarveonlarınıslahıvebir düzene sokulması kararlaştığı zaman türlü bahanelerle bu kararıgeciktirirdi.

HâletEfendi,süreklientrikalarçevirir,fesatdolabınıdöndürürdü.Hattabirkeresinde, Derviş Paşa’nın sadaretinde toplanan bir danışma meclisindeRusya’yla olan problemler konuşulmuş, harp ilanına karar verileceği sıradaDerviş Paşa, Hâlet Efendi’yi alıkoyup: “Efendim, siz harp açmaya kararveriyorsunuz, hangi askerle harp edeceksiniz? Önce askeri tanzim ediniz.”dediğinde,HâletEfendi:“Bugünyeniçeriyikaldırıpmuntazamaskerkurmakmümkündür.Amaaslanımıkimzaptedecek.”dediğimeşhurdur.Sultan II. Mahmut ise yeniçerileri tedip ile talimli asker hazırlamak

emelinde olduğundan yavaş yavaş Hâlet Efendi’nin bu tutumlarından canısıkılmaya ve Hâlet Efendi’den kurtulmak için çareler ve vasıtalar aramayabaşlamıştı.

HâletEfendi,TepedelenliAliPaşa’nın idamını isterkenCanipEfendigibiilerigörüşlüler:“ŞimdibirTepedelenligailesiçıkarmanınzamanıdeğildir.”diyekarşıkoymuşlarsadaHâletEfendidinlemeyiportayabirYanyagailesiçıkarmış, bunun altından da bir Yunan meselesi çıkmıştı. “Bu Yunan işiTepedelenli’nin bir fesat işidir. Onun vücudu ortadan kaldırılırsa Yunanfesadı da bertaraf olur.” diyen Hâlet Efendi buraya ehemmiyetverilmemesineyolaçtı.

Hâlet Efendi yeniçeri eşkıyasını kendisine bağlamak için çok parayamuhtaçtı.Bu parayıEflak veBoğdan’dan alırdı.Bu kaynak kapandı.Ötekivilayetlerden aldığı rüşvetler, onun sonsuzmasraflarına yetmez oldu.MısırValisi Mehmet Ali Paşa’yı da istediği gibi haklayamadığından onunla dabozuşmuştu.

SultanII.MahmutiseMoragailesiniMısırValisininbaşınadolamaküzereValininoğlu İbrahimPaşa’yıMorabaşbuğuyapmayakararvermişti.HüsnüBey’i,İbrahimPaşa’yayollayıp,YeniçeriOcağı’nınıslahıişindeonunreyini

almaya niyet etmişti. Bu tutumlar. Hâlet Efendi’yle Berberbaşı Ali Ağaarasındakimuhaberelerdenaçıkçaanlaşılmaktadır.

HâletEfendi’yleBerberbaşıAliAğaArasındaGizliYazışmalar:

AliAğa’danHâletEfendiye

Yeniçeri güruhunun bir nizam altına alınması hususunda padişahın nederece meşgul olduğu sizce malûmdur. Ancak bugün yarın diyegeciktirilmesindebazımahzurlarolduğusizcebilinmektedir.Yeniçeriağasınınderhal değiştirilmesi mahzurludur. Böyle âni hareketler, Mora’nın fethineengelolupdevletezaafgetirir.

Birmüddetdahaböylevakitgeçirilmesihazımdır.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Padişah, Sultan Ahmed’in türbesinde bulunan Genç Osman’a ait kanlıgömleği getirtip: “Atalarımdan böyle genç bir padişahı yeniçerilerYedikule’de öldürülmüşler diyerek ah u enîn üzeredir. Bunların kılıçlaterbiyeleri lazımdır” demektedir. Yeniçerilerin geçmişte pek çokuygunsuzlukları tarihlerde yazılı ise de şu zamanda defedilmelerimahzurludur.

MoskofveFransızdevletleriGalata’dakisaraylarıcivarındabazıOsmanlıakarlarını yüksekpahaylaalacaklarmış,MoskofKralı,Devlet-iAliye’yebiryazı göndererek, bu akarların verilmesini istermiş. Bu hususu padişah buacizlerine bırakmış olduğundan, Sadrazam Hazretleriyle yazıştık, bu yazıyeniçeri zabitlerine bildirilsin ve elçilere de kesin cevap verilsin. Ancak şusıradayeniçerilerintecziyesicaizdeğildir.

AliAğa’danHâletEfendi’ye

Şevketlü efendimiz buyururlar kiMoraadasınındenizden korunması için,MısırValisiMehmetAliPaşa’yıdonanmaylamemuretsekacabaHâletEfendikulumuzmünasipgörürmü?

HâletEfendi’denAliAğa’ya

İltifatı şahanenin teşekküründen âcizim. Ancak rey ve tedbir zat-ışahanenindir.

Velhasıl, Hâlet Efendi yeniçerileri tutup onların sayesinde ikbalinikorumaktaydı. Yeniçeri sefihleri ise yüz buldukça şımarıp ikide birAğakapısı’ndatoplanarakyersizteklifilerisürüyorlardı.

SultanII.Mahmut,buesnadabirgünkıyafetdeğiştirerekBeyazıttürbesine

vardı. Yeniçeri ağası da geldi. Ağa Bayazıt kulluğuna gelince, yeniçeriustaları ağanın yanına toplanıp:“Var Efendimize söyle, biz Hâlet Efendi’yiistemiyoruz.”diyebağırıştılar.Padişahbubağrışmalarıduydu.BununüzerineSultanMahmut, yeniçeri ağasını yanına çağırıp: “Git söylemeramları hâsılolacaktır,dağılsınlar.”buyurdu.Hâlet Efendi, her şeyden haberdar olduğu gibi bu durumu da duydu.

Şimdiye kadar olduğu gibi yine bir tedbir düşünerek, değiştirmek üzeresadrazamınazli lüzumunuilerisürdü.Saferayının25.günüSadrazamSalihPaşa azledilerek balıkhaneye kaldırıldı. Şeyhülislâm Abdülvehap Efendi deazledildi,bostancıbaşılığındanberizaptveraptkuvvetigörülmüşolanveDeliAbdullahdiyeanılanBoğazMuhafızıAbdullahPaşasadrazamlığagetirildi.

BalıkhaneyekaldırılmakpadişahıngazabınadelâletettiğihâldeSalihPaşabirkaç saatorada tutulduktan sonramalıkendisinebağışlanarakGelibolu’yagönderildi.Padişahgizlicekendisine:“Asla infial-i şahanemolmayıpancakşuheriflerinyatışması içinbirdeğişmeolduamabununlamatluphâsılolurmuvekesinçarenedir?”diyesordurdu.SalihPaşadabusualecevapolarak:“Bu işin kesin çaresiHâletEfendi’nin birmüddet seyahat ettirilmesidir.”

demiş olduğundanHâlet Efendi’nin bir müddet Bursa’da istirahat eylemesiiçin irade çıktı. Bu iradenin yerine getirilmesi yeni Sadrazam AbdullahPaşa’yaemredildi.

Bunun üzerine Reisülküttap Efendi bir ferman yazıp sadrazama vermiş,sadrazamınsilahtarıfermanıalıpHâletEfendi’yiÜsküdar’ageçirmişti.Fakat,HâletEfendi’ninricasıüzerinesürgünyeriKonyaolarakdeğiştirilmiştir.İşteHâletEfendiişininbaşlangıcıhafifçebirsürülmedenibaretti.Hâlböyleiken,Hâlet Efendi işkencelerinemaruz kalanlar, özellikleHüsnüBey bunu fırsatbilerek, onun kötülüklerini arz ile padişahın gazabını tahrik ettiler. Bununüzerine idam fermanı çıktı. İcrasına hassa hasekilerindenMehmetÂrifAğamemuredildi.

Mehmet Ârif Ağa, kıyafet değiştirip Hâlet Efendi’den önce Konya’yavararak bir yere gizlendi. Hâlet Efendi Konya’ya vardığında sikke giyerekÇelebiEfendidairesindeistirahatederkenÂrifAğagelipfermanıgöstererekkılıçkaytanıileHâletEfendi’yiboğdu.Başınıkeserekİstanbul’agetirdi.Başibret taşında teşhir edildi. Cesedi Konya’da ve kesik başı Galata Mevlevihanesinde gömülüdür. “Zalim, Allah’ın intikam kılıcıdır. Fakat sonra bukılıçtanintikamalınır.”sözününanlamımeydanagelmişoldu.

HâletEfendi’ninbütünmallarımüsadereolundu.YakınadamlarındanSait

Efendi,hazinedarıAhmetAğa,mühürdarıZiverEfendi,eskihazinedarıÖmerAğa,kapıçuhadarıİzzetAğa,sarrafıBağdatlıYahudiHaskildeyakalanarakBostancıbaşı hapishanesine kondu ve sonradan çeşitli yerlere sürüldüler.HayalîSaitEfendideHâletEfendi’yeyakınlığıdolaysıylaAdana’yasürüldü.

GalataMollasımeşhurŞairKeçecizâde İzzetMolla,HâletEfendi’ninhasnedimlerindendi. Hâlet Efendi’nin bütün yakın adamları sürülmüşken oyakasınıkurtarmıştı.OaçıkçaHâletEfendi’yiövmeyedevamediyordu.Hattaosırada:

Hâlet’incanınıHak,malınımîrioldı

Kaldıehl-ihasedehayeleriilegiyri

beyitinidüzenlemişti.DuyuluncaKeşan’asürgünedildi.

YeniçerilerinTedibi

Yeniçeri ocakları çok fazla şımarmış, serkeşlikleri günden güne artmıştı.Rüşvetalarakşunubunuvoyvoda tayinettiriyorlar,yüksekmemurlarazorlahukuka uymayan işler yaptırıyorlardı. Taşralardaki yeniçerilerin hiçbir işinemüdahaleedilmemesiiçinsadrazamdanemirçıkartıyorlardı.

Bunların cür’etlerini kırmaküzere, cesur ve sadıkbir zatın yeniçeri ağasıolması padişahın arzusu idi.Bu sebepleRusçukluHüseyinAğa, evvelâ kolkethüdalığına,sonradayeniçeriağalığınagetirildi.HâletEfendi,kendisindenbaşka kimsenin yeniçeri ocaklarıyla ülfet etmesini istemezdi. Bunun içinHüseyinAğa’nındabumevkiegelmesiniarzuetmezdi.Fakatkaderehiçbirşeyengelolamazdı.

Yeniçeri Ocağı’nda işler tersine dönmüştü. Hayli müddetten beri nüfuz,ustalarelindeolupzabitlerinsözügeçmiyordu.YeniçeriAğasıHüseyinAğa,ustalıktangelmeolduğundanönceustalarınnüfuzunukırmaya teşebbüs etti.Güvendiğiodabaşılarınıgizlicebirerbirerçağırtarakşöylededi:

“Yeniçerikanunundaustalar,neferlerinişinekarışmayıp,sizinmaiyetinizdememuriken,kadimnizambozulmuş,onlarsizineferyerinekoyupkullanmayabaşlamışlar ve halka öyle zulüm etmişler ki bütün âlem bizden usanmış.Cümlesi zevalimize dua ediyor. Devletimiz bunca din düşmanlarıylauğraşırken ve bizim adımız padişah kulu iken, onun bir derdine dermanolmuyoruz. Kabahat beş on serseride iken sükûtumuz sebebiyle biz de kötüoluyoruz.SultanSüleymankanununucanvegönüldenuygulamalıyız.Sizdeeskisi gibi zabitliğinizi takınmalısınız.Benustalığımdacahillik yüzündenbu

kötü işlere karıştım ama bunun çıkar yol olmadığını anladım. Ettiğimhayâsızlığa pişman oldum. Benim muradım ocağa hizmet ve sizi buhakarettenkurtarmaktır.”

Sonra tayın ustalarını çağırarak: “Sizin adınız ustayken neden seyirdimustalarına mağlûp oluyorsunuz.” diyerek bu iki sınıf usta arasına ihtilafsoktu. Sonra, fitnelerin sebebi olan şakirt halifesi Muhsin Ağa’yı hocalıkrüûsu ile Selanik’e yolladı. Daha bazılarını da taşra hizmetlerine gönderdi.Seyirdim takımından bazılarını da memleketlerine göndererek İstanbul’utemizledi. Bunlar yoldayken infazları yapıldı, ahiret diyarına gönderildiler.İstanbul’dakalanlarınbirhaylisidezindanda.Ahırkapı’daidamedildi.

Böylece Hasan Ağa, üç ay içinde İstanbul’u eşkıyadan temizledi. Hattapadişah bir Cuma selamlığında Hüseyin Ağa’ya: “Eşkıyadan bakiye varmıdır?”diyesoruncaAğa:“Efendim,onlarınbirisikalmadı,hepamellerinincezasını buldular. Yalnız köleniz kaldım.” demesi padişahı neşelendirdi.BununüzerineağayavezaretrütbesiverildiveAğaPaşadiyeşöhretbuldu.

Asmaaltı’ndakibekârodalarıYeniçeriOcağı’namensuphamalveırgatlarıntoplantı yeri idi. Buradan geçen kadınları zorla çevirip ırzlarına tecavüz,ederlerdi. Ağa Paşa bu odaların yıkılması için sadrazamdan izin istedi.Sadrazam: “Bugün kamer akrep burcundadır.” diye tereddüt edince AğaPaşa:“Benkamerinakrepteolduğunugörmedim;lakinakrepbuodalardadır.Hemenvarıpezeceğim.”dedivebuodaları,kahveleriyerlebirelti.

Devlet-iAliye’yleİranArasındaAktolunanAntlaşma

OsmanlıDevletiveİranbarışistiyordu.Bukonuüzerinebazıhaberleşmelerolmuştu. Osmanlı Devleti Rauf Paşa’yı murahhas tayin etti. Mehmet AliMirzadaİranmurahhasıolarakvazifelendirildi.İkiheyetarasındagörüşmelerErzurum’dabaşladı.

Barışanlaşmasınınesası; seksenseneönceNadirŞah ileyapılananlaşmaidi. Yapılan anlaşma İstanbul’a gönderildi. Gelir gelmez padişah tarafındanonaylandı.Böyleceİrangailesiortadankalkmışoldu.

Antlaşmanınmetni:

İkiyücedevletarasınasoğukluksokacakişlemlerinmeydanagelmesicaizgörülmeye.Osmanlıhududuiçindebulunupharpesnasındaİranelinegeçmiş

olanbütünkaleler, ilçelerveköyler60günzarfındaDevlet-iAliye’yeteslimoluna. Zarara uğrayanların zararları tazmin oluna. Tutuklular serbestbırakıla.

1.Madde—Hiçbirdevletiniçişlerinekarışmakcaizolmadığından,Bağdatve Kerkük taraflarında Devlet-i Aliye’nin yapacağı tayinlere İrankarışmayacak. Kışlak ve yaylak ihtilafları Bağdat Valisiyle muhabereedilerekbertarafedilecektir.

2.Madde—İranlılardanKâbe’yeveötekiİslâmülkelerinegideceklerleiyimuamele olunacak, kendilerinden şeriata aykırı, bir ücret istenmeyecektüccarmalıancakgümrükvergisiödeyecektir.

3.Madde—Haydaranlı ve Sebüklü aşiretlerinin İran’a tecavüz etmeleriönlenecek,kendirızalarıylaİran’ageçenleremâniolunmayacak.

4.Madde—Kaçaklarikitarafçakabulolunmayacak.

5. Madde — İran tüccarının muhafaza için tutulan malları İran elçisivasıtasıylasahiplerineiadeedilecek.

6.Madde—Devlet-i Aliye’de çocuksuz ölen İranlıların malları bir senesaklanacak bir varis veya vâsi zuhur ederse ona teslim edilecek. Zuhuretmezse bu mallar beytülmalca satılacak. Devlet-i Aliye’nin İran’dakitebaasıiçindeaynıusuluygulanacak.

7.Madde—İkidevletindostluğunuperçinlemekiçinüçsenedebirelçilerteati edilecek. Harp esnasında iki tarafa sığınmış olanlar hakkında bubarışahürmetenbircezatertipedilmeyecek.

1824SENESİOLAYLARI

ÜlkeİçindekiBazıOlaylar

SadrazamDeliAbdullahPaşausluvesafbirzatolmaklaberaber,ocaklınındizginini toplayacak bir kuvvete sahip olmadığından padişahKuruçeşme’deemekli olarak oturmakta olan eski silahtar Ali Bey’i sadarete getirmeyiistiyordu.

O tarihlerde yangınlar sadrazamların uğursuzluğuna atfedilir, yangınçıktıkça sadrazam değiştirilirdi. Bu sırada iki büyük yangın zuhur etmişti.Tophane’deFiruzağaCamiiyakınındabirfakirkadınınevindençıkanyangınon yedi saat sürdü. Bir kolu Fındıklı hamamına ve Gümüşsüyü sırtındakikabristana,birkoludaSormagirveAlçakdam’danBeyoğluErmenikilisesinedoğru yayılmıştı. Pek çok ev topçu ve arabacı kışlaları, dökümhane ve

Kanuni’nin oğlu Cihangir adına inşa edilmiş olan cami ve birçok mescityandı.

Anlatılanlaragörebir kadın, yangınolacağı gece rüyasında tenceresine etkoyup pişirirken tencere parlayıp evi yanar. Ertesi gün, et pişirirkenkomşusuna “Ben bu gece dehşetli bir rüya gördüm, tencereyi gözetleyin.”diyerek, ekmek almak üzere fırına gider. Arkasından da bu büyük yangınçıkar. Yanan Cihangir camiinin inşasına derhal başlanmıştır. SadrazamAbdullahPaşaazledildiveİzmit’esürüldü.AliBeysadaretegetirildi.

Delil tayfası devletin bir sınıf süvarisi olup vezirlerin maiyetinde hizmetgörürler ve harplerde işe yararlardı. Fakat bir müddetten beri, nizamlarıbozulmuş, içlerine bir takım serseriler karışarak halka zulüm etmeyebaşlamışlardı. Bu serserilerin dolaşmaları yasaklanarak, mutat aylıklarıylakullanılmak üzere Rumeli’de olanların Mora ordusuna, Anadolu’dakilerinBağdatveErzurum’agönderilmelerikararlaştı.

Baharmevsimigeldiğindenpadişah,Beşiktaşsahilsarayınataşındı.Ogünbirşehzâdedoğdu.AdınaAbdülmecitdediler.ŞeyhülislâmSıtkızâdeAhmetReşit Efendi’nin çocukları ve torunları kadılardan rüşvet aldıklarındanazledilerekyerineMekkizâdeÂsımEfendigetirildi.

Devletin eskiden beri devam eden usulü üzere, yedi senede bir rüûsimtihanı açılırdı. Mülâzemet müddeti yedi seneyi bulan talebe, imtihanvererekbaşarılıolanlaraöğretimkariyerininilkmerhalesiolan“hariçrüusu”verilirdi. Teşrifatça isimleri istihkak derecelerine göre yazılırdı. Yalnız bulistelerdeki mevkilere itirazlar olurdu. Kimisi de: “İktidarım olduğu hâldeimtihanmeclisininheybetindendolayıcevapveremedim.”derdi.Çok defa bu rüus imtihanlarından sonra şeyhülislâm değişirdi. Halk da

bunuimtihanıkazanamayanlarınkalplerininkırılmasınabağlardı.Busebepleşeyhülislâmlar da imtihanları geciktirmek isterlerdi. Oysa şeyhülislâmefendiler, böyle vehme düşeceklerine hatır ve gönüle bakmaksızın herkeseliyakatinegöredeğerlendirselervehmeyerkalmazdı.

Geçen sene yeniden inşasına başlananCihangirCamii rebiülevvel ayındatamamlandı. Binanın döşemesine harcanan para 607 kese ve 419 kuruştu.Altın ve gümüş paraların kesilen fiyatından ziyade alınıp satılması şiddetleyasak edilmişse de tatbiki kabil olmamıştır. Taşralarda bir kuruş, altmışparayaalınıpverilmekte,olduğundanbuesnadaonayarındaolangümüşpara,61ayarınaiblâğolunarakyeniden60paralıksikkekesildi.

SadrazamSilahtarAliPaşa,padişahıngüveninesahipsedeMoraişigünden

günenezaketkesbetmeyebaşladığından,feleğinçemberindengeçmişbirzatınsadrazam yapılması gerekmişti. Hüdavendigâr ve Kocaeli sancaklarımutasarrıfıGalipPaşasaferinyirmincigünüBâb-ıÂli’yeçağırılarak,seraserkaplısamurkürkgiydirilipkendisiiçinboğazdahazırlananGümrükçüOsmanPaşa yalısına yerleştirildi. Sadaret mevkiine oturtuldu. Silahtar Ali PaşamallarımüsadereedilmedensadeceGelibolu’daoturmayamemuredildi.

GalipPaşa’nınSadaretineDairFerman:

“Sen ki sadrazam, vekil-i mutlakım Galip Paşa’sın. Selamın-dan sonrabilesinkiselefinAliPaşamizacındadurgunlukvegevşeklikolduğundanbirişgöremediği cihetle azl ve defi lazım gelmiştir. Sense önemli işlerimdebulunmuş, sadakat ve dürüstlüğünle tanınmış olduğundan seni istiklal ilesadrazam tayin ettim ve mutlak vekaletimi uhdene verdim. Bütün işlerindeşeriatavekanunauygunolarakkararveresin.

Morameselesinin şimdiye kadar iyi bir neticeye varamamasımemurlarıngayretsizliğinden ileri geldiğinden bundan böyle denizde ve karada gerekentedbirleri alasın. Rum eşkıyaların saldırısından kaleleri ve şehirlerikurtarasın.

Payitaht halkının muhtaç olduğu erzakı zamanı ile getirterek darlığameydanvermeyesin.Rabb-iTeâlâuluPeygamber’ihürmetinesenihayraâleteyliye.”

AğaHüseyinPaşayeniçeriazgınlarınınkiminiidamederek,kiminisürerekocağı iyice temizlemişse de ocaklılar endişeye düşerek bir suikasthazırlayacakları öğrenildiğinden yeniçeri ağalığında tutulması doğrugörülmedi.Fakat icabındapadişahınyakınındakalmasıdaarzuedildiğindenBoğazmuhafızlığına getirtilerekHüdevendigâr veKocaeli sancakları tevcihedildi.

Adlîaltınınbirtarafında“tuğra”,ötetarafında“İstanbul’dabasıldı”ibaresiyazılı idiyse de taklidi kolay olduğundan, Akdeniz adalarında kalpazanlarkalpparabasmayabaşladılar.BununüzerineparanınüzerindekiyazıarttırıldıvesultanlarsultanıMahmutHanibaresiyazıldı.

EvvelcegörülenhafiflikleridolayısıylaKeşan’asürülmüşolanKeçecizâdeİzzet Molla affedildi. Bu yıl Sardunya Devleti’yle bir ticaret muahedesiimzalandı.

Yeni Fransız elçisi Kelmins’ye sadrazam huzurunda seraser kaplı samurkürk, oğluna ve maiyet memurlarına Kontaş samur kürk, adamlarına çuhakaplıkakımkürkgiydirildi.

Rum patriği, milletinin işlerini devletin arzusuna uygun şekilde idareedemediğinden sürgüne gönderildi. Yerine 12 metropolitten Hrisantosgetirildi.

Devlet ricalinden mutfak emini Yusuf Agâh Efendi bu yıl öldü. Bu zatMoralıSüleymanEfendi’ninoğluolup1744-1745tarihindeMora’dadoğmuş,1774-1775’de Sadaret dairesi kâtipliğine, sonra hacegânlık rütbesinegetirilmiş.1793-179’deİngiltere’yesefirolarakgönderilmişti.Oradabeşsenekalmıştır. İstanbul’a dönüşünde yeniçeri kâtipliği, tersane ve mutfak âmireemanetinde, sonramehterhane nezaretindeHîbetullahSultan kethüdalığındave sadaret kethüdalığında bulunmuştur. 1823-1824’de ölmüş, ŞehzâdeMahmuttürbesinegömülmüştür.Sadıkveiyiniyetlidevletadamıolupancaksertkarakterlivegönülkırıcıimiş.

Eski şeyhülislâm Mehmet Zeynelabidin Efendi öldü. Zamanınınâlimlerinden hoş sohbet bir zat idi. Şu hikâyesi meşhurdur. ZamanınınkadılarındanKeşşafzâdederler,birisivarmış.Karısınagayetdüşkünveonunkumandası altında yaşarmış. Bütün kararları karısı dikte edermiş. Galatamahkemesine bu hatunun karışması yüzünden şikâyetler olmuş, bununüzerineşeyhülislâm,kadıyıçağırtmışveonaşunudemiş:“Buâcizişevketlüefendimizşeyhülislâmlıkmakamına,kadılıklarıehlinetevdietsindiyegetirdi.Amaehildenmuratzecvedeğildir.”

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa bu sırada 196 parça gemi ve Mısır’dayetiştirdiği 30.000 talimli askeriMora’ya sevk etmişti. Padişah bundan çokmemnun olmuş: “Mısır Valisinin gayret ve sadakatine hiçbir diyecek yokdemiştir.”

Düzenli ordu kurmak,MehmetAli Paşa’nın öteden beri arzusu idi.Dahaevveldebuişegirişmiş,fakataskerihtilalyapmıştı.OnuniçinPaşamünasipfırsat beklemekteydi. Maiyetindeki askeri bir müddet Arap yarımadasındakullandı;sonra,birSudanseferiaçarak,oğluİsmailPaşa’yıorayagönderdi.Sudan beyleri arasında harp olduğundan İsmail Paşa burasını kolayca elegeçirdi.

Mehmet Ali Paşa’nın öteki oğlu İsmail Paşa da bir fırkayla Sudan’agelmişti.FakatİsmailPaşahalktanvergialmayakalkıncahalkbirgeceeviniateşe verdi. Paşa maiyetiyle beraber yandı. Ertesi günü Mısır askeri

Sudanlılardangereğigibiöçaldı.

MehmetAliPaşa,oğlununyakıldığıhaberinialıncagözyaşıdökerek:“Bubozuk askerle bir iş görülmez. İşte, oğlumun da yanmasına sebep oldular.”dedi.Eyaleterkânıdatalimliaskeryapmayakararverdiler.Hemen“Asker-iCihadiye”namiyletalimliaskerhazırlanmasınabaşlanarakkısazamandapekçokaskeryetiştirildi.İşteMora’yagönderilentalimliaskerbugruptandı.Buasker, Galip Paşa kumandasındaydı. Bu zat çok bilgili dürüst ve mahir birdevlet adamı idi.FakatbazıhatırlılarlaveözellikleDarphaneNazırıHüsnüBey’leuyuşamadı.

Aslında bunların ikisi de Hâlet Efendi’nin hasımlarındandı. HâletEfendi’ninidamındansonrabirbirlerinesarılmalarılazımdı.FakatGalipPaşasadrazamoluncaaralarıaçıldı.BusıradaPaşaaleyhinededikodularartıyordu.Bazı memurların Paşa’nın halvethanesine gidip devlet erkânına sövdükleripadişahaihbaredildi.SonundaGalipPaşaazledildi.

Rivayet edildiğine göre Galip Papa yeniçerilerin ilgasını mümküngörüyordu. Ama padişaha şöyle demişti: “Buna teşebbüsten önce yeniçeriileri gelenleri birer vesileyle taşraya gönderilmelidir ve ilga işi BenderliSelim Paşa gibi cesur bir zatın sadrazam olmasına bağlıdır. Bu iş kulunuzgibikâtipliktengelmebiradamınişideğildir.”

1825SENESİOLAYLARI

BuSeneninBazıOlayları

Padişah,SelimPaşa’yı sadrazamyapmaküzerehassahasekilerindenAhmetAğa’yı Silistre’ye yolladı. Haseki gizlice Selim Paşa’nın yanına girerekfermanı verdi. Paşa, kimseye haber vermeksizin Tatar kıyafetine girerek,AhmetAğa’ylabirliktemuharremin20.salıgünüDavutpaşaSarayı’na indi.Ahmet Ağa, hemen padişaha sadrazamın geldiğini haber verdi. Selim PaşaÇiniliköşkegetirilerekmühür-ihümayunkendisinetevdiolundu.GalipPaşadaGelibolu’yagönderildi.

Cehalet her türlü kötülüğün başı olduğundan padişahlar buncamektep vemedrese açmış oldukları hâlde bir müddetten beri Müslümanlar arasındaçocukların okutulmasına önem verilmediğinden halkı cehalet ve nadanlıkkaplamıştı. Bu sebeple çocukların okutulması hakkında İstanbul kadılarınahitabenşöylebirfermançıkartılmıştır.

ÇocuklarınOkutulmasıHakkındaFerman:

Cümleye malûmdur ki Muhammet ümmetindenim diyen evvelâ dinîakidesini öğrenecek, sonra da geçimini kazanmak için bir meslekteyetişecektir.dinîicaplarıöğrenmek,dünyaişlerininhepsindenmühimolduğuhâlde,bir zamandanberihalkın çoğu,analarınınbabalarınıngünahıolarakcahil kaldıkları gibi, evlatlarınıda cahil bırakmakta ve âleme rızık dağıtanAllah’agüvenmeyerekhemenparakazanmahırsınadüşüpçocuklarıbeşaltıyaşındamekteplerdenalıpçıraklığavermektedirler.

Bu çocuklar cehaletle büyüyüp sonra da okumaya heves etmediklerindengünahlarıanababalarınınboynundaolupkıyamettecezalarınıçekeceklerdir.Zaferlere erişmeyişimizin başlıca sebebi halkı cehaletin kaplamasıdır. AllahgöstermesinböylegiderseAllahtarafındanşiddetlibirterbiyeyeuğrayacağız.Bu sebeple şimdiye kadar cahil kalmış olan genç ihtiyar bütün ümmet-iMuhammet cahilliğin iki dünyadaki kötülüğünü düşünüp ve bu konudabirbirinden utanmayarak, Cenab-ı Hak’tan utanarak bilmedikleri dinîmeseleleriöğrenmeyegayretetmelerifarzdır.

Bundan böyle herkesin evladını olgunluk çağına varmadıkça ve İslâmakidesi öğrenmedikçe mekteplerden alıp çırak vermeleri, olgunluk çağınavardığında çocukları kadı efendilere götürüp şeriatça izin kâğıdı almadanesnaf yanına vermemeleri emrolunur. Şayet esnaftan biri tezkeresiz kabulederse,çocuğualanveverentedipiçinBâb-ıÂli’yebildirile.

Yetimçocuklarzarurîolarakbirustayanınaverilmişse,sanatöğrenmekleyetinmeyip günde iki defa mektebe göndermelidir. Mektep hocaları daçocuklarıgüzelceokutupöğretmeli,herbirçocuğunistidadınagöretecvitveilmihâl gibi kitapları okutarak dinlerini öğretmelidir. Bu husus bilcümlemahalleimamlarınamektephocalarınaveesnafkethüdalarınatebliğedesin.Buyücefermanımınbirersuretionlaraverilsin.

SultanII.Mahmud

Mahmut Paşa Çarşısı civarında tahta handa Halepli bir sahte şeyhintelkinlerine kapılan cizyemuhasebecisi Ahmet Efendi sultan kethüdası LazMahmut Efendi gibi fesat erbabı, bazı aşçı ustalarını kandırarak bir fitneçıkarmaya karar vermişlerdi. Her nedense ustalardan biri durumu yeniçeriağasına, o da padişaha bildirince bu şeyh taslağı ve maiyeti birer tarafasürülmüşvesürgündeidamedilmişlerdir.

Bu şeyhin evrakı içinde eski sadrazam Galip Paşa’nın bir tezkeresiçıkmıştır.GalipPaşa’nın böyle fesat ehline uymayacağı bilinmekle beraber,yinedebuolayüzerinesürgünyeriGelibolu’danManisa’yadeğiştirildi.

Anadolu Valisi eski sadrazamDerviş Paşa karısına ve çocuklanamağlûp

olduğundan, onlar hükûmet işlerine karışarak türlü suiistimallere sebepoluyorlardı.HeledamadıSeyitAliPaşa’nınoğlumüderrisHamdiBeyahaliyezulmeder ve Derviş Paşa da buna müsamaha ederdi. Kütahya Valisi’ninferyadı üzerine, Derviş Paşa’nın vezareti kaldırıldı, malına el kondu veKarahisar’asürüldü.Damadınındarütbesialındı.

BuyılgerçekyiğitlerdenGaziMehmetEfendi,Dağıstan’daRuslarakarşıcenkederkenşehitoldu.YerinegeçenHamzaBeydecihadadevamettiysedeRus taraftarları tarafından idam edildiğinden, vazifeyi üzerine alan ŞeyhŞâmilEfendiDağıstan’ızaptederekuzunmüddetRuslarlavuruştu.

En büyük devlet adamlarından Canip Efendi şöhretiyle anılan MehmetSalih Efendi bu yıl öldü. Bu zat Arapçada üstat olduğu gibi Fransızca dabilirdi. Birçok önemli meselelerde Hâlet Efendi’ye zıt fikir söylerdi.KendisinipadişahtuttuğuiçinHâletEfendionubirtarafaattırmamıştı.HâletEfendibuncamüddetdevletiavucununiçinealıpistediğigibiidareetti.Nicebüyük adamları birer tarafa attı. Bunca işe yarar adamları belaya uğrattı.BöyletehlikelibirdevirdeCanipEfendidoğruyoldasebatetti.Buyılçiçekhastalığından Şehzâde Abdülmecit Efendi, Fatma Sultan ve Münire Sultanöldüler.

1826SENESİOLAYLARI

MuhtelifOlaylarBuyılMora’daYunanasilerinekarşıönemlibirzaferkazanıldı.Buvesileyleİngiliz ve Fransız tercümanları Bâb-ı Âli’ye gelerek Rumlardan intikamalınmamasınıtalepetmişlerveYunanlılarasahipçıkmayakalkışmışlardır.Busırada Ruslar da bazı talepler ileri sürerek Devlet-i Aliye ’yi taciz etmeyedevamediyorlardı.

SadaretmektupçusuÂrifBeyileBeylikçiHadiEfendi’ningeceleritoplanıpsefahat yaptıkları ve dedikoduyla vakit geçirdikleri padişahın kulağınagittiğinden ikisi de azlolundu. vak’anüvis Şânîzâde Ataullah EfendiazledilerekbumemuriyetulemadanEsatEfendi’yeverildi.Şânîzâde,tarihini36yılı sonunakadar yazmış beş senelik vukuatın zabıt ceridelerini halefinedevretmiştir.BuazlesebepHekimbaşıBehçetEfendi’dir.

Prusya Devleti’nin İstanbul’daki maslahatgüzarına orta elçilik payesiverilmişolduğundan,elçiyeDivan-ıHümayun’dahil’atgiydirildivepadişahahediye olarak bir adet pırlantalı kutu, iki adetmücevher kabzalı kılıç, altınkakmabirçift tüfek,Flemenkkumaşı12 topçuhave12 toppatiska takdimetti.

İngiltere’nin İstanbul’a büyükelçi tayin ettiği Kaning, huzur-ı hümayunanamesinivehediyelerinitakdimetti.Kendisineserasersamurkürkgiydirildivedonanmışbiratabindirilmeksuretiylemüstesnabirsaygıgösterildi.Buzatuzunömürlüolmuşveuzunmüddetbüyükelçiolarakİstanbul’dakalmıştır.

İran’ın İstanbul maslahatgüzarlığına, bu yıl tayin edilen Mirza Rıza’yahususîbirmisafirseverlikgösterilerekbirevkiralandıvedöşendi.İlkgündenyiyeceğiverildi.FakatMirzaRızadevamlıolarakyemek istediğindenBâb-ıÂli’ye baş ağrısı oluyordu. Bir de Frenklerin bazı Rumlara patent vererekhimayeettiklerinebakarak,odaErmenilerepatentvermeyekalkıştı.İran’danmaaş almadığı cihetle, İstanbul’daki İran tüccarının sırtından geçinmeyebaşladı.AyrıcaBağdattaraflarındanbazılarınıhimayeetmeyeveoradanparaalmaya başladı. Nihayet kendisinin İstanbul’dan ayrılmasına devletçe izinverildi.

Kudüs Meselesi, Yavuz Sultan Selim’in Kudüs Kalesi’ne yerleştirdiğiadamların sülâlesi üreyerek yerli nefer ismiyle bir grup meydana geldi.Bunlara yeniçeri ağasının gönderdiği zabitler kumanda ederdi. Bu zabittenbaşkasına itaat etmezler, gelip giden ziyaretçilerden yalnız onlarfaydalanırlardı.

Kudüs’te ziyaretgâh olan Kamame Kilisesi 1807 senesinde yandığındanRumlarınricasıüzerinekilisenintamiri içinbirfermançıkarıldı.TamirişineDivan-ı Hümayun hocalarından Abdürrahim Bey memur edildi. AncakkilisenintamiriişindeErmenilerinveFrenklerindealâkasıolduğundantamirişinebaşlanamıyordu.BununüzerinekilisedeErmenilerleFrenkleremuayyenyerlerintamiritahsisedilmekistendiysedesözFrenklerekalırsaNapolyon’untamir bahanesiyle bir fesat çıkarması mümkün olduğundan tamire hemenbaşlanmasıemredildi.Ermenilerbutamirişinekarşıkoyarakihtilalçıkardılar.Bunlarınbirkısmıidamedildiktensonratamiredilebildi.

Asker-iTanzimat içinulemadanbir zatınmeşiyhatmakamındabulunmasıicap ettiğinden Şeyhülislâm Âsım Efendi azledilerek yerine AnadoluKazaskerivebilginTahirEfendigetirildi.

İslâmdevletininenbüyükvazifesicihatolupbununtemelideemirlereitaatolduğu hâlde halkı cehalet istila etmiş olduğundan haddini bilmezlerçoğalmıştı. Yeniçeriler kanun diye aralarında cari olan bozuk düzenâdetlerindenvazgeçemedikleriiçin,askerînizamlaranefretlebakıyorlardı.

Padişah, askeri nizam altına almaya niyet ettiğinden, her şeyden evvelhalkın cehaletini gidermek gerekiyordu.Bumaksatla İmam-ıAzam’ın ünlütalebesiİmamMuhammed’inyazdığıSiyer-iKebirveMesâil-iCihad isimli

kitapları hoca Münip Efendi tarafından tercüme edilerek matbaada basıldı.Birer nüshası kütüphanelere, ocaklara ve Şeriye mahkemelerine gönderildi.Ocaklılar kamu efkârının uyanmasını istemediklerinden taşralardakiyeniçerileremektuplar yazarak:“Sakın bu kitaplara kulak asmayın; ocağınkanunundanşaşmayın.”dediler.

MüverrihEsatEfendiderki:“Halkınbirşeyibeğenmeyipkabuletmemekteinatlarıcahillikten,yanioşeyinfaydasınıvemahiyetinibilmediklerindenilerigelir. İnsan tabiatı, bilmediği hususlara yüz çevirir ve meçhule düşmanlıkbesler.”

Devlet-i Aliye’de eskiden ilmî mansıplar, akli ve nakli ilimleri bilenlereverilirdi. Askerî sınıfın muvazzaf hocaları cihadın faziletlerini öğretirlerdi.Avrupa devletleri bizim bu usulümüzü alarak, aklî ve riyazî ilimlerimekteplerde öğrenmeyenleri katiyyen iş başına getiremezler. Bunlarbulduklarıyenilikleriharfbeharfbastırıpmemleketlerineyayarlar.Okadarkimüellifsağlığındaveölüncedevarislerikitaptaniratalır.

BugünlerdekalemkâtiplerineArabîveFarisîokutmaküzereikihocatayinolundu. Bundan böyle sarf ve nahiv okumayan ve imtihanda ehliyetgöstermeyenlerinkâtipadaylıklarınınkaldırılmasıkararlaştırıldı.

BuyılÜsküdar’daeskiValideCamiicivarındakievininbahçesinikazdıranKaraSüleyman,bahçedebir kavanozdolusu altınbuldu.Altınındeğeri yüzelli bin kuruştu. Altınlar darphaneye gönderildi. Bu evin ilk sahibi SultanSelim devrinde haseki olan ve sonradan saraydan tart edilen Arnavut oğlunamındabirisidir.Buparayıçalıpçarparaktoplamışvebahçeyegömmüştü.

BuyılMüneccimbaşıMehmetRakımEfendiöldü.İlm-inücumdavediğerilimlerdemahir idi. Yine bu yıl AnadoluKazaskeriMustafa Rakım Efendiöldü. Vasiyeti üzerine Karagümrük tarafında gömüldü. Sonradan yanınamedrese yapıldı. Bu zatÜnyeli olup İstanbul’da yetişmiştir. Kardeşi İsmailEfendigibibudabüyükhattatı.Yazınınhertüründemahirdi.Aynızamandaressamdı. Büyüklerin çocuklarına yazı öğretirdi. Sultan Selim’in cülûsundatasvir-i hümayunlarını yapmış ve takdim etmişti. Buna mükâfat olarakkendisine müderrislik verildi. Sultan Mahmut’un şehzâdeliğinde ona dahocalıkettiği içincülûsundasikke-ihümayunresminememuredildi.BirçokkadılıklardabulunduktansonraAnadoluKazaskerliği’negetirildi.

Bu yıl Şeyhülislâm Arapzâde Ârif Efendi de öldü. Bu zat ŞeyhülislâmAhmet Ataullah Efendi’nin oğludur. İlmi mertebeleri birer birer aşarakşeyhülislâm olmuştu. Ancak bu makamda yirmi beş gün kalabilmişti. Ozamandan beri yalısındamuazzez vemuhterem olarak vakit geçirmekteydi.

Bilgili,merhametli,vakur,hafızasıçokkuvvetlibirzattı.İhtiyarhâlindeçokağır yemekler yer, buzlu suları kâse kâse içer, hiçbir tedbir almadığı hâldesıhhati ve şuuru yerinde idi. Kendisine mahsus talik bir yazıyla on kadarMushaf yazmıştır. Ailesinden öğrenildiğine göre geçkin ihtiyar hâlinde aygeçmezmeşruguslusulünüicraedermiş.

Padişah, mülkî ve askerî ıslahat yapmak arzusundaydı. Halk özellikleyeniçeriler, askerî ıslahata düşmandılar. Bu sırada bilginlere iltifatgösterilmekle beraber dürüst ve âlim adamların iş başında bulunmalarıgerektiği için, Tahir Efendi şeyhülislâmlık makamına bu düşünceylegetirilmişti. Yeniçerilere karşı, kullanılmak üzere topçulara önemverilmekteydi.

Halkyeniçerilerinzulmündenbezgindi.Bueşkıyanın terbiyesi için şartlarolgunlaşıyordu. Padişah bazı sadık adamlarıyla görüşerek, ıslahata hazırlıkolmaküzere,fesatçıkaranlardanbirkısmınışurayaburayasürmekteidi.

Islahata aleyhtar olanlar arasında ocak muhafızı ile divan kâtibiMehmetEfendi vardı. İkisi de sürüldüler. Gittikleri yerlerde idam edildiler. EvvelceKütahya’yasürülmüşolanKapıcıbaşıDedeMustafaAğa,düşünülenıslahattafaydalıolacağıumulduğundan,kumbaracıbaşlığagetirildi.Buadam“Vaka-ıHayriye”deişeyaramış,sonralarıvezirolarakuzunsüreleryaşamışolanDedePaşa’dır.

Timar sipahileri de piyadeler gibi, çığırından çıkmış olduğundan,Arnavutluk’tabulunansipahilerdenbazıları,kumbaracıvelağımcıocaklarınakatılmışvebu faydalı olmuştu.Bununüzerineöteki vilayetlerdeki sipahilerdebuocaklarabağlanmıştır.

Şaban ayının 21. günü sadrazam tersaneye gitti. İnşası biten bir korvetidenize indirdi. Mühendis ve işçilerine hilaflar giydirdi. Tersanede büyükhavuzdatamamlanmışolduğundan,yapanlarahil’atlargiydirildi.Buhavuzunyapımına yirmi bin keseden fazla para harcanmıştır. Öteden beri tersanedepasbanlık eden tayfa, ocağadayanarak şakavetleryaparlardı.BununüzerinememleketlerinesürülerekyerlerinekefilliTürkpasbanlarkondu.

1823yılındaTophane’deyapımınabaşlananNusretiyeCamii’nininşaatı,bu1826yılındatamamlanarakpadişahtarafındanaçıldı.Padişahcamiegelirken,sağ tarafta yer almış olan topçu askerine selam vermiş, sol taraftakiyeniçerilere iltifat etmemişti. Cami hademelerine âtiyeler verildiği gibiselamlıktakineferlere5.000, topçuaskerine20.000.arabacıaskerine15.000kuruşhediyeverildi.

YeniçeriliğinKaldırılmasıİçinAlınanTedbirler

Ramazanın 15. günü ocaklılar kadim âdet üzere saray mutfağından verilenbaklavayıalıparalarındayağmaettiler.Ogünbirihtiyaradam,yediyaşındakitorunuyla bu baklava alayını seyrederken, oruç yemekle iftihar eden buyeniçerigüruhundanbirkaçıomasumihtiyarasaldırarakdövmüşlerdi.İhtiyarda:“Ilahî dergâh-ı kibriyandan dilerim ki bu kavmi takımıyla rû-yı arzdankaldır.Gelecekramazan-ışerifeyetiştirme.”diyeinledi.İştebubedduakabulolundu.

Hayli zamandan beri muntazam asker hazırlamak üzere Sultan Mahmutteşebbüsleregirişiyordu.Bunabirmukaddimeolmaküzere:“Usulüel-HükmifîNizami’l-Emin”isimlikitabıntabınıveİtalyancadanharpfenninedairbazıeserlerintercümesiniemretmişti.

Düzenliveeğitimliordukurulmadıkçahudutlarınkorunmasışöyledursun,iç asayişi sağlamak bile mümkün değildi. Artık bu konuda kimsenin birdiyeceği kalmamıştı. Ağa Hüseyin Paşa’nın yeniçeri ağalığından berizorbaların burnu kırılmıştı. Ulema ve devlet erkânı gizlice müzakerelerdebulunuyorlarveMısır’daolduğugibitalimliaskertertibinekararveriyorlardı.İşinicraşeklievvelâAğaHüseyinPaşa’dansoruldu.Paşadediki:

“Yeniçerilerin hâli malûm, büyüklerini ikna etmek küçüklerini ram etmekmümkünse de bu iki sınıfın ortasında bulunan ve esame akçesindenyararlanmaya alışmış olan, mütevellî, aşçı, haseki oturağı gibi adamlarınayak takımını isyana teşvik etmelerimuhtemeldir.Bumüfsitleriderhal idametmektenbaşkaçareyoktur.”

Hüseyin Paşa’nın bu teklifi kestirme bir yol idiyse de bir ihtimal üzerinebirçok kimseyi idam etmek doğru görünmediğinden, münasip üslûp ilekendilerine doğru yolun gösterilmesi, kabul etmeyenler hakkında tedbiralınması tercihedildi.EvvelâyeniçeriağasıvasıtasıylaKulkethüdasıHasanAğa ve ocağın elebaşlarından Kurt Yusuf birer birer çağrılarak kendilerineâtiyelervaatedildi.Askerînizamların,şer’îicabıtelkinolunduvebukonudakendilerindensözalındı.

Sonra şeyhülislâm konağında birMeclis toplanarak asker talimi bahsininşer’îtarafısoruldu.Hepsibutaliminvacipolduğunaşufetvayıverdiler.

EşkinciKıtalarınınTeşkiliHakkındadinîgerekçeler:

Allah’ın buyurduğunu yüceltmek ve şeriatı diri tutmak için, müşrikleriöldürmek Müslümanlar üzerine farz olduğundan bu da harp âletlerininkullanılmasına bağlı bulunduğundan âdetleri öğrenmek üzere talimleryapmakvekâfirleriöldürmeningereklerindendir.Nitekim,Peygamberimizok

atmataliminiövmüşlerdir.

Atvedeveyarışlarınıdaaynımaksatlacaizgörmüşlerdir.Velhasıldüşmanakarşı ‘İktidarınız ölçüsünde kuvvet hazırlayınız” âyet-i kerîmesi gereğincedüşmanlarıyenmekiçinmutlakalüzumluherçeşitharpâletlerinihazırlamakvaciptir. Yine âyet-i kerîmelere göre harp fenlerini bilmek ve düşmanlaramukabeleetmekfarzdır.Hattamüşrikler ilkMüslümanlarıyenmekiçin türlüharphileleri icatetmişlerdir.HattaHicret’in40inciyılındamüşriklerbaruticat ettiklerinde Müslümanların da barut kullanmaları hakkında ecma-ıümmet (bilginlerinoybirliği) vardır.Velhasılhervakit kuvvetkazanmak içinharpâletlerinitedariketmek,öğrenmekveöğretmekimanehlinelüzumluolupheleşusıradadüşmanlar,ehl-iİslâmüzerinesaldırırken,Müslümanlarındamukabeleetmelerivaciptir.

Busebepleyeniçeriortalarınınherbirindenaslı,neslibelli,güçlükuvvetliyüz ellişer kişi ayrılıp eşkinci neferi yazılması ve harp âletlerini öğrenerekdaima hazır bulunmaları hususunda şeyhülislâmlık makamı ve ulematarafındancaizvelüzumlugörülmüştür.

Padişahımızınbuhususadairemirvermelerimeşrudurdiye,fetva,fermançıktığı için,bütünocakağaları elbirliğiylebumiktarneferleriayırıp talimebaşlamayıtaahhütetmelerişartolmuştur.

Hazır bulunan Yeniçeri Ağası Celâlettin Ağa da ocaklının bu nizamauyacaklarınıtaahhütetti.

Bunun üzerine Yeniçeri Ocağı’nın 51 ortasından şimdilik 150’şer kişitoplam olarak 7650 kişi eşkinci adıyla talimli asker yazıldı. Eşkincilerhakkında bir kanunname lâyihası kaleme alındı. Üç gün sonra yineşeyhülislâm konağında meclis toplandı. Bu mecliste evvelkilerden başkaKaradenizMuhafızı Ağa Hüseyin Paşa, Anadolu YakasıMuhafızıMehmetİzzetPaşa,kazaskermazulüPirizâdeYahyaEfendi,MollazâdeReşitEfendi,RahmiEfendi,ÇarşambalıHocaMehmetEfendivedahabirçokhocalarhazırbulundular.

Toplantıda ilk önce sadrazam söz alarak devletin durumunu, yeniçerilerineski ve yeni tutumlarını, içlerine karışan ne idiğü belirsiz adamların sebepolduğu ihtilalleri, asker taliminin lüzumunu, işinmaddî taraflarını anlattı vedevamla“Düşmanlarımızın kullandıkları cenk usulüne mukabele için harpaletleri kullanılması, kışlalarda icra olunamaz mı? Eğer yeniçerilerinmaaşlarıyetmiyordadurgunluklarınasebepbuisesöylensinicabınabakarız.Rumeşkıyasınınhakkındangelemedik,Yunanişihalledilemedi,bıçakkemiğedayandı.Müslümanlığalayıkolantutumneysebumeclistesöylensin.Başımız

şeriatabağlıdır.”dedi.

Hekimbaşı Behçet Efendi: “Sadrazamın ifadelerini tasdik ile bu derdinçaresine bakalım, Fakat iptida reis efendi düşmanlarımızın durumunuanlatsın,illetnedir,gereğigibiteşhisolsundaonagöredevasınıdüşünelim.”dedi.

Reis Efendi, ecnebî devletlerin havsalaya sığmayan taleplerini ve Rummeselesinde ne derece haksız iddiada bulunduklarını anlattı. Bunun üzerineulema efendiler: “Hâl böyle olunca bütün ehl-i İslâma askerlik fenniniöğretmek vaciptir.” dediler. Bunu aklî ve şer’î delillerle ispat ettiler. Kolkethüdasısözalarak:“Filvaki ocağımızın kanununa riayet olunmadığından,içimize uygunsuz adamlar karıştı. Böyle talimsiz askerle cenge gidilmez,inzibatî olmayan asker, ne kadar kahraman olsa içlerinden birisi kaçıncaötekiler perişan olur. Hemen asker ıslahı için ne lazımsa yapılsın.” dedi.Hazırbulunanocaklılardaonutasdiketti.

Sadrazambukonuşmalarıtakdirederek:“Yeniçerilerinıslahpadişahımızınmatlubudur.” deyip eşkinciler hakkında hazırlanan lâyihanın okunmasınımektupçu efendiye emretti. Sonra, şeyhülislâm talimin vacip olduğuna dairalınmış olan fetvayı okudu: “İşte, kitap, sünnet ve ulema ittifakı budur.Düşmanakarşı koyabilmek içinasker talimi ehl-i İslâmavaciptir.Bu talimitaahhüt ediyor musunuz?” dedi. Ocaklılar hep birden: “Evet.” dediler.Sadrazam tekrar söz aldı: “Bu şeriat emrine bazı mayası bozuklar itirazederse tecziyesi lazım olur mu?” diyince, şeyhülislâm: “Şiddetli cezalazımdır.”diyecevapverdivefetvanınyazılmasınafetvaeminineemretti.Hazırlanmış olan şer’î sohbeti vak’anüvis Esat Efendi okudu. Hazır

bulunanlarvesikayımühürlediler,bundansonra,İstanbulKadısı,Müderrislerve Şeyhler Bâb-ı Âli’den çıkarak alay hâlinde Ağakapısı’na vardılar.Ocaklılarayaktabekliyorlardı.Fetvavehüccet-işeriyelayihalarınıokutuldu.Bazımüderrislertaliminşer’îolduğunadairsözlersöylediler.

Yeniçeri Ağası Celâlettin Ağa: “İşte fetva, ulema ittifakıyla harp talimiüzerimizevacipoldu.Padişahımızınfermanıdabumerkezdedir.Nedersiniz?TaahhüdünüzüBâb-ıÂli’yearzedeceğim.”deyinceöndeduranbölükağalarıveocak ihtiyarları:“Duyduk, itaat edeceğiz.”dediler.Ve hüccet-i şeriyeninaltınaonlardamühürbastılar.Tornacıbaşı,ocakimamı,bölükbaşı,odabaşıveMütevellîler:“Kanımızlamühürleriz.”dediler. Öteki ocaklılar da birbirininomzuna çıkarak mühürlediler. Yeniçeri ağası bir takrir yazdı. Heyet bu

vesikayıalıpşeyhülislâmkonağınageldiveburadandağıldı.

Ertesi günü eşkinci asker yazılmasına başlandı. Bunlara hemen süngülütüfekverilsededikoduyuuyandırırmülâhazasıylabirertokmakkundaklıtüfekvebirerkılıçverildi.Ayaklarınasıkıpotur,başlarınayeşil renkli lazkalpağıgiydirildi.Zilkadenin26’ncıgünü talimlerebaşlanmaküzere,meclistehazırbulunanzevatınbirkısmıEtMeydanı’nageldiler.Sabahnamazınıkıldıktansonra eşkinci yazılmak üzere 51 ortanın her birinden üçer, beşer nefermeydanaçıkarıldı.Duaileelbiselerigiydirildivesilahlarıdağıtıldı.

Mısır’da bu işleri öğrenmiş olan Davut Ağa ve iki yardımcısı öğretmentayinedildi.Sonraulemataliminmeşruolduğunadairsözlersöylediler.Fetvaeminibesmeleçekerekelinebirtüfekalıpyeniçeriağasınaverdi.Odatüfeğiöpüp sekbanbaşıya ve sırayla katar ağalarına uzatıldı. Eşkinci neferleri bumanzarayıseyrettiktensonratalimebaşlamaküzereGürcüAhmetEfendigürseslebirduaokudu.

Talimli asker hazırlanmasına böylece başlanırken bedava ulûfe ileyaşayanların,yalanhaberleryaymalarınıönlemeküzereİstanbulKadısı’nabirfermangönderildi.

EşkinciyazılmasınaençoksadakatgösterirgörünenkethüdaMustafa,KurtYusufvediğerbazılarınınbuhareketlerimeğerbirmünafıklıkimiş.Sonradananlaşıldığına göre o gün isyan etmeyi gizlice aralarında görüşmüşler. EtMeydanı’nda isyan etmeye niyet etmişler fakat içlerinden bazıları:“Kazançıkmadanisyanabaşlamak,Bektaşîlikkanununauymaz.”dediklerindenisyantehiredilmiş.

Bazılarıda:“Eşkincilerçoğalıp,topvetüfekleteçhizedildiktensonraisyanedelim.”demişler.Velhasıl isyanakararvermekleberaberzamankonusundaihtilafa düşmüşler. O gün Büyükçarşı’da Kerpiç Hanı’nda gizli bir toplantıyaparak meşhur Habip Odabaşı’yı da çağırmışlar ve hemen isyana kararvermişler.

Bu Habib Odabaşı 31 cemaatinin odabaşısı olup, zorbalar üzerinde çoknüfuzluvesadakathâlindegöründüğüiçinhassasilahşorluğunakayırılmıştı.Eşkinci yazılma zamanında kendisine taşrada bir yerin mültezimliğiverilmişken,Bâb-ıÂli’yegelip:“Oyerinmahsulükıttır.Benimhaysiyetimeuymaz. Bana Selanik mültezimliğini verin.” diyerek ayak diremiştir; bu daverilmiştir.“Memuriyetinizin zamanı geldi, niçin gitmiyorsunuz.” diyenlere:“Şer’îmazeretim var, veya düğünüm var.” diyerek atlatmaktaydı. Bir fırsat

gözettiğibelliydi.CelâleddinAğa,bututumabakarakocaklılarınkötüniyetinianlamışveEşkinciNazırıSaipEfendi’yedurumubildirmişti.

Saip Efendi katar ağalarını ve Kurt Yusuf’u huzuruna çağırarak, Eşkincilâyihasını ve ulemanın fetvalarını anlatmıştı. Ağalar: “Neferlerimiz kalınkafalıdır. Bu talimler hâşâ gâvur usulüdür. Biz etmeyiz. Keçeye kılıç çalar,Şişhane’de nişan atarız.” demesinler mi! Yeniçeriler talim için üç defa EtMeydanı’naçağrıldıklarıhâldegelmediklerindenkötüniyetleribelliolmuştu.Sadrazamın huzuru kaçmış, geceleyin Yeniçeri Ağası AğaHüseyin Paşa’yıyalısına çağırmıştı. Hüseyin Paşa: “Mademki şer-i şerif üzere oybirliğiylekarar verilmiştir; bundan dönmek caiz değildir. Sebat gerektir.” demiştir.Artık geri dönmek, mümkün değildi. Yeniçeri zorbalarını yola getirmektenbaşkaçareyoktu.

Yeniçerilere karşı emniyet tedbiri olmak üzere topçu, kumbaracı, lâğamcıve tersane ocakları zabitleri durumdan haberdar edildikten başka Boğazmuhafızları olan Ağa Hüseyin Paşa’yla Mehmet İzzet Paşa maiyetindeki3.000kadarsekbanaskerininİstanbul’anakliiçintertibatalındı.

Yeniçerilermedresetalebeleriniaşağıladıklarındandolayıaralarınahusumetgirmişti. Bunun için medrese talebelerinin de yeniçeriler aleyhinekullanılmasıdüşünüldü.Böylece,kamuefkârıtamamenyeniçerilerinaleyhinedönmüşolmaklaberaber,onlardaisyanahazırlanıyorlardı.

OlaylarınBaşlaması2 Haziran gününün gecesinde, perşembe gecesi güneş battıktan sonra,yeniçeri zorbaları, birer ikişerEtMeydanı’nda toplanarak, adamlarını orayaçağırmışlardı. Kol Kethüdası Hasan Ağa’ya da haber yollamışlardı. HasanAğa: “Bölük ağaları gelsin de beraber varırız.” diye onları başındansavmıştı.

BusıradaHabipOdabaşıortayaçıkarak:“Arkadaşlar,bıkkınlıkgetirmeyin.Ocağın adı kıyamete kadar kalkmaz. Göreyim sizi. Hacı Bektaş ocağınıuyandırın.” dedi. Gece saat altıda bir takım zorbalar Celâlettin Ağa’yıöldürmek üzere Ağakapısı’na gittiler. Ağa kol gezerek yatağına girmezdenönce helâya girmiş olduğundan, zorbalar selamlığı ve haremi arayıpdönmüşlerdi. Ağa da çıkıp Süleymaniye’de bir evde gizlenmiştir. Ertesiperşembe günü ki haziranın üçü idi, asiler kazanları alarak EtMeydanı’natoplandılar.Cebecilerdeasilerekatıldı,TornacıbaşıŞakirAğavak’ayıhaber

alıncaödüpatlamışvehemenölmüştür.

Asiler, Tahtakale, Asmaaltı, Unkapanı gibi ayak takımının toplandığıyerlere adamlar göndererek isyana teşvik ettiler. Kalabalıkları artıncaBâb-ıÂli’yi basmak üzereNakilciMustafa isimli eşkıya ile bir fırka gönderdiler.MısırKapısıKethüdasıNecipEfendiAlemdarPaşazamanındatalimliaskerinkâtipliğinde bulunduğundan, onun da konağını basmak üzere bir kıtagönderdiler.

SadrazamogeceBeylerbeyi’nde,NecipEfendiKanlıca’dabulunduğundaneşkıyanın tecavüzüne uğramadılar. Bâb-ı Âli’deki müstahdemler harembahçesinin ortasındaki mahzene girip kurtuldular. Zorbalar sadrazamın veNecipEfendi’ninnakitparavemücevherleriniyağmaettiler.

Eşkıya taraf taraf yayıldı. Nakilci Mustafa tellâllar çağırtıp: “Fetva vehüccet yayanları ve bütün başı kavukluları öldüreceğiz. Evlatlarını esiredeceğiz. Bekârlarını on kuruşa, dullarını beş kuruşa satacağız. Herkesdükkânınıaçsın.”diyebağırtarak ırzehlinedehşetverdiler.MüderrisŞeydaEfendi isyandan habersiz sabahleyin evine giderken eşkiyaya rast gelmiş.Şakilerişteaskerîtalimyapmayafetvaverenlerdenbirisibudurdiyebıçaklaüstünehücumetmişlerveöldüdiyebırakıpgitmişler.ŞeydaEfendiyavaşçakalkıpevinekadargitmiş.

BektaşîbabalarınınbirtakımıellerindeteberlerdeEtMeydanı’ndaeşkıyayıteşvik ediyor, bir takımı da Boğaziçi’ne giderek asileri çoğaltmayaçalışıyordu.

Sadrazam, durumu haber alınca Ağa Hüseyin Paşa ve Mehmet İzzetPaşa’ya derhal yalı köşküne gelmeleri için haber saldı. Hazine KethüdasıMehmet EminAğa’yı, Beşiktaş Sarayı’na göndererek durumu padişaha arzetti.PadişahınTopkapıSarayı’nagelereksancak-ışerifiçıkarmasınıricaetti.Şeyhülislâm ve diğer devlet büyüklerine de haber yolladı. Şeyhülislâm vekazaskerlerdehocaefendilerevedanişmendlerehabersaldılar.KısazamandaKazaskerler, dersiam Kurt Abdürrahman Efendi, Defterdar, Reisülküttap,TersaneEminiveNecipEfendigeldiler.

KulKethüdasıHasanAğa,YazıcıRaşitEfendi’yiEtMeydanı’na yolladı.Meramlarını sordu. asiler:“Biz talim etmeyiz. Bizim usulümüz testiye tüfekatmak ve keçeye kılıç çalmaktır.” dediler. Devlet ricalinden bazılarınınkellesiniistediler.YazıcıbuhaberiAğakapısı’nailetince,HasanAğadurumusadrazama bildirdi. Sadrazam: “Kılıncı kuşandık, artık dönmeyiz. Git buhaberiver.”dedi.YanındakilerleyalıköşkündençıkıpTopkapıSarayı’nınarz

odasına vardı. Bu sırada ulema kadılar ve müderrisler takım takım Bâb-ıHümayun’ageldiler.

Topçular,arabacılarvesüvaritopçuyüzbaşısıKaracehennemİbrahimAğabirkaçtopla,tersanebaşçavuşuYemenicioğluAhmetağa,kalyoncuaskeriileve kumbaracı ve lâğımcı ocakları ağalarıyla birlikte saraya gelerek saf safdizildiler.Bu ocaklıların asilere katılmayıp saraya gelmeleri herkese kuvvetverdi.

KumbaracıbaşıDedeAğa’danbizzat işittiğimizegörebir isyanhâlindenesuretle hareket olunacağına dair topçu ve kumbaracı ocakları zabitlerindenevvelceteminatalınmışisedetamgüvenhâsılolmamıştı.vak’anınzuhurundaHasköy’dekikumbaracıkışlasındabulunanzabitlerveneferlerkışlakapısındahazırbeklemekteidiler.

Bunlargelenadamlara:“SultanSelim,ocağımızıntanziminebüyükhimmetettiğihâldehernasılsao zamanyeniçerilereuydukve lekelendik.Bu lekeyigidermekiçinfırsatarıyorduk,şimdidevletuğrunacanfedaetmeyehazırız.”dediler.DedeAğa:“Öyleysebuyurungidelim.”dedi.Kumbaracılarkayıklarabinerekyalıköşkünegeldilervebubüyüksavaştacanlarınıdişlerinetakarakçalıştılar.Ocaklarınbufedakârlığıveulemanınyeniçerileraleyhinebirleşmesisaltanatakuvvetvermişti.

Sancak-ıŞerifinÇıkmasıSultanMahmutkılıcınıkuşanıptebdilkayığınabinerekBeşiktaşSarayı’ndanTopkapı Sarayı’na gelerek sünnet odasına girdi. Sadrazam, şeyhülislâm veulemayıhuzurunakabulederekdediki:

“Cülûsumdan beri üzerime borç olduğu şekilde şeriata uymak veAllahınemaneti olan tebaayı korumak için ne kadar gayret eylediğim cümleninmalûmudur. Yeniçeriler defalarla isyan etti. asi hareketleri, dayanılmaz birhâlaldı.Ancakkandökülmesindiyemüsamahaettim, kendilerinebukadarihsan ettim. Bu defa kendi rızalarıyla başlanan meşru bir işten dönerekbaşkaldırdılar.Bu isyanpadişaha karşı ayaklanışdeğilmidir?Buhainlerintedibiiçinteklifiniznedir?Öldürülmelerineşeriathükmüvarmıdır?”

Ulema oybirliğiyle: “Bunların katlleri meşrudur. Bu yolda ölmek var,dönmekyoktur.”dediler.İstişare sona ermişti. Harbe başlangıç olarak sancak-ı şerifin çıkması

lazımdı.Ancak bu tehlikeli bir işti. Çünkü sancak-ı şerif çıkınca payitahttabüyük bir kıtal başlayacaktı. Vuruşmanın sonucu ise meçhuldü. “Şayet

zorbalargalipgelirvebuncadevletadamlarınımahvederlerse,buzorbalarıkim idare eder?” yollu tereddütler vardı. Padişah da tereddüt ve teennigösteriyordu.

BununüzerineKurtAbdurrahmanEfendisözebaşladı.Hiddetveşiddettenağzıköpürüyordu:“Budin vedevletin devamvebekasımurad-ı ilahî ise ohabisleri vururmahvederiz.Değilsebizdebudin ileberaberbatıpgideriz.Dahaneolmakihtimalikaldı.”diyerekelindeki tesbihihiddetleyerevurdu.Tesbihkoptu.Tanelerimermerlerüzerindeyuvarlanırken,herkeserikkatgelipgözyaşlarıtanetaneyeredökülüyordu.

SultanMahmutdarikkatleağlayarakHırka-iŞerifOdası’nagirdi.Sancak-ışerifiçıkardı.SadrazamlaşeyhülislâmaverdivebizzataskerleEtMeydanı’nakadar gitmek istedi. Devlet erkânı: “Öyle köpeklerin toplandığı yerepadişahımızın bizzat gitmesine hacet yoktur.” diyerek, Hırka-i Şerif Odasıönündedurmasınıveehl-iimânınzaferineduaetmesiniricaettiler.Bunarazıoldu.

Şeyhülislâm mazullerinden Dürrizâde Abdullah, Yasincizâde AbdülvehapEfendilerindegelmesinipadişaharzuettiğinden,onlaradadavetçigönderildive İslâmları kutsal sancak altına davet için her semte tellâllar çıkarıldı.Mahalle imamlarına İstanbul Kadısı haber yolladı. Zorbalar ise: “Yeniçeriolan kazanların yanına gelsin.”diye çağrışıyorlardı. Bu iki davet arasındaşehriniçindebiracayipvetesirlibirgulgulepeydaoldu.Zorbalarıdakorkuvetelaşaldı.

Din ve devlete bağlı olanlar, sancak-ı şerifin altına koştular ve hepsindenönce3.500kadarmedresetalebesikendilerinedavetgelincehemensilahlanıphocalarıyleberaberdalgadalgaBâb-ıHümayun’ayöneldiler.Yoldayeniçerieşkıyasıylaçarpışırkenbirşehitverdiler.Busıradaİstanbulmahallelerihalkıimamlarıyla, Üsküdar ve Beyoğlu halkı hâkimleriyle, Seyitler yeşilsarıklarıyla, grup grup geldiler. Saray meydanı dini bütün Müslümanlarladoldu.Sadrazamve şeyhülislâmsancak-ı şerifi, ihtiramlaomuzlarına alarakmeydandahazırbulunangayretlidevletadamlarınateslimettiler.

AhıskalıAhmetEfendiokadartesirlivedokunaklıbirduaettikimeydandaağlamadık kalmadı. İslâm Halifesi Hırka-i Şerif Odası önünde Allah-üTeâlâ’ya yönelip sancağı teslim ettiklerinin zaferine dua ettikten sonra,SultanahmetMeydanı’nayakınbulunmakiçin,Bâb-ıHümayun’unüstündekidaireyeteşrifetti.

Bu sırada iç Cebehane açıldı. Silahı olmayanlara silah dağıtıldı. Sonra,sancak-ışerifialıpgülbankvetekbirlerledoğruSultanahmetCamii’negittiler.Sancağı minberin üstüne diktiler. Davet edilmiş olan azledilmişşeyhülislâmlar da gelip toplantıya katıldılar. Mazul şeyhülislâmların fiilîhizmettebulunanşeyhülislâmlagörüşmesiâdetlereaykırıikenşimdibuâdetbozuldu. Eski ve yeni şeyhülislâmlar beraberce görüşmeye başladılar. Busırada Ağa Hüseyin Paşa ile Mehmet İzzet Paşa, seçme askerlerleSultanahmetMeydanı’nageldiler.Budakalplerekuvvetverdi.

O zaman zorbalar içinde bulunup da kaçan ve Abdülmecid’in cülûsundaİstanbul’a dönen bir ihtiyarla görüştüm. Bana dedi ki: “Ben o zamanyeniçeriler içindeydim. Niyetimiz yatağanlarımızı çekip saldırarak sancak-ışerifielegeçirmekti.HüseyinveİzzetPaşalar,henüzgelmemişolduklarındanbunu yapabilirdik. Lakin binlerce başı kavuklunun Bâb-ı Hümayun’danSancak-ışerifigetirmelericümlemizedehşetverdi.Dizlerimizinbağıçözüldü;neyapacağımızışaşırdık.Bendebuaralıksavuştum.”

Savaşa giden ordularda olduğu gibi, Peygamber sancağı Sultanahmetcamiininminberine asılınca,muhafazası kumandanlara verildi. İki tarafındadabirerkumandansırailenöbetbekliyordu.Vezirlerveulemamihrapönündeayakta duruyorlardı. Camiin dışı ve içi dopdoluydu ve mahşerde ümmet-iMuhammed’in İslâm sancağı altında toplanmalarını hatırlatıyordu. Bu daMüslümanlarıdehşetedüşürdü.

Devletricalindenbirisisözebaşladı:“Eydinâlimleri!Sadrazamınvediğerdevletmemurlarınınharemlerine kadargirip yağmayapan, şeriat perdesiniyırtanveHalifeye itaattencayan şakilerinöldürülmesimeşrudeğilmidir?”diye sordu. Ulema: “Vuruşma farzdır. Fakat daha önce onların toplantıyerlerine bir nasihatçi gönderip şüpheleri varsa giderelim.” dedi. Ve bugöreveAhıskalıAhmetEfendimemuredildi.AhmetEfendi:“Baş üstüne.”dedi:“Benifadedekusuretmem,lakinonlarsözdinlemez,Hattakabuletmez.Bendeellerinedüşmüşolurum.”dedi.

Mehmet İzzet Paşa: “Vakit geçirmede tehlike vardır. Onların şüphesiniancak kılıç giderir.” deyince, Ağa Hüseyin Paşa da bu fikre katıldı.Sadrazam,bizzatgitmeküzerekılıcınıkuşanmışken,vükelamânioldular.Veonun harekât üssünde kalmasını rica ettiler. Bunun üzerine sadrazam, butehlikeliişe,AğaHüseyinveMehmetPaşa’yımemurettiveonlarıuğurladı.

Böylecepaşalarkendi sekbanları topçu,kumbaracıvekalyoncuaskerleriyleyolaçıktılar.Talebe-iulûmveırzehlideonlarakatıldı.

YeniçerilerinYokEdilmesi

Bu sırada zorbalar halkın sancak-ı şerif altına gitmesini önlemek için,Divanyolu, Beyazıt ve Çarşıkapı güzergâhlarını tutmuşlardı. Fakatkarşılarında Karacehennem’in iki topu ile beraber ve tekbir velvelesiylegelmekte olduğunu görünce geri çekilerekEtMeydanı’nda toplandılar.AğaHüseyin Paşa topçu askeriyle Divanyolu’ndan, İzzet Paşa, Kumbaracı veKalyoncuaskeriyleSaraçhanetarafındanhareketettiler.

Sadrazam halktan da bir fırka tertip etmek üzere camiinmerdiven başınaçıktığı esnada, Kethüda Vekili Mustafa Ağa ve birkaç çorbacı geldi:“Efendim, bizler Ağakapısı’ndaydık eşkıyalar cahil oldukları için talimedemeyiz derler imiş” yollu münafıkça sözlerle işi görüşmeye düşürmekistedikleri anlaşılıncaSadrazam:“Bakınağalar, harp talimlerinin lüzumunadörtmezhebinmüftüleriMısır’da veMekke’de fetva vermişlerdir. Buradakiulemadaböylefetvavermiştir.Şeriatınemrinekarşıkoymakİslâm’ayakışırmı?”dedi.

Yanında bulunan padişah imamı Zeynelabidin Efendi: “Yeniçeriler, buhususadairolanhüccet-işer’iyeyimühürlemişlerken,şimdicaymalarıisyanve fesat alâmetidir. Bu hainlerin bu din ve devlete etmedikleri hıyanetkalmadı.Üzerlerinekılıçla varmakdinin icabıdır.EyMuhammetümmetinedurursunuz? Allah rızası için eşkıya ile cenk edin.”diyince orada bulunanMüslümanlarbirağızdantekbiralarakhareketehazıroldular.

Ancak bir başbuğ istediler. Baruthaneler Nazırı Necip Efendi hemenkavuğunu çıkardı, sarığını başına sardı. Asker kıyafetine girdi ve meydanaatılarak:“Eşkıya üzerine gidenlere yardım farzdır.”diye kendisinin başbuğtayin edilmesini rica etti. Sadrazam, onu başbuğ tayin etti ve maiyetinekapıbaşı Mısırlı Ali Bey, Mısırlı Emin Bey, Ferecik âyânı Emin ve ŞerifAğaları verdi. Bunlar yürüyüşe geçtiler. Halk da deniz gibi dalgalanarakonlarauydu.

AğaHüseyinPaşakoluHorhorÇeşmesicivarınavardığındaeşkıyanınbirfırkası toplar üzerine hücum ve iki topçu neferini şehit ettilerse de askerinmetanetini görüp geri çekildiler, EtMeydanı’na dönüp kapıyı kapattılar vearkasına büyük taşlar dayadılar. Daha sonra Saraçhane tarafından hareketedenkoldageldi.EtMeydanıkışlasıçepçevrekuşatıldı.

OsıradaKaracehennemmeydankapısınavarıp dışarıdan asilere nasihatleitaate davet eylediyse de cevap yerine köpek ulumasıyla mukabele ettiler.Maksatlarıiyiceanlaşıldı.BusıradaNecipEfendifırkasıdatekbirsesleriileyetişti.HüseyinveİzzetPaşalarınemriyletopateşibaşladı.Meydankapısınınbirkanadıkırıldı.Arkasındayığılmışolaneşkıyanınbirçoğutelefoldu.İzzetPaşa ileri atıldı. 2.500 kuruş vererek Mustafa adlı bir topçu yiğidi buldu.Mustafasıçrayıpmeydanagirdivekapınınötekikanadınıdaaçıverdi.HemenKaracehennemileTophaneİmamıiçeridaldılar.

Bu sırada Karacehennem bir kurşunla topuğundan yaralandı ise dealdırmayıpyavaşyavaşgeriçekildi.asileraskerîhücumadayanamayıpkimitekellerine, kimi kışlalarına sığındılar. Topçu Mustafa meşale gibi ortadadolaşarakYeniçeriOcağı’nı, tomruk dedikleri kasap dükânından tutuşturdu.Toplarateşediyor, salkımveyağlıpaçavraatılıyordu.Eşkıyanınbirmiktarıdahatelefoldu.Kışlalarıyanıpperişanoldu.Buçatışmadapadişahaskerindenancak25kişiyaralanmıştır.

Eşkıyanın bozgun haberini sadrazama Veli Paşazâde İsmail Bey getirdi.Vükela birbirini tebrik etti. Yeniçerilerin bunca vak’alar görüp geçirmiş vehepgalipgelmişlerkenböylekolaylıklaperişanolmalarınaherkesşaştı.DostdevletlerelçilerideBâb-ıÂli’yetebriknameleryazdılar.

Bu olay kamu efkârının ne tesirli bir kuvvet olduğunu gösterir. Beşyüzyıldır temelleşmiş ve bunca vak’aların hakkından gelmiş olan YeniçeriOcağı’nın böyle dört saat içinde batıp gitmesi yeniçerilerin umûmî nefreteuğramalarınınbirneticesidirkibudakanunlarınınçöküntüyeuğramasındandoğmuştur.

Esat Efendi, Üss-i Zafer isimli kitabında der ki: Yeniçeri kanunlarındaçöküntüöylebirdereceyevarmıştıkiodabaşı,ustabaşı,beşonkarakullukçuve birkaç geçkin ihtiyardan başka yeniçeri adını taşıyanlar, sokaklarda vepazarlardazarardanbaşkabirişgörmeyenmüfsitlerdi.Etveekmektayınlarışunun bunun arpalığı idi. Asker esamesi şuna buna satılırdı. Bazen 500esameyi bir adam cebine atardı. Sultanahmet’te öldürülen eşkıyanınceplerindenüçer,beşerbinakçevebirçokesameçıkmıştı.

HüseyinveİzzetPaşalarzaferikazandıktansonraeskiodalardenenkışlayagelipkaçanlardanburadabulduklarınıEtMeydanı’nagönderdiler.Sadrazam,camiin sol tarafında avluya nazır olan yeri karargâh yapmıştı. Getirileneşkıyanınherbiriniistintakedervemahfel-ihümayunaltındabulunankârgirodayagönderirdi.

Şakiler burada boğulurlar, laşeleri sürünerek At Meyda-nı’ndaki meşhur

çınarınönüneatılırdı.

Ağakapısı’nda padişahın iradesini bekleyen Kol Kethüdası Hasan Ağa,Tatar ağaları, Sekbanbaşı İbrahim Ağa ile, Yeniçeri Ağası Celâlettin AğaSultanahmet Meydanı’na getirildi. Ocaklılar için orada bir çadır kuruldu.Sonra İstanbul kapılarına birer tapucu başıyla bir miktar kumbaracı vekulluklara topçu askeri yerleştirildi. Tersanelerin korunması kalyoncularaverildi.

Gecekolgezmeküzerememurlartayinedildi.Mahallehalkınıngecenöbetbeklemesi imamlara tembih edildi. İzzet Paşa Üsküdar’a geçirildi. AğaHüseyin Paşa o gece Süleymaniye civarında kaldı. Ve her tarafa tebdillergönderildi.Sadrazamveulemageceyicamidegeçirdiler.Elhâsılİstanbulyenifethedilmiş bir memlekete döndü. Sultanahmet Camii ordu merkezihâlindeydi. Ertesi cuma günü sadrazam yine camiin sol tarafında oturupyakalanan eşkıyayı boğdurur ve leşlerini çınar altına koydururdu. O geceidamedileneşkıyanınsayısı320’yibulmuştu.

Butediphareketineertesicumartesigünüdedevamedildi.Buçınarağacıöyleuğursuzbirağaçtırki1655-1656senesindezorbalaridamettikleridevleterkânını onun dallarına asmışlardı. O zamandan beri bu ağaç “Vak VakAğacı”adınıalmıştı.Şimdiisezorbalarınleşlerionunaltınaatılmıştı.Âdeta“Vak Vak Ağacı” meyve vermişti. İzzet Molla, bunun üzerine şu mısralarısöylemişti:

Birzamanehl-ifitneCami-iHan-ıAhmed’de

Bi-günahasmıştıkullarınıHallâk’ın

Şimdierbab-ışekkanındökülüpkelleleri

MeyvevaktineyetiştikŞecere-iVakvak’ın

Cuma selamlığı Zeynep Sultan Camii’nde oldu. Yeniçeri zabitlerindenkimse bulundurulmadı. Bu da Yeniçeri Ocağı’nın tamamıyla itibardandüştüğünebirdelilidi.ÖnemlimeseleşuydukiYeniçeriOcağı’nınıslahamı,yoksabütünbütünilgasınamıkararverilecekti?

Akşamdan sonra mahfel-i hümayunda meşihat mazulleri hazır olduklarıhâldevükelameclisitoplandı.Alınıpsatılanyeniçeriesamelerinden,sahiplerihayattaoldukça,mahrumbırakılmamak,ocakkâtiplerindenveçorbacılardansadakat gösterenlere münasip dirliker vermek ve Asâkir-i Muhammediyeadıylatalimliaskeryazılmahususlarıgörüşüldü.Ogecesadrazamvevükela,çadırlardaulemavekadılarcami içindekaldılar.Ertesicumartesigünüyinemahfel-i hümayunda toplanıldı. Yeniçeri Ocağı pek kadim bir ocak

olduğundan reyler onun ıslah edilerek tutulması tarafına mail göründü.HemenReisülküttapŞeydaEfendisözalarak:

“Bu rezil zümre şimdiye kadar Devlet-i Aliye’nin işlerine müdahaleetmemek üzere verdikleri sözü ne vakit yerine getirdiler? Defterler dolususohbetlerin gereğini ne zaman yaptılar? Hele son sohbetin mürekkebi bilekurumadanyineisyanetmedilermi?Şimdiiçlerindenbukadarıidamolundu,onlar bunuunuturmu?Devlete düşmanlıkları artmazmı?Bunlarınnamvenişanları sahife-i rüzgârdan silinmedikçe fesat ve fitneleriortadankalkmaz.Böyle fırsat her zaman ele geçmez. Sonra nedamet fayda vermez. YeniçeriOcağı’nı tamamen kaldırmadan başka çare yoktur.”dedi. Ötekiler de onutasdikettilerveocağınhemenkaldırılmasınakararverildi.

Öğleden evvel mahfelde toplanan meclise vezirler, kazaskerler, devletricali,şeyhler,davetolunupBeylikçiPertevEfendi’ninkalemealdığıfermanreisefendi tarafındanokundu.Bütünhazırolanlarbeğendiler,kimimübarekolsun, dedi.Kimi de gözyaşlarıyla alkışladı. Hemen birinci ve ikinci imamÂrif ve Abidin Efendiler birer aşr-ı şerif okudular. Ayasofya vaiziMustafaEfendiveAhıskalıAhmetEfendiçoktesirlibirerduaokudular.

Durum padişaha arz edildi. Meclis kararının hemen icrası için hatt-ıhümayun çıktı ve bu, memlekete ilan edildi. Öğle namazından sonra camicemaatiledoldu.vak’anüvisEsatEfendiminbereçıktı.Peygambersancağınıöptüktensonrafermanıokudu.

YeniçeriliğinKaldırılmasınaDairFerman:

Bütün Muhammet ümmetine malûmdur ki bu yüce dinin ve bu İslâmdevletinin zuhuru ve doğu ve batıya yayılması sadece şeriat, kılıç ve cihatsayesindeolupherzamandindüşmanlarınakarşıkoyacakaskervegazilerinbulunmasışarttır.

Velinimetimiz olan bu ebedî ömürlü Devlet-i Aliye’de evvelce YeniçeriOcağıkurulupbuaskerlergiriştikleriharplerde,düşmanagöğüsgermişlervegösterdiklerimetanetvekumandanlaraitaatsayesindebuncafüthuatolmuşsada zamanla içlerine uygunsuz adamlar ve türlü fesat karışıp itaatsizlikbaşlamış ve yüzyıldır gittikleri harplerde itaatsizlik yüzünden düşmandankaçmak ayıbını işlemeleri bunca kalelerin ve memleketlerin düşman elinegeçmesinesebepolmuştur.

Düşmanlarımızbuhâlimizigördükçe,İslâmmilletininaczedüştüğünüsanıpAllahkorusunİslâmaydınlığınısöndürmekiddiasıylagündengünetalepleriniattırmış ve dört yanımızı düşman kuşatmıştır. Bu durumda bizim de İslâmgayretini ele alıp düşmanlarımızın hakkından gelecek surette çareler

bulmamızfarzolmuştur.

Harplerde düşmanın kolayca galip gelmesi sırf talimli askerimizolmayışından ileri gelmiştir. Bu sebeple yeni bir askerlik usulü konmasınateşebbüs olunmuş iken, yeniçeriler bunu istemeyerek teşebbüsleri akimbırakmışlardı. Hatta cür’et ettikleri şer’î vak’alar dolayısıyla âlemin ruhumesabesindeolanbirkaçpadişahıntelefinesebepolmuşlardır.Hâlböyleykenbunlarabirşeydenilmemişvetahammülgösterilmişsededüşmanlarımıztekdurmayıp bu hâlimizi fırsat bilerek, Allah korusun bizi yere sermeyeçalışmakta olduklarından bâb-ı fetvada toplanmış olan, bütün vezirler,âlimler, devlet adamları ve ocak zabitleri huzurunda şeriatın emrini ihtivaedenfetvaimzalanmışİslâmaskerininevvelâdiyanetveitaatvesonratalimilemaharetkazanmasındanbaşkaçareolmadığıtespitedilmiştir.

Yeniçeri Ocağı’nın kadim kanunlarına dokunulmamak üzere her ortadan150’şer nefer eşkinci yazılmasına karar verilmişti ve talim ve terbiyeyebaşlanmıştı. Lakin, bu şer’î tavsiyelere riayet olunmayarakgeçenperşembegecesi ayaklanarakAğakapısı veBâb-ıÂli basılıp yağma edilmiş,Mushaf-ışeriflerbıçaklaparalanmış:‘Talimistemeyiz.’diyeisyanolunmuş,şeriatavefetvaya karşı gelinmiş, düşmana karşı kullanılmak üzere verilmiş olansilahlar, devlet aleyhine kullanılmıştır. Bu hareketler, din vemezhebe aykırıolduğundanbütünulema,devlet ricali toplanmış sancak-ı şerifSultanahmetCamii’neçıkarılmış,Muhammetümmetisancakaltınaçağırılmıştır.

Bunca iman ehlini ayaklar altına alan böyle bir şenaate cür’et edenlerinkanlarınınhelâlolduğu,şeriatçabildirildiğindenkışlalarıyakılmışveşeriatkılıcıylacezalarıverilmiştir.Birçokşakininişigörülmüş,bunlarıteşvikedenkişilerindecezalarıverilmiştir.AncakvukuatınsonucuolarakşuanlaşılmıştırkiYeniçeriOcağıbirşakavetyuvasıhâlinegelmiş,yeniçerilikadıeşkıyalığasığınmak olmuştur. Hatta bu defa yakalanıp idam edilenler arasındabazılarınıncebindegâvurhaçıbulunmuştur.

Artık bunların namlarının bekasının faydalı olmayacağı anlaşıldığındansancak-ı şerif altında toplanan ulemanın oybirliğiyle ocağın ismi ve resmikaldırılmış,yeniçerilikadıkülliyensilinmiş,onunyerine‘Asâkir-iMansure-iMuhammediye’ismiyletalimliaskeryazılmasınabaşlanmıştır.

Dinleyenler:“İşittikveitaatettik.”dediler.

YeniçeriOcağı’nınilgasınazamanınşairi,KeçecizâdeİzzetMolla:

Tecemmüeyledimeydan-ılahme

Edipküfran-ınimetnicebâği

Koyupkaldırmadanikidebirde

Kazandevrildisöndürdüocağı

kıtasınıtarihdüşürmüştür.

Yeniçeri Ocağı’nın İlgasından Sonra Yapılan BazıDüzenlemelerYeniçeriağalığınınilgasıüzerinebumakamabirveziringetirilmesi lüzumlugörüldüğünden sadrazam bu mevkii Celâlettin Ağa’ya teklif ettiyse de ağakabul etmedi.Bunun üzerine bumakamaAğaHüseyin Paşa getirildi. İsmi,Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Seraskeri oldu. Sadrazam çadırındakendisine saraser samur kürk giydirildi. Bu askerlerin nazareti 7.500 kuruşmaaş ve tayınatla Saip Efendi’ye verildi. Hüseyin Paşa derhalSüleymaniye’deki çadırına varıp talimli asker yazmaya başladı. EşkinciyüzbaşısıDavutAğaveİbrahimAğabinbaşıoldular.

YeniçerilerinyönetimmerkeziAğakapısı idi.Ondanbaşka İstanbul’da ikikışlalarıdahavardı.BiriYeniOdalar,dediklerikışladırkiburadayeniçerilerseyirterek et almaya gittiklerinden Et Meydanı denilirdi. Bu kışla vak’adayakılmış olduğu için Et Meydanı’nın adı Ahmediye Meydanı oldu. İkincikışla Şehzâde Camii karşısında “Eski Odalar” denilen kışladır ki vak’adansonra o da yıkılmış, yerine ev ve dükkânlar yapılarak Sultanahmet vakfınaeklenmiştir.

Ağakapısı,şeyhülislâmlığatahsisolundu.Kazaskerlerveİstanbulkadısıdaoraya taşındı. Eski saray Seraskere tahsis edilmiştir. O vakte kadarşeyhülislâmlar kendi konaklarında vazifelerini ifa ederlerdi. İlk defa devlettarafındankendilerineyertahsisedilmişoldu.

Kol Kethüdası Hasan Ağa, beylerbeyi rütbesiyle Boğaz Muhafızlığı’nagetirildi.

Son yeniçeri ağası Celâlettin Ağa’ya kendi niyazı üzerine Mirahorlukpayesi ve Kapıcıbaşılık ihsan buyruldu. Bu Celâlettin Ağa çok uzunyaşamıştır. Hatta Sadettin Efendi şeyhülislâm iken bir yüzleştirmemeselesiiçinşeyhülislâmhuzurunaçıkarılınca:“Efendimbizvaktiylebuodadaicrayıhükûmet ettik. Fakat biz batıl ile hükmederdik. Siz hak ve adalet üzerehükmedersiniz, farkımız budur.” demiş. Mevzu derinleşince bu zatın son

yeniçeriağasıCelâlettinAğaolduğuanlaşılmış.MeclisdağılıncaŞeyhülislâmSadettin Efendi onu yanına çağırmış izzet ve ikramdan sonra, 1.000 kuruşolanemekliaylığı,7.500kuruşaçıkarılmıştır.Odavefatınakadarbumaaşlageçinmiştir.

Sekbanbaşı İbrahim, Zağarcıbaşı Hüseyin, Saksuncubaşı İbiş Ağalara dahediyeler verildi. Habip Odabaşı sürgüne gönderildi ve arkasındanmübaşirgönderilerekidamedildi.

Ocumartesigünüİstanbulbirhâldenbambaşkabirhâledöndü.Dahadünhertarafatahakkümedenzorbalarelegeçtikçeidamolunmaktabirtaraftandatalimli askeryazılmaktaydı.Sokaklarda tellâllaryeniçerilikadınınkalktığınıherkesin dükkânlarını açıp ticaretiylemeşgul olmasını ve şevketlü padişahadua etmesini nida ediyorlardı. İkindi vaktinden önce sadrazam, ulema vedevlet ricali sancak-ı şerifi camiden alıp tekbirlerle saray-ı hümayunagötürdüler.

Orta kapıdan girip içeriye doğru ilerlerken Halife Babüs-saade’den çıkıpyürüyerek sancak-ı şerifi yolun ortasında karşıladı ve sadrazamın elindensancağıalıpbâbüssaadetavanıaltındatahtkurulanyeregitti.Sancaketrafındasarayerkânınöbetegirdiler.

Sancakeskiyerinegötürülünceyekadarodadaanberyakılır,Kur’ânokunurvecemaatlenamazkılınırdı.Padişahkubbe-ihümayunaltınageldi.Saltanaterkânınıhuzurunaçağırdı.Hepsigelipeteköptüler.

Sağ tarafına sadrazam, arkasına Dürrizâde Abdullah Efendi, sol tarafınaşeyhülislâm, arkasınaYasincizâde ve SıtkızâdeEfendiler yer aldılar.Devletricalipadişahınkarşısınadizildi.Padişahoturmalarınıişaretettiktensonraşunutkusöyledi:

“Cenab-ı Hakk’a şükürler olsun ki bu kulunu büyük ecdadımın nailolamdıkları feth-i mübine mazhar kıldı. Sizleri de bu büyük hizmettebulundurdu. Allah cümlenizden razı olsun. Şimdiye kadar asilerin sebepolduğu,niceçirkinişlerezarurîolarakgözyumulmuştu.Hamdolsuncümlesiperişanoldu.Bundan sonraelbirliğiylemilletin işlerini ve kullarınahvaliniıslahedelim.

Devletin önemli işlerini sizler inceleyip inha ediniz. Ben de icra edeyim.

Her hususa himmetin tam zamanıdır.Mülkî idarenin işleri, intaç edilinceyekadarhepinizdaire-ihümayundakalınız.Dıştaveiçtebirlikteolalım,gönülbirliğiedelim.Bendesizinleberaberim.”

O zamana kadar azledilen şeyhülislâmların birbirleri ile görüşmemelerigelenek idi. Padişah bundan sonra güler yüzle, azledilmiş şeyhülislamlarahitapla: “Şimdiye kadar dilediğiniz yere gidemiyor, birbirinizlekonuşamıyordunuz.Artıkbirbirinizegidinizvegönülrahatıylasohbetediniz.”dedi.

Cümlesipadişahaduaettiler.

Bundan sonra padişah dairesine çekildi. Devlet erkânı ve ulema saraydamisafir kaldılar. Ancak pek yaşlı olanların evlerine gitmelerine izin verildi.RumeliKazaskeri’nedegündüzhalkın işini görmekvegece sarayagelmeküzeremüsaadeedildi.

Padişahdabirkaçodadanibaretolandairesindekalıyor,BeşiktaşSarayı’nagitseler bile dönüp burada kalıyorlardı. Sadrazam ve devlet ricali için,ortakapıilebâb-ıhümayunarasındakikapıdaçadırlarkuruldu.

OgünNakilciMustafasığındığıbirkadınınevindebirsepetsandıkiçindeyakalandı,huzur-ıhümayunagetirildi.Birkaçgünönce İstanbul’asığmayanNakilci’nin bir küçük sandığa sığmış olduğu görüldü.Diğer bazı eşkıya ilebirlikte idam edildi. İdam edilenler arasında Tornacı Ömer ile Kafesçi devardıkibunlarAlemdarPaşa’yıpalaileşehitedenlerarasındaydı.

O günlerde İstanbul’da kötü şöhretli olan şahıslardan 20.000 kişiyakalanarakmemleketlerinesürülmüştür.Bazıyeniçerilerkıyafetdeğiştirerekhan ve hamamlara saklanmış olduklarından bunları saklayanlara ağır cezaverileceğiilanedildi.

Karadeniz Boğazı muhafızlığında bulunan yamaklar son isyan vak’asınakarışmamış oldukları için, bir kısmı talimli askere yazıldı, bir kısmı damemleketleri olan Rize’ye gönderildi. Devlet büyüklerine âtiyeler verildiğisırada sadrazama birmücevher hançer, şeyhülislâma bir elmas yüzük ihsanolundu.

Bu sırada eskiden kalma birçok merasim, gelenekler, unvanlar kaldırıldıveyadeğiştirildi.Yeniaskereyazılanlararasındabirkısmınınonbeşyaşındanküçükolduğugörüldü.Bunlarınaskereyazılmasıkanunaaykırıisedemeyusolmamaları için velilerinin rızasıyla acemi oğlanları kışlası onlara tahsisedildi.

Edirne’de ağa vekiline, kapıcıbaşılık verildi. Sözü geçen birkaç kişiyesilahşorluk unvanı verildi. Şehirdeki bütün yeniçeri nişanları kaldırıldı.Ağakapısı, Dar-ı Şeriat oldu. Edirne’de karşı geleceği tahmin edilen beşsabıkalıyeniçeridenbaşkakimseninburnubilekanamadanbumühimmeselekapanmışoldu.BuolanbiteniBâb-ıÂli’yearzedenEsatPaşadabuvak’a-iHayriye’ye“gaza-yıekber”tabirinikullanarakşöylebirtarihdüşürmüştür:

Tiğ-ısertizşeriatlaşehnişah-ıcihan

Başlarınkestihepehl-ifitneninsertaser

Şüphekalmadışimdengerüoldaver-idin

Olduherkârdateyid-ihüdayamazhar

Padişahım,dedimuhliskulunaHatıf-ıgayb

Tamtarihianınoldugaza-yıekber

Padişahbâb-ıseraskeriyegelerekyeniaskerintaliminiseyretti.SadrazamaHüseyinve İzzetPaşalarabirermurassahançer, askernazırıSaipEfendi’yebirmurassakutuvermişsubaylaraveaskerlerebolparadağıtmıştı.SonradanNusretiye Camii selamlığında Topçubaşı Numan Ağa’ya da murassa birhançerhediyeetti.

Bu sırada esnaf da zincirleme kefalete bağlandı. Esnaf birbirine vekethüdaları tümüne kefil oldu. Asâkir-i Mansure-i Muhammediye artıkçoğaldığından nöbet yerlerinde beklemekte olan ahalinin artık yatsınamazlarını mahalle camilerinde kıldıktan sonra evlerine çekilip istirahatetmeleritembihedildi.

Taşralarda vezir dairelerinde eli gümüş değnekli kavas kullanılırdı. Bâb-ıÂli’de ve serasker maiyetinde de kavas kullanmaya karar verildi. MuhzırağalığıunvanıTomrukağasıunvanınaçevrildi.

Vaka-iHayriye’deocakbezirgânıolanYahudisoruşturmaiçindarphaneyegetirilmişti.BuadamınakrabasıolanBahoraçiisimliYahudiocaklılarlatemaskurup mukataalardan ve iltizamlardan çok para kazanmıştı. Şimdi debezirgânıkurtarmak içinkefaletvermek istiyordu.Derken ikisibirden idamedilerekmallarınaelkondu.

Eskiden beri bayrama dört gün kala sadrazam ve vezirler şeyhülislâmkonağına giderler, ertesi günü Şeyhülislâm Efendi ve vezirler Bâb-ı Âli’yegiderlerdi. Daha ertesi günü öteki devlet büyükleri şeyhülislâm konağınavarırlardı. Arifeden bir gün önce müderrisler, kapıcıbaşılar, rikâp ve şikârağaları, sultan kethüdaları, kalem kâtipleri tebrikte bulunurlardı. Bu defa

erkân hep sarayda bulunduklarından, bu kurban bayramında bumerasimlerterkedildi.

Babüssaadeönündetaht-ıhümayundakurulanyerdesancak-ışerifdikilmişolduğundan, kurban bayramı günü seher vaktiKubbealtı’na taht-ı hümayunkuruldu.

Şeyhülislâm ve ulema yerlerinde sabah namazını kıldılar, sonra eskidivanhanedebeklemeyebaşladılar.SadrazamveHüseyinveİzzetPaşalarortakapınınsağvesolundakipeykelerdesabahnamazınıkıldılar.Bayramlaşmayaiştirak edecek diğer zevat matbah-ı âmire tarafında olan peykelerde yeraldılar. Padişah Bâbüssaade’den çıkıp sancağı öptükten sonra Kubbealtı’nageliptaht-ıhümayunaoturdu.Bayramlaşmatöreniyapıldıktansonra,Asâkir-iMansurearkasınaalmaksuretiyletertipolunanmuhteşemalaylaSultanahmetCamii’ne gidilerek bayram namazı kılındı. Yine alayla saray-ı hümayunadönüldü. Padişah sünnet odasında oturdu. Şeyhülislâm mazulleri buradatebriktebulundular.Bayramlarınbirincigünüyalıköşkündeicrasımutatolanbiniştörenikaldırıldı.

Birkaç gün önce şeyhlere padişahın esvaplarından birer kat elbise vekazaskerlere birer bohça verilmişti. Bu defa hepsine âtiyeler verildi.Vak’anüvis efendiye 10.000 kuruş âtiyeye verildi, rütbesi sahn-ı semandanhareket altmışlısına yükseltildi. Sadrazam ve vezirlere murassa bıçaklar,elmaslıveminelialtınkutularverildi.Yeniçerilereaitnekadartörenlervarsakaldırıldı.Kahvehanelerindeyıkılmasınabaşlandı.

Vakanüvis Esat Efendi der ki: “Ayak takımının toplandıkları yerlerdebaşıboş bir takım adamlar bütün gün devlet erkânını çekiştirmekle meşgulolurlardı. Bunların toplandıkları yer kahvehanelerdi. Kahveler SultanSüleymanzamanındaArapserserilerindenbirherifinTahtakale’debirodadakahvesatmaküzerehalkıbaşına topladığıyerlebaşlamıştı.Buralarınyalanve dedikodu yeri olduğu anlaşılınca o zamanın padişahı bunu duyuncadükkânıadamınbaşınayıktırmıştı.

Fakat sonra müsamahalar devrinde kahvehaneler yine çoğalmış fitnezuhurunda yine yıkılmış, fakat sonradan öylesine çoğalmıştı ki; halkıntoplandığı iskeleler,mesireler ve hele Yenikapı dışında şehvet uyandıran vemeddah ve hanendeleriyle bir meyhane hâline alan ve gedikleri 25.000kuruşaalınıpsatılankarlıiratyerleriolmuşlardı.”

Bunlarınyıkılmasıgerektiğindenmahkemelerdenkâtipler tayinedilmişvebütünkahveler,tekertekertespitedilmişvebüyükbirkısmıyıkılarakyerinedükkânlaryapılmıştı.Lakinustave tulumbacıkahvehaneleribeşeronargün

kapandıktan sonra mahallenin “ehl-i ırzdır” diyerek kefil olması üzerineyeniden açılmıştır.Bu yüzdenmemurlar rüşvete alışmıştır.Bazen da tahkikedilmeksizinmasumlarcezalandırılmışvebirçokinsantelefolmuştur.

Askerî masraflara karşılık olmak üzere bazı yeni gelir kaynakları tertipedildi.Gerçiyenivergilerhiçbirzamanhalkahoşgörünmezisedeyeniçerilerzamanındahalktansızdırılanparalarakarşıbuyenivergilerhafifkalırdı.

Zira yeniçeriler, İstanbul’a gelen zahirelerin yasak yerlere taşınmamasınanezaretetmeküzereYemişİskelesi’ndeçardakdedikleriyerdeoturanellialtıadındakiçete ilezahiresahiplerine iftiraederler,parasızdırırlardı.Bazendazahireleri ecnebî gemilere yüklerlerdi. Hariçten gelen kayıklara bazen biryeniçeriortasınınnişanıvurulurvegelirindenpayalınırdı.

Kahveçekilenyerlerde,kahveyeüçtebirnohutvebenzerişeylerkatılırvekâraralarındapaylaşılırdı.Kollarındayeniçerinişanıtaşıyanhamallardaayrıücretisterlerdivedahabunlargibinicekötülüklericraetmektenerlerdi.

AsiYeniçerilerinveyaİthamEdilenlerinAkıbetleriIII.Selimvak’asındaveAlemdarolayındavebu sonvak’adaasiler safındaolanların idam edilmelerine çok itina olunarak bu kabilden haşeratyakalandıkça saray meydanında, Serasker Kapısı önünde veya Üsküdar’daÇeşme başında, bazen da bostancıbaşı hapishanesinde idam edildi. Şurayaburayasürülmüşolanlarınbazılarıdayerlerindeidamedildi.Busuretleidamolunanlarınsayısı6.000’ibuldu.

Yeniçeri Ocağı ortadan kaldırıldığı gibi bunların mensup olduklarıBektaşîlik tarikatı da yasak edildi. Esat Efendi’nin yazdığına göre SultanOrhan zamanında yeniçeri yazılmasına başlandığında yeni subaylardanbazıları, Hacı Bektaş-ı Velî Hazretlerine gönderilmiş yeni asker hakkındaduası istenmişti. Hacı Bektaş-ı Velî bu zabitleri iyi karşılamış, kendicübbesindenonlarabirerabaparçasıvermiş,onlardabuparçalarıtılsımgibibaşlarına takmışlardı. Yeniçerilerin başlarındaki keçelerin bundan kalmışolduğusöylenir.

OnuniçinyeniçerilerBektaş-ıVelî’yeintisapolmuşveonunduasınıalmışiddiasındabulunurlardıveBektaşîtarikatıerkânınıtaklitettiklerindenonlara“Bektaşî” denildi. Katip Çelebi’nin“Cihannüma” tarihinde yazıldığı üzereSultanOrhanzamanındahaktan“yaya”adıylaaskeryazılmıştı.

HüdavendigârzamanındaHayrettinPaşa’nınteklifiyleganimetmallarındanalınan beşte birler sırasında beş esirden biri veya her esirden 25’er akçe

alınırdı.BusuretlealınanesirlerTürklerinyanınaverilir,Türkçeöğretilirveterbiyeedilirdi.BöyleceesirlerMüslümanlarlakaynaşıpTürkçeöğrenirlerveMüslümanolurlardı.

Sonrabunlardevletkapısınagetiriliryayaaskerigibiakbörkgiydirilirveyeniçeri adı verilirdi. Böylece yeniçeri ismi Hüdavendigâr zamanındadoğmuştur.HacıBektaşîVeli iseGaziOrhan zamanının şeyhlerinden SeyitMehmetEfendinamındabirzatolupdaimaistiğrakhâlindebulunurmuş.Nicedarbederler,kâfirleronamensupgibigörünürlerdi.BunlarOsmanlıaskeriyleaynı şeyhe mensup olmak iddiasıyla, habis ruhlar gibi yeniçerilerin içinegirmişlerdi. Bektaşî babalarından biri daima Hacı Bektaş-ı Velî’nin vekilinamıile94kışlasındaotururdu.

HacıBektaştürbesindebirşeyhölünce,halefiİstanbul’agelir,ocaklılaronumerasimleAğakapısı’nagötürürlerdi.Buradaşeyheyeniçeriağasıtaçtakılır,sonraŞeyheBâb-ıÂli’deferacegiydirirlerdi.

Bunlarınarasınasızanbazıdinsiz,derbedermelûnlarınarasırayeniçerileriifsat ettikleri muhakkaktır. Üss-i Zafer’de bildirildiğine göre Bektaşîler,ashabınçoğunahattaHazret-iEbubekir’ealenenküfrecesaretederlerdi.

Rafizliğemeyyalidiler.SultanSüleymandevrindeHacıBektaşTekkesi’ndeposttaoturanKalenderadlıderbeder,“HacıBektaş’ınevladıyım”diyeortayaçıkmış ve başına 30.000 kişi toplamıştı. Bu fitnenin defi lazım geldiğindeSerdar-ıEkremİbrahimPaşabirorduylaüstünevarmış;birkaçyerdebüyükvuruşmalarolmuş,neticedebuderbederidamedilmişti.

Fakatbuaradahaylisünnîdeöldürülmüştü.EsatEfendiderki:BuBektaşîkavmiarasına,birtakımbâtılinançlıadamlarsızmışolup,fesadameyilliolanavamı fıskı fücura teşvik etmişler ve yeniçerilere nüfuz ederekmayalarındaolanfesadıonlaradaaşılamışlardır.Onuniçinbutarikatınkaldırılmasışeranve aklen lazım idi. Türk devletinin sadıkları öteden beri kaldırmayıdüşünürlerdi.Bununicrasızamanı,Allahıninayetiylegelmişti.

Zilhicce’ninikincigünüsarayıhümayundakicamidesadrazam,eskiveyenişeyhülislâmlar,Kazaskerler,NakışbendiŞeyhiYahyaEfendi,MevleviŞeyhiKudretullah Dede, Beşiktaş ve Kasımpaşa Şeyhleri, Havleti Şeyhi AhmetEfendi, Merkez Efendi Şeyhi Ahmet Efendi ve şurâ ricali toplandı. Zât-ışahanekafesarkasındanmüzakereleridinliyordu.

EnbaştaŞeyhülislâmEfendisözaldı:

“HacıBektaş-iVeli,ötekibüyükpirlergibiehlullaholup,kendisinekatiyendiyeceğimizyoktur.LakinOsmanlı topraklarındabuyüce tarikatlara intisap

edenler, kadimusul veerkânüzeregidipher şeydenöncemukaddes şeriatauymalıdır.Hatta şeriatımızdamekruholan şey, tarikattaharamsayılır.Bazıcaniler ise Bektaşîlik namıyla nefislerine uyarak farzları edâ edeceklerine,haramları helâl kılmaya ve âdetlerle alay etmeye kalkıştıklarından kâfirolduklarıgenelolarakbilinir.Sizlerkiyücetarikatlarşeyhisiniz;buhusustakiduyduklarınız, bildikleriniz ve reyiniz nasıldır, bu gibiler hakkında nedersiniz?”

Bazıları “O tayfayla ülfetimiz olmadığından hâllerini bilmeyiz” dediler.“Bazıları da böyle kötülüklerin vuku bulduğunu herkes söylemektedir.”diyerekBektaşîlerinkötülükleriniikrarettiler.

Bazı ulema, bunların tümü hakkında kutsal şeriata aykırı hareket ettikleriduyulmuş olmakla beraber “Her birisinin şahsen şeriata aykırı, fiilleri vesözlerisabitolmadığıtakdirdeşeriathükmünedir?”diyesoruldu.

Bazıulema,BektaşîreislerindenKancıBaba,İstanbulAğasızâdeAhmetveAgâh Efendi’nin mühürdarı Salih’in namaz ve orucu terk ettikten başka,Ebubekir’le Ömer’e sövdükleri için “Katl edilmeleri lazım gelir.” dediler.YasincizâdeEfendi:“Bugibilerinsiyasetencezalandırılmalarıcaizdir.”dedi.Neticede,Üsküdar,EyüpveHisartaraflarındabulunanBektaşîtekkelerinin

altmış sene önce mevcut olanları kadim sayılarak içlerine sünnet ehlindentürbedar konması, bu kıdeme sahip olmayanların yıkılmasına karar verildi.Rumelihisarı, Şehitlik, Öküz Limanı, Karaağaç, Yedikule, Sütlüce, Eyüp,Üsküdar, Merdivenköyü, Çamlıca’daki sonradan kurulan Bektaşî tekkeleriyıkıldı. İçinde bulunanlar darphane hapishanesine kondu. Şeyhülislâm dinîinançlarının nasıl olduğunu sordu. Kimi Rafızî olup dinden çıkmadıklarını,kimisünnîolduklarınısöyledi.Cahilolanlariseinançlaalâkalısorularacevapverecekbilgidenyoksunidi.

Yıkılan tekkelerde bulunan baba ve mürit gibi kimselerin imanlarınıtazelemek üzere Hadim, Birgi, Kayseri gibi uleması çok olan şehirleresürülmesine karar verildi. Bu karar üzerine, Kancı ve Salih Babalar idamedildi.AnadoluveRumeli’ndekiBektaşîtekkelerininyıkılmasıiçinmemurlargönderildi.

BuolayüzerineİzzetMollaşutarihidüşürmüştür:

Ağalareyledicehimesefer

ÇaldıBektaşîlerdegöçborusun

BahirEfendi der ki:“Önceleri dinî vecibeleri terk edenler vehak yoldan

ayrılanlarçoktu.Şimdiisedinsizlikçıktı.Allahkorusun.”

OgünlerdeAnadoluPâyelisiAbdülkadirBeyMekke-iMükerremePâyelisiŞânîzâde Ataullah Efendi, Defterdar İsmail Ferruh Efendi de Bektaşîlikleittiham olunarak birer tarafa sürüldüler. Yalnız Ferruh Efendi o zamanMevâkib isimli eseri tefsirleuğraştığındankitabını tamamlaması için sürgünyeriKadıköy’eçevrildi.

HakikattebuadamlarınBektaşîliklehiçilgileriyoktu.Hattasaraydayapılantoplantıda Abdülkadir Bey, Bektaşîler aleyhinde o derece atıp tutmuştu kievliyanın kerametini bile inkâr etmişti. Bu meyanda Karaca Ahmed’inkerametlerini de inkâr ettiğinde Kazasker Ruhi Bey ona: “Abdülkadir Beyneylersin?Ehlullahasözsöylenirmi?”diyeöfkeyleçıkışmıştı.

BuAbdülkadirBeybilgilibiradamolmamaklaberaber,RahmiBeykadardacahildeğildi.Fakatmezhebimeşrebindengenişvelaubalibiradamdı;herhâldeBektaşîliktenuzaktı.FerruhEfendi ileŞânîzâdeEfendi,birliktedüşerkalkarlardı. O zaman Beşiktaş’ta bir ilim cemiyeti mevcuttu ki bilgiheveslilerindenkimgelseonadersverirlerdi.

Bu derslerden fen ile alâkalı dersleri Şânîzâde, edebiyatla ilgili olanlarıFerruh Efendi verirdi, bu dersler Ferruh Efendi’nin Ortaköy’deki yalısındaverilirdi.

Bizim Farisî hocamız Fehim Efendi vemeşhur şair Saffet Efendi buradaders görenlerdendir.Bu toplantılara zamanın fikir ve sanat adamları gelirdi.Haftadabirdefatoplantıyapılır,edebîkonuşmalarveşiiryarışmalarıolurdu.Bir toplantıda (Mısra-ı berceste: müstesna güzellikte bir mısra) yarışmasıyapılmış, neticede şu mısra beğenilmişti: “Bugün şadım ki yar ağlarbenimçün”. Bu toplantılarda okunan şiirler Nevâdirü’l-Âsâr isimli kitaptatoplanmıştır.

FerruhEfendi,Londra’daelçiliketmişecnebîlernazarındaçokmakbulvemüstesnabiradamdı.BöylegüzidebiradamıBektaşîliklesuçlamaknekadarinsafsızlıktır.Şânîzâde isematematikve tabiat ilimlerindemahirve tıptaeşibulunmaz ve övünülecek bir adam olup Bektaşîlikten çok uzaktı. LakinHekimbaşı Behçet Efendi onu kıskanırdı. Arada laf taşıyanlar da bu ikiadamınarasınıaçarlardı.

Güya Şânizâde dermiş ki: “Behçet Efendi hekimbaşı ise ben debaşhekimim.”BehçetEfendi,Bonapart’ınMısır’ıalmasıhakkındaCesettin’in

yazdığı tarihiArapçadanTürkçeye tercüme ettiğinden, kendisinde tarihçilikalakasıvardı.

BehçetEfendiHekimbaşıveŞânîzâdevak’anüvisolduklarındaİzzetMollabu garip hâle bakarak şöyle demişti: “Erkân-ı devletin hâline bak, birtarihçiyihekimbaşıvebirbaşhekimivak’anüvisettiler.”FakatbusözügüyaŞânîzâdesöylemişdiyeBehçetEfendi’ninkulağınagötürdüler.BununüzerineBehçet Efendi, Şânîzâde’nin tamamen aleyhine dönmüş ve onuvak’anüvisliktenazlettirmişti.

İzzet Molla buna sebep olduğuna üzülerek: “Bu sözü ben söyledim.”demişse de fayda etmemiş ve Behçet Efendi, Şânîzâde’nin azliyleyetinmeyerek sürülmesini iltizam etmiştir. Benim o zamana yetişmişadamlardanduyduğumagöreBehçetEfendiBeşiktaştoplantılarınaBektaşîlikrengivererekŞânîzâdeyleKadriveFerruhBeylerisürdürmüştür.

Bugünlerde Asâkir-iMansure-iMuhammediye için aşağıdaki kanunnameyayımlanmıştır.

Asâkir-iMansureKanunnamesi“Ahvalimeçhul,dönmeveyamayasıbozukolmamakşartıylaonbeşyaşındankırkyaşınakadarolankişilerden;dinç,uzuvlarımütenasip,kışyazhareketekabiliyetliolanlarındanonbeşerkuruşaylıklaaskeryazılacaktır.

İlk olarak İstanbul’da 12.000 kişilik bir ordu kurulacak, bu ordu sekiztaburaayrılacak,hertabur1.526neferdenterekküpedecektir.Her100neferbirsınıfteşkiledecek,hersınıfta60kuruşaylıklıbirertopustasıve30kuruşaylıklı usta yardımcısı, on beşer kuruş aylıklı sekiz topçu, dört arabacı, ikicephanecibulunacak,180kuruşaylıklıbireryüzbaşı,120kuruşaylıklıikişermülazım,60kuruşaylıklıbirerzurnacıbaşı,birerhekimvecerrahbulunacak,hertertipsağvesololmaküzereikiyeayrılıpdörderyüzkuruşmaaşlıbirersağvesolağasıbulunacaktır.

HersafiçinbirermektepyapılacakvegündebirernöbetKur’ânveilmihâlokutulacak. Cemaatle namaz kılınmasına ve din konularının öğrenilmesinebütünzabitlerözenverecektir.

Sekiz taburunbinbaşılarınaâmirolmaküzerekapıcıbaşılık rütbesindebirbinbaşı tayin olunacaktır. SekizBinbaşıdan ikisi bâb-ı seraskerideki kışladaoturacak, İstanbul’daki kulluklara birer yüzbaşı gönderilecektir. Bunlarmahallevesokaklarınmuhafazasınaihtimamedeceklerdir.

Diğer altı Binbaşı askerleriyle beraber Davutpaşa ve Üsküdar’da

yapılmasınabaşlanmışolankışlalarayerleşecektir.”

BirtaraftandaSultanMahmut,Enderunağalarındanpiyadevesüvariaskeritertip etmiş, onların talimiyle bizzat meşgul oluyordu. Kapıkulu denilendevletaskerininpiyadekısmıyeniçeriidi.Süvarisiisesipahi,silahtar,sağvesolulûfeciler,sağvesolaskeriydi.BunlarharplerdeSancak-ıŞerifhizmetinememuridiler.Sipahiocağı,öndegider,metriskazarvemevkib-ihümayunungeçeceğitepelerihazırlardı.

Silahtarlar, yolları düzeltir, köprüleri onarır, yol güvenliğini sağlardı.Ulûfecilermevkib-ihümayununsağındavesolundagiderlerdi.Gurebasınıfıise Arap ve Acemlerden ayrılmış, sancağa sığınmış iyi at binenlerdenolanlardı.Bunlarınvazifesiorduyaoduntaşımaktı.Geçmişdevirlerdebunlardevleteçokhizmetetmişlerdir.Sonralarınizamlarıbozulmuşveiçlerinefesatgirmişti.

Padişahakarşı ilk isyan edenler bunlardır.Devlet içinde itibarları sarsıldı.Yeniçerilerlebirlikolupisyanlardangerikalmazlardı.BiraralıkIV.Murad’ınkeskinkılıcıylaiyiceterbiyeolunmuşlarkensonrayineisyanettiler.

Nihayet KöprülüMehmet Paşa’nın isabetli tedbirde, çoğu öldürülmüştür.Fakatulûfelerişunabunaarpalıkverdiklerindendevlethazinesineağırbiryükidiler. Onun için Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra bunlarıbırakmaktabirmânayoktu.

İstanbul’dabulunupdaulûfealanlar,sadrazamtarafındanaffedildiler.Kâtipağalarıvesüvarimukbeleciliğiilgaedildi;bunlarınAnadoluveRumeli’ndekikarargâhlarıdakaldırıldı.NihayetCebeciOcağıdakaldırıldı.Ancakyeniçeriihtilalinekarışmayanlarasehimlerverildi.

Asâkir-i Mansure sağ ve sol olmak üzere iki kısma ayrılıp bunlara birerbölükbaşı tayin edildi. Bölükbaşılar emrine yüzbaşılar ve onar kişiye bironbaşı tayin edildi. Cebeci kâtipliği kaldırılarak devlet erkânından birisicebehanenazırıtayinolundu.

Çadırlarınanbarıolanmehterhanedetanzimemuhtaçtı.Neferlerindensakatolanlarınaemeklimaaşıbağlandıvemehterhaneyedevletricalindenbirçadırnazırı tayin edildi. Bundan sonra devletin diğer dairelerinin de yenidentanziminebaşlandı.

Yeniçerilerdenbirkısmı,Asâkir-iMansure’yeyazılıpbusuretleyeniaskerarasına müfsitler karıştı. Bunların hariçten hamal ve ırgat makuleleriyleyeniçeriliği yeniden kurma lakırdıları ettiği anlaşıldı. Aralarında şifreylekonuşanbuadamlardansekiziharpdivanıusulüilekurşunadizildi.Dokuzu

dapazaryerlerindeidamedildi.Busıradazuhuredenbiryeniçerikargaşalığıbastırılarakelebaşlarıidamedildi.

Yeniçeri hâdisesi beklenmedik bir zamanda patlak verdiğinden, Avrupadevletleri şaşkınlığa düşmüşlerdi, bazı devletler, Devlet-iAliye’nin yenidenkuvvet bulacağını ümit ederlerken, bazıları damillî geleneği olan ocaklarınmahvedilmesiyledevletinbütünbütünzaafadüşeceğizannınadüşmüşlerdi.

Aslına bakılırsa talimli asker sayısının artması sayesinde devletin kuvvetbulacağıaşikâridiysedebuaskerinçoğalmasınakadarbirsüregerekiyordu.Buzamanzarfındadevletkuvvetsizolacaktı.

Osmanlı devlet büyükleri, tecrübesizliklerinden dolayı yeniçerilere galebeettiklerine göre her devleti yenebileceklerinin vehmine düşmüşlerdi. Ruslarise Devlet-i Aliye’nin kuvvetlenmesine vakit bırakmadan bu zayıfdurumundanyaralanmakiçinharpaçmayabahanearıyorlardı.

AkkirmanGörüşmelerininBaşlamasıBükreş’teRuslarlayapılanantlaşmagereği,Anadolusınırlarıharptenevvelkihâline getirilmesi kabul edilmiş idi. Ruslar, sözlerini tutmayıp Sohun, Faş,AnakarakaleleriniteslimdenvazgeçmişlerveBükreşAntlaşması’nınaceleyegetirildiğiniilerisürerekyenidengörüşmeistemişlerdir.

İstanbul’daki Rus elçisi Starganof ile konuşmalar başlamıştı. Fakat aradaRumisyanızuhurettiğindenkonuşmalarkesilmişti.Stragonofbundanşikâyetetmekteydi. Starganof, Rum isyanında Rusya’nın hiçbir desteği olmadığınısöyleyerek kendi ülkesini temize çıkarmaya çalışıyordu. Bir yandan da“Rumlara zulmediliyor.” diye şikâyete başlamıştı. Nihayet 1821 yılındadevletimizlesiyasîmünasebetlerikesipmemleketinegitmişti.

Sadrazam bu konuda Rus başvekiline müracaat ettiyse de Osmanlılarınisteğine uygun bir cevap alınmamıştır. Bununla beraber, 1822 yılında,Rusların arzusuna uygun olarak Eflak ve Boğdan’a yerli boyarlardanvoyvodalartayinedilerekkadimimtiyazlaripkaolundu.

İki devlet arasında çekişme konularından birisi Sırbistan meselesi idi.Bükreş Antlaşması’na göre, Sırplara verilerek imtiyazları müzakere etmeküzere,Sırpilerigelenlerindenbeşaltıkişiİstanbul’agönderilmişti.BuesnadaRumisyanızuhurettiğindenbuadamlarrehinolaraktutuklanmıştı.

Ruslarbunudaşikâyetkonusuyapmışlardı.İkidevletinarasıpekgerginkenDevlet-iAliye’yehürmetkârolanimparatorAleksandr’ın1825’deölmesiyleyerine geçen kardeşi Nikola, Devlet-i Aliye’ye baskı yapmak yolunu tuttu.

Ruslartalepleriniyenilediler.Devlet-iAliyebusıradaaskerîıslahatlameşgulolduğundanRuslarlabirgaileçıkarmayıistemiyordu.OnuniçinRustekliflerikabul olunarak Bükreş Antlaşması’nın esasından ayrılmamak şartıylagörüşmeleryapmaküzeredelegelertayinedildi.

Delegelerimiz Akkerman’a giderek konuşmaya başladılar. BukonuşmalardaikincitercümanolarakbulunanNamıkEfendi,asrımızınbüyükmüşirlerindenNamıkPaşa’dır.

NamıkPaşaNamık Efendi 1804 yılında doğmuştur. 1817 senesinde Divan-ı Hümayunkalemine devama başlamış ve kısa zamanda Fransızca öğrendiğindenAkkermankonuşmalarınamemuredilmiştir.

Oradan döndüğünde askerî talimler hakkında Fransızca eserleri Türkçeyetercüme etmek üzereHüsrev Paşa’nın talebiyleDaire-iAskeriye’yememuredildi. 1828’de alay emini yapıldı. Daha sonra Halil Paşa elçiliklePetersburg’a giderken Rus Devleti’nin askerî nizamlarını öğrenmek üzereateşemiliterlikle görevlendi. 1830’da hassa ordusu üçüncü alaykumandanlığınagetirildi.

Buvazifedeaskerlerinekunduracılıkve terziliköğretti.Birdecerrahhaneaçtı. Alayın sandığında 1.500 kese akçe biriktirerek Beykoz tabakhanesinigenişletti. 1833 yılında Mısır meselesi dolaysıyla elçilik vazifesi ileİngiltere’ye yollandı. Mısırlıların Kütahya’ya kadar ilerlemesi ve Ruslarınyardım için İstanbul’a asker göndermesi üzerine Namık Paşa Londra’danPetersburg’anakledildi.

1835’de donanma hizmetine getirilerek tümgeneral rütbesiyle kaptan-ıderya kaymakamlığına tayin oldu. 1837’de Kaptan-ı derya Tahir Paşa’ylaberaber Trablus’a gitti. Avdetinde, Asâkir-i Mansure tümgeneralliğinegetirildi. 1839’te karantinameclisine daha sonra Edirne’de kurulanÜçüncüOrdu’yakurmaybaşkanıoldu.OyılkendisinemüşirlikvevezirlikverilerekBeşinci Ordu Kumandanlığı’na gönderildi. 1850 senesinde Hicaz Ordusumüşirliğine, 1854’te Tophane müşirliğine daha sonra, Ticaret Nazırlığı’nagetirildi.

O sıradaKırım vak’ası çıkması üzerine borç para bulup anlaşma yapmaküzere özel görevle Paris’e ve Londra’ya gönderilmiştir. Daha sonra birçokvaliliklerde, seraskerliklerde, bulunmuştur. Bahriye Nazırlığı’nda, âyânazalığında,Tophanemüşirliğindehizmetgörmüştür.

Namusluluğu ve dürüstlüğü herkes tarafından bilinen ve onaylanan

kimselerdenolupelisıkıolduğuiçinbolaylıklarınınçoğunubiriktirmişveenzenginadamlardanbirisiolmuştu.

Bilgilivekültürlübiradamsadakanaatindeısrarlıvemüstebitti.Kimsenindediğini dinlemezdi. İstanbul’da alafranga hayata ilk meyledenlerdendir.Frenkçetavırlarıvekıyafetiyletaassuperbabınıntenkitlerinemaruzkalmıştı.Alafrangagiyenler çoğaldığı zaman iseonlarakarşıdarpantolonyerinebolpantolon giyip dine bağlanmış, Halvetî tarikatına intisap etmiş, kendiifadesinegöre82yaşındabeşvakitnamazını,zindevücuduilekaçırmazmış.

DSonuç

evlet-iAliyeRusya’ylaharpederken,Avrupa’yıaltüstedenNapolyon,Rusyaüzerineyürümeyehazırlanıyor,Devlet-iAliye’yiharbedevama

teşvik ediyordu.Devlet-iAliye buna kapılmayarakBükreş’teRuslarla barışyapmasındandolayı,RusİmparatoruAleksandrOsmanlıDevleti’neminnettarvemüteşekkirdi.

Napolyon’un mağlûp olmasından sonra, Napolyon yanlısı davranmayanülkeleri, öteki Avrupa devletleri de takdir etmişlerdi. Elbette devletin butedbiri isabetli idi. Lakin Napolyon Elbe adasına sürülerek kurulan ViyanaKongresi’neherdevletdelegegöndermişkenDevlet-iAliye’ninkatılmamasıbüyükhataydı.ÇünkübukongredeRusya’yakarşıDevlet-iAliye’yi tutacakdevletlervardı.AcababututumdevletinAvrupaahvalinevukufsuzluğundanmıilerigelmişti?

BukongreyedelegegöndermehususuAvusturyalılartarafındanözelolaraktalep edilmişti. Bu davete icabet edemeyişimizin Viyana Kongresi’nekatılmayışımızın sebebini izah etmek, tarihimizin önemli görevlerindenbirisidir.

Ayrıca,RumisyanındaRuslarıntakındığıçelişkilitutumdandolayıDevlet-iAliye,bufesadınRuslartarafındanyapıldığınainandırılmıştı.RusİmparatoruAleksandrisebusuçureddetmiştir.Bumeseleninaçıklığakavuşmasıveizahıda tarihimizin önemli meselelerindendir. Kitabımızı, bu iki meseleninçözümüneveYunanistan’ıngeleceğinedairbazıizahatvererekbitireceğiz.

ViyanaKongresineKatılmayışımızınSebepleriÖnceleriDevlet-iAliye,Avrupa işlerine ilgisizdururkenNapolyondevrindeyalnız başına düşmana karşı koyamayacağını hissederek, bazı devletlerlemünasebetlerini sıklaştırmış ve ittifaklar yapmıştı. O devirde Avrupapolitikası kaypak idi. Harp eden devletler birden bire ittifak ediyor vemüttefikler ansızınharbe tutuşuyorlardı.Bu cihetleDevlet-iAliye’de ittifakiçinpekheveskalmamıştı.

Sultan III. Selim’in Napolyon’a olan teveccühü öteden beri Devlet-iAliye’nin dostu olan İngilizlerin husumetine sebep oldu. Bu yüzdenRuslarani olarak sınırlarımıza saldırdılar. Devlet-i Aliye büyük iç problemlerleuğraşırken, dış düşmanlara karşı o kadar büyük bir metanet ve cesaretgöstermiştikibununtarihteeşiyoktur.

Devlet-iAliye’yi türlüvaatlerlekandıranNapolyon ise sözündedurmayıp

Devlet-i Aliye’yi Rusya’ya karşı yalnız bıraktı. Devlet-i Aliye başıbozukaskeriyle Rusya’nın büyük ve muntazam ordularına karşı çıkıp bazen dabüyük zaferler elde ettiyse de Rusçuk ve Yergöğü mevzilerinde uğranılanhezimetlerdendolayıRuslarlayenikolarakbarışyapmayamecburolmuştu.

Bu sırada Napolyon, büyük bir orduyla Rusya üzerine yürümeyehazırlandığındanDevlet-i Aliye ile ittifak yapmak istiyordu. Devlet-i Aliyeise onun vefasızlığından ürküyor ve yalnız Fransa’yla değil, hiçbir devletleittifak etmeye yanaşmıyordu. Ruslar ise Anapa’dan Lazistan’a kadar olanKaradenizkıyılarınıveBesarabyaEflakveBoğdaneyaletlerinielegeçirmek,Sırbistan’dabağımsızbirhükûmetkurmakfikrindeyken,Napolyonileharbetutuşmak üzere bulunduğu cihetle yalnız Besarabya kıtasını almış veSırbistan’abazıimtiyazlarverdirmekleyetinmişti.

BükreşgörüşmelerindeimparatorAleksandrbirçokisteklerdenvazgeçmiş,hatta Kafkasya’da ele geçirdiği bazı kaleleri geri vermişti. Fakat Ruslar,Napolyon yenildikten sonra, sözlerinden dönmüşler ve Kafkasya’dakikalelerin iadesinden vazgeçmişlerdi. Aleksandr Avrupa’yı Napolyon’unşerrinden kurtarmış olarak büyük itibar kazanmış olduğundan Devlet-iAliye’nin bu kongreye katılmasını ve mülkî bütünlüğünü kongreye kabulettirmesiniiyiniyetleihtaretmiştir.

Devlet-i Aliye’nin Avrupa’da daimî elçileri olmadığından, Avrupahaberlerini Bâb-ı Âli’ye bildirmek vazifesi Eflak ve Boğdanvoyvodalarınındı.BusıradadevletinViyana’daelçisibulunmadığındanEflakvoyvodası olan Karacabey Bâb-ı Âli’ye haber iletme hususunda akçekuvvetiyle şövalyedöKineç’imuhbirolarakkullanmıştı.PrensMeternih’insırlarınıbilenşövalyedöKineç’ınsonzamanlardayayımlananmektuplarındabukonudabilgivardır.

Bumuhaberelerçokönemkazanmıştı.döKineç’inyazdığımektuplarınbirkısmı:

ŞövalyeDöKineçTarafındanKaracabey’eGönderilenMektup

Viyana,5Şubat1814

Prens Meternih bazı önemli işleri bildirmeye beni memur etti. Avrupapolitikasındabüyükdeğişmelerolmuşturvedahaolacaktır.FakatAvrupa’dabirdevletlerdengesikurulmasıbizimpolitikamızıntemelidir.

Maksat Fransa’nın tahakkümünü yıkıp yerine Rus tahakkümünü kurmakdeğildir. Meternih Bâb-ı Âli’ye Avrupa dengesinin önemli bir cüzü olarakbakmaktaolduğundanbütüntedbirleribuyöndeolacakveDevlet-iAliye’nin

menfaatlerinikendidevletininmenfaatibunarağmenDevlet-iAliyealeyhinebir harekete kalkışırlarsa Avusturya Rusya’yla bozuşmaktan daçekinilmeyecektir.

Gidişata göre şimdilik Rus Devleti, böyle bir fikirden uzaktır. BununlaberaberRusya’yaDevlet-iAliye’ninbütünlüğünüvesaadetini istediğimizvehiçbir menfaat beklemediğimiz hakkında malûmat verilecektir. Bunlarınİstanbul’a bildirilmesi ve bu durumun İstanbul’da iyi takdir edilmesinintemininiPrenssizdenbeklemektedir.

BaşkaBirMektup

Viyana,28Eylül1814

Burada cereyan edecek müzakerelerde Bâb-ı Âli’nin menfaatlerine dairsizden bir talimat almamış olduğumdan İstanbul’ca Osmanlı ülkesininteminata bağlanması hususunda bir teşebbüse girişilmeyeceği zannındayım.HâlbukiViyanaKongresi’nin asılmaksadı bütün önemlimeseleleri çözmek,umûmîhuzurusağlamaktır.

BumeyandaOsmanlıülkesinin teminihususundadır.BelkiBâb-ıÂliböylebir talep yaparsa, geleceğinden emin olmadığı manası verilmesindençekinmektedir.PrensMeternihdebufikirdedir.

BaşkaBirMektup

Viyana,6Kasım1814

Bâb-ı Âli, hakkındaki tasavvurlarımı tekrarlamayı vazife sayıyorum. Birgaranti senedi tanzimi için Bâb-ı Âli’nin resmi olmasa bile ciddî birteşebbüstebulunmasılüzumunakaniim.

Bâb-ı Âli’nin en tehlikeli düşmanı olan Rusya’nın kongrede pek önemlimenfaatler sağlayacağı muhakkaktır. Onun için Bâb-ı Âli’nin mevkii dahaziyadeendişeverecekbirdurumalacaktır.Gerçikâğıtüstündeki taahhütleriönemlisaymam,Fakatbutaahhütlerihiçesaymakdahatadır.

Viyana’da bütün hükümdarlar haklarını temin etmek için uğraşırkenDevlet-iAliyegibibüyükbirdevletin sesiniçıkarmayıpkendisiniunutturmayolunututmasışanınalayıkolmayacakbirtutumdur.

BaşkaBirMektup

Viyana,7Kasım1814

Kongreye murahhas gönderilmemek hususunda Bâb-ı Âli’yi “karara itensebepleriAvusturyakabinesianlayışlakarşılar.Devlet-iAliye’ningösterdiği

tedbirveitidalitakdirilegörür.Esasen,Bâb-ıÂlidelegesininmüdahalesinelüzum kalmadan kongrede Devlet-i Aliye menfaatlerinin korunacağışüphesizdir. Devlet-i Aliye’nin menfaatleri Avusturya’nın menfaatleridir.Avusturya, Devlet-i Aliye’ye yalnız sadık bir müttefik nazariyle bakmayıpkendi selametini onun bekasında görmektedir. Onun için bir resmî davetehacet bırakmaksızın Bâb-ı Âli’yi memnun edecek neticeler almak üzereteşebbüstekusurolunmayacaktır.

Bunda muvaffak olamazsa Avusturya’nın samimiyetsizliğine veya birOsmanlımurahhasınıngönderilmemesineverilmemelidir.Osmanlıülkelerininbütünlüğühakkındamuahedeyebirmaddekoydurtmak içinMeternihgayretsarfedecektir.

BaşkaBirMektup

Viyana,25Şubat1815

Viyana’yla Londra kabineleri arasında verilen karara göre kongredehazırlanacak antlaşmaya Osmanlı ülkesinin tamamiyetine ait bir maddekonması hakkında İngiliz delegesi Lord Kasternak’ın Rus imparatorunasorduğusualecevabenimparatorbundanvazgeçilemeyeceğinibildirmiştir.

Şu kadarı var ki bunlar dö Kineç’in Karacabey’e yazdıklarıdır.Karacabey’in yazdığı evrakı ele geçirilememiştir. Çünkü Karacabey veyanında kâtip olarak kullandığı Aleksandr Mavro Kordato kaçmışlardı. BusonuncusuYunanihtilalcilerininbaşınageçmişti.

RuslarınAvrupatarafınasaldırmayarakOsmanlıülkesindenpekçokyerleriele geçirme arzusu devletler dengesini bozacağı için bilhassa Avusturyabundan çekiniyordu. Bu sebeple Prens Meternih, Osmanlı topraklarınınbütünlüğünü, ortak kefalet altına aldırmak istiyordu.Bâb-ıÂli ise bu ihtarıgereğigibibenimsemeyerekdelegegöndermektençekinmişti.

Devlet-i Aliye, Avrupa politikasının oynaklığını, hükümdarlarınvefasızlığını görmüş olduğundan ittifaklardan kaçınıyor, tarafsızlığayöneliyordu.BirdeDevlet-iAliye’ninkongredebirmüşterekkefaletistemesigeleceğinden emin olmadığı hissini doğuracaktı. Kongrede Devlet-i Aliyetaleplerini kabul ettiremezse birkısım toprakları üzerinde talep hakkıdüşecekti.Devlet-iAliyelehindebirteminateldeetmekhususunuMeternih,İngiliz delegesi Lord Kasternak’a havale etti. Lord, bu teşebbüsünden eldeedeceği faydalardan kendi devletini paylandırmak arzusunda olduğundanOsmanlı ülkesinin bütünlüğü hakkında Aleksandr’dan aldığı vaadi kendimütalâasıylabirlikteBâb-ıÂli’yebildirdi.

Neticede Bükreş Antlaşması’nın icrasından doğan ihtilaflar halledildi.Şöyle ki: Ruslar, Kafkas kalelerini geri vermekten vazgeçmekle beraber,Sırbistan,EflakveBoğdanhakkındataleplerindeilerigitmiyorlardı.Zannımagöre Devlet-i Aliye’nin kongreye katılmamasının bir sebebi de Sırbistanimtiyazlarının genişletilmesi korkusu idi.ÇünküSırplar,müstakil bir devletkurmakistiyorlardı.

BazıAvrupadevletleri,Sırbistan’ınRusya,AvusturyaveDevlet-iAliye’ninortak himayesi altında müstakil olmasını istiyorlar ve böylece Rumeli ileRusyaarasınabirsetçekmeyidüşünüyorlardı.

Devletlerarası ittifaklar ortak çıkarlar üzerine kurulur.Hiçbir devlet kendiçıkarı olmaksızın başka devletle ittifak yapmaz.Dünya kurulduğundan beribuböyledir.İttifaklardanherikiülkedeistifadeeder.Amabirdevleteküsüpgücenip kırılarak bütün devletlere karşı çekingen durmak diplomasikurallarınauymaz.Tarafsızkalmakbazeniyiisedebazenmüttefiksizkalmakaksisonuçlaradasebepolur.

Osmanlı Devleti delege gönderip Viyana Kongresi’nden istifadeedememişse de Avrupa’da kurulan devletlerarası dengenin sağladığıgüvenliktentabiîolarakyaralanmıştı.

OsıradaReisülküttapolanPertevEfendi (meşhurPertevPaşa) taassupveriya erbabının müracaat makamı olduğundan devlet işlerine kâh kendihülyasıyla ve kâh şeyhlerin rüyasıyla hallederdi. Reis efendinin bu şeyhçetutumu ecnebî elçilerde hayretle karşılanıyordu. İşte bu duruma YunanmeselesideekleninceEdirneAntlaşması’nayolaçanRusharbiçıkmıştır.

YunanİsyanıMeselesi

Aleksandr İpsilanti Rusya’da hazırladığı askerle meydana geçip isyanettiğinde Rus Devleti onun hareketini resmen kınamış ve bastırılması içinDevlet-i Aliye’ye zorluk çıkarmamıştır. Fakat çok geçmeden Rus elçisiStragonof ağız değiştirerek Rumları korumaya başlamıştı. Rusya’ya kaçanYunaneşkıyasıoradayardımveikramgörüyorlardı.

Rusların bu konudaki tutumlarını anlayabilmek için Avrupa’ya karşı nedurumda olduklarını anlatmak lazım geliyor. Viyana Kongresi’ne kadar,Ruslar kendilerini, Avrupa’nın kargaşalığından uzak tutuyorlar, ancak birmenfaatleri olduğu zaman Avrupa işlerine karışıyorlardı. Avrupa’yıNapolyon’un pençesinden kurtarma hususunda Aleksandr’ın büyük rolüolmasıdolayısıylaAvrupa’nınkurtarıcısıunvanınıalanRusya,Avusturyave

İngiltere’yle beraber, Avrupa asayişini koruma vazifesini yüklenmiş vetutumunu Avrupa’nın durumuna göre değiştirmek lüzumunu hissetmişti.Viyana Kongresi’nde imzalanan kutsal ittifak onun bu tutumunuperçinlemiştir.

Avrupa’daçeşitlimezheplerbulunurken,Fransa’dabirdedinsizlikmezhebizuhur etmekle, Viyana Kongresi’nde mutaassıp Hristiyanlar, özelliklekadınlar Aleksandr’ın etrafını alıp, Hristiyan dininin korunması için birmuahede yapılmasını talep ettiler.O da “Kutsal İttifak” adıyla hükümdarlararasındabirmuahedeimzalanmasınıteminetti.FakatbuittifaktanenziyadediplomatikmaharetsayesindeMeternihfaydalanmıştır.

Rusya Hariciye Nazırı Kapodistirya, Aleksandr’ı Avusturya ittifakındanayırmakvedoğudamenfaatlersağlamakarzusunatahriketmişvehemşerileriolan Yunanlıları faydalandırmak üzere bu ittifakı lüzumsuz hâle getirmeyeuğramıştı.Avrupadevletleriharptenoderecebezmişlerdikiiçlerindenbirisi,asayişi bozacak olsa hepsi ona hücum edeceklerdi. Prusya, kendi yaralarınısarmakla meşguldü. İngiltere kendi ticaretini genişletmeye uğraşıyordu.BununiçinişRusyaveAvusturyaelindekalmıştı.

Meternih bu suretle Avrupa delegesinde önemli bir rol oynuyordu.Avrupa’dazuhuredenihtilalfikirlerinekarşıalınantedbirlerhepMeternih’ineseridir. İstanbul’da bile Rus nüfuzu zayıflamış, onun yerine Avusturyanüfuzuartmıştı.Vükela,herkonudaMeternih’inreyinebaşvururdu.

O sıradaRusların dış politikasıKontNeselrut, Koço veKapodistriya’nınelindeydi. Kont Neselrut, İmparator’un teveccühünü kazanmak için reybeyanındançekinirdi.KoçoKorsikalıolupFransaahvalineoderecevâkıftıkibirkaç defa Fransa dahiliye nezaretine davet olunmuşken Aleksandrbırakmamıştı. Ortada genel politikayı yürütecek Kapodistriyo’dan başkakimseyoktu.

Rusya’yı Avusturya politikasından ayırmaya çalışanlar Kapodistriya’nmetrafındatoplanıyorlardı.KapodistriyaRusya’nındikkatinidoğuyaçekmekveYunanlıları faydalandırmak politikasını güdüyordu.Bu sebepleMeternih buadamla temastan çekiniyordu. Onu müfsit hilekâr bir Korfo serserisi veKatbonari’lerinreisidiyeyeriyordu.

Aleksandr kâh Kapodistirya’nın kâh Meternih’in politikasını tercihediyordu. Laybah kongresinde imparatorMeternih tarafını tutmuştu. Bunun

üzerine Kapodistirya Rusya’yı terk ile İsviçre’ye geçmiştir. İşte RuslarınYunan İhtilâli ve Etnikieterya üyeleri hakkında zaman zaman değişmiştutumlartakınmasıbuyüzdendir.

Kapodistirya doğuya ait planlarını gerçekleştirmek için kafadarıStragonof’uİstanbul’aelçitayinettirmişti.Elçi,Kapodistirya’yadanışır,onahizmet etmeyikendinevazifebilirdi.Çelişik tutumubundan ilerigeliyordu.Kapodistirya bir Rus Osmanlı harbinin yakın olacağını tahmin ediyor, busırada Rum eteryası Akdeniz kıyılarındaki Yunanlıları bu fırsattanfaydalanmayateşvikediyordu.

Kapodistirya,EtnikiEteryateşkilatınadahildeğilisedeonunhazırlıklarınavâkıftı. Aleksandr İspilanti, Eterya’nın başkanlığını kabul ettiğinde,Kapudistirya’dan yardım istemişti. Bu yardımlaşma sayesinde ve Ruslarınaskeri ve idarî teşkilatında çok Rum bulunması sayesinde Etniki Eterya azvakittebolmühimmattedarikinemuvaffakolmuştu.

KapudistiryaOsmanlı tebaası olanEteryaları teşvik ederek elinde bir âletolarak kullanmak istiyordu. Kapudistirya Rus yardımı olmaksızın EtnikiEterya’nın muvaffak olamayacağını bildiğinden ve Eterya’nın kendi başınaDevlet-iAliyekarşısındahareketecesaretedeceğiniummadığından,RusyaileOsmanlıarasındabirharpçıkmasınıbekliyorve ihtilalinozamanmuvaffakolacağını biliyordu. Ancak Avrupa’nın birçok yerlerinde patlak verenihtilallerbuhesabıkarıştırmıştı.

Eterya ile Avrupa ihtilal cemiyetleri arasında bağlantı yoktu. Başlıca ikiihtilal heyeti vardı ki garip bir şekilde birbirlerinden habersizdi. Bununlaberaber,İspanyaveİtalyaolaylarıİspilanti’ninisyanınıteciletmişti.Olaylarisyan liderliğini Kapodistirya elinden İspilanti’nin eline geçirmiştir. BudevirdeAvusturya ihtilal hareketlerinin karşısında bulunuyor,Aleksandr isekararsız bir tutum alarak, kâh ihtilalcileri destekliyor kâh onlara karşıçıkıyordu.

EtnikiEteryaortodoksmezhebiniesasalmıştı.Fakatİspilantibucemiyetinbaşkanlığınıelinealıncakomiteesasınıortayakoydu.İhtilâlbeyannamesindeYunan milliyetçiliği esasını ele alarak eski Yunanlıların hikmet, dirayet vecesaretindenbahsediyordu.

Aleksandr’ın yerine kardeşiNikola geçince,Yunan asileri ümide düşerekondanimdatistemişlerveMeternih’denşikâyetetmişlerdir.

Nikola İstanbul’da nüfuzunu artırarak Bükreş Antlaş-ması’ndaki ihtilaflınoktaları çözmeye uğraşıyordu. Yunanlıları sevmediği için, Yunan asilerinibenimsememişti. Hatta Meternih kitabında: “Yunanlıların istiklal

politikalarınıRusya’yakabulettirmekkatiyyenimkânsızdır.”diyor.

Nikola, Avusturya sefiri Kont Ziçini’ye şöyle demişti: “Rumlar, benimdindaşlarımsadabananefretveikrahverenbirkavimdir.Davranışlarıyalnızçirkin değil, aynı zamanda cinayettir. Onlara meşru hükümdarlarına isyanetmiş tebaa gözüyle bakarım. Müstakil olmalarını asla istemem, müstakilolmayalayıkdeğillerdir.”

VelhasılPrensMeternihYunanistankonusundaDevlet-iAliye’yepekgüzelavukatlık etti ve Rus politikasına galebe çaldı. Devlet-i Aliye Avrupa’daMeternihgibiustabiravukatasahipolduğundanmemnundu.

Nefaydaki işinsonundabudavakaybolacakveDevlet-iAliyemahkememasrafı olarak Yunanistan’ı terk edecekti. Devlet-i Aliye ricalinin bumeselede pek büyük hataları ve kötü tutumları olmuş, Yunanistan işleri buyüzdenyıllarcasürüncemedekalmıştır.

LakinMısırlı İbrahimPaşa’nınMora’dazaferiveSeraskerReşitPaşa’nınkahramanlığıylaYunanlılarmağlûpolmuşveişbitmeraddelerinegelmişken,Avrupa’nın tutumudeğişmiş ve iş tersine dönmüştür.NeticedeMeternih bukadar iltizamettiğiDevlet-iAliyehakkındaenzararlıbirhâl şeklinikabulemecburolmuştur.

Laybah Kongresi’nde Yunan asilerine İtalyan Karbinarileri gözüylebakılmış ve Yunan meselesinin hâli üzere bırakılmasına karar verilmişti.Ancak İtalya’ya,AvusturyaveFransa askeri gönderilerek asiKarbinarilerintedibine teşebbüs edilmişken, Devlet-i Aliye kongrelere murahhasgöndermeyipbigânedurduğucihetleYunanasilerinekarşıDevlet-iAliye’yeyardımsağlanamamıştır.

Hatta Laybah’ta hükümdarlar huzurunda yapılan kongrede “Hiçbir vakitasayiş düşmanlarına yardım edilmeyecektir ve Yunan asilerine yüzverilmeyecektir. Fakat Bab-ı Âli Avrupa işlerine alâka göstermediğindenbizim de onun işlerine müdahale ve yardıma mecburiyetimiz yoktur.” diyekararverilmiştir.

BundansonraveRomaKongresi’nde:“MoraişiDevlet-iAliye’niniçişidir,başkadevletlerinmüdahaleyeyetkileriyoktur.”diyekararverildi.Vebukararİngiltere tarafından Bâb-ı Âli’ye bildirildi. Lakin Avrupa’da hürriyettaraftarları, özellikle Yunan taraftarı olan İngilizler Yunanlılarıbenimsiyorlardı.

Gerçi Napolyon’dan sonra hürriyetseverlik sözü bırakılmış ve resmî

evraktan çıkarılmıştı. Fakat İngiltere’de hürriyet ve terakkî taraftarlarınınbaşkanı olanKatin 1822’de İngilizHariciyeNazırı olunca hürriyet severliksözü resmen revaç buldu. Yunanmeselesinde Avrupa efkârı Devlet-i Aliyealeyhinedöndü.

Avrupa’danveözellikleİngiltere’denYunanistan’agelenyardımdanbaşkabirçok gönüllü de gelmeye başladı. Bu hâl Yunan eşkıyasına cesaret verdi.Gerçi Meternih, Bukatin için deli kaçık dediyse de tesiri olmadı. İngilterekamu efkârına uyarakDevlet-iAliye ileYunanlılar arasında aracılık etmeyiveYunanistan’abazıimtiyazlarvererekbugaileyikaldırmayıteklifettiysedeDevlet-iAliyekendisiyletebaasıarasındaöylebiraracılığıaslakabuletmedi.

O zaman Reisülküttap bulunan Pertev Paşa: “Yunanistan’a imtiyazverilirse, kötü bir örnek olur, başka yerlere de sirayet eder.”dedi.HâlbukiBükreşAntlaşması’ndaSırbistan’aimtiyazverilerekbirörnekgösterilmişti.

İngiltere’de kamu efkârı değişip bu devlette daima kamu efkârı hâkimolduğundan,1827’deFransa’dadabukonudagaleyanbulunduğundanİngiliz,Fransız,RusdelegeleriLondra’datoplandılar,yedisenedenberisürenYunanmeselesinden dolayı Avrupa ticaretinin zarar gördüğünü bahane ederekYunanistan’ın bir mümtaz eyalet hâline konması için bir mütarekeyapılmasını,bukabuledilmezsebukararınzorlaicraettirilmesinivenihayetYunanistan hükûmetinin tanınmasını öngören bir kararname imzaladılar. VebukararıBâb-ıÂli’yetebliğettiler.

Bâb-ı Âli müzakereyi reddetti ve ecnebî devletlerin müdahaleye haklarıolmadığını bildirdi. Bu sırada Akkirman konuşmalarında Rusya, Rumkonusunu Devlet-i Aliye’nin bir iç meselesi saydığını ve müdahaleetmeyeceğini bildirdi ise de birkaç ay sonra Rusların Londra’da imzalanankararnameyibenimsediklerianlaşıldı.BöyleceYunanişindendolayıDevlet-iAliye’ninmüttefikleriyle olan dostluk bağları çözüldü.HeleRusya’yla olanbağkopmaderecesinegeldi.

İş olmuş bitmiş hâle geldiğinden Londra kararnamesinin hiç olmazsamüzakereyle tadiline çalışmak gerekliydi. Mora ve havalisinde mevcut azsayıdaMüslümanların çoğu eşkıya elinde telef olmuş ve buraları Hristiyanmemleketi şekline girmiş, her taraftan Yunanlılara yardım başlamışkenburalarıeskihâliyletutmakimkânsızdı.

Gerçi 1827’de Kanik ölmüşse de Yunanistan’a ektiği fesat tohumlarıyeşermekteydi.LakindevletişlerinincahiliolanPertevPaşatakımızamanınne kadar nazik olduğunu bilmediklerinden, elçilerle fikir müdavelesine

tenezzül etmiyor, Yunanlıların tedibi için Mora başbuğuna kesin emirlerveriyordu.BusıradaNavarinolayızuhuretti.Donanma-yıHümayunNavarinlimanında bulunuyordu ve Çamlıca adası üzerine hareket etmek üzereydi.İngiliz ve Fransız amiralleri Donanma-yı Hümayun’un Yunanlılar üzerinehareketinekarşıkoyacaklarınıilanetmişvelimanıablukaetmişlerdi.

1828yılı rebiülevvelinde İngilizveFransızgemileri limanagirmiş, sudanbahanelerle, Osmanlı donanmasını topa tutmuş ve birçok gemiyibatırmışlardı. Sonra da bu faciaya Donanma-yı Hümayun sebep oldu diyesuçubizeyüklenmişlerdi.BufecihaberBâb-ıÂli’yegelincemüttefikdevletelçilerineprotestolargönderildi.

Cemaziyelevvelinin beşinci günü üç devlet elçileri ile görüşmelerbaşladıysa da bir netice alınamadı. O esnada Mora’ya Fransız askeriçıkarılmışveMısıraskerioradantardedilmişti.

Bunun üzerine padişah muharebeyi muhakkak bilerek büyük bir öfkeyleseferberlik hazırlığı için vilayetlere emirler gönderdi. Bu emirde AkkirmanMuahedesi’ni sırf vakit kazanmak için imzalandığına dair bir fıkra vardı.“Ruslar,Devlet-iAliyemuahedeyiifaetmemekniyetiyleimzaladı.”diyerek,bunuharbebirvesilesaydılar.

Ruslar hemen harbe girişerek Eflak ve Boğdan eyaletlerini zaptettiler.Devlet-i Aliye de Ruslara harp ilan etti. O sırada harp için kuvvet lazımolduğundan gafil olan Pertev Paşa takımı bazı şeyhleri gördükleri rüyalarıyorumlayarak yakında Kırım’ın fetholunacağını müjdelerdi. Oysa devletindeniz kuvveti Navarin de harap olmuş, talimli asker hazırlığına henüzbaşlanmıştı.

İslâm askeri her ne kadar yiğitçe çabalamışsa da karşı koymakmümkünolmamış,RuslarEdirne’yekadar gelerek, bütün taleplerini kabul ettirdiktenbaşka Londra kararnamesinin kabulünü de Edirne antlaşmasınakoydurmuşlardır.

Şimdiye kadar devletlerYunan istiklali hükmünü benimsemiyorlar, ancakDevlet-iAliye’yebağlıbirmümtazeyalethâlinekonmasınıistiyorlardı.Artıkşimdi müttefikler, Yunanistan’ın bağımsızlığına karar verdiler. Şöyle ki:Edirne Antlaşması’nın imzalandığı haberi Londra’ya ulaşınca, HariciyeNazırı Lord Aberdin, Devlet-i Aliye’nin yaşamasından ümidini keserekYunanistan’ınbağımsızbirhükûmetşeklinekonmasını,BaşvekilVelington’a

söylemiş,o,vemüttefiklerbuteklifikabuledince,Yunanistan’ınbağımsızlığıilanedilmiştir.

HatırdayokkenböyleaniolarakbirYunandevletinindoğuvermesiherkesihayretedüşürmüştür.Devlet-iAliyeiseEdirneantlaşmasıgibibirağıryükünaltına girmiş olduğundan susmayamecbur olmuştur. Lord Aberdin’in 1854yılı14Haziranındabukonudaparlamentodayaptığıkonuşmanınbirkısmıbuolayıgözlerönünesermektedir.

1854’teLordAberdin’inParlamentonutku:

Edirne antlaşması Devlet-i Aliye’nin yaşaması için o kadar zararlıgörülmüştü ki şimdiye kadar İngiltere tarafından alınmış olan tutum birdenbiredeğişmiştir.

Yunanİhtilâli’ninbaşındaYunanistan’ıbağımsızbirdevlethâlinegetirmekhususu hatıra bile gelmemişken Velington tarafından ve benim tarafımdansadeceYunanistan’ın Eflak ve Boğdan gibimahallî bir idareye nail olmasıfikri ileriye sürülmüştür. Ancak Edirne Antlaşması haberi gelince Devlet-iAliye’nin bakası o derece şüpheli görünmeye başladı ki artık Yunanistan’ıkendibaşındaneminolmayanbirhükûmetebağlamakaklaaykırıgelmiştir.

Velington da bu görüşe katıldığından vakit geçirmeksizin Yunanistan’ıbağımsızbirdevletseviyesineçıkarmayımüttefikdevletlereteklifettik.Onlarkabul ettikleri gibi Bâb-ı Âli de rıza göstermiş olduğundan Yunanistanbağımsızvehürbirdevletolmuştur.BubağımsızlıkEdirneAntlaşması’ndandolayıbizikaplamışolankorkudandoğmuştur.

RuslarötedenberidindaşlarıolanOrtodokslarıkorumaiddiasındaydı.

Gizli maksatları ise Hırvat, Sırp ve Bulgarları milliyet esası üzerinekurduğu Slav birliğine sokmak ve nüfuzunu Venedik körfezine kadaryürütmekti. Rumeli’ye geçmek için bir yol bulmak üzere Eflak ve Boğdanişlerineönemverirdi.

RumlarıdaicabındaDevlet-iAliyealeyhinekullanmakiçinbiraletolmaküzere elinde tutardı. Rusların bu gizli niyeti, o zaman Rumların malûmuolmadığından,mutluluklarınıRusya’danbeklerlerdi.RuslarbirmüddetdahaSlavbirliğinibirsırolaraktutupmezhepbirliğisözüyleRumlarıkandırdı.

Bu sebeple Ruslar, ihtilalin başında Yunanlılara müsait davranmamışolmaklaberaberİngiltere’ninonlarıbenimsemesinekarşıdaçıkmamıştır.

Vaka-iHayriye,ulemanınoybirliğiylevücudageldiğindenbutarihtensonraBâb-ıÂlisıkıbir taassupyolunututtu,dinsağlamlığıyerineriyakâr taassup

kaimoldu.Bundanpekçokzarargörüldü.

Bu meraktan vazgeçildi. Fakat bu konuda pek ileri gidildiğinden dinduygularızayıfladı.Bunundazararıçekildi.VelhasılDevlet-iAliyekendisiniifrat ve tefritten kurtaramadı ve orta yolu bulamadı. Nihayet SultanAbdülmecitdevrindeitidalyolubulundu.

TıbbiyeninAçılışFermanıSultan II.Mahmut’unenmühimeserlerindenbirisimodernTürk tıbbiyesinikurmuşolmasıdır(14Mart1827).

Tıbbiyeninaçılışfermanı:

“Çocuklar, bu yüce binaları tıp okulu olmak üzere hazırlatarak adına‘Mekteb-iTıbbiye-iAliye’iŞahane’dedim.

Burada, insan sağlığına hizmet gibi aziz bir iş görüleceğinden bu okulubütünötekiokullardanüstüntuttum.BuradatıpilminiFransızcaolaraktahsiledeceksiniz. Şimdi içinizde haklı bir sual doğduğunu hissediyorum. Bizimdilimizdevebizimkitaplarımızdatıpilmiyokmudurkiyabancıbirdildetıpöğrenelim? Ben de bunu tasdik etmekle beraber, cevap olarak derim ki:Şimdilikzorluklarvemahzurlarvardır.Ammabunlarınyakındagiderilmesiniümit ve temenni ederim. Gerçi tıp ilmine dair bizde pek çok kitap vardır.Hatta Avrupalılar bile tababeti bu kitapları tercüme ederek öğrenmişlerdir.Amma, bu kitaplar Arapça yazılmıştır. Bir zamandan beri İslâm bilginleribunları okumaya ve okutmaya itina etmemişler ve fennî terimleri bilenadamlar azalmış olduğu için bunların mütalaasıyla uğraşıp tıp ilmini asıllisanımızolanTürkçeyenakletmek,birçoktekellüflerihtiyarınahemdeuzunzamanlaramuhtaçtır.AvrupalılarisebufenniArapkitaplarındankendilerinenakledip100senedenziyadedirbuilimdeilerlemişolduklarındantıptahsilinikolaylaştırmışlar ve kendileri de bir şey1er bularak kitaplarına ilaveeylemişlerdir. Şimdi onlara nispetle Arapça tıp kitapları bazımertebe eksikgörünür.Bunoksanın ikmalini gözealsakbile ilkandaTürkçeye çevrilmesikabulolmayıpenazonseneArapçaöğrenmeyevesonraenazbeşaltısenetıptahsiliileuğraşmayabağlıdır.

Bizim ise gerek askerlerimiz, gerek yurdumuz için hazık doktorlaryetiştirmeye ihtiyacımız vardır. Öte yandan tıp kitaplarını kâmilen dilimizeçevirip Türkçe öğretmeye gayret etmeliyiz. Sizlere Fransızca okutmaktanmuradım,Fransızdilitahsilettirmekdeğildir.Ancaktıpilminiöğretipbuilmiyavaş yavaş dilimize almaktır. Ve yurdumun her tarafında Türkçe olarakyaymaktır.(YanındaduranProfesörBernard’aişaretederek)Buadamısizin

içinbilhassagetirttim.Çokkabiliyetlibiradamdır.Avrupa’nınbirinciderecehekimlerindendir. İşte bu adamdan ve öteki hocalardan tıp ilmini tahsileçalışınve tedricentıbbındilimizdeyerleşmesinegayretedin.Çünküyabancımemleketlerdenne idüğübelirsizadamlarınhekimdiyegelipşurayaburayasokulmasından hoşnut değilim. İnşallah siz tahsilinizi tamamlayıpdiplomanızı aldıktan sonra büyük rütbelere nail olacaksınız. Mekteptebulunduğunuzmüddetçedebütünihtiyaçlarınızsağlanacaktır.”

SultanII.Abdülhamid’eİthaf

Allah’aşükürvePeygamber’eveonunevlatlarınaselamdansonra;ediplerencümenine naçiz kalemimin arzı şudur ki hicretin 1774-1775 yılından1825-1826yılına kadar olanDevlet-iAliye hadiselerini yazmak üzere butarihin hazırlanması ve üslûp ve terkibinin Encümen-i Dâniş tarafındantertipedilenşekleuygunolmasıfermanbuyrulmuşolduğundan,acizleributarihiyazmayaveciltciltyayınlamayabaşlamışidi.Birçokmânilerinarayagirmesiyle tamamlanması şu ana kadar nasip olmamıştı. Meğer butamamlanma işi de Osmanlı tahtının şerefi, hilafet koltuğunun ziyneti,hakikatlere agâh olan padişahımız II. Abdülhamid’in güzellik ve bilgiyledolu zamanına kalmış imiş. Kısa zamanda kitabın iki cildi Halifemizinhuzurunatakdimedildiğigibi,şimdidebucilt,padişahımızınkolaylaştırıcıhimmetleriylebitirilmişveesertamamlanmıştır.

…son…