yabacılaşma ve türk romanı (edebiyat sosyoloji)

7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji)

1/222

T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

SOSYOLOJ ANABLM DALI

TRK ROMANI VE YABANCILAMA: BR EDEBYAT

SOSYOLOJSDENEMES

Halime NALDI

YKSEK LSANS TEZ

Danman

Do. Dr. Kksal ALVER

Konya - 2011


2/222


3/222

BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie

ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik

davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez

yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden

yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

Halime nald

i


4/222

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

tarafndan

hazrlanan.balkl bu alma .././.

tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oy birlii/ oy okluu ile baarl

bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Do. Dr. Kksal Alver Bakan

Prof. Dr. Mustafa Aydn ye

Yrd. Do. Dr. M. Hakk Akn ye

ii


5/222

NSZ

Yabanclama tanm olarak sosyolojide uzlamaya varlamayan kavramlar

arasndadr. Bu kavram sosyal bilimlerin sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi

disiplinlerinin yan sra edebiyata da konu olmutur. Edebiyatn roman tr

toplumun her kesiminde meydana gelen yabanclamay kendine konu edinerek bu

kavramn anlalmasnda sosyolojiye yardmc bir disiplin olmutur.

lk olarak yabanclama kavram kuramsal olarak incelenmi, daha sonra

aratrmaya konu olan romanlar nda somutlatrlmtr. Bylelikle edebiyat

sosyolojisine katk

salamak amalanm

t

r.

Bu almada bilgisini ve zverisini esirgemeyen tez danmanm Do. Dr.

Kksal Alvere teekkrlerimi sunarm. Ayrca tez yazmam esnasnda bana her

konuda yardm eden anneme teekkr bir bor bilirim.

iii


6/222


7/222

ABSTRACT

Alienation is a notion which keeps its significance in philosophy, psychology,

sociology and literature for many centuries. Owing to Turkish novel and alienation,

alienation signs in social concept have reviewed elaborately in this work. In

transition that Traditional society to modern society, affects of rapid social alteration

on alienation of all parts of society has handled in the study is named Turkish

Novel and Alieanation: A Sociology of Literature Try.

The work firstly presents how alienaiton has defined and has examined in

historical process by various philosophers. Secondly, alienation process of selectednovel characters have been studied by projection of Melvin Seemans alienation

theory with using its signs. The work purpose to contribute to sociology of literature,

examining notion of alienation which handled in novels by sociological perspective.

Key words: Alienation, Turkish Novel of Alienation, Intellectual

Alienation, Social Alienation, Cultural Alienation.

v


8/222

NDEKLER

BLMSEL ETK SAYFASI .........................................................................................i

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU............................................................... iiNSZ ....................................................................................................................... iii

ZET ...........................................................................................................................iv

ABSTRACT..................................................................................................................v

NDEKLER ...........................................................................................................vi

GR ............................................................................................................................1

I.BLM

YABANCILAMA KAVRAMINA GENEL BAKI1.1. HEGELDE YABANCILAMA ..........................................................................9

1.2. MARKS DA YABANCILAMA......................................................................11

1.3. DURKHEMDE YABANCILAMA................................................................14

1.4. SIMMELDE YABANCILAMA......................................................................16

1.5. FROMM VE MARCUSEDE YABANCILAMA............................................17

1.6. MELVN SEEMANA GRE YABANCILAMA ...........................................21

II. BLM

YABANCILAMA GSTERGELER

2.1. AYDIN VE YABANCILAMA.........................................................................24

2.2. TOPLUMDAN TECRT EDLME VE TOPLUMA YABANCILAMA .........29

2.3. KENDNE YABANCILAMA .........................................................................30

2.4. KLTREL DEERLERE YABANCILAMA...............................................31

2.5. MEKNSAL YABANCILAMA......................................................................31

III. BLM

TRK ROMANI VE YABANCILAMA

3.1. ROMAN VE YABANCILAMA LKSNE GENEL BR BAKI .......................... 33

3.2. FELATUN BEYLE RAKIM EFEND, ARABA SEVDASI, IK,

EFRUZ BEY, YABAN, KRALIK KONAK, SODOM VE GOMORE, AYLAK

ADAM, KUMRU LE KUMRU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA

YABANCILAMA ....................................................................................................41

3.2.1. FELATUN BEYLE RAKIM EFEND.......................................................41

vi


9/222

3.2.1.1. Aydn ve Yabanclama .............................................................43

3.2.1.2. Topluma Yabanclama ...............................................................49

3.2.1.3. Kltrel Yabanclama ...............................................................503.2.2. ARABA SEVDASI ................................................................. 52

3.2.2.1. Aydn ve Yabanclama:..............................................................53

3.2.2.2. Kendine Yabanclama ................................................................58

3.2.2.3. Kltrel Yabanclama ...............................................................60

3.2.3. IK ........................................................................................... 63

3.2.3.1. Aydn Yabanclamas .................................................................65

3.2.3.2. Kltrel Yabanclama: ...............................................................71

3.2.4. EFRUZ BEY............................................................................74

3.2.4.1. Aydn ve Yabanclama...............................................................78

3.2.4.2. Kltrel Yabanclama ................................................................84

3.2.5. YABAN ................................................................................... 85

3.2.5.1. Aydn Yabanclamas .................................................................86

3.2.5.2. Kendine Yabanclama ................................................................93

3.2.5.3. Topluma Yabanclama ...............................................................96

3.2.5.4. Kltrel Yabanclama ................................................................97

3.2.5.5. Meknsal Yabanclama ..............................................................98

3.2.6. KRALIK KONAK...................................................................................100

3.2.6.1. Aydn ve Yabanclama.............................................................102

3.2.6.2. Kendine Yabanclama ..............................................................116

3.2.6.3. Kltrel Yabanclama ..............................................................119

3.2.6.4. Mekna Yabanclama...............................................................1263.2.7. SODOM VE GOMORE ...........................................................................129

3.2.7.1. Aydn ve Yabanclama.............................................................130


3.2.7.3. Kltrel Yabanclama ..............................................................139

3.2.8. AYLAK ADAM .......................................................................................144

3.2.8.1. Topluma Yabanclama .............................................................146

3.2.9. KUMRU LE KUMRU ...........................................................................161

vii


10/222


3.2.9.2. Meknsal Yabanclama ............................................................176

3.2.10. TUTUNAMAYANLAR.........................................................................1793.2.10.1. Aydn ve Yabanclama...........................................................180

3.2.10.2.Kendine Yabanclama .............................................................188

3.2.10.3. Topluma Yabanclama ...........................................................192

SONU ....................................................................................................................199

KAYNAKA............................................................................................................203

ZGEM ..............................................................................................................212

viii


11/222

GR

Trk Edebiyatndan seilen on romann incelenmesinden oluan bu

almann temel amac, romandaki ba kahramanlarla ile modern topluma zg bir

fenomen olan yabanclama olgusunun ilikisini kurabilmektedir. Ayrca

yabanclama gstergeleri olarak tespit edilen aydn ve yabanclama, kendine

yabanclama, kltrel yabanclama, toplumsal yabanclama, meknsal

yabanclama sorunlarnn romanlarda nasl ortaya konulduu, ne gibi zm

nerileri getirildiini anlamak ve bu sorunlarn Trk toplumunun sosyo- kltrel

yaps ve temel sorunlaryla ilikilerinin aklanmasn salamaktr.

Her toplumda zihni, fikri, manevi alanda ortalama insandan farkllaan,

bulunduu adaki insanlardan bir takm zellikleriyle ayrlan bireyler var olmutur.

Bu bireyler bazen kendileriyle, toplumla hesaplaan aydn konumunda bireyler

olarak, bazen de d grnleriyle, toplumun genel duruuna aykr tipler olarak var

olmulardr. Aratrmamzda, roman kahramanlarnn deiim ve dnmleri

bireyin kendisi, sosyal evresi, iinde yaad toplum ve kltr ile balarnn

zayflamas ve giderek kopmas anlamna gelen bir sre olarak yabanclama

balamnda deerlendirilecektir.

Yabanclama, insann evresinden, iinden, emeinin rnnden ya da

benliinden uzaklama ya da ayrlma duygusunu dile getiren kavramdr.

Yabanclama bana ne oldu byle sorusu ile balayan bakalama ve dnm

srecidir. Bu soru ters evrilerek de sorulabilir: Sana ne oldu byle sorusu yaanan

dnm ve bakalamay anlamaya ynelik bir abadr.

Yabanclama ilk kez 19. yzylda insann btn yaam alanlarn epeevrekuatmaya balam, zel bir problem olarak kendini duyurmutur. Bu yzylda

bilim ve teknikte baarl almalar yaplmasna karlk sosyal yaamn temeli

derin sarsntlarla sallanmaya balamtr. Bu dnem bilim ve teknikle

temellendirilen modern iddialarn, kuku emberiyle kuatlmaya baland bir

dnemdir. nk insan, bilim ve teknikle her eye hkmedeceine inanyordu.

Ancak bir sre sonra ilerin kendi kontrolnden ktn, rettii her eyin kendi

zerinde hkmranl

k kurmaya balad

n

grmek zorunda kalm

t

r. Bu durum

1


12/222

insan, btn iliki biimlerini temelden sarsm, btn iliki biimlerini bozmu, en

nemlisi de insann kendine ynelik algsn temelden deitirmitir.

Felsefi bir kavram olarak ortaya k ok daha eski alara dayanan

yabanclama; zellikle on dokuzuncu yzylda Marksist felsefeyle poplerlik

kazanm, ekonomiden felsefeye, sosyolojiden psikolojiye kadar pek ok disipline

konu olmutur. Yabanclama modernleme tarihi iindeki yerini, birok bireysel ve

toplumsal soruna kaynaklk etmesine borludur. Asl karakterini modern dnyann

yaplanmas iinde kazanan yabanclama, sosyolojinin inceledii temel sorunlardan

biri olduu gibi modern edebiyatn da inceledii esas temalardan birini oluturur.

Modern edebiyatla zelde roman- ile yabanclama arasnda kurulabilecekdorudan bir iliki asla yapay olmayacaktr. nk yabanclama modern toplumun

temel karakteristiklerinden biri olarak, birok alanda etkin olduu gibi edebiyatta da

etkinliini gstermitir. almamzda incelenen romanlarda yabanclama

kavram, kavramn ne anlama geldii eklinde deil, kavramn ierii olgular

boyutuyla incelenecektir. Zaten romanlar, felsefi bir metin olmadklar iin

yaplmas gereken de budur.

Genelde edebiyatn - zelde roman- toplumsal gerekliin aklanmasnda

katks olduka fazladr. Edebiyat, toplumun sorunlarn belli bir lde yanstt

iin sosyolojik anlamda toplumu inceleme imknn sosyolojiye sunar. Romanlarda

ortaya konan yabanclama, toplumsal sorunlarmz yanstmaktadr. almamzda

romanlarda ortaya kan sorunlar, sosyolojik olarak yaplan almalar sonucunda

ortaya kan kavramsal zmlemelerin sosyal olgulara farkl adan yaklaldn

gstermektedir.

Bu almann baka bir amac Trk toplumunun sosyal yapsyla edebiyat

(roman) arasndaki etkileimin seilen romanlarn, yabanclama kavram

balamnda aratrlarak edebiyat sosyolojisine katk salamaktr. Bu alanda yaplan

almalarn azl almann nemini ve zgnln artrmaktadr.

almamzda incelenen Felatun Bey ile Rakm Efendi, Araba Sevdas, k,

Efruz Bey, Yaban, Kiralk Konak, Sodom ve Gomore, Aylak Adam, Kumru ile

Kumru ve Tutunamayanlar romanlar bize dnemin sosyolojik olarak durum

2


13/222

tespitini yapmamz salayacaktr. Romanlardaki karakterlerin yaadklar mekn,

kar karya kaldklar problemler, toplumsal ilikileri, sisteme ve evreye baklar

olaydan hareketle ortaya konan bir gerekliktir. Yazar romanla, karakteriresmederken baz problemlere eilir. Bu problemlerin tahlili bizi almamzda bir

takm tespitlere, bir takm sosyolojik gereklere romandan yola karak

ulatracaktr.

Tanzimat dneminde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclamas

zppelik kavram zerinden incelenmeye allacaktr. nk zppe, hem giyini,

hem dn hem de sosyal meselelere bak asndan toplumdan ayrlan, ayrks

bir tiptir. Cumhuriyet dneminde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclamasyeni ile eski, gelenek ile modernizm kavramlar zerinden incelenecektir.

Cumhuriyet sonras dnemde yazlan romanlardaki karakterlerin yabanclama ise

dnemin sosyal realitesi gz nne alnarak incelenmeye allacaktr.

Trk Roman ve Yabanclama: Bir Edebiyat Sosyolojisi Denemesi adl

almamzn birinci blmnde yabanclama kavramnn kkeni, eitli dnrler

tarafndan nasl ele alnd anlatlmaya allacaktr. lk blmde yabanclama

kavramnn ele alnmas romanlardaki yabanclama olgusunu salkl bir ekilde

deerlendirmek iin gereklidir. kinci blmde; Melvin Seemann yabanclama

kuramnda bulunan be kategoriden ikisi; kendine yabanclama ve toplumdan tecrit

edilme ile birlikte topluma yabanclama, aydn ve yabaclama, kltrel deerlere

yabanclama ve mekna yabanclama (yer deitirme-meknsal kopu) balklar

eklinde belirlenen yabanclama gstergeleri incelenecektir. nc blmde Trk

roman ve yabanclama bal altnda aratrma konusu olarak seilen Felatun Bey

ile Rakm Efendi, Araba Sevdas, k, Efruz Bey, Yaban, Kiralk Konak, Sodom veGomore, Aylak Adam, Kumru ile Kumru ve Tutunamayanlar romanlar

incelenmeye allacaktr.

alma konusu olarak seilen romanlar, yabanclama olgusunu yanstan

eserler olarak dnlmtr. Bu durum, almamzn boyutlarn kstlamakla

birlikte birok eksiklie neden olmaktadr. Ancak Trk edebiyatndaki romanlarn

hepsini incelemek almamzn kapsamn haddinden fazla geniletecek dolaysyla

yabanclama kavramn derin olarak incelemeyecektik. Bu nedenle incelediimiz

3


14/222

romanlarn bizi tekrara drmemesi iin Trk romannn ilk dneminden

balanlarak son dnemde yazlan romanlara kadar olanlarn baat rnekleri

seilmeye allmtr.

4


15/222

I.BLM

YABANCILAMA KAVRAMINA GENEL BAKI

nsanlk tarihi her adan deiimlerin yaand uzun bir sreci

kapsamaktadr. Toplum, siyaset, ekonomi, bilim, din alanlarnda meydana gelmi bu

deiimler zamann ak iinde devam edecektir. Bir baka ifadeyle bu deimeler,

kesintisizlii iinde barndran ve insanln varlyla srecek devaml bir nitelik

tamaktadr.

Deimelerin zaman ierisinde olmasnn yannda bunlarn yaanan

dnemin deerlerini, gelimilik dzeylerini, toplum yapsn belirginletirdii de

sylenebilir. Bunlar farkl alanlar olmakla birlikte dinamik olan toplumun organik

btnln olutururlar. Bu organik btnlk iinden kimi zaman kopmalar

yaanabilir. Farkl nedenlerle ortaya kabilen bu kopmalar, kiiyle toplum arasnda

mesafeler yaratmaktadr. Bu da en genel ifadeyle "yabanclama" olarak

adlandrlmaktadr (Yrek, 2005: 55 ). Yabanclama genelde olumsuzluu ve

kopukluu anlatmaktadr.

Yabanc

lama kavram

sosyolojik, psikolojik ve felsefi boyutlar

olan birkavramdr. Yabanclama "eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz

grnmesi hali ve benin kendi znden uzaklamas, kiinin kendi benliiyle ya da

zihin halleriyle kendisi arasna duygusal bakmdan mesafe brakmas durumu.

Kiinin gerek beniyle olan isel temasn yitirdiini anlamasnn sonucu olan

kendisinden kopma hali (Karacan,2004:1, Aktaran: Sevgili, 2005) olarak da

tanmlanmaktadr.

Yabanclama terimi en genel ifadesiyle bireylerin birbirlerinden ya dabelirli bir ortam ve sreten uzaklamalarn anlatr (Marshall; 1999: 789).

Yabanclama felsefi anlamda; genellikle insann kendine, aslna, ftratna srt

dnmesi, ondan uzaklamas anlamnda kullanlmaktadr. Yabanclama kavram

hangi anlamda kullanlrsa kullanlsn daima kopma, srt dnme, srgn, anlamszlk

gibi derin bir yarlmay gstermektedir.

Ali eriatiye gre (1992: 42-43) yabanclama; makinenin insann

insanlna mdahale etmesi sonucunda ortaya kan ve insani yaratcl yok

5


16/222

ederek, insann kendisine, dier insanlara ve evresine kar duyarlln

yitirmesine yol aan bir sretir. Bu durumu tevik ederek insann

yabanclamasnn boyutlarn artran ey ise; tketmek iin var olmak, var olmakiin tketmektir.

Yabanclamay edebi olarak Ufuk Ege; bir takm sosyolojik ve psikolojik

d etmenlerden dolay kiinin kendi benliini kaybetmesi ve bunun sonucu olarak

da akli dengesizlik yaayp evresiyle uyum salayamamasn ve iletiimsizliin son

safhaya ulamaseklinde tanmlar (Aktaran: Yrek, 2005: 58).

Yabanclama temelde bir bakalamadr. Evrenin deitiinin bir

tescilidir. Yabanclama, materyalist bir dnya grne gre rnlerin, retim

ilikilerinin; toplumsal iliki, kurum ve dncelerin yani insanlarn kendi

etkinlikleri yoluyla ortaya koymu olduklar toplumsal glerin insanlara yabanc,

onlarn istemlerinden bamsz kendilerini aan glerce ynetiliyormu gibi

gzkt toplumsal ilintiye verilen addr (allar, 1983: 445).

Williams'a gre (2005: 42), yabanclama (alienation), ok deiik

alanlarda halen kullanmda olan ve kafa kartrc yeni kullanmlara geebilen ok

zor bir kelimedir. Kk kelime Latince alienera'dr. Bu kelime, bakasnn klmak

anlamndadr. ngilizcede 14.yzyldan beri geerli olan iki temel anlam vardr.

Birinci anlam; normalde Tanr'dan koparlma veya kopma ya da bir insan veya bir

toplulukla ve kabul edilen siyasi bir otoriteyle ilikilerin kopmas eklinde ifade

edilir. kinci anlam ise 15.yzyldan itibaren bir eyin mlkiyetinin bir bakasna

aktarlmas eylemini anlatmak iin kullanlr.

Yabanclama kavram, batda ilk olarak Eski Ahid'de puta tapmayla

ilikili olarak ortaya kmaktadr. nsanlarn kendi yaptklar putlar kutsal sayarak,

kendi varlnn zelliklerine ancak putlarn yaamna boyun eerek ulamay

dnmeleri verilen en eski rnektir (Tolan; 1981: 143). Yabanclama Eski Ahid'de

ki genel anlamyla toplumun genel eilimine aykrlk gsterme olarak ifade

edilebilir ancak bu aklama olduka yetersiz kalacaktr. nk byle bir durumda

genel eilimin dna klan her durum yabanclama ve her kiiyi de yabanclam

6


17/222

olarak deerlendirmek gerekir. Bu aklama yanl olmamakla birlikte gnmzdeki

yabanclamay ifade etmekten uzaktr.

Gnnzdeki yabanclama olgusunu aklarken ncelikle bireyselleme

zerinde durmak gerekir. nk gnmzde ortaya kan yabanclamann

ncesinde birey aamas gelir. Birey olabilen kii duygu, dnce, kltr asndan

vasat insann stnde olabilen biridir. Birey olabilen kii tek olarak hareket

edebilme, evresinde olup bitenleri sorgulayabilme zelliklerine de sahiptir.

Yabanclamann byk oranda modern toplumla birlikte olmasnn nedeni bireyin,

toplumdaki her kiinin oynad sosyal rollerin byk lde eitlenmesi

sonucunda gelimi olmasdr. Modernlemeyle birlikte akl n plana karan insanbamsz hareket etme ve toplum kurallarnn dna kma gibi davranlar

sergiler.(Yrek, 2005: 57). Bireyleme ile birlikte yabanclama olgusunun ilk

aamas oluur.

Giddens'a gre (1993: 137) yabanclama kavram, varolusal anlamda

bugnk ieriine modern ada kavumutur. Akl ve bilimin bu devirde n plana

karlmas, yabanclama kavramnn anlamlandrlnda en nemli etkeni

oluturur. Bu anlamda sanayileme sonras yaanan deiimle birlikte insann deer

yitimine maruz kalmas onda bir boluk duygusu oluturmu ve onu adeta bir

kargaaya itmitir. Sosyolojik anlamda zerinde ortak karara varlan nokta

sanayileme sonrasnda oluan uzmanlamann, genel anlamda yabanclamay

hazrlam olmasdr. En ksa ifadeyle, yaam tipik olarak ileri derecede blmlere

ayrlmtr ve bu blnmenin (oulculuk) bilin dzeyinde de tezahrleri ortaya

kmtr. Modern dnyann oulcu ilikilerinin karmak yaps, sadece standart

ilem srelerine deil ama ayn zamanda bireyin bilincine de kstlamalar getirir.Sonu, sinir gerginlii, hayal krkl, u olaylarda da dierlerine hepten

yabanclamadr. Bunu ortaya karan nedense modernleme kuram ile endstri

toplumu kuramnn dorudan ilikisi olarak karmza kmaktadr.

amzdaki yabanclama olgusu, daha nce de belirtildii gibi

modernleme srecinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Yabanclamann 19. ve

20. yzyllarda daha ok belirginletiini ve bunun devam etmekte olduunu

sylemek mmkndr. Bu noktada yabanclama olgusunun bu yzyllarda daha

7


18/222

ok belirgin olmasnn nedenleri zerinde durmak gerekir. 19. ve 20. yzyllarda

meydana gelen sosyal, siyasal ve ekonomik alandaki deiimler ve gelimeler dier

yzyllara oranla olduka hzl olmutur. Modernleme olarak tanmlayabileceimizbu deimeler kendisini her alanda gstermi, bu sreteki bilimsel ve teknolojik

gelimeler, kentleme ve kapitalizmin egemenlemesi gibi durumlar mevcut yapy

deitirmitir. Aklyla herey zerinde tam bir egemenlik kurabilen insanolu tam

olarak zemedii bilimsel ve teknolojik gelimeler, insani deerlerden uzaklaan

bir toplum yaps, iletiimi en alt seviyeye indiren kentli yaam ve varln smren

kapitalist sistem ierisinde insan kendisini bir nesne olarak hissetmeye balam,

dolay

s

yla yabanc

lam

t

r.Yabanclamann temelinde batda son iki yz yldr yaanan ve akln

belirli ynlerinin, ilkeselliin, drt ve duygularn bastrlmas ve btnsel, eletirel

akln yerini teknik/arasal akln almas eklinde ifade edebileceimiz olgunun

yattn sylemek mmkndr. Bu srete karc ve faydac bir akl yrtmenin

nem kazand grlmektedir (Horkheimer,1986:120). Horkheimer, bu durumu,

btn varlk alanlarnn bir aralar alanna dntrlmesi ve znenin yok oluu

eklinde zetler.

Toplumda normatif kurallarn gcn veya geerliliini yitirmesi olarak

tanmlayabileceimiz anomi ve yabanclamann en son evresi olarak

deerlendirilen eyleme ve fetiizm gibi kavramlarnda yabanclama

kavramyla yakn ilikisi vardr. Bu iliki kurulmadan yabanclamann anlalmas

gleir. 'eyleme' ya da fetiizm insann kendi maddi ve zihinsel yaamnn

koullar zerinde hibir denetim ve yetkiye sahip olamamas olarak tanmlanabilir

(Tolan,2005:318). Horkheimere gre (1986: 81-120) eyleme, aklnznellemesinin ve biimsellemesinin tipik bir sonucudur. Ona gre eyleme,

insan faaliyetinin btn rnlerinin metaya dnt sanayi toplumunun

douuyla birlikte baskn bir hale gelmitir. Kapitalizme zg olan meta fetiizmi

hz ve younluun artmas ile birlikte daha da artmtr. Zira kapitalizm, toplumsal

ilikiler sistemi olarak fetiistik bir karaktere sahiptir. Kapitalist srete rnlerin

metaya dnmesi ile birlikte insanlarn emekleri de deiim srecinde satlabilen

8


19/222

bir metaya dnmektedir. Bylece emek retim aralarndan ve retim ile tketim

birbirinden ayrmaktadr.

Birbirinden farkllk arz etmelerine ramen, modern ada yabanclama

kavram ve onun ierii zerinde duran dnrlerin yabanclamann ne olduu

hakkndaki dnceleri, kavram tahlil edebilmek asndan en nemli noktay

oluturmaktadr. almann bu blmnde yabanclama konusunda almalar

yapm nemli dnrler ele alnacaktr.

1.1. HEGELDE YABANCILAMA

Yabanclama kavramn felsefi anlamda ilk kez kullanan Hegeldir.

Fromma gre (1992: 130) yabanclama kavramn literatre kazandran kii,

Hegel olmutur (Aktaran: Say, 1995: 7). Platinos ve Aziz Augustinusa kadar geri

giden yabanclama dncesi en ak ifadesini Hegelde bulur. Yabanclamay

ontolojik bir olgu olarak deerlendiren Hegel, bu kavramn; ayn insann zne yani

kendini gerekletirmeye alan yaratc insan ve nesne yani bakalar tarafndan

etkilenip ynlendirilen insan olarak ikiye ayrlnn sonucu olup, insann kendi,

yaratlan (dil, bilim, sanat vb.) ona yabanc nesneler haline geldii zaman ortaya

ktn sylemitir.

Hegelde yabanclama kavram hem ayrlma hem btnleme hallerini

ierecek bir tarzda formle edilmektedir. Hegel yabanclama teriminin iki byk ve

birbiri ile ilintili anlam olduunu belirtmektedir. Birincisi; bireyin zde farkl

olmad ve gemite birleik olduu bir eyden ayrldnn farkndal, ikincisi;

bireyin znde farkl olmad ve gemite birleik olduu bir eyden ayr olan

benliinden kasti vazgeii ya da teslimiyetidir. Yani yabanclama durumundaki

kendisini, bu ayrln zeminini yok etmek zere kurban edii (zbudun ve Demirer,

1999: 12-13).

Hegelde yabanclama, insann fiziki ve ruhi varl arasndaki ayrm

sonucu ortaya kmaktadr. nsan kendisine ve evresine yabanclamakta, kendisini

dnen ve hisseden bir varlk olarak grmemektedir. Hegele gre bu ruhun

yabanclamas anlamna gelmektedir. Dolaysyla yabanclama, ruhun kendi

9


20/222

yaratt maddi dnyadan duygusal anlamda uzaklamas ya da farkllamas sonucu

olmaktadr (Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 115).

Hegelde bilisel bir durum olarak analiz edilen yabanclama, yabanc

doay kendi oluunun bir ura olarak koyan Mutlak Tinin kendine zg

niteliidir. Aslnda doa, zne ve nesnenin zdelii olan Tinin kendine dn

aamasndan baka bir ey olmadndan Hegelde yabanclama, kendi iinde,

kendi ortadan kaldrln ierir. Yabanc teki varlktr, bilincin ve zbilincin,

nesnenin ve znenin kartldr. Dolaysyla yabanclamann almas gereken z,

insan-varln kendisi tarafndan, Tinden ayr olarak nesneletirilmesidir (Marks,

2000: 10-11).

Hegel, yabanclamay dnceyi aan ve teyle btnletiren bir durum

olmaktan kartp yeniden dnce alanna yani insan alanna tamtr. Klasik

dnrler ve Hristiyan teologlar teyi (Mutlak Ruh, Tanr) insann aklyla

eriemeyecei bir varlk olarak tasavvur ederken; Hegel, bu varl insana zg

tasarmlar alanna yerletirmi ve yabanclamay bilenin (insann) bilgi alannda

ikin zenginlemesini salamak iin geici bir evre olarak tanmlamtr (zbudun

ve Demirer, 1999: 12).

Hegelde yabanclama insann mutlak varlk olabilme mesafesine baldr.

Hegel, ruhun erimek istedii tek eyin, mutlak varlk olabilmesine dair tasar ve

dncelerini gerekletirmek olduunu vurgular. Ancak dnyada ruh bu ynde

faaliyet gsterirken insann isteklerinden olumu hedefi, erimek istedii kendi

gerek hedefinin nne geer. Bylece kendi kendine kar bir yabanclama

ierisine girmi olur. Ama bu durumun farkna varmayan insanolu da kendinden

emin ve mutlu olduunu sanarak yaayp gider (Say, 1995: 8).

Meseleyi ontolojik anlamda ele alan Hegelde yabanclama kavramnn

hareket noktasn mutlaklk oluturur. Mutlak irade doada kendine yabanclar. Bu

kendine yabanclama, bitimli zihne ya da insana uygulanabilir zelliktedir. nsan

kendine yabanclam bir tindir. Ancak yine de insan mutlak hakknda uygun

bilgiyi elde edebilme yetisine sahip tarihsel bir varlktr. Bu sebeple de Hegelde,

insann temel yaps, bir anlamda insann kendine yabanclamas ve bu

10


21/222

yabanclamadan kurtulmasdr (Say, 1995: 8). Bunu baka bir ifade ile belirtirsek,

Hegele gre hereyin temelinde mutlak bir varlk vardr. Bu mutlak varlk tabiatta

(insan olarak) kendine yabanclar. Sonra da yetenekleri sayesinde doruyu bulurve mutlak ruh olur. Burada meselenin odakland nokta insann mutlak ruh

olabilmesidir. Zira Hegele gre Hz. brahim (Yahudinin simgesi olarak)

yabanclamtr. nk karsnda kendisini (brahimi) aan tanr vardr. Tanr

efendi, brahim kledir. Kle efendisinin iradesine ve isteklerine buyun emekle,

baml olmakla yoksuldur, deersizdir (zel, 1988: 75). Bu durumda Hegel iin

insann Tanr oluundan uzaklamas bir yabanclama olgusudur.

Hegele gre doaya yabanclama ruhun tipik bir zelliidir. Ancak, ruhgeliimini tam anlamyla tamamladnda insan yabanclam benliinin stesinden

gelecektir. Yabanclama mutlak ruh iin kanlmazdr. Ruh, bu yabanclamadan

diyalektik sre iinde kendiliinden kurtulmaktadr. Dolaysyla yabanclama

Mutlak Ruhun kendini dsallatrmas iin zorunludur ve Mutlak Ruhun kendine

dnme srecinde alacaktr. Hegelci yabanclama anlaynda, yabanclama

marazi deil, doal bir olgudur. Doa, insan ve toplum var olduka, yabanclama

da var olacaktr.

1.2. MARKS DA YABANCILAMA

Yabanclama kavram, Marksn teorisinin zellikle balang evresinde

belirgin bir ncelie ve neme sahiptir. Marksn yabanclama anlaynda birey,

gerek bir insan; bir dizi duygu, gd ve maddi ihtiyalarla donanm insandr. Hem

toplumsal hem de doal bir varlktr. Yabanclamaya maruz kalan insan, ite bu

insandr. Toplumuna, emein rnne ya da emeine yabanclamsa bu, zerinde

tarihsel-toplumsal kuvvetleri belirleyen eylerin maddi dzenlenmesinin sonucudur.

Yabanclamann giderilmesi, ancak insan(lar)n, onu biimlendiren maddi koullar

bilinli pratik faaliyetleriyle dntrmelerinin sonucunda gerekletirebilecektir

(Demirer ve zbudun, 1999: 19-20).

Marks yabanclamann eitli ekillerde ortaya kabileceini belirtmekte

ve yabanclama kavramn drt boyutta incelemektedir:

11


22/222

1) Emee Yabanclama: Marksn zerinde durduu ilk yabanclama

boyutu iinin emeine yabanclamasdr. Marksa gre kapitalist sistem ierisinde

ii, emei zerinde, dolaysyla da emei sonucu ortaya kan rn zerindekontrol salayamamaktadr. Bylece iinin emei ve emei ile rettii rn, ii

iin farkl bir durum arz etmektedir. i retim srecinde bedensel ve zihinsel emek

gcn tam kapasiteyle kullanamamakta, rettii eyay hibir ekilde satn

alamayacak duruma gelmektedir. inin emei sonucu ortaya koyduu rn, artk

iinin karsnda yabanc bir nesne olarak durmaktadr. Baka bir ifadeyle kontrol

dnda ii tarafndan retilen mal daha sonradan iinin karsna yabanc bir nesne

olarak

kmaktad

r (Ferguson ve Lavelette, Aktaran: Ofluolu ve Byky

lmaz,2008: 123-127).

Marksa gre i blm ve zel mlkiyet yabanclamann gstergeleridir.

blm ve zel mlkiyet gelitike, emek ve emein rnleri giderek insandan,

insann iradesinden, isteklerinden ayrlarak bamszlamtr. Emein rettii nesne

emein karsna yabanc birey, kendini retenden bamsz bir g olarak kar.

rne dnen emek, artk iinin bir paras olmaktan kt iin iiye yabanc

bir konuma ular (Aybar,1995: 5).

2) retim Eylemine Yabanclama: Bu boyut iinin i srecinde

kontrole sahip olmamas sonucu ortaya kmaktadr. Marks, i srecine yalnzca

yapt i karlnda iiye yeterli cretin denmesi eklinde dar anlamda

bakmamakta, i srecini, iinin yapt ie kendi yaratcln ve akln da

katabildii faaliyetler btn olarak grmektedir. Marksa gre kapitalist sistemde

iinin, hedeflerin belirlenmesi ve retimin sonulanmas gibi eitli faaliyetlerde

hibir etkisi bulunmamaktadr. Ayrca i sreci de iinin kontrol dndagereklemektedir. Bylece ii yapt ie hibir anlam verememekte fakat yerine

getirmektedir (Ferguson ve Lavette, Aktaran: Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 127)

Kapitalist ekonomide alma gerek ve zsel hibir tatmin salamayan ve

kendi iinde bir ama olmaktan kan yabanc bir faaliyet haline gelir. Emek satlan

bir ey ya da meta haline gelmi olup onun ii iin tad tek deer

satlabilirliidir.

12


23/222

3) Doaya Yabanclama: Bu boyut doadan kopu anlamndaki

yabanclamadr. nsan doadan koparak kltrel-toplumsal alanda kendine ikinci

bir doa kurmak anlamnda doaya yabanclar. Marksa gre kapitalizm sonucuortaya kan yabanclam emek, insan dier canllardan ayran bu zelliini

ortadan kaldrmakta, insan kendi doasna yabanclatrmaktadr (Ofluolu ve

Bykylmaz, 2008: 128). Doaya yabanclama; insan-doa ilikisinde insan dier

canllardan ayran zelliklerin banda doaya egemen olabilmesi, onu

deitirebilmesi ve gerek ihtiyalar dorultusunda kullanabilmesi demektir.

4) Kendine Yabanclama: Bu boyutta insann kendine yabanclamas

ele alnmaktadr. Kendi rnne ve i srecine yabanclaan ii giderek kendizbenliine de yabanclamaktadr. i kapitalist sistem iinde kendi yaratc

gcn kullanamamakta, bu da insann kendi z varlna yabanclamas anlamna

gelmektedir. Marks, kendi z varlna yabanclaan insann dier insanlara da

yabanclaacan sylemektedir. nsan kendi z etkinliine yabanclam olduu

iin dier insanlarla ilikilerinde de kendi z benliiyle hareket etmeyecektir

(Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 128). Yabanclam insan yalnzca dier

insanlara yabanclam bir insan deildir; doas, ruhu ve znden soyutlanmtrsel varlna da yabanclamtr.

Marksta yabanclama zaman zaman meta fetiizmi kavram ile ifade

edilmektedir. Marks, rn ile metay, dolaysyla da kullanm deerleri ile deiim

deerlerini ayrt etmektedir. Bir rn ihtiya karlayc olduu lde kullanm

deerlerine sahiptir. Bir nesnenin kullanm deerini belirleyen, bireyin ona olan

gereksinimidir. Ancak nesneler deiime girdikleri anda, bir deiim deeri elde

edilir. Deiim deerini belirleyen ise artk insan gereksinimleri deil, bir bakameta, aracyla deiime girme olaslklar yani piyasa yasalardr. Dolaysyla bir

nesne mbadeleye girdii andan itibaren belirli bir deiim deeri olan birey, bir

meta nitelii edinmektedir (Demirer ve zbudun, 1999: 23-24). Dolaysyla

yabanclama kullanm deerinin yerini deiim deerinin almas sonucu oluur.

Meta fetiizmi ve eyleme kavramlar yabanclama ile zde olarak ele

alnmtr. Marksa gre meta fetiizmine insann ar tketim tutkusu yol

amaktadr. Kapitalist sistemde insan, metalarn tketimi asndan dier insanlara

13


24/222

yabanclarken kendisi de i blm pazarnda metalamaktadr. Marks, insann

kendi doasn kendisinin yaptn ne srmektedir. blm ve zel mlkiyete

kapital tarafndan el konulmutur. Kapitalist retim biimi, iinin hem retkenliinihem de retken eylemde bulunma duygusunu kaybetmesine yol amaktadr.

Bylece insann yapt dnya, onun karsna adeta bir yabanc gibi kmaktadr.

Marks, insann toplumla, evresiyle ve dnya ile yabanclamasn kapitalist retim

dzenine balamaktadr (Miniba, 1993: 8).

Marksn yabanclamayla ilgili fikirlerini, onun daha kapsaml i blm,

zel mlkiyet ilikilerinin evrimi ve birbirleriyle atan snflarn ortaya kmas

konularndaki sosyolojik dncelerinden ayrmak mmkn deildir. Marksistterminolojide yabanclama, kapitalist retimin zgl toplumsal ilikilerinde ierili

olan, nesnel adan dorulanabilir bir durumu gsterir (Marshall, 1999: 799).

Marksa gre yabanclama, kapitalizme zg bir olgu deildir fakat

kapitalizm, insann yabanclama olgusunu en st dzeye karan nesnel koullar

ieren bir sistemdir (Ergil, 1980: 36). Kapitalizm, bir yandan yeni gereksinmeler

araclyla yeni bamllklar yaratrken (Fromm, 1981: 63) dier yandan insann

kendi yabanclamasnn farkna varmasn nleyecek ya da geciktirecek tuzaklar

da iermektedir (Ergil, 1980: 39). Yabanclama ayn zamanda tm deerleri

bozarak saflndan uzaklatrmaktadr. nsanolu, kazan, alma ve tasarruf ile

dnya zevklerinden vazgeme olarak ekonomiyi insan yaamnn en byk amac

haline getirirken, gerek ahlaksal deerleri gelitirmeyi ihmal etmektedir.

Marksa gre (1986: 232-233) kapitalist toplumlarda emekinin elde ettii

para emekiye sahte bir zgrlk verir. Aslnda onun efendisi haline gelir. Para

insanln yabanclam gcdr. Bireyler insan olarak yapamadklarn para

aracl ile yapabilirler. Para btn insan niteliklerini tersine eviren, onlar kendi

kartlar durumuna sokan dsal evrensel bir gtr.

1.3. DURKHEMDE YABANCILAMA

Durkheim, yabanclama kavramn modern sosyolojiye tayan kiilerin

banda gelmektedir. Normsuzluk ya da normlarn gerekliklerini yitirmeleri olarak

14


25/222

tanmlad anomi durumu, Durkheimde yabanclama tanmlarna temel

oluturmaktadr.

Durkheim, kavram olarak yabanclamay hi kullanmamtr. Fakat sonu

olarak yabanclama olgusunu douracak olan anomi kavramn literatre

sokmutur. "Toplumsal blm ve ntihar adl eserlerinde anomi zerinde

youn olarak durmutur.

Durkheim; insann refah, lks ya da konfor gereksinimlerini snrlayacak

organik ya da psikolojik donanmlardan yoksun olduunu, bireyin tutkularnn

yalnzca bireyin dnda ve onun tarafndan adil kabul edilen bir yetkiyle

snrlanabileceini savunur (Demirer ve zbudun, 1999: 27).

Durkheim, dayanma ve iblm asndan toplumlar mekanik

dayanmaya ve organik dayanmaya dayal toplumlar olmak zere ikiye

ayrmaktadr. Mekanik dayanma zerine kurulu toplumlarn temel zellii bireyler

arasndaki benzerliin fazla, farklln yok denecek kadar az olmasdr. Bu

dayanma biiminde iblm gelimemi ve roller farkllamamtr. Toplumun

tm yeleri bireyler olarak benzetikleri iin aralarnda bir ekim olumaktadr ve

bu nedenle topluma ballk en st dzeydedir. Organik dayanmaya dayal

toplumlarda ise bireyler arasnda farkllama sz konusudur. Bireyler arasnda

benzerlikler ortadan kalkm, bireyler birbirini tamamlar durumdadr. Uzmanlama

ve iblm yaygndr. ada toplumlarda, toplumsal farkllama bireysel

zgrl salamak iin bir nkoul niteliindedir. Birey, ancak toplumsal bilincin

kapsaycln ve katln yitirdii bir toplumda belirli bir dnce ve eylem

zerkliine sahip olabilmektedir (Marks,1974:330 Aktaran: Ofluolu ve

Bykylmaz, 2008: 121).

Durkheim, organik iblm olgusunu genellikle olumlu karlamakta, bu

toplumlarn normal ve mutlu geliimi olarak deerlendirmektedir. Durkheime gre

mekanik dayanmadan organik dayanmaya geite iblmnn toplumsal

gelimeyi artrc bir etkisi bulunmaktadr. blm ilerledike her birey topluma

daha sk biimde balanmakta, her birey yapt ite uzmanlatka daha fazla

kiisel niteliklere sahip olmaktadr (Durkheim,2006:164 Aktaran: Ofluolu ve

15


26/222

Bykylmaz, 2008: 121-122). Durkheim Toplumsal blm adl eserinde

anominin toplumun mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei srecinde

ortaya ktn sylemitir. blmnn gittike artmas normal olarak organikdayanma sayesinde toplumsal btnlemeyi getirmekte, fakat ekonomik deiimin

ahlaki dzenlemelerin farkllama ile uzmanlamann artna ayak uyduramayaca

kadar hzl olduu yerlerde anormal veya anomik bir patolojik iblm

grlmektedir (Marshall, 2005: 32). Durkheim ntihar adl eserinde ise anomi

faktrn oluturan ortamn daha ok kuralszlk olduunu vurgulamaktadr.

Toplumda bireyler tarafndan kabul edilen balayc ahlaki kurallarn yokluu

sonucu anomi ortam

n

n oluaca

n

, toplumsal kurallar

n birey zerindeuyumlatrc bir etki yarattn sylemektedir

Durkheim, her canl varln ihtiyalaryla imknlarnn yeterli bir orant

iinde olmasnn gereklilii zerinde durarak bu salanmazsa mutlu

olunamayacan hatta hayatn devam ettirilemeyeceini belirtir. nk ihtiyalar

karlanabileceinden daha ok ey ya da baka bir ey gerektiriyorsa srekli bir

srtme iinde olunacaktr (Durkheim, 1992: 250). Durkheime gre yabanclama

sreci endstriyel toplumlarn sorunudur ve iblm, dayanmadanuzaklatrld anda ortaya kmaktadr.

Marx, emein yabanclamasndan sz ederken yabanclaan kiinin ii,

dolaysyla yoksul olduunu belirtiyordu. Oysa Durkheim bunun tersine bunalmn

servetin bolluunda daha ok grlebileceine iaret etmektedir. Zira Durkheima

gre (1992: 258-259), servet sahibi olmak insanda yalnz kendine baml olduu

izlenimini uyandrmaktadr. nsan ne kadar az snrl olduuna inanrsa her trl

snrlamay o lde ekilmez bulmaktadr.

1.4. SIMMELDE YABANCILAMA

Smmel e gre yabanc, mekndaki verili her noktadan belli bir uzaklkta

olma durumu olarak dnlen gezginlik, belli bir noktaya balln kavramsal ztt

ise, o zaman yabanc denen sosyolojik biim bu iki zelliin sentezidir. Yabanc

bugn gelip yarn giden adam gibi deil, bugn gelip yarn kalan adam gibidir. Belli

bir mekn dairesi iinde ya da snrlar belli meknsal snra benzeyen bir grup

16


27/222

iinde sabitlenmitir; ama onun iindeki konumu temelde, en bata ona ait

olamamasnn ve ona batan beri onun bir paras olmayan, olamayacak nitelikler

tamasnn etkisi altndadr (Smmel, 2009: 149).

Simmel, yabanclamay irdelerken nesnelemi kltre ilikin arpc

bir saptama yapmtr. Simmel kltr "isel ve dsal emein sonucu olarak

yaamn rafine manevi biimleri " eklinde tanmlamakta ve kltrel grntlerin; 1)

Nesneler dnyas ya da Simmelin deyiiyle kltrn maddi rnleri. Simmel

bunlara insanlarn birbirleriyle ilikilerinin dolaymn oluturan dil, bilim, din,

hukuk vb.yi de dhil eder. 2) Maddi ve zihinsel rnlerin ortaya kt sre 3)

Bireyin kltr benimseme, bilgi ve eitim edinme sreci olarak kategoriyikapsadn sylemektedir (Smmel,2009: 333)

Nesnelemi bir kltr ynelii, insan- makine ilikisinde de rneklenebilir.

Burada makine insann iinin giderek artan blmn stleniyor ve btnselleirken

insan btnln yitirerek makinenin bir aksamna indirgenmekte, kiiliiyle

hibir ilintisi olmayan ileri gerekletirmektedir. Bu da, insann nesnelere yani

kltrn ieriine yabanclamasn getirir. Nesneleen kltr genilerken bireyin

kltr yoksullamaktadr. Kitlesel retim hem okluu hem de kalmszl

nedeniyle eyleri bireye yabanclatrr. Yine Simmele gre, modadaki hzl

deiim nesnenin kiiliinin bir paras haline geliini imknsz klar. Simmel

yabanclamann para ekonomisine dayal modern kltrn gelimesinin kanlmaz

sonucu olduunu vurgular.

1.5. FROMM VE MARCUSEDE YABANCILAMA

Fromm yabanclamay toplumsal karaktere ikin bir unsur olarak

grmektedir. Toplumsal karakter Fromma gre verili bir toplumsal kategoride

(snf, ulus vb.) yer alan herkeste ortak olan zelliklerden olumaktadr. Toplumsal

karakter, formel-informel kltrleme aralaryla ocukluktan itibaren bireye

aktarlmaktadr. Kitle iletiim aralar, yazn, din vb. kltrleyici kurumlarn

ideolojik etkileri, toplumsal karakteri pekitirici bir rol oynar. Bu aktarm

srecinde aile nemli bir rol oynamaktadr. Fromma gre toplumsal karakter,

17


28/222

toplumsal-iktisadi yap (alt yap) ile egemen fikir ve idealler (egemen ideoloji: st

yap) arasndaki dolaym oluturur (Demirer ve zbudun, 1999 : 32).

Toplumun retim ve blm ilikileri, insann yukarda saylan temel

gereksinimlerini karlayacak tarzda rgtlenmediinde toplumsal karakter

yabanclatrc bir rol oynamaktadr.Yabanclamadan kast, kiinin kendini

yabanc olarak duyumsad deneyim tarzdr.demektedir Fromm. (Kii) Kendisine

yabanclamtr, kendini dnyann, kendi edimlerinin yaratcs olarak

grmemektedir. Tersine edimleri onun efendisi haline dnmtr; onlara boyun

eer, hatta tapnr. Yabanclam kii kendisiyle ya da tekilerle temas halinde

deildir. Kendisiyle ve dnyayla retken bir iliki kuramaz (Demirer ve zbudun,1999: 33).

Fromm, ada toplumda yabanclamann her yeri kaplad

dncesindedir. Fromma gre kapitalist sistemin retim ekli nedeniyle insan

korkak ve yabanclam bir hale gelmektedir. nk bu sistem, bireyin onlar

karsnda kendini aciz ve aresiz hissettii, giderek byyen ekonomik ve

brokratik devler yaratmaktadr. Bu durumda da bireyler toplumsal oluumlara aktif

olarak daha az oranda katlabilmektedir. Bu sistem iinde korkak bir hale gelen

insann tek aresi de tketmektir. Bu yolla insan pasiflie yneltilmekte ve dnyada

hibireyi aktif olarak yaayamamaktadr (Ofluolu ve Bykylmaz, 2008: 31).

Fromm, kapitalist toplum ierisinde yalnzca ekonomik ilikilerin deil,

insanlar arasndaki kiisel ilikilerinde yabanclatn syler. Fakat Fromma gre

(1996: 105-106) bu tketim ve yabanclama ruhunun belki de en nemli ve en

ykc rnei, bireyin kendi benlii ile olan ilikisinde grlmektedir. Fromm bu

ilikiyi u ekilde aklamaktadr."nsan yalnz meta satmaz, kendisini de bir meta

olarak grr. Eliyle koluyla alan ii, fiziksel enerjisini satar; iadam, doktor,

memur kiiliklerini satarlar. rnlerini ya da hizmetlerini satabilmek iin kiilik

sahibi olmalar gerekir. Bu kiiliin hoa gitmesi gerekir, ama ayrca onun sahibinin

daha baka nitelikleri de olmaldr. Tpk dier metalarda olduu gibi, bu insani

niteliklerin deerini bien, hatta var olup olmadklarn saptayan pazarn kendisidir.

Bir kiinin sunduu nitelikler ie yaramyorsa, bunlarn kullanm deeri yoksa o

insann hibir deeri yok demektir. Dolaysyla zgven, benliini hissetme

18


29/222

bakalarnn o kii hakknda bitii deerin gstergesinden baka bir ey deildir.

Pazardaki baars ne olursa olsun, bakalar tarafndan sevilsin ya da sevilmesin

kendi deerini bien, kiinin kendisi deildir. Aranyorsa bir kimsedir, bakalarondan holanmyorsa hi kimse deildir. Kiinin kendine deer vermesinin

kiilikin baarsna bal olmas, amz insan iin popler olmann neden byk

bir nem tadn aklamaktadr. Yalnzca kiinin gnlk yaantsndaki baars

deil, kendine olan saygs, gvenini koruyup koruyamayaca ya da aalk

duygusunu uuruma yuvarlayp yuvarlamayaca popler olmasna baldr.

Fromm (1992: 60) yabanclamay bir hastalk olarak tanmlar ve

insann doadan ve birbirinden kopmu olmasnn, kendisini yalnz, soyutlanm veyabanc hissetmesine neden olduunu syler. Daha ok insann znden

uzaklamas ve ruhi unsurun zayflamas zerinde durur. Birey plannda

yabanclamay anlayabilmek iin, o kiinin varolu sorununa verdii cevabn ne tr

bir cevap olduunu bilmek gerekir diyen Fromm, Marx ile Freudu birletirir ve u

senteze varr: Kiinin kendi yaratt bir nesneye ar bir sevgi ile balanmas, ona

tapmas, onu putlatrmas sonucu, bu kii kendi duygu ve dncelerini kendi

dndaki bir nesneye aktard iin artk kendisi deildir ve onda bir ben ya dakimlik duygusu kalmamaktadr.

Marcuse ise ada kapitalist toplumunu incelemi ve yabanclamann

toplumun tm temel snflar iin geerli olan bir olgu olduunu ileri srmtr.

Marks'a gre yabanclamann merkezinde ii ve ii snf varken; o, ii snfnn

Marks'n bekledii dorultuda yabanclamay sona erdirebilecek g olmaktan

uzaklam olduunu vurgular. Marks yabanclamann almasn ii snfnn

bilinlenmesine yani iinde bulunduu durumun farkna varmasna balarkenMarcuse, zelde yabanclamann genelde ileri sanayilemi kapitalist toplumun

sorunlarnn zmlenmesinde ii snfndan ok toplumda yer alan marjinal

kesimlere ncelik verir. Marcuse rencilerin, etnik aznlklarn, toplum d

kesimlerin toplumdaki deimede nemini vurgular. O ayrca ileri derecede

sanayilemi kapitalist toplumlarda sistemle ar derecede btnlemi iilerden

birey beklemenin mmkn olmadn syler (Tolan, 1981: 159).

19


30/222

Marcuse, eletirilerinin odana modern toplumu ve onun rettii

tketimci insan tipini yerletirmektedir. Sanayi toplumunun gelitirdii tketim

normlarnn kiiselletirilip insanda gerek ihtiyalarn yerini yapay ihtiyalarabraktn, bunlarn yaratt sahte bilincin ise toplumu dntrme ihtiyacn

perdelediini syler. Reklam programlarnn ileri srd biimde dinlenme,

elenme, davranma ve tketme ihtiyalar ile bakalarnn sevdiklerini sevmek ve

nefret ettiklerinden nefret etme ihtiyac, bu yapay ihtiyalar snfna girer (Demirer

ve zbudun, 1999: 33-34). Yapay gereksinimlerin gerek gereksinimlerinin yerini

almas insann toplumsal yap karsnda eletirelliini yitirerek ona boyun emesine

ve yabanc

lamas

na yol amaktad

r. Bylelikle yabanc

laan insanyabanclatrlm yaamnn iinde kendini kaybeder.

Marcusee gre, modern sanayi toplumunda insann yabanclamasnn bir

belirleyeni; tketim normlar ve bunlarn bireyce iselletii ideolojik ortam ve

bizzat teknoloji ve retimin rgtleni tarzdr. in mekanizasyonu iiyi makinenin

bir eklemi dzeyine indirgerken, sanayinin rasyonel rgtlenii de brokrat ve

teknokratlar egemen snfn hizmetinden karp bir ynetici snf konumuna

getirmektedir. Nihai hedef haline gelen retimin rasyonellii ve art, bireylerolduu kadar tm snflar zerinde yabanclatrc rol oynamaktadr.

leri toplum Marcusee gre (1975: 6-23) btn iinde akl ddr. leri

sanayi toplumunun en sinir bozucu yanlarndan birisi de bu akl dln akli

zelliidir. Marcuse, ileri bir aamaya gelen teknolojinin bireysel zgrl

kstladn ifade etmektedir. Teknolojik gelime bir yandan retim gereleri ve

toplumsal kontrol mekanizmalar karsnda insan belirli dzeyde bir zgrlk

kazandrrken dier yandan insan varln grlmemi bir biimde yaygn ve derinbir bask altna alr. Kitle iletiim aralarnn etkisiyle de insan d dnyayla

ilikilerinin bilincine varamayan ama toplumu ynetenlerin istedii eyleri, istedii

lde, istedii yer ve zamanda tketen bir robot haline gelir.

Marcuse (1975: 26-49) bireylerin kendilerini, kendilerine benimsetilen

yaayla zdeletirdikleri zaman yabanclamann bir zorunluluk haline geldiini

belirtir. Hzla gelien otomasyon nedeniyle el emeinin azalmas byk lde artan

denetimi gerektirmi ve bu da giderek insanlarn klelemesine yol amtr.

20


31/222

Marcuse, kleleen ii snfndan umutsuzdur. Standartlama ve tekdzelik retici

meslekle retici olmayan meslekleri benzer klmtr. Teknoloji rts eitsizlii

ve klelii gizlemi teknik ilerlemeye ramen insan retici dzenin boyunduruualtna girmitir. Marcusee gre ileri sanayi toplumunun kleleri, ara olmak ve

nesneye indirgenmek bakmndan incelmi klelerdir.

1.6. MELVN SEEMANA GRE YABANCILAMA

Melvin Seman modern toplum ya da sanayi toplumu ierisinde ie

yabanclamann tipik bir olgu olduunu sylemektedir. Ona gre ileri kapitalist

toplumlarda var olan yap ve ilikiler erevesinde birey toplum etkileimi, zellikle

bireylerin kendilerini ve toplumu alglamalar alannda nemli sorunlar

dourmaktadr. Tolan'a gre (1981: 126) Seeman, sadece yabanclama kavram

zerinde deil anomi kavram zerinde de durmu bu iki kavram birletirme abas

iine girmitir. Ayrca yabanclama kavramn deer yargsndan bamsz hale

getirmeye almtr. nk o yabanclamadan sz etmek iin sosyalist olma

zorunluluunun olmadna inanmaktadr. Melvin Seeman, 1959'da yazd

'Yabanclamann Anlam' adl makalesinde be ayr yabanclama kategorisinin

olduunu belirtmitir. Bunlar:

1) Tecrit Edilme Duygusu (Toplumsal Yaltm) : Tecrit edilme, toplumtarafndan yksek deer verilen eylere bireylerin olmas gerekenden daha az deer

vermelerinden kaynaklanan bir durumdur. Bu durumda kii yalnzca yasal aralar

reddetmekle kalmayp grubun hedeflerini de reddediyorsa o zaman yalnzlk daha

da artmaktadr (Akgn, 1999: 16).

Bireyin toplum ierisindeki bireylerle etkileim kurabilme olanan

yitirmesi anlamna gelmektedir. Baka bir ifadeyle bireyin toplumdan atld veya

soyutland dncesiyle bakalaryla anlaml iliki kuramamas halidir. Birey ou

zaman da bu ilikiyi kurmaktan ekinmektedir (Miniba, 1993: 38). zellikle

aydnlar iin geerli olan bu hal, halk kltrnn bireysel beklenti ve ynelimlerle

elimesini ifade eder (Tolan, 1981: 127). Baka bir ifadeyle bireyin toplumsal

deerinden uzaklamas halidir.

21


32/222

2 ) Kendine Yabanclama: Yabanclamann bu boyutu,

yabanclamann tm ayrntlarn kapsamaktadr. Bireyin imdiki durumunun,

toplumsal artlarn uygun olmas halinde daha iyi olabilecei ve mevcut durumunkt olduuna inanmasndan kaynaklanan hali ifade eder. Bir kiinin artk kendini

daha fazla ie verememesi, kendini ie katmamas ve kendine baz dncelerden

dolay yabanclamasdr (Bayhan, 1997: 38). Gszlk ve normsuzluk kendine

yabanclamay tetikleyen durumlardr.

nsann belli bir davrannn gelecee ynelik beklentileri ile akmamas

kendi varlna yabanclama ile sonulanr. Bireyin kendi yetenek ve zglerini,

kendisi dnda yabanc grmesi olarak da tanmlanabilir (Tolan, 1981:127).Kendine yabanclama, kiinin kendi znden uzaklamasyla kendisine ve

eylemlerine nesnel bir biimde, sanki bir ustann elinden km bir nesneye bakar

gibi yaklamasyla belirlenen bilin haline karlk gelir. Buradan hareketle kendine

yabanclama kiinin kendi beniyle ya da zihin halleriyle, kendisi arasna duygusal

bakmdan mesafe brakmas durumunu, kiinin gerek beniyle olan isel temasn

yitirdiini anlamasnn sonucu olan kendinden kopma halini ifade eder.

3) Gszlk: Bireyin kendi davrannn istedii sonular elde

edemeyeceini ya da arad destei bulamayacana ilikin olumsuz

alglamasndan, beklentisinden kaynaklanan duygudur (Akgn, 1999: 16). Birey

gszlk duygusu ile varmak istedii hedeflere varamayacan hisseder. Tolan'a

gre (1981: 127) Bu kavram, bireyin kendi rnleri ve retim srecinde kulland

aralarn sonular zerinde kontrol hakknn olmamas anlamnda kullanlmtr.

Marksist anlamda kiinin retim aralarndan kopmas trnden nesnel bir kavram

olarak deil, ruh halini anlamaya ynelik znel bir kavram olarak anlalmasgerekir. Bu duygu bireyin yalnz bana bir ey yapamayaca duygusu olarak da

tanmlanabilir.

Gszlk bireyin kendi yaamyla ilgili kontroln kaybolduunu

hissetmesi haline denmektedir. Gszlk durumunda olan birey kendi

davranlarn ortaya koymak yerine onlara tepki vermekle yetinir. Birey bu

durumda kendisini ynlendirmez, bakalar tarafndan ynlendirilir. Olaylar

karsnda kontroln yitiren birey gszlk yaamaktadr.

22


33/222

4) Normsuzluk (Kuralszlk) : Bu kavram normlarn belirledii baar

hedeflerine erimek iin toplum tarafndan onaylanmayan davranlarn

benimsenmesi anlamna gelir (Tolan, 1981: 127). Bireyin davrann ynetecekilkelerin, kurallarn ve bir ksm kriterlerin bulunmamas ve amaca ulamak iin

toplumca kabul edilmeyen farkl yollara bavurmas olarak da tanmlanmaktadr.

Normsuzluk, toplumca belirlenen amalara varabilmek iin gerekli

ykselmeyi salayacak amalarn yetersizlii karsnda bireyi, topluca yukarlara

trmandracak youn ve gl basklarn olduu toplumlarda oalmaktadr. Bu

durumlarda birey kanunsuz ve meru olmayan aralar kullanabilir. Bu anlamda

kanunlardaki boluklar normsuzlua sebep olan nemli durumlardr (Sevgili, 2005:82). Normsuzluk durumunda birey hedef ve amalarna yalnzca toplumsal olarak

kabul grmeyen davranlar sonucu ulaabileceine inanr.

5) Anlamszlk: Bu durum bireyin kendi davranlarn nceden tahmin

etmede kolaylk salayacak olan ekilleri, formlar, iaretleri, zme becerisinde

olmad durumlarda ortaya kmaktadr. Anlamszlk bireyin neye ve hangi genel

dorulara inanacan bilememesi halidir. Yani birey bu durumda evresinde olan

biten hibir eyi anlayamaz (Tolan, 1981: 127). Anlamszlk durumunda birey

iinde kendini gsz hissettii, uyum gsteremedii toplumu, dnyay

olumsuzlama sreci iine girer. Birey bu durumda yaamn amasz olduu

duygusuna kaplr.

evresindekileri, yaad dnyay anlamlandramayan, amasz gren

birey kendi i dnyasnda da bolua der. Doas gerei bir yerlere, bir 'ey'lere

balanarak yaamn anlamlandran bireyin bu boluk algs modernleme sreci ile

birlikte iyice belirgin hale gelmitir. Anlamszlk, yaanan dnyay toplum iinde

gittike deerini kaybeden, dnya zerindeki herhangi bir 'ey'i sradan bir unsur

olarak alglayan bireyin tepkisi olarak deerlendirilebilir. Birey yaam anlamsz

bulduu srece derin bir bolua der. Hayat anlamsz ve deersiz bulan bireyi ya

kendi dnyasnda snrl yaama ya da ok marjinal bir tutum olan intihar sonucu

bekler.

23


34/222

II. BLM

YABANCILAMA GSTERGELER

Yabanclama gstergeleri Melvin Seemann yabanclama kuramnda

bulunan be kategoriden ikisi; kendine yabanclama ve toplumdan tecrit edilme ile

birlikte topluma yabanclama, aydn ve yabaclama, kltrel deerlere

yabanclama ve mekna yabanclama (yer deitirme-meknsal kopu) balklar

altnda incelenecektir. Bylece roman kahramanlarnn yabanclamalarndaki

kiisel faktrlerin yan sra sosyo kltrel ve mekn faktrlerinin de bir deiken

olarak deerlendirilmesi mmkn olacaktr.

2.1. AYDIN VE YABANCILAMA

Aydn, somut olaylarn zerine kp soyut dnebilen, toplumun temel

problemleriyle deerleriyle ilgilenen; sosyal, ekonomik, politik gelimeler zerinde

dnp tahlil ve tenkit yapabilen, yeni yorumlar getirebilen insandr (Balc, 2002:

27). Alev Alatlya gre aydn toplumla ya da bireylerle hemfikir olmama

zgrlklerini korumak, akln rman alkanlklarn karanlk lnde kurutmamak

iin olaanst bir gayretle direnen insand

r. O ba

ms

z dnce ve inanlar

n

inatla savunan, otoritenin dayatt ne kadar kalp varsa, hepsini sorgulamaktan,

gerektiinde krmaktan kanmayan insandr (Aktaran: Sevgili, 2005)

Aydn kelimesi Trke Szlkte (1998: 112); k alan kl, aydnlk,

kltrl, okumu, grgl, ileri dnceli (kimse), mnevver anlamlaryla verilir.

Aydn kelimesi hem mnevver hem entelektel olarak kullanlmtr.

Aydn hemen btn toplumlarda olumlu zellikler yklenerek

yceltilmitir. Btn olumlu deerler yklenen aydn, toplumda nerdeyse bulunmas

imknsz olan bir prototipe dnmtr. Dier toplum kesimleri iin ideal tip olan,

olmas gereken eylemli bir toplumsal varlk olmaktan kp kurgusal bir varla

dnme tehlikesi tamaktadr. Aydnlarn en nemli zellikleri ortalama bir

insandan daha fazla bilgi birikimine sahip olmalardr. Ancak, bu birikim toplumun

lehine kullanld srece aydn olma zelliiyle badar hale gelir (Sevgili, 2005:

28). Edward Saide gre (2009: 11-15) aydn, her eye eletirel bakan, marjinal,

pheci, srekli muhalif, ancak kendisine gre belli doruluk lleri olan bir

24


35/222

amatrdr. O, bir sistemin, bir ideolojinin bir inancn adam deildir; ne sylemesi

ve ne yapmas gerektiini belirleyen hibir kural tanmaz. Entelektel iktidara kar

hakikati sylemeyi iar edinir.

Kaplana gre (1992: 217) muayyen bir ideolojiye veya hayat grn

kafasna bir apka gibi geiren ve onu gerein kendisi sanan bir insan aydn

deildir bir nevi portmantodur. Descartesin metodikphesine sahip olmayan bir

kimse tam anlamyla dnen bir insan deildir. Onun muayyen fikirleri ve

inanlar olabilir. Fakat o, bu inanlarn ve bilgilerin efendisi deil ve klesidir.

Aydn karlat her meseleyi yeniden soran insandr.

Aydn bir toplum ierisinde, bir kltr evresinde yaar. Eserlerini belirli

bir kltr kalb iinde ve kendine zg bir dil ile ifade etmesi aydnn varoluu u

sorgulayan sorularn da dile getirilmesine neden olmaktadr. Aydnn kendini

oluturan kltrden bamsz olup olmad; aydnn ulusal ve evrensel arasndaki

konumunun ne olmas gerektii; aydnn ideolojik ve snfsal aidiyetinin olup

olmad, belki de en nemlisi aydnn toplumsal sorumluluunun snrlarnn ne

olduu gibi sorular aydnn varolu tarzn sorgulayan sorulardr. Bu sorular aydn

kavramlatrmasyla birlikte yabanclama sorununu da gndeme getirmitir

Aydn herhangi bir kalba smayan bireydir. nsan ve toplum adna

kabullenilmi gereklerin ve bundan kaynaklanan davranlarn tmn sorgular.

Aydnn evrensel olan yan onun var olanla yetinmeyen bir zellik kazanmasna

neden olur. Aydnlarn kendilerinden baka dayanaklar yoktur. Bottomorenin de

(1997: 85) belirttii gibi Aydnlar kendi aralarnda belirgin biimde

blnmlerdir. Toplumdaki zgn nemlerini ve amalarn dile getirecek herhangi

bir reti oluturamadklar iin tutunumsuzdurlar (Aktaran: Sevgili, 2005) Bu

nedenle aydn yalnz, nk onu kimse grevlendirmemitir, bakalar

zgrlemedike zgrleemeyecektir (Sartre,2010: 47). (Aydn iin vazgeilmez

olan eletirel sorgulama zellii) onu yeni olann (bilgi) peinden komaya ve bu

srete kendine ve toplumuna yabanclamaya doru gtrr.

Edward Saide gre (2009: 15) aydn yabancdr. Bu yabanc olu bir

eyleri deitirme imknlarna set eken olaanst gl toplumsal otoritelerin

25


36/222

medya, hkmetler, bykirketler vs oluturduu a karsnda kiinin kendini

ne denli yalnz hissettiinin ifadesidir.

Yabanclama temel olarak bireyin ait olduu veya ilikiye girdii

evreyle ilikili olarak bir kimlik ve z itibariyle uyumsuzluu anlatmaktadr. Aydn

yabanclamas da ayn temellere dayal bir sorunsaldr. Aydnn hem kltrel

evresini hem de kudretini dayandrd ve bu nian elinden ald halk terk etmesi

yabanclamann gstergesidir ki bu yabanclama sadece sosyal sorumluluun

kayb deildir. Aydnn kimlik olarak edindii muhaliflik, bamszlk, dnsel

yaratclk, kendinin ve toplumun l hcrelerini sorgulayc tavrn da terk etmesi

kimlik bunalmnn ifadesidir. Bu durumda aydn hem kendi corafyasnn insanlarile arasndaki ilikiye hem de kendi tanmlad entelektel iddiaya srtn

dnmtr (Sanal,2010).

Kksal Alver (2004:250) yabanclaan aydnn zelliklerini yle ifade

eder: Yabanclam aydn halkn deerlerini ve hayat tarzn anlamaktan uzak,

onu aa, baya ve hor gren bir bak asna sahiptir. Kendilerinin gz pek,

alkan kl krk yaran tipler olduuna; halkn ise hrs brakp tevekkle sarldna

inanrlar.

almamzda romanlardaki aydn yabanclamasn incelerken aydnlar

snflandrmaya ihtiya duyulacaktr. Bu nedenle toplumun geirdii evrelere gre

aydnlar snflandrlacaktr.

Aydn tanmnda olduu gibi aydn tipinin snflandrmasnda her zaman

geerli olabilecek bir belirleme yapmak olduka zordur. nk aydnlarn iinde

bulunduklar toplumlarn ayr ayr zelliklere sahip olmas, ortaya ktklar

zamann imknlarnn deikenlii aydnlarn bulunduklar alanlarn veya grubun

beklentilerinin farkll, her zaman ve her alanda kabul edilebilecek bir aydn

tipolojisini zorlatrmaktadr (Balc, 2002: 49). Ama yine de almamz

erevesinde aydnlarn tarihi sre iinde geirdikleri deiimleri almamzda yer

alan romanlar gz nne alndnda, Yunus Balcya gre (2002: 50-52) Trk

aydnlarnn u ekilde bir aydn snflanmasn yapmak mmkndr:

Toplumda oynad

klar

rol a

s

ndan ayd

nlar iki s

n

fa ayr

l

rlar:

26


37/222

Yaratc aydnlar; toplumda var olan deerleri reddedip yerine yeni

alternatifler sunarlar. Toplum deerlerinin yerine yenilerini sunduklarndan ve

eskisini btnyle deitirmek istediklerinden bunlara radikal aydnlar da denilebilir.Ancak bu radikallik toplumda var olan modeli dardaki bir modelle deitirmek

deil tamamen orijinal rnler sunmaya dayanmaktadr.

Aktarc Yayc aydnlar; yaratc aydnlarn sunduu veya kayna

baka kltrlerde bulunan orijinal modelleri, taklit yoluyla topluma uygulamaya,

aktarmaya alrlar, yaylmalarna sebep olurlar. Bunlar yaratclktan yoksun

deillerdir. Yaratc aydnlarn sunduu fikirleri genellikle yorumlayarak sunarlar.

Bunlarn ayn tip faaliyetlerinin devamll sonucunda toplumda bir gelenek oluur.zellikle Trk dnce adam ve aratrclarnn modernleme sorununu yaayan

Trk toplumu iin belirledikleri, toplumu bat modeli bir topluma dntren aydn

tipi bu grupta dnlebilir. Bu aratrclar, batl dnrlerin belirledii yaratc

aydn tanmna katldklar gibi bu aydna iinde bulunduu toplum karsnda bir

sorumluluk da yklemilerdir. Bu tip aydn kendisini grevli kabul eder, asl

darda bulunan modeli yeni bir yorumla uygulamak ve aktarmak ister. Batllama

ihtiyacyla ortaya kan ve Cumhuriyet sonrasna da taan Trk aydnlar bykoranda bu tip iinde yer alabilirler

.Zihniyet asndan aydnlar drt ksma ayrlr:

Gelenee bal aydnlar; toplumda bir gelenei bulunan bir modelin,

ortak kltrn ve zihniyetin, yzyllar boyunca srekli olmasn salamak

maksadyla okullar ve dini kurumlar araclyla devamll salarlar. Gelenee

dayal bu model zerinde herhangi bir yorum yapmaktan ziyade, snrlar yzyllar

ncesinde olumu ve srekli tekrar ederek gelmi bir anlay devam ettirirler.

Bat toplumlarndaki ruhban snf ve Trk toplumunda slamiyetten sonra

oluan medreselerde, tekke ve derghlarda veya usta-rak ilikisi etrafnda kltr

sanat ve edebiyat evrelerinde yetien aydnlar bu snfta yer alr.

Bat medeniyeti taraftar aydnlar; toplumun ilerlemesinin, batl

lkelerin mreffeh seviyeye ulamasn salayan her trl kurumun aynen alnmas

ile o seviyeye ula

laca

na inanan, bat

taraftar

olan ayd

nlard

r. Bunlar modern

27


38/222

olmay sadece d grnte deiiklik olarak kabul eden alafranga aydnlardr.

Aslnda bu gruptaki aydnlar ikiye ayrmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi

baty gerek boyutlar anlayan aydnlar, ikincisi ise derinlii olmayan bir batllkpeinde olan alafranga aydnlar. Toplumun ilerlemesinin, batl lkelerin refahna

ara olan her trl kurumun aynen alnmasyla salanabilecei grnde olan, bat

taraftar bir zihniyete sahip batc aydnlar, alafranga aydnlardan aldklar eitimin

kalitesi, iinde bulunduklar toplum, zaman, devlet, siyaset gibi konulara dair

grlerinin derinliiyle ayrlrlar.

Sentezciler; bu aydnlar geleneksel deerlerle ileri olduu kabul edilen

yabanc deerlerin oluturaca sentezin faydasna inanmaktadrlar. zelliklebatllama probleminin ortaya kmasndan sonra Trk aydnlar, nce teknik bilgi

ve daha sonra dier alanlar da iine alacak ekilde yerli ve batl modelleri

birletirmeye almlardr. Tanzimatta inasinin, batnn yeni fikirleriyle

dounun tecrbesini birletirmek isteyen tavr, bu tip aydn iin bir rnek

oluturmutur. Tanzimat sonras Trk toplum hayatnda ev ok rastlanan ve

gnmze kadar ulaan sentezci aydnlar zaman iinde deiime uramlardr. Bu

aydnlar, Osmanl dnemi iinde oluan deerlerin veya slami esaslarn ya dazn slamiyet ncesi millet hayatndan alan milli modellerin batl temellerle

birletirilmesi gerektii eklinde farkl grne sahiptirler.

Kendini arayan adam; bir deiim devresinde kendine bir yol

belirleyemeyen aydndr. Her ne kadar bir arayn insan olmak dnda ortak

zellikleri bulunmayan bu aydnlar, bir tip zellii gstermeseler de materyal

romanlarda sayca fazlalklar, byle bir isimlendirmeye yol amtr. Dou ve bat,

inanmak ve inanmamak, beeri ak ve vatan ak arasnda ikilem yaayan buaydnlar iki u arasnda gerilim yaama noktasnda birleirler.

deolojik adan aydnlarn daha ok politik bir tavrla ortaya kmalaryla

oluan aydn tipidir. Mesela Tanzimatn getirdii modernleme eilimiyle ortaya

kan aydnlarn byk bir blm zihni anlamda medeniyeti aydnlar iken,

bunlardan ideolojik adan yeni toplum ve yeni devlet idealini, Osmanl milleti fikri

etrafnda oluturmak isteyenler birer Osmanlc; slamiyeti n plana kararak

benzer zellikler gsteren dier milletlerle ibirliine giderek modernlemeyi ve bu

28


39/222

sayede bat karsnda g elde etmeyi dnen aydnlar, slamc; Trk milletini

esas alarak btn uralarn bu milletin faydasna harcamak isteyenler, Trk;

bireyin ekonomik ve sosyal hrriyetlerini, maddi karlarn toplumun manevideerlerinin stnde tutanlar, sosyalist aydn olabilmektedir.

Mesleki adan aydn 3 ksmda incelenebilir:

Devlet memuru aydnlar; devletin ileyi mekanizmasnda yer alan

idareciler ve onlarn altndaki memurlardr. Bunlarn entelektel faaliyetleri,

brokrasinin amalar dorultusundadr. Osmanl devletinde ilmiye, kalemiye,

seyfiye mensuplar, Cumhuriyetten sonra da retmenler, askerler vb. bu snftaki

aydnlardr.

Brokrasi d aydnlar; devlet kontrolnde olmayan bir meslek sahibi ya

da sanatkrdrlar, Entelektel faaliyetlerini, hibir brokratik kurumun amalarna

tabi klmazlar. Osmanl devletinde tasavvuf ehli, airler, edipler, orta oyuncular,

hayal ve glge oyuncular; Cumhuriyetten sonra da yazarlar, gazeteciler, sanatlar

brokrasi d aydnlardr.

Bir meslei olmayan ayd

nlar; Bu grupta, bir yksek okul bitirmelerineveya yurt dnda ileri derecede bir eitim almalarna ramen, herhangi bir meslek

sahibi olamayan ya da hangi meslek mensubu olduu, yazar tarafndan

belirtilmeyen, ancak entelektellerin ilgi alanlarna giren konularda fikir beyan eden

faaliyette bulunan aydnlar yer alr.

2.2. TOPLUMDAN TECRT EDLME VE TOPLUMA

YABANCILAMA

Tecrit edilme bir yabanclama gstergesi olarak yabanclamann nemli

bir boyutunu oluturmaktadr. Toplumsal yaltm veya tecrit edilme hali; kiinin

topluma alnmad, toplumdan atld duygusuna sahip olduu bir ortamda daha

ok gndeme gelebilmekte ve kiinin bakalaryla anlaml iliki, etkileim ve

iletiim kuramamasna da aabilmektedir. Yabanclam kii kendisini

arkadalarndan ayrlm, devaml onlarla bir iliki iinde bulunmayan ve onlara

bal olmayan bir yalnz ada gibi grebilmekte ve bir tr tecrit olgusunu kabul

etmi grnmektedir. Kiinin ilgisi zayf, yaamn anlamsz buluyor, kendisini

29


40/222

dier insanlara gre herhangi birey yapmayan biri olarak gryor ve ben kimim

sorusuna yant vermek kendisi iin zor geliyorsa, bu durumda bireysel bakmdan

izole olmuluk ve yabanclama domu demektir (imek vd. 2006: 575). Toplumkarsnda yabanclama, insann kendi toplumsal ilikilerini denetleme ve ynetme

gcnden yoksun olmasdr.

Toplumdan tecrit edilme veya yaltlmln somut rnekleri, bireyin

toplumsal kurallar bilmemesi ya da bilse bile bilinli olarak onlara kar gelmesi

sonucu topluma aykr davran gstermesi eklinde gzlenebilir. Bazen bireyin

toplumdan soyutlanmas, toplumsal ilikilerden dlanmas ya da yalnzlk

duygusuna neden olabilir (Ylmaz ve Sarpkaya, 2009: 323). Buradan da anlalacagibi toplumdan tecrit edilme bireyin toplumdan kendini geri ekmesiyle olabilecei

gibi evresinin onu dlamaseklinde de olabilir.

2.3. KENDNE YABANCILAMA

Kiinin bir sre iinde z benliine soumas ile ilgilidir.Bir kii

yaamdan herhangi bir tat alamyor ve sosyal yapya uyum zorluu ekiyorsa

kendine yabanclama ortamna srklenmi demektir (imek vd., 2006: 575). Bu

tr yabanclama insann yapt davranlarn, gelitirdii deer, ln (standart),

gereksinme isteklerine dayanmamas, uymamasdr. Bu durumda Seemana gre

kendine yabanclaan birey eylemlerini, gelecekte almay umduu dller iin ya da

eylemleri bakalarn etkiledii iin gerekletirmektedir (Ylmaz ve Sarpkaya ,

2009: 323).

Yine yabanclama Seemana gre nsann belirli bir davrannn,

gelecee ynelik beklentileri ile akmamas, kendi varlna yabanclama ile

sonulanr. Bireyin kendi z yetenek ve glerini kendi dnda, kendine yabanc

grmesi olarak da betimlenebilir (Tolan, 1983: 303)

Bu aratrmada kendine yabanclamann gstergeleri u ekilde

belirlenmitir:

nsann belli bir davrannn gelecee ynelik beklentileriyle almamas,

bireyin kendi yetenek ve z glerini kendine yabanc grmesi, kendini bir nesneyle

zdeletirme ve ya nesneleme, insana dair gerekliin arpk alglanmas.

30


41/222

2.4. KLTREL DEERLERE YABANCILAMA

Bireyin toplumun deerlerine/kltrne, evresine kar ilgisinin yok

olmas; kendinden bakalarndan ve daha geni manada dnyadan kopmas;

toplumda zerine den rol ifa etmeye muktedir olmadna inanmas; bireyin

bal bulunduu gruba ya da topluma adapte olamamas veya kar gelmesi

demektir.

Kltrel deerlere yabanclama bir toplumda tipik olarak yksek deer

atfedilen amalar ve inanlar kmseyen kiilerin karakteristik durumlardr

(Kzlelik ve Erjem, 1996: 599, Aktaran: Sevgili, 2005: 83). Toplumsal deerlerin

insanlar zerindeki etki ve kontroln yitirmesi, kiilerin toplumla ortaklamaktan,

dayanmadan kanmas, kendi toplumunu ve kltrn kk grme kltrel

deerlere yabanclamann en temel gstergeleridir.

2.5. MEKNSAL YABANCILAMA

Mekn genel anlamda evredir, yaanlan, oturulan yer anlamndadr.

Mekn, yaam eklinin bir ifadesidir. Bireyin kendisini ait hissettii yerdir. Mekn

hem fiziksel hem de toplumsal bir realitedir. Sosyal hayat

n yaand

yer olmas

nedeniyle insan etkileyen sosyolojik bir gerekliktir.

Toplum kendini meknlarda retir. Mekn bu anlamda toplumsal

gstergedir. Toplumsal yap ve toplumsal deimenin boyutlarn meknlarda

izlemek mmkndr (Alver, 2006b: 37). Meknsal deiim dorudan toplumsal

deiimin gstergesi olduu kadar bireysel deiimin de gstergesi olabilir. Mekn,

bireyi ya da toplumu dntren, deitiren bir alandr ayn zamanda. Bu adan

meknn toplumsal ve bireysel devinimle birlikte deerlendirilmesi gerekmektedir.Birey iinde yer ald mekn zerinde kimi edimlerde bulunmakta ve onu

dntrmektedir. Deiim sreci hem mekn hem de bireyi etkilemektedir.

Meknn deimesi, yaam eklinin deimesini ifade eder. Meknn deiimi bireyi,

bireyin dhil olduu toplumsal yapy, toplumsal ilikileri etkileyebilmektedir.

Meknn dnm sonucunda insann bulunduu yere ait hissedememesi gibi

sonular doabilir. Bu durum meknsal yabanclamaya karlk gelir.

31


42/222

Meknsal yabanclama yer deitirme olarak da ifade edilebilir. Yer

deitiren insan ait olduu yerden kopar ve kopuunu deien meknda

davranlaryla sergiler. Yer deitirme/ mekndan uzaklama ait olduu yerlerdenkopmay, bu da yaban olmay, yabanclamay dourur. Meknsal yabanclama

dier yabanclama boyutlarn tetikleyici bir unsur olarak dikkat eker.

32


43/222

III. BLM

TRK ROMANI VE YABANCILAMA

3.1. ROMAN VE YABANCILAMA LKSNE GENEL BR BAKI

Gelenee bal olann yerine konulan ve yeniyi niteleyen durum anlamna

gelen "modern" kelimesinden tretilen modernleme, gelenee dayal toplum

yapsndan modern toplum yapsna geii ifade eder. Bu sosyolojik durum zerinde

fikir beyan edenler, modernlemeyi birka ynden ele alrlar. Bunlardan analitik

yaklam, modernlemeyi yer ve zaman boyutunda toplumun evrensel bir deime

sreci, bu srelerin btn olarak kabul eder. Tarihselci yaklam ise,modernlemeyi Avrupa'da Rnesans ve Reform sonras seklerleme ve

kapitalizmin douu olarak aklarken, bir dier yaklam ise modernlemeyi,

gelimekte olan lkelerin liderleri ve elit kesimince belirli alardan daha gelimi

kabul edilen toplumlar dorultusunda bir toplumu deitirmek iin bilinli uygulanan

bir dizi plan ve politikalarn btnne verilen isim olarak deerlendirir (Smith,

1988: 66-67). Dikkat edilirse yorumlarn ilk ikisi Bat'y temel alan, ncs ise

Bat

d

ndaki toplumlar

n Bat

'ya ayak uydurma abalar

na ynelik a

klamalard

r.Bat'da geleneksel hayattan modern hayata gei yaklak drt yz be yz

yllk gibi uzun bir srede kendi doal ak ierisinde i dinamiklerine dayal bir

ekilde gerekleirken, Bat dndaki toplumlarda bu sre, daha ksa bir zamanda

kendiliinden olmayan yapay etkilerle ortaya kartlmtr. Bunda, Levent Kkere

gre (1990: 28) yabanc, aristokratik bir sekinler zmresinin veya Batl modern

kabul edilen kltrn dnce vastalaryla donatlm yerli bir aydnlar grubunun

ya da her ikisinin birlikte oluturaca bir gcn yol gstericiliine ihtiyaduyulmutur (Balc, 2003: 87). Fakat bu tarz modernleme, asl kayna olan Batl

toplumlardaki gelime srecinin aksine bir duruma sebebiyet verir. Bat'da

toplumun i dinamiklerinin etkisiyle aadan yukarya doru bir gelime eklinde

grlen modernleme Bat d toplumlarda yukardan aaya bir zorlama eklinde

belirince, st ve alt tabaka arasnda bir ikilie, aydn halk farkllamasna ve bir

yabanclamaya yol aar. Bu durumda yabanclama, bir modernleme stili olarak

karmza kar.

33


44/222

Modernlemenin tanmlarndan Bat d toplumlarn modernlemesine

bal bir yabanclamadan sz etmek gerekirse, bunun sosyal ve kltrel

deimeyle gelen farkl ve yabanc unsurlardan dolay toplumla uyumsalayamamaktan kaynakland sylenebilir (Balc, 2003: 88) . Bu temelden

dnmde fert, birka yzyllk bir ekonomik, sosyal ve kltrel mesafeyi bazen

bir nesillik bir dnemde almak ve sindirmek mecburiyetinde braklr ve ou

alanda hem gelenee dayal, hem de modern toplum deerlerinin ayn anda geerli

olduundan hangi norm ve deerleri davranlarna yanstacan bilemez hale

gelir. Bu durumda gelenee dayal deerler anlamn yitirirken, modern toplum

deerleri ise henz tam olarak zmsenememitir(Tolan, 1981: 248-249)Trk kltr hayat dnldnde yabanclamann daha ok

Tanzimat'tan sonra hzlanan sre ierisinde Batllama meselesi ile ortaya kan

sosyal bir durum olduu grlr. Bat tarzndaki okullar, Batl edeb trler, Bat ile

olan kltrel ilikiler sonucunda toplumdan uzaklaan, kltrne ve iinden kt

topluma yabanclaan; dier taraftan Batllama adna tayc, aktarc, ynlendirici

bir grev icra eden insan tipleri ortaya kar. Bu tipin yeni deerleri, tutum ve

davranlar gelenee bal toplumun temelleriyle uyumaynca, ortaya biryabanclama, iinde bulunulan toplumla bir atma meydana gelir.

Batl olmak ya da gelenee bal olmak sorunu sosyolojik, ontolojik,

psikolojik problemlereklinde tezahr eder. Fakat batnn modernlemeyle getirdii

yenidnya anlay karsnda Osmanl aydn bu yeni deerler karsnda yeni bir

hayat anlay, yeni bir insan tipini mutlak model kabul ettii iin geleneksel olan

modernleme karsnda yava yava yenilgiye uramasna neden olur.

Gazete, tiyatro, hikye, roman gibi yeni trler, beraberinde Batl bir insan

ve hayat tecrbesini de kltr hayatmza tar. Bilhassa da roman yeni deerlerinin

inas ve yaygnlamas, okura da daha rahat ulamas asndan Tanzimat

romanclar tarafndan iletiim arac olarak seilmitir. Tanzimat romanclarnn asl

amac inasinin belirttii gibi "Garb'n fikr-i bikri ile ark'n akl- piranesi"ni

birletirerek bir senteze ulamak ise de bu sentezin iki kanadnn farkl deerler

zerine dayanyor olmas, modernlemeyi bir eit yabanclama olarak karmza

karr (Balc, 2003: 88)

34


45/222

Roman, bat edebiyatlarnda Ortaadan beri grle gelen ve btn hayat

kucaklayabilenbir trdr. Batl roman kuramclarna gre bu tr, batda yeni bir

ideoloji olarak kabul edilen liberalizmin ve yeni epistemoloji olarak ortaya kanampirik pozitivizmin temel ilkelerini tamaktadr. Bir devrin btn psikolojik,

ahlaki, felsefi, dini, sosyal , estetik, siyasi ve hatta ekonomik zelliklerini vermek,

tantmak; insan, toplumu, tarihi yarglamak; t vermek, ynlendirmek gibi daha

da artrlabilecek pek ok zellikleriyle roman Tanzimat yazarlarnn dikkatini eker

( Balc, 2002:282).

Deien dnya artlar ve XIX. Yzyldaki batllama hareketleri, bat

edebiyatlar iinde ortaya kan roman trnn Trk edebiyatna da girmesine yolaar. Bunda romann sosyal bir fonksiyonunun olmas, birinci derecede etkilidir. Bu

durum Tanzimatn batllama zihniyetiyle paralellik gsterir. nk Tanzimat

devrinin hem idarecileri hem de edebiyatlar gibi dnen insanlar medeni

olmann ancak halk aydnlatmakla, batl bir toplum olmakla mmkn olacana

inanmaktadrlar. Halka ulamay salayacak her trl aracda bu amala kullanmay

istemektedirler. Etkileyiciliinin fazla olmas sebebiyle edebiyat eserlerini; bunlar

iinde de dnceleri rahatlkla ifade etmeye imkn veren nesre dayal trleri tercihederler. Bylece Tanzimattan sonra edebiyatmza roman, tiyatro, makale gibi yeni

trler ve gazete girer (Finn, 1984: 9-10). Roman bu yeni trler iinde ncelikli bir

yere sahiptir. Gazete ve tiyatronun belirli snrlar iinde kalmas roman n plana

karr. nk romanda kiiyi ve toplumu ilgilendiren her ey yazlabilmekte,

toplum ve fert iin yeni roller belirlenmektedir. Zaten ilk yerli romanlarmzn

ounlukla toplumsal ierikli olular bunu gsterir (Balc, 2002: 281).

evirilerle edebiyat dnyamza giren ve bunlara benzetilerek yazlan yerliromanlar batdaki rneklerine gerek anlamda ulaamasa da edebiyatmzn

ehresini deitirmede, toplumda batl deerlerin yer etmesinde, Tanzimatn

esasn oluturan yeni bir insan tipi ve yeni bir toplum anlaynn temellerinin

atlmasnda nemli bir rol oynamtr.

Yeni bir toplum kurma istei beraberinde bu topluma liderlik yapacak ona

yol gsterecek tercihler sunacak yeni dnceleri anlatacak bir kahramana ihtiyac

da beraberinde getirir. Doal olarak batllatrlmak istenen toplumda bu rol, bat

35


46/222

aydnna benzeyen zellikler tayan aydnlar yklenir. Bu kahraman artk eitimi,

kltr ve dnyaya bak as bakmndan bat kaynakldr. Bu noktada aydn kader

birlii yapm olur. Yazar bir taraftan roman vastasyla toplumu bilgilendirmeyealrken, dier taraftan batllam bir aydn olarak yine roman kullanarak kendi

tipinin devamn salamak ister. nk, romann hayatn realitesini yanstt kabul

edilmekle beraber kimi zaman fiktif dnyann gerek dnyaya yn verdii de inkar

edilemez. Dier anlamda sokaa tutulan ayna, bir noktadan sonra sokak iin

alternatif bir model olmaya, hayat yeniden kurmaya balar (Balc, 2002: 5). Bu

noktada bir modernleme tarz olarak karmza yabanclama kar. Romanlarda

Bat

l

insan gibi davranan ve dnen insan tipleri, gerek hayattaki okuyucu iinbir model olmaya; roman ve kahraman gerek hayat yeniden kurmaya balarlar.

Yani romanda, gerek hayatta henz daha canllk kazanmam insan ve tecrbesi

yaplmam bir hayat boy gsterir (Balc, 2003: 87). Bu hayatlar olumlu ve

olumsuz rnekleri sunan kahramanlarn hayatlardr.

Tanzimat dneminde "sentez" dncesinin bir modernleme daha

dorusu mutlak bir Batllama politikas kabul edilmesine bal olarak romanlarda

olumlu anlamdaki kahraman bu fikrin etrafnda teekkl ettirilir; gelenee bal birhayatn temsilcisi n plana karlmakszn sentez anlaynn dnda kalanlar yerilir

ve hatta komik durumlarda gsterilerek kk drlrler. Gerek modernlemenin

prototipi sentez kahraman ve gerek yanl Batllama rnei alafranga kahraman,

yazarlarnn fikirleri dorultusunda modernlemenin doru veya yanl modellerini

sunarlarken ayn zamanda bir yabanclamay da yaarlar (Balc, 2003: 88). Yani

yabanclama, baz kahramanlarda olumlu, bazlarnda ise olumsuz bir modernleme

tarz

olarak kar

m

za

kar.Tanzimat dnemi romanclar bu dnemde oluan dalizmin etkisini hem

kendi hayatlarnda yaamaktan hem de romanlarnda kahramanlarna yaatmaktan

kendilerini alamamlardr. Bu durum Tanpnarn ifadesiyle bu dalite bir tarafyla

gelenee, kendi toplumuna bal olu, dier tarafyla ise yabanclam olmaktan;

yani bir tarafyla ilahi merkezli olmaya alan bir alg kalbna dayanmaktadr

(Balc,2003: 87). Tanzimat romannda daha ileri bir yabanclama rnei

olan alafranga kahraman ise btnyle toplum dna itilir ve bunlar

36


47/222

yabanclamann psikolojik boyutu olarak sunulan normsuzluk, gszlk,

anlamszlk (Tolan, 1981: 127-133) gibi zelliklerini de sergilemeye balarlar.

Toplumumuzda modernleme, doal mecras iinde, i dinamiklerin

harekete getirdii bir gelimeler zinciri olmayp dardan alnan ve yukardan

aaya doru bir seyir takip eden bir durum olduundan olumlu anlamda romanda

yer alsa dahi iyi bir modernleme rnei kahraman, ayn zamanda yabanclamaya

da uram bir kahramandr. Bu adan yaklaldnda, Tanzimat romannda sentez

tiplerden alafranga tiplere kadar modernleme tarz olarak yabanclamann eitli

grnlerine rastlamaktayz.

Tanzimat dneminde modernlemenin bu tarzda alglan, romanlardaki

sentez tiplerde sosyal ve kltrel yabanclamay, alafranga tiplerde ise normsuzluk,

gszlk, uyumsuzluk diye bilinen yabanclamay ortaya karmtr. Roman

yazarlar, yabanclamann bir taraf anomiye varan normsuzluk, uyumsuzluk,

gszlk ieriini reddetmi, sosyal ve kltrel deerlerle ilgili olanna ise scak

bakmlardr.

Tanzimattan sonra yazlan dier romanlarda sadece kltrel deerlere

yabanclama incelenmemi normsuzluk, gszlk ve uyumsuzluktan doan

kendine yabanclama ve meknsal yabanclama da incelenmitir.

lk dnem Trk romanlarnda temel sorunsal batllamadr. Batllama

baz olgular erevesinde zmlenmeye allr. Alafranga zppe tipi en rabet

gren olgudur. Alafranga zppe tipinden hareketle Trk toplumunun Bat

karsndaki tutumu ve Batllama deneyimine dair ilk tepkiler akla

kavuturulmaya allr (Alver, 2006a: 168). lk dnem Trk romannda ok sayda

zppe tipi bulunmaktadr. Felatun Bey, Bihruz Bey, hret, Efruz Bey, Seniha,

Leyla gibi tipleri ykletiren yazarlarn ana problemi Batllamann Trk

toplumunda alglan ve ona kar alnan tavrlardr.

Zppe belirtilen temel sorunun zmlenmesi iin arasal bir olgudur.

Burada temel soruna eilmeden nce zppeliin analizini yapmak almamz iin

daha verimli olacaktr.

37

7/29/2019 yabaclama ve trk roman (edebiyat sosyoloji

yabacılaşma ve türk romanı (edebiyat sosyoloji)

Documents

Transcript of yabacılaşma ve türk romanı (edebiyat sosyoloji)