Y BAN QU Ô C GIA V Ä H P TÁC KINH T QU C T dong cua hiep dinh WTO... · tranh ch ©p, Hi Ëp ÿ...

Y BAN QU C GIA V H PTÁC KINH T QU C T

TÁC NG C A CÁC HI P NH WTOI V I CÁC N C ANG PHÁT TRI N

Hà N i - 2005

1

TÁC NG C A CÁC HI P NH WTOI V I CÁC N C ANG PHÁT TRI N

KOMMERSKOLLEGIUMy ban Th ng m i qu c gia

TH Y N

2

Cu n sách này c xu t b n trong khuôn kh Ch ng trình h p tác gi aU ban qu c gia v H p tác kinh t qu c t vàU ban Th ng m i qu c gia Thu n

v i s tr giúp c a C quan H p tác phát tri n qu c t Thu n (Sida)

ch t nguyên b n ti ng Anhng Nguyên Anh

Tr n ình V ng

Hi u ínhn phòng U ban qu c gia v H p tác kinh t qu c t

& các B , Ngành thành viên

3

L I GI I THI U

Quá trình h i nh p vào n n kinh t th gi i, c bi t là vi c gia nh p Tch c Th ng m i Th gi i (WTO) mang l i nhi u c h i nh ng c ng t o ranhi u thách th c i v i các n c ang phát tri n. Trong b i c nh Vi t Nam

ang ch ng y nhanh àm phán có th gia nh p WTO trong th i gians m nh t, n phòng U ban Qu c gia v H p tác kinh t qu c t ã ph i h pv i i s quán Th y i n t i Vi t Nam d ch và xu t b n cu n sách “Tác ngc a các Hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri n” v i mong mu n cungc p nh ng thông tin b ích cho các quan qu n lý nhà n c c ng nh cácdoanh nghi p trong vi c t n d ng c các c h i và v t qua c các tháchth c khi Vi t Nam tr thành thành viên WTO.

Cu n sách này là k t qu nghiên c u công phu c a U ban Th ng m iQu c gia Thu i n (NBT), trong ó gi i thi u h t s c cô ng v H th ngth ng m i a biên, trình bày ng n g n và phân tích tác ng c a t ng Hi p

nh c a WTO i v i các n c ang phát tri n t ó nêu b t nh ng l i íchmà các n c ang phát tri n có th thu c c ng nh các thách th c có th ph i

t qua.

Nhân d p này, y ban qu c gia v H p tác kinh t qu c t xin chân thànhc m n Chính ph Th y i n, thông qua C quan H p tác phát tri n qu c tThu i n (SIDA) và U ban Th ng m i Qu c gia Thu i n, ã h p tác vàh tr y ban qu c gia v H p tác kinh t qu c t trong th i gian qua, trong ócó vi c xu t b n cu n sách tham kh o r t b ích này.

T ng th ký UBQG v HTKTQTTh tr ng Th ng m i

ng V n T

4

L i t a

T ch c Th ng m i th gi i (WTO) c thành l p vào n m 1995, là k t quc a Vòng àm phán Th ng Uruguay trong khuôn kh Hi p nh chung vThu quan và Th ng m i (GATT). Trong nh ng n m sau ó, các t ch c phêphán WTO ã kêu g i ánh giá tác ng c a các hi p nh WTO i v i cácn c ang phát tri n tr c khi b t u vòng àm phán th ng m i ti p theo.Trong báo cáo này, U ban Th ng m i qu c gia trình bày quan i m riêng c amình v tác ng c a các hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri n d atrên nh ng nghiên c u và phân tích hi n có. B n báo cáo c so n th o theoyêu c u c a Qu c h i Th y i n.Ph n l n báo cáo t p trung vào vi c xem xét l i v i m c ích t p h p tài li u vàphân tích vi c các n c ang phát tri n ã ch u nh h ng c a WTO nh thnào. Theo ó, báo cáo t p trung vào vi c ánh giá h qu c a nh ng quy nhhi n hành c a WTO, nh th ng m i hàng hóa, th ng m i d ch v , quy n sh u trí tu và gi i quy t tranh ch p mà không c p tr c ti p t i các v n liênquan t i Vòng àm phán Doha hi n nay.

Stockholm, tháng 3/2004

Peter KleenT ng giám c

5

Nhóm nghiên c u

Báo cáo này là k t qu óng góp c a m t nhóm nghiên c u mà h u h t là cáccán b ph trách các v n WTO t i U ban Th ng m i qu c gia.Peter Kleen ph trách Ban ch o, trong ó có Elisabeth Dahlin và GunnarFors. Ingrid Jegou là tr ng d án. Cùng v i Per Altenberg, Jegou còn là ng ibiên t p báo cáo này. Annika Widell, Maria Liungman và Ingrid Lindeberg cóvai trò biên t p trong t ng giai o n nghiên c u.Các thành viên tham gia nghiên c u:Per Altenberg (Các hi p nh th ng m i song ph ng và khu v c), ChristerArvius (Hi p nh TBT), Mattias Bjorklid Chu (Hi p nh v Mua s m chínhph ), Agnès Courades Allebeck (Hi p nh TRIPS), Helena Detlof (Hi p nhv T v ), Elisabeth Florell (Gi m thu quan i v i hàng hóa phi nôngnghi p), Hans Flykt (Hi p nh v Công ngh thông tin), Hilda Fridh (Hi p nhv Ch ng bán phá giá), Marcus Hellqvist (Hi p nh v Giám nh hàng hoátr c khi x p hàng), Henrick Isakson (Hi p nh v Hàng d t và may m c, Hi p

nh v Th t c c p phép nh p kh u), Anna Jansson (Hi p nh v Quy t c xu tx ), Andrew Jenks (Các hi p nh th ng m i song ph ng và khu v c), MariaJohem (Hi p nh v nh giá h i quan), Maria Liungman (Gi m thu quan iv i hàng hóa phi nông nghi p), Ulrika Lyckman Alnered (Hi p nh v Quy t cxu t x ), Bo Magnusson (Hi p nh v Nông nghi p, Hi p nh SPS), MagnusNikkarinen (Hi p nh v Nông nghi p), Hakan Nordstrom (H th ng th ngm i a ph ng, gi m thu quan i v i hàng phi nông nghi p), MagnusRentzhog (Hi p nh GATS), Carl Michael Simon (Tho thu n v Gi i quy ttranh ch p, Hi p nh TRIPS), Annika Widell (Hi p nh v Tr c p và Cácbi n pháp i kháng, Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng), và GunvorAkerblom (Hi p nh v Tr c p và Các bi n pháp i kháng, Hi p nh vMua bán máy bay dân d ng).Cu i cùng, r t nhi u cá nhân và t ch c, c t i Th y i n và qu c t , ã ónggóp nh ng thông tin và quan i m có giá tr cho nghiên c u này.

6

Tóm t tTheo yêu c u c a Qu c h i Th y i n, U ban Th ng m i qu c gia ã phântích tác ng c a các hi p nh WTO hi n hành và h th ng WTO i v i cácn c ang phát tri n cho n nay.Nh n nh chung c a U ban Th ng m i qu c gia là m t s hi p nh c kýk t trong khuôn kh c a GATT và WTO ã góp ph n c i thi n kh n ng ti pc n th tr ng cho các n c ang phát tri n và gia t ng th ng m i c a h . V it cách là thành viên c a WTO, các n c ang phát tri n có nhi u c h i t th n tham gia vào th ng m i th gi i và h i nh p n n kinh t th gi i. WTOc ng ã t o ra m t khuôn kh cho th ng m i th gi i v i kh n ng d tínhtr c cao h n và ít b áp t h n - nh ng c i m có l i r t nhi u cho các n c

ang phát tri n.Trong khi ó, U ban Th ng m i qu c gia c ng ghi nh n là có nh ng khókh n trong vi c rút ra nh ng k t lu n chung khi xác nh tác ng c a các hi p

nh WTO i v i các n c ang phát tri n. Các n c ang phát tri n là m tnhóm n c l n và không ng nh t, các giai o n phát tri n khác nhau và cócác nhu c u và l i ích khác nhau. H n n a, khi xem xét m i quan h gi ath ng m i và phát tri n, có nhi u y u t có vai trò tác ng nh s n nh vchính tr , kinh t và xã h i, pháp tr , c s h t ng, v trí a lý, tình tr ng y t ,trình giáo d c và chính sách tái phân ph i c a chính ph .Hàng hóa phi nông nghi p - GATT và các hi p nh khácCác n c ang phát tri n ã giành c kh n ng thâm nh p t t h n vào thtr ng c a các n c phát tri n và các n c ang phát tri n khác nh vi c c tgi m thu quan trong khuôn kh c a GATT và WTO. Nguyên t c c b n c aWTO là i x công b ng (nguyên t c “T i hu qu c”), i u này có ngh a làtrong m t s ngành, các n c ang phát tri n là thành viên c a WTO t ng

c quy n ti p c n th tr ng c a các n c khác mà không c n ph i tuân theonguyên t c có i có l i. Tuy nhiên, vi c c t gi m thu quan l i ít h n áng ktrong m t s ngành c bi t quan tr ng i v i các n c ang phát tri n, ngh alà v th c ch t các nhà xu t kh u các n c ang phát tri n ph i ch u m c thuquan cao h n so v i các nhà xu t kh u các n c phát tri n. H n n a, thuquan các n c ang phát tri n nhìn chung còn cao h n so v i các n c pháttri n; i u này ti p t c h n ch t ng tr ng th ng m i, ít nh t là gi a các n c

ang phát tri n.Các hi p nh b sung c a GATTM t s hi p nh b sung c a GATT i u ch nh các l nh v c nh nh giá h iquan, các hàng rào k thu t i v i th ng m i, tr c p, các bi n pháp an toànth c ph m và s c kh e c a ng, th c v t, các bi n pháp t v . Theo ánh giác a U ban Th ng m i qu c gia, các hi p nh này c i thi n kh n ng ti p c nth tr ng và ch ng l i ch ngh a b o h tùy ti n. Tuy nhiên, b n báo cáo nàynh n m nh n nh ng khó kh n trong vi c xác nh v m t th c nghi m nh ngtác ng c a các hi p nh b sung này.

7

Các hi p nh m iCùng th i gian WTO c thành l p vào n m 1995, khuôn kh th ng m i aph ng này c b sung thêm m t s hi p nh m i gi i quy t nhi u l nhv c, trong ó có th ng m i d ch v , quy n s h u trí tu liên quan n th ngm i (TRIPS), th ng m i hàng d t may và hàng nông s n. Các hi p nh nàyv a tác ng tích c c v a tác ng tiêu c c i v i các n c ang phát tri n:

- i v i hàng nông s n và d ch v , kh n ng ti p c n th tr ng m i cht ng lên ôi chút. Tuy nhiên, Hi p nh v Nông nghi p và Hi p nhchung v Th ng m i d ch v (GATS) ã xác l p c m t khuôn khcho các cu c àm phán trong t ng lai và t o ra m t m c b o m t ithi u i v i m c a th tr ng.

- Vi c xoá b qu n lý i v i th ng m i hàng d t may d ki n s làmt ng kh n ng ti p c n th tr ng nói chung i v i các n c ang pháttri n k t n m 2005. Theo d ki n, m t s n c ang phát tri n có khn ng c nh tranh v hàng xu t kh u s t ng th ph n c a mình. Tuy nhiên,m t s n c khác kém c nh tranh h n có th s b m t th ph n t vi cxoá b qu n lý.

- Hi p nh TRIPS có th mang ngu n l i cho nh ng n c ang phát tri ncó trình công ngh cao, nh ng l i t o ra gánh n ng tài chính kh ng lcho nh ng n c ang phát tri n nghèo có n n tài chính công y u kém.Gánh n ng này m t ph n do nh ng chi phí m t l n xây d ng h th nglu t c n thi t v quy n s h u trí tu , và m t ph n là do chi phí th ngxuyên cho vi c b o m tuân th pháp lu t.

H th ng gi i quy t tranh ch p c a WTOU ban Th ng m i qu c gia có quan i m cho r ng h th ng gi i quy t tranhch p c a WTO ã nâng cao kh n ng các n c ang phát tri n giám sát vi cth c hi n các cam k t th ng m i mà các i tác th ng m i ã a ra. So v iGATT, các n c ang phát tri n kh i ki n nhi u h n d i h th ng WTO vàtheo u i các v ki n v i m c thành công cao h n. Tuy nhiên, các bi n pháptr ng ph t trong h th ng gi i quy t tranh ch p này v n ch gi i h n trongnh ng e d a tr ng ph t th ng m i - i u gây b t l i cho các n c ang pháttri n vì h không s c dám e d a hàng nh p kh u c a mình theo cách ó.Tuy nhiên, cho n nay, ây không ph i là m t v n l n vì các siêu c ngkinh t , nh Hoa K và EU, th ng v n tuân th các quy t nh c a WTO dù hthua ki n.Chi phí c a các hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri nChi phí chính c a các hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri n g n li nv i các yêu c u v vi c th c hi n, nh h th ng lu t m i, t ng c ng i u hànhvà h th ng b o m tuân th . Do ó, cho dù m c ích c a m t hi p nh là t t,song nó v n có nguy c tr thành m t gánh n ng v i các n c ang phát tri ncó ngu n l c h n h p. Vì các n c ch m phát tri n (LDCs) c mi n tr nhi utrong s nh ng yêu c u này, nên nh ng n c b nh h ng nhi u nh t b i các

8

chi phí ó là nh ng n c ang phát tri n nghèo không c x p vào nhóm n cLDCs. H n n a, các chi phí ó khác nhau gi a các hi p nh. Ví d , Hi p nhTRIPS òi h i chi phí r t l n các bên có th áp ng nh ng tiêu chu n t ithi u nh t nh v lu t pháp và hành chính. Hi p nh v nh giá h i quan òih i nhi u n c ang phát tri n ph i u t vào h th ng qu n lý h i quan.Ng c l i, GATS là m t hi p nh t ng i “ít t n kém”, vì nó d a trênnguyên t c mà các n c ch a ra nh ng cam k t mà h s n lòng th c hi n.K t lu nK t lu n c a U ban Th ng m i qu c gia là WTO ã góp ph n gi m b t cáchàng rào th ng m i và thúc y th ng m i th gi i trong m t s l nh v c,nh ng còn r t nhi u i u ph i làm trong m t s ngành mà các n c ang pháttri n có l i ích l n. i u này c bi t úng i v i th ng m i d ch v và nôngs n – nh ng ngành hi n v n còn b qu n lý n ng n h u h t các n c.

c ngBáo cáo này nghiên c u t ng hi p nh WTO m t cách riêng l . Cu i phân tíchc a m i hi p nh u có m t k t lu n ng n g n. Tóm l c các k t lu n c a Uban Th ng m i qu c gia a ra ph n cu i báo cáo.

9

M c l cL i t a ............................................................................................................... 1Nhóm nghiên c u ................................................................................................2Tóm t t................................................................................................................3M c l c ...............................................................................................................61. Gi i thi u ......................................................................................................11

1.1 Nhi m v .................................................................................................111.2 Khuôn kh nhi m v ...............................................................................111.3 Các nh ngh a.........................................................................................121.4 M t phân tích ph c t p ............................................................................13

Tài li u tham kh o.............................................................................................142. H th ng th ng m i a ph ng ...................................................................15

2.1. S ki n l ch s ........................................................................................162.1.1. Th i k tr c Chi n tranh th gi i th nh t ....................................162.1.2. Th i k gi a hai cu c chi n tranh ....................................................162.1.3. nh hình tr t t kinh t sau chi n tranh...........................................17

2.2. K nguyên c a GATT ............................................................................192.2.1. T hi p nh t i th ch ...................................................................192.2.2. Các nguyên t c ch y u ...................................................................192.2.3. Các cu c àm phán v thu quan .....................................................212.2.4. Các quy nh c m r ng.............................................................222.2.5 S thành viên t ng lên.......................................................................232.2.6. i x c bi t i v i các n c ang phát tri n..............................252.2.7. T GATT t i WTO..........................................................................27

2.3. T ch c Th ng m i th gi i (WTO) .....................................................282.3.1. Hi p nh WTO ...............................................................................282.3.2. Các ch c n ng c a WTO .................................................................29Tài li u tham kh o.....................................................................................32

3. Th ng m i hàng hóa....................................................................................33Các hi p nh t ng c ng ti p c n th tr ng.....................................................33

3.1. Gi m thu quan i v i hàng hóa phi nông nghi p trong GATT .............333.1.1. B i c nh...........................................................................................333.1.2. Mô t các quy nh c t gi m thu quan trong GATT........................343.1.3. Các cu c àm phán v thu quan i v i hàng hóa phi nông nghi ptrong3.1.4. Tác ng c a c c u thu quan i v i các n c ang phát tri n .... .383.1.5. Tác ng c a vi c gi m thu quan i v i ngu n thu t th ng m ivà h i quan t i các n c ang phát tri n ....................................................413.1.6. K t lu n ...........................................................................................46Tài li u tham kh o.....................................................................................47

3.2. Hi p nh v Công ngh Thông tin (ITA) ...............................................493.2.1. B i c nh...........................................................................................493.2.2. Mô t ITA........................................................................................493.2.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n .......................................503.2.4. K t lu n ...........................................................................................51

10

Tài li u tham kh o.....................................................................................513.3. Hi p nh v Hàng d t và may m c.........................................................52

3.3.1. B i c nh...........................................................................................523.3.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n .......................................593.3.4. K t lu n ...........................................................................................63Tài li u tham kh o.....................................................................................65

3.4. Hi p nh v Nông nghi p ......................................................................673.4.1. B i c nh...........................................................................................673.4.2. Mô t Hi p nh v Nông nghi p .....................................................683.4.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n .......................................723.4.4. K t lu n ...........................................................................................88Tài li u tham kh o.....................................................................................90

3.5. Hi p nh v Th ng m i máy bay dân d ng..........................................933.5.1. Mô t Hi p nh ...............................................................................933.5.2. Tác ng i v i các n c ang phát tri n .......................................943.5.3. K t lu n ...........................................................................................94

3.6. Hi p nh v Mua s m chính ph (GPA) ................................................953.6.1. B i c nh...........................................................................................953.6.2. Mô t GPA.......................................................................................953.6.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n .......................................963.6.4. K t lu n ...........................................................................................97Tài li u tham kh o.....................................................................................97Các hi p nh s sung................................................................................98

3.7. Hi p nh v nh giá h i quan (CVA) ...................................................983.7.1. B i c nh...........................................................................................983.7.2. Mô t CVA ......................................................................................983.7.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ..................................... 1003.7.4. K t lu n ......................................................................................... 103Tài li u tham kh o................................................................................... 104

3.8. Hi p nh v Quy t c xu t x ............................................................... 1063.8.1. B i c nh......................................................................................... 1063.8.2. Mô t Hi p nh v Quy t c xu t x ............................................... 1073.8.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ..................................... 1083.8.4. K t lu n ......................................................................................... 109Tài li u tham kh o................................................................................... 110

3.9. Hi p nh v Th t c c p phép nh p kh u (ILP) ................................... 1123.9.1. B i c nh......................................................................................... 1123.9.2. Mô t ILP....................................................................................... 1123.9.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ..................................... 1133.9.4. K t lu n ......................................................................................... 115Tài li u tham kh o................................................................................... 115

3.10. Hi p nh v Giám nh hàng hoá tr c khi x p hàng (Hi p nh PSI)1163.10.1. B i c nh....................................................................................... 1163.10.2. Mô t Hi p nh PSI .................................................................... 1173.10.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 119

11

3.10.4. K t lu n ....................................................................................... 121Tài li u tham kh o................................................................................... 121

3.11. Hi p nh v Các hàng rào k thu t i v i th ng m i (Hi p nhTBT) ........................................................................................................... 123

3.11.1. B i c nh....................................................................................... 1233.11.2. Mô t Hi p nh TBT................................................................... 1243.11.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1253.11.4. K t lu n ....................................................................................... 128Tài li u tham kh o................................................................................... 129

3.12. Hi p nh v vi c áp d ng các bi n pháp ki m d ch ng th c v t (Hi pnh SPS) .................................................................................................... 1303.12.1. B i c nh....................................................................................... 1303.12.2. Mô t Hi p nh SPS.................................................................... 1313.12.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1353.12.4 K t lu n ........................................................................................ 138Tài li u tham kh o................................................................................... 139

3.13. Hi p nh v Tr c p và Các bi p pháp i kháng (Hi p nh SCM) .. 1403.13.1. B i c nh....................................................................................... 1403.13.2. Mô t Hi p nh SCM.................................................................. 1413.13.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1433.13.4. K t lu n ....................................................................................... 147Tài li u tham kh o................................................................................... 147

3.14. Hi p nh v Ch ng bán phá giá ......................................................... 1483.14.1. B i c nh....................................................................................... 1483.14.2. Mô t Hi p nh v Ch ng bán phá giá ........................................ 1493.14.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1513.14.4. K t lu n ....................................................................................... 156Tài li u tham kh o................................................................................... 157

3.15. Hi p nh v T v ............................................................................. 1593.15.1. B i c nh....................................................................................... 1593.15.2. Mô t Hi p nh ........................................................................... 1593.15.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1603.15.4. K t lu n ...................................................................................... 163Tài li u tham kh o................................................................................... 163

3.16. Hi p nh v Các bi n pháp u t liên quan t i th ng m i (TRIMs)1643.16.1. B i c nh....................................................................................... 1643.16.2. Mô t Hi p nh ........................................................................... 1643.16.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n ................................... 1653.16.4. K t lu n ....................................................................................... 167Tài li u tham kh o................................................................................... 168

4. Hi p nh chung v Th ng m i d ch v (GATS) ....................................... 1704.1. B i c nh ............................................................................................... 1704.2. Mô t Hi p nh.................................................................................... 173

4.2.1. Nh ng ngh a v chung................................................................... 1744.2.2. Nh ng cam k t c th .................................................................... 176

12

4.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n............................................1774.3.1. T ng c ng kh n ng d báo ........................................................ 1774.3.2. i x t i hu qu c........................................................................ 1784.3.3. Minh b ch h n và gi m tham nh ng .............................................. 1784.3.4. Chi phí vi c th c thi và công vi c àm phán .................................. 1784.3.5. GATS và t do hóa m c a th tr ng ........................................... 1784.3.6. Quy nh trong n c...................................................................... 1824.3.7. GATS và các d ch v công............................................................. 1834.3.8. Gi i quy t tranh ch p ..................................................................... 183

4.4. K t lu n ............................................................................................... 183Tài li u tham kh o....................................................................................... 184

5. Hi p nh v các khía c nh liên quan n th ng m i c a Quy n s h u trítu (TRIPS)..................................................................................................... 188

5.1. B i c nh ............................................................................................... 1885.2. Mô t Hi p nh TRIPS ........................................................................ 190

5.2.1. Ph m vi và n i dung c a Hi p nh TRIPS .................................... 1905.2.2. i x c bi t và i x phân bi t i v i các n c ang phát tri n1915.2.3. Th c thi Hi p nh TRIPS các n c ang phát tri n ................... 192

5.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n............................................1935.3.1. Thông tin chung trong các phân tích v TRIPS và các n c

ang phát tri n......................................................................................... 1935.3.2. Tác ng i v i ngân sách chính ph ................................................... 194

5.3.3. Nh ng tác ng v m t kinh t trong th i k b o v : các dòng tàichínht i ng i n m quy n s h u .................................................................... 1965.3.4. Tác ng kinh t trong dài h n: th ng m i, u t và t ng tr ng 1965.3.5. Chuy n giao công ngh .................................................................. 1985.3.6. M c a ngành d c ph m.............................................................. 1995.3.7. Nông nghi p và các ngu n sinh h c ............................................... 202

5.4. K t lu n ................................................................................................ 210Tài li u tham kh o....................................................................................... 212

6. Gi i quy t tranh ch p................................................................................... 2176.1. B i c nh ............................................................................................... 2176.2. Mô t th t c gi i quy t tranh ch p....................................................... 217

6.2.1. Các i u kho n chung.................................................................... 2176.2.2. i x c bi t và i x phân bi t................................................ 218

6.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n............................................2196.3.1. Gi i quy t tranh ch p c a WTO so v i gi i quy t tranh ch p c aGATT...................................................................................................... 2196.3.2. Các n c ang phát tri n kh i ki n nhi u h n WTO................... 2206.3.3…. và thành công l n h n ................................................................ 2216.3.4. H th ng này có hi u qu i v i các n c ang phát tri n t ng tnh i v i các n c phát tri n?.............................................................. 2216.3.5. Nh ng v n i v i các n c ang phát tri n.............................. 222

6.4. K t lu n ................................................................................................ 224

13

Tài li u tham kh o....................................................................................... 2247. Các i u kho n trong WTO v các hi p nh th ng m i song ph ng và khuv c .................................................................................................................. 227

7.1. B i c nh ............................................................................................... 227

7.2. i u ki n c a WTO i v i các hi p nh song ph ng và khu v c ..... 2297.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri n............................................2297.4. K t lu n ................................................................................................ 232Tài li u tham kh o....................................................................................... 232

8. c ng th o lu n và các k t lu n ............................................................. 2338.1. Tác ng chung c a các hi p nh WTO............................................... 2338.2. Tác ng c a các hi p nh WTO i v i các nhóm n c theo vùng

a lý và theo m c phát tri n.................................................................. 237Ph l c 1. Ch vi t t t ................................................................................. 239Ph l c 2. Ch s phát tri n con ng i c a UNDP, 2003.............................. 241M c phát tri n con ng i cao ................................................................. 241M c phát tri n con ng i trung bình ...................................................... 242M c phát tri n con ng i th p ................................................................ 244

14

1. Gi i thi u1.1. Nhi m vTrong vài n m qua ã xu t hi n m t s yêu c u, c Th y i n l n qu c t , vm t ánh giá v tác ng c a các hi p nh WTO i v i các n c ang pháttri n, tr c khi di n ra vòng àm phán m i trong khuôn kh WTO. Nh ng tàili u hi n có trong l nh v c này h u nh không t p trung và ít a ra m t b ctranh chính th c v tác ng c a các hi p nh WTO i v i các n c ang pháttri n. Trong b i c nh này, n m 2003, Qu c h i Th y i n ã yêu c u U banTh ng m i qu c gia ti n hành th c hi n m t ánh giá sâu r ng v tác ng c acác hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri n.Báo cáo này a ra m t t ng quan và ánh giá các phân tích h c thu t hi n cótrong l nh v c này, c ng nh các phân tích do các t ch c Th y i n và qu c tth c hi n. Thêm vào ó, các k t lu n c rút ra t báo cáo này d a trên kinhnghi m c a b n thân chúng tôi trong l nh v c nghiên c u.M c tiêu c a nghiên c u là ánh tác ng c a các hi p nh WTO i v i cácn n kinh t c a các n c ang phát tri n và tri n v ng t c s phát tri nb n v ng. Trong s các y u t c nghiên c u có m c a th tr ng; th ngm i; ngân sách; GDP; tình tr ng nghèo ói và phân ph i thu nh p; n ng l c thch ; các chi phí, ti t ki m hay nh ng l i ích thu c t vi c th c hi n các hi p

nh WTO. H n n a, báo cáo còn xem xét các tác ng c a s khác bi t có thth y c gi a các nhóm n c ang phát tri n. Nh ng nghiên c u tình hu ngv tác ng c a các hi p nh WTO khác nhau c ng c trình bày. Vi c xác

nh m i quan h nhân qu gi a các hi p nh WTO và các tác ng c a chúnglà m c tiêu tr ng tâm.1.2 Khuôn kh nhi m vM c tiêu c a báo cáo là phân tích nh ng tác ng c a các hi p nh WTO iv i các n c ang phát tri n. i u ó có ngh a là báo cáo không phân tích cácl i th và b t l i th c a th ng m i qu c t v m t lý thuy t. Tuy nhiên, nóim t cách ng n g n, U ban Th ng m i qu c gia cho r ng th ng m i t do vàm c a là m t trong nh ng công c quan tr ng góp ph n t c t ng tr ngkinh t .1 T ng tr ng kinh t , v ph n mình, cùng v i các bi n pháp khác, cóth thúc y phát tri n b n v ng v kinh t , xã h i và môi tr ng. i u này

c ph n ánh trong các chính sách c a nhi u n c ang phát tri n, trong ócác chính sách th ng m i th ng là nh ng v n u tiên, ngay c khi là m tph n nh c a chi n l c phát tri n.Báo cáo này không phân tích nh ng tác ng chung c a th ng m i i v i cácn c ang phát tri n. V m t t nhiên, trong h u h t các tr ng h p, r t khó cóth phân bi t gi a tác ng c a các hi p nh WTO và tác ng c a th ng m inói chung, c bi t là vì th c t chúng ta không bi t i u gì s x y ra n u WTO

1 y ban Th ng m i qu c gia và Sida (2002). V t ng quan các tranh lu n kinh t v th ng m i, t ngtr ng và phát tri n, xem Bigsten (2003)

15

không t n t i. Tuy nhiên, m c tiêu c a chúng tôi là t p trung vào nh ng tácng c th c a các hi p nh WTO.

Nghiên c u này t p trung vào nh ng tác ng i v i các n c ang phát tri n.Tuy nhiên, khó có th nói rõ v nh ng tác ng i v i các nhóm dân c khácnhau trong các n c ang phát tri n, vì i u này ph thu c vào chính sách trongn c c a t ng n c v , ví d , gi m nghèo, phân ph i thu nh p, giáo d c, y t ,v.v.. i u mà báo cáo này th c hi n là gi i thích các y u t c th có tác ngt i các nhóm dân c (nh nghèo ói, an toàn th c ph m, vi c làm và bình nggi i), trong nh ng tr ng h p mà U ban Th ng m i qu c gia tìm c cácphân tích phù h p v i các v n này.M c tiêu c a nghiên c u là tóm l c nh ng tác ng c a các hi p nh WTO

i v i các n c ang phát tri n cho t i nay. Vì lý do ó, báo cáo ch y u t ptrung nhìn l i quá kh . Do ó, các vòng àm phán g n ây không c th olu n. B t k m t k t qu nào t các vòng àm phán g n ây liên quan t i l nhv c th ng m i truy n th ng, hay trong các l nh v c hoàn toàn m i nh cái g ilà “v n Singapore” ( u t , c nh tranh, minh b ch trong mua s m chính phvà thu n l i hoá th ng m i), n m ngoài m c tiêu c a báo cáo này. Các v nmôi tr ng c ng n m ngoài m c tiêu báo cáo. Các lo i tính toán kinh t l ng

c s d ng c tính nh ng tác ng trong t ng lai c a các hi p nhWTO i v i các n c ang phát tri n ch chi m m t ph n nh trong báo cáo.Tuy nhiên, i v i m t s hi p nh WTO nh t nh, nh nh ng hi p nh m i,ch có r t ít ánh giá vì th c t là các hi p nh này ch a c th c thi m t cách

y nên chúng tôi s d ng m t s nghiên c u ánh giá h qu t ng lai c achúng.Báo cáo c ng a ra ví d v các y u t mà U ban Th ng m i qu c gia ph inghiên c u. Có th nói, báo cáo c ng ph i phân bi t gi a nh ng tác ng iv i các n c ang phát tri n ho c các nhóm n c ang phát tri n. U banTh ng m i qu c gia ghi nh i u này trong quá trình nghiên c u và ã thhi n trong báo cáo các y u t c minh h a và phân bi t tác ng gi a cácn c ang phát tri n khác nhau và gi a các nhóm n c ang phát tri n. Tuynhiên, khi th c hi n nghiên c u này m i th y r ng m t s y u t ch a cnghiên c u nhi u trong các tài li u chuyên môn. Vi c thi u k t n i tr c ti pgi a các chính sách th ng m i và các y u t c nghiên c u có th là m t lýdo quan tr ng gi i thích i u này.T p h p các hi p nh WTO ã tr nên s sau nhi u th p k àm phán và

àm phán l i. Có nhi u lý do cho th yrõ ràng không th phân tích t ng i ukho n riêng l và t ng tác ng c a các hi p nh này i v i các n c angphát tri n. U ban Th ng m i qu c gia ã ch n th c hi n phân tích theo chi ur ng v t t c các hi p nh WTO liên quan t i th ng m i hàng hóa, d ch v ,quy n s h u trí tu và gi i quy t tranh ch p, c ng nh nh ng i u kho n c thn i b t trong GATT c coi là có t m quan tr ng c bi t.1.3 Các nh ngh a

16

Khái ni m “các n c ang phát tri n” là không rõ ràng trong b i c nh c aWTO. Không có m t tiêu chí chính th c nào i v i vi c nh ngh a m t n c

ang phát tri n. Thay vào ó, m i n c thành viên có th t ch n cho mình vtrí là m t n c phát tri n hay n c ang phát tri n. Trong WTO, hi n cókho ng 100 n c ang phát tri n. M t lý do t i sao không th th hi n chính xách n là vì các n c có th có nh ng a v khác nhau trong các hi p nh khácnhau. Nói cách khác, các n c có th c phân lo i là n c ang phát tri ntrong hi p nh này và là n c phát tri n trong m t hi p nh khác.Khái ni m “các n c ang phát tri n” c s d ng trong báo cáo này là chcác n c ã ch n th b c này trong WTO. Tuy nhiên, các n c ang phát tri nlà m t nhóm không ng nh t có m c phát tri n, n ng l c s n xu t khác nhau,v.v.. Do v y, U ban Th ng m i qu c gia cho r ng không úng n u n gi ncoi các n c ang phát tri n là m t nhóm n l . Theo ó, Ph l c kèm theobáo cáo này cho th y Ch ng trình Phát tri n Liên h p qu c (UNDP) ã phânlo i các n c theo m c phát tri n con ng i c g i là Ch s Phát tri ncon ng i (HDI). Tài li u tham kh o c a ra i v i ch s này n m trongb n báo cáo. M t i m n a là các n c ã tr thành thành viên c a EU vàongày 1/5/2004 và các n c là ng viên c a EU (Bulgaria, Croatia, Romania,Th Nh K ), không c coi là “các n c ang phát tri n” do m c tiêu c a báocáo.LDC là thu t ng c Liên h p qu c s d ng ch “các n c kém pháttri n”. Vi c m t n c ang phát tri n có c coi là m t LDC hay không cxác nh d a trên m c thu nh p, i u ki n c a ngu n nhân l c (tu i th trungbình k v ng, m c dinh d ng, trình giáo d c và trình c vi t) và m c

khác bi t v kinh t . Hi n t i, có 49 LDC trên th gi i, trong ó có 32 n clà thành viên c a WTO. Các LDC c li t kê Ph l c 2.Khái ni m “phát tri n b n v ng” ang ngày càng có ý ngh a l n h n i v ivi c ho ch nh chính sách. ý t ng c n b n v các v n phát tri n và môitr ng ph i c gi i quy t theo ph ng cách th ng nh t l n u tiên hìnhthành t i H i ngh Liên h p qu c v Môi tr ng con ng i di n ra t iStockholm n m 1972. Tuy nhiên, khái ni m th c t c a phát tri n b n v ng

c a ra u tiên vào n m 1987 trong báo cáo “T ng lai chung c a chúngta”c a H i ng Brundland. Báo cáo này a ra nh ngh a: “Phát tri n b nv ng là s phát tri n th a mãn nhu c u c a hi n t i mà không làm ph ng h it i kh n ng th a mãn nhu c u c a các th h t ng lai”. N m 1998, b tr ngcác n c OECD nh t trí gi i thích phát tri n b n v ng theo m t cách nhìn r ngh n, bao g m c các ph ng di n kinh t , xã h i và môi tr ng.2 Báo cáo nàyt p trung vào hai ph ng di n kinh t và xã h i.1.4 M t phân tích ph c t pPhân tích và ánh giá tác ng c a các hi p nh WTO i v i các n c angphát tri n là m t công vi c ph c t p v nhi u khía c nh. Do ó, khi c báo cáonày, có th th y m t s khó kh n mà chúng tôi g p ph i khi th c hi n công vi c:2 V các th o lu n sâu h n, xem y ban Th ng m i qu c gia (2001).

17

• Làm th nào phân bi t gi a GATT và WTO? M t ph n quan tr ngc a các quy nh và nguyên t c trong các hi p nh WTO là d a vàonh ng gì ã c hình thành n m 1948, khi thành l p GATT. Nh ngquy nh này sau ó, trong su t n a th k qua, ã c m r ng vàb sung. Tác ng c a các hi p nh WTO i v i các n c angphát tri n do ó có th c truy nguyên t th i i m u tiên vàkhông ch n thu n trong giai o n sau 1995, khi WTO c thànhl p.

• Làm th nào phân bi t gi a WTO và các quá trình t do hóath ng m i khác? M t khó kh n khác là xác l p các m i quan hnhân qu xác nh xem li u nh ng tác ng c a t do hóa th ngm i i v i các n c ho c nhóm n c khác nhau có th c truynguyên tr c ti p t các hi p nh WTO hay không. Do ó, thách th clà phân bi t tác ng c a các y u t không liên quan t i WTO, nhcác c i cách c c u trong n c, s hi n h u c a các hi p nh th ngm i song ph ng và khu v c, hay t do hóa th ng m i n ph ng.

• Tác ng trong ng n h n hay dài h n? M t y u t khác làm cho phântích tr nên ph c t p là các tác ng c a các hi p nh WTO khácnhau theo th i gian. M t cam k t WTO có th là ngu n l c m nh mtrong ng n h n, trong khi các l i ích ch có th xu t hi n trong dàih n. H n n a, m t s hi p nh c nghiên c u trong báo cáo nàych gói g n m t cách t ng i các khái ni m th ng m i m i và cáccam k t c p a ph ng, nh TRIPS. Trong m t s tr ng h p,các cam k t này ch a có hi u l c nên các k t qu k v ng ch a cghi l i.

• Có ph i t t c các n c ang phát tri n u b tác ng nh nhau?Cu i cùng, không th ánh giá t t c các n c ang phát tri n gi ngnhau. Các n c ang phát tri n là m t nhóm bao g m r t nhi u n cvà không ng nh t, v i m c thu nh p r t khác nhau, c i mth ng m i, quy n l i và nh ng u tiên c ng khác nhau. Nh v y, tác

ng c a các hi p nh riêng bi t là khác nhau gi a các n c.V i các y u t nh v y, chúng tôi trình bày ánh giá c a mình v tác ng c acác hi p nh WTO i v i các n c ang phát tri n. ánh giá này d a vàophân tích các nghiên c u hi n h u, t n c ngoài c ng nh t i Th y i n, vàb ng nh ng kinh nghi m và tri th c c a chính b n thân chúng tôi.

Tài li u tham kh oBigsten, Arne. 2003. “Globalisering och ekonomisk utveckling”, EkonomiskDebatt, 31:2, trang18-33.U ban Th ng m i qu c gia. 2001. “Handel och hallbar utveckling i ettintegrerat perspektiv: slutyttrade”. Dnr 199-2323-001.

18

U ban Th ng m i qu c gia và Sida. 2002. “En samlad ansats for att uppfyllautvecklings dimensionen i Doha-deklartionen -forslad till svenskt agerande”.

19

2. H th ng th ng m i a ph ng• GATT có hi u l c vào n m 1948 v i 23 n c ký k t, trong ó có 12

n c ang phát tri n. ây c coi ch là m t hi p nh t m th i, vìng i ta có ý nh r ng GATT s d n d n tr thành m t b ph n trongm t c quan l n h n c a Liên h p qu c là T ch c Th ng m i qu c t(ITO), có trách nhi m bao hàm trong các l nh v c th ng m i hàng hóavà d ch v , u t , c nh tranh, lu t lao ng, v.v. Tuy nhiên, d th o ITOthi u s ng h v chính tr và GATT t ó tr thành m t n n t ng th ct c a h th ng th ng m i sau chi n tranh.

• GATT ch i u ch nh th ng m i hàng hóa. Các nguyên t c c b n quantr ng nh t c a hi p nh là i x công b ng v i các i tác th ng m ikhác nhau (nguyên t c T i hu qu c - MFN) và i x công b ng gi ahàng hóa trong n c và n c ngoài sau khi hàng hóa n c ngoài ã iqua biên gi i (nguyên t c i x qu c gia).

• Ban u, trong GATT không có s phân bi t gi a các n c phát tri n vàcác n c ang phát tri n. Tuy nhiên, theo th i gian, các n c ang pháttri n tr nên thích h p v i các i x c bi t “tích c c”. Ví d , ng i takhông yêu c u các n c ang phát tri n t do hóa th ng m i v i cùngt c và ph m vi nh các n c phát tri n.

• Trong 25 n m u tiên c a GATT, các cu c àm phán ã làm cho hàngrào thu quan i v i các hàng hóa công nghi p c a các n c phát tri ngi m t m c trung bình 40% xu ng còn x p x 4%. Tuy nhiên, các s nph m quan tr ng theo quan i m c a các n c ang phát tri n (nh hàngnông s n và d t may) ph n l n không n m trong các cu c àm phán này.

• Trong giai o n sau, tr ng tâm ã chuy n t thu quan sang các hàng ràoth ng m i phi thu quan. Nhi u n c ang phát tri n ã ch n h ngkhông tham gia vào các hi p nh này mà thay vào ó là tham gia d ihình th c hi p nh ph t nguy n.

• Vòng àm phán cu i cùng c a GATT là Vòng àm phán Uruguay (1986-1993) ã d n t i s ra i c a m t khuôn kh th ch m i c a h th ngth ng m i a ph ng, T ch c Th ng m i th gi i (WTO). Các quy

nh th ng m i c ng c m r ng ra i v i th ng m i d ch v vàquy n s h u trí tu . Vòng àm phán Uruguay c ng bao hàm c th ngm i hàng nông s n và d t may vào ph m vi c a GATT. M t thay iquan tr ng n a là yêu c u t t c các n c thành viên c a WTO u ph itham gia vào t t c các hi p nh, b t k trình phát tri n nào.

• WTO c thành l p vào tháng Giêng n m 1995. Các hi p nh WTOc chia ra làm 3 tr c t chính: th ng m i hàng hóa (GATT + các hi p

nh b sung); th ng m i d ch v (GATS); và quy n s h u trí tu(TRIPS). WTO còn th c hi n m t c ch gi i quy t tranh ch p i v it t c các hi p nh.

20

• M c tiêu c b n c a WTO là góp ph n làm t ng m c s ng, toàn d ng laong và s d ng hi u qu các ngu n l c theo các nguyên t c c a phát

tri n b n v ng. Gia t ng th ng m i không ph i t thân là m t m c tiêu,nh ng là m t công c thúc y t ng tr ng kinh t b n v ng. L i m

u trong hi p nh WTO c ng t p trung vào c t m quan tr ng c a vi cthúc y th ng m i và phát tri n kinh t c a các n c ang phát tri nthông qua các bi n pháp tích c c c ng nh nguyên t c có i có l i.

2.1. S ki n m u mang tính l ch sPh n ti p theo sau ây mô t b i c nh và s phát tri n c a h th ng th ng m iqu c t . Vi c hình thành các quy nh qu c t i v i th ng m i trong th i ksau chi n tranh d a vào các kinh nghi m có c trong hai th i k tr c ó: giat ng th ng m i th gi i trong giai o n t gi a nh ng n m 1800 t i khi b t

u Chi n tranh th gi i th nh t n m 1914; và th i k gi a hai cu c chi ntranh (1918 -1939), khi th ng m i th gi i s p d i s c ép c a ch ngh adân t c v chính tr và kinh t .2.1.1. Th i k tr c Chi n tranh th gi i th nh tTrong n a sau c a nh ng n m 1800, th ng m i th gi i t ng tr ng nhanh vìchi phí do kho ng cách a lý ã gi m do nh ng ti n b k thu t trong l nh v cliên l c và giao thông. Th ng m i qu c t c thúc y h n n a b i s hìnhthành c a m t h th ng ti n t qu c t v i t giá h i oái c nh theo vàng –ch b n v vàng. Y u t th ba là vi c xóa b thu quan và các hàng ràoth ng m i khác trong khuôn kh các hi p nh th ng m i song ph ng. Ngayc khi các s li u l ch s không áng tin c y hoàn toàn, thì v n có th th yth ng m i th gi i nói chung vào u th k tr c là m nh m và c i m nhhi n nay ( c o b ng t l trong GNP).T do hóa th ng m i bao quát h n b t u vào n m 1860 khi Anh và Pháp kýk t hi p nh song ph ng. Hi p nh này ã tr thành mô hình cho m t s cáchi p nh th ng m i song ph ng khác c ký k t vào nh ng th p k ti ptheo. n n m 1910, Anh ã có hi p nh th ng m i v i 50 n c, c có 30và Pháp có 20. Tuy nhiên, nhi u n c nghèo không tham gia vào m ng l i nàyho c, trong tr ng h p là các thu c a, ch tham gia thông qua các n c cai tr .Khía c nh thú v c a m ng l i các hi p nh song ph ng này là trên th c t ,nó d n d n ho t ng nh m t h th ng th ng m i a ph ng quy mô nh ,trong ó t t c các n c tham gia ti n hành th ng m i theo các i u ki n nhnhau. Lý do t i sao m ng l i này có th tr thành m t hình th c tích c c nhv y, cho dù thi u m t t ch c th ng m i liên chính ph , là s hi n di n c am t i u kho n trong các hi p nh b o m i x t i hu qu c. Ví d , theoquy nh này, n c Anh có l i ích gi ng nh qu c gia c i x t t nh ttrong s các i tác th ng m i c a Pháp. Chúng ta s quay l i nguyên t c chínhsách th ng m i quan tr ng này sau.2.1.2. Th i k gi a hai cu c chi n tranh

21

H th ng thanh toán và th ng m i t ng i c i m trong nh ng n m tr cchi n tranh ã s p khi Chi n tranh th gi i th nh t n ra. u tiên u tiênsau Hi p nh Versailles n m 1919 là khôi ph c h th ng các ng ti n chuy n

i d a trên b n v vàng. Tuy nhiên, l m phát th i k chi n tranh lúc ó cóngh a là t su t ngang b ng gi a vàng và các ng ti n qu c gia khác nhautr c chi n tranh ã không còn th c t . H th ng thanh toán qu c t ã tr nênc ng th ng khi có nh ng n l c nh m khôi ph c ch b n v vàng. Tình hìnhnày l i làm cho t do hóa th ng m i khó kh n h n. H n n a, thu quan, khôngcó ngo i l , ã cao h n so v i trong nh ng n m tr c chi n tranh và th ngthay i i u ch nh nh ng m t cân i trong th ng m i.D u v y, n n kinh t th gi i v n h i ph c trong n a cu i nh ng n m 1920. Tuynhiên, môi tr ng kém h p tác ã gây ra nh ng h u qu nghiêm tr ng khi cácn n kinh t ph i gánh ch u m t cu c suy thoái sau s s p c a S Giao d chch ng khoán New York vào tháng M i n m 1929. N i lo s bao trùm cácngân hàng và các công ty i n phá s n, h u qu là tình tr ng th t nghi p giat ng. V n càng tr m tr ng h n khi chính ph các n c n l c b o v n nkinh t c a mình b ng vi c t ng thu quan. Các n c th y r ng khi nh p kh ugi m xu ng m t cách rõ ràng, thì xu t kh u c ng b nh h ng tiêu c c vì cácn c khác c ng ph n ng theo cách t ng t . Th m chí, ch b n v vàng bphá v vào n m 1931 khi các n c n i ti p nhau tách r i ng ti n c a mình rakh i vàng khi c g ng phá giá nh m thoát kh i cu c kh ng ho ng. Th t nghi pgia t ng n m c k l c, h n 20% c Hoa K và châu Âu, th ng m i th gi igi m xu ng t ng tháng theo xu h ng tr t d c nhanh chóng. Khi cu c kh ngho ng xu ng t i áy vào cu i n m 1933, th ng m i th gi i ã gi m h n haiph n ba tính theo giá tr danh ngh a.Khi th i k t i t nh t c a cu c kh ng ho ng qua i, các n l c l i c th chi n nh m làm gi m thu quan v n ã c nâng cao, và Hoa K là n c i tiênphong trong l nh v c này. Tuy nhiên, cách ti p c n c a Hoa K khác v i cáchti p c n c a Anh trong nh ng n m tr c chi n tranh và d a trên c s có i cól i m t cách nghiêm ng t. Các th a thu n song ph ng có th ch c th chi n n u các l i th c chia u cho c hai phía. Khái ni m có i có l i này -d a vào truy n th ng c a ch ngh a tr ng th ng (xem h p sau) - t n t i t ingày nay trong h th ng WTO, ngay c khi nhu c u có i có l i kh t khe i v icác n c ang phát tri n ã c gi m nh .

Ch ngh a tr ng th ngCh ngh a tr ng th ng (theo ti ng Latinh mercari = kinh doanh) là thu t ng

c s d ng mô t tri t lý kinh t v n i u hành các chính sách kinh tchâu Âu t nh ng n m 1500 t i u nh ng n m 1800, khi mà ch ngh a t do

c ch p nh n r ng rãi Anh và sau ó là các n c khác. Khái ni m “chngh a tr ng th ng” c Adam Smith a ra trong cu n sách S th nh v ngc a các dân t c (1776) c a ông.Theo ch ngh a tr ng th ng, ngo i th ng là m t trò ch i t ng không, trong

22

ó l i ích mà m t n c t c là b ng v i thi t h i c a n c khác. ý t ngr ng t t c m i ng i có th h ng l i t th ng m i là xa l i v i nh ngng i theo ch ngh a tr ng th ng. Theo ch ngh a này, i u quan tr ng là ph ith c hi n ki m soát i v i i u ki n th ng m i có th t o ra m c th ng dl n nh t có th trong cán cân th ng m i. Xu t kh u c thúc y và nh pkh u c h n ch b ng thu h i quan và các ph ng th c khác. Theo cách này,ngu n thu c a qu c gia b ng vàng và b c t ng lên t ng ng v i a v qu c tt ng lên c a qu c gia ó.Ch ngh a tr ng th ng t o ra m t l ng tài s n áng k cho nh ng nhà kinhdoanh có c quy n c ng nh các nhà c quy n và th ch ki m soát t ngtr ng nói chung. ây là tr ng tâm ch trích ch ngh a tr ng th ng c a AdamSmith.Di s n c a ch ngh a tr ng th ng v n còn t n t i n ngày nay và hi n h utrong các tranh lu n và àm phán chính sách th ng m i trong WTO. i v ih u h t các n c, quan i m cho r ng m t qu c gia có th h ng l i b ng vi c

n ph ng t do hóa th ng m i c a mình là m t ý t ng xa l nh i v inh ng ng i theo ch ngh a tr ng th ng nh ng n m 1700.Nh ng phá ho i chính tr do ch ngh a dân t c v kinh t mang l i trong th i kgi a các cu c chi n ã gây khó kh n cho vi c hàn g n, ngay c khi n n kinh tth gi i t t h i ph c sau kh ng ho ng (m t ph n do các c h i vi c làm ct o ra trong ngành công nghi p quân s ). Nh ng khó kh n do ng i dân gánhch u ã m ng cho các phong trào chính tr c c oan (ch ngh a phát xít vàch ngh a xã h i dân t c) và vi c Hitler n m quy n l c c. S ganh ua kinht và ch ngh a dân t c nh v y có th nói là ã t n n t ng cho cu c Chi ntranh th gi i th hai.

2.1.3. nh hình tr t t kinh t sau chi n tranhNgay khi Chi n tranh th gi i th hai lên n nh i m, ng i ta ã b t u cók ho ch h p tác kinh t và chính tr h u chi n. T t ng n n t ng là ph i làmcho các cu c chi n quy mô l n không th x y ra b ng vi c ràng bu c các n cch t ch h n n a v i nhau, v c chính tr l n kinh t . Vào tháng Tám n m1941, T ng th ng Hoa K Franklin D. Roosevelt và Th t ng Anh WinstonChurchill, ã g p nhau trên m t chi n h m gi a i Tây D ng t ra cáck ho ch cho th i k h u chi n. H ã a ra m t v n b n - Tuyên b i TâyD ng - v i các m c tiêu thi t l p tr t t chính tr và h p tác kinh t sau chi ntranh. Sau hai n m àm phán xuyên i Tây D ng, m t h i ngh qu c t ct ch c vào tháng B y n m 1944 t i Bretton Woods bang New Hampshire(Hoa K ), v i i di n c a 44 chính ph và m c tiêu là hoàn thành àm phán v

xu t do Hoa K và Anh a ra v thành l p các c quan h p tác kinh t . K tqu là hai t ch c m i c thành l p: Ngân hàng Th gi i và Qu Ti n t qu ct .Ngân hàng Th gi i - Ngân hàng Tái thi t và Phát tri n qu c t (IBRD) - cónhi m v cung c p các h tr d i hình th c các kho n vay dài h n tái thi tsau chi n tranh. M t nhi m v khác c a t ch c này là t ng c ng phát tri n

23

kinh t và xã h i i v i các n c nghèo. Nhi m v này hi n nay là ch c n ngch y u c a Ngân hàng Th gi i. Qu Ti n t qu c t (IMF) có nhi m v t o ram t h th ng thanh toán qu c t n nh v i các ng ti n chuy n i và t giáh i oái c nh nh m thúc y th ng m i th gi i.H i ngh Bretton Woods còn a ra các k ho ch cho m t t ch c h p tác kinht th ba có trách nhi m i u ch nh th ng m i th gi i - T ch c Th ng m iqu c t (ITO). Các àm phán sau ó c b t u vào n m 1946 d i s lãnh

o c a Liên h p qu c m i c thành l p. Các cu c àm phán c hoàn t t Havana vào tháng Ba n m 1948 v i b n d th o chi ti t v hi p c ITO. V n

là ITO s ph i có trách nhi m i v i vi c t ra các quy nh th ng m i thgi i và u t qu c t . Các quy nh này bao trùm c c nh tranh và lu t lao

ng mà cho n ngày nay v n ch a có ti n l trong WTO. Tuy nhiên, ch ngtrình ngh s này ã kéo dài h n 50 n m tr c th i k ó. Hi p c ITO ã bsa l y trong quá trình phê chu n Hoa K và khi Hoa K rút lui, d án này s p

. ITO lúc ó c coi là quá xa v i i v i nh ng ng i a ra quy t nhkhi ó.Thay vào ó, n n t ng c a h th ng th ng m i qu c t sau chi n tranh là m thi p nh t m th i v i s nh t trí c a kho ng 20 n c trong khi ch k t thúc

àm phán và phê chu n hi p c ITO. Ngu n g c c a hi p nh này là m t lo tcác cu c àm phán thu quan gi a m t s ít các n c t ch c t i Geneva vàon m 1946 và 1947, di n ra song song v i quá trình ITO. Nh ng cu c àm phánnày ch h n ch trong vi c gi m thu quan i v i các hàng hóa công nghi p,nguyên li u và, trong m t ph m vi nh t nh, các s n ph m nông nghi p. K tqu c a các cu c àm phán này là s ra i c a kho ng 45.000 cam k t liênquan t i c t gi m thu quan, cùng v i các quy nh chính sách th ng m i tronghi p c ITO, c t tên là Hi p nh chung v Thu quan và Th ng m i(GATT). Hi p nh này b t u c s d ng trên c s t m th i t ngày1/1/1948. Ban u, có 23 n c tham gia GATT, trong ó có 12 n c ang pháttri n.3 Các n c khác gia nh p sau ó khi bi t ch c ch n ITO s không cth c hi n. Th y i n gia nh p GATT vào n m 1950.

3 Các thành viên ban u c a GATT là Australia, B , Brazil, Myanmar, Canada, Ceylon (Sri Lanka),Chile, Trung Qu c (rút ra n m 1950 theo ngh c a chính ph l u vong ài Loan), Cu Ba, Ti p Kh c,Pháp, Anh, n , Lebanon, Luxembourg, Hà Lan, New Zealand, Nauy, Pakistan, Nam Rhodesia(Zimbabwe), Syria, Nam Phi và M .

24

2.2. K nguyên c a GATTPh n d i ây mô t s phát tri n c a GATT t m t hi p nh liên chính ph cótrách nhi m i v i các cu c àm phán v thu quan n m t t ch c qu c t cóm t quy n l c to l n.2.2.1. T hi p nh n th chGATT, t ng c coi là m t gi i pháp chuy n ti p t m th i, ã tr thành n nt ng cho h th ng th ng m i sau chi n tranh. i u này không có ngh a làkhông có nh ng v n x y ra, vì GATT không ph i là m t t ch c gi ng nhNgân hàng Th gi i, IMF hay Liên h p qu c, mà ch n thu n là m t hi p nhliên chính ph . GATT do ó không có m t thành viên nào mà ch có “các bêntham gia hi p nh”. GATT ban u không có v n phòng chính hay Ban Th ký

ki m soát vi c th c thi hi p nh. i u duy nh t c quy nh trong GATT,v m t t ch c, là các bên tham gia hi p nh ph i g p g “th ng k t

c nh ng quy t nh i v i các v n có t m quan tr ng chung”.Thay vào ó, khuôn kh th ch này ph i c xây d ng t ng b c. N m 1951,m t v n phòng chính c thành l p Geneva, n i mà các bên có th h p m tkhi c n thi t. M t T ng th ký (nay là T ng giám c) c ch nh và có m ts nhân viên (Ban Th ký GATT). Theo th i gian, GATT i u ch nh theo hìnhth c m t t ch c qu c t . Tuy nhiên, nó v n duy trì hai i m c bi t trongnhi u n m. Th nh t là tr ng tâm c a t ch c c i u khi n b i chính cácthành viên. Nhi m v c a T ng giám c và Ban Th ký là cung c p s h trch không ph i là ng l c. i m c bi t n a - c t o ra qua th c ti n, là t tc các quy t nh ph i c a ra trên c s ng thu n - nguyên t c ngthu n.2.2.2. Các nguyên t c trung tâmGATT ban u là m t t p h p các quy nh ng n g n - Hi p nh ch bao g m35 i u. GATT t ra m t s nguyên t c và quy nh c b n i v i th ng m ihàng hóa qua biên gi i. M c tiêu cao nh t c a GATT là ng n ch n ch ngh ab o h và phân bi t i x trong th ng m i th gi i và b o m r ng các i uki n th ng m i là t ng i h p lý và có th d báo c.Nguyên t c t i hu qu cNguyên t c c b n nh t c a GATT - c quy nh t i i u I - là i x côngb ng v i t t c các bên tham gia hi p nh. Vì các lý do l ch s , nguyên t c ix công b ng không c bi t d i cái tên này, mà là quy ch “t i hu qu c”(MFN). D u v y, n i dung c a nó là i x công b ng. Ví d , n u Hoa K quy

nh thu quan 10% i v i ô tô nh p kh u t Nh t B n thì Hoa K c ng ph iáp d ng m c thu quan trên i v i ô tô cùng lo i t Hàn Qu c. i x có tínhphân bi t d a vào xu t x hàng hóa là không c phép.Nguyên t c MFN không cho phép i x c bi t h n ho c kém gi a các n ctham gia GATT. M i hình th c i x c bi t - ví d , thu quan th p h n iv i n c ang phát tri n nói chung, hay mi n tr thu gi a hai n c trong

25

khuôn kh m t khu v c th ng m i t do hay m t liên minh thu quan - ph ituân theo các quy nh v ngo i l c a GATT.Ngày nay, i x công b ng d ng nh không còn là t nhiên hay mong mu nnh tr c. Thay vào ó, nhi u cu c th o lu n v kh n ng dành nh ng i u ki nth ng m i u ãi i v i các n c ang phát tri n hay các i tác th ng m ig n g i. Theo h ng này, toàn b h th ng th ng m i ang phát tri n cho dùk t qu th nào (xem thêm M c 2.2.6). Tuy nhiên, i v i các n c sáng l pGATT, i x công b ng không ch h p lý v m t kinh t mà còn quan tr ng vm t chính tr có th tránh c s tr l i c a tình tr ng ganh ua trong th ik gi a các cu c chi n hay kh n ng s p th ng m i th gi i theo ph m vil i ích trong th i k sau th chi n th hai. Do ó, vi c không tuân th nguyênt c này do ó ch c phép trong các tr ng h p ngo i l .

i x qu c giaNguyên t c c b n th hai c a GATT là i x qu c gia. i x qu c gia cóngh a là, nói m t cách ng n g n, các hàng hóa nh p kh u c ng ph i c i xtheo các i u ki n gi ng nh các hàng hóa trong n c. M i i x có tính phânbi t ph i c xóa b m t khi hàng hóa ã i qua biên gi i. Nguyên t c này ápd ng i v i c lu t pháp trong n c (ví d , liên quan t i an toàn s n ph m,nhãn mác, v.v.) và thu khóa (ví d , thu giá tr gia t ng). Nói cách khác, Th y

i n b c m không c ánh thu giá tr gia t ng (VAT) cao h n i v i cáclo i ô tô nh p kh u so v i các lo i ô tô s n xu t t i Th y i n. Tuy nhiên, cóth phân bi t VAT theo c s tiêu chu n khách quan (ví d , trên c s th tích

ng c ). Do ó, vi c t ra các yêu c u s n ph m cao h n i v i hàng hóanh p kh u so v i các s n ph m cùng lo i trong n c là b c m.Tr ng tâm c a i x qu c gia ban u không có ng c kinh t hay ý th c h .

ó ch là do s c n thi t ph i b o m giá tr c a các àm phán thu quan. Vi cc t gi m thu quan và các rào c n biên gi i khác s tr nên vô ngh a n u chúngch n gi n là c chuy n thành thu trong n c và các quy nh qua m tquy t nh chính tr . N u Hoa K c t gi m thu quan i v i ô tô t 10% xu ng5% do àm phán v thu quan và ng th i áp d ng thu trong n c có tínhphân bi t i x làm t ng chi phí ô tô nh p kh u b ng m t l ng t ng ng,nh v y l i quay tr l i i m xu t phát. i x qu c gia nh v y là c n thi ttránh vi c các chính ph gi i h n các ngh a v mà h cam k t t i bàn àm phán.Minh b chM t nguyên t c quan tr ng khác trong GATT là minh b ch. T t c các thànhviên c a GATT u có ngh a v công b các quy nh và h ng d n hành chínhc a mình liên quan t i xu t kh u và nh p kh u hàng hóa. M i n c thành viênc ng ph i có m t c quan lu t pháp các công ty có th khi u n i ó.C m các h n ch nh l ngGATT còn bao hàm n i dung c m c b n i v i vi c h n ch xu t kh u haynh p kh u thông qua nh ng h n ch nh l ng (h n ng ch). Tuy nhiên, ngo il có th c a ra trong t ng tr ng h p c th . Ví d , m t n c có th c

26

phép ng n ch n hay h n ch xu t kh u th c ph m n u n c ó ang thi u th cph m do m t mùa. Nh p kh u th c ph m có th c h n ch n u i u này

c th c hi n g n li n v i các lu t l trong n c nh m h n ch s n xu t trongn c.C m h n ng ch có ngh a r ng thu quan là công c duy nh t cho phép h n chth ng m i trong các i u ki n thông th ng. H n ch nh l ng ch c sd ng trong các tình tr ng kh n c p.T i sao GATT l i trao quy n u tiên cho thu quan? Li u nó có t o c skhác bi t khi mà th ng m i b h n ch b ng cách này hay cách khác? Câu trl i là nó t o ra m t s khác bi t r t l n. Thu quan th ng minh b ch h n và ítphân bi t i x h n so v i h n ng ch nh p kh u, vì h n ng ch có th cphân b theo ph ng th c ít nhi u tùy ti n h n. H n n a, thu quan mang l ingu n thu cho nhà n c, trong khi l i nhu n t h n ng ch th ng chui vào túic a các nhà kinh doanh c phân b h n ng ch có l i. Thu quan, v m t tàichính, là ph ng th c h n ch nh p kh u ít t n kém nh t. Do v y, tính h p lýkinh t là nguyên nhân c a vi c ng n c m các h n ch nh l ng.Các i u kho n ch ng c nh tranh có tác ng bóp méo th tr ngCác quy nh c a GATT bao g m m t s i u kho n có th c s d ng trongm t s tr ng h p c th nh m b o h ngành công nghi p trong n c tr c sc nh tranh có tác ng bóp méo th tr ng. Các i u kho n này có th cvi n d n n u m t s n ph m b phá giá hay c nh tranh b bóp méo b i tr c p.Các quy nh này c ng cho phép các bi n pháp b o h t m th i v i m c tiêumang l i m t không gian d th cho ngành công nghi p trong n c i uch nh trong tr ng h p c nh tranh qu c t t ng lên.Các i u kho n này c s d ng m t cách th ng xuyên b i các n c pháttri n nh m b o v tr c s c nh tranh v giá r t các n c ang phát tri n.Trong nh ng n m g n ây, các n c ang phát tri n c ng ã s d ng các côngc này ch ng l i nhau và ch ng l i các n c phát tri n. Các bi n pháp ch nghàng nh p kh u có tác ng bóp méo th tr ng có th b l m d ng nhi u nh ttrong t t c các ngo i l c a GATT và là m t v n ang n i c m i v ith ng m i th gi i, c bi t là i v i các n c ang phát tri n. Xem thêm cácM c 3.13 - 3.15.Các ngo i l b o v s c kh e, môi tr ng, v.v.GATT còn bao g m m t i u kho n ngo i l chung nh m b o v các giá tr xãh i nh t nh nh tiêu chu n o c chung, các ngu n l c t nhiên có h n vàs c kh e c a con ng i, ng v t và th c v t. u n m 2004,v i s h tr c acác quy nh này, EU ã c m nh p kh u gà t Thái Lan khi d ch cúm gà n ra

ông Nam á.Tuy nhiên, các ngo i l này không ph i là vô i u ki n. Các phân bi t i xtùy ti n i v i các hàng nh p kh u là không c phép tr khi bi n pháp ara là c n thi t. Ví d , không th c m nh p kh u thu c lá v i ng c r ng bi npháp này là c n thi t b o v s c kh e ng i dân n u, ng th i, trong n c

27

c phép s n xu t và buôn bán thu c lá (Thái Lan ã th làm i u này m tl n).4

Ngo i l i v i các liên minh h i quan, các khu v c th ng m i t do và hi pnh u ãi

Ngo i l l n nh t c a nguyên t c MFN là ngo i l i v i các liên minh h iquan, các khu v c th ng m i t do và các hi p nh u ãi. i u ki n chungc a các hi p nh này, các hi p nh th ng m i khu v c, d n n nh ng sai l cvì s l ng các hi p nh th ng m i song ph ng và liên khu v c c ký k ttrên th gi i t ng cao h n bao gi h t. H u qu c a xu h ng gia t ng s l ngcác hi p nh th ng m i song ph ng và khu v c c th o lu n c th h ntrong Ch ng 7.2.2.3 Các cu c àm phán v thu quanCác cu c àm phán v thu quan chi m v trí bao trùm trong 20 n m u c aGATT. Các cu c àm phán này liên quan tr c h t n s n ph m công nghi pvà nguyên li u thô vì m t s ít n c, khi ó c ng nh hi n gi , s n sàng a racam k t v gi m thu quan trong ngành nông nghi p. K t qu c a các cu c àmphán v thu quan là s ra i c a danh m c thu quan ràng bu c, theo ó cácn c thành viên có ngh a v th c hi n theo Hi p nh.Các cu c àm phán v thu quan ã di n ra trong khuôn kh c a cái g i là các“vòng àm phán”, c mô t d i hình th c c a s i u ph i a ph ng iv i các cu c àm phán song ph ng. Chúng tôi tr l i v n này M c 3.1.B ng 1. Các vòng àm phán c a GATT (1947-1994)N m Vòng M c tiêu àm phán

1947 Thu quan, quy nh (GATT)1949 Thu quan1950-51 Thu quan1956 Thu quan1960-62 Vòng àm phán Dillon Thu quan1964-67 Vòng àm phán Kennedy Thu quan; ch ng bán phá giá1973-79 Vòng àm phán Tokyo Thu quan; ch ng bán phá giá; tr

c p và các bi n pháp i kháng; tht c c p phép nh p kh u; nh giá h iquan; rào c n k thu t i v ith ng m i; mua s m chính ph …

1986-94 Vòng àm phán Uruguay Thu quan; nông nghi p; hàng d tmay, rà soát l i GATT; hi p nhm i v d ch v (GATS) và quy n s

4 V th o lu n sâu h n v v n này, xem y ban Th ng m i qu c gia "Rattspraxis i WTO: undantagfor halsa och miljo", “Ph xanh GATT” c a Daniel Esty, và Nordstrom và Vaughan (1999).

28

h u trí tu (TRIPS); gi i quy t tranhch p; thành l p WTO.

2.2.4. Các quy nh c m r ngVì thu quan c c t gi m trong các vòng àm phán nên ây tr thành m t v n

ít quan tr ng h n i v i th ng m i th gi i, trong khi ó các hình th c ràoc n th ng m i khác c chú ý nhi u h n. u tiên trong s rào c n này cgi i quy t là vi c s d ng và l m d ng ngày càng nhi u thu ch ng bán phá giá,

ó là thu quan ánh vào các hàng hóa c coi là ã b bán phá giá, v i h qulà làm ph ng h i n các ngành công nghi p trong n c. Trong Vòng àmphán Kennedy (1964-67), các thành viên c a GATT ã nh t trí v vi c th t ch táp d ng các i u kho n liên quan c a GATT thông qua m t hi p nh ph d ihình th c m t b lu t ng x .Trong Vòng àm phán Tokyo (1973-79), m t s l nh v c m i h n ã cc p t i, bao g m nh giá h i quan, gi y phép nh p kh u, tr c p và các bi npháp i kháng, các hàng rào th ng m i mang tính k thu t và mua s m chínhph . M t l n n a, các hi p nh ph l i c s d ng thay vì àm phán l i các

i u kho n liên quan c a GATT. Ch có các n c tán thành các “b lu t” nàym i b ràng bu c b i các quy nh ó. Lý do các n c không àm phán l i v nb n chính c a GATT n gi n vì nhi u thành viên ph n i vi c m r ng cácquy nh. Do ó, m t gi i pháp th c t là ký k t các hi p nh ph gi a cácn c mu n làm nh v y.M t khía c nh tiêu c c c a ng thái này là các thành viên c a GATT b t ub phân chia thành hai nhóm: các n c phát tri n cùng m t s n c ang pháttri n tán thành các b lu t c p trên trong khi h u h t các n c ang pháttri n quy t nh không tham gia. Lúc này, thu t ng “GATT à la carte” (“GATTtheo th c n”) c a ra.Trong vòng àm phán cu i cùng c a GATT – Vòng àm phán Uruguay (1986-1994) - ã có s thay i tr l i tr t t c , v i m t h các quy nh chung chot t c các n c thành viên. i u ó có ngh a là m t s n c ang phát tri n b tng b bao hàm trong các hi p nh mà h không àm phán. Thay vào ó, trongkhuôn kh c a m i hi p nh, các nhu c u và i u ki n c bi t s c xem xét

i v i các n c ang phát tri n. i u này c th c hi n thông qua i x cbi t và khác bi t.Vòng àm phán Uruguay còn g n v i vi c m r ng t i hai l nh v c hoàn toànm i – th ng m i d ch v và quy n s h u trí tu . Hi p nh chung v Th ngm i d ch v (GATS) có m c tiêu t do hóa th ng m i các s n ph m d ch vtheo ph ng th c t ng t nh ã ti n hành c a GATT i v i hàng hóa. Tuynhiên, các quy nh khác nhau vì các rào c n th ng m i khác nhau gi a hànghóa và d ch v . Các rào c n th ng m i ch y u nh h ng t i hàng hóa là cáclo i hàng rào th y biên gi i (quy nh h i quan, gi y phép nh p kh u, v.v.),trong khi các hàng rào ch y u c a th ng m i d ch v là các lu t l trong n c,

29

quy nh phía sau biên gi i nh m ho c h n ch kh n ng c a các nhà cungc p d ch v n c ngoài, ho c bóp méo c nh tranh theo các cách khác. L nh v cm i th hai (TRIPS) liên quan t i các quy nh v b o v quy n s h u trí tu ,bao g m b ng sáng ch , nhãn hi u hàng hoá và b n quy n. Tác ng c a GATSvà TRIPS i v i các n c ang phát tri n c trình bày các Ch ng 4 và 5.Vòng àm phán Uruguay còn có tác ng là th ng m i nông s n và th ngm i hàng d t may c ph c h i trong GATT. Nh ng l nh v c này ã t ng cótrong các nguyên t c c a GATT, nh ng ã b i x c bi t vì nh ng lý dochính tr . Nông nghi p b t u tr t kh i t m tay c a GATT vào u n m 1955khi Hoa K c cho phép h ng m t ngo i l liên quan t i ng và các nôngs n khác không ph i tuân theo các quy nh này. H i chuông báo t vang lênvào nh ng n m 1960 khi C ng ng châu Âu (EC) xây d ng m t chính sáchnông nghi p chung c a mình, chính sách này khó có th dung hòa c v iGATT. Th ng m i hàng d t may c ng b a ra kh i các quy nh c a GATTtheo ph ng th c t ng t vào n m 1961-62 khi trái v i các quy nh này,nhi u th a thu n h n ng ch song ph ng c th c hi n nh m h n ch xu tkh u t m t s n c ang phát tri n sang các n c phát tri n. Các th a thu nsong ph ng này sau ó c m r ng ph m vi và lên t i nh i m vào n m1974 trong Hi p nh a s i. Các hi p nh m i trong WTO v hàng d t mayc ng nh v nông nghi p, có m c tiêu ch ng l i ch ngh a b o h trong nh ngngành này. Hai hi p nh m i này có t m quan tr ng c bi t i v i các n c

ang phát tri n và c th o lu n chi ti t trong M c 3.3 và 3.4.2.2.5. S thành viên t ng lênNh ã c p trên, GATT ra i vào n m 1948 v i quy mô nh : 23 n ctham gia. S n c thành viên b t u t ng lên sau n m 1950 khi th c t choth y ITO s không tr thành hi n th c. Vào nh ng n m 1960, s l ng thànhviên t ng g p ôi khi nhi u n c ang phát tri n tham gia, trong ó có m t sn c châu Phi lúc ó m i giành c c l p. S l ng thành viên sau ó t nglên d n d n trong hai th p k ti p theo và v t qua s 100 vào n m 1990. Lànsóng gia nh p th hai c a các n c ang phát tri n g n li n v i s ra i c aWTO n m 1995. Vào tháng M i n m 2003, s l ng thành viên ã t ng lên t icon s 148.5 Còn 27 n c n a, trong ó có Nga, ang àm phán gia nh p WTO.Nh v y, s l ng thành viên có th s lên t i 175 n n kinh t trong vòng 5n m, t ng ng v i s thành viên c a Liên h p qu c.

5 T i th i m vi t báo cáo, C mpuchia ch a phê chu n hi p nh.

30

Hình 1. T ng tr ng thành viên c a GATT/WTO

0

25

50

75

100

125

150

1948 1956 1964 1972 1980 1988 1996 2004

N¨m

Sè th

µnh

viªn

2.2.6. i x c bi t i v i các n c ang phát tri nCác quy nh ban u c a GATT không phân bi t gi a các n c phát tri n vàcác n c ang phát tri n. T t c các bên tham gia hi p nh có quy n và ngh av nh nhau, b t k trình phát tri n nh th nào. Tuy nhiên, n u nh ngn m 1950, tr t t này b t u b t d u h i, c bên trong và bên ngoài GATT.

ng th i, s l ng các n c ang phát tri n tr thành thành viên c ng t nglên. Nhi u n c có quan i m r ng s là không th c t n u k v ng các n c

ang phát tri n nghèo v i n n kinh t d b t n th ng c nh tranh trong cùngi u ki n v i các n c phát tri n. H c n các quy nh c bi t gi m ph

thu c vào xu t kh u nguyên li u thô (m t di s n t th i thu c a) và pháttri n m t ngành công nghi p m i nh n.Quan i m này giành c c m thông trong quá trình rà soát l i các quy nhdi n ra trong nh ng n m 1954-55, và ã d n t i vi c s a i các i u kho ntrong GATT quy nh h tr c a chính ph i v i t ng tr ng kinh t . Vi cs a i này h p pháp hóa thu quan c thi t k c bi t nh m b o v cácngành công nghi p trong n c tr c c nh tranh qu c t . Các quy nh i v ih tr c a chính ph c ng tr nên linh ho t h n và các n c ang phát tri nc ng giành c quy n áp d ng nh ng h n ch nh l ng i v i hàng nh pkh u có th i u ch nh m c thâm h t trong cán cân thanh toán c a h .B c ti p theo h ng t i i x c bi t c th c hi n vào n m 1964, liênquan n s ra i c a m t c quan c bi t c a Liên h p qu c nh m thúc yth ng m i và l i ích phát tri n c a các n c ang phát tri n – UNCTAD. Cácth o lu n trong UNCTAD và GATT ã d n t i vi c m r ng các quy nhGATT v i ph n IV m i v i tiêu “Th ng m i và Phát tri n”. Cho dù Ph nIV không liên quan t i b t k m t quy n hay cam k t gì m i và các m c tiêu

c a ra nh m thúc y th ng m i và phát tri n các n c ang phát tri n,

31

song v n b n này là m t tuyên b chính tr quan tr ng kh ng nh a v c bi tc a các n c ang phát tri n trong GATT.Nguyên t c i x c bi t i v i các n c ang phát tri n, c g i là i x

c bi t và khác bi t, c c ng c thêm trong phiên cu i c a Vòng àm phánTokyo v i vi c t ra cái g i là i u kho n thi hành vào n m 1979. i u kho nnày h p pháp hóa các u ãi thu quan cho các n c ang phát tri n trongkhuôn kh H th ng u ãi thu quan ph c p (GSP) và, ng th i, cho phépcác ngo i l i v i nguyên t c nhân nh ng l n nhau trong àm phán thuquan. ý t ng là các n c phát tri n c n gi m thu quan i v i hàng hóa t cácn c ang phát tri n mà không òi h i i l i vi c c t gi m thu quan t ng t .

i u kho n này còn cho phép các n c ang phát tri n kh n ng tham d vàocác khu v c th ng m i t do mà không c n xem xét các quy nh l ra áp d ngcho các khu v c th ng m i t do và liên minh h i quan. Thêm vào ó, lu tpháp c a các n c ang phát tri n i v i vi c b o v các công ty trong n cc ng c t ng c ng thông qua kh n ng linh ho t h n v rào c n th ng m i

i v i quy n cung c p h tr c a chính ph .Trong nh ng n m 1980, b t u có nh ng ý ki n mu n các n c ang phát tri ntham gia tích c c h n vào các cu c àm phán. Lý do là ng i ta ngày càng hi ur ng i x c bi t c ng có m t cái giá, vì àm phán mà không có s phthu c l n nhau làm cho các n c ang phát tri n tr nên kém h p d n h n iv i các i tác trong các cu c àm phán v i các n c phát tri n. Do ó, khiVòng àm phán Uruguay b t u vào n m 1986, nhi u n c ang phát tri n ãquy t nh tham gia vào àm phán nh m t c nh ng h tr cho l i ích xu tkh u c a h . D n d n, h ch p nh n nguyên t c u tiên c a GATT v các quy

nh ng b cho t t c các thành viên. Tuy nhiên, i u kho n i x c bi tkhông thay i gì nhi u. i x c bi t v i các n c ang phát tri n th c tv n n m trong khuôn kh t ng hi p nh thông qua các quy nh c bi t. Cácquy nh c bi t này là gì và chúng có tác ng th nào n các n c ang pháttri n là n i dung s c th o lu n tu n t t ng hi p nh trong các ch ng ti ptheo c a báo cáo này.

B ng 2. S hình thành các quy nh c bi t i v i các n c ang pháttri nN m

1947 GATT c thành l p v i tiêu chu n nhân nh ng l n nhaunghiêm ng t (ngh a là k v ng t t c các n c ph i cho phép ti pc n th tr ng i l i i u gì ó).

1954-55 Rà soát l i GATT. L n u tiên không th c hi n tiêu chu n nhânnh ng l n nhau cùng v i các quy nh c bi t cho các n c

ang phát tri n.1964 a v c a các n c ang phát tri n c t ng c ng bên ngoài

thông qua vi c thành l p UNCTAD và bên trong thông qua U banTh ng m i và Phát tri n GATT.

32

1965 o n b sung trong GATT (Ph n IV) v th ng m i và phát tri n.1973-79 Vòng àm phán Tokyo: nguyên t c GATT à la carte c t ra

v i s tham gia t nguy n vào các hi p nh m i.1979 Nguyên t c i x c bi t và khác bi t c th ch hóa khi

thông qua i u kho n thi hành.1986-94 Vòng àm phán Uruguay: Quay tr l i tiêu chu n nhân nh ng l n

nhau thông qua vi c t t c các thành viên u tham gia vào t t ccác hi p nh. Tính linh ho t c duy trì thông qua i x cbi t và khác bi t trong khuôn kh t ng hi p nh.

2.2.7. T GATT t i WTOThông qua vi c hình thành hai hi p nh hoàn toàn m i (GATS và TRIPS) vàvi c m r ng GATT, rõ ràng là trong giai o n cu i c a Vòng àm phánUruguay ã xu t hi n m t nhu c u v m t khuôn kh th ch m i i u hànhcác quy nh c m r ng. M t lý do thêm n a là quy t nh t t c các hi p

nh ph i c ràng bu c i v i t t c các thành viên, cùng th c t là v i sl ng ngày càng t ng các n c ang phát tri n gia nh p GATT trong giai o ncu i c a Vòng àm phán Uruguay. Do ó, WTO ã c thành l p n m l yvai trò th ch mà GATT ã th c hi n cho n th i i m ó.

2.3. T ch c Th ng m i th gi i (WTO)T ngày 1/1/1995, WTO ã th c hi n ch c n ng nh m t khuôn kh th ch iv i các hi p nh hình thành h th ng th ng m i a ph ng.6 Các hi p nhnày có th c chia thành ba tr c t – th ng m i hàng hóa (GATT); th ngm i d ch v (GATS); và quy n s h u trí tu (TRIPS). WTO còn i u hành m th th ng gi i quy t tranh ch p chung cho các l nh v c trong các hi p nh khácnhau. M t ch c n ng khác c a WTO là ánh giá th ng k v chính sáchth ng m i c a các n c và h p tác v i các c quan qu c t khác thúc ys hài hòa trong chính sách kinh t toàn c u.2.3.1. Hi p nh WTOKhuôn kh th ch i v i các ho t ng c a WTO c xác nh trong Hi p

nh Thành l p T ch c Th ng m i th gi i (sau ây g i là hi p nh WTO).Hi p nh WTO còn c mô t nh hi n pháp WTO. Nó còn ôi lúc c g ilà Hi p nh Marrakech, tên c a m t thành ph Marooco - n i Hi p nh này

c ký k t.M c tiêu và công c

6 V m t phân tích t ng quát h n v WTO, xem Krueger (ch biên) (1998). Xem thêm Bagwell vàStaiger (2002), Ch ng 3.

33

L i m u c a Hi p nh WTO nói v m c tiêu chung c a t ch c này, nóim t cách ng n g n, là góp ph n, v i s tr giúp c a các hi p nh th ng m it o thu n l i cho nhau, làm t ng m c s ng, toàn d ng lao ng và s d ng hi uqu các ngu n l c, phù h p v i nguyên t c phát tri n b n v ng.Do ó, gia t ng th ng m i không ph i là m c tiêu t thân c a WTO, nh ng làm t công c thúc y t ng tr ng kinh t b n v ng các n c thành viên. L im u c ng nh n m nh t m quan tr ng c a vi c thúc y t ng tr ng kinh tvà th ng m i c a các n c ang phát tri n. ng th i, nguyên t c có i có l ic ng c nh n m nh. T t c các n c c k v ng là trao và nh n t i bàn

àm phán, m c t i a có th .C c u th chC quan ra quy t nh cao nh t c a WTO là H i ngh B tr ng, mà theo Hi p

nh WTO, h p ít nh t hai n m m t l n. T khi thành l p WTO, 5 H i ngh Btr ng ã c t ch c: t i Singapore (1996), Geneva (1998), Seattle (1999),Doha (2001) và Cancún (2003). T i ây, m c chính tr cao nh t, các v nnh y c m v chính tr c a ra quy t nh. M t ví d là H i ngh B tr ngt i Doha (2001) ã a ra quy t nh t ch c m t vòng àm phán m i d i têng i “Ch ng trình Phát tri n Doha”, còn c g i là Vòng àm phán Doha.C qua ra quy t nh cao nh t gi a các khóa h p c a H i ngh B tr ng là ih i ng. T t c các n c c i di n m c công ch c cao nh t, ngh a làm c i s . V nguyên t c, i h i ng là c quan ra quy t nh i v i m iv n . Trong hai l nh v c, i h i ng c t ch c d i m t cái tên khácv i m t ch t ch khác - ó là các l nh v c liên quan t i gi i quy t tranh ch ptrong l nh v c chính sách th ng m i (C quan Gi i quy t tranh ch p) và ánhgiá chính sách th ng m i c a các n c thành viên (C quan Rà soát chính sáchth ng m i).Ra quy t nhHi p nh WTO quy nh t ch c này ph i ti p t c th c ti n ra quy t nh ã

c xác l p trong th i i c a GATT, ngh a là quy t nh theo s ng thu n.Nguyên t c ng thu n tr c ây không c th hi n b ng v n b n nh ng bâygi ã c chính th c hóa:“C quan liên quan ph i ra quy t nh theo s ng thu n i v i m t v ntrình xem xét. N u không có thành viên t i cu c h p khi quy t nh ó c

a ra, thì quy t nh a ra ó chính th c b ph n i”.Vi c yêu c u t t c các n c ph i nh t trí ng nhiên gây ra nh ng v n nh t

nh. R t khó có th t c s th ng nh t hoàn toàn gi a m t t p h p cácn c thành viên r t khác bi t, v i nh ng u tiên và l i ích r t khác nhau, c ngnh n ng l c th c hi n các ngh a v khác nhau. Do ó, quá trình ra quy t nhch m ch p và nhi u sáng ki n b lo i b ngay t trong quá trình chu n b .Cho dù nguyên t c chính là các quy t nh ph i c a ra trên c s th ngnh t, song c ng có m t s quy nh v b phi u tránh tình tr ng b t c trong

àm phán. Tuy nhiên, kh n ng này ch a bao gi c s d ng trong th i k

34

WTO, và nh chúng tôi bi t, c ng ch a bao gi c s d ng th i GATT. Tht c thông th ng là trì hoãn các v n mà có nh ng khác bi t rõ ràng v quan

i m, ch cho các cu c hi p th ng ti p theo a ra m t b n th a hi p v i kv ng t t c m i ng i s ch p nh n (k c nh ng ng i không thích ngh

ó). Khi m t xu t cu i cùng c a s ng h , thì các n c còn l i khó cóth ng n c n quy t nh ó. Nh th y trong nh ngh a v ng thu n, c n ph icó m t t i th i i m quy t nh c a ra. N u m t quy t nh b ph n i,n c ph n i ph i phát bi u quan i m t i h i ngh . Im l ng c hi u là m ts ng ý ng m. i u ó có th gây khó kh n cho các n c ang phát tri n, cbi t là các n c kém phát tri n, vì h th ng thi u i di n th ng tr c t iGeneva.T ng giám c và Ban Th kýNh trình bày trên, WTO là m t t ch c c i u hành b i các thành viênc a mình. Các thành viên quy t nh ch ng trình ngh s và a ra m i quy t

nh. Các thành viên còn chu n b t t c các v n cho các U ban k thu t vàcác nhóm công tác khác nhau. Do ó, vi c tham gia vào Ban Th ký là chìakhóa có th gây nh h ng n các quy t nh. Nh ng t ch c này có thho t ng c, Ban Th ký bao g m g n 600 nhân viên. Ban Th ký do m tT ng giám c lãnh o, ng i này c b nhi m b i c quan ra quy t nhcao nh t c a WTO là H i ngh B tr ng. Ban Th ký còn chu n b h t ng c s cho các cu c h p liên miên di n ra các c quan khác nhau trong WTO, bao g m phòng h p, th ký và phiên d ch.Ban Th ký còn cung c p các ch c n ng cao h n nh d ch v t v n lu t pháp,tr giúp cho các Ban H i th m trong vi c gi i quy t tranh ch p. Ban Th ký còntham gia phân tích các chính sách quan tr ng. Tuy nhiên, ph n l n các v n b n

các c quan c a WTO u c các n c thành viên ghi l i. Ban Th ký còncó nhi m v thông báo v i công chúng các ho t ng c a WTO thông quawebsite c a mình () và các n ph m khác. M t vai trò ang ngày càng quantr ng h n trong nh ng n m g n ây là vi c cung c p h tr k thu t cho cácn c ang phát tri n.

2.3.2. Các ch c n ng c a WTOHi p nh WTO xác nh 5 ch c n ng c a WTO v i t cách là m t t ch c:

• B o m các hi p nh c a WTO c th c hi n;

• T o ra m t di n àn cho các àm phán th ng m i;

• Th c hi n c ch gi i quy t tranh ch p;

• Th c hi n c ch rà soát chính sách th ng m i; và

• H p tác v i IMF và Ngân hàng Th gi i v i m c tiêu t c s hàihoà trong chính sách kinh t toàn c u.

Th c hi n các hi p nh

35

Ph n l n ngu n ngân sách và nhân s c a WTO (k các các phái oàn t cácn c thành viên và các nhân viên trong Ban Th ký) c s d ng nh m mb o r ng các hi p nh c a WTO c th c thi theo các i u kho n và m c tiêuc a các hi p nh ó. ây là m t quá trình liên t c c th c hi n b i các Uban và h i ng khác nhau c a WTO. Vi c ánh giá chung liên ti p và giám sátch t ch là quan tr ng t c tính minh b ch c n thi t giúp các n c thànhviên có th tin t ng r ng các hi p nh ang c tuân th . Nh ng l ch h ngnh s c s a ch a mà không c n ph i s d ng các bi n pháp lu t pháp.Di n àn cho các cu c àm phán àm phánNh ã c p trên, g n ây ã di n ra m t vòng àm phán kéo dài, Vòng

àm phán Uruguay. Các cu c àm phán này di n ra theo các ch l nh v c t icác nhóm àm phán khác nhau.

àm phán t i WTO d a trên hai nguyên t c: nhân nh ng l n nhau – m t n ckhông th ch nh n c kh n ng ti p c n th tr ng, mà n c ó còn ph i ara m t i u gì ó i l i; và i x c bi t và khác bi t i v i các n c angphát tri n ( c bi t là i v i các n c LDCs). Có m t vài mâu thu n gi a hainguyên t c này, và vi c tìm ra s cân b ng gi a chúng c ng là v n a ratrong àm phán. Ví d , trong àm phán thu quan g n ây, có m t th o lu n vvi c li u có nên a ra nh ng m c tiêu khác nhau v c t gi m thu quan i v icác n c phát tri n và các n c ang phát tri n và li u nhóm n c LDC có nên

c mi n tr hoàn toàn hay không.Do a v àm phán v n d y u h n c a mình, các n c ang phát tri n làm thnào có c tr giúp i v i các u tiên và nhu c u c a mình? M t ph n c acâu tr l i là vi c thành l p các liên minh gi a các n c có cùng quan i m.M t s liên minh d a vào liên k t khu v c, m t s d a vào m c phát tri n,m t s khác d a vào nh ng l i ích chung trong m t l nh v c nào ó. Cho dùHoa K và EU v n th ng tr các ch ng trình ngh s c a WTO, nh ng rõ rànglà, không ch c ch ng minh t i H i ngh B tr ng t i Cancún n m 2003,các liên minh gi a các n c ang phát tri n nh h n có th cùng nhau ho t

ng và hành ng v i t cách là m t i tr ng v i các n c l n.C ch gi i quy t tranh ch pC ch gi i quy t tranh ch p th ng c mô t nh là viên ng c trên v ngmi n c a WTO. Nó khác v i c ch tr c ây c a GATT m t s khía c nh:

• Các n c thành viên có quy n t ng yêu c u xem xét khi u n i b i cáig i là Ban H i th m.

• Có n nh th i h n i v i vi c x lý các khi u n i t i Ban H i th m vàcác b c trong trình t pháp lý.

• Phán quy t c a Ban H i th m có th b kháng cáo thông qua m t c quanphúc th m.

• Các phán quy t không th b ng n c n b i n c b ki n trong cu c tranhch p.

36

• M t n c thành viên có quy n s d ng bi n pháp tr a n u n c bki n không tuân th phán quy t.

C ch gi i quy t tranh ch p c trình bày chi ti t trong Ch ng 6.C ch rà soát chính sách th ng m iC ch rà soát chính sách th ng m i (TPRM), c th nghi m vào n m 1989,là m t công c ng nh m rà soát chính sách th ng m i c a các n c thành viên.Chính sách th ng m i c a 4 thành viên l n nh t (EU, Hoa K , Nh t B n vàCanada) c rà soát hai n m m t l n và chính sách c a các n c thành viênkhác là b n ho c 6 n m m t l n, tùy thu c vào m c quan tr ng t ng itrong th ng m i th gi i. Kho ng th i gian này có th dài h n v i các n cLDCs.TPRM tr c h t là m t c ch c thi t k nh m t ng c ng công khai và itho i v các v n chính sách th ng m i. Tuy nhiên, nó c ng là m t c chnh m khuy n khích các n c th c hi n c i cách th ng m i và n gi n hóacác quy nh th ng m i. Theo nh ng thông tin nh n c, nhi u n c angphát tri n ban u có nghi ng v vi c ti n hành rà soát sâu, nh ng sau ó vi crà soát này ã ch ng t h u ích. Các n c này n gi n là th ng không có m tb c tranh rõ ràng v ch th ng m i (th ng là ph c t p) c a mình tr c khivi c rà soát c th c hi n. B n rà soát còn a ra các g i ý cho vi c làm chocác th t c n gi n h n và hi u qu h n - có l i cho c các n c c rà soátl n các i tác th ng m i c a h .H tr k thu t và xây d ng n ng l cít nh t, hai ph n ba s thành viên c a WTO là các n c ang phát tri n. Nhi un c là thành viên t ng i m i và h n ch v kinh nghi m c v các quy nhl n các quy trình c a WTO. Các n c này c n c h tr k thu t th c thicác hi p nh c ng nh tr giúp trong vi c trang b nh ng ki n th c c n thi ttham gia vào công vi c hàng ngày c a WTO, k c àm phán.H tr k thu t và xây d ng n ng l c không c c p trong các hi p nhWTO và do ó ch y u c tài tr b i các ngu n ngân sách bên ngoài. Theo

ó, Ban Th ký tùy thu c vào các óng góp c a t ng n c thành viên riêng l có th trang tr i cho các h tr k thu t. Tuy nhiên, v n này ã c u

tiên các n c ang phát tri n có th tham gia m t cách tích c c vào Vòngàm phán Doha.

H tr k thu t và xây d ng n ng l c trong ph m vi WTO có ngh a là cung c pthông tin, d ch v t v n và các hình th c ào t o. Quá trình này c th c hi nd a theo nhu c u. M t v n là Ban Th ký thi u nhân s th a mãn t t ccác yêu c u. Tuy nhiên, UNCTAD và Ngân hàng Th gi i c ng cung c p ngu nl c và tr giúp thêm vào ph n thi u h t ó. Do v y, vi c t ra các u tiên làc n thi t và nhu c u c a các n c LDC c u tiên hàng u.Hài hòa trong chính sách kinh t toàn c u

37

Hi p nh WTO quy nh r ng WTO, cùng v i IMF và Ngân hàng Th gi i,hành ng nh m m b o s hài hòa trong chính sách kinh t toàn c u. i unày có ngh a là gì còn ch a c xác nh m t cách y trên th c t . Tuynhiên, WTO có m t th a thu n h p tác v i IMF và Ngân hàng Th gi i. M t

c i m c a công vi c này là WTO, IMF và Ngân hàng Th gi i là các i táctrong m t c ch m i c g i là khuôn kh h i nh p cho các n c LDCs. Sh p tác này còn bao g m c UNCTAD, Trung tâm Th ng m i qu c t (ITC)và Ch ng trình Phát tri n Liên h p qu c (UNDP). C ch này có m c tiêu h pnh t chính sách th ng m i vào các chi n l c phát tri n chung c a các n cLDCs, l nh v c mà Ngân hàng Th gi i có nhi u kinh nghi m, và i u ph i vi ccung c p h tr k thu t cho chính sách th ng m i.

Tài li u tham kh oBagwell, Kyle and Robert W. Staiger. 2002. Kinh t h c c a h th ng th ngm i th gi i. Boston, MIT.Esty, Daniel. 1994. Ph xanh GATT: Th ng m i, môi tr ng và t ng lai.Washington DC: Vi n Kinh t qu c t .Krueger, Anne O. (ch biên). 1998. WTO v i t cách là m t t ch c qu c t .Chicago: Nhà xu t b n i h c Chicago.Nordstrom, Hakan và Scott Vaughan. 1999. Th ng m i và môi tr ng. Tài li unghiên c u c bi t c a WTO No 4. Geneva: WTO.U ban Th ng m i qu c gia. 2000. “Rattspraxis i WTO: Undantag for halsaoch miljo”. Dnr 110-867-2000.

38

3. Th ng m i hàng hóaCác hi p nh t ng c ng m c a th tr ng3.1 C t gi m thu quan hàng phi nông nghi p trong GATT

• K t qu c a các cu c àm phán trong Vòng Uruguay là thu quan iv i hàng phi nông nghi p ã gi m trung bình 38% t i các n c phát tri nvà 25% t i các n c ang phát tri n.

• Vi c c t gi m thu quan trong Vòng àm phán Uruguay ã không eml i nhi u l i ích cho các n c ang phát tri n nh mong mu n vì v n cònt n t i nh ng hàng rào c n tr các n c ang phát tri n ti p c n thtr ng các n c phát tri n. áng chú ý là các n c phát tri n v n duy trìthu quan m c c bi t cao i v i nh ng hàng hóa mà các n c angphát tri n có ti m l c xu t kh u l n nh t.

• V vi c c t gi m thu quan, GATT/WTO ã ít thành công v i các n cang phát tri n h n so v i các n c phát tri n. Thu quan các n cang phát tri n v n còn cao h n áng k so v i các n c phát tri n, và

tình tr ng này ã tác ng tiêu c c n th ng m i c a các n c angphát tri n và quá trình h i nh p vào n n kinh t th gi i c a các n cnày. ng c c a th c tr ng này là các n c ang phát tri n mu n sd ng thu quan b o v các ngành công nghi p c a mình và t o ngu nthu ngân sách nhà n c.

• GATT/WTO ã thúc y th ng m i th gi i nh ng không ph i i v it t c các lo i hàng hóa và tác ng này i v i các n c ang phát tri ncòn ít h n so v i các n c phát tri n.

• Hi n có nh ng ánh giá khác nhau v m c tác ng c a vi c c t gi mthu quan i v i ngu n thu h i quan c a các n c ang phát tri n. M ts nhà quan sát có quan i m cho r ng, gi m thu quan trongGATT/WTO ã không nh h ng nhi u n ngu n thu h i quan c a cácn c ang phát tri n, ho c ngu n thu h i quan th c t ã t ng lên khithu quan c c t gi m. Tuy nhiên, k t lu n chung là ngu n thu h iquan c a các n c ang phát tri n có th gi m khi thu quan gi m.

3.1.1 B i c nhTrong l ch s , àm phán thu quan trong GATT ã c t ch c trong khuônkh c a các “vòng” àm phán, các vòng này có th c mô t nh vi c aph ng hóa các cu c àm phán song ph ng. Theo trình t ban u, các n ctu n t ti n hành các cu c àm phán song ph ng v i nhau. quy trình nàycó c c u hoàn thi n h n, n c có l i ích l n nh t i v i m t s n ph m nào ótrong m t th tr ng nh t nh có quy n àm phán u tiên. N u c là nhàxu t kh u ô tô l n nh t sang M , thì c thay m t cho các n c khác ti n hành

àm phán v i M v thu quan i v i ô tô. T ng t , Pháp có quy n àm phánu tiên v i M v thu quan i v i r u vang. Trong th c ti n, quy n àm

39

phán u tiên c ng là quy n lo i tr vì ít n c mu n cam k t thêm m t khi ãt c th a thu n v i nh ng nhà cung c p chính.

Vòng àm phán k t thúc khi t t c các cu c àm phán song ph ng c hoànt t. Sau ó, k t qu c a t t c các cu c àm phán thu quan song ph ng này

c t p h p l i thành m t bi u nhân nh ng th ng nh t i v i t ng thànhviên c a GATT. Bi u này a ra m c thu quan ràng bu c m i, t c là thuquan t i a mà m t n c có th áp d ng i v i m t hàng hóa nh t nh. Khi

ó, m c thu này c áp d ng m t cách bình ng v i t ng n c thành viênphù h p v i nguyên t c MFN. Do v y, k t qu c a các cu c àm phán thuquan song ph ng cu i c a ph ng hoá.Vì ngày càng nhi u n c tr thành thành viên c a GATT, nên bi n pháp àmphán song ph ng ã tr nên khó áp d ng. N u t t c các thành viên có c h i

àm phán v i t ng thành viên khác thì v i 25 thành viên c n 300 cu c àmphán song ph ng, v i 50 thành viên c n 1.225 cu c àm phán và v i 100thành viên c n 4.950 cu c àm phán song ph ng. Cu i cùng, ã n m cmà các cu c àm phán bàn tròn song ph ng không còn tính th c ti n n a.T Vòng àm phán Kennedy (1964-67) tr i, m t th t c m i ã c thôngqua, theo ó m t công th c gi m thu quan chung c áp d ng chot t c cáchàng hóa tr s n ph m nông nghi p. Công th c này không ch n gi n hóavi c àm phán, mà còn em l i nh ng k t qu t t m t s c p khác nhau.Thu quan ã c h th p mà không có ngo i l , các m c thu cao ã cgi m m nh, ng th i gi m m c leo thang thu quan, t c là vi c t ng thuquan d a vào m c ch bi n c a s n ph m.3.1.2 Mô t các quy nh c t gi m thu quan trong GATTNh ng quy nh c b n c a GATT v thu quan và àm phán thu quanC t gi m thu quan là m t c i m quan tr ng c a WTO. M c dù không cóm t th a thu n riêng v c t gi m thu quan, song vi c gi m thu quan c quy

nh trong m t s i u kho n c a GATT. Trong s ó, quan tr ng nh t là i uII, theo ó m t n c không c i x v i các n c khác kém h nm c quy

nh trong bi u nhân nh ng. Do ó, không th a ra m c thu cao h n m cquy nh trong danh m c ràng bu c thu quan.Cách th c ti n hành àm phán thu quan c th ng nh t gi a các bên thamgia. C ng có th thay i và/ho c rút l i nh ng cam k t ã a ra v thu quansau khi àm phán l i. M c ích c a kh n ng này là nh m t ng c ng quy nnh n b i th ng c a các n c nh trong các cu c àm phán l i d ng này.

i x c bi t và khác bi tGATT khuy n khích các n c thành viên có nh ng cân nh c c bi t nh m c ithi n m c s ng các n c ang phát tri n, h tr các n c này phát tri n b nv ng, ng th i nêu rõ r ng ngu n thu t xu t kh u c a các n c này c n ph it ng lên. H n n a, GATT c ng nh n m nh n t m quan tr ng c a vi c t ngm c ti p c n th tr ng cho các s n ph m c a các n c ang phát tri n và

40

t m quan tr ng c a vi c m b o các n n kinh t này a d ng hóa s n ph m c amình.M t i u kho n c bi t t n m 1979 – c g i là “ i u kho n h tr th chi n” – cho phép duy trì m t s ngo i l i v i quy t c i x bình ng theonguyên t c MFN theo h ng có l i cho các n c ang phát tri n, có ngh a làcóth dành nh ng nhân nh ng th ng m i cho các n c ang phát tri n khôngtrên c s có i có l i. i u kho n này c ng t o kh n ng dành i x c bi t

i v i các n c LDC và nh n m nh n t m quan tr ng c a vi c ánh giánh ng nhu c u phát tri n c a các n c ang phát tri n.H n n a, quy nh c a GATT nêu rõ, các n c LDC ch c n a ra nh ng camk t và u ãi i v i vi c m c a th tr ng m c phù h p v i nhu c u pháttri n, tài chính và th ng m i c a mình ho c phù h p v i n ng l c hành chínhvà th ch c a mình.H th ng u ãi ph c p (GSP)Các ngo i l theo i u kho n h tr th c hi n, ngoài nh ng tác ng khác, ãcho phép các n c phát tri n dành ch m c a th tr ng c bi t dành chocác n c ang phát tri n trong khuôn kh h th ng WTO. K t qu c a ngo i lnày là cái g i là tho thu n H th ng u ãi ph c p (GSP), cho phép các n c

ang phát tri n c h ng nh ng u ãi thu quan. GSP không g n v i WTO,mà c t ng n c a ra m t cách c l p. Trong nh ng n m g n ây, m t sn c i u, nh Canada, EU, Nh t B n và M , c ng mi n thu và h n ng chtrên di n r ng cho các n c LDC trong khuôn kh c a các h th ng GSP c ah . M t ví d là quy t nh c a EU a ra n m 2001 v vi c mi n thu cho cácn c LDC i v i t t c các hàng hóa tr v khí ( c bi t n v i tên Sángki n “m i th tr v khí” -EBA). Vi c mi n thu t m th i c ng c th c hi n

i v i chu i, ng và g o.Có th khó phân bi t c nh ng tác ng c a các hi p nh WTO v i nh ngtác ng c a các h th ng GSP i v i các n c ang phát tri n. Theo lth ng, các h th ng GSP áp d ng chung cho t t c các n c ang phát tri n,trong khi các hi p nh c a WTO ch áp d ng cho nh ng n c ang phát tri nlà thành viên c a WTO. Trong nhi u tr ng h p, nh ng hàng hóa có l i íchxu t kh u l n nh t c a các n c ang phát tri n c mi n hoàn toàn ho c m tph n t các h th ng GSP, nh hàng d t và may m c, nông s n, cá và nh ng s nph m nh t nh t cá, m t s kim lo i c b n. Do v y, các h th ng GSP t o ranh ng c h i to l n cho các n c ang phát tri n trong vi c ti p c n th tr ngcác n c phát tri n. Tuy nhiên, vì các h th ng này không g n tr c ti p v i hi p

nh nào c a WTO, nên chúng tôi không i sâu trong báo cáo này.

3.1.3 àm phán thu quan i v i hàng phi nông nghi p trong Vòng àmphán Uruguay

àm phán thu quan trong GATT t p trung vào vi c n nh các m c thu tr nmà các n c cam k t áp d ng i v i các n c thành viên khác c a WTO, t clà m c thu quan ràng bu c. Các m c thu ràng bu c này óng vai trò nh

41

nh ng rào c n ch ng l i vi c t ng thu . Trong tr ng h p m t n c nh p kh um t s n ph m v i m c thu quan th p h n so m c mà n c ó cam k t th chi n trong WTO thì thu quan ràng bu c c coi nh m c tr n ràng bu c.

Thu quan ràng bu c và thu quan áp d ngQuy nh c a GATT có s phân bi t gi a thu quan ràng bu c và thu quan ápd ng. Các n c thành viên WTO àm phán v i nhau v thu quan ràng bu c, t clà m c thu quan cao nh t c phép áp d ng. ó là m c thu c ghi rõ trongcác bi u nhân nh ng và ó là ng ng không c v t quá. Tuy nhiên, cácthành viên có th áp d ng các m c thu quan th p h n so v i thu quan ràngbu c. Trong th c ti n, vi c này di n ra khá ph bi n, c bi t là trong nh ngtr ng h p các s n ph m nông nghi p có thu quan ràng bu c v t quá m c100%.

V y t i sao thu quan ràng bu c không không c gi m xu ng m c c ápd ng th c t ? Câu tr l i là vì nhi u n c mu n gi quy n t do t ng thu quanlên m c ràng bu c n u tình hình th tr ng th gi i òi h i nh v y.M c tiêu c a các cu c àm phán v thu quan t i Vòng àm phán Uruguay làgi m thu quan ít nh t 1/3, gi m c thu quan cao và thu quan th p, và t ng

áng k s dòng thu quan ràng bu c . Vi c c t gi m thu quan c th c hi ntheo 5 b c b ng nhau, b t u t ngày hi p nh WTO có hi u l c (ngày1/1/1995). Tuy nhiên, vi c c t gi m thu quan i v i thép, gi y, hàng d t mayvà ch i c th c hi n trong vòng 10 n m (k t thúc trong n m 2004).Thu quan ràng bu cVòng àm phán Uruguay ã t o ra nh ng c i thi n áng k trong i u ki n mc a th tr ng i v i hàng công nghi p. C các n c phát tri n và ang pháttri n u nh t trí ràng bu c m t t l l n các dòng thu hàng công nghi p c amình. K t qu là t l c a các dòng thu quan ràng bu c ã t ng t 78% lênm c g n nh 100%.

i v i các n c ang phát tri n, m c t ng th m chí còn cao h n: t l ràngbu c thu quan r ã t ng t 21% lên 73%. Tuy nhiên, t l ràng bu c thu quanr t khác nhau gi a các n c ang phát tri n. G n nh t t c các n c M Latinh

ã ràng bu c h u h t các dòng thu quan c a mình (m c dù h u h t các n cnày, ó ch làthu tr n ràng bu c, và m c thu quan áp d ng th p h n so v ithu quan ràng bu c trong kho ng t 25% (Chile) và 50% (Belize, Guyana,Jamaica) -).T i châu Á và châu Phi, t l ràng bu c thu quan th p h n và c ng khác nhaugi a các n c. Ví d , Sri Lanka ch ràng bu c 10% dòng thu , trong khi t i n

và Malaysia, t l này là 60%. T i H ng Kông, m t t l l n các dòng thukhông c ràng bu c, nh ng thu quan áp d ng th ng là 0%. T i châu Phi,ch có Gabon và Nam Phi ràng bu c trên 50% s dòng thu quan c a mình.7

7 WTO (2001).

42

C t gi m thu quan T i các n c phát tri n, thu quan ã gi m trung bình 38% sau khi th c hi n

y nh ng cam k t trong Vòng àm phán Uruguay. M c gi m thu quant ng ng c a các n c ang phát tri n là 25%. M c thu quan ràng bu c trungbình khác nhau gi a các n c phát tri n c ng nh gi a các n c ang pháttri n.8 Ví d , thu quan ràng bu c trung bình c a Th y S là 1,8%, trong khic a Australia là 14,2%. Trong s các n c ang phát tri n, m c thu quan ràngbu c chênh l ch t 0% t i H ng Kông t i x p x 60% t i n . Kho ng m tn a s n c ang phát tri n có m c thu quan ràng bu c trung bình n m trongkho ng t 25% n 40%.T i các n c phát tri n, thu quan ràng bu c th ng trùng v i thu quan ápd ng. T i các n c ang phát tri n, tình tr ng ph bi n là thu tr n ràng bu ccao h n nhi u so v i m c thu quan áp d ng.M c thu quan áp d ng c ng khác nhau áng k . Trong n m 2001, các n cchâu Phi c n Sahara (h u h t là các n c LDC và là các n c có m c “pháttri n con ng i th p” theo phân lo i c a UNDP) có m c thu quan áp d ng caonh t, t trung bình 17,2%.9 M c thu quan áp d ng trung bình c a các n cphát tri n là 5,2%. Thêm vào ó, m c trung bình c a t t c các n c LDC là17,9%, so v i m c 14% c a các n c ang phát tri n nói chung.10

Hàng hóa mi n thuN u kh o sát t l c a hàng hóa mi n thu t t c các n c, có th th y, hàngd t may và da có t l dòng thu quan c mi n thu th p nh t, trong khi th ys n và g có t l cao nh t.11 Có s khác bi t r t rõ gi a các n c côngnghi p và các n c ang phát tri n và gi a các khu v c trên th gi i. M , EU,Nh t B n và Canada ã ràng bu c kho ng t 25% n 50% s dòng thu c amình m c 0%, t ng ng v i 30 - 40% hàng nh p kh u c a các n c này.Các n n kinh t ang phát tri n, ngo i tr H ng Kông, Macao, Singapore vàHàn Qu c (t c là các n n kinh t ang phát tri n khá giàu có trong nhóm cótrình “phát tri n con ng i cao”) trung bình ã ràng bu c kho ng 0% n 5%thu quan c a mình m c 0%.V t l c a hàng hóa mi n thu c a t ng n c, có s khác bi t áng k gi acác n c châu Á và M Latinh. T l các dòng thu 0% trung bình t 33%t i các n n kinh t m i công nghi p hóa châu Á, t c là các n n kinh t thu cnhóm có trình “phát tri n con ng i cao”. Trong khi ó, t i các n c MLatinh, con s t ng ng g n nh là 0%. Nguyên nhân m t ph n là do h u h tcác n n kinh t châu Á ã tham gia Hi p nh v Công ngh thông tin (xemM c 3.2), trong khi ch có 3 n n kinh t M Latinh làm nh v y.12

8 Thu quan trung bình c tính theo trung bình s h c, t c là t t c các dòng thu quan c coi bìnhng nh nhau.

9 WTO (2001).10 IMF và Ngân hàng Th gi i (2002).11 WTO (2001).12 Bachetta và Bora (2003).

43

Thu c nhB t ch p nh ng n l c nh m c i thi n m c m c a th tr ng cho các n c

ang phát tri n thông qua nhi u th a thu n u ãi khác nhau, k t qu v n cònh n ch . ánh giá này c ch ng minh b i m t phân tích các thông tin l y tc s d li u c a ITC v m c a th tr ng. Phân tích này ã ch ra 3 tr ng ichính i v i các n c ang phát tri n: s hi n di n c a thu c nh trên quymô l n; giá hàng hóa gi m; và các hàng rào phi thu quan t ng lên.Lo i thu quan ph bi n nh t là thu theo tr giá – c tính d a vào giá tr c ahàng hóa. Ngoài thu tính theo tr giá, còn có cái g i là thu c nh – thu d avào tr ng l ng, dung tích ho c s l ng.Thu c nh là m t công c chính t ng c ng b o h ch ng l i các n c

ang phát tri n. Lo i thu này ít minh b ch h n và có xu h ng t o ra s phânbi t i x i v i hàng xu t kh u c a các n c ang phát tri n. Vì thu c

nh không g n v i giá tr , nên tr giá thu không gi m khi giá hàng hóa h . Dov y, thu quan d ng này là m t hình th c b o h c bi t hi u qu ch ng l ivi c nh p kh u các s n ph m n gi n và có giá tr th p.13

Thu c nh c áp d ng ph bi n i v i các s n ph m nông nghi p (xemthêm M c 3.4), nh ng c ng c áp d ng, tuy ít h n, i v i s n ph m côngnghi p các m c c ng khác nhau. Nh ng tr ng h p áp d ng thu c nhth ng là trong nh ng ngành c các n c ang phát tri n quan tâm. Ví d ,các n c Australia, New Zealand, M , Canada, Nh t B n, Th y S và Nauy ápd ng thu c nh trong các ngành d t may và giày dép (ngo i tr Canada iv i ngành giày dép).14

Các hi p nh chuyên ngànhVòng àm phán Uruguay ã d n t i vi c m t s n c nh t trí xóa b thu quantrong m t s ngành. ã có nh ng hi p nh i v i s n ph m công nghi p trongnh ng ngành: d c ph m, gi y và s n ph m gi y, thép, thi t b nông nghi p,thi t b xây d ng, thi t b y t , i th t, ch i, và hóa ch t. Trong ngànhnông nghi p, ã có hi p nh i v i bia và r u m nh. Trong h u h t các hi p

nh chuyên ngành, các n c ã cam k t gi m thu quan xu ng m c 0%. Tuynhiên, hi p nh trong ngành hóa ch t ch bao hàm vi c hài hòa hóa thu quan,t c là thu quan c hài hòa hóa 3 m c khác nhau: mi n thu , thu su t5,5% và thu su t 6,5%.Các hi p nh chuyên ngành ch y u do các n c phát tri n ký k t. EU, M ,Canada và Nh t B n ã ký t t c các hi p nh chuyên ngành, trong khi Na Uyvà Th y S tham gia vào t t c ngo i tr các hi p nh v gi y và các s n ph mgi y, thép và ch i.Trong s các n n kinh t ang phát tri n, Hàn Qu c, H ng Kông và Singapore –t t c u n m trong nhóm có trình “phát tri n con ng i cao” – ã ký k th u h t các hi p nh chuyên ngành t c trong Vòng àm phán Uruguay .

13 Von Kirchbach và Momouni (2003).14 OECD (1999).

44

T n m 1995, ngày càng nhi u n c ang phát tri n trong nhóm có trình“phát tri n con ng i trung bình” tham gia vào m t hi p nh n l hay vàihi p nh chuyên ngành khi xin gia nh p WTO.15 M t s n c trong s ó ch ng ngo i l liên quan n di n mi n thu i v i nh ng s n ph m quan tâmho c c gia h n th c hi n. Tuy nhiên, h u h t các n c ang phát tri n v nch a ký k t các hi p nh chuyên ngành. i u quan tr ng c n l u ý là, theonguyên t c MFN, th m chí nh ng thành viên WTO không tham gia vào các hi p

nh chuyên ngành v n c h ng mi n thu i v i hàng xu t kh u c a mìnhsang các n c tham gia khác. i u này có ngh a là các n c ang phát tri n cóth h ng l i t các hi p nh chuyên ngành ngay c khi h không ký các hi p

nh ó.M t hi p nh chuyên ngành n a là Hi p nh v Công ngh thông tin (ITA), cóhi u l c t n m 1997. Hi p nh này m b o xóa b thu quan i v i các s nph m công ngh thông tin ( c mô t chi ti t Ph n 3.2).

Ngành cá trong WTONgành cá không c a vào trong WTO d i hình th c m t hi p nh toàndi n hay hi p nh v m t s n ph m c th i v i toàn ngành. Trong nh ng vòng

àm phán tr c ó c a GATT, àm phán thu quan c a s n ph m cá ã c avào các cu c àm phán v thu quan i v i s n ph m phi nông nghi p. K t qulà thu quan i v i các s n ph m cá ã c h th p t ng t nh thu quan iv i các hàng hóa công nghi p. Do v y, m c thu i v i cá t ng ng h n v ikhu v c công nghi p, ch không ph i là khu v c nông nghi p (xem thêm M c 3.4v nông nghi p). Tuy nhiên, vi c ó không làm c c u thu quan i v i cá táchkh i nh ng t ng ng nh t nh v i khu v c nông nghi p, nh thu quan t nglên khi m c ch bi n s n ph m t ng lên.Ví d , i u ki n i v i s n xu t và th ng m i qu c t trong ngành cá c ng khácbi t áng k so v i khu v c nông nghi p. Cá và các s n ph m cá là nh ng hànghóa c cung c p trong th i h n ng n cho th tr ng th gi i, ng th i, cácngu n l c sinh thái b h n ch và c phân ph i không ng u gi a các n ctrên th gi i. Do ó, ng c duy trì hàng rào thu quan cao i v i cá và cács n ph m cá không m nh nh trong khu v c nông nghi p. Nh ng thay i trongquy nh qu c t v hàng h i và ánh b t cá c ng có tác ng l n n ho t ngc a ngành ánh cá.áp l c c a nhu c u trên th tr ng th gi i trong nh ng th p k g n ây ã d n

n vi c m r ng ho t ng s n xu t và nuôi th cá, trong khi ngu n cá t nhiênang ch u áp l c nghiêm tr ng do các thi t b k thu t c c i thi n và ho tng ánh b t cá t ng lên. Do ó, khá ít hàng rào nh p kh u c a ra i v i

cá nuôi th .

3.1.4 H qu i v i c c u thu quan i v i các n c ang phát tri n

15 Armenia, Georgia, Jordan, Kygyzstan, Mông C và Oman.

45

C c u thu quan sau Vòng àm phán Uruguay ít có l i h n cho các n c angphát tri n vì th c t là hàng xu t kh u c a các n c này th ng t p trung nh ng ngành mà m c m c th tr ng r t b h n ch .

dàn tr i gi a các m c thuH u h t các nhà kinh t cho r ng, c c u thu quan c hài hòa hóa t t h nm t c c u v i quá nhi u m c thu khác nhau. Lý do c a nh n nh nh v ym t ph n vì m t c c u hài hòa hóa s hi u qu v m t kinh t , m t ph n vì cc u ó d d báo h n và d i u hành h n. Hai ch s xác nh xem m tn c có c c u thu quan hài hòa hóa hay không là thu nh và leo thang thuquan. Nhi u n c ang phát tri n than phi n v s t n t i c a thu nh và leothang thu quan trong c c u thu quan các n c phát tri n, theo các n c

ang phát tri n, tình tr ng ó c n tr quá trình công nghi p hóa c ab n thân h .

Thu nh và leo thang thu quanThu nh: Thu nh là thu quan v t quá m t m c nh t nh ho c c coi làcao so v i m c thu quan trung bình. T i các n c phát tri n, thu nh th ng

c xác nh là m c thu quan cao h n 15%. i v i các n c ang phát tri n,m t tiêu chí t ng t th ng c s d ng, ó là m c thu quan cao h n 3 l n sov i m c trung bình c a n c ó.Leo thang thu quan: Leo thang thu quan có ngh a là thu quan t ng lên theom c ch bi n c a s n ph m, t c là nguyên li u thô có m c thu th p nh t, bánthành ph m có m c thu cao trung bình và thành ph m có m c thu cao nh t.M c ích c a c c u thu này là nh m khuy n khích ch bi n s n ph m trongn c (không có l i i v i vi c nh p kh u hàng hóa qua ch bi n).

Nhi u n c châu Á áp d ng thu cao i v i ph ng ti n v n t i, trong khi t icác n c châu Phi có xu h ng thu quan ràng bu c trung bình cao nh t i v ihàng d t may, da và s n ph m cá.16 Theo m t nghiên c u khác, m c thu

nh i v i hàng công nghi p d th y nh t M và Canada, nh ng c ng có thth y c Nh t B n.17

Thu nh, ph bi n nh t trong ngành nông nghi p, song c ng th y c i v icác s n ph m công nghi p. H u h t các n c phát tri n duy trì m c thu cao iv i hàng d t may, da, cao su và giày dép. Nguyên nhân là t tr c t i nay,các s n ph m này c coi là nh y c m trong c nh tranh qu c t . EU không ara m c thu quan c bi t cao i v i s n ph m da, nh ng a ra m c thu caoh n i v i cá và s n ph m cá. Nh ng m c thu quan cao và thu nh này tác

ng tr c h t n các n c ang phát tri n và các n c LDC vì các s n ph mnày có t m quan tr ng c bi t i v i xu t kh u c a h .18

16 WTO (2001).17 UNCTAD và WTO (2002).18 Bachetta và Bora (2003).

46

Nh ng v n mà các n c ang phát tri n ph i i m t do thu nh i v ihàng công nghi p d th y nh t trong các ngành cá, d t may, giày dép, da,du l ch, hàng i n t tiêu dùng và ng h . Các ngành này c ng th ng không

c h ng h th ng GSP ho c h ng m c h n ch .Leo thang thu quan là m t v n i v i nhi u n c ang phát tri n vì nó c ntr vi c phát tri n ngành ch bi n và y m nh xu t kh u hàng ch bi n c a cácn c này. Leo thang thu quan là c i m chung i v i c ngành hàng nôngnghi p và công nghi p và h u h t các nghiên c u u cho th y r ng, các ngànhxu t kh u quan tr ng nh t c a các n c ang phát tri n u b nh h ng cbi t nghiêm tr ng.19 i v i các s n ph m công nghi p, v n leo thang thuquan ch y u th y trong các ngành giày, d t may và g .T i h u h t các n c phát tri n, c c u thu quan th ng là m c thu t ng lêntheo t ng giai o n ch bi n s n ph m. T i các n n kinh t ang phát tri n c ngv y, thu quan i v i hàng hóa ã ch bi n th ng cao h n so v i nguyên li uthô, nh ng m c leo thang thu quan r t khác nhau. Các n c M Latinh cóm c leo thang thu quan th p, trong khi H ng Kông và Indonesia nói chungkhông có leo thang thu quan.Ng c l i, thu quan c a n t ng thêm trungbình 10% trong toàn quy trình s n xu t. Thái Lan, Nam Phi và Tunisia c ng cóm c leo thang thu quan khá cao. Do v y, leo thang thu quan t i các n nkinh t ang phát tri n c ng có tác ng áng k i v i m u d ch Nam –Nam.20

Thu quan cao i v i các n c ang phát tri nTùy thu c vào c c u hàng hóa mà các n c ang phát tri n xu t kh u, các nhàxu t kh u t i các n c ang phát tri n th ng ch u m c thu quan cao h n khánhi u khi xu t kh u hàng công nghi p so v i các nhà xu t kh u c a các n cphát tri n. Lý do là trên th c t , các hàng hóa có l i ích xu t kh u cao c a cácn c ang phát tri n, nh hàng d t, da, th ng ph i ch u m c thu quan caoh n d i hình th c c a thu nh ho c leo thang thu quan.B ng 3 M c thu quan trung bình i v i s n ph m công nghi pKhu v c xu t kh u Khu v c nh p kh u

Các n c pháttri n

Các n c angphát tri n

Th gi i

Các n c phát tri n 0,8% 10,9% 3,8%Các n c ang pháttri n

3,4% 12,8% 7,1%

Th gi i 1,5% 11,5% 4,7%

B ng 3 cho th y, hàng c a các n c ang phát tri n xu t kh u sang các n cphát tri n ph i ch u m c thu trung bình 3,4%, cao g p 4 l n so v i m c 0,8%

19 Xem, ví d , UNCTAD và WTO (2000).20 WTO (2001).

47

mà các nhà xu t kh u t i các n c phát tri n ph i ch u khi xu t kh u hàng sangn c phát tri n khác.21

B ng 3 còn cho th y, GATT/WTO ã ít thành công h n trong vi c gi m thuquan i v i các n c ang phát tri n so v i các n c phát tri n.Cu i cùng, b ng này c ng cho th y r ng, th ng m i gi a các n c ang pháttri n còn b h n ch b i thu quan cao. M c thu quan mà các n c ang pháttri n ph i ch u khi xu t kh u sang n c ang phát tri n khác trung bình là12,8%. M c thu quan cao t i các n c ang phát tri n m t ph n vì h mu nb o v các ngành công nghi p trong n c và m t ph n vì ngu n thu h i quanth ng là m t ngu n thu nh p quan tr ng.22

ITC ã phân tích giai o n 1996-2001 nghiên c u xem li u các hàng rào thuquan th c t có gi m hay không k t khi hi p nh WTO có hi u l c vào n m1995. Phân tích này cho th y r ng, thu quan i v i hàng d t may trên th c t

ã t ng lên. Ví d , i v i hàng d t may t các n c LDC xu t sang các n cOECD, thu quan ã t ng t 7,5% lên 8,3%. Tuy nhiên, nh ng s li u này có lgi m xu ng sau n m 2001 khi EU a ra quy nh mi n thu i v i hàng nh pkh u t các n c LDCs, tr v khí. i v i các n c ang phát tri n khác, hàngrào thu quan i v i hàng d t may ã gi m. Tuy nhiên, thu gi m m c d i10% so v i m c thu c a n m 1996.23 Vi c này có l là do khi nh ng h n chv s l ng i v i hàng d t may c bãi b , thì thu quan ãth ch . Do v y,s không th có c ánh giá toàn di n v nh ng tác ng c a Vòng àm phánUruguay trong ngành này khi h n ng ch ã c bãi b vào cu i n m 2004.Chúng tôi s tr l i th o lu n v v n này M c 3.3.3.1.5 H qu c a vi c gi m thu quan i v i th ng m i và ngu n thu h iquan t i các n c ang phát tri nTác ng i v i th ng m iVi c gi m thu quan i v i hàng công nghi p ã c àm phán gi m d nk t khi GATT ra i vào cu i nh ng n m 1940. Nh ã c p Ch ng 2,m c thu quan trung bình n m trong kho ng 40% khi b t u quá trình này,trong khi hi n nay m c thu này là kho ng 4%. có th i n k t lu n vnh ng tác ng c a vi c gi m thu quan c a GATT/WTO i v i th ng m ic a các n c ang phát tri n, trong ph n này, chúng tôi s tr c h t s t ngtr ng nhanh chóng c a th ng m i th gi i trong th i k h u chi n và m cmà GATT và WTO ã óng góp vào mô th c này. Sau ó, chúng tôi phân tíchnh ng tài li u hi n có v nh ng m i liên h gi a gi m thu quan c aGATT/WTO và t ng tr ng th ng m i t i các n c ang phát tri n.Hình d i ây cho th y nh ng xu h ng trong th ng m i th gi i tính theo giátr th c t (ch s v s l ng) t n m 1952 n n m 2002, trong ó, các s n

21 Thu quan trong tr ng h p này là thu su t bình quân gia quy n, t c là m c ch ng l i hàng nh pkh u c a các n c này.22 Xem ví d UNCTAD (1996), Heztzel và Martin (1999) và Alburo (2000).23 Von Kirchbach và Momouni (2003).

48

ph m công nghi p, khoáng s n (g m c nhiên li u) và nông s n ã t o b c tphá. Hình này c ng cho th y nh ng xu h ng trong GNP so sánh.

Hình 2: Xu h ng c a th ng m i th gi i (1950 = 100)5000

4000

3000

2000

1000

0

1950 1960 1970 1980 1990 2000

N«ng nghiÖp Kho¸ng s¶n

S¶n phÈm c«ng nghiÖp GNP

Ngu n: WTO, Th ng kê Th ng m i Qu c t 2003T Hình 2, chúng ta có th th y, th ng m i hàng nông s n và khoáng s n thgi i ã t ng lên nhi u hay ít t ng t nh t c t ng GNP. Th ng m i ã t ng600% i v i nông s n và 800% i v i khoáng s n, trong khi GNP th gi it ng 700% trong cùng giai o n.24 Ng c l i, các s n ph m công nghi p ã t ngtr ng v i t c cao g p ôi so v i các s n ph m nêu trên và óng góp l n h nvào s phát tri n nhanh chóng c a th ng m i th gi i nói chung.GATT và WTO ã óng vai trò nh th nào vào s t ng tr ng nhanh chóngvàkhông ng u c a n n th ng m i th gi i? V n n n t ng này ã không

c nghiên c u m t cách có h th ng cho t i th i gian g n ây, và chúng tôibi t r ng, hi n ch có hai nghiên c u có th soi sáng v n này. Do v y, nh ngk t lu n a ra c n c coi là nh ng ánh giá s b .

24 Dân s ã t ng trong cùng giai n t 2,5 t lên 6 t ng i.

49

Nghiên c u u tiên là c a tác gi Andrew Rose thu c Tr ng i h c T ngh p Berkeley a ra n m 2002. Ông Rose ã s d ng m t mô hình gi i thíchm c trao i th ng m i gi a các n c khác nhau d a vào quy mô c a cácn n kinh t , kho ng cách a lý, s hi n di n c a th a thu n th ng m i t do,

ng ti n chung, m i quan h v ngôn ng , quan h thu c a, v.v..25 Nh ngtính toán c a ông d a vào s li u th ng kê v th ng m i song ph ng gi a 178n c trong giai o n t n m 1948 n n m 1999. i u ng c nhiên là ông pháthi n ra r ng, không có b t c s khác bi t nào v m t th ng kê trong mô hìnhth ng m i c a

25 Cùng v i nh ng bi n s này, Rose còn a ra cái g i là bi n s gi , bi n này có giá tr b ng 1 trong t t các m i quan h th ng m i song ph ng mà hai bên tham gia là thành viên c a GATT/WTO, vàng 0 i v i t t c các tr ng h p còn l i. M t bi n s gi n a phân lo i các m i quan h th ng m i

gi a m t bên là n c thành viên c a GATT/WTO và bên kia không ph i là thành viên. Th ng m itrong hai nhóm này c so sánh v i nhau v s li u th ng kê và so sánh v i nhóm th ba – nhóm g mcác n c n m ngoài GATT/WTO.

50

các n c là thành viên c a GATT/WTO so v i các n c không ph i là thànhviên c a GATT/WTO, sau khi lo i b nh ng khác bi t xu t phát t nh ng y ut khác. Nói cách khác, không th ch ng minh v m t s li u th ng kê r ngGATT và WTO ã thúc y th ng m i i v i các n c thành viên nói chung.K t lu n này ng nhiên gây nhi u tranh cãi và mâu thu n v i quan ni m ã

c ch p nh n cho r ng GATT ã óng vai trò quy t nh i v i t ng tr ngth ng m i trong k nguyên h u chi n tranh, c bi t i v i các n c ã thamgia vào GATT (Có th k v ng các n c khác c h ng l i m t cách giánti p, vì vi c gi m thu quan qua àm phán trong khuôn kh c a GATT

c áp d ng i v i t t c các n c, ch không ph i ch c áp d ng iv i các n c thành viên). Tuy nhiên, m t v n t ra là li u k t lu n mà ôngRose rút ra t nghiên c u c a mình có úng hay không.Khi phân tích các d li u m t cách k l ng h n, “phân tích y u t nh y c m”c a Rose th c t ã a ra m t b c tranh cân b ng h n, phù h p v i v i quanni m ã c ch p nh n r ng rãi r ng GATT và WTO có t m quan tr ng ángk nh ng khác nhau i v i các nhóm hàng hóa, và v i các nhóm n c khácnhau.B ng cách chia các s li u th ng kê theo nh ng kho ng th i gian khác nhau,Rose ch ra r ng ban u các vòng àm phán u tiên t i GATT ã t o ra ngl c m nh m i v i th ng m i c a các n c thành viên trong th i gian ó.Tuy nhiên, t nh ng n m 1970 tr i, không th ch ra b t c tác ng tích c cnào i v i m t n c thành viên trung bình c a GATT. M t cách lý gi i choth c t ó cho r ng nh ng quá trình t do hóa th ng m i l n nh t tính theo giátr tuy t i ã di n ra trong nh ng vòng àm phán u tiên, do v y, chúng ta cóth nhìn th y tác ng l n h n i v i th ng m i trong th i k u c a GATT.M t gi i thích khác cho r ng, c c u thành viên ã thay i theo th i gian khingày càng nhi u n c ang phát tri n tr thành thành viên c a GATT, trong khi

ó s nh n m nh n vi c gi m thu quan hàng công nghi p ít nhi u v n nhv y. Do v y, nhóm n c thành viên m i c a GATT là các n c ang phát tri n

ã không c h tr v th ng m i mà h có th ã c h tr n u nhch ng trình c a GATT t p trung vào các v n phát tri n và bao hàm c cács n ph m nông nghi p, hàng d t may và các s n ph m ch t o s d ng nhi u lao

ng khác.Gi thuy t này c ng ã c kh ng nh m t cách gián ti p trong m t phân tíchnh y c m c a Rose mà ch s d ng nh ng d li u c a các n c phát tri n. Theotính toán c a Rose, GATT và WTO ã làm th ng m i c a các n c phát tri nt ng 60%.H n n a, Rose cho r ng GATT và WTO ã không thành công trong vi c t dohóa nh ng hàng hóa c h u h t các n c ang phát tri n c bi t quan tâm,nh s n ph m nông nghi p, hàng d t may. Tuy nhiên, trong m t ch ng m cnh t nh, nh ng s n ph m này c a vào trong danh m c c t gi m thuquan mà các n c phát tri n dành cho các n c ang phát tri n trong khuôn khGSP. Ông Rose cho r ng, các hàng hóa c a vào danh m c r t không cân

51

x ng và ó là lý do t i sao h th ng GSP có t m quan tr ng i v i h u h t cácn c ang phát tri n h n GATT. i u n gi n là, GATT ã không thích h pv i nhi u n c ang phát tri n vì s n ph m c a h không c a vào danhm c.Do v y, b c tranh hi n ra là GATT/WTO có t m quan tr ng rõ r t nh ng không

ng u i v i các nhóm hàng hóa và nhóm n c khác nhau. i u ó c ngc kh ng nh qua s li u th ng kê trong nghiên c u m i nh t v l nh v c

này.26 GATT và WTO có t m quan tr ng r t l n i v i nh ng l nh v c th ngm i mà t ch c này ã th t s t c t do hóa, nh ng nói chung ít quantr ng ho c không quan tr ng i v i nh ng nhóm hàng hóa và nhóm n c ch a

c a vào.Gi i thích v s m t cân i áng ti c này không ch n gi n là vì các s nph m nông nghi p, hàng d t may và các hàng hóa s d ng nhi u lao ng khác

c xem là các m t hàng c bi t nh y c m i v i các n c phát tri n. M t lýdo n a là các n c ang phát tri n không có c v th quan tr ng trong àmphán k t cu i nh ng n m 1950 khi tiêu chí có i có l i – “Tôi s gi m thuquan c a tôi n u b n gi m thu quan c a b n” – b t u c n i l ng. Cácn c phát tri n và các n c ang phát tri n trình cao h n ã phát huy l ith c a v trí thành viên c a mình vì các n c này ng i vào bàn àm phán và ãs n sàng “tr giá” có c m c m c a th tr ng h mong mu n b ngcách h th p các hàng rào th ng m i c a mình. Trong khi ó, i a s cácn c ang phát tri n mu n t do hóa m t cách có thiên v trong khuôn kh c acác h th ng u ãi khác nhau.27

Nghiên c u g n ây nh t c a Subramanian và Wei c ng cho th y s m t câni áng k gi a các n c ang phát tri n ã là thành viên c a GATT trong giai

o n u và nh ng n c là thành viên trong giai o n sau (sau n m 1986 khiVòng àm phán Uruguay c b t u). Phân tích này cho th y r ng, các thànhviên m i là các n c ang phát tri n h i nh p sâu h n vào h th ng th ng m itoàn c u và do v y h ng l i nhi u h n xét v t ng tr ng th ng m i, ngi n là vì các n c này ã bu c ph i m c a các th tr ng c a mình khi àmphán gia nh p. Vi c c c u l i n n kinh t c a các n c này ã c i thi n khn ng c nh tranh qu c t và xu t kh u ã ít nhi u t ng lên t ng t nh nh pkh u.Tuy nhiên, Submanian và Wei nh n m nh r ng phân tích này c a h không nên

c hi u là các n c ang phát tri n không c h ng l i t vi c gia nh pWTO. Ngay c n u m c t ng nh p kh u c a các n c ang phát tri n nói chungcòn m c khiêm t n, Submanian và Wei v n th y r ng xu t kh u c a các n c

ang phát tri n ã t ng thêm t i 1/3 nh vi c các n c phát tri n t do hóa ho tng th ng m i c a mình trong Vòng àm phán Uruguay.

K t lu n có ph n m m mà Submanian và Wei rút ra là nh ng n c ang pháttri n ã tr thành thành viên c a GATT trong giai o n u – khi không ph i

26 Subramanian và Wei (2003).27 Michalopoulos (1999).

52

b t bu c t do hóa – và các n c không tham gia m t cách tích c c vào cáccu c àm phán trong nh ng n m ó là nh ng n c c h ng l i ít nh t vm t th ng m i.28 Tóm l i, GATT và WTO nói chung ã thúc y th ng m itrên th gi i nh ng v i m c khác nhau i v i các nhóm hàng hóa, và m c

thúc y th ng m i v i các n c ang phát tri n th p h n so v i các n cphát tri n.Tác ng i v i ngu n thu h i quan

i v i nhi u n c ang phát tri n, thu t thu nh p kh u là m t ngu n thuquan tr ng. Do v y, i u ng nhiên là các n c này lo ng i r ng quá trình tdo hóa th ng m i s làm gi m ngu n thu do gi m thu quan. M t lý do gi ithích t i sao chính ph các n c ang phát tri n l a ch n cách s d ng ngu nthu h i quan thay thu thu nh p là vì ngu n thu này òi h i khá ít công tácqu n lý hành chính.M t gi i thích khác mang tính chính tr và kinh t c a Thomas Moutos thu cTr ng i h c T ng h p Athens cho r ng a s các h gia ình các n cnghèo s d ng hàng r ti n s n xu t trong n c. các c tri ti m n ng khôngquay l ng l i v i mình, chính ph các n c này tránh s d ng thu giá tr giat ng và thu thu nh p và thay vào ó h d a vào ngu n thu t thu nh p kh u.29

Có nh ng ý ki n khác nhau v tác ng c a vi c gi m thu quan t i các n cang phát tri n. IMF và Ngân hàng Th gi i có chung quan i m cho r ng, vi c

c t gi m thu quan, ã c th c hi n c ng nh ang c àm phán, s khôngtác ng áng k n ngu n thu h i quan c a các n c ang phát tri n. Lý do làcác cu c àm phán t p trung vào thu ràng bu c, ch không ph i là thu ápd ng. H n n a, vi c gi m thu quan c k t h p v i nhi u hình th c mi ngi m khác nhau i v i các n c ang phát tri n c ng nh vi c hi n i hóacông tác i u hành h i quan – v n có th có nh ng tác ng giúp các n c t ngngu n thu h i quan, ch không ph i gi m i.30

Các nhà quan sát khác cho r ng, vi c c t gi m thu quan th ng làm t ng nh pkh u. Trong nh ng tr ng h p nh t nh, tác ng này có th bù p cho vi cgi m thu quan và làm ngu n thu h i quan th c t t ng lên. Nh ng ví d v cácn c t do hóa ch nh p kh u và t ng c ngu n thu h i quan là Ghana,Malawi, Senegal, Philippines, Mexico và m t s n c Caribê, t c là nh ngn c thu c t t c các lo i x p h ng theo ch s c a UNDP. Gi m thu quanc ng làm gi m buôn l u và tham nh ng, nên có tác ng tích c c n các ngu ntài chính c a chính ph .31

28 C ng có th c n nh n m nh r ng, nhi u n c ang phát tri n trong nhóm này ch ng l i vi c gi m thuquan h n n a trong Vòng àm phán Doha, dù r ng h c mi n tr . Lý do n gi n là các n c này s

ng nh ng u ãi mà h ã t c tr c ó s không còn n a n u thu quan c gi m trên c s c aMFN.29 Moutos (2001).30 WTO (2003).31 Slaughter (2003).

53

Tuy nhiên, Barsha Khattry và Mohan Rao thu c UNDP cho r ng các ngu n thutrong n c gi m áng k t i nh ng n c ang phát tri n có m c thu nh p th pvà trung bình khi thu quan gi m.32 OECD c ng a ra k t lu n t ng t trongm t nghiên c u g n ây v tác ng c a c t gi m thu quan i v i Indonesia(xem h p). Trong khi ó, Trung tâm Nghiên c u chính sách châu Âu có quan

i m cho r ng, n u d a vào thu nh p t các ngu n thu h i quan c a b t c n cnào, ngo i tr n c nghèo nh t,là không mang tính b n v ng lâu dài.33

Indonesia tác ng c a c t gi m thu quan i v i ngu n thu h i quany ban Th ng m i OECD ã có m t nghiên c u v tác ng c a c t gi m thu

quan i v i ngu n thu h i quan c a Indonesia. K t qu c a phân tích này choth y ngu n thu h i quan gi m, b t lu n m c c t gi m th nào và b t lu n bi npháp phân tích nào c s d ng.

Gi m ngu n thu thu quan (%)Trong m t phân tích c c b Trong m t phân tích

t ng thThu quan gi m t i a 5% 75% 64%Thu quan gi m t i a 10% 61% 49%Thu quan gi m t i a 15% 52% 40%

Ngu n: OECD (2003).Gi m giá tr các u ãiCác n c ang phát tri n ôi khi than phi n r ng vi c gi m thu quan MFN t icác n c phát tri n ã làm gi m giá tr c a các u ãi mà các n c ang pháttri n c h ng (nh các h th ng GSP). Tuy nhiên, các nghiên c u cho th y,xu t kh u ã không t ng lên t i m c c d báo t i th i i m a ra các hth ng GSP. Theo m t nghiên c u, xu t kh u c a các n c ang phát tri n s chb gi m trong kho ng t 0,2% n 1,7% n u thay thu quan u ãi b ng thuquan MFN.34

3.1.6 K t lu nC t gi m thu quan là m t trong vài y u t tác ng n kh n ng các n c

ang phát tri n thâm nh p vào các th tr ng xu t kh u. M t y u t quan tr ngkhác c quy nh trong GATT là t l dòng thu c ràng bu c. Vi c ràngbu c thu quan làm t ng kh n ng d báo và thúc y ho t ng th ng m ingày càng tr nên quan tr ng h n gi a các n c ang phát tri n. Hi n không cóm t hi p nh duy nh t nào i u ch nh vi c c t gi m thu quan và ràng bu cthu quan. Vi c này c th c hi n trong các cu c àm phán v i t ng n c.Các cu c àm phán trong Vòng àm phán Uruguay ã em l i k t qu là các

32 Khattry và Rao (2002).33 Kernohan (2003).34 Slaghter (2003).

54

n c thành viên ng ý c t gi m thu quan i v i s n ph m công nghi p vàt ng ph m vi ràng bu c thu i v i s n ph m công nghi p. Qua Vòng àmphán Uruguay, các n c phát tri n ã ràng bu c g n nh 100% thu quan c amình và gi m thu trung bình 38%. Các n c ang phát tri n t ng s dòng thuràng bu c c a mình lên 73% và gi m thu trung bình 25%.M c dù thu quan ã c gi m nhi u i v i các hàng hóa phi nông nghi ptrong khuôn kh c a GATT và WTO, song các n c phát tri n v n duy trì nhi um c thu cao, c bi t là i v i các các hàng hóa trong các ngành nh y c m làhàng xu t kh u quan tr ng c a các n c ang phát tri n. Nhu c u c a các n c

ang phát tri n ã c chú ý c bi t trong m t s i u kho n c a GATTnh ng thành công mà Vòng àm phán Uruguay em l i cho các n c ang pháttri n không c nh k v ng.Nh ng ch trích th ng nh m vào các chính sách th ng m i c a các n c pháttri n c c n c vào s mi n c ng c a các n c phát tri n trong vi c m c ath tr ng cho nh ng hàng hóa mà các n c ang phát tri n có quan tâm xu tkh u. Nh ng m t hàng xu t kh u i n hình t các n c ang phát tri n th ngch u m c thu cao h n so v i nh ng m t hàng nh v y t các n c phát tri n.T ng t , các n c ang phát tri n c ng g p ph i nhi u v n liên quan nthu nh và leo thang thu quan – v n gây tr ng i cho các n c trong vi c ad ng hóa s n ph m xu t kh u và c i thi n m c ti p c n th tr ng. Do m cthu quan cao i v i hàng ch bi n, nhi u n c ang phát tri n ã không pháttri n các ngành công nghi p ch bi n c a mình, mà thay vào ó, hi n h phthu c vào m t s l ng nh hàng hóa không qua ch bi n c bán trên thtr ng v i nhu c u t ng tr ng th p.Chúng tôi mu n nh n m nh thêm r ng GATT/WTO ã ít thành công h n trongvi c c t gi m thu quan c a các n c ang phát tri n so v i các n c pháttri n. Thu quan các n c ang phát tri n hi n v n cao h n so v i t i cácn c phát tri n, do v y c n tr th ng m i c a các n c ang phát tri n và c ntr s h i nh p kinh t c a các n c này v i ph n còn l i c a th gi i.GATT/WTO ã thúc y th ng m i trên th gi i, nh ng không ph i i v i t tc các hàng hóa và th ng m i c a các n c ang phát tri n c thúc y íth n so v i các n c phát tri n. Nh ng n c ang phát tri n t ng là thành viênc a GATT trong giai o n u – khi không có yêu c u t do hóa – và khôngtham gia tích c c vào các cu c àm phán trong nh ng n m ó c h ng l i ítnh t t vi c tham gia vào t ch c này. Các n c ang phát tri n gia nh p sau ã

c h ng l i nhi u h n t vi c tham gia vì h bu c ph i m c a th tr ngc a mình khi àm phán gia nh p.Cùng các nguyên nhân khác, thu nh p kh u cao t i các n c ang phát tri nxu t phát t th c t ây là m t ngu n thu nh p quan tr ng c a chính ph cácn c này. Có nh ng ý ki n khác nhau v m c tác ng c a vi c gi m thuquan i v i ngu n thu h i quan t i các n c ang phát tri n. M t s nhà quansát cho r ng, c t gi m thu quan t i WTO không tác ng nhi u n ngu n thuh i quan c a các n c ang phát tri n, ho c ngu n thu h i quan t ng lên khi

55

thu quan gi m. Tuy nhiên, nói chung, có th th y, ngu n thu h i quan t i cácn c ang phát tri n gi m khi thu quan gi m.M t ph n trong nh ng ch trích i v i WTO có liên quan n nh ng tho thu nGSP khác nhau v i m c tiêu em l i l i ích cho các n c ang phát tri n.Nh ng hàng hóa có l i ích xu t kh u l n i v i các n c ang phát tri n l i ít

c a vào các h th ng GSP, ho c ch c i x u ãi m c h n ch .Các h th ng GSP c các n c a ra m t cách riêng r và n m ngoài ph mvi trách nhi m tr c ti p c a WTO. Trong m t th i gian dài, các hàng hóa xu tkh u ch l c c a các n c ang phát tri n ã ph i i m t v i nh ng hàng ràoth ng m i phi thu quan, nh h n ng ch. Do v y, vi c ti p t c xóa b h th ngh n ng ch i v i hàng d t may là m t b c i úng h ng.

Tài li u tham kh oAlburo, Florian A. 2000. “Nh ng l a ch n i v i các cu c àm phán c a WTOtrong n m 2000” – T do hóa th ng m i hàng ch t o”, Ngân hàng Th gi i(d th o), 2000, , 2003-09-20.Bacchetta, Marc và Bijit Bora. 2003. “T do hóa thu quan công nghi p vàCh ng trình Phát tri n Doha”. Tài li u th o lu n c a WTO, s 1. Genève:WTO.Hertzel, Thomas W và Will Martin. 1999. “Các n c ang phát tri n s ch ng l i t vi c a s n ph m ch t o vào các cu c àm phán c a WTO?”.H i th o c a WTO/Ngân hàng Th gi i v các n c ang phát tri n trong Vòng

àm phán Thiên niên k , Ban th ký WTO, Geneva, 20-21/9/1999.IMF và Ngân hàng Th gi i. 2002. “M c a th tr ng i v i hàng xu t kh uc a n c ang phát tri n”, Tài li u v các v n tuy n ch n,WT/WGTDF/W/14, 2002.Khattry, B. và J. Rao. 2002. “S h hênh v tài chính”, m t phân tích v nh ngtác ng c a t do hóa th ng m i”. Báo cáo Phát tri n th gi i, 30:8, trang1431-1444.Kernohan, David. 2003. “Vòng àm phán Doha trong các cu c àm phán c aWTO”, L c l ng c bi t CEPS: Brussels.Michalopoulous, Constantine. 1999. “Các v n v chính sách th ng m i vàm c a th tr ng các n c ang phát tri n”, Tài li u nghiên c u chính sách2214, Ngân hàng Th gi i. Washington.Moutos, Thomas. 2001. “T i sao các n n dân ch nghèo có c ngu n thu thuquan l n”. Kinh t h c và Chính tr h c, 13:1, trang 95-112.OECD. 2003. Tác ng c a nh ng thay i thu quan i v i ngu n thu c achính ph – báo cáo s b , TD/TC/WP (2003) 42, ngày 26/11/2003.OECD. 1999. “ ánh giá báo cáo t ng h p v thu quan”, TF/TC (99)7/Final.Paris: OECD.

56

Rose, Andrew. 2002. “Chúng ta có th t s bi t r ng WTO làm t ng th ngm i?”, Tài li u th o lu n s 9273 c a NBER, tháng 10/2002.Slaughter, Matthew, J. 2003. “Xoá b thu quan i v i hàng công nghi p: T isao ngu n l i s v t xa nh ng thua thi t”, Tài li u c b n chu n b cho H i

ng Ngo i th ng qu c gia, tháng 8/2003.Subramanian, Arvind và Shang-Jin Wei, 2003. “WTO thúc y th ng m im nh m nh ng không ng u”, Tài li u th o lu n c a IMF, WP/03/185,tháng 9 n m 2003.UNCTAD. 1996. “ y m nh s tham gia c a các n c ang phát tri n vàoth ng m i th gi i và h th ng th ng m i a ph ng”, TD/375, tháng5/1996, B ng 2.UNCTAD và WTO. 2002. “Môi tr ng thu quan h u Vòng àm phán Uruguay

i v i hàng xu t kh u c a các n c ang phát tri n: m c thu nh và leothang thu quan”, TD/B/COM.1/14/Rev.1.von Kirchbach, Friedrich và Mondher Momouni. 2003. “Các rào c n i v i mc a th tr ng: m t v n ang n i lên i v i các nhà xu t kh u c a n c

ang phát tri n”, Di n àn Th ng m i qu c t . 2003:2, trang 25.WTO. 2001. M c a th tr ng: công vi c không k t thúc: ánh giá và nh ngv n h u Vòng àm phán Uruguay. Genève: WTO.WTO. 2003. Thông tin t Qu Ti n t qu c t : T do hóa th ng m i và vi cb o v các ngu n thu công”, WT/TF/COH/16, ngày 14/2/2003.

57

3.2 Hi p nh v Công ngh thông tin (ITA)• Theo nguyên t c MFN, nh ng cam k t xoá b thu theo ITA c ng s

c giành cho nh ng n c ang phát tri n không tham gia hi p nhnày.

• ITA c ng s có tác ng ki m ch i v i giá các s n ph m công nghthông tin và ây s là m t l i th n a i v i các n c ang phát tri n.

3.2.1 B i c nhHi p nh v Công ngh thông tin (ITA) n m 1997 là m t hi p nh chuyênngành v xoá b thu quan i v i các s n ph m công ngh thông tin. Sáng ki nv hi p nh này do EU, M , Nh t B n và Cana a a ra. T i H i ngh Btr ng WTO t ch c n m 1996, các n c này cùng v i 11 n c khác ã a tatuyên b r ng h ã s n sàng cho vi c lo i b d n thu quan và phí i v i s nph m công ngh thông tin v i th i h n cu i cùng cho vi c này là vào ngày1/1/2000.Nguyên nhân i n sáng ki n này, ngoài nh ng lý do khác mà h ã a ra, làt m quan tr ng r t l n c a l nh v c công ngh thông tin i v i n n kinh t thgi i và i v i s phát tri n c a xã h i thông tin. Các n c a ra sáng ki nc ng nh n m nh r ng ngành công nghi p này có xu h ng ngày càng toàn c uhoá v m t c c u khi n vi c duy trì hàng rào thu quan tr nên l i th i.M t i u ki n i v i ITA là s n c tham gia tính n ngày 1/4/1997 ph il n chi m t i kho ng 90% th ng m i th gi i các s n ph m công ngh thôngtin. Các n c h u thu n tuyên b này ã chi m h n 80% th ng m i th gi i vs n ph m này. i u ki n này ã c áp ng khi có thêm các n c khác thamgia. Khi ITA có hi u l c, t ch c này có 39 thành viên, chi m 92% th ng m ith gi i v s n ph m công ngh thông tin. L n gi m thu quan u tiên cth c hi n vào ngày 1/7/1997 và sau ó c c t gi m ti p. Trong h u h t cáctr ng h p, tính n th i i m quy nh trong ITA,.thu quan ã c d n lo ib hoàn toàn3.2.2 Mô t ITAM c tiêu duy nh t c a ITA là xoá b thu quan. Các n c tham gia cam k t xóab thu quan c a mình i v i t t c các s n ph m c bao hàm trong ITA vàràng bu c mi n thu theo nh ã ch p nh n. Mi n thu c áp d ng trên c sMFN nên t t c các n c thành viên c a WTO u c h ng. Không có b tc lo i tr nào liên quan n nh ng s n ph m ã c thông qua, nh ng có th

c phép gia h n th i gian th c hi n vi c lo i b d n thu quan. Kh n ng nàych y u giành cho nh ng n c ang phát tri n n u h có yêu c u. Không có

i u kho n nào v h tr k thu t i v i các n c ang phát tri n trong ITA.Thu c ph m vi i u ch nh c a ITA có nh ng s n ph m nh d ng c /v t li u bánd n và m ch tích h p c ng nh nh ng máy móc và thi t b s n xu t và ki mtra nh ng s n ph m này. H n n a, ph n l n các m t hàng c a l nh v c vi n

58

thông u c a vào hi p nh này. Các s n ph m i n t gia d ng thu cnhóm hàng tiêu dùng, nh tivi và cassete, c l i tr ra kh i Hi p nh này.Vi c th c hi n ITA òi h i danh m c các hàng hóa trong Hi p nh ph i cchuy n vào danh m c thu quan c a các n c tham gia. Nói chung, các s nph m công ngh thông tin r t khó phân lo i, do v y, có m t s s n ph m cphân lo i úng r i song c ng v n còn là tài th o lu n t i WTO. Tuy nhiên,trên th c t , không có tranh ch p nào liên quan n v n này.ITA còn có yêu c u v vi c xem xét các hàng rào th ng m i phi thu quan,nh ng các hàng rào này ch a ph i ràng bu c ngay.ITA c h ng t i t t c thành viên c a WTO. Tuy nhiên, n nay m i ch cócác n c phát tri n và nh ng n c ang phát tri n trình cao h n ký k t.Trung Qu c c ng là thành viên c a Hi p nh này. S n c ký k t ITA ã t ngd n k t n m 1997 và hi n ã lên n con s 63. Các n c này chi m t i h n97% th ng m i th gi i v các s n ph m liên quan. Trong s các n c angphát tri n ã ký k t ITA, kho ng 20 n c thành viên là các n c ang phát tri nn m trong các b ng x p h ng c a UNDP “phát tri n con ng i cao” và “pháttri n con ng i trung bình”35. . Ch a có n c kém phát tri n (LCD) nào thamgia ITA.3.2.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nCó th th y rõ là n c nh Hàn Qu c, Singapore, Indonesia ã tham gia tích c cvào các cu c àm phán ITA. T t c các n c này u phát tri n m nh các ho t

ng ch t o linh ki n và thi t b cho ngành công ngh thông tin. V i vi c thamgia vào các cu c àm phán này, các n c ã có th t o nh h ng i v i cács n ph m bao hàm trong ITA.Vi c ITA không ph i các n c ang phát tri n có m c “phát tri n con ng ith p” c bi t quan tâm không có ngh a là hi p nh này không có ý ngh a quantr ng i v i các n c ó. Trên th c t ,vi c các s n ph m do ITA i u ch nhchi m toàn b th ng m i th gi i c có ngh a là Hi p nh có tác ng ki mch giá c các s n ph m trong l nh v c này. Theo nguyên t c MFN, vi c mi nthu mà các n c tham gia c h ng c ng c áp d ng i v i các n cthành viên WTO ch a ký k t ITA.Trong m t báo cáo chung, UNCTAD và WTO kh ng nh r ng ITA ã c cácn c ang phát tri n có ngành công ngh thông tin hùng m nh, th ng có nh ngm i liên h a qu c gia h ng ng, nh ng l i c các n c ang phát tri nkhác xem xét m t cách dè d t .36 Nhóm n c còn e dè v i ITA cho r ng vi c kýk t ITA t o ra r i ro r t l n vì các công ty c a h ho t ng trong l nh v c nàys nhanh chóng b lo i b tr c s c nh tranh c a các công ty toàn c u. Nhóm

35 Bahrain, Trung Qu c (g m c H ng Kông, Macao), Costa Rica, Ai C p, El Salvador, n ,Indonesia, Israel, Jordan, Malaysia, Mauritius, Oman, Panama, Philippines, Singapore, Hàn Qu c, àiLoan và Thái Lan.36 UNCTAD/WTO (1999).

59

n c LDC có quan i m cho r ng ITA không có gì áng h quan tâm, ngoàikh n ng hàng nh p kh u r h n.Theo Pradip Bhatnagar thu c Tr ng i h c Qu c gia Australia, s thành côngv kinh t c a m t n c có th ph thu c vào kh n ng c a n c ó trong vi cthu hút nh ng công ngh m i và bi n pháp kinh doanh m i, ví d nh th ngm i i n t .37 Bhatnagar là m t trong nh ng ng i có quan i m cho r ng vi cti p c n thi t b công ngh thông tin r nh tham gia vào ITA là i u ki n tiênquy t m t n c phát tri n l nh v c th ng m i i n t . i u ki n tiên quy tkhác là vi c t do hóa các d ch v vi n thông phù h p v i GATS.K t qu phân tích c a Bhatnagar cho th y, nh ng n c có m c thu quan cao

i v i các s n ph m vi n thông và có chi phí cao i v i các d ch v vi n thôngthì có ít ng i s d ng Internet h n và i u này c n tr vi c phát tri n th ngm i i n t n c ó. Cùng v i nh ng chi phí v thu quan và phí d ch v , cácy u t khác nh chính sách thu , m c m c a và kh n ng ngôn ng c ng cót m quan tr ng c bi t quy t nh n s l ng ng i s d ng Internet m tn c.

3.2.4 K t lu nITA ã lo i b d n thu quan trong m t l nh v c hàng hóa r t r ng l n và angm r ng. Các n c ang phát tri n là thành viên c a Hi p nh này r t tích c ctham gia vào công vi c c a WTO liên quan n ITA. ITA ch a có s c hút iv i các n c ang phát tri n nghèo và các n c LDC. Th c t này có th chi u là do tính ch t c a các s n ph m này – nh ng s n ph m ch y u c cácn c phát tri n và các n c ang phát tri n ã công nghi p hoá quan tâm. Tuynhiên, ITA không ph i không quan tr ng i v i m t s l ng l n các n c

ang phát tri n ch a tham gia ký k t. H u nh toàn b th ng m i th gi i trongl nh v c này c mi n thu nh ITA, t c là t t c m i ng i u c h ngm c giá h h n, vì theo nguyên t c MFN, th m chí nh ng thành viên c a WTOch a ký k t ITA c ng c h ng l i t vi c gi m thu quan.

Tài li u tham kh oBhatnagar, Pradip. 1999. “C i cách vi n thông các n c phát tri n và tri nv ng i v i th ng m i i n t ” T p chí Lu t Kinh t qu c t 2:4, trang 695-712. Trung tâm Th ng m i qu c t UNCTAD/WTO. 1999. M u d ch các s nph m công ngh thông tin và các hi p nh c a WTO: tình hình hi n nay vàquan i m c a các nhà xu t kh u các n c ang phát tri n, Geneva: ITC.

37 Bhatnagar (1999).

60

3.3 Hi p nh v Hàng d t và may m c• Nh Hi p nh v Hàng d t và may m c (ATC), th ng m i hàng d t và

may m c không còn b ràng bu c b i h n ng ch và do v y làm m t i vtrí c i x c bi t c a s n ph m này so v i các s n ph m côngnghi p khác. M t lo t hi p nh c c ký k t trong nhi u th p k qua –v n h n ch c h i xu t kh u c a các n c ang phát tri n – ã c h yb .

• ATC ra th i h n 10 n m xóa b h n ng ch. Trong th c ti n, h unh t t c các quá trình t do hóa này u ã b trì hoãn cho t i th i h ncu i cùng là ngày 1/1/2005. Do v y, ch a th ánh giá c ynh ng tác ng c a ATC.

• Trong t ng lai, chính các i u ki n th tr ng, ch không ph i là nh ngh n ch th ng m i xu t phát t y u t chính tr , s quy t nh các s nph m d t may c s n xu t âu. Có l , ph n l n c s s n xu t hàngd t may s c chuy n t các n c phát tri n có chi phí cao sang cácn c ang phát tri n có chi phí r h n. Do v y, v t ng th , chính cácn c ang phát tri n s c h ng l i nhi u nh t t vi c này.

• Tuy nhiên, có v nh ch n m t s ít n c ang phát tri n thu l i trongkhi nhi u n c ang phát tri n khác s b thua thi t trong quá trình này.D u sao, có l tác ng chung cu c i v i các n c nghèo trên th gi is là tích c c. Lý do là trên th c t , các n c d báo c h ng l inhi u nh t là nh ng n c châu Á có dân s ông, nh Trung Qu c, n

và Pakistan. Trong khi ó, các n c ang phát tri n không thu c châuÁ có th cu i cùng s b m t i ngành s n xu t hàng d t may.

3.3.1 B i c nhHi p nh a s i và các hi p nh tr c ó v d t may ã h n ch th ng m ihàng d t may thông qua nh ng h n ch nh l ng. Hi p nh v Hàng d t vàmay m c (ATC) xoá b nh ng h n ch này trong WTO. Y u t t o ra tính khácbi t trong th ng m i hàng d t may so v i th ng m i các s n ph m côngnghi p khác chính là s t n t i ch h n ng ch gi a các n c thành viên c aWTO. Nh ng h n ch nh l ng b c m t i i u XI c a GATT và, v m tnguyên t c, h n ng ch nh p kh u ch có th tìm th y trong th ng m i hàng d tmay.Thêm vào ó, th ng m i hàng d t may b nh h ng b i thu quan và nh ngquy nh kh t khe v xu t x . Nh ng rào c n th ng m i này c phân tíchtrong nh ng ph n khác c a Báo cáo. Tuy nhiên, nói chung, có th kh ng nhr ng th ng m i hàng d t may ch u tác ng c a các m c thu cao khác th ng– cao h n so v i m c thu c a h u h t các s n ph m công nghi p khác.Th ng m i hàng d t may ã t ng 5.000% trong giai o n t n m 1949 nn m 1999, t 6 t USD lên 300 t USD. Nói cách khác, ngành công nghi p nàyr t l n và t ng tr ng nhanh. Trong l ch s , hàng d t may ã là ng l c phát

61

tri n c a th gi i ph ng Tây và c a các n n kinh t m i công nghi p hoá châu Á trong nh ng n m sau ó. Vi c tri n khai s n xu t hàng d t may khá ddàng và không t n kém. V n không c n nhi u và công ngh n gi n. Ngànhnày c n nhi u lao ng vì ó là ho t ng thâm d ng lao ng và không òi h itrình v n hóa cao. L ng c nh tranh là y u t r t quan tr ng trong s n xu thàng d t may.Có th th y k t qu tích c c t ng d n b i nó kéo theo c ho t ng nh ng l nhv c khác, nh v n t i, qu n lý hành chính, marketing và các ho t ng th ukhoán ph khác. Ví d , m t s n c ang phát tri n hi n nay, vi c s n xu tmáy may và công ngh khác ang gia t ng.38 Trong khi ó, c h i vi c làm

ang c t o ra c ng nh nhu c u cao i v i các s n ph m m i.T i Mauritius và Tunisia, s phát tri n c a ngành d t may ã góp ph n em l ingu n l i cho nh ng ngành kinh t khác. T i nh ng n c mà ngành d t may ãtìm c ch ng, l ng th c t t ng lên và nghèo ói c gi m b t. i unày th hi n c bi t rõ nh ng khu v c ô th t p trung s n xu t hàng d tmay.39

M t s n c mà s n xu t hàng d t may hi n có t m quan tr ng quy t nh là SriLanka, Pakistan, Bangladesh và C mpuchia. T tr ng c a hàng d t may trongt ng kim ng ch xu t kh u hàng công nghi p c a các n c này chi m t i t 50

n 90% t i th i i m chuy n giao thiên niên k . C mpuchia là n c ph thu cnhi u nh t vào m t hàng xu t kh u này. Trong khi ó, Trung Qu c - n c cón ng l c s n xu t e d a n ngành d t may c a các n c khác – có n n kinh t

a d ng h n, trong ó ngành d t may “ch ” chi m có 21% t ng kim ng ch xu tkh u hàng công nghi p. T i n , ngành d t may chi m t i 28% t ng kimng ch xu t kh u hàng công nghi p.40

D t may là ngành có m c linh ho t cao và d thay i, t c là có th d dàngc b t u t nh ng ngu n l c nh bé và có th d dàng c chuy n t n i

này sang n i khác. Do v y, nh ng thay i v i u ki n có th nhanh chóng t ora nh ng c h i cho cho m t s n c và gây v n cho nh ng n c khác.Các h th ng h n ng ch ban uTrong th i gian u c a GATT, M và Anh ã nhìn th y “m i e d a t châuÁ” r ng hàng d t may giá r c a khu v c này e d a n ngành d t may c a h .

ó là th i gian khi qu n áo c coi t ng t nh l ng th c, t c là hàng hóac bi t ho c thi t y u và c n có m c t túc nh t nh. 41 Do v y, trong

nh ng n m 1950, m t lo t hi p nh ã c ký k t v i các n c châu Á vvi c h n ch “t nguy n” i v i xu t kh u hàng d t may.Các Hi p nh a s i

38 UNDP (2003).39 Ngân hàng Th gi i (2003).40 IMF và Ngân hàng Th gi i (2002)41 Goto (1989).

62

N m 1961, theo sáng ki n c a M , m t hi p nh a ph ng u tiên ã cký k t nh m chính th c hóa các h n ch . Hi p nh này ch c áp d ng iv i th ng m i các s n ph m bông. Hi p nh này ã c gia h n b i m t hi p

nh m i c ký k t vào n m 1962 và có hi u l c n cu i n m 1973. N m1974, hi p nh này ã bao hàm thêm t t c các s n ph m d t may, ngo i tr v il a. Do có ph m vi toàn di n h n, nên hi p nh m i c g i là Hi p nh as i (MFA). D ki n ban u là t ng hi p nh m i k ti p ch c th c hi nt m th i dành th i gian cho vi c c c u l i t i các n c phát tri n. Tuy nhiên,thay vào ó, các hi p nh này ã c àm phán nhi u l n và c áp d ngd i nhi u hình th c khác nhau cho t i cu i n m 1995 khi chúng c ATCthay th . ATC h t hi u l c vào ngày 31/12/2004 và s không có hi p nh khácthay th ; b i m c tiêu c a ATC là xoá b h th ng h n ng ch , nên không c nb t c hi p nh m i nào n a.MFA ã mâu thu n v i các nguyên t c c b n c a GATT hai i m. Tr c h t,nh ng n c mong mu n h n ch nh p kh u hàng d t may ã c phép a rah n ng ch. Th hai, nguyên t c i x bình ng gi a các n c thành viênGATT ã b h y b do h n ng ch ã không c phân ph i m t cách bình ng.M t s n c c phép xu t kh u phi h n ng ch hoàn toàn , m t s n c khác

c phép xu t kh u m c khá hào phóng, và m t s n c b h n ch b inh ng h n ng ch kh t khe. Do v y, MFA nói chung không t ng h p v i n idung không phân bi t i x và t do hóa - v n c coi là m t c tr ng c aGATT.Nhi u n c công nghi p, nh ng không ph i là t t c , ch n h ng t n d ng l ith c a vi c áp d ng ch h n ng ch. Các th tr ng quan tr ng nh t th c hi nh n ng ch là M , EU và Canada. Thu i n và Nauy c ng a ra h n ng ch.Trong khi ó, Nh t B n, Australia và New Zealand l a ch n h ng không ápd ng b t c h n ch nh l ng nào. Các n c ang phát tri n c ng không ara ch h n ng ch, ch y u vì trên th c t , các n c này không c n s d ngh n ng ch trong vi c b o v th tr ng trong n c. Thu quan cao c ng v i cáchàng rào th ng m i phi thu quan là ã .T i sao các n c xu t kh u l i ã ng ý h n ch xu t kh u hàng d t may c amình? M t lý do quan tr ng là áp l c t phía các n c phát tri n. T i th i i m

ó, trong t ng quan v i các n c phát tri n, các n c ang phát tri n v tríy u h n so v i hi n nay. Khi ó, n u các n c này t ch i ch p nh n các hi p

nh song ph ng v h n ng ch, thì áp l i các n c phát tri n có th c ng th chi n các bi n pháp t v , th m chí n ph ng và,v i nh ng i u ki n t i th n so v i nh ng i u ki n c a MFA cho nh ng n c ang phát tri n xu t kh uhàng d t may.Ngu n l i t h n ng ch i v i các n c ang phát tri nTuy nhiên, có hi u ng “c cà r t” trong các hi p nh này, t c là các hi p nhnày không hoàn toàn vô tình i v i t t c các n c ang phát tri n. Vi c nàyliên quan n ngu n l i ti m tàng có th t c qua vi c bán m t hàng hóa

c gi m c khan hi m gi t o. Thông qua các h n ng ch này, hàng xu t

63

kh u c h n ch và do v y giá t i các n c nh p kh u c gi m c cao.Do v y, nh ng n c ã có h n ng ch xu t kh u có th bán hàng may m c v igiá cao h n so v i giá th tr ng th c t , nên v n t o ra ngu n l i nhu n khquan. Lo i l i nhu n này, c t o ra nh ngu n cung h n ch trên th tr ng,

c g i là ngu n l i t h n ng ch. Nh ng ngay c khi ngu n l i t h n ng chl n, thì giá tr c a nh ng kh n ng xu t kh u b b qua v n l n h n nhi u, và dov y h n ng ch gây thi t h i cho h u h t các n c xu t kh u hàng d t may.42

Trong khi ó, t tr ng c a ngu n l i t h n ng ch mà các công ty các n cxu t kh u th c t t c v n ch a c rõ. Trong nh ng tr ng h p này, khicác nhà cung c p t i các n c ang phát tri n giao d ch v i chu i các c a hàng

a qu c gia t i các n c giàu, thì có th coi r ng các c a hàng ó có quy n gâyáp l c v giá mà h ph i tr cho các nhà cung c p sao cho h c ng có th thu

c ngu n l i nh t nh t h n ng ch. M c thâu tóm th tr ng c a m t sít hãng càng l n (t c là th tr ng do m t s ít công ty chi ph i), thì c h i chong i mua t ng t tr ng ngu n l i t h n ng ch cho mình s càng l n h n. Tuynhiên, i u này th ng không ph I lúc nào c ng v y ngay c khi rõ ràng là g nnh không th tính toán m t cách áng tin c y43. ánh giá duy nh t v phân bngu n l i t h n ng ch mà chúng ta c bi t là v xu t kh u hàng d t c aH ng Kông sang M . Theo nghiên c u này, c tính các nhà nh p kh u M ã

t c m t n a ngu n l i t h n ng ch.44 N u i u này c ng úng v i tr ngh p các nhà xu t kh u d t may khác, thì có ngh a là gánh n ng c a các hi p

nh a s i i v i các n c ang phát tri n ã tr nên n ng n h n ng i ta ãth ng lo ng iL i th so sánh không c phát huyCó ngu n l c d i dào, song n và Trung Qu c ch c phân b h n ng ch

m c th p. Lý do c a vi c này có th là n u không nh v y thì các n c này cókh n ng gây e do l n i v i ngành d t may c a các n c giàu. Theo m t stính toán, h n ng ch hàng d t may c a n t ng ng v i m t m c thuchung c a xu t kh u m t hàng này c a h sang M là 40% và sang EU là20%.45 Trong khi ó, các n c nghèo nh h n không có n ng l c s n xu t l nl i c h ng m c h n ng ch khá l n mà các n c này th ng không th áp

ng. Các n c này ã không th t o ra m i e d a i v i các n c phát tri n.Do c c u phân công lao ng qu c t không c xác nh b i l i th so sánhmà b i h n ng ch, nên c th gi i nói chung b thi t h i v m t kinh t . N ckhông có i u ki n t nhiên cho s n xu t hàng d t may thì l i s n xu t các s nph m này và do ó ã chuy n ngu n l c vào nh ng ho t ng mà th c t là l inhu n n u xét v tri n v ng th tr ng. Trong khi ó, các n c có i u ki n t tcho s n xu t hàng d t may l i b ng n c n phát tri n. C nh tranh ã b kìm hãmvà giá hàng d t may ã b y cao m t cách không c n thi t.

42 Goto (1989).43 Walkenhorst (2003).44 Krishna và các ng tác gi (1994).45 Kathuria và các ng tác gi (2001).

64

H n n a, gi y phép xu t kh u th ng c phân ph i d a vào ho t ng xu tkh u tr c ó. i u này có l i cho nh ng công ty ã c thành l p tr c,trong khi t o b t l i cho nh ng công ty m i tham gia th tr ng và có v nhcòn ng n ng a các công ty khác tham gia vào ngành này. Do v y, h th ng h nng ch ã d n n duy trì nguyên tr ng th tr ng, kìm hãm i u ch nh c c u vàdo ó gây thêm thi t h i v kinh t .Tuy nhiên, m c dù h n ng ch c n tr quá trình tái c c u, song h th ng nàykhông hoàn toàn d ng c quá trình này. i u này có th th y qua so sánhgi a xu t kh u hàng d t và may m c c a các n c ang phát tri n n m 1965 vàn m 1998. Trong nh ng n m 1960, các n c ang phát tri n chi m 15% t ngkim ng ch xu t kh u hàng d t và 25% xu t kh u hàng may m c. n n m 1998,các con s này ã t ng lên t ng ng là 50% và 70%.46 Trong khi ó, t tr ngcông nhân ngành d t may t i các n c ang phát tri n l n nh t ã gi m 62%trong giai o n 1970-2000.47 Nói cách khác, v dài h n, h n ng ch ã không thb o v các ngành công nghi p lâu i này. .M t v n n a c a h th ng h n ng ch là h th ng này có v nh ã góp ph nt o i u ki n cho tham nh ng. Vi c phân b gi y phép xu t kh u béo b t o ch i và kích thích ho t ng h i l các công ch c. Trong khi m t s n n kinht , nh H ng Kông, gi y phép xu t kh u c bán công khai và các công ty

c phép th ng m i gi y này v i nhau, thì h u h t các n c vi c phân bgi y phép c th c hi n m t cách không minh b ch.Tuy nhiên, m t khía c nh nào ó, h th ng này ã góp ph n y nhanh vi c

i u ch nh c c u. Các hi p nh ã t ra m c tr n v s l ng hàng d t mayxu t kh u, ch không ph i là d a vào giá tr c a hàng xu t kh u. i u này kíchthích vi c t p trung vào nh ng s n ph m có giá tr ch bi n cao h n, t c là t ptrung vào ch t l ng ch không ph i là s l ng. Do ó, h th ng này ã t othu n l i phát tri n ho t ng gia công các n c xu t kh u và d n n vi cchuy n h ng t xu t kh u hàng d t sang xu t kh u hàng may m c. Tuy nhiên,m t s nhà nghiên c u cho r ng, m c gia công t ng lên ch y u là do s pháttri n c a k thu t, do kinh nghi m t ng lên và vi c s d ng v n nhi u h n, t clà m t quá trình hi n i hóa t t y u di n ra trong b t c tr ng h p nào.48

Nh ng thi t h i v kinh t do h th ng h n ng ch gây raH th ng h n ng ch ã có tác ng áng k i v i phát tri n kinh t và xã h i

nhi u n c ang phát tri n. c bi t, các n c châu Á c coi là b kìm hãmphát tri n. IMF ã tính toán r ng m i vi c làm trong ngành d t may c b o h

các n c phát tri n thì ng ngh a v i 35 vi c làm các n c ang phát tri nb m t i. Vi c xóa b h n ng ch d t may có th t o ra 27 tri u vi c làm m i t icác n c ang phát tri n.49

46 IMF và Ngân hàng Th gi i (2002).47 T i M , Nh t B n, c, Pháp và Anh, h n 4 tri u vi c làm ã b m t trong ngành d t may trong giai

n 30 n m này. M t n a s vi c làm t i M và kho ng 3/4 vi c làm t i Pháp ã b m t. Audet (2003).48 Goto (1989).49 Walkenhorst (2003).

65

OXFAM cho r ng vì nh ng m c h n ng ch h n ch và thu quan cao mà cácn c ang phát tri n ã b m t 40 t USD ngu n thu t xu t kh u c a mình.50

M t s ánh giá còn cho m c thi t h i cao h n.Tác ng khác i v i m t s th tr ng ch ch t, c bi t là EU, M vàCanada – nh ng n i ki m soát nh p kh u b ng h n ng ch, là các nhà xu t kh u

ã h ng s n ph m c a mình sang các th tr ng “m ” m t cách quá m c. Vi cnày d n n tình tr ng “b i cung” các n c này, làm giá th p và l i nhu nbiên c a các nhà xu t kh u th p. Trong khi ó, vi c này có th ã làm t n h icho nhi u n c xu t kh u hàng d t may có m c h n ng ch th p.51 ng th i,vi c này có th ã em l i ngu n l i cho các n c nh p kh u phi h n ng ch.Lo i b d n h n ng ch và các cu c àm phán ATCATC là k t qu c a các cu c àm phán trong Vòng àm phán Uruguay di n rat n m 1986 n n m 1994. Khi các cu c àm phán b t u, ý nh c a M , EUvà Canada là duy trì h th ng h n ng ch. Song trên th c t , cu i cùng các n cnày ã ph i t b quan i m ó và ch p nh n vi c lo i b d n h th ng h nng ch. ây c coi là m t th ng l i v i c a các n c ang phát tri n. Tuynhiên, có l ó c ng là i u c n thi t các n c ang phát tri n ch m d t vi cph n i các hi p nh v d ch v và s h u trí tu (GATS và TRIPs; xemCh ng 4 và Ch ng 5). M t khác, m t s nhà quan sát than phi n r ng b nthân trong các n c phát tri n, các nhà nh p kh u hàng d t may ã giành c

u th h n so v i các nhà s n xu t hàng d t may và do ó M , EU và Canada ãnh n th c c r ng vi c xoá b h n ng ch c ng là vì l i ích c a chính h .52

M c tiêu c a ATC là ph c h i th ng m i hàng d t may theo nh ng quy nhthông th ng c a GATT, t c là nh ng mâu thu n v i quy nh c a GATT c n

c xóa b sao cho hàng d t may không b phân bi t i x so v i các hànghóa khác. ATC mang tính ràng bu c, là hi p nh chung cu c và không có khn ng kéo dài.

giành l i nh ng quy n c a mình theo h th ng GATT mà ã b m t khi th chi n Hi p nh a s i, các n c xu t kh u hàng d t may ã ch p nh n m t lo tyêu c u khác liên quan n th ng m i hàng d t may.53 Các yêu c u này chy u liên quan ch y u n vi c m c a th tr ng, trong ó ph n nhi u là thuquan. Thu su t hàng d t may c a các n c ang phát tri n s ph i h th pATC mang tính có i có l i và có th ch p nh n c i v i các nhà s n xu t các n c phát tri n.54

3.3.2 Mô t hi p nhV m t pháp lý, vi c lo i b d n h n ng ch theo ATC có ngh a r ng các s nph m d t may s c nh t th hoá vào các quy nh c a GATT, t c là nh ngquy nh áp d ng cho các s n ph m khác c ng c áp d ng i v i các s n

50 OXFAM (2003).51 Yang (1994).52 Hale (2002).53 Raghavan (2003).54 Bagchi (1994).

66

ph m d t may. Quá trình nh t th hoá s c th c hi n theo 4 b c: 1/1/1995,1998, 2002 và 2005. T i m i b c trong quá trình này, m t l ng ph n tr mt ng theo t ng l n c a th ng m i hàng hóa này s c nh t th hoá (16%,17%, 18% và 49%). S l ng hàng hoá a vào nh t th hoá c l y t cácnhóm hàng hóa khác nhau. Ngoài ra, ph n h n ng ch còn l i c phép t ng lênv i m c t l t ng d n nh t nh và m c t ng này s m nh h n giành cho cácn c nghèo nh t. Bi n pháp này nh m t o ra m t quá trình th c hi n t ng b c

t t c các bên có th i gian i u ch nh.55

Trong khuôn kh này, các n c nh p kh u s t quy t nh cách th c th c hi nATC. V m t k thu t, vi c tri n khai c th c hi n theo k ho ch, song trongth c t , EU, M và Canada ã không bám sát nh ng m c tiêu c a ATC. Kh uhi u c a các n c này là “không c n t do hóa ngay hôm nay nh ng gì có th tdo hóa trong ngày mai”.Tr c h t, ATC bao hàm t t c các s n ph m d t may, t c là không ch nh ngs n ph m là i t ng ch u h n ng ch. Trong hai b c u là vào n m 1995 và1998, M và EU ã ch n g n nh toàn b các s n ph m v n không ch u h nng ch a vào nh t th hoá. Ví d là dây an toàn, m, ô và kh n l a.56 Nóicách khác, các n c này ã th c hi n b h n ng ch i v i nh ng hàng hóa màtr c ó ch a t ng là i t ng ch u h n ng ch, ngh a là ch ng có s t do hóanào c .Th hai, vi c nh t th hoá liên quan n s l ng và không liên quan n giá trth ng m i. Vi c này d n n th c t là n nay th ng m i hàng hoá ã c

a vào nh t th hoá chi m 51% v l ng hàng d t may trong th ng m i,nh ng l i ch chi m kho ng 10% v giá tr . Do ó, v m t nguyên t c, hai b cnh t th hoá u tiên này nói chung không em l i b t c s t do hóa nào. H uh t các khía c nh có ý ngh a v m t th ng m i u ã b trì hoãn n th i h nchót là ngày 31/12/2004. Tuy nhiên, Nauy l a ch n xoá b tr c toàn b h nng ch, gi ng nh Thu i n ã làm tr c khi gia nh p EU (khi gia nh p EUcác h n ng ch l i ã c khôi ph c)Nhi u ng i có lý khi mu n c bi t li u các n c phát tri n có th tìm ccách nào khác tránh s “bùng n ” (“big bang”) các bi n pháp t do hóa vàoth i h n tháng Giêng n m 2005. Tuy nhiên, nh ng m i quan tâm này tr nênl ng xu ng khi càng ngày càng rõ ràng r ng, v m t chính tr , vi c rút kh inh ng cam k t c a mình trong giai o n này là không kh thi. Song vi c cácn c phát tri n ch n k ch b n “bùng n ” thay vì quy trình th c hi n t ng b côn hòa h n ã không làm n i b t c ý t ng c a h trong v n này.Các bi n pháp b o h trong ATCATC có m t i u kho n t v (nh ng h n ch i v i hàng nh p kh u trong giai

o n quá ) mà các n c có th áp d ng n u ngành công nghi p c a h b t n

55 UNDP (2003).56 Raghavan (2003).

67

h i b i vi c t ng nhanh hàng nh p kh u t n c khác. Nh ng h n ch này cóth c coi nh là m t d ng van an toàn.Các bi n pháp này có th c th c hi n thông qua m t th a thu n gi a cácn c h u quan ho c th c hi n n ph ng. Tuy nhiên, các bi n pháp nph ng c n có s phê chu n c a m t c quan giám sát c bi t là C quanGiám sát hàng d t (TMB). Các bi n pháp này không c d n n h n chnh p kh u hay là g n nh gi yên m c nh p kh u . Các bi n pháp này có thkéo dài không quá 3 n m ho c n khi ch m d t ATC. Sau ó, các i u kho nt v thông th ng c a GATT c áp d ng. TMB cho r ng trong h u h t cáctr ng h p, vi c th c hi n các bi n pháp t v là thi u c s và khuy n nghlo i b các bi n pháp này. Do ó, nh ng n c ã th c hi n các bi n pháp t v

ã d n chuy n sang th c hi n khuy n ngh c a TMB. Ví d , M , Brazil vàArgentina ã b các bi n pháp này theo khuy n ngh c a TMB.57

Nh ng nghiên c u v vi c áp d ng các bi n pháp t v trong ATC cho th yr ng, các bi n pháp này ã c th c hi n m t cách khá r t rè.58 Nh ng quy

nh ki m soát vi c áp d ng các bi n pháp này là khá kh t khe, nên khó có ths d ng sai ho c l m d ng. M ã t o ra b c kh i u c ng quy t v i 23bi n pháp, nh ng sau ó n c này th c hi n kh n ng ó m t cách khá h n ch .H u h t các bi n pháp t v c a M là nh m vào các n c M Latinh và ph ncòn l i, v nguyên t c, là h ng vào các nhà s n xu t châu Á.59 Trong khi ó,nhi u n c M Latinh c ng áp d ng các bi n pháp t v . ây là i u áng l u ýb i chính các n c này ã ph n i vi c a vào ATC m t i u kho n cho phépth c hi n các bi n pháp t v . H u h t các bi n pháp t v c a các n c MLatinh là nh m vào các n c châu Á nh ng c ng có khá nhi u bi n pháp cth c hi n i v i các n c M Latinh khác. Tiêu bi u là vi c Argentina ã ápd ng m t s bi n pháp i v i Brazil.60

M t k t lu n a ra u n m 2002 cho bi t, ã có t ng c ng 53 bi n pháp t vc áp d ng theo ATC. Trong ó, M chi m 26 bi n pháp và ph n còn l i

thu c v các n c M Latinh. EU và Canada nói chung không áp d ng các bi npháp này. Trong khi ó, EU th ng s d ng các bi n pháp ch ng phá giá ch ngl i hàng d t may n c ngoài.61

Nh ng tranh ch p trong ATCThông tin v vi c nh t th hoá nh ng quy nh ngành d t vào các quy nhthông th ng c a GATT, v nh ng th t c hành chính m i c ng nh vi c ara các bi n pháp b o h c n c thông báo cho TMB. TMB c ng có th a ranh ng khuy n ngh liên quan n vi c th c hi n trong tr ng h p các n ckhông th i n c m t th a thu n. N u nh m t n c không ch p nh n

57 Sung và các ng tác gi (2002).58 Reinert (2002) và Sung cùng các ng tác gi (2002).59 Sung và các ng tác gi (2002).60 Sung và các ng tác gi (2002).61 Sung và các ng tác gi (2002).

68

khuy n ngh c a TMB thì s vi c có th c ti p t c a lên c quan gi iquy t tranh ch p c a WTO.Trong su t th i gian t n t i c a GATT, ch có vài tranh ch p trong l nh v cth ng m i hàng d t may. Tuy nhiên, sau khi WTO ra i n m 1995, s vtranh ch p ã t ng lên. H u h t nh ng tranh ch p này không liên quan n ATCmà liên quan n nh ng khía c nh khác c a th ng m i hàng d t may, nh quyt c xu t x và ch ng bán phá giá. M t s tranh ch p trong ATC liên quan nnh ng b t ng gi a các n c ang phát tri n v tính pháp lý c a m t bi n phápb o h nào ó. Tuy nhiên, thông th ng thì không nh t thi t ph i luôn a v n

lên c quan gi i quy t tranh ch p. Thay vào ó, nh ng tranh ch p liên quann ATC th ng c gi i quy t trên c s song ph ng ho c gi i quy t t i

TMB. M t ngo i l là tranh ch p liên quan n các bi n pháp t v c a M iv i qu n áo lót s n xu t t i Costa Rica. V n này ã c a lên c quangi i quy t tranh ch p và k t lu n có c là các bi n pháp t v c a M làkhông có c n c . Sau ó, M ã h y b nh ng bi n pháp này.62

3.3.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nR t không rõ ràngM t lý do t i sao khó có th ánh giá c nh ng tác ng c a ATC là chh n ng ch ã ki m ch xu t kh u i v i nhi u n c. Do v y, không th bi t

c m t n c s s n xu t và xu t kh u c bao nhiêu trong tr ng h pkhông có c ch ATC. Có th th y r ng nh ng n c hi n không áp ng ch n ng ch c a mình thì th c t ã không b nh h ng i v i xu t kh u, trongkhi nh ng n c s d ng h t h n ng ch là n c ã b h n ch xu t kh u. Tuynhiên, khó có th tính toán c m c h n ch này. Các n c này có th xu tkh u g p ôi, g p ba hay ch t ng 1% n u nh không có h n ng ch?M t khó kh n khác trong vi c d oán v nh ng tác ng c a ATC là s cáchi p nh th ng m i t do song ph ng và khu v c ã t ng m nh h n bao gih t. Khi không có h n ng ch thì thu quan óng vai trò r t l n trong vi c quy t

nh kh n ng c nh tranh gi a các n c xu t kh u. V ph n mình, thu quan l ith ng b nh h ng r t l n b i s hi n h u c a các th a thu n th ng m i tdo song ph ng và khu v c gi a các n c.M t y u t n a c a tính không rõ ràng là vi c s d ng các bi n pháp ch ng bánphá giá và ch ng tr c p có th t ng lên trong t ng lai. N u nh các bi n phápnày ã c s d ng trên quy mô l n, thì trên th c t , chúng ta ã thay th m thình th c b o h khá minh b ch và có tr t t b ng m t hình th c b o h có xuh ng d b l m d ng h n nhi u.Cu i cùng nh ng không kém ph n quan tr ng là nh ng i u kho n t v cbi t liên quan n Trung Qu c v n ã bu c n c này ph i ch p nh n trong quátrình àm phán gia nh p WTO. Các i u kho n này nh m ng n ng a tình tr ngcác th tr ng khác b tràn ng p hàng Trung Qu c r ti n, trong ó có hàng d tmay. Các i u kho n này do M a vào, nh ng c ng c th c hi n i v i

62 Reinert (2000).

69

các n c thành viên khác c a WTO cho t i n m 2013. Tháng 11 n m 2003, Mtuyên b r ng n c này d nh s d ng các i u kho n t v l n u tiênch ng l i Trung Qu c. Tuy nhiên, nh ng bi n pháp mà M áp d ng trongtr ng h p này ch h n ch vài lo i s n ph m. i u này h tr cho quan i mcho r ng c M và EU u ng i s d ng các i u kho n t v c bi t này quám c vì h xem ra không mu n ch c t c Trung Qu c – n c có th tr ng l nvà ang m r ng. D ch chuy n s n xu tCác chu i c a hi u bán hàng may m c a qu c gia l n có th s c h ng l inhi u nh t t vi c bãi bõ qu n lý b ng h n ng ch này. Các c s này s có thmua hàng b t c âu em l i l i nhu n cao nh t cho h , thay vì ph i quan tâm

n h th ng h n ng ch. Do v y, ph m vi ho t ng c a h s c m r ng. Vìvi c d ch chuy n s n xu t hàng d t may gi a các n c và khu v c có th th chi n khá d dàng và nhanh chóng, nên vi c này c ng s tác ng n các côngty và nhân viên c a các công ty ó c ng nh n nh ng n c có c s c anh ng công ty này.Vi c t ng c ng ngành s n xu t hàng d t may, t c là duy trì m c s n l ngchung song s phát tri n ch t p trung m t s ít n c, d oán s di n ra saukhi ch m d t ch h n ng ch t ngày 1 tháng 1 n m 2005. Lý do là nhi un c s n xu t hàng d t may hi n ch có s c c nh tranh khi có phân b h nng ch.M t nghiên c u ánh giá r ng s n c xu t kh u hàng d t may có th s gi m50% trong vòng m t n m sau khi xoá b h n ng ch. H n n a, theo ánh giá, sn c xu t kh u d t may có th s gi m ti p 50% vào n m 2010, t c là ch còn25% s n c xu t kh u d t may có th tr v ng trong l nh v c kinh doanh nàysau khi xoá b ch h n ng ch.63 M t l p lu n ch ng l i quan i m này chor ng l i ích c a ngành công nghi p d t may ang ng tr c nh ng r i ro ngàycàng t ng do vi c t c s s n xu t nh ng n c khác nhau.Ai s c h ng l i và ai s b thua thi t trong s n xu t hàng d t may?Châu Á, c bi t là Trung Qu c, c d oán là s có thêm nhi u c h i vi clàm m i và nh ng kho n u t m i giá tr l n nh nh ng c i cách v h nng ch. Cùng v i nh ng ngu n l c khác, Trung Qu c có kh n ng ti p c n h unh vô h n v i ngu n nhân công r và có n ng su t, c s h t ng t t và các thch ho t ng hi u qu . nh ng l nh v c ã c t do hóa, Trung Qu c ãcho th y s t ng tr ng áng k v xu t kh u, ôi khi t m c t ng vài tr mph n tr m trong m t n m.64 Sau khi tr thành thành viên WTO vào n m 2001,c h i xu t kh u c a Trung Qu c ã tr nên c b o m v dài h n. Nh ngd báo m nh b o nh t cho r ng th ph n c a Trung Qu c trong th ng m i hàngd t may trên th gi i s t ng t kho ng 20% hi n nay lên t i 50%.65 M t m t,các n c Nam và ông Nam á có th b m t th ph n vào tay Trung Qu c,

63 Mekong Capital (2003).64 UNDP (2003).65 Francois và Spinanger (2002).

70

nh ng m t khác, các n c này l i có th giành c th ph n t các n c angphát tri n khác.Có nhi u bi u hi n cho th y n và m c th p h n là Pakistan c ng lành ng n c c l i sau khi nh ng h n ch trong th ng m i hàng d t may

c xóa b . Tuy nhiên, n ng l c s n xu t và xu t kh u nhanh nh ng m t hàngcó ch t l ng v i giá r Trung Qu c l n h n so v i nh ng n c này.66

Trong khi m t s n c d oán s t ng c h i xu t kh u nh vi c t do hóath ng m i hàng d t may, thì vi c lo i b d n h n ng ch s làm xu t hi n m tv n i v i các n c ang phát tri n. ó là vi c s không th ng n cngu n cung hàng d t may giá r . S gia t ng t c a ngu n cung s khi n giáhàng gi m, và do v y làm nhi u n c khó có th c nh tranh.

i v i nhi u n c thu c di n nghèo nh t, trên th c t , h n ng ch ã khôngph i là v n l n. Các n c này ho c ã tránh nh ng h n ch thông qua nhi uth a thu n i x u ãi ho c ã không s d ng h t h n ng ch do thi u khn ng s n xu t. Nh ng gì h n ng ch tác ng là ã ki m ch các i th c nhtranh và do ó b o v c ho t ng xu t kh u hàng d t may c a nhi u n cthu c di n nghèo nh t. Do v y, vi c xóa b h n ng ch s làm gi m l i th c acác n c này. i v i các n c nghèo nh t, s b o m có c m t mi ng nhbánh mà n nh s không còn n a và thay vào ó là c nh tranh t do trong b ic nh kích c c a chi c bánh ch a c xác nh và vi c giành c m t ph nbánh c ng là không ch c ch n. Ch có vi c mi n thu cho các n c nghèo nh ttheo các th a thu n u ãi m i có th em l i l i th cho các n c này trongc nh tranh v i Trung Qu c.Th c t cho th y, vi c sau m t th i gian Bangladesh tr thành m t n c xu tkh u hàng d t may l n không ph i là k t qu c a l i th c nh tranh t nhiên.Bangladesh hi n không s n xu t bông và n ng su t n c này th p. Thay vì

i u ó, thành công c a Bangladesh trong l nh v c này có c ch y u là nhs i x hào phóng c a EU d i hình th c không quy nh h n ng ch i v ihàng xu t kh u và u ãi v thu i v i n c này. T ng lai i v iBangladesh ang là m t trong nh ng v n l n nh t phát sinh t vi c lo i bd n h n ng ch.Không ch các n c nghèo nh t ph i quan ng i. Các n c thành công trong s nxu t hàng d t may, nh Th Nh K ch ng h n, c ng ang lo s s b m t m tph n l n th ph n c a mình vào tay Trung Qu c. Tuy nhiên, Th Nh K v n scòn duy trì c l i th c a mình thông qua Hi p nh Th ng m i t do ký v iEU.Các n c ông Âu c ng c l i t các hi p nh th ng m i t do ký v i EU.M t khác, m t b ng chi phí các n c này t ng i cao và do v y ang cóm t câu h i c t ra là li u khu v c này có tr thành n i s n xu t hàng d tmay chính y u trong dài h n hay không.

66 Kathuria và các ng tác gi (2001).

71

Các n c Trung ông/B c Phi c ng c h ng l i t vi c mi n thu vào EU,nh ng n ng su t các n c này không ph i lúc nào c ng thu c di n cao nh t vàdo v y, t ng lai c ng không ch c ch n i v i các n c này.H u h t các nghiên c u u ch ra r ng, khu v c châu Phi c n Sahara s b thuathi t do vi c t do hóa th ng m i hàng d t may. Tuy v y, các n c này hi mkhi có c s n l ng hàng d t may áng k , nên khó có th nói v s thuathi t.Cu i cùng, các n c M Latinh c ng có th là các n c b thua thi t. Tuynhiên, tình hình khu v c này có th ch u nh h ng b i nh ng hi p nhth ng m i t do mà các n c này có kh n ng ký k t v i khu v c B c M .Tính g n g i th tr ng là m t y u t h t s c quan tr ng, c bi t là i v ihàng may m c th i trang - nh ng m t hàng mà t c là y u t quan tr ng nh t.

i u này có l i cho các nhà s n xu t Trung ông và ông Âu - nh ng n ic EU quan tâm, và có l i cho các nhà s n xu t Mexico, Trung M và

Caribê - nh ng n i c M quan tâm. i v i n , i u ó em l i l i ích íth n c .Các xu h ng di n ra Th y i n, khi n c này ã b d n h n ng ch vào n m1991, có th cho d báo v nh ng gì s x y ra trên ph m vi toàn c u. Trong 3n m, n khi gia nh p EU và tái áp d ng h n ng ch, hàng nh p kh u t EU vàoTh y i n ã gi m t 65% xu ng 45%. Th ph n c a Trung Qu c t ng t 5%lên 21%. Th ph n c a n c ng t ng lên áng k , trong khi Bangladesh duytrì c th ph n c a mình.67

Nh ng xu h ng sau khi M xóa b d n h n ng ch nh p kh u i v i qu n áotr em có th c ng là m t d u hi u g i ý. ã th y c có hai nhóm n c, m tnhóm h ng l i và m t nhóm b thua thi t. Ph n các n c h ng l i là châuÁ, nh Trung Qu c, Vi t Nam và n và ph n khác là các n c nh có cácth a thu n u ãi và các hi p nh th ng m i t do, nh các n c châu Phi.Các n c b thua thi t là nh ng n c v a không có l i th c nh tranh v thtr ng i v i qu n áo tr em, v a không c h ng nh ng u ãi th ngm i.64

Các n c ch a ph i là thành viên WTO s n xu t nhi u hàng d t may, áng chúý là Vi t Nam, có th b ATC gây ra các nh h ng tiêu c c. H n ng ch nh pkh u có th v n b duy trì i v i các n c này. Khi ó, các n c này s không

c gì thêm t h n ng ch, ch ng h n nh l i nhu n h n ng ch v n ang t n t itheo c ch hi n hành, mà s ch có nh ng b t l i d i d ng các kh n ng xu tkh u b h n ch . Tính nghiêm tr ng c a v n này không ph i do b n thânATC gây nên, mà chính là do th c t là các n c không ph i thành viên thìkhông c h ng l i t các nguyên t c c b n c a WTO giành các thành viênc a mình. Tuy nhiên, v n này có th ch t n t i trong ng n h n, b i Vi t Nam

ang ti n hành các cu c àm phán t ng i tích c c gia nh p WTO65

67 Textilimport rerna (2003).64 Progressive Policy Institute (2003).65 Mekong Capital (2003).

72

Nh ng tác ng v kinh t và xã h iM t s nghiên c u, v i nhi u k t qu khác nhau, ã c ánh giá nh ng tác ngv m t kinh t c a vi c xóa b h n ng ch. T t c các nghiên c u mà chúng tôi

ã tham kh o u ch ra m t c v kinh t i v i c th gi i nói chung. Ph nl n các nghiên c u này ã rút ra k t lu n r ng nh ng n c c h ng l inhi u nh t t vi c xoá b qu n lý b ng h n ng ch là các n c châu Á. T t cnh ng nghiên c u này c ng nh n th y nh ng l i ích v phúc l i i v i cácn c phát tri n, k c khi n n th t nghi p và nh ng v n xã h i n y sinh tvi c óng c a các ngành công nghi p có th khi n phát sinh nh ng v n khihàng d t may tr nên r h n.Ngu n thu t h n ng ch s c chuy n thành ngu n l i i v i ng i tiêudùng các n c nh p kh u. Nh ng ngu n l i mà ng i tiêu dùng s ch ng là giá c th p h n. góc ng i tiêu dùng, t t c các n c s uh ng l i khi qu n áo nói chung tr nên r h n. i u này s c bi t có l i chonh ng ng i s ng nh ng n c ã t ng áp d ng h n ng ch, nh EU, M vàCanada. M t công trình nghiên c u do B Ngo i giao Th y i n tài tr ã tínhtoán h n ng ch hàng d t may làm m t gia ình có hai con EU b m t i m in m là 2.270 SEK.66 H n ng ch còn tác ng nghiêm tr ng n nh ng ng i cóthu nh p th p, vì qu n áo là m t kho n chi l n c a h . c bi t, qu n áo tr em

ã b tác ng nhi u b i h n ng ch.Ngu n l i i v i c n n kinh t th gi i ã c c tính t con s khiêm t n6,5 t USD/n m cho t i con s 324 t USD/n m. ATC ã c coi là c tr ngcho m i th , t 5% l i ích kinh t c a toàn c u t Vòng àm phán Uruguay cho

n 2/3 ngu n l i ích này. B n t ng h p nh ng k t qu c a các nghiên c u nêutrên ch ra r ng, s li u trung bình v l i ích có c i v i toàn c u c tínhvào kho ng 60 t USD. Vì các ph ng pháp khác nhau c s d ng trong cácnghiên c u khác nhau, nên con s này c n c xem xét m t cách th n tr ng.71

c bi t, các nghiên c u khác nhau ã không s d ng cùng m t m t b ng th igian trong các tính toán. M t s ng i nói v nh ng l i ích th ng kê t c thì,trong khi nh ng ng i khác nghiên c u nh ng ngu n l i mang tính ng l ctrong dài h n.Ph n l n các nghiên c u, nh ng không ph i t t c , ch ra r ng các n c angphát tri n nói chung s c h ng l i. M t s nghiên c u cho bi t, t t c cácn c s c l i; các nghiên c u khác thì cho r ng các n c ang phát tri n snh n c m t n a ngu n l i, h u h t ngu n l i ho c không nh n c l i íchgì, nh ng không b thua thi t.72

M t s n c ang phát tri n s nh n c nh ng kho n v n u t m i có giátr l n. ây là i u tích c c, vì nói chung có th th y c m i quan h gi avi c t ng xu t kh u hàng d t may và t ng thu nh p. Kim ng ch xu t kh u hàngd t may c t ng 1% thì thu nh p bình quân t ng 3,3%. 73 i u này trái ng c

66 Francois và các ng tác gi (2000).71 Walkenhorst (2003).72 Walkenhorst (2003).73 Diao và Somwaru (2001).

73

v i l nh v c nông nghi p. M t n c càng ph thu c vào nông nghi p, thì nóichung n c ó càng nghèo h n.M t khác, m t s n c ang phát tri n s b m t c h i vi c làm và u t cùngv i vi c m t th ph n v n ã c b o m b ng h n ng ch. Tuy nhiên, i u óch a ch c s d n n k t c c là s thua thi t v kinh t . Trong tr ng h p nh ng n i mà a s ng i tiêu dùng là ng i nghèo, h có th mua nhi u qu náo v i giá r h n, i u này có th cân b ng c s thua thi t. UNCTAD tinr ng nh ng n c nghèo nh t có th có l i t c i cách này.74

Thua thi t l n nh t i v i ph nCó nh ng khía c nh rõ ràng v gi i i v i th ng m i hàng d t may khi xét

n m t t l ph n l n khác th ng làm vi c trong ngành d t may. Ví d , Nam Phi, 80% lao ng làm trong ngành may và 50% lao ng làm trong ngànhd t là ph n . Bangladesh, hi n có t i 90% lao ng làm trong ngành d t maylà ph n . ây là t l cao h n áng k so v i nhi u n c khác, nh ng k ccác n c khác, t l lao ng n trong ngành d t may c ng th ng cao h n lao

ng nam. Do ó, nhi u n c nghèo, chính nh ng ng i ph n là tr c tnuôi c gia ình.S tham gia c a ph n vào ngành công nghi p này ch y u mang tính tích c ccao i v i s bình ng gi i. Th c ra, i u ki n làm vi c th ng kém và m cchi tr th p, nh ng do l a ch n khác th ng kém h n, nên có nhi u ph nmu n làm vi c trong ngành d t may. Bangladesh, l ng c a ph n và namgi i làm trong ngành d t may t ng ng nhau và cao h n nhi u so v i l ngtrong các ngành công nghi p không xu t kh u và ngành nông nghi p. i u này

ã góp ph n làm t ng s bình ng gi i t i n c thu c nhóm nh ng n c cóm c bình ng gi i kém nh t th gi i này.75

M c mà bình ng gi i s b nh h ng khi lao ng d ch chuy n sang cácn c khác ph thu c vào vi c ph n hay nam gi i có tìm c vi c làm m ikhông và i u ki n làm vi c và m c l ng c áp d ng nh th nào.3.3.4 K t lu nTrong su t th i k h u chi n, nhi u h n ch ã c áp t trong th ng m ihàng d t may. Các hi p nh sau ó c ký k t ã bao hàm nh ng quy nh vàth l h u nh trái ng c v i nh ng nguyên t c c b n c a GATT v khôngphân bi t i x và th ng m i t do. c bi t, M , EU và Canada mu n b oh s n xu t và vi c làm trong n c thông qua vi c quy nh h n ng ch i v icác n c nghèo h n và có s c c nh tranh m nh h n.Các n c xu t kh u là nh ng n c ang phát tri n xu t kh u ã "ch p nh n"tình hu ng này vì nhi u lý do khác nhau. Ngoài s c ép v chính tr t các n cphát tri n, nhi u n c ang phát tri n có th c h ng l i t vi c các n c

ang phát tri n có kh n ng c nh tranh h n l i b các m c h n ng ch th p tróibu c. T t c các n c xu t kh u c ng c h ng m t “ngu n thu t h n

74 y ban EC (2003).75 Rönnbäck (2003).

74

ng ch” nh t nh nh bán hàng d t may v i giá cao h n so v i tr ng h pth ng m i t do. Tuy nhiên, n u ánh giá v toàn c c, h u h t các n c xu tkh u u b thua thi t b i c ch này. Nh ng “ngu n thu t h n ng ch” có quymô không ch c ch n và trong m i tr ng h p u th p h n nhi u so v i giá trc a nh ng c h i xu t kh u b m t. Các n c ang phát tri n ã b tu t m tnhi u c h i t o vi c làm, u t và thu nh p do nh ng h n ch nh p kh u hàngd t may mà các n c phát tri n t ra.

c bi t, do các n c l n châu Á nh Trung Qu c và n b ng n c n trongvi c phát tri n ngành d t may có s c c nh tranh, nên t c t ng tr ng kinh tcác n c này ã b kìm hãm. Chính vì v y, ch ng m c nào ó, vi c phân bl i c s s n xu t hàng d t may trên th gi i ã b ng n c n, gây ra nh ng t nh i v kinh t i v i th gi i nói chung. Tuy nhiên, b t ch p nh ng h n ch ó,các n c ang phát tri n v n chi m c m t ph n l n s n l ng hàng d t maytrên th gi i.Quy t nh xóa b h n ng ch hàng d t may a ra t i Vòng àm phán Uruguay

c các n c ang phát tri n coi là m t th ng l i l n. V m t k thu t, quátrình lo i b d n h n ng ch ã ti n tri n theo k ho ch, nh ng trên th c t , quátrình này c tri n khai ng lo t vào cu i n m 2004. Tuy nhiên, k t qu cu icùng là h th ng h n ng ch c xóa b m t l n i v i t t c .Hi n v n còn m t s không ch c ch n nào ó khi nói v tác ng c a th ngm i phi h n ng ch. S không ch c ch n này m t ph n là do có nhi u bi n phápb o h khác nhau, ví d nh ch ng bán phá giá - bi n pháp ang c áp d ng -và m c th c hi n các bi n pháp này. Tuy nhiên, i u rõ ràng là, m t ph nl n s n xu t hàng d t may trên th gi i s c d ch chuy n khi các quy t nh

c d a trên c s nh ng i u ki n th tr ng, ch không ph i là h n ng ch.Tác ng chung là n n kinh t th gi i s c h ng l i, tuy m c r t khó xác

nh.Trung Qu c c coi là s h ng l i nhi u h n c t ATC và n c này s r tnhanh chóng tr thành nhà xu t kh u hàng d t may l n nh t th gi i. n ,Pakistan và m t s n c khác châu Á có th c ng s c l i. Tuy nhiên, cácn c ang phát tri n không thu c châu Á có th b m t ngành s n xu t hàng d tmay c a mình. i u gì th c s di n ra các n c này s ph thu c vào các y ut nh vi c tham gia vào các hi p nh th ng m i t do, s g n g i v i các thtr ng, v.v..Tuy nhiên, nh ng n c s b thua thi t trong s n xu t hàng d t may có th v n

c l i t ATC xét t khía c nh b ph n ng i nghèo c ti p c n hàng d tmay giá r . Tác ng chung c a ATC có th s là gi m nghèo, d u r ng tìnhhình m t s n c c th có th b x u i. M t b ph n ph n s b thua thi tnhi u, vì nhi u n c, ph n l n ph n làm vi c trong ngành d t may.

Tài li u tham kh o

75

Bagchi, Sanjoy. 1994. "Nh t th hoá th ng m i hàng d t may vào GATT". T pchí Th ng m i th gi i, 28:6, trang 31-42.Diao, Xinshen và Agapi Somwaru. 2001. "Tác ng c a vi c lo i b d n MFA

i v i n n kinh t th gi i: phân tích s cân b ng chung trên toàn c u liên th igian , Tài li u th o lu n TMD s 79, Washington DC: Vi n Nghiên c u chínhsách l ng th c qu c t .U ban EC. 2003. "T ng h p các nghiên c u và báo cáo v tác ng c a vi cxóa b h n ng ch hàng d t may". U ban EU, 031025, http://trade-info.cec.eu.int/textiles/conf_docs.cfmFrancois, Joseph F, Hans-Heinrich Glisman và Dean Spinanger. 2000. "Chi phíc a EU cho b o h ngành d t may" Tài li u th o lu n s 997. Kiel: Vi n Kinh tth gi i.Francois, Joseph F và Dean Spinanger. 2001. "Vi c Trung Qu c gia nh p WTO:nh ng tác ng i v i th ng m i/s n xu t qu c t và i v i H ng Kông”.Báo cáo trình bày t i H i ngh th ng niên l n th 5 v phân tích kinh t toànc u, ài B c.Goto, Junichi. 1989. "Hi p nh a s i và tác ng c a nó i v i các n c

ang phát tri n". World Bank Research Observer, 4:2, trang 203-227.Hale, Angela. 2002. "T do hóa th ng m i trong ngành d t may: ai th c s

c h ng l i?" Development in Practice, 12:1, trang 33-44.IMF và Ngân hàng Th gi i. 2002. "M c a th tr ng i v i hàng xu t kh uc a n c ang phát tri n - Nh ng v n ch n l c". Washington DC: IMF vàNgân hàng Th gi i.Kathuria, Sanjay, Martin Will và Anjali Bhardwaj. 2001. "ý ngh a c a vi c xóab Hi p nh a s i i v i các n c ông Nam á". Washington DC: Ngânhàng Th gi i.Krishna, Kala, Refik Erzan và Hui Tan Ling. 1994. "Phân chia ngu n l i trongHi p nh a s i: Lý thuy t và d n ch ng t H ng Kông". T p chí Kinh t qu ct , 2:1, trang 62-73.Mekong Capital. 2003. "Hi p nh v Hàng d t và may m c (ATC) c a WTO:Tác ng n s n xu t hàng may m c Campuchia, Lào và Vi t Nam" Thànhph H Chí Minh: Mekong Capital http://www.mekongcapital.com (031025)OXFAM. 2003. "M c ph i cát: t i sao s th t b i t i các cu c àm phán th ngm i Cancun e d a ng i nghèo trên th gi i". Báo cáo tóm t t c a OXFAMs 53, Oxford: OXFAM.Vi n Chính sách ti n b . 2003. "Chi phí nh p kh u qu n áo tr em ã gi m 30%t n m 1997" Trade Fact of the Week. Ngày 12/11.www.ppionline.org/ppi_ci.cfm?knlgAreaID=108&subsecID=900003&contentID=252182Raghavan, Chakravarthi (m t s n m), "Các hi p nh trong Vòng àm phánUruguay: Phân tích, nh ng v n , tác ng và nh ng xu t thay i, Ch ng

http://www.mekongcapital.com

http://www.ppionline.org/ppi_ci.cfm?knlgAreaID=108&subsecID=900003&contentI

76

6: Hàng Hàng d t và may m c", M ng Th gi i th bahttp://www.twnside.org.sg/trade_5.htm, 031025Reinert, Kenneth.2000. "Hãy cho chúng tôi c h nh, nh ng ch a : Nh nghành ng t v theo Hi p nh v Hàng d t và may m c". Kinh t th gi i,23:1. trang 25-55.Ronnback, Klas. 2003. Att handla for jamstalldhet? - ett genderperspektiv paglobal handel och WTO. Stockholm: Forum Syds forl.Sung Jae, Kim, Kenneth Reinert và Chris Rodrigo. 2002. "Hi p nh v Hàngd t và may m c: Nh ng hành ng t v t 1995 n 2001". T p chí Lu t kinht qu c t , 5:2, trang 445-468.Textilimportorerna. 2003. "Nh p kh u qu n áo c a Th y i n, t l ph n tr mt ng giá tr ".UNDP. 2003. th ng m i toàn c u ho t ng ph c v con ng i. London:Earthscan.Walkenhorst, Peter. 2003. T do hóa th ng m i hàng d t may: cu c kh o sátc a nh ng nghiên c u nh l ng. OECD, Paris.Ngân hàng Th gi i. 2003. Tri n v ng kinh t toàn c u và các n c ang pháttri n. Washington DC: Ngân hàng Th gi i.Yang, Yongzheng. 1994. "Tác ng c a vi c xóa b MFA i v i các th tr nghàng d t may th gi i". T p chí Nghiên c u phát tri n, 30, trang 892-915.

http://www.twnside.org.sg/trade_5.htm,

77

3.4 Hi p nh v Nông nghi p• Hi p nh v Nông nghi p cho t i nay ch có m t tác ng nh i

v i các n c ang phát tri n. i u này có th c gi i thích ch y ub i th c t là nh ng quy nh c a Hi p nh v Nông nghi p xác nhnh ng tr ng h p trong ó m c a th tr ng có th b h n ch và sh tr trong n c không b coi là rào c n chính i nh ng thông lh n ch th ng m i. M t khác, tr c p xu t kh u ã gi m nh vi cth c hi n nh ng cam k t c a ra t i Vòng Uruguay.

• Tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p i v i th ng m i c a cácn c ang phát tri n r t khó phân bi t v i nh ng tác ng khác,ch ng h n nh nh ng chính sách th ng m i và nông nghi p qu c giac a các n c ang phát tri n, nh ng th a thu n u ãi, nh ng hi p

nh th ng m i t do song ph ng và nh ng y u t nh i u ki nth i ti t, s b t n v chính tr và chi n tranh.

• Nh ng n c ang phát tri n c h ng l i trong m t ch ng m cnào ó t Hi p nh v Nông nghi p ch y u là các n c ang pháttri n xu t siêu l n. Các n c ang phát tri n nghèo và nh p siêu ch ng l i ít h n. i u này ph n l n c gi i thích b i th c t lànhóm n c sau ch tham gia vào th ng m i qu c t m c r tth p.

• Th t khó liên h nh ng thay i c a giá nông s n trên th tr ng thgi i v i tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p. Giá nông s n trênth tr ng th gi i ã có nhi u dao ng áng k th m chí tr c khiHi p nh v Nông nghi p có hi u l c vào n m 1995.

• m b o an ninh l ng th c các n c ang phát tri n, c n thi tph i k t h p gi a vi c y m nh l nh v c nông nghi p trong n c vàvi c nh p kh u l ng th c, trong ó tr ng tâm ph thu c vào nh ng

i u ki n c th các n c này. nhi u n c ang phát tri n, tìnhhình l ng th c ã c c i thi n vào cu i nh ng n m 1990. Tuynhiên, t c gi m s ng i suy dinh d ng ã ch m l i trong nh ngn m g n ây. Không th liên h nh ng xu h ng này v i Hi p nhv Nông nghi p.

3.4.1 B i c nhNông nghi p có vai trò quan tr ng i v i các n c ang phát tri n. c tính có2,5 t ng i tr c ti p và gián ti p t o thu nh p và t o ngu n l ng th c chomình t l nh v c nông nghi p. các n c LDCs, t l lao ng trong l nh v cnông nghi p là trên 70%. các n c ang phát tri n khác, t l này là kho ng60%. V m t l ch s , r t ít n c có th phát tri n n n kinh t mà tr c tiênkhông phát tri n l nh v c nông nghi p.76 Nông nghi p c ng có t m quan tr ng

76 OECD (2003).

78

trung tâm i v i m c tiêu t c m t ngu n cung l ng th c an toàn chong i nghèo. H n 70% s ng i nghèo trên th gi i ang s ng nông thôn.Thông qua vi c c i thi n i u ki n trong nông nghi p, m t s m c tiêu trong scái g i là M c tiêu Phát tri n Thiên nhiên k có th t c và nhi u tri ung i có th thoát c nh ói nghèo.77

Ngoài m c thu b o h bình quân cao, th ng m i toàn c u v các s n ph mnông nghi p còn b bóp méo b i nh ng bi n pháp i u ti t chi ti t và nh ng cch t v khác, tr c p xu t kh u và h tr trong n c m c cao t i cácn c phát tri n. H n n a, th ng m i c ng b nh h ng áng k b i nh ngquy nh v v sinh d ch t (các bi n pháp SPS - xem M c 3.12). Do ó, thtr ng t do là m t hi n t ng hi m th y trong l nh v c nông nghi p, c bi tkhi so sánh v i l nh v c hàng hóa công nghi p. Nh ng hình thái th ng m iqu c t các s n ph m nông nghi p và l ng th c có th khác áng k n u khôngcó các h th ng b o h và h tr m r ng trong l nh v c này.Thêm vào ó, s n xu t nông nghi p và c th ng m i g n theo ó b nh h ng

m c l n h n nhi u so v i các l nh v c khác vào nh ng thay i v i uki n t nhiên, nh thay i nhi t , l ng m a và ánh n ng m t tr i, i u ócó th d n n nh ng bi n ng r t th t th ng trong c thu ho ch l n th ngm i hàng nông s n t n m này sang n m khác. S thay i s n l ng d n nnh ng bi n ng áng k i v i giá các m t hàng nông s n t n m này sangn m khác. Ti p ó, nh ng thay i v giá th ng d n n nh ng thay i trong

i u ti t th ng m i. Th m chí, nh ng dòng th ng m i có th khác nhau nhanhchóng ph thu c vào k t qu thu ho ch khu v c và nh ng n c khác nhautrên th gi i. Nh ng bi n ng l n v giá c nh h ng c bi t n nh nghàng hóa thô, trong khi các s n ph m ch bi n có mô hình n nh h n. Do v y,t t c các báo cáo th ng kê v th ng m i trong l nh v c nông nghi p ph i cgi i thích r t c n th n.Hi p nh v Nông nghi p c a WTO có hi u l c t ngày 1 tháng 1 n m 1995.

ây là l n u tiên m t hi p nh a ph ng c ký k t trong l nh v c nàytrong khuôn kh GATT/WTO. Th ng m i nông s n ã c c p trongGATT khi t ch c này b t u i vào ho t ng vào n m 1948, nh ng l nh v cnày ã c b o v b ng nhi u ngo i l kh i các quy nh c b n, ch ng h nnh nh ng quy nh liên quan n thu quan và tr c p. ã có s nh n th c

c t lâu v nhu c u ph i x lý tình hu ng này, trong khi nh ng m c thuquan r t cao và tr c p trong l nh v c nông nghi p c áp d ng m t cách trànlan ã t o ra m t th tr ng không hi u qu và m t n n th ng m i b phá v .78

Ví d , tr c n m 1995, không h có b t c quy nh v m c ti p c n t i thi uvào các th tr ng và tr c p xu t kh u có th c áp d ng m t cách khôngh n ch . Các n c phát tri n l n nh EU và M ã tri t t n d ng tình hu ng

77 Có 8 M c tiêu Phát tri n Thiên niên k . Các m c tiêu này do Liên h p qu c xây d ng xác nh cm c a dân s th gi i, trong nh ng u ki n c th , nh ng m c tiêu trong phát tri n toàn c u n n m

2015. Hai trong s các m c tiêu này liên quan tr c ti p n th ng m i, m t ph n m c tiêu th nh t ralà gi m m t n a s ng i nghèo và ng i suy dinh d ng trên th gi i n n m 2015, m t ph n c a m ctiêu th 8 c p vi c thi t l p quan h i tác phát tri n.78 Ingco (ch biên) (2003).

79

này. H tr trong n c ch y u c nh h ng tr thành ng l c cho s nxu t và các n c c ng có th áp d ng nh ng bi n pháp h n ch nh l ng hàngnh p kh u hoàn toàn ng n ch n hàng nh p kh u khi h mu n.3.4.2 Mô t Hi p nh v Nông nghi pHi p nh v Nông nghi p i u ch nh ho t ng th ng m i qu c t i v i s nph m nông nghi p. M c ích c a Hi p nh này ch y u nh m c i cách các i uki n i v i th ng m i hàng nông s n và làm cho l nh v c này nh h ng thtr ng h n, v i mong mu n c i thi n s n nh và an toàn trong l nh v c nôngnghi p i v i c các n c xu t siêu l n các n c nh p siêu.79

Hi p nh v Nông nghi p t p trung c b n vào 3 n i dung: m c a th tr ng,tr c p xu t kh u và h tr trong n c. N i dung m c a th tr ng c p cáchình th c h n ch nh p kh u khác nhau. Các hình th c này có th g m thuquan, h n ng ch thu quan ho c các hàng rào phi thu quan. Theo Hi p nh vNông nghi p, tr c p xu t kh u là s h tr i v i ho t ng s n xu t nôngnghi p và l ng th c c a m t n c v i m c ích thúc y xu t kh u. H trtrong n c là nh ng kho n tr c p s n xu t chi cho nhà s n xu t, không c n chúý n i m n ích cu i c a s n ph m.M c a th tr ngVòng Uruguay ã quy t nh r ng t t c các hình th c h n ch nh l ng ph i

c chuy n sang hình th c thu quan vào th i i m u c a giai o n th chi n và sau ó c c t gi m. Th i i m b t u gi m thu quan c n c vào giai

o n 1986-1988. Nh ng hàng rào th ng m i phi thu quan nh t nh, nh h nch nh l ng nh p kh u và các lo i phí ánh vào hàng nh p kh u ã b c m.V i m c ích m b o m t m c m c a th tr ng nh t nh, m t yêu c u

c a ra là m b o m c thu quan t v th p h n i v i m t t l th ngm i nh t nh, t c là h n ng ch. Hàng hóa trong ph m vi h n ng ch có m cthu quan th p h n hàng hóa ngoài h n ng ch.Tr c p xu t kh uTr c p xu t kh u ph i c c t gi m c v giá tr và s l ng. Vi c này choàn t t trong th i gian th c hi n c n c vào gian o n c b n 1986-1990.H tr trong n cH tr làm bóp méo th ng m i mà m t n c dành cho ngành nông nghi p c amình ph i c c t gi m d a trên c s tính toán t ng m c h tr .80 T ng m ch tr c tính trên c s s li u c a giai o n 1986-1988 (h tr h p vàng).Nh ng mi n tr bao g m: (1) m c h tr th p h n 5% giá tr s n xu t (deminimis); (2) h tr c xem là có m c nh h ng t i thi u i v i s nxu t và th ng m i, ch ng h n nh h tr thu nh p, h tr cho nh ng ch ngtrình môi tr ng, ch ng trình khu v c, h tr cho nghiên c u và phát tri n kthu t (h tr h p xanh lá cây); và (3) h tr liên quan n các ch ng trình h n

79 WTO (1999).80 Lu ng tr c p tính g p (AMS).

80

ch s n xu t, nh các kho n thanh toán t tr ng và v t nuôi c a EU (h tr h pxanh da tr i).

H tr trong n c trong Hi p nh v Nông nghi pH tr h p vàng: h tr làm bóp méo th ng m i, ch ng h n nh h tr kíchthích s n xu t. Các kho n h tr theo hình th c này b h n ch theo Hi p nhv Nông nghi p t i Vòng àm phán Uruguay. Nh ng ví d v h tr h phách làtr giá, các hình th c h tr chi ti t tr c ti p và tr c p khác không c lo i trkh i di n c t gi m.H tr h p xanh lá cây: H tr có m c làm bóp méo th ng m i ít h n htr theo h p vàng. Lo i h tr này bao g m cái g i là h tr tr c ti p có liênquan n các ch ng trình h n ch s n xu t. M t ví d c a h tr h p xanh lácây là thanh toán tr c ti p c a EU. Thanh toán này không b nh h ng b i vi cc t gi m theo ngh a v .H tr h p xanh da tr i: H tr c coi là nh h ng ít ho c không nhh ng n th ng m i và s n xu t. Trong Hi p nh v Nông nghi p, ki u htr này c lo i tr kh i di n c t gi m, vì nó không b coi là tác nhân d n nbóp méo th ng m i. Ví d nh các ch ng trình d ch v chính ph , h tr chonghiên c u và phát tri n, h tr mang tính b o v môi tr ng, h tr mang tínhc c u và mang tính khu v c.

Trong Hi p nh v Nông nghi p còn có cái g i là i u kho n Hòa bình, theoó nh ng kho n tr c p i v i nông nghi p c b o h tr c nh ng bi n

pháp i kháng nh t nh trong khuôn kh WTO trong th i gian 9 n m. i ukho n Hòa bình ng ng áp d ng t ngày 1 tháng 1 n m 2004. Hi n v n ch ach c chán r ng i u kho n này có làm t ng s v tranh ch p liên quan n nôngnghi p trong h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO hay không.

i u kho n T v c bi t là m t i u kho n c ng thu hút s chú ý. i u kho nnày có hi u l c nh ng n c ang trong giai o n àm phán có yêu c u khn ng t v ch ng l i vi c t ng t ng t kh i l ng hàng nh p kh u ho c gi mgiá hàng nh p kh u có th áp d ng thu nh p kh u b sung. Vào th i i m Hi p

nh v Nông nghi p có hi u l c, ã có 37 n c (trong ó có 23 n c ang pháttri n) thông báo r ng h mu n áp d ng i u kho n T v c bi t. i u nàyxu t phát t m t quy t nh ch cho phép nh ng n c ã chuy n i t h n ch

nh l ng sang m t hình th c m i có th c áp d ng i u kho n này. Tuynhiên, nhi u n c ang phát tri n ã không s d ng gi m thu theo công th cvà thay vào ó a ra nh ng m c thu quan ràng bu c cao h n so v i m c cphép theo công th c thu . Vi c này ã lo i tr các n c này kh i i u kho n.

i u này không th x y ra v i các n c tham gia i u kho n T v c bi tmu n h n.

i x c bi t và khác bi t

81

Khi c ký k t, Hi p nh v Nông nghi p có quy nh v vi c có th dành ix c bi t và khác bi t cho các n c ang phát tri n. Ví d , các n c phát tri nth c hi n các bi n pháp này trong th i gian t n m 1995 n n m 2000, t c làtrong vòng 6 n m, trong khi các n c ang phát tri n c dành 10 n m chovi c này. M c c a nh ng cam k t c ng ã c i u ch nh, nh trình bày t iB ng 4.B ng 4. Nh ng cam k t quan tr ng nh t theo Hi p nh v Nông nghi p

Các n cang phát tri n

Các n cphát tri n

M c a th tr ngM c gi m thu quan trung bình 24% 36%M c gi m thu quan th p nh t 10% 15%H n ng ch thâm nh p th p nh t T ng ng 4%

m c tiêu thT ng ng 5%m c tiêu th

Tr c p xu t kh uGi m giá tr 24% 36%Gi m s l ng 14% 21%H tr trong n cGi m m c h tr bóp méo móth ng m i (h p vàng)

13% 20%

H tr c mi n c t gi m (deminimis)

M c h tr d i10% giá tr s n xu t

M c h tr d i5% giá tr s n xu t

Ngu n: U ban Nông nghi p qu c gia (2000)

Không có b t c yêu c u nào i v i các n c LDC trong vi c th c hi n c tgi m b t c l nh v c nào. Tuy nhiên, có m t òi h i là các n c này ph i ràngbu c các m c thu quan và tr c p c a mình.

i u áng chú ý là, liên quan n vi c m c a th tr ng và h tr trong n ctrong l nh v c nông nghi p, trong quá trình àm phán gia nh p WTO, òi h ic a Trung Qu c c i x nh m t n c ang phát tri n khi xem xét h trtrong n c d i hình th c c mi n c t gi m (de minimis) ã không cch p nh n. Thay vào ó, m t th a hi p ã t c. Theo ó, Trung Qu c cóth c mi n c t gi m m c h tr d i 8,5% giá tr s n xu t (de minimis), thayvì m c 10% mà các n c ang phát tri n c phép áp d ng.Nh ng mi n tr b xung i v i các n c ang phát tri n c ng c a ra chotr c p xu t kh u và h tr trong n c. V tr c p xu t kh u, các n c angphát tri n có quy n s d ng nh ng kho n tr c p i v i marketing và v n t i,trong khi các kho n h tr trong n c có th c s d ng h tr cho cácngành công nghi p trong nh ng tr ng h p nh t nh nh v i các kho n u tvà hàng hoá v n.

82

Ngoài nh ng bi n pháp nêu trên, còn có quy t nh r ng nh ng ngu n l i tbi t c dành cho các n c LDC và các n c ang phát tri n nh p siêu l ngth c (NFIDCs) thông qua cái g i là Quy t nh Marrakech c t t c các n cthành viên ký k t n m 1994.81 Quy t nh này c a ra tr c m i quan ng icho r ng vi c t do hóa th ng m i xu t phát t Hi p nh v Nông nghi p (vàch y u là vi c c t gi m tr c p các n c phát tri n) có th khi n giá c thtr ng th gi i cao h n, có th làm t ng chi phí nh p kh u l ng th c. Do ó,m t quy t nh ã c a ra, theo ó các thành viên WTO cam k t h tr cácn c NFIDCs và LDCs, n u giá các lo i l ng th c c b n t ng do tác ng b iHi p nh v Nông nghi p. Quy t nh này bao g m các cu c àm phán và

ánh giá v h tr l ng th c có th th c hi n trong khuôn kh Công cVi n tr l ng th c (FAC), n i có th xác nh m c vi n tr phù h p.H n n a, quy t nh nêu trên khuy n ngh r ng, các n c thành viên có thcung c p h tr k thu t và h tr tài chính v i m c ích nâng cao n ng su t vàphát tri n c s h t ng trong nông nghi p c ng nh c i thi n kh n ng tài chínhcho các n c nâng cao kh n ng ti p c n các th ch tài chính qu c t .Khuy n ngh c p sau cùng này có m c ích t o thu n l i cho các n c ti pc n các ngu n tài chính chi tr cho vi c nh p kh u, n u giá các lo i l ngth c c b n t ng lên.K t qu là, quy t nh trên d n t i cam k t a các n c LDC và NFIDCs vàodi n xem xét trong các cu c àm phán v tín d ng xu t kh u. i u này ã cti n hành thông qua i x c bi t và khác bi t t o thu n l i cho các n cnày.3.4.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nPh n này tr c h t miêu t quá trình t do hóa c ti n hành trong th ng m isau khi Hi p nh v Nông nghi p c a ra, sau ó phân tích nh ng tác ng

i các n c ang phát tri n sau khi Hi p nh v Nông nghi p b t u có hi ul c.Quá trình t do hóa ã c m r ng nh th nào?Trong m t phân tích v ph m vi mà quá trình t do hóa ã t c v i t cáchlà m t h qu c a vi c th c hi n Hi p nh v Nông nghi p trong 3 n i dung,ngh a là m c a th tr ng, tr c p xu t kh u và h tr trong n c, i u ángl u ý là t t c các n c có xu t phát i m khác nhau. M t s n c ã có nh ngthay i áng k trong các chính sách th ng m i c a mình tr c khi Hi p nhv Nông nghi p c thông qua, trong khi nh ng n c khác thì c g ng duy trìki u chính sách mà h ã theo u i tr c ó, th ng có m c ích b o h thtr ng càng nhi u càng t t. H u h t các n c, c các n c phát tri n và angphát tri n, ã thông báo cho WTO vi c th c hi n trong t t c các l nh v c ãhoàn t t.M c a th tr ng

81 Quy t nh v các bi n pháp liên quan n nh ng tác ng tiêu c c có th c a ch ng trình c i cách các n c ch m phát tri n nh t và các n c ang phát tri n nh p siêu l ng th c.

83

H u h t các nhà quan sát nh t trí r ng Hi p nh v Nông nghi p có tác ng r th n ch i v i m c a th tr ng. M t lý do c b n c a v n này là các n c

ã t ra m c thu quan tr n c l p v i nh ng m c b o h tr c ó. i unày d n n vi c h u h t các n c, c n c phát tri n l n n c ang phát tri n,

u nâng m c thu quan ràng bu c c a mình lên r t cao.82 Tuy nhiên, nh ngm c thu quan ràng bu c này th ng không ph i là nh ng m c thu c ápd ng trên th c t . M c thu quan áp d ng th ng th p h n nhi u. K t qu làcác n c có th gi m thu ràng bu c c a mình b ng cách quy nh 36% ho c24% mà không có tác ng nào n m c thu quan áp d ng. Nói úng h n vtác ng này là s khác bi t gi a các m c thu ràng bu c và thu áp d ng ã

c gi m i. Th hai, các m c h tr c áp d ng trong gian o n c b n(1986-1988) r t cao và giá trên th tr ng th gi i th p m t cách khác th ng.83

M t s nghiên c u ã ch trích nh ng cam k t ti p c n th tr ng quá y u c acác n c phát tri n. i u này ã có nh h ng là không th th y rõ b t k m ttác ng l n nào i v i vi c m c a th tr ng th c s . Ngoài nh ng lý do nêutrên, có th k thêm m t lý do n a là m c c t gi m bình quân c xác nh là36%. i u này có tác ng là các n c gi m các m c thu quan nh t nh d i36% (nh ng không d i h n 15%) có th c bù p b ng vi c c t gi m thêmnhi u dòng thu khác. Ch ng h n, s thay i thu t 250% xu ng 200% t o ram c gi m 20%, trong khi s thay i t 4% xu ng 2% t o ra m c c t gi m50%.M t nghiên c u c a Ngân hàng Th gi i ch ra r ng, th m chí sau khi th c hi nHi p nh v Nông nghi p, các n c phát tri n th ng áp d ng các m c thuquan r t cao i v i các lo i hàng hóa ch l c c a các n c ang phát tri n, nhng c c, s n ph m th t và các ch t làm ng t ( ng).84 M t s ví d v v nnày có th nh n th y t i B ng 5. Nh ng d u hi u báo ng khác là s m c thu

nh ã t ng sau khi Hi p nh v Nông nghi p có hi u l c. Leo thang thuquan c ng ti p t c là m t rào c n l n i v i th ng m i các s n ph m l ngth c và nông s n ã qua ch bi n.B ng 5. Ví d v thu quan ngoài h n ng ch i v i m t s s n ph m quantr ng c a các n c ang phát tri n85

EU M Canada Nh t B nB 144% 117% 306% 679%B t s a g y 88% 60% 201% 275%Lúa m 121% 4% 70% 546%Ngu n: OECD (2002)

82 Ingco (1997).83 OECD (2001).84 Ingco (ch biên) (2003).85 c p n nh ng m c thu c nh áp d ng ngoài h n ng ch ã c chuy n sang thu theo giá tr ,

c g i là ng l ng AVE.

84

Không có h n ng ch thu quan nào nêu trên, v n c a ra b o m m c m c a th tr ng t i thi u i v i nh ng s n ph m mà tr c ó c b o

h m nh m , có c tác ng nh mong mu n vì r t ít h n ng ch c sd ng h t. Trên th c t , bình quân ch có 2/3 các m c h n ng ch c s d ng.Lý do gi i thích m c s d ng th p d ng nh là s ph c t p c a các th t c,ví d nh tình tr ng thi u h ng d n d a trên c s c a WTO và gánh n nghành chính phát sinh khi m t n c mu n s d ng h n ng ch. Nh ng khó kh nvà h n ch v k thu t c ng d n n tình tr ng không có hi u qu .86 Tuy nhiên,c ng nh n th y r ng, n i nào qu n lý c th c hi n m t cách úng n và có

u ãi v thu , t c là a ra nh ng l i th c b n so thu thông th ng, thì h nng ch c th c hi n v i m c cao.Liên quan t i m c a th tr ng các n c ang phát tri n, m t báo cáo ã chra r ng, m c thu quan ràng bu c bình quân i v i hàng nông s n c a 32 n c

ang phát tri n là 84%, trong khi m c thu quan áp d ng là 20%.87 Nhìn chung,có th nói r ng, các n c M Latinh là nh ng n c có các m c thu quan ràngbu c và các m c thu quan áp d ng th p nh t. Trong khi các n c Châu Phi cóm c thu quan ràng bu c r t cao nh ng các m c thu quan áp d ng khá th p.Các n c châu Á n m gi a hai thái c c này.B ng 6. M c thu quan trung bình i v i hàng nông s n 14 n c MLatinh, 9 n c châu Phi và 9 n c châu Á

Thu quan ràng bu c(%)

Thu quan áp d ng(5%)

14 n c M Latinh88 45 149 n c châu Phi89 149 239 n c châu Á90 78 25Ngu n: Sharma (2002)Có m t s lý do gi i thích t i sao các m c thu quan áp d ng th ng th p h n.Ngoài nh ng lý do c th o lu n ây, có th nói r ng nhi u n c ang pháttri n v chính tr không th áp d ng các m c thu quan gi giá các m t hàngc b n, c bi t là các n c nghèo nh p siêu, n i có m t t l l n dân s sd ng ph n l n thu nh p c a mình mua l ng th c.

ôi khi c ng có th cho r ng các n c ã bu c ph i gi m c thu quan áp d ngth p do òi h i t các t ch c cho vay nh IMF và Ngân hàng Th gi i. Tuynhiên, v m t này, th t thú v khi nh n th y có m t s n c ang phát tri n v nti p t c gi m m c thu quan áp d ng c a mình sau khi ã th c hi n ynh ng yêu c u c a WTO và các t ch c cho vay nêu trên. D ng nh không cóv n gì v nh ng yêu c u c a các t ch c cho vay, v n là chi n l c c a

86 Francois (2000).87 Sharma (2002).88 Argentina, Brazil, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatemala, Mexico, Nicaragua,Panama, Paraguay, Peru, Uruguay và Venezuela.89 Ai C p, Kenya, Malawi, Mar c, Mozambique, Tanzania, Tunisia, Zambia và Zimbabwe.90 Bangladesh, Fiji, n , Indonesia, Pakistan, Philippines, Sri Lanka, Hàn Qu c và Thái Lan.

85

các n c. Tuy v y, úng nh cách mà các n c phát tri n áp d ng, nhi u n cang phát tri n s d ng m c thu quan cao i v i các m t hàng "nh y c m".

Cách này ch y u c áp d ng i v i nh ng m t hàng c b n mà ngành nôngnghi p các n c ó trông c y vào.91

Xét m t cách t ng th , các phân tích ch ra r ng s thâm nh p c a các n cang phát tri n vào th tr ng c a các n c phát tri n ã không c c i thi náng k sau khi Hi p nh v Nông nghi p có hi u l c. Nh ng m t hàng có m c

thu quan gi m th ng là nh ng m t hàng mà các n c ang phát tri n khôngcó l i th c nh tranh trong s n xu t ho c n gi n là không có kh n ng s nxu t. i v i vi c m c a th tr ng các n c ang phát tri n, c các n c

ang phát tri n khác quan tâm trong b i c nh th ng m i Nam - Nam, thì Hi pnh v Nông nghi p c ng ch a có b t k tác ng c th nào. M t s n c ã

có m c thu quan t ng i th p tr c khi Hi p nh v Nông nghi p có hi ul c. Do v y, khi c h i này cho phép các n c ràng bu c thu quan m c caoh n, thì không c n ph i có thay i quan tr ng nào.Tr c p xu t kh uTr c p xu t kh u trong ph m vi c a Hi p nh v Nông nghi p liên quan nnh ng kho n tr c p tr c ti p và nh ng c t gi m chi phí. Các hình th c tr c pkhác, nh tr c p thông qua tín d ng xu t kh u, các công ty th ng m i nhàn c và tr c p l ng th c không bao g m ây. Trong s các n c th c hi ntr c p xu t kh u, EU chi m kho ng 90% t ng tr c p trong m y n m qua. M tkhác, M l i thiên v s d ng tín d ng xu t kh u và do v y ch chi m 1,5%t ng tr c p.92

Trong s các nghiên c u, nghiên c u c a Ngân hàng Th gi i xác nh n r ng,nh ng cam k t v m t tr c p xu t kh u có tác ng l n nh t trong s t t c cáccam k t trong Hi p nh v Nông nghi p.93 Nh ng cam k t này ã d n n sc t gi m áng k trong tr c p và EU và M ã t ng b c t b d ng tr c pnày. T ng m c tr c p xu t kh u do các n c OECD cung c p ã th p h n

áng k so v i yêu c u c a Hi p nh v Nông nghi p. Ch ng h n, trong th i k1995-1998, m c s d ng ch t ng ng 43% ngân sách cho phép và 62%kh i l ng cho phép.94

Tuy nhiên, i u quan tr ng là ph i giám sát th c t này m b o r ng cácn c phát tri n không b t u áp d ng các hình th c tr c p xu t kh u khác,nh tín d ng xu t kh u và h tr l ng th c. OECD ã báo cáo r ng, i u này

ã di n ra m t s n c phát tri n, áng chú ý là vi c s d ng tín d ng xu tkh u t ng lên.95

91 FAO (2003a).92 Tuy nhiên, y u t tr c p tín d ng/b o lãnh xu t kh u y u h n áng k so v i nh ng tr ng h p tr

p c cung c p d i d ng tr c ti p. Ví d , OECD ã c tính r ng có nh ng kho n tr c p lên t i200 tri u USD trong tín d ng xu t kh u c a M , trong khi tr c p xu t kh u c a EU có tr giá là 2,7 teuro.93 Ingco (ch biên) (2003).94 OECD (2001).95 OECD (2001).

86

i v i các n c ang phát tri n, kh n ng cung c p nh ng kho n tr c p xu tkh u th ng ít c quan tâm h n, vì các n c này không có v n h tr cácnhà xu t kh u. Ng c l i, nhi u n c ang phát tri n ã t ng áp d ng các bi npháp h n ch xu t kh u t ng ngu n thu cho chính ph , ngoài nhi u m c íchkhác. Tuy nhiên, nh ng th c t nh v y ã gi m c b n tr c khi Hi p nh vNông nghi p có hi u l c.Tuy nhiên, xem ra m t s n c ang phát tri n ang s d ng nh ng kho n trc p gián ti p v i m t m c nào ó, nh ng bi n minh cho vi c làm này b ngcách d n ra Hi p nh Tr c p và Các bi n pháp i kháng c a WTO. Ch ngh n, nh ng kho n tr c p này có th c cung c p d i d ng gi m thu ho ccác ch ng trình s d ng ti n t .96 Tuy nhiên, kh n ng cung c p tr c p r tkhác nhau, ph thu c vào hình th c tr c p mà m i n c ang phát tri n ápd ng.H tr trong n cTrong 3 l nh v c h tr chính, l nh v c h tr trong n c có s thay i ít nh t.Thông qua vi c gi i thi u H p xanh lá cây t i cu i Vòng Uruguay, nh ng camk t do các n c phát tri n a ra r t d th c hi n, vì s h tr theo h p này

c mi n c t gi m. Ch có 5 n c OECD c xem xét ti p c n nh ng gi ih n h tr t i a cho phép. Trong tr ng h p các n c phát tri n b b t bu cgi m nh ng hình th c h tr tr c ti p bóp méo th ng m i (H p vàng), thì htr th ng c bi n i sang nhi u d ng khác tr thành h tr theo H pxanh lá cây ho c H p xanh da tr i. Các s li u do OECD a ra cho th y, s htr trong n c ã th c s t ng trong th i h n th c hi n, ch ng t nh ng cam k tch có tác ng v a ph i.97 S t ng lên này ch y u c th hi n H p màuxanh lá cây. c tính, trên 60% m c h tr trong n c các n c phát tri nkhông thu c ph m vi m t òi h i c t gi m nào, cho dù h u h t các d ng h trnày c ch ng minh là ng l c i v i s n xu t.Th c t r ng nh ng cam k t ang c c p v h tr trong n c c ápd ng i v i t t c các lo i s n ph m nói chung, ch không ph i i v i nh ngs n ph m riêng r , ã ti p t c làm gi m tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p.Oxfam ã ch trích m nh m cách mà Hi p nh v Nông nghi p c xây d ngvà nh n xét r ng hi p nh này hoàn toàn ch c ch p nh n i v i các hth ng th ng m i c a các n c phát tri n, do v y, các n c phát tri n khôngg p b t c v n gì trong vi c th c hi n nh ng cam k t c a mình.98

Ph n l n h tr trong n c c t p trung m t s ít n c. EU, M và Nh tB n chi m 90% t ng m c h tr trong n c. M t ánh giá v nh ng ss n ph m

c các n c OECD h tr nhi u nh t th y r ng, ó là nh ng s n ph m hànghóa thu c di n quan tâm c bi t c a các n c ang phát tri n (xem Hình 3).Hình 3. N m s n ph m c tr c p nhi u nh t t i các n c OECD

96 FAO (2001).97 OECD (2000).98 Oxfam (2002).

87

M c h tr tính theo t l so v i giá tr s n ph m ( c m c h tr c a nhàs n xu t - t l PSE99).

0

30

60

90

G¹o §êng S¶n phÈn s÷a Lóa mú L¬ng thùc kh¸c

1986-1988

2000-2002

Ngu n: OECD (2003), U ban Th ng m i qu c giaTheo b ng v các s n ph m c tr c p trên ây, m c tr c p i v i g o là

áng chú ý nh t. M c tr c p i v i các s n ph m khác ã gi m rõ r t.M t khác, h tr trong n c do các n c ang phát tri n th c hi n có quy mônh h n nhi u. (Tuy v y, vi c ánh giá h tr trong n c các n c ang pháttri n là không d dàng, vì 80% các n c ang phát tri n không có khái ni mchung v h tr mà h th c hi n.100) M t s ít n c ang phát tri n cam k t c tgi m h tr trong n c ã không g p v n gì trong vi c th c hi n nh ng camk t c a mình.Có nh ng d u hi u rõ ràng r ng Hi p nh v Nông nghi p không có tác ngquy t nh i v i nh ng cách th c mà các n c ang phát tri n áp d ng htr ngành nông nghi p c a h . Ví d , vi c tr giá ã gi m m nh c Thái Lanvà Brazil, cho dù trên th c t , các ki u h tr này c phép áp d ng trongWTO. Theo m t nhà quan sát, i u này cho th y các n c ó ã tuân th nh ngch ng trình c c u mà Ngân hàng Th gi i và IMF ã kh i x ng vào gi anh ng n m 1980.101 Nhóm n c có nh ng thay i liên quan rõ r t n Hi p

nh v Nông nghi p là nh ng n c gia nh p WTO trong th i gian g n ây.Trong nh ng tr ng h p này, m c h tr t i a ã c t nh ng ng ngth p vì các n c này b òi h i ph i gi m m c h tr tuân th các yêu c u.

99 T l PSE ch ra t tr ng c a giá tr s n xu t nông nghi p bao hàm s h tr t ng i tiêu dùng vàng i óng thu .100 Sharma (2002).101 Sharma (2002).

88

H qu c a t do hóa th ng m i n các n c ang phát tri n?Trên ây chúng ta ã ch ng minh r ng s c i thi n trong m c a th tr ng saukhi ra i Hi p nh v Nông nghi p ít có tác ng n nh ng s n ph m mà cácn c ang phát tri n có l i ích. Tr c p xu t kh u ã gi m, nh ng h tr trongn c các n c phát tri n d ng nh l i t ng lên. M t nh n nh chung làchính sách th ng m i các n c ang phát tri n c ng nh các n c pháttri n ch a thay i áng k khi th c hi n Hi p nh v Nông nghi p.102

Khó xác nh m c tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p i v i th ngm iT gi a nh ng n m 1990, th ng m i hàng nông s n trên th gi i ã t ngtr ng m nh. Tuy nhiên, do th c t là Hi p nh v Nông nghi p ch làm gi mr t ít nh ng y u t bóp méo th ng m i, không th cho r ng m c t ng k trên làk t qu tr c ti p c a Hi p nh v Nông nghi p. Tuy v y, có th ch c ch n r ngth c t nh ng m c thu quan c ràng bu c và nh ng cam k t c t gi m c htr trong n c l n tr c p xu t kh u ã t o ra m t môi tr ng th ng m i hàngnông s n t t h n ph n nào, vì nh ng b c này b o m m t gi i h n i v ich ngh a b o h .Các báo cáo ch ra r ng th ng m i gi a các n c ang phát tri n ã tr nênngày càng quan tr ng h n. Xu h ng này d ki n s ti p di n. Các th ng kê doWTO a ra c ng cho th y, m c dù th ng m i gi a các n c ang phát tri n

ang gia t ng, thì th ng m i gi a các n c LDC l i t ng tr ng ch m h n sov i th ng m i gi a các n c ang phát tri n khác.103

Nh ng phân tích v th ng m i c a các n c ang phát tri n ch ra r ng nh pkh u ã t ng m nh h n xu t kh u. Tuy nhiên, i u này không úng v i cácn c ang phát tri n có s c c nh tranh thu c nhóm Cairns, vì xu t kh u c a cácn c này t ng m nh h n so v i nh p kh u.104

Nhóm CairnsNhóm Cairns là m t hi p h i g m 17 n c phát tri n và ang phát tri n, lành ng nhà xu t kh u hàng nông s n có s c c nh tranh cao. Nhóm này g m cácn c: Argentina, Australia, Bolivia, Brazil, Canada, Chile, Colombia, CostaRica, Guatemala, Indonesia, Malaysia, New Zealand, Paraguay, Philippines,Nam Phi, Thái Lan và Uruguay. T t c các n c này thu c nhóm n c có m c

“phát tri n con ng i cao” ho c “phát tri n con ng i trung bình” theo phânlo i c a UNDP.T các nghiên c u tình hu ng có th th y r ng giá tr xu t kh u nông s n c ah u h t các n c ang phát tri n u t ng trong giai o n 1995-2000, trBangladesh và Honduras có giá tr xu t kh u không i và Senegal b gi m.105

102 Freeman cùng các tác gi (2000).103 WTO (2000a).104 Sharma (2002).105 FAO (2003).

89

Th t thú v khi l u ý r ng, m t s n c ã thay i c c u hàng xu t kh u vàocu i th p niên 1990. Ch ng h n, t tr ng giá tr xu t kh u bông trong t ng kimng ch xu t kh u c a Ai C p ã gi m t 60% xu ng 30%. Peru, kim ng chxu t kh u “các s n ph m phi truy n th ng” ã v t các s n ph m “truy nth ng” vào n m 1996 và ti p t c t ng k t ó.106 Costa Rica, s a d ng hóakhông ch di n ra i v i các s n ph m m i, mà còn thông qua vi c t ng c ngphát tri n kh n ng ch bi n qu c gia.Nh p kh u c a t t c các nhóm n c ã t ng lên. M c t ng nh p kh u cácn c ang phát tri n cao h n so v i các n c phát tri n. Tuy nhiên, d ngnh nh p kh u t ng là m t ph n c a xu h ng ã di n ra trong m t th i k dài.Dù v y, FAO ch ra r ng t c t ng nh p kh u th m chí ã nhanh h n vào cu inh ng n m 1990. FAO nh n m nh , th t khó rút ra k t lu n t xu h ng này vàcho r ng v n này c n ti p t c phân tích.107 Trong m i liên l này, i u quantr ng là ph i nh n m nh r ng, t ng nh p kh u không nh t thi t gây tác ng tiêuc c i v i m t n c. N u nh p kh u góp ph n làm t ng ho c gi m s c ép iv i s n xu t n c ó, ho c em l i l i ích cho ng i dân thông qua vi c nh pkh u nh ng m t hàng có giá r h n, thì i u này là tích c c. i u này d n ns th nh v ng h n, d n n s gia t ng nhu c u v hàng hóa. Th c t cho th y,t ng chi phí nh p kh u không ph i lúc nào c ng liên quan n s l ng, vì m tn n kinh t m nh h n d n n s gia t ng nhu c u v hàng hóa ch bi n - nh nglo i hàng có chi phí nh p kh u cao h n.Giá c th tr ng th gi iKhi c p n giá c các m t hàng nông s n, c ng không th rút ra c k tlu n nào v t m quan tr ng c a Hi p nh v Nông nghi p. Giá c các s n ph mnông nghi p r t không n nh và tình tr ng này ã t ng x y ra tr c khi Hi p

nh v Nông nghi p có hi u l c.108 WTO ã ti n hành m t công trình nghiênc u toàn di n nh t v s thay i c a giá c trong nh ng n m 1990.109 Báo cáonày kh ng nh r ng giá nông s n r t không n nh. Báo cáo c a WTO c ngch ra r ng, trong m t th i gian dài, giá c trên th tr ng th gi i t ng và gi mth t th ng.

i v i các lo i l ng th c c b n quan tr ng nh t, giá c trên th tr ng thgi i vào cu i nh ng n m 1990 luôn m c th p. Ví d , vào gi a nh ng n m1990, giá lúa m , g o, ngô, b t u t ng và d u u t ng trên th tr ng thgi i nh ng m c r t cao, t nh i m vào n m 1996, khi EU thu phí xu tkh u i v i ng c c thay vì chi các kho n tr c p. K t ó, giá m t s m thàng này ã gi m xu ng, kh ng nh m t chu k cao th p b t th ng c a giá ctrên th tr ng th gi i. Do v y, n u tính các s n ph m riêng r t xu t phát

106 i v i Peru, các s n ph m truy n th ng là bông và ng; nh ng s n ph m phi truy n th ng là cáclo i rau và qu .107 FAO (2003a).108 Francois (2000).109 WTO (2000a).

90

i m, thì không th rút ra k t lu n r ng s thay i giá c trên th tr ng thgi i trong m y th p k g n ây là l n hay nh m t cách b t th ng.110

Hình 4. Thay i giá c tính b ng USD c a t t c các lo i nông s n nguyênli u thô (tr các m t hàng c s d ng làm nhiên li u) trong th i k 1982-2000 (n m c s 1990 = 100)

1982

-

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1989

2000

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ngu n: WTO (2000a)Nhu c u c a các n c ang phát tri n v các c ch t vCó l n i dung c xem xét nhi u nh t trong Hi p nh v Nông nghi p làph n cho phép s d ng các hình th c tr c p trong th ng m i th gi i v i m c

ích h tr xu t kh u c a m t n c nào ó. C n nói thêm r ng nông nghi p làl nh v c duy nh t trong WTO c phép áp d ng các hình th c tr c p xu tkh u. M t s nghiên c u ã ch ra r ng trong khi các bi n pháp tr c p xu tkh u làm cho chi phí nh p kh u gi m i v i các n c ang phát tri n, thìchúng có th c ng g t b nhi u nhà s n xu t b n a ra kh i ho t ng kinhdoanh.111 Theo m t nghiên c u c a Ngân hàng Th gi i, i u ch c ch n là htr xu t kh u - th m chí c quy nh trong Hi p nh v Nông nghi p - v nd n n nh ng bi u hi n bóp méo áng k trên th tr ng, c bi t là trong l nhv c s n ph m s a và lúa m .112 M t s tài li u c ng a ra nh ng ví d rõ ràngv tác h i mà các bi n pháp tr c p xu t kh u có th gây ra i v i th tr ngcác n c ang phát tri n.113

S gia t ng nh p kh u hàng hóa vào các n c ang phát tri n ph n l n di n rathông qua nh ng thay i t ng b c, nh ng ã có nh ng t ng v t nh p kh utrong th p k 1990. c i m c a s t ng v t nh p kh u là s t ng nhanh và tng t trong nh p kh u m t m t hàng c th , thông th ng là m t lo i nguyên

110 Díaz-Bonilla và các ng tác gi (2002).111 Xem các báo cáo c a WTO (2000a) và Madelay và Solagral (2001).112 Ingco (ch biên) (2003).113 Murphy (2001) và Oxfam (2002).

91

li u. C th h n, s t ng v t nh p kh u c coi là x y ra khi m t n c có m cchênh l ch 20% ho c nhi u h n so v i giá tr nh p kh u bình quân trong 5 n m.Nh p kh u t ng v t có th r t có h i i v i nông dân các n c ang pháttri n, n u i u này tác ng tiêu c c n s n xu t l ng th c trong n c, vìchúng làm suy y u nh ng l nh v c s n xu t khác có t c t ng tr ng nhanh vàhi u qu . Các nghiên c u tình hu ng, c bi t là v các n c Trung và NamM , ch ra r ng m t s n c ã g p ph i nh ng v n phát sinh t hi n t ngnh p kh u t ng v t. Các n c ã b nh h ng tiêu c c m t s l n là Guyana,Guinea, Malawi, Niger, Philippines và Tanzania.114 Nh p kh u t ng v t ã cm t s t ch c ghi nh n và các t ch c ó c ng ang c g ng nghiên c u nh ngc ch n m sau nh ng t ng v t này.115 T i nay, nguyên nhân c a các t ng v tnày ch a c tìm ra.Cho dù có nhi u tr ng h p ã c ghi nh n, i u áng ng c nhiên là r t íttr ng h p c thông báo t i WTO v i m c ích a ra nh ng bi n pháp tv kh n c p. Trong th i k 1995-2001, WTO ch nh n c báo cáo t 7 n cv 16 s n ph m nông nghi p. Có th có m t s lý do cho i u này. Lý gi i utiên và tr c h t là th c t m t s l n các n c ang phát tri n không th a racác bi n pháp t v theo i u kho n T v c bi t. i u này là do trong cáccu c àm phán c a Vòng Uruguay, các n c này ã ch p nh n vi c lo i tr khn ng áp d ng các m c thu quan t v t m th i i l y vi c duy trì các m cthu quan ràng bu c cao h n. M t lý do khác là nh p kh u t ng v t không nh tthi t d n n nh ng tác ng tiêu c c - m t yêu c u áp d ng các bi n pháp tv . Có m t lý do n a là s ph c t p c a th t c, ngoài nh ng v n khác, òih i ch ng minh m i liên quan tr c ti p gi a vi c t ng nh p kh u và nh ng tác

ng tiêu c c.Vi c thi u các c ch t v i v i các n c ang phát tri n là m t trong nh ngy u t b ch trích m nh m nh t trong Hi p nh v Nông nghi p. i u này m tph n là do trên th c t , hi u l c c a i u kho n T v c bi t b gi i h n m t vài n c và m t ph n là do s h tr qu c t b o v th tr ng ch a

c c th hóa. Trong s các n c có th ti p c n i u kho n T v c bi t,có ít n c ã áp d ng i u kho n này. Gi ng h t nh các cách b o v th tr ngkhác, ch ng h n nh bi n pháp ch ng bán phá giá, cách này th ng th t b i dothi u n ng l c th ch và nh ng chính sách thích h p các n c ang pháttri n.116

FAO rút ra m t s k t lu n khác v h qu c a Hi p nh v Nông nghi p iv i các chính sách nh p kh u hàng nông s n c a các n c ang phát tri n.117

M t trong nh ng k t lu n ó là nhi u n c ang phát tri n ã g p khó kh ntrong vi c theo u i m t chính sách nông nghi p hi u qu trong khuôn kh cáccam k t c a h theo Hi p nh v Nông nghi p, c bi t là i v i các m t hàngc b n thi t y u. Lý do c a vi c này có l là do thi u các ph ng pháp thay th

114 FAO (2003a) và FAO (2000).115 FAO (2003) và Murphy (2001).116 FAO (2000).117 FAO (2000).

92

gi n nh n n kinh t trong n c và b o h các nhà s n xu t và ng i tiêudùng tr c nh ng bi n ng v ngu n cung và giá c . Trên th c t , nhi un c ang phát tri n, thay i thu quan là cách duy nh t gi m nh ng bi n

ng này, vì nhi u n c trong s nh ng n c này không ti p c n i u kho nT v c bi t ho c có nh ng v n trong vi c áp d ng các c ch t v chungkhác c a WTO. i l p v i các n c phát tri n, nh ng n c có s h tr b ngcác ngu n tài chính có th áp d ng nhi u hình th c tr c p và cho vay khácnhau, các n c ang phát tri n có m c l thu c l n h n nhi u vào công cthu quan. Tuy nhiên, nh chúng tôi ã c p t i M c 3.1.5 bên trên, vi c cácn c ang phát tri n d a vào thu quan v i t cách là m t ngu n thu nh pkhông ph i là m t gi i pháp b n v ng.An ninh l ng th cM t trong nh ng v n gây tranh cãi nhi u nh t liên quan n Hi p nh vNông nghi p là tác ng c a Hi p nh i v i ngu n cung l ng th c cácn c ang phát tri n. An ninh l ng th c là m t trong hai v n không liênquan n th ng m i c c p trong Hi p nh v Nông nghi p. V n cònl i liên quan n môi tr ng.Tr c h t, i u quan tr ng là ph i xác nh an ninh l ng th c là gì. Theo FAO,an ninh l ng th c c nh ngh a là:

khi t t c m i ng i, t i m i th i i m, c ti p c n v m t v t ch t và kinht v i ngu n l ng th c y , an toàn và b d ng tho mãn các nhu c uv n u ng và s thích c a mình v l ng th c cho m t cu c s ng tích c c vàkh e m nh .118

Có hai cách m t n c t c m c tiêu m t ngu n cung l ng th c an toànlà t s n xu t l ng th c ho c nh p kh u l ng th c. Trong quá kh , nh n th cchung c a ra là an ninh l ng th c ch t c khi m t n c t túc cl ng th c. Tuy nhiên, các t ch c qu c t nh FAO và WTO c ng nh Vi nL ng th c và Kinh t nông nghi p Th y i n (SLI) nghi ng i u này. Các tch c này ã ch ra r ng kh n ng ti p c n v i l ng th c không h n là t t iv i toàn b dân s c a m t n c n u ch n gi n vì n c ó t túc c l ngth c.119 Ví d , n d th a nhi u v ng c c trong khi m t t l áng kng i dân c a n c này b ói.120 C ng không ph i h u h t các n c u cónh ng i u ki n t nhiên s n xu t t t c các lo i s n ph m mà ng i tiêudùng có nhu c u. N c là y u t chính song th ng b thi u. Trong m t str ng h p, FAO ã nh n m nh, vi c nh p kh u l ng th c nên c khuy nkhích, c bi t là nh ng vùng khô c n trên th gi i, thông qua vi c t o ra cáig i là “ngu n n c o” v i tác d ng là ngu n n c hi n có các n c nh pkh u có th c s d ng cho nh ng m c ích hi u qu h n. Thu t ng “ngu nn c o” là m t khái ni m ch vi c s d ng n c m t cách thi t th c s nxu t l ng th c. Các lo i l ng th c khác nhau òi h i nh ng l ng n c khác

118 FAO (1996).119 Johansson và Sidenvall (2002).120 FAO (2003).

93

nhau s n xu t ra cùng m t l ng l ng th c. N u m t vùng t thi u n cthì có th t t h n là nh p kh u l ng th c tránh vi c s d ng n c s n xu tl ng l ng ó b l y kh i ngu n tài nguyên n c c a t n c ó. Ngu nn c c a n c nh p kh u có th c s d ng cho các m c ính khác màkhông th thay th c.Nói cách khác, thay vì t túc, nên tìm cách k t h p gi a s n xu t nông nghi ptrong n c v i nh p kh u l ng th c, trong ó có tính n nh ng i u ki n c am i n c. M c tiêu quan tr ng nh t trong vi c t c ngu n cung l ng th can toàn là ch ng ói nghèo.121 V i m c t ng tr ng kinh t cao h n c phânb theo cách toàn b ng i dân c h ng l i, thì vi c mua hàng hóa có th

c th c hi n t c ho t ng s n xu t trong n c l n nh p kh u.ã có m t s nghiên c u phân tích v m i liên h gi a an ninh l ng th c và

Hi p nh v Nông nghi p, trong ó có 2 nghiên c u l n g n ây c a FAO(2000, 2003). Tuy nhiên, các nghiên c u này cho bi t, r t khó phân bi t nh ngtác ng c a Hi p nh v Nông nghi p v i các y u t khác. Các nghiên c utình hu ng này c ng ch ra r ng các n c ang phát tri n r t khác nhau, d n ns khác bi t l n gi a các n c này trong vi c áp d ng các bi n pháp ng phóv i s gia t ng nh p kh u. Tuy nhiên, Prabhu Pingali và Randy Stringer c aFAO ã ch ng minh r ng, s t ng tr ng trong th ng m i hàng nông s n nhìnchung d n n an toàn l ng th c cao h n.122

Các tài li u th hi n m t i u rõ ràng là m t s n c ã c i thi n c tình hìnhan ninh l ng th c vào cu i th p k 1990. Các nghiên c u c a FAO ch ra r nggi a hai th i k 1990-1992 và 1997-1998, t l ng i suy dinh d ng 18trong s 22 n c ã gi m xu ng. Tuy nhiên, s ng i suy dinh d ng hain c Morocco và Senegal t ng 1%, trong khi Botswana và Uganda m c t ngcòn l n h n. i v i Botswana, vi c này có th liên quan n s lây lan nhanhc a d ch b nh HIV/AIDS.Tình hình l ng th c c c i thi n có th c gi i thích là do có s gia t ngs n xu t các n c, và ph m vi r ng h n là do s gia t ng nh p kh u. Tuynhiên, xu h ng này không em l i l i ích cho t t c m i ng i. Trong khi cácnhà s n xu t l n và các công ty l ng th c có th c l i t quá trình t dohóa, thì r i ro là các nhà s n xu t nông nghi p quy mô nh không th theo k pv i nh ng b c phát tri n c a th tr ng ang ngày càng t p trung h n vào cácth tr ng xu t kh u. C ng nên ch ra r ng t ng s ng i suy dinh d ng trênth gi i ã không gi m thêm n a sau m y th p k gi m. Trên th c t , t lng i suy dinh d ng có ph n t ng trong m t vài n m cu i th p k 1990.123

Tuy nhiên, tác ng i v i ng i nghèo các vùng nông thôn không ch nthu n ph thu c vào các xu h ng c a l nh v c nông nghi p. Vi c xem xét c ngph i tính n nh ng xu h ng trong các l nh v c khác và trong toàn b n n kinht nói chung, vì ch ng h n nh công nghi p và du l ch có th t o ra nhi u c h i

121 Johansson và Sidenvall (2002) và FAO (2003).122 Pingali và Stringer (2003).123 Pingali và Stringer (2003).

94

tìm vi c làm m i cho nh ng ng i ã m t vi c trong l nh v c nông nghi p.124

Các tính toán ch ra r ng trong khi nh p kh u l ng th c t ng c các n cLDC và NFIDCs, thì t ng kim ng ch xu t kh u t t c các s n ph m c a cácn c này c ng t ng lên. i v i các n c LDCs, t l c a giá tr nh p kh ul ng th c so v i t ng kim ng ch xu t kh u ã gi m m nh trong su t nh ngn m 1990, t 30% xu ng ch còn trên 20%; trong khi t l này c a các n cNFIDCs gi m t kho ng 20% xu ng còn trên 15%.125 Các s li u này cho th y,nhi u n c ang phát tri n ã m r ng s n xu t, nên các n c này ã gi m khn ng b t n th ng tr c s ph thu c vào nh p kh u l ng th c.Trong m t b n tóm t t các nghiên c u tình hu ng, nhà báo John Madeley chobi t, nh ng nhà qu n lý c các n c phát tri n l n các n c ang phát tri n

u th a nh n r ng các n c ang phát tri n c n có kh n ng tài tr cho chi phính p kh u gia t ng b ng cách s n xu t và xu t kh u nh ng m t hàng có giá trcao h n.126 Tuy nhiên, i u này không ph i lúc nào c ng có th th c hi n c,vì nhi u n c ã b l thu c vào m t s ít m t hàng có giá không n nh, trongkhi các n c phát tri n v n b o h các th tr ng c a h .M t s t ch c cho bi t, có nh ng d u hi u rõ r t cho th y m c an ninhl ng th c ã gi m. Trong s nh ng d u hi u ó có vi c 24 n c ang pháttri n ã gi m s n l ng l ng th c c a mình trong nh ng n m 1990 - 1999 vànhi u n c ang phát tri n ã tr thành n c nh p siêu l ng th c. Ngoài ra,các nhà quan sát phê bình nêu ra m t th c t là m t s n c ang phát tri n cóxu h ng t b vi c s n xu t các lo i l ng th c c b n chuy n sang các vmùa th ng ph m, t c là lo i l ng th c c s n xu t ch y u xu t kh u vàcho l i nhu n cao.127 Tuy nhiên, nh ã c p trên, khó có th rút ra c b tk k t lu n nào v các xu h ng trong an ninh l ng th c n u ch n thu nthông qua vi c nghiên c u m c t túc. Vi c chuy n sang s n xu t các vmùa th ng ph m không ph i là tiêu c c. Vì v mùa th ng ph m có giá tr caoh n so v i các lo i l ng th c c b n nên có th nh p kh u c nhi u l ngth c c b n h n b ng b ng ngu n thu t xu t kh u. Nói cách khác, vi c chuy nsang các v mùa th ng ph m có th tích c c i v i an ninh l ng th c, t o

i u ki n nh ng ng i tiêu dùng nghèo c ng c h ng l i.Cu i cùng, bi n ng giá c th ng c c p n trong các cu c tranh lu nv nh ng tác ng c a t do hóa th ng m i i v i các n c ang phát tri n,

c bi t là n các ngu n cung c p l ng th c c a các n c nghèo nh t. CIDSEcó quan i m cho r ng t do hóa th ng m i ã t o ra nh ng t bi n ng giám nh, gây t n h i i v i nh ng ng i nông dân nghèo nh t.128 Tuy nhiên, m ts nghiên c u, ch ng h n nh nghiên c u c a UNCTAD và Diaz-Bonilla, ã

c gi i thi u trong ph n trên ây nói v giá c th tr ng th gi i, ã khôngth tìm th y ch ng c nào c a tác ng này. T nh ng nghiên c u này, rõ ràng

124 Díaz-Bonilla và các ng tác gi (2002).125 Díaz-Bonilla và các ng tác gi (2002).126 Madeley (2000).127 Oxfam (2002).128 Murphy (2001).

95

là giá l ng th c và nông s n th ng không n nh do ch u tác ng c a nhi uy u t khác nhau, ch ng h n nh i u ki n th i ti t, và th c t này xem rakhông thay i nhi u trong nh ng n m 1990.Tóm l i, tình hình l ng th c m t s n c ang phát tri n d ng nh ã cc i thi n trong th p k v a qua. V n là i u này không di n ra t t c cácn c và khu v c. Các n c châu Phi Ti u vùng Sahara và m t s n c LDC ãtr i qua m t tình tr ng t i t , trong khi châu Á có s ng i suy dinh d ng l nnh t. Tuy nhiên, nh ã c p trên ây, th t khó có th kh ng nh r ng WTOvà Hi p nh v Nông nghi p là nguyên nhân c a tình tr ng này. Nguyên nhânchính là vì ói nghèo ã không gi m nh ng n c này nên nhi u ng i khôngcó kh n ng mua l ng th c. H n n a, trong nhi u tr ng h p, nh ng xáotr n v chính tr , chi n tranh và thiên tai ã óng vai trò trung tâm.129

Quy t nh Marrakech: Các n c ch m phát tri n và các n c ang phát tri nnh p siêu l ng th cNh ã c p trên, liên quan n vi c Hi p nh v Nông nghi p c th chi n, m t quy t nh ã c a ra i u ch nh tình hình nh m ng n ch nnh ng h u qu tiêu c c t i các n c NFIDCs và LDC i v i giá c chung t nglên và vi n tr l ng th c, nh ng m i lo ng i có th x y ra khi các n c pháttri n c t gi m tr c p, kéo theo ó có th là tình tr ng giá c trên th tr ng thgi i cao h n và m c d th a s ít h n.130

Tuy nhiên, quy t nh trên ã t ra y u kém và không t n t i c nh mongmu n. i u này có th c gi i thích b ng th c t là quy t nh ó không xác

nh m t cách y nh ng yêu c u ràng bu c, c bi t là i v i các n cphát tri n. C ng không có quy ch nào c a ra b o m các n c tuântheo các cam k t c a mình v tr c p l ng th c, tín d ng xu t kh u và nh ngc h i v ngu n tài tr qu c t . Tuy nhiên, lý do chính xem ra là vi c không thnh n th c c b t c b c t ng giá mang tính c c u nào i v i l ng th cvà th c t là khó ch ng minh c nh ng tác ng c a Hi p nh v Nôngnghi p i v i giá c th tr ng th gi i.131

Theo các nghiên c u tình hu ng, không m t n c nào c h ng l i t quy tnh ó. ch ng minh v tính không có hi u qu c a quy t nh ó, m t s

n c ã ch ra nh ng xu h ng trong h tr l ng th c trong m t vài n m uk t khi quy t nh ó có hi u l c. Trong khi giá hàng hóa t ng áng k trongnh ng n m 1995-1996 khi n chi phí nh p kh u t ng i v i m t s n c angphát tri n, thì l ng l ng th c vi n tr l i gi m. M t phân tích c th h n chra r ng trong th i k 1990-1998, t t c các nhóm n c ang phát tri n ã nh n

c ít l ng th c vi n tr h n.132 Tuy nhiên, có th nói thêm, vi n tr l ng

129 Diaz-Bonilla (2002).130 y ban Th ng m i qu c gia (2003).131 Xem ti p báo cáo "Implementering av Ministerbeslutet ffan Marakesh om atgarder mot de eventuellanegative effekterna av en handelsliberalisering pa jordbruksomradet for minst utvecklade lander ochnettoimporterande u-lander" c a y ban Th ng m i qu c gia, dnr 1193-1255-03.132 WTO (2000b).

96

th c là n i dung duy nh t trong Quy t nh Marrakech c các n c thànhviên a ra bi n pháp áp d ng.Hình 5. H tr cho lúa m trong m i liên h v i giá c th tr ng th gi ith i k 1995-2000

0

3000

6000

9000

1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/2000

0

0.09

0.18

0.27

Lóa mú ®îc trî gi¸ trªn thÕ giíi (1000 tÊn)

Gi¸ lóa mú (USD/KG)

Ngu n: Oxfam (2002)Nh v y, xem ra khó g n các tr gíup v i các nhu c u, vì l i ích trong vi c cungc p vi n tr l ng th c gi m khi giá th tr ng th gi i m c cao và các nhàs n xu t có th thu c l i nhu n cao h n thông qua vi c bán hàng trên thtr ng m .

n t n cu i nh ng n m 1990, giá c th tr ng th gi i gi m xu ng nh ngm c th p l ch s . Do ó, chi phí nh p kh u l ng th c t ng có th không liênquan n s t ng giá. i v i nhi u n c ang phát tri n, i u ó là do th c tkh i l ng nh p kh u t ng.133

Nh trong các tr ng h p khác, c ng khó phân bi t nh ng tác ng c a Hi pnh v Nông nghi p, vì chính sách trong n c c a các n c này c ng là m t

y u t quan tr ng. M t báo cáo c a Ngân hàng Th gi i cho th y, m c t dohóa mà m t n c th c hi n tr c khi Hi p nh v Nông nghi p có hi u l c

óng m t vai trò quy t nh trong nh ng tác ng c a Hi p nh v Nôngnghi p i v i các n c LDC và NFIDCs. Báo cáo này cho th y rõ r ng, nh ngn c th c hi n quá trình t do hóa s m h n là nh ng n c c h ng l inhi u nh t t Vòng Uruguay, trong khi các n c kiên quy t ch ng l i toàn c uhóa th ng m i ã không th c h ng nh ng ngu n l i t ng t .

133 WTO (2000b).

97

68

Hi p nh v Nông nghi p có s phân bi t gi a các n c LDC và các n cNFIDCs khác. Các n c LDC c mi n tr t t c các cam k t v t do hóa,trong khi các n c NFIDCs ch c h ng l i t vi c i x c bi t và khácbi t i v i nh ng i u ki n t ng t nh các n c ang phát tri n khác. i unày có ngh a là tác ng i v i an ninh l ng th c t i các n c ang phát tri ns khác nhau, ph thu c vào vi c li u n c ó là n c LDC hay lo i n c angphát tri n nào khác.H n n a, t do hóa th ng m i ch là m t trong s nhi u y u t có th tác ng

n ngu n cung l ng th c m t n c theo nh ng cách khác nhau. Các ngu ncung l ng th c c ng b nh h ng b i các quy nh trong n c, các chính sáchv giá c , c c u th tr ng, s phát tri n c a c s h t ng, n ng l c c a các hth ng ngân hàng và tín d ng, vi n tr l ng th c c a n c ngoài, v.v.. Trong snhi u bi n pháp t do hóa th ng m i mà m t n c th c hi n, ch có m t vàibi n pháp c lý gi i b i nh ng cam k t theo Hi p nh v Nông nghi p c aWTO.Nh ng tác ng khácTrong m t phân tích v t do hóa th ng m i, tác ng tr c ti p i v i th ngm i là tác ng c th nh t có th nghiên c u, t c là có th nh n bi t c cácdòng th ng m i thay i nh th nào. Tuy nhiên, c ng có m t s khía c nhkhác có th c nghiên c u, nh nh ng tác ng c a th tr ng lao ng, môitr ng, s th ng tr ngày càng rõ nét c a các công ty a qu c gia và v n dic .69 Nh ng khía c nh khác này có l ch a c nghiên c u nhi u, song nghiênc u c a Madeley ã cho th y nh ng tác ng tiêu c c trong các l nh v c này vàkhuy n ngh ph i phân tích ti p t c sâu h n. Tuy nhiên, rút ra c nh ngk t lu n v m i quan h gi a các khía c nh này và Hi p nh v Nông nghi p làm t vi c khó kh n.Ví d , v n th tr ng lao ng các n c ang phát tri n ã b nh h ngth nào b i Hi p nh v Nông nghi p là quan tr ng song ph c t p, vì vi c nàycòn liên quan n nhi u y u t khác n a. Do v y, khó có th a ra c nh ngcon s chính xác v tác ng i v i nông nghi p và các ngành l ng th c.Li u nh ng tác ng có liên quan c th n Hi p nh v Nông nghi p?Nh ã c p trên, c c k khó có th phân bi t gi a nh ng tác ng c a Hi p

nh v Nông nghi p và nh ng y u t khác x y ra trong cùng giai o n. i v ixu t kh u, các hi p nh khu v c và các th a thu n u ãi có th óng vai tròl n h n trong m t s tr ng h p so v i Hi p nh v Nông nghi p. Ngân hàngTh gi i ã a ra 3 lý do t i sao khó phân tích c tác ng c a Hi p nh vNông nghi p:

68 Ingco (1997)69 Madeley (2000).

98

1. Không th phân bi t c gi a tác ng c a nh ng c i cách th ng m iv i nh ng thay i v chính sách khác và nh ng s ki n khác, nh nh ngti n b v k thu t và bi n ng v kinh t ;

2. Nh ng bi n pháp nh t nh trong chính sách th ng m i c a các n c cóth c th c hi n b t lu n Hi p nh v Nông nghi p có hi u l c haykhông; và

3. Các n c ang th c hi n Hi p nh v Nông nghi p nh ng m c khácnhau, do v y, c n xem xét th i i m ti n hành phân tích rút ra nh ngk t lu n c th .70

Nghiên c u c a FAO cho th y m t lo t các y u t khác óng vai trò quy t nhi v i th ng m i.71 ó là nh ng ch ng trình i u ch nh c c u kinh t ã

c th c hi n nhi u n c ang phát tri n trong nh ng n m 1980 và 1990tr c tác ng c a IMF và Ngân hàng Th gi i. Các phân tích cho th y r ngnh ng n c ã s n sàng tham gia vào các ch ng trình này thì sau ó ch ng l i nhi u h n t các th a thu n a ph ng.72 Tuy nhiên, tr c h t, c nphân tích s l a ch n chính sách th ng m i và kh n ng qu n lý tài chính c at ng n c. Không có công th c rõ ràng nào v cách th c các n c hành

ng nh m h ng l i t t do hóa th ng m i. Các h th ng th ng m i c aWTO ng nhiên óng m t vai trò quan tr ng, nh ng trong phân tích cu icùng, v n là các n c ang phát tri n nói chung c n nh hình các chính sáchkinh t th nào cho mình. Vi c này c ng còn ch u nh h ng c a nh ng xáotr n v chính tr và các cu c chi n tranh.Các y u t khác gây khó kh n cho vi c rút ra b t c k t lu n c th nào v tác

ng c a Hi p nh v Nông nghi p i v i các n c ang phát tri n là nh ngy u t không ch u nh h ng tr c ti p b i con ng i. Th m h a thiên nhiên,nh c n bão Mitch t i M Latinh, ã làm o l n m i phân tích i v i cácn c b nh h ng, và hi n t ng th i ti t El Nino tái xu t hi n c ng có t mquan tr ng áng k i v i n n nông nghi p Nam M và châu Á. Các cu ckh ng ho ng l n khác ã tác ng n h th ng th ng m i toàn c u là cáccu c kh ng ho ng do xã h i t o ra. M t ví d rõ ràng trong nh ng n m g n âylà cu c kh ng ho ng tài chính châu Á trong nh ng n m 1997-1998, v n ã t ora s h n lo n l n trên các th tr ng th gi i, trong ó có các th tr ng l ngth c và nông s n.T nh ng phân tích c a các t ch c qu c t , quan i m chung khá ph bi n chor ng Hi p nh v Nông nghi p có t m quan tr ng không áng k i v i thgi i nói chung và các n c ang phát tri n nói riêng. ánh giá nh v y ch y uxu t phát t th c t là Hi p nh v Nông nghi p có c u trúc quá y u và không

a ra nh ng yêu c u cao. K t qu quan tr ng nh t xem ra là, Hi p nh vNông nghi p t o ra nh ng n n t ng ti p t c h ng t i m t h th ng th ngm i bình ng và hi u qu trong t ng lai.

70 Ingco (ch biên).71 FAO (2003).72 Sally (2003).

99

Các nghiên c u tình hu ng v tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p iv i các n c ang phát tri nFAO ã t p h p các nghiên c u tình hu ng mà t ch c này th c hi n trongnh ng n m g n ây.73 Các n c c nghiên c u là Bangladesh, Botswana,Brazil, Costa Rica, B bi n Ngà, Ai C p, Fiji, Guyana, Honduras, n ,Indonesia, Jamaica, Kenya, Malawi, Marocco, Pakistan, Peru, Philippines,Senegal, Sri Lanka, Thái Lan, Uganda và Zimbawe.C ng có m t s nghiên c u th c a phân tích nh ng tác ng c a t do hóath ng m i nói riêng và th ng m i hàng nông s n nói chung.74

Các n c ang phát tri n ngh th nào v Hi p nh v Nông nghi p?Vì các n c ang phát tri n là nhóm n c không ng nh t, nên ng nhiên làr t khó có th mô t c suy ngh chung c a các n c này v Hi p nh vNông nghi p. Tuy nhiên, i u có th th y v m t nguyên t c là không m t n cnào c m th y th a mãn. Nh n nh nh v y c ng úng v i các n c phát tri n -nh ng n c ã nh t trí r ng Hi p nh v Nông nghi p hi n hành ch là b c

u tiên trong m t quá trình dài ti n t i m t h th ng th ng m i công b ng vàhi u qu i v i khu v c nông nghi p.Khi các n c ang phát tri n thông qua Hi p nh v Nông nghi p, h ã kv ng r ng Hi p nh s t o thu n l i h n cho vi c ti p c n th tr ng các n cphát tri n và nh ng khuy t t t trên th tr ng th gi i s gi m b t nh gi m htr trong n c và gi m tr c p xu t kh u. Tuy nhiên, nh ng k v ng ó ãkhông di n ra, làm các n c ang phát tri n th t v ng. Th c t còn d n n tìnhhu ng là các n c coi Hi p nh v Nông nghi p là không cân b ng. Trong khicác n c ang phát tri n ã nh ng nh ng b d i hình th c các m c thuquan ràng bu c và gi m tr c p, thì các n c phát tri n l i có th ti p t c theo

u i m t chính sách th ng m i bóp méo do nh ng cam k t c p trên quálinh ho t. i u này có ngh a là các n c phát tri n có th duy trì m c h tr g nnh không thay i và m c thu quan cao i v i nh ng s n ph m quan tr ngvà có ý ngh a chi n l c.Các n c ang phát tri n c ng cho r ng Hi p nh v Nông nghi p ã tr nênkhông công b ng do Quy t nh Marrakech ã không chú ý úng m c n vi ch tr các n c LDC và NFIDCs.M t s m t cân b ng n a th ng c c p n trong th i gian g n ây làvi c các n c ang phát tri n thi u kh n ng b o v tr c nh ng thay i tng t v giá c và l ng nh p kh u. Các n c ang phát tri n coi ây là khôngcông b ng vì ch có vài n c có quy n a ra bi n pháp b o v t m th i thôngqua i u kho n T v c bi t. Tuy nhiên, trong s 23 n c ang phát tri n cókh n ng áp d ng i u kho n t v thì ch có m t n c là Hàn Qu c ã th c sáp d ng i u kho n này. i u ó cho th y, trên th c t , i u kho n ó không cóý ngh a quy t nh i v i các n c ang phát tri n. M t khác, vi c các n c

73 FAO (2003a).74 Gallangher (2000).

100

phát tri n áp d ng i u kho n T v c bi t trong m t lo t tr ng h p có tht o ra nh h ng l n h n i v i các n c ang phát tri n.75

Các n c ang phát tri n và nh ng tranh ch p trong Hi p nh v Nông nghi pTrong s nh ng tranh ch p v th ng m i hàng nông nghi p ã c k t lu ntheo c ch gi i quy t tranh ch p c a WTO k t khi Hi p nh v Nông nghi pcó hi u l c, ch có vài v liên quan n các n c ang phát tri n. Nh ng n c

ang phát tri n ã tích c c tham gia và hi n ang tham gia vào vi c gi i quy tnh ng tranh ch p nh v y là Chile, Argentina, Brazil, n , Nam Phi vàMexico, t c là các n c trong c nhóm n c có m c “phát tri n con ng icao” và nhóm n c có m c “phát tri n con ng i trung bình”.H u h t nh ng tranh ch p ang di n ra hi n nay c m t s n c ang pháttri n c bi t quan tâm, th m chí ngay c khi h không ph i bao gi c ng thamgia m t cách tích c c. Trong nhi u v tranh ch p, EU là b n. M t ví d là cácn c Australia, Brazil và Thái Lan yêu c u xem xét chính sách i v i ngc a EU, vì các n c này cho r ng EU vi ph m các quy nh v h n ch tr c pxu t kh u. Tranh ch p này tác ng n các n c ang phát tri n, tr c h t vhai ph ng di n. Các n c s n xu t ng và trong th a thu n u ãi c a EUv i các n c trong khu v c châu Phi, Caribê và Thái Bình D ng (các n cACP) mu n tranh ch p này c gi i quy t theo h ng có l i cho EU vì th athu n u ãi c a h r t có l i. Trong khi ó, nhóm n c ang phát tri n kháckhông c h ng nh ng u ãi nh v y mu n EU có chính sách i v i

ng ít bóp méo th tr ng h n.Nh ng tranh ch p khác liên quan n các n c ang phát tri n là, ví d , tranhch p c a Brazil v i M v bông. Brazil cho r ng nh ng tr c p m r ng c a Mcho ngành bông ã gây khó kh n cho ho t ng th ng m i c a các n c khácvà d n n nh ng bóp méo trong th ng m i bông trên th tr ng th gi i. Víd khác v m t n c ang phát tri n có tranh ch p liên quan n Hi p nh vNông nghi p là Venezuela. ó là tranh ch p liên quan n gi y phép nh p kh umà n c này a ra i v i nh ng s n ph m nông nghi p nh t nh và c Mcoi là bóp méo th ng m i i v i các n c khác mu n xu t kh u sangVenezuela.3.4.4 K t lu nTh o lu n v m c t do hóa th ng m i sau khi Hi p nh v Nông nghi pcó hi u l c và nh ng tác ng c a nó i v i các n c ang phát tri n ch a ara c l i áp rõ ràng nào. Tuy nhiên, m c t do hóa t c trong l nhv c nông nghi p nh Hi p nh v Nông nghi p nói chung c coi là r t nhbé. Nh ã trình bày trên, k t lu n này có th c gi i thích tr c h t b ith c t là:

1. Vòng Uruguay là d p u tiên t ch c các cu c àm phán a ph ngnghiêm túc và trên quy mô l n v l nh v c nông nghi p;

75 y ban Nông nghi p Th y n (2000).

101

2. Hi p nh v Nông nghi p c xác l p theo cách mà h u h t các n c,c phát tri n và ang phát tri n, ã th c hi n nh ng cam k t c a mìnhkhi Hi p nh b t u có hi u l c; và

3. Không có cam k t v s n ph m c th nào c a ra liên quan nvi c h tr trong n c, d n n quy mô c t gi m có th c i u ch nhtheo m c mà s n ph m c coi là “nh y c m”. Tuy nhiên, i v i trc p xu t kh u và thu quan, nh ng cam k t này là c th i v i nh ngs n ph m/nhóm s n ph m c th , d u r ng âu là nh ng m c thu quan

áng lo ng i thì nh ng cam k t còn cho th y ch a th a áng.M c dù Hi p nh v Nông nghi p ã d n n m t s quá trình t do hóa th ts , song c ng không k v ng có c tác ng mang tính quy t nh nào iv i các n c ang phát tri n. Do v y, khó xác nh c li u tình hình c a cácn c ang phát tri n có c c i thi n hay x u i sau khi th c hi n Hi p nhv Nông nghi p. H n n a, có r t nhi u khác bi t gi a các n c ang phát tri n.Tuy nhiên, trên c s c a tài li u c nghiên c u, xem ra h u h t các n c

ang phát tri n ã c h ng l i t Hi p nh v Nông nghi p theo cách nàyhay khác, nh ng nh ng ngu n l i ó xem ra nh h n nhi u so v i k v ng, b ivì các n c phát tri n không t o ra nh ng thay i l n em l i l i ích chocác n c ang phát tri n. Các n c c h ng l i ch y u là nh ng n c angphát tri n l n xu t kh u siêu trong nhóm Cairns – nh ng n c có th bù pvi c t ng nh p kh u b ng cách y m nh xu t kh u.H u h t các nghiên c u v tác ng c a Hi p nh v Nông nghi p i v i cácn c ang phát tri n c a các t ch c qu c t mà chúng tôi ã xem xét u k tlu n r ng Hi p nh v Nông nghi p có tác ng r t ít. Nh ng nghiên c u nàych ra r ng có nhi u y u t liên quan khác và nh ng y u t ó còn có tác ngl n h n nhi u. Lý do t i sao Hi p nh v Nông nghi p không m y có ý ngh a làdo chính nh ng khi m khuy t c a Hi p nh này. M t lo t k h và m t s òih i c th c a c a Hi p nh v Nông nghi p ã làm cho tác ng c a Hi p nhb h n ch .M t s t ch c c l p gi i thích nh ng khi m khuy t trong Hi p nh v Nôngnghi p là do nh ng òi h i quá cao i v i t do hóa th ng m i, nh nh ng

òi h i liên quan n IMF và Ngân hàng Th gi i. Tuy nhiên, c ng c n ch rar ng, nh ng khuy n ngh / òi h i c a IMF và Ngân hàng Th gi i không th

c so sánh v i vi c t do hóa di n ra trong khuôn kh c a WTO. Khi IMFa ra nh ng yêu c u liên quan n chính sách th ng m i c a m t n c nào

ó thì vi c này c th c hi n n ph ng, t c là n c ó n ph ng c tgi m thu quan c a mình mà không òi h i các i tác th ng m i c t gi mt ng ng. T do hóa theo các th a thu n c a WTO c th c hi n trên c s

a ph ng. ây là v n không kém ph n quan tr ng i v i th ng m i gi acác n c ang phát tri n, v n l n h n nhi u so v i th ng m i v i các n cphát tri n v nhi u s n ph m.H n n a, các n c ang phát tri n nói chung không b nh h ng tiêu c c b itr c p xu t kh u nhi u h n so v i tr c, vì tr c ó ho t ng này hoàn toànkhông c i u ti t. Khi Hi p nh v Nông nghi p có hi u l c, vi c áp d ng

102

tr c p xu t kh u ã gi m. i u mà Hi p nh v Nông nghi p ã làm c làt o ra b c i u tiên h ng t i m t th tr ng hi u qu i ôi v i vi c c tgi m thu quan. M t s so sánh v th i gian cho nh ng thay i có th a rakhi liên h v i ti p c n th tr ng c a các s n ph m công nghi p. Các hi p nh

u tiên trong l nh v c s n ph m công nghi p ã c a ra khi GATT cthành l p vào cu i nh ng n m 1940, trong khi ch n khi k t thúc VòngUruguay vào n m 1995 m i t c s th ng nh t v vi c gi m thu quanxu ng m c th p và thu quan không còn là nh ng tr ng i th ng m i chính.V ngu n cung l ng th c, i u có th gây tranh cãi là li u Hi p nh v Nôngnghi p c i thi n hay làm x u i v n an ninh l ng th c. Xác nh nh ngn c nào h ng l i hay b thua thi t, Hi p nh v Nông nghi p c n c coi làtri n v ng ng n h n hay dài h n, và làm th nào v n an ninh l ng th c

c c i thi n t t nh t có th tr thành các v n xem xét. Tuy nhiên, ánhgiá chung là Hi p nh v Nông nghi p ã óng m t vai trò r t nh i v i v n

an ninh l ng th c trên th gi i. Th tr ng nông s n và th c ph m th gi ilà quá ph c t p có th phân bi t và tách bi t các y u t n l . V khía c nhnày, th m chí có th rút ra k t lu n r ng Hi p nh v Nông nghi p ã d n nm t s ít thay i c th và qua ó ã có tác ng m c h n ch n th ngm i và ngu n cung l ng th c trên th gi i.Tóm l i, có th th y, r t khó có th phát hi n ra b t c thay i nào v giá saun m 1995 xu t phát t Hi p nh v Nông nghi p. i u này cho th y r ng Hi p

nh v Nông nghi p ã không óng vai trò trung tâm mà nhi u n c thành viênhy v ng ho c lo s . V i th , có th nói, nh ng l i th có th nh n th y tHi p nh v Nông nghi p ch y u t p trung vào các n c phát tri n và cácn c ang phát tri n xu t kh u chính. ó không ph i là i u b t ng vì nh ngn c này ã có ho t ng ngo i th ng hùng h u và th ng có tri n v ng t tnh t i v i vi c phát tri n các th tr ng nông s n trong ng n h n. Không ch ng l i t Hi p nh này tr c h t là nông dân nghèo các n c nghèo v nph thu c vào m t m t hàng c th ch y u c xu t kh u sang m t n c cóthu nh p cao. V i nh ng hàng rào nh h n và c nh tranh cao h n t phía cácthành viên m i c a th tr ng, nông dân nh ng n c này hi n ng tr cnguy c b m t kh n ng c nh tranh.Nói v y không nh t thi t có ngh a r ng Hi p nh v Nông nghi p nói chungkhông có b t c tác ng nào n các chính sách nông nghi p ang c theo

u i, d u r ng v n này có ph n gi ng tranh cãi “con gà hay qu tr ng”.Nh ng thay i v chính sách nông nghi p c a m t n c di n ra trong m t th igian dài h n. Không th bi t ch c c li u Hi p nh v Nông nghi p ã mangl i nh ng thay i i v i chính sách nông nghi p trong n c hay nh ng chínhsách ó ã thay i mà không liên quan n Hi p nh v Nông nghi p.

Tài li u tham kh oDíaz - Bonnilla, Eugenio, Marcelle Thomas và Sheman Robinson. 2002. T dohóa th ng m i, WTO và an ninh l ng th . TMD Tài li u th o lu n 82,Washington DC: IFPRI.

103

FAO. 1996. Tuyên b Rome v An ninh l ng th c th gi i và K ho ch hànhng c a H i ngh th ng nh v l ng th c th gi i. Rome: FAO.

FAO. 2000a. Nông nghi p, th ng m i và an ninh l ng th c: nh ng v n vàl a ch n trong các cu c àm phán c a WTO xét t tri n v ng c a các n c

ang phát tri n, t p I. Rome: FAO.FAO. 2000b. Nông nghi p, th ng m i và an ninh l ng th c: nh ng v n vàl a ch n trong các cu c àm phán c a WTO xét t tri n v ng c a các n c

ang phát tri n, t p II: Nghiên c u tr ng h p theo qu c gia. Rome: FAO.FAO. 2003a. Hi p nh v Nông nghi p c a WTO: kinh nghi m th c hi n.Rome: FAO.FAO. 2003b. M t s v n v chính sách th ng m i liên quan n các xuh ng nh p kh u nông s n trong b i c nh an ninh l ng th . Rome: FAO,U ban Các v n v hàng hóa.Francois, Joseph. 2000. ánh giá k t qu các nghiên c u cân b ng chung c acác cu c àm phán th ng m i a ph ng. Nh ng v n chính sách trongth ng m i qu c t và nghiên c u hàng hóa. Series No.3 Geneva: UNCTAD.Freeman, F., J. Melanie, I. Roberts. 2000. Tác ng c a t do hóa th ng m inông s n i v i các n c ang phát tri n. Báo cáo nghiên c u c a ABARE2000.6. Canberra: ABARE.Gallagher, P. 2000. H ng d n i v i WTO và các n c ang phát tri n.London: Kluwer Law International.Ingco, Merlinda D. 1997. T do hóa th ng m i nông s n có c i thi n phúcl i các n c kém phát tri n nh t? Có . Tài li u nghiên c u chính sách 1748.Washington DC: Ngân hàng Th gi i.Ingco, Merlinda D. (ch biên). 2003. Nông nghi p, th ng m i và WTO t o ram t môi tr ng th ng m i cho phát tri n. Washington DC: Ngân hàng Thgi i.Johansson, Helena và Ingrid Sidenvall. 2002. Internationell handel-aven forjordbruket? Rapport 2002:4. Lund: Livsmedelsekonomiska Institutet (SLI).Madeley, J, 2000. Th ng m i và nghèo ói: t ng quan các nghiên c u tr ngh p v tác ng c a t do hóa th ng m i i v i an ninh l ng th c.Stockholm: Forum Syd.Madeley, John và Solagral. 2001. Tác ng c a t do hóa th ng m i i v ian ninh l ng th c các n c ph ng Nam: i m tài li . Tài li u c b nCIDSE. Brussels: CIDSE.Murphy, Sophia. 2001. An ninh l ng th c và WTO . Brussels: H p tác qu ct vì s phát tri n và oàn k t (CIDSE)U ban Th ng m i qu c gia, 2003. Implementering av Ministerbeslutet fran

Marrakesh om atgarder mot de eventuella negativa effekterna av enhandelsliberalisering pa jordbrukdomradet for minst utvecklade lander ochnettoimporterande lander. Dnr 1193-1255-03. Stockholm.

104

OECD. 2001. Hi p nh v Nông nghi p trong Vòng àm phán Uruguay: ánhgiá vi c th c hi n t i các n c OECD. Paris: OECD.OECD. 2002. Nông nghi p và t do hóa th ng m i: M r ng Hi p nh Vòng

àm phán Uruguay. Paris: OECD.OECD. 2003. Các chính sách nông nghi p t i các n c OECD: ki m tra và

ánh giá. Paris: OECD.Oxfam. 2002. Tr n boxing trong th ng m i nông s n: các cu c àm phán c aWTO có làm nông dân các n c nghèo nh t th gi i knock-out? Tài li u tómt t 32 c a Oxfam. Oxford: Oxfam.Pingali, P. và R. Stringer. 2003. An ninh l ng th c và nông nghi p cácn c thi u l ng th c có m c thu nh p th p: 10 n m sau Vòng àm phánUruguay , Tài li u trình bày t i H i ngh Qu c t và c i cách nông nghi p vàWTO: Chúng ta ang i t i âu? Capri, ngày 23-26/6/2003.Sally, R. 2003 H i th o t i U ban Th ng m i qu c gia, Nguyên nhân và K tqu h u Cancún . Stockholm, ngày 6/10/2003.Sharma, R. 2002. Kinh nghi m c a các n c ang phát tri n v i Hi p nh vNông nghi p c a WTO và vi c àm phán v nh ng v n chính sách , Tài li utrình bày t i H i ngh chuyên mùa hè c a T p oàn Nghiên c u nông nghi pv các n c ang phát tri n, th ng m i nông s n và WTO, Whistler Valley,Canada.U ban Nông nghi p Th y i n. 2000. Jordbruksstoden och u-landerna: Ennyckelfraga i WTO forhandlingarna, Rapport 2000: 19. Jonkoping:Jordbruksverket.(WTO). 1999. T ch c Th ng m i th gi i: Các v n b n pháp lý: K t qu c acác cu c àm phán th ng m i a ph ng trong Vòng àm phán Uruguay,Cambridge: Nhà xu t b n i h c Cambridge.WTO. 2000a. Ho t ng th ng m i nông s n c a các n c ang phát tri ntrong nh ng n m 1990 -1998”, G/AG/NG/6. Geneve: WTO.WTO. 2000b. Vi c th c hi n chính sách bi n pháp liên quan n nh ng tác

ng tiêu c c có th c a ch ng trình c i cách t i các n c kém phát tri n nh tvà các n c nh p kh u l ng th c ròng”. G/AG/NG/S/3, Geneva: WTO.WTO. 2000c. Nghiên c u v vi c th c hi n và tác ng c a Hi p nh vNông nghi , G/AG/NG/S/16. Geneva: WTO.

105

3.5 Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng

• Vì nguyên t c MFN c áp d ng i v i Hi p nh v Mua bán máybay dân d ng, nên các n c ang phát tri n có th c h ng l i tHi p nh này mà không c n ph i tham gia ký k t. Vi c này có l icho nh ng n c ang phát tri n có ho t ng s n xu t máy bay dând ng, nh Indonesia, n và Brazil, b i các n c này có th xu tkh u mi n thu sang các n c ã ký k t Hi p nh.

3.5.1 Mô t Hi p nhHi p nh v Mua bán máy bay dân d ng có hi u l c t ngày 1 tháng 1 n m1980 sau các cu c àm phán t i Vòng Tokyo trong nh ng n m 1970 và cu icùng ã c 21 n c thành viên ký k t. Hi p nh này là m t trong s ít hi p

nh c a WTO không có t t c các n c thành viên WTO tham gia. Hi n nay,Hi p nh này ã có 30 n c thành viên, trong ó có hai thành viên là các n c

ang phát tri n là Ai C p và Macao.76 Thêm vào ó, 28 n c (trong ó 2 n ckhông ph i là thành viên c a WTO) và hai t ch c c h ng quy ch quansát viên t i m t U ban WTO, c l p ra chuyên trách v Hi p nh này.77

Hi p nh này không h n ch i v i các n c không ph i thành viên c a WTO.M c ích ch y u c a Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng là nh m gi mthi u nh ng rào c n i v i th ng m i qu c t trong l nh v c máy bay dând ng. M c tiêu này h u nh ã t c vì thu quan các n c tham gia Hi p

nh ã c xóa b i v i t t c các lo i máy bay dân d ng cùng các linh ki nvà ph tùng (g m c ng c ), các thi t b mô ph ng chuy n bay và vi c s ach a máy bay dân d ng. Th ng m i cho các m c tiêu quân s c lo i rakh i Hi p nh. M t i u kho n c bi t liên quan n gi y ch ng nh n ng is d ng cu i cùng c ng c a ra vì m c ích này.Trong Vòng Uruguay, các bên ã àm phán v nh ng s a i i v i Hi p nhnày và bàn th o v nh ng quy nh tr c p i v i ngành máy bay. Tuy nhiên,các bên ã không th t c th a thu n. Do v y, Hi p nh v Mua bán máybay dân d ng ã không c s a i trong Vòng Uruguay và Hi p nh ban uv n còn có hi u l c. Tuy nhiên, v n v tr c p ã c gi i quy t m t ph ndo Hi p nh v Tr c p và Các bi n pháp i kháng c ng c áp d ng i v il nh v c máy bay, v i m t s lo i tr c nêu rõ trong Hi p nh.Trong l i gi i thi u v Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng, có nêu r ngtuy s h tr c a nhà n c là ph n khó tránh kh i trong l nh v c máy baynh ng các bên tham gia Hi p nh cam k t m b o không bên nào s d ngh tr khi n th tr ng và các l i th c nh tranh tr nên không công b ng .Hi p nh không a ra b t c ch d n nào v các hình th c và m c tr c p

76 Các n c khác tham gia vào Hi p nh là áo, B , Bulgaria, Canada, an M ch, Estonia, EU, Pháp,Georgia, c, Hy L p, Ireland, Italy, Nh t B n, Latvia, Lithuania, Luxembourg, Malta, Hà Lan, Nauy,

ào Nha, Romania, Tây Ban Nha, Th y n, Th y S , ài Loan, Anh và M .77 Argentina, Australia, Bangladesh, Brazil, Cameroon, Trung Qu c, Colombia, C ng hòa Séc, Ph n Lan,Gabon, Ghana, Hungary, n , Indonesia, Israel, Mauritius, Nigeria, Oman, Ba Lan, Nga, Saudi Arabia,Singapore, Slovakia, Hàn Qu c, Sri Lanka, Trinidad và Tobago, Tunisia, Th Nh K , IMF vàUNCTAD.

106

cho vi c phát tri n, s n xu t và/ho c xu t kh u. Thay vào ó, Hi p nh ch cóth c coi là m t tuyên b v d nh c a các bên ký k t. H n n a, Hi p

nh a ra nh ng h ng d n v mua s m chính ph trong khuôn kh nh ngs n ph m c bao hàm trong Hi p nh.3.5.2 Tác ng i v i các n c ang phát tri nNgày nay, máy bay dân d ng c s n xu t m t s ít qu c gia. Các nhà s nxu t có ti ng hi n nay thu c v M , c, Th y S , Anh, Canada, Indonesia, n

, Brazil, Pháp, Hà Lan và Australia. T t c các n c ang phát tri n nêutrên c h ng t cách quan sát viên theo Hi p nh ch không ph i là bêntham gia.Vi c mi n thu theo Hi p nh d a vào nguyên t c MFN. Do v y, vi c này

c m r ng t i t t c các n c thành viên WTO và các n c ang phát tri ncó th c h ng l i ngay c khi h không ph i là bên tham gia ký k t Hi p

nh. Do ó, các n c ang phát tri n là các nhà th u khoán ph i v i ngànhmáy bay dân d ng c ng có th c h ng l i.3.5.3 K t lu nCó v nh cho n nay ch a có phân tích nào ánh giá v tác ng c a Hi p

nh này.Do nguyên t c MFN c áp d ng i v i Hi p nh nên các n c ang pháttri n s n xu t máy bay dân d ng nh n , Indonesia và Brazil, và các n ckhông ph i là bên tham gia Hi p nh u có th c h ng l i, vì các n cnày v n có th xu t kh u máy bay mi n thu sang các n c khác tham gia vàoHi p nh này. i v i vi c tr c p cho ngành máy bay thì s áp d ng Hi p

nh v Tr c p c a WTO.

107

3.6 Hi p nh v Mua s m chính ph• Vì tham gia ký k t Hi p nh v Mua s m chính ph (GPA) ch y u

là các n c phát tri n, nên Hi p nh này ch có tác ng gián ti pi v i h u h t các n c ang phát tri n. M t trong nh ng tác ng

nh v y là các b n chào mua s m c a các n c thành viên ch y uh ng t i nh ng n c khác tham gia ký k t GPA.

• N i dung y tham v ng c a GPA và mong mu n c a các n c angphát tri n b o v th tr ng c a mình ã gi i thích t i sao các n cnày ã quy t nh không tham gia vào GPA.

• GPA, khác v i Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng ch ng h n,không ph i tuân theo nguyên t c MFN c a WTO. Khi ó, vi c “lo i”s tham gia c a các n c ang phát tri n ã tr nên rõ r t h n do cácn c này không th h ng l i t cam k t c a các n c tham giaHi p nh. Do ó, m i ngu n l i ti m n ng c a GPA không ph igiành cho các n c ang phát tri n.

3.6.1 B i c nhMua s m công c quy nh t i WTO b i Hi p nh v Mua s m chính ph(GPA) v i ch có 28 bên tham gia ký k t. ng th i, khu v c này có t m quantr ng áng k v m t tài chính. M t s tính toán cho th y r ng mua s m côngc a các n c OECD chi m t i kho ng t 10% n 15% GNP.78

Khi GATT ra i, các Bên ký k t còn ch a s n sàng m c a l nh v c mua s mcông cho c nh tranh n c ngoài. Do v y, mua s m công b lo i kh i yêu c u v

i x qu c gia trong GATT. Ch khi có m t hi p nh v mua s m công, cký k t trong Vòng Tokyo vào nh ng n m cu i th p k 1970, thì m i t o nên sm c a cho c nh tranh n c ngoài i v i các h p ng mua s m c a chínhph . Hi p nh này ã c m r ng qua các cu c àm phán c ti n hànhsong song v i Vòng Uruguay, nh ng không ph i là m t ph n chính th c c avòng àm phán ó. Phiên b n hi n t i c a GPA có hi u l c t ngày 1 tháng 1n m 1996.3.6.2 Mô t GPAGi ng nh Hi p nh v Mua bán máy bay dân d ng, GPA là m t trong s íthi p nh c a WTO mà không ph i t t c các n c thành viên c a WTO utham gia. M c tiêu trung tâm c a GPA là l nh v c mua s m công c a các n cthành viên c n ph i m cho c nh tranh qu c t .79 t c m c tiêu này, 24

i u kho n c a Hi p nh a ra các quy nh khá chi ti t v không phân bi ti x và minh b ch trong quá trình mua s m.

GPA c ng a ra nh ng danh m c riêng, trong ó các thành viên ch rõ ph m vicác th c th mua s m b ràng bu c theo các quy nh c a GPA.

78 Arrowsmith (2002).79 Hoekman và Mavroidis (1995).

108

Các cam k t không c t ng m r ng cho các n c không tham gia thôngqua nguyên t c MFN.Do v y, n nay ch có 28 thành viên WTO tham gia GPA.80 T t c các n cnày u thu c nhóm n c có m c “phát tri n nhân l c cao” theo ch s c aUNDP. H u h t trong s ó là các n c phát tri n, nh ng m t s n c angphát tri n c ng tham gia, nh Hàn Qu c, H ng Kông và Singapore.GPA c ng bao hàm m t s quy nh v i x c bi t và khác bi t dành chocác n c ang phát tri n và v h tr k thu t. Xét n trình tham gia th pc a các n c ang phát tri n trong GPA, thì nh ng quy nh này không m yquan tr ng và do v y chúng tôi không phân tích chi ti t.3.6.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nCông ty c a các n c không ph i thành viên c a GPA thì không c m b ol i ích theo GPA. Lý do là trên th c t , nguyên t c MFN không c t ng ápd ng cho các n c ã ch n không tham gia và i u này ng c v i Hi p nh vMua bán máy bay dân d ng. i v i m t s n c, vi c không tham gia vàoGPA c ng gây ra nh ng tác ng nh thi u m t ng l c kích thích quan tr ng

thay i các c ch mua s m và do ó trong tr ng h p x u nh t có th d nn tình tr ng các c ch này ho t ng không hi u qu , b o h và ch u tácng c a t tham nh ng. Khi ó t n th t s nhi u h n.81

GPA c ng có nh ng tác ng gián ti p nh t nh v m t kinh t i v i cácn c ang phát tri n khía c nh làm l ch h ng th ng m i. M t tác ngd ng này có th xu t hi n n u m t n c thành viên WTO, sau khi tham giaGPA, chuy n các kho n mua s m t các công ty các n c không ph i thànhviên sang các công ty kém hi u qu h n nh ng l i n c thành viên khác. Tuynhiên, c n nh n m nh r ng b n thân GPA không t o ra nh ng k t qu nh v y,b i th a thu n này không òi h i s phân bi t i x nh v y i v i các n ckhông ph i là thành viên. Tình hu ng này úng h n là h u qu c a các chb o h hi n t i c a các n c thành viên i v i l nh v c mua s m – v n t o rab t l i cho các n c thành viên không tham gia GPA.M t v n c n t ra là t i sao các n c ang phát tri n l i l a ch n khôngtham gia GPA. Có th a ra v n t t m t s lý gi i. N i dung khá tham v ngc a Hi p nh là m t y u t . Th hai là nhi u n c ang phát tri n ch a s nsàng m c a th tr ng l nh v c mua s m công cho các công ty n c ngoài cókh n ng c nh tranh cao h n.82 Lý gi i th ba liên quan n các ngu n l c quál n c n có th c hi n nh ng i u kho n áp d ng khá r ng c a GPA.83 Lý doth t là vi c quy t nh s d ng mua s m công c coi là m t công c t

c nh ng m c tiêu chính tr liên quan. Ví d , có th nói n vi c u tiên cácnhóm th ng kém l i th , nh các nhóm dân t c khác nhau và i u này có th

80 áo, B , Canada, an M ch, C ng ng châu Âu, Ph n Lan, Pháp, c, Hy L p, H ng Kông, Iceland,Israel, Italy, Nh t B n, Tri u Tiên, Liechtenstein, Luxembourg, Hà Lan, Aruba thu c Hà Lan, Nauy, B

ào Nha, Singapore, Tây Ban Nha, Th y n, Th y S , Anh và M .81 Hunja (2003).82 Hoekman và Mavroidis (1995).83 Arrowsmith (2002).

109

mâu thu n v i nh ng i u kho n v không phân bi t i x c a GPA.84 Lý gi ith n m liên quan n vi c thi u quy t tâm chính tr do th c t là nh ng nhómng i h ng l i t n n tham nh ng và ch mua s m không minh b chth ng c n tr nh ng c i cách c n thi t.85

3.6.4 K t lu nVì GPA v nguyên t c ch có s tham gia c a các n c phát tri n, nên Hi p

nh này ch có nh ng tác ng gián ti p n các n c ang phát tri n. Vi ctham gia s t o kh n ng ti p c n th tr ng l n h n i v i các n c ang pháttri n và giúp ch mua s m m c a h n và hi u qu h n. N i dung y thamv ng c a Hi p nh và mong mu n b o h th tr ng c a các n c ang pháttri n là hai lý do gi i thích t i sao các n c ang phát tri n l a ch n không thamgia vào Hi p nh này.

Tài li u tham kh oArrowsmith, S. 2003. Mua s m chính ph trong WTO. The Hague: Kluwer LawInternational.Arrowsmith, S. 2002. “ ánh giá GPA: Vai trò và s phát tri n c a Th a thu nnhi u bên h u Doha”. T p chí Lu t kinh t qu c t , 5:4, trang 761-790.Hoekman, B.M. và P.C. Mavroidis. 1995. Hi p nh v Mua s m chính ph c aT ch c Th ng m i th gi i, m r ng quy nh, gi m thành viên? WashingtonDC: Ngân hàng Th gi i.Hunja, R.R. Nh ng tr ng i i v i c i cách mua s m công t i các n c angphát tri n, Tài li u trình bày t i H i th o v mua s m chính ph – Dar EsSalaam, Tanzania, 14-17/1/2003www.wto.org/english/tratop_e/gproc_e/wkshop_tanz_jan03/hunja2a2_e.doc

84 Arrowsmith (2002).85 Hunja (2003).

http://www.wto.org/english/trato

110

Các hi p nh b sung3.7 Hi p nh Tr giá h i quan (CVA)

• Các n c ang phát tri n c h ng l i t Hi p nh Tr giá h iquan (CVA) vì Hi p nh này t o ra s minh b ch h n, kh n ng dbáo cao h n và khách quan h n trong tính toán tr giá h i quan. cbi t, CVA s t o thu n l i cho th ng m i Nam – Nam trong dài h nvì ngày càng nhi u thành viên là các n c ang phát tri n tham giaHi p nh này.

• Nhi u n c ang phát tri n g p ph i các v ng m c khi th c hi nCVA vì vi c này òi h i ph i có nhi u ngu n l c. Vi c th c hi n òih i ph i có các th ch có hi u qu , các c quan h i quan hi n i vàcó n ng l c, ph i có các ch ng trình giáo d c và ào t o cho nh ngcông ch c n m gi các v trí ch ch t, c n áp d ng công ngh m i vàquan tâm n th ng m i và công nghi p.

3.7.1 B i c nhGiá tr tính thu h i quan c g i là tr giá h i quan. Tr giá h i quan c ngt o c s cho vi c tính toán, ví d , thu giá tr gia t ng i v i hàng nh p kh uvà vi c cung c p thông tin v giá tr cho vi c th ng kê hoàng hoá nh p kh u.Quá trình i n Hi p nh v nh giá h i quan (CVA) hi n hành khá dài vàquanh co. M t th a thu n a ra t s m là Công c Brussels v Tr giá h iquan i v i hàng hóa n m 1950, c m t s n c th ba áp d ng, trong ó cóTh y i n (t n m 1960). Công c Brussels c i u hành b i H i ngH p tác h i quan – c quan ti n thân c a T ch c H i quan th gi i (WCO)hi n nay. Nhi u n c, trong ó có M , Canada và m t s n c phát tri n khác,

ã áp d ng các quy nh tr giá h i quan khác v n c coi là ph c t p và mangtính b o h . Cùng v i nh ng n i dung khác, tr giá h i quan d a trên c s c agiá c th tr ng trong n c c a n c xu t kh u. Th y i n, các n c B c Âukhác và EC ã c m r ng vi c tham gia vào Công c Brussels – i u mà Mvà Canada ph n i. Thay vào ó, trong Vòng àm phán Tokyo, m t th a thu nv tr giá h i quan m i c àm phán t i GATT vào n m 1979. ó là Hi p

nh Th c hi n i u VII c a Hi p nh chung v Thu quan và Th ng m i (Blu t v tr giá h i quan). Tuy nhiên, ch có vài bên tham gia ký Hi p nh này.Thông qua các cu c àm phán trong Vòng àm phán Uruguay, B lu t v tr giáh i quan ã t o ra c s cho Hi p nh CVA hi n hành (Hi p nh Th c hi n

i u VII c a Hi p nh chung v Thu quan và Th ng m i n m 1994). Skhác bi t ch y u gi a B lu t tr giá h i quan và CVA là b t bu c t t c cácn c thành viên c a WTO ph i tham gia và nh ng quy nh v t v n và gi iquy t tranh ch p ã c thay i.M c tiêu c a CVA là t t c các n c thành viên c a WTO c n áp d ng các quy

nh m t cách ng b , rõ ràng và công b ng trong l nh v c tr giá h i quan.3.7.2 Mô t CVAT ng quát

111

CVA có ngh a là tr giá h i quan c a m t m t hàng nh p kh u s là tr giá giaod ch, t c là giá ph i tr ho c s c tr khi hàng hóa ó c bán. CVA c ngnêu rõ nh ng chi phí c n c ng thêm và c n lo i tr khi xác nh tr giá h i quan.N u nh ng i u ki n s d ng các ph ng pháp xác nh tr giá giao d ch không

c th c hi n, thì c ng có th s d ng các ph ng pháp thay th nh t nh.CVA c ng a ra nh ng ph ng pháp mà có th không c s d ng khi xác

nh tr giá h i quan, trong ó có tr giá h i quan t i thi u, tr giá tùy ý ho c giátr không có th c. CVA t o cho các nhà nh p kh u kh n ng yêu c u cung c pthông tin b ng v n b n v tr giá h i quan c áp d ng và ph ng pháp sd ng tính tr giá ó.Gi ng nh tr c ó, m i thành viên c n m b o r ng lu t pháp, quy nh vàth t c hành chính c a h phù h p v i nh ng i u kho n c a CVA tr c th i

i m CVA có hi u l c. Các thành viên c ng ph i thông báo cho WTO v nh ngthay i trong pháp lu t qu c gia c a mình liên quan n vi c tr giá h i quan.

i x c bi t và i x khác bi t gia h n ân h n và nh ng ngo i l nh tnh

CVA a ra nh ng ngo i l có th i v i các n c ang phát tri n. M t giaio n chuy n ti p 5 n m c áp d ng tính t th i i m khi CVA có hi u l c

i v i các n c ang phát tri n. Các n c ang phát tri n không ph i là nh ngbên tham gia th a thu n tr giá h i quan t n m 1979 có th trì hoãn vi c th chi n nh ng n i dung nh t nh c a CVA trong m t giai o n không quá 3 n msau khi n c thành viên ó b t u th c hi n t t c các i u kho n khác c aCVA. Các n c phát tri n c n có h tr k thu t cho nh ng n c ang pháttri n có yêu c u trên c s cùng th a thu n.Ngoài nh ng ngo i l nêu trên, CVA còn a ra m t b n ph l c, theo ó giai

o n chuy n ti p 5 n m i v i các n c ang phát tri n trên th c t có th làkhông . Trong nh ng tr ng h p nh v y, m t n c ang phát tri n c nthông báo cho U ban Tr giá h i quan c a WTO v i u này tr c khi k t thúcgiai o n chuy n ti p. Trong tr ng h p m t n c ang phát tri n không th

a ra c lý do gia h n giai o n chuy n ti p, thì các n c thành viênc a WTO c ng nên xem xét ngh ó trên c s ng c m. Nh ng n c angphát tri n th c hi n tr giá t i thi u có th c các thành viên khác cho phépti p t c th c hi n tr giá t i thi u trong m t kho ng th i gian theo quy nh ho ctrong giai o n chuy n ti p. Các n c ang phát tri n c ng có kh n ng ttr c k ho ch th c hi n i u VII và i u V kh 2. ó là hai ngo i l c bi ttrong CVA dành cho các n c LDCs.Th c hi n CVAC th y có 58 n c thành viên ngh th c hi n giai o n chuy n ti p 5 n mtheo CVA. Tr c khi di n ra H i ngh B tr ng các n c thành viên WTO tch c t i Seatle n m 1999, nhi u n c ang phát tri n ã ngh kéo dài h nn a giai o n chuy n ti p vì các n c này cho r ng các h th ng h i quan c ah ch a n ng l c i u hành quá trình chuy n i sang h th ng nh giá

112

h i quan d a vào hóa n.86 Cu i cùng, 25 n c ngh giai o n chuy n ti pdài h n, trong khi 23 n c khác không ngh gia h n giai o n chuy n ti p vàc ng không th c hi n CVA. M t trong nh ng lý do c b n có th là vi c quy t

nh tham gia WTO do các b tr ng th ng m i, ch không ph i là b tr ngtài chính. Nhi u b tr ng tài chính lo ng i r ng ngu n thu t h i quan s gi msau khi th c hi n CVA và vi c ó s d n n gi m ngu n thu c a chính ph .Theo WCO, tính n tháng 6 n m 2000, CVA ã c 78 n c thành viên c aWTO áp d ng và ph ng pháp tr giá giao d ch ã c s d ng i v i h n90% th ng m i th gi i.87

Nh ã c p trên, các thành viên c n thông báo cho WTO v b t c thay inào trong pháp lu t qu c gia có liên quan n vi c nh giá h i quan. Tuy nhiên,các thông báo ã không c a ra úng theo quy nh. Vi c này có th chi u là pháp lu t m t s n c thành viên th c t xung t v i CVA. Ch t chU ban Tr giá h i quan WTO ch có th khuy n khích các n c thành viênthông báo v nh ng thay i trong l nh v c này.3.7.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nNh ng khó kh n mà các n c ang phát tri n ã v p ph i khi th c hi n CVAH u h t các nghiên c u v tr giá h i quan ch y u soi r i vào nh ng khó kh nmà các n c ang phát tri n g p ph i khi th c hi n CVA.CVA ch bao hàm giá tr c a các hàng hóa, nh ng kinh nghi m t nhi u d ánt i các n c ang phát tri n do Ngân hàng Th gi i h tr cho th y, vi c nhgiá hàng hóa ch là m t centimet cu i cùng trong quy trình h i quan dài 1 mét

òi h i c n ph i c c i cách.88 Quá trình nh giá h i quan òi h i ph i cóm t môi tr ng i u hành mà hi n nhi u n c LDC ch a có.89

Vi c th c hi n CVA t i các n c ang phát tri n òi h i nhi u h n so v i m tngh nh mà các quy nh v tr giá h i quan ph i phù h p v i nh ng i ukho n c a CVA. Vi c th c hi n CVA c ng òi h i ph i có th i gian và ngu nv n u t vào nh ng ngu n l c quan tr ng.90

Nh ã c p trên, các n c ang phát tri n có kh n ng ngh h tr kthu t h th c hi n CVA. WTO, WCO, Ngân hàng Th gi i, IMF, Ban Thký Kh i th nh v ng chung và các t ch c khác, c ng nh các n c riêng l ,cung c p h tr k thu t trong l nh v c này.

th c hi n CVA, các n c ang phát tri n c n:

• Có quy t tâm chính tr v vi c th c hi n CVA;

• Có các th ch ho t ng hi u qu ;

86 Hoekman và Kostecki (2001).87 WCO (2003).88 Finger (2002).89 Finger và Schuler (1999).90 Hoekman và Kostecki (2001).

113

• ào t o nh ng công ch c trong các b h u quan và qu n lý công táci u hành h i quan nâng cao nh n th c v CVA;

• ào t o nhân viên h i quan làm vi c trong các l nh v c nh tr giá h iquan, phân tích r i ro và ki m toán;

• ào t o nhân l c v th ng m i và công nghi p (các công ty, các ilý giao nh n và các t ch c th ng m i); và

• áp d ng công ngh thông tin và ào t o nhân l c s d ng công nghó.

Có m t s lý do gi i thích t i sao các n c ang phát tri n g p v n khi th chi n CVA, nh thi u quy t tâm v chính tr và m i lo ng i r ng ngu n thu t h iquan s gi m. i v i nhi u n c ang phát tri n, ngu n thu h i quan là bph n áng k trong ngu n thu thu , trong m t s tr ng h p, ngu n thu h iquan chi m t i 50%. Nh ng lý do khác là c s h t ng, m c thuyên chuy nnhân viên h i quan cao, thi u ngu n l c ho c có giao d ch th ng m i khôngchính th c. Thêm vào ó, nh ng n c ang phát tri n th c hi n CVA c ng c nph i c c u l i b máy h i quan c a mình.91

Có nh ng y u t khác có th tr c ti p hay gián ti p d n n nh ng khó kh ntrong vi c th c hi n CVA:92

• Thu và thu quan cao có th d n n vi c xác nh tr giá h i quankhông úng, cán b h i quan nh n h i l , tình tr ng buôn l u và t iph m có t ch c,

• Nh ng ngo i tr tùy ý do các b tr ng ho c ng i qu n lý c quanh i quan a ra t o c h i cho các ho t ng tham nh ng, làm xói mònh th ng tr giá h i quan bình ng và ây có th c coi là m t hìnhth c kích thích các nhà nh p kh u không tuân th các quy nh,

• Th t c quan liêu, ví d nh phê duy t tr c tr giá nh p kh u ho c trgiá xu t kh u,

• Các h th ng ki m soát n i b y u kém, t c là không chú ý úng m cn vi c áp d ng các h th ng ki m soát và ki m toán n i b , do ó có

th d n n tham nh ng trong n i b công ch c.Vi c d a vào các tr giá giao d ch c th c hi n n gi n h n t i các n cphát tri n – n i thu quan th p, ki m soát nh p kh u m c t i thi u, không cóquy nh v xu t kh u ti n t , tham nh ng trong d ch v công th p và h th ngpháp lu t v n hành t t. i v i các n c ang phát tri n, tình hình không nhv y, vì thu quan th ng r t cao, vi c ki m soát hàng hoá nh p kh u d a vào trgiá và nh ng quy nh kh t khe i v i xu t kh u ti n t . Thêm vào ó, nh ngn c này th ng thi u kh n ng ti p c n thông tin i n t v hàng nh p kh u.

91 Shin (1999).92 Corfmat (2002).

114

Gian l n liên quan n vi c khai th p tr giá hàng hóa c ng ph bi n h n cácn c ang phát tri n.93

Các nghiên c u cho th y, t ng chi phí m t n c ang phát tri n th c hi n bahi p nh c a WTO (CVA, SPS và TRIPS) là 150 tri u USD – nhi u h n ngânsách dành cho phát tri n trong n m c a nhi u n c LDCs.94 Nói cách khác, iv i h u h t các n c ang phát tri n, vi c th c hi n CVA òi h i ph i có ngu nl c áng k . Trong nhi u tr ng h p, c n ph i có nh ng bi n pháp liên quan

n vi c xây d ng c ch , c i thi n c s h t ng, t ch c l i các c quan h iquan, v n u t , công ngh m i và giáo d c vào ào t o.Vì các n c ang phát tri n không ph i là m t nhóm ng nh t, nên các n cnày nh ng trình khác nhau trong vi c th c hi n CVA. i u này có ngh a làm t s n c ang phát tri n ã có nh ng b c i nh t nh trong vi c th c hi nCVA nh ng ch a có c ki n th c và kinh nghi m c n thi t áp d ng cóhi u qu .95

Nh ã c p trên, các nghiên c u trong l nh v c này ã nêu b t nh ng v n mà các n c ang phát tri n g p ph i trong quá trình th c hi n CVA. Chúng

tôi không tìm th y b t c nghiên c u nào cho th y rõ r ng ngu n thu h i quanc a các n c ang phát tri n gi m sau khi th c hi n CVA ho c m c ti p c nth tr ng c c i thi n sau khi ký k t CVA. Vi c thi u nghiên c u có th doth c t là quá trình th c hi n này v n ang di n ra h u h t các n c ang pháttri n.Khách quan h n và minh b ch h n t o thu n l i cho th ng m iNh ng tác ng khác c a CVA i v i c các n c phát tri n và ang phát tri nlà tính minh b ch và s khách quan t ng lên (các quy t nh c a ra trên cs có th c ki m tra và không d a vào các giá tr tùy ý ho c giá tr không cóth c). Do tác ng c a th a thu n nh giá h i quan n m 1979, nhi u n c pháttri n ã s d ng bi n pháp tr giá giao d ch, các công ty xu t kh u các n c

ang phát tri n ã c h ng l i trong m t th i gian dài t s minh b ch,khách quan và kh n ng d báo t ng lên v hàng hóa xu t kh u sang các n cphát tri n. CVA cu i cùng có th t o ra k t qu là nh ng tác ng tích c c nàyc ng s em l i ngu n l i cho các nhà xu t kh u các n c ang phát tri n khixu t kh u hàng sang các n c ang phát tri n khác, ó là tác ng tích c c iv i th ng m i Nam – Nam.Tranh ch pK t khi WTO ra i n m 1995 t i cu i n m 2003, ch có 7 v tranh ch p liênquan n vi c nh giá h i quan và 2 trong s ó ã c gi i quy t. Nh ngtranh ch p này ch y u liên quan n các l nh v c nh bán phá giá và h n chnh p kh u. Trong s 7 tranh ch p này, n , EU, M (3 v ), Brazil vàGuatemala ã ngh hi p th ng v i EU (2) , Brazil (2), Romania, ArgentinaMexico.

93 Satapathy (2000).94 Finger (2002). Không có thông tin v cách chi phí c phân b theo nh ng hi p nh khác nhau.95 Shin (1999).

115

Các n c ang phát tri n ngh gì v quá trình này?Có 3 lý do quan tr ng lý gi i cho nh ng khó kh n mà các n c ang phát tri nph i i m t trong quá trình th c hi n CVA. Tr c h t, các n c ang pháttri n không ph i c p bách th c hi n CVA vì các n c này không có c m giác sh u v CVA. Th hai, nhi u n c ang phát tri n không nhìn th y nh ng l ith tr c m t và lo ng i r ng quá trình này s d n n vi c gi m ngu n thu h iquan. Th ba, các quan ch c h i quan các n c ang phát tri n lo ng i r ngvi c th c hi n CVA s d n n nh ng v n th c t trong công vi c hàng ngàyc a h . Ví d , các n c ang phát tri n thi u c s d li u có th so sánh vgiá c .96

Mong mu n tr c h t c a nhi u n c ang phát tri n là c h tr v k thu t giúp h th c hi n CVA. Tuy nhiên, nhu c u này r t khác nhau gi a các n c,

vì các n c ang phát tri n có nh ng nhu c u khác nhau. Ví d , có s khác bi tl n v nhu c u gi a nh ng n c m i trong quá trình h ng t i áp d ng CVA(nh ng n c có th c n tr giúp v m t pháp lý) và nh ng n c ã th c hi nCVA nh ng c n c h tr h n n a áp d ng CVA vào th c t m t cáchhi u qu h n. i u c n thi t là các c quan h i quan c n ào t o cán b h iquan v nh ng k thu t t câu h i i v i các nhà nh p kh u và n m b t ch ngc c ng nh xây d ng c i ng công ch c ki m tra sau thông quan và ki mtoán có n ng l c.97

C ng có nh ng v n liên quan n vi c th c hi n khi các n c ang phát tri nã ti p nh n s h tr v k thu t. T i m t cu c h i th o v h tr k thu t98

c t ch c t i Geneva, các i di n t Canada và Anh cho bi t, th c t ó làdo, ch ng h n nh , s ph i h p y u kém gi a các nhà tài tr , thi u nh ng phântích ban u, và s kém thích ng v i nh ng nhu c u c a nh ng ng i tham giah i th o. Tuy nhiên, v n c ng bao hàm c vi c các n c ti p nh n tri n khaicông vi c thi u tính liên t c ho c ch thu n túy là các n c này ch a chínmu i thay i cách th c làm vi c c a mình.Nhu c u v s h tr Nam – Nam ã t ng lên, t c là nhi u n c ang phát tri nv n mong m i th c hi n CVA mu n ti p nh n s h tr k thu t t các n c

ang phát tri n khác có cùng i m xu t phát ho c có nh ng v n t ng t .99 n là m t trong nh ng n c ti p nh n B lu t nh giá h i quan n m 1979và do v y ã có nhi u kinh nghi m v nh ng v n mà các n c ang pháttri n ph i i m t sau khi th c hi n CVA. Do ó, nhi u khóa h c v tr giá h iquan c t ch c t i n (th ng c WTO và các t ch c khác tài tr )dành cho các n c ang phát tri n có ý nh th c hi n CVA.

96 Hoekman, English và Mattoo (2002).97 Gurler (2002).98 Nh ng ví d v khi m khuy t trong vi c th c hi n Hi p nh v nh giá h i quan do Michel Jordan,

ng giám c Ban Th ký di n gi i chính sách th ng m i thu c C quan H i quan và Thu thu h iquan Canada và Joe Kelly, Giám c kinh doanh thu c C quan H i quan và Thu c a Anh t i h i th o

h tr k thu t t ch c t i Geneva ngày 7/11/2002.99 Angela Strachan, Ban Th ký Kh i Th nh v ng chung, t i m t h i ngh v h tr k thu t t ch c t iGeneva ngày 6-7/11/2002.

116

Trung Qu c, n c tr thành thành viên c a WTO n m 2001, ã tuyên b t im t h i ngh c a U ban tr giá h i quan WTO t ch c tháng 11 n m 2002 r ngn c này còn y u kém trong l nh v c tr giá h i quan. Trong s nh ng y u kém

ó có vi c Trung Qu c thi u ngu n nhân s c ào t o, m c dù n c này ãnh n c s h tr c a WCO.Mauritania cho bi t t i m t cu c h i th o v h tr k thu t t ch c t i Genevavào ngày 7 tháng 11 n m 2002 r ng n c này khi ó ph i v t l n v i nh ng v n

khác (s c kh e, nghèo ói, giáo d c, v.v.) và nh ng v n này ã nh h ngn c i cách h i quan c a h , do v y CVA ít c u tiên h n. H n n a,

Mauritania còn g p ph i nh ng v n v xác nh lo i h tr k thu t c n thi t.3.7.4 K t lu nM c tiêu c a CVA là t t c các n c thành viên c a WTO áp d ng các quy nhth ng nh t, rõ ràng và công b ng v tr giá h i quan. Các i u kho n c a CVAcó ý ngh a quan tr ng i v i ho t ng hàng ngày c a hàng ngàn công ty trênkh p th gi i.Có th nói r ng, nh ng nghiên c u hi n có v ch này h u h t t p trung vàonh ng v n mà các n c ang phát tri n g p ph i trong quá trình th c hi nCVA. M t lý do t i sao còn thi u nh ng nghiên c u v tr giá h i quan i v ivi c m c a th tr ng các n c ang phát tri n có th là do nhi u n c pháttri n ã s d ng các quy nh này trong nhi u n m k t khi b lu t v tr giáh i quan c àm phán trong Vòng àm phán Tokyo n m 1979. Lý do khác cóth là vi c nhi u n c ang phát tri n v n còn ang n l c th c hi n m c dùvi c này nh ra ph i c hoàn thành t n m 2000. Tuy nhiên, theo ánh giác a chúng tôi, các n c ang phát tri n ã c h ng l i t CVA vì nó ã t ora s minh b ch h n, kh n ng d báo cao h n và khách quan h n trong tínhtoán tr giá h i quan. c bi t, hy v ng r ng trong dài h n, th ng m i Nam –Nam s c t o thu n l i nh CVA vì ngày càng nhi u n c ang phát tri n làthành viên c a WTO th c hi n hi p nh này.S thành công c a các n c ang phát tri n trong vi c th c hi n CVA phthu c nhi u vào nh ng i u ki n c b n ph bi n nh ng n c ó trong giai

o n u. Nh ng i u ki n c b n c n thi t cho vi c th c hi n CVA là các thch ho t ng có hi u qu và quy t tâm v chính tr c a nh ng ng i n mquy n th c hi n CVA. Do v y, m c tiêu tr c h t c a vi c th c hi n CVA ph ilà phát tri n n ng l c. V khía c nh này, s h tr v k thu t có th óng vaitrò nh m t công c .M t tác ng n a c a CVA i v i các n c ang phát tri n là c n u tngu n l c áng k vào xây d ng th ch th ch ; b máy h i quan ph i c n

c t ch c l i và ho t ng m t cách hi u qu ; v n u t c n h ng vàocông ngh m i; các ch ng trình ào t o dành cho cán b h i quan, cho ngànhth ng m i và công nghi p, các i lý giao nh n v n chuy n hàng hoá, v.v..M c dù th c t là nh ng ngu n l c áng k ã c s d ng cho h tr kthu t, song nhu c u v n còn r t l n. H n n a, m t s ho t ng trong l nh v ch tr k thu t ã không thành công. thành công, i u quan tr ng là h tr

117

k thu t c n c th c hi n d a vào nhu c u. Nh ng n c ti p nh n, do h bi trõ h n v nh ng khó kh n trong n i b , ph i ra các u tiên và l p k ho chth c hi n, trong m t s tr ng h p c n s tr giúp c a chuyên gia bên ngoài.Thêm vào ó, i u quan tr ng là c n chú tâm n th ng m i và công nghi p

a ph ng.h tr k thu t t hi u qu , c n có s ph i h p và h p tác ch t ch h n

gi a các bên h u quan nh m tránh s trùng l p. Tuy nhiên, nh n th c v nh ngv n này ã t ng lên trong nh ng n m g n ây.V n quan tr ng là vi c các n c th c hi n và áp d ng CVA c n xem CVAcó ngh a là nh ng quy t c ng b , rõ ràng và công b ng – góp ph n b o v l iích c a c nhà nh p kh u l n chính ph . M t khác, c ng có r i ro l n, nh quátrình thông quan s kéo dài khi vi c xác nh tr giá h i quan c a hàng hóa trnên áng lo ng i và khi ó tr giá không có th c có th c áp d ng. TheoCVA, các n c có trách nhi m ph i thông báo cho WTO v nh ng thay i vlu t pháp trong n c liên quan n l nh v c tr giá h i quan. Tuy nhiên, vi cthông báo không c th c hi n úng nh quy nh trong CVA. Vi c này cóngh a là lu t pháp qu c gia t i m t s n c trên th c t mâu thu n v i CVA.Trong khi ó, Ch t ch U ban Tr giá WTO ch có th khuy n khích các n cth c hi n vi c thông báo theo nh yêu c u.

Tài li u tham kh oCorfimat, F. 2002. “Nh ng v n và chi n l c i v i h tr k thu t dànhcho các n c ang phát tri n”, báo cáo trình bày t i H i th o c a WTO v htr k thu t i v i vi c nh giá h i quan, ngày 6-7/11/2002.Finger J. Michael và Philip Schuler. 1999. “Th c hi n các cam k t c a Vòng

àm phán Uruguay: thách th c i v i s phát tri n”, tài li u nghiên c u chínhsách No WPS2215. Geneva: Ngân hàng Th gi i.Finger J. Michael. 2002. “Ch ng trình ngh s Doha và s phát tri n: Nhìnnh n t Vòng àm phán Uruguay”. Manila: Ngân hàng Phát tri n châu Á.(http://www.adb.org/economics/pdf/doha/fingef_paper.pdf)Gurler, Oker. 2002. “Các hi p nh c a WTO v hàng rào phi thu quan và tác

ng i v i các n c thành viên OIC: Tr giá h i quan, ki m tra tr c khi giaohàng, quy t c xu t x và c p phép nh p kh u , T p chí H p tác kinh t cácn c H i giáo; 23:1, trang 66-88.Hoekman, B., Aaditya Mattoo và Philip English (ch biên). 2002. “C m nangv phát tri n, th ng m i và WTO . Washington DC: Ngân hàng Th gi i.(http://www.worldbank.org/trade)Hoekman, B., và M.Kostecki. 2001. Kinh t chính tr c a h th ng th ng m ith gi i: WTO và sau ó. Oxford: Nhà xu t b n i h c Oxford.Satapathy, C. 2000, “Th c hi n Hi p nh Tr giá h i quan c a WTO” , Tu nbáo Kinh t và Chính tr , 35:25, trang 2098-2101.

118

Shin, Y. 1999, “Th c hi n Hi p nh Tr giá h i quan t i các n c ang pháttri n: nh ng v n và khuy n ngh ” , T p chí Th ng m i th gi i, 33:1, trang125-143. . 2003-09-29

119

3.8 Hi p nh v Quy t c xu t x• Cho t i nay, Hi p nh v Quy t c xu t x v n n thu n ch là m t

hi p nh khung mà n i dung c a nó hi n v n là ch àm phán vàdo v y khó có th dánh giá v tác ng c a nó i v i các n c angphát tri n. Tuy nhiên, i u hoàn toàn rõ ràng là v i m t h th ng quyt c th ng nh t s giúp cho các nhà xu t kh u d dàng th c hi n h n so

i nhi u h th ng quy nh khác nhau nh hi n nay.

• Hài hòa hóa các quy nh v xu t x là m t quy trình k thu t ph ct p và m t nhi u th i gian. Tham gia àm phán và cu i cùng là th chi n các quy t c hài hòa s òi h i kh i l ng l n v công vi c hànhchính và các ngu n l c khác c a các n c ang phát tri n .

3.8.1 B i c nhQuy t c xu t x c s d ng nh m xác nh xu t x qu c gia c a m t s nph m trong th ng m i qu c t . Có hai lo i quy ch xu t x :

1. Quy t c xu t x c s d ng xác nh m t s n ph m s c h ngm c thu u ãi hay m c thu MFN khi s n ph m ó c nh p kh u.Trong nh ng tr ng h p nh v y, quy t c xu t x u ãi c áp d ng.Quy t c xu t x u ãi c áp d ng trong các hi p nh th ng m i tdo song ph ng và khu v c ho c các th a thu n u ãi khác, nh hth ng GSP.

2. Quy t c xu t x không u ãi c các n c s d ng khi xu t x hànghoá c c p cho m t s n ph m không nh m m c ích h ng u ãiv thu , mà nh m m c ích khác nh : th ng kê, các bi n pháp ch ng bánphá giá, mua s m công, ho c vi c dán nhãn s n ph m nh “Madein…”100

Các quy t c xu t x u ãi hi n c quy nh trong các liên minh h i quan, cáchi p nh th ng m i t do song ph ng và không c quy nh trong WTO.Chúng tôi s không nêu v n này ra ây và thay vào ó là t p trung vào cácquy t c xu t x không u ãi.M c dù nh ng quy t c xu t x không u ãi không tác ng n vi c m c ath tr ng theo nh ng cách th c tr c ti p nh các quy t c u ãi, song chúng r tquan tr ng i v i các n c ang phát tri n. Trong nh ng công trình nghiên c umà chúng tôi ã xem xét, t m quan tr ng c a các quy t c xu t x c nh nm nh trong nhi u công c chính sách th ng m i khác nhau, nh các bi n phápch ng bán phá giá và h n ng ch. Các quy t c xu t x này c ng có ý ngh a quantr ng i v i ng i tiêu dùng và tri n v ng marketing t i các n c ang pháttri n khi nó bu c ph i th hi n rõ n c xu t x c a s n ph m, thông qua nhãnmác “made in ...“T i sao c n có m t hi p nh?

100 Inama (2000).

120

Ngoài nh ng h ng d n chung c nêu trong Công c c a T ch c H i quanth gi i (WCO) v vi c n gi n hóa và hài hoà hoá th t c h i quan (Công cTokyo), hi n nay chua có quy t c xu t x nào c th a thu n c p qu c t .Do v y, trong th c ti n, m i n c có th t a ra nh ng quy nh mà h mu náp d ng. Vi c này bu c các nhà xu t kh u và các nhà s n xu t ph i có ki nth c c n thi t v các h th ng các n c khác nhau nh m áp ng nh ng nhuc u khác nhau i v i các th tr ng khác nhau.Cu i nh ng n m 1980, ý t ng v hài hòa hóa các quy t c xu t x không u ãi

ã c a ra, t c là c n xác l p m t h th ng th ng nh t t t c các n ccùng áp d ng mà không quan tâm n m c ích. Vi c này c coi là s làmgi m tình tr ng không an toàn mà các nhà xu t kh u và nh p kh u ph i i m t- v n làm t ng thêm nhi u chi phí i v i các bên h u quan trong th ng m iqu c t . Hài hòa hóa c ng s làm gi m nguy c s d ng các quy t c xu t xng n c n th ng m i. Trong nh ng n m cu i th p k 1980, vi c s d ng thuch ng bán phá giá ã t ng lên và b ng vi c s d ng xu t x hàng hóa không

úng, các nhà xu t kh u ã c tìm m i cách l n tránh thu này. Th c t ód n n vi c a v n hài hòa hóa nh ng quy ch xu t x không u ãi vàoVòng àm phán Uruguay.Theo quan i m c a Hoekman và Kostecki, vi c quy t nh cho phép các quyt c u ãi c t n t i ngoài khuôn kh c a WTO ph n ánh th c t là m t sn c ã không mu n h n ch nh ng ti m n ng s n có hình thành các th athu n th ng m i t do song ph ng và khu v c v i các n c khác.101 âyc ng là m t nguy c b i v các quy t c x u ãi hài hòa có th h n ch các hth ng u ãi nh GSP mà nhi u n c ph n i.102

3.8.2 Mô t Hi p nh v Quy ch xu t xHi p nh v Quy t c xu t x là k t qu c a Vòng àm phán Uruguay và báohi u s kh i u c a các cu c àm phán v n ang ti p di n, m t ph n c ti nhành t i U ban K thu t c a WCO (các v n k thu t) và m t ph n t i Uban Quy t c xu t x c a WTO (các v n v chính sách th ng m i).Cùng v i nh ng v n khác, Hi p nh này có tác d ng là s hài hòa hóa cácquy t c xu t x không u ãi trên toàn c u. M c ích c a Hi p nh này là làmcho quy t c xu t x c a m t nu c i u ch nh theo h ng c th và rõ ràng h nnh m t o thu n l i và không t o ra rào c n i v i th ng m i. Hi p nh nàych áp d ng i v i nh ng quy t c xu t x không u ãi. Tuy nhiên, các quy t cxu t x u ãi c c p m t ph l c d i hình th c c a m t tuyên bchung.Trong Vòng àm phán Uruguay, khuôn kh cho Hi p nh này ã c xác l pnh ng ch a nh th i gian àm phán v hài hòa hóa các quy t c. i u ó choth y v n ph c t p h n so v i d li u ban u. Lý do m t ph n vì nh ng v n

này ph c t p v m t k thu t và m t ph n vì các cu c àm phán ã chuy nt v n k thu t thu n túy sang v n thu c v chính sách th ng m i. Trái

101 Hoekman và Kostecki (2001).102 Hirsch (2003).

121

v i d ki n ban u là s k t thúc trong vòng 3 n m, các cu c àm phán dangbu c sang n m th 8 và khó có th k t thúc dúng th i h n m i (tháng 7 n m2004).Khuôn kh c a Hi p nh a ra nh ng h ng d n cho các n c có nhu c uso n th o quy t c m i ho c s a i nh ng quy t c hi n hành trong kho ng th igian t i khi có quy t nh cu i cùng v các quy t c hài hòa. Hi p nh c ng ara nh ng nguyên t c ch o v cách th c t ch c và v n hành công tác hài hòahóa. Hi p nh c ng a ra nh ng nguyên t c ch o v cách th c th c hi nnh ng quy t c hài hòa khi ã c thông qua.Theo các nguyên t c ch o này, các quy t c xu t x c n ph i n gi n, có thd báo c và c n mang tính trung l p; không c s d ng nh công cth c hi n chính sách th ng m i m t cách tr c ti p hay gián ti p, t c là chúngkhông c óng vai trò nh nh ng rào c n i v i th ng m i. Thông qua

i u kho n xem xét s a i c a Hi p nh, các quy t c xu t x c a m t n cthành viên WTO có th b ch t v n và n c ó ph i có trách nhi m g i v n b ngi i trình lên Ban Th ký WTO. Tr ng h p t ng t nh v y x y ra g n âynh t là ài Loan ngh Trung Qu c làm rõ cách tính ph n tr m trong vi c xác

nh xu t x c a n c này. Sau ó, Trung Qu c ã g i b n gi i trình lên BanTh ký WTO.Trong Hi p nh, không quy nh b t k công th c c bi t nào v quy t c xu tx , ho c i x riêng bi t, hay h tr k thu t dành cho các n c ang pháttri n ho c nh ng n c ch m phát tri n (LDC).3.8.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nVì công vi c hài hòa hóa v n ang c ti n hành và các quy t c xu t x c aHi p nh v n ch a c th c hi n, do v y khó có th dánh giá v nh ng tác

ng c a Hi p nh này i v i các n c ang phát tri n. Tuy nhiên, vì xu t xc a m t s n ph m có ý ngh a quan tr ng i v i phuong th c i x trong hth ng th ng m i a ph ng, nên i u rõ ràng là nh ng k t qu c a các cu c

àm phán nh m hài hòa hóa các quy t c xu t x không u ãi c ng s có tácng n các l nh v c khác trong khuôn kh c a WTO.

Theo m t nghiên c u a ra ngay sau khi Trung Qu c gia nh p WTO, các quyt c xu t x không u ãi có ý ngh a quan tr ng i v i các công ty n c ngoài,không ch trong l nh v c u t tr c ti p mà còn trong vi c phát tri n quan hth ng m i. Chính vì v y, các quy t c xu t x này là m t b ph n quan tr ngc a h th ng pháp lý c a m t n c cho phép v n hành m t n n kinh t thtr ng. Cùng v i vi c hình thành các quy nh m i v mua s m công t i TrungQu c, kéo theo nhu c u xây d ng các quy t c xu t x hàng hoá m i.103

Xu h ng hi n nay cho th y, t m quan tr ng c a các quy t c xu t x không uãi s t ng lên trong t ng lai. Theo Hirsch, có m i liên h rõ ràng gi a vi c s

d ng các rào c n th ng m i phi thu quan ngày càng t ng v i vi c áp d ngthu MFN ngày càng gi m. Do các cu c àm phán c a WTO nh m gi m m cthu su t MFN, nên các n c hi n ang tìm ki m phu ng th c thay th nh m

103 Gebhardt và Olbrich (2002).

122

h n ch nh p kh u.104 Do v y, t o ra m t b quy t c hài hòa mang tính rào c nphi th ng m i và bình ng áp d ng i v i t t c các n c thành viên c aWTO là i u mong mu n. Tuy nhiên, trong quá trình th c hi n có m t s c ntr .UNCTAD ã ch ra r ng m t trong nh ng v n th ng th y i v i n c

ang phát tri n là h n ch trong vi c tham gia m t cách tích c c vào các cu càm phán. Vi c này xu t phát t th c t là v n tranh cãi ph c t p v m t k

thu t, òi h i ph i a các chuyên gia trong n c sang Geneva tham gia cáccu c àm phán. Vi c này luôn luôn làm cho các ngu n l c b tiêu phí r t nhi u.

i u vô cùng quan tr ng i v i các n c ang phát tri n là nh n th c c tácng c a quy t c xu t x s n ph m c th d a trên tiêu chí k thu t riêng i

v i ngành công nghi p trong n c. UNCTAD a ra k t lu n r ng, vi c các khuv c nhà n c và t nhân tìm ki m nh ng chuyên gia gi i có trình chuyênmôn cao ô tham gia vào các cu c àm phán là i u h t s c khó kh n nhi un c ang phát tri n. V n phân b ngu n l c v n ang r t thi u t i các n cnày c ng là i u t ng t .UNCTAD c ng th a nh n r ng, các n c phát tri n trình cao h n, nh M ,Nh t B n và EU, có nhi u kinh nghi m h n trong àm phán v quy t c xu t xso v i các n c ang phát tri n. Các n c này c ng có ki n th c h n trong vi cg n xu t x hàng hoá v i các vi c khác, ví d v i vi c ch ng bán phá giá, i u

ó có ngh a là các n c ang phát tri n luôn th b t l i trong các cu c àmphán và nh v y b quy t c xu t x hài hòa này không c các n c ang pháttri n quan tâm xem xét.105

B t ch p i u ó, không h có b t k nhóm n c c h ng l i nào trong scác n c ang phát tri n, v khía c nh khác, có th s a i làm cho quy t c xu tx tr nên d dàng h n trong vi c theo u i nh ng l i ích chung m t cách m nhm h n.106 Trên h t, ó là vì các cu c àm phán này liên quan tr c ti p n cács n ph m xu t kh u mà m i n c khác nhau nh m t i nh ng l i ích riêng c amình.Khuôn kh c a Hi p nh này t o cho các n c thành viên kh n ng xác l p cácb quy t c xu t x t m th i c a mình tr c khi t c m t th a thu n v bquy t c hài hòa chung c a WTO. UNCTAD coi ây là i u b t l i i v i cácn c ang phát tri n.107 c bi t, UNCTAD ã th y tr c v n trong tr ngh p m t s n c thành viên, ví d nh M , a ra quy t c xu t x m i mangtính ch t rào c n th ng m i và do v y tác ng tiêu c c n l i ích c a s nph m xu t kh u c a các n c ang phát tri n. Can nguyên c a v n là th t cpháp lý, ví d các cu c àm phán b kéo dài, ch không ph i n i dung c a hi p

nh.L i th c a các quy t c hài hòa là d sao chúng s c áp d ng m t cách bình

ng i v i t t c các n c thành viên c a WTO. V i nh ng quy t c ki u này,

104 Hirsch (2002).105 Inama (2000).106 y ban Th ng m i qu c gia (2003).107 UNCTAD (2001).

123

có th tránh c nh ng dàn x p c bi t mà do các n c riêng r có th t o ravà b ng cách ó t o ra rào c n th ng m i i v i các n c khác. Theo JohnCroome, t th c t ó, các thành viên WTO quan tâm nhi u n vi c hài hòacác quy t c xu t x .108 Theo m t nghiên c u, các quy t c hài hòa s làm gi mtính không rõ ràng liên i trong th ng m i th gi i. Thêm vào ó, kh n ngáp d ng các quy t c xu t x v i m c ích h n ch th ng m i s không còn.Theo nghiên c u này, các n c ang phát tri n c ng cho r ng ây có th là m iquan tâm áng k c a h trong chính sách th ng m i, c bi t là i v i ngànhd t may. Gi ng nh Hirsch, quan i m c a Croome cho r ng i u c bi t quantr ng i v i các n c ang phát tri n là các cu c àm phán không d n n tìnhhu ng các quy t c nghiêm ng t v xu t x thay th cho nh ng h n ch nhl ng i v i hàng d t may c d b , do v y nh h ng n ho t ngth ng m i c a các n c ang phát tri n.109

M c dù tr n th c t các cu c àm phán v các quy t c hài hòa ch a k t thúc vàdo v y Hi p nh ch a c th c hi n, nh ng các n c thành viên tin r ng hs tuân th nh ng nguyên t c ch o trong khuôn kh c a Vòng àm phánUruguay. Khuôn kh này t o ra m c minh b ch hóa cao h n khi nh ng quyt?c xu t x qu c gia phù h p v i nh ng h ng d n chung trong hi p nh tr ckhi nh ng quy t c hài hòa c xác l p. Ví d , Trung Qu c cho bi t, sau khivi c hài hòa hóa c tri n khai, các quy t c xu t x qu c gia c so n th ot ng h p v i c u trúc c a Hi p nh này. Các n c thành viên WTO c ng

c yêu c u ph i thông báo cho Ban Th ký WTO khi h ban hành nh ng quyt c m i. Các Quy t c xu t x c a các n c thành viên khác có th b ch t v n.

3.8.4 K t lu nVì hài hòa hóa v n dang là m t hi p nh trong quá trình àm phán, nên khócó th ánh giá v nh ng tác ng c a nó i v i các n c ang phát tri n. Tuynhiên, i u rõ ràng là v i m t b quy t c xu t x th ng nh t s t o i u kiênthu n l i hon cho các nhà xu t kh u trong vi c th c hi n so v i r t nhi u quyt c xu t x khác nhau. M c tiêu c a Hi p nh là các quy t c xu t x không u

ãi s có th d doán c và t o thu n l i cho th ng m i. Hài hòa hóa cácquy t c xu t x s làm gi m nguy c s d ng quy t c xu t x nh là rào c n phithu quan các n c .M t khác, n u chúng ta xem xét nh ng ngh ã c a ra cho n nay thìnguyên t c c b n là các quy t c xu t x không c tr thành rào c n th ngm i ít nhi u ã c lo i b . M i n c ã a ra nh ng yêu c u c th i v inh ng quy t c xu t x riêng mà h quan tâm n l i ích c a s n ph m xu tkh u. Chính vì v y, n y sinh nguy c là l i th c a vi c hài hòa hóa nhu mong

i s không t c. Chúng ta th y m t nguy c là các quy t c xu t x có thquá chi ti t và ph c t p i v i c các nhà qu n lý và các ngành công nghi p,

i u dó có ngh a là các quy t c ó s khó áp d ng. Trong tr ng h p nh v y,các quy t c hài hòa s là m t s n ph m không th s d ng.110

108 Croome (1998).109 Croome (1998).110 y ban Th ng m i qu c gia (2003).

124

Xu th hi n nay là gi m m c thu su t MFN và t ng c ng áp d ng các hàngrào phi thu quan. Do tác d ng c a các cu c àm phán gi m m c thu su tMFN t i các vòng àm phán tr c ây nên vai trò c a các quy t c xu t xkhông u ãi càng càng t ng lên. Do v y, i u quan tr ng là trong khi àmphán, các n c ang phát tri n c n hi?u r nh ng tác ng c a các quy t c hàihòa i v i các ngành công nghi p c a n c mình.Hài hòa hóa là m t quá trình ph c t p v k thu t. Tham gia àm phán và cu icùng là th c hi n các quy t c hài hòa s òi h i kh i l ng l n v công vi chành chính và các ngu n l c khác c a các n c ang phát tri n. Vì các n c

ang phát tri n có nh ng quy n l i xu t kh u khác nhau, nên trong các cu càm phán hi n t i không có nhóm n c nào có cùng l i ích trong s các n cang phát tri n c hình thành. N u có nh ng nhóm ki u nh v y có th s t o

d dàng h n cho các n c ang phát tri n trong vi c theo u i m t s v n cth nào dó m t cách m nh m h n.111

Tài li u tham kh oCroome, John. 1998. “Tri n v ng hi n t i i v i các cu c àm phán th ngm i t i T ch c Th ng m i th gi i”. Tài li u th o lu n. 1992. Geneva: Ngânhàng Th gi i.Gebhardt, Immanuel và Kerstin Olbrich. 2002. “Lu t Ngo i th ng c a TrungQu c, tri n v ng i v i quy ch xu t x ”, T p chí Th ng m i th gi i, 36:1,trang 117-127.Hirsch, Mosche. 2002. “Lu t Th ng m i qu c t , Kinh t chính tr và Quy nhxu t x , l i kh n c u c i cách ch c a WTO v quy ch xu t x ”, T p chíTh ng m i th gi i, 36:2, trang 171-189.Hoekman, B. và M. Kostecki. 2001. Kinh t chính tr v h th ng th ng m ith gi i: WTO và xa h n n a. Oxford, Nhà xu t b n i h c Oxford.Inama, Stefano. 2000. “Quy ch xu t x không u ãi“ trong M t di n àn l cquan i v i các n c ang phát tri n: nh ng v n i v i các cu c àmphán th ng m i trong t ng lai. New York và Geneva: UNCTAD, trang 339-366.U ban Th ng m i qu c gia. 2003. “Redovisning och anlys av WTO –forhandlingarna om harmoniseringen av de allmanna ursprungsreglerna”, Dnr100-429-03.UNCTAD. 2001. “Di n bi n hi n nay v nh ng v n l i ích i v i các n cchâu Phi trong b i c nh àm phán th ng m i WTO h u Seatle: nh ng v ng n li n v i vi c th c hi n các hi p nh c a WTO xét t tri n v ng c a cácn c ang phát tri n”, UNCTAD/DITC/TNCD/2/add.1. Geneva: UNCTAD.

111 y ban Th ng m i qu c gia (2003).

125

3.9 Hi p nh v Th t c c p phép nh p kh u (ILP)• Vi c ch m n p n xin c p phép nh p kh u trong vòng hai tháng ng

ngh a v i vi c b áp m c thu su t 4-6%. ây th c s là m t thi t h ikinh t i v i c chính ph l n ngành s n xu t các n c ang pháttri n l ra ph i c h ng l i.

• Nh ng t n t i liên quan n vi c qu n lý gi y phép hi n v n ch a cHi p nh v Th t c c p phép nh p kh u (ILP) gi i quy t tri t . Tuynhiên, nh ng v n này liên quan n nh ng khi m khuy t trong khâuth c hi n, ch không ph i khi m kh i n i t i c a ILP.

• Cho dù các n c phát tri n có tuân th nh ng i u kho n c a ILP thìhàng xu t kh u c a các n c ang phát tri n v n ph i ch u nh h ngl n b i vi c phân b h n ng ch c a các n c phát tri n, ch y u là trongl nh v c d t may và nông nghi p c qu n lý b ng vi c c p phép.

3.9.1 B i c nhT i m t s n c, i v i m t s m t hàng c th , quy nh ph i có gi y phép doc quan có th m quy n c p m i c phép nh p kh u. Theo báo cáo c aOECD, trong s các rào c n phi thu quan EU, Hoa K và Nh t B n mà cáccông ty khi u ki n trong n m 2000 thì 7% liên quan n th t c c p phép.178

Trong dó 84% c a các n c n m ngoài t ch c OECD, có nghia là ch y u t icác n c ang phát tri n. Theo Ngân hàng Th gi i, rào c n phi thu b ng hìnhth c gi y phép nh p kh u là ph bi n nh t.179 L d nhiên là lo i tr nh ng yêuc u chính áng v h n ch nh p kh u v s c kh e ng i tiêu dùng, an ninh vàmôi tr ng (nói cách khác, v n liên quan n gi y phép nh p kh u c n c

i u ch nh). Trong th i k 1989-1994, m t ph n ba các s n ph m nh p kh uvào các n c phát tri n, d i hình th c này hay hình th c khác b t bu c ph i cógi y phép nh p kh u.Hi p nh v Th t c c p phép nh p kh u (ILP) là k t qu c a các cu c àmphán trong Vòng àm phán Tokyo và c áp d ng trong nh ng n m 1980-1985. Trong Vòng àm phán Uruguay, ILP c àm phán l i và có m t s

i u ch nh nh , ng th i c m r ng áp d ng i v i t t c thành viên c aWTO.3.9.2 Mô t ILPM c ích c a ILP là giúp cho vi c qu n lý gi y phép nh p kh u c d dàngvà n gi n nh t và nh h ng t i thi u n quan h th ng m i. Nói cáchkhác, ILP không t ra m c ích h n ch gi y phép mà ch n thu n quan tâm

n v n qu n lý.Trong l i nói u c a ILP có nh n m nh n vi c c p phép không c gây c ntr i v i th ng m i, không trái v i GATT và không c s d ng d i hìnhth c không phù h p gây nh h ng n th ng m i. H n n a, các gi y phép

178 OECD (2002a).179 OECD (2002a).

126

ph i c s d ng m t cách minh b ch, không t ra yêu c u qu n lý quá m cc n thi t i v i các công ty.ILP quy nh r ng các v n b n quy nh m i vi c c p phép ph i c ban hànhch m nh t là 21 ngày tr c khi có hi u l c. Ngoài ra, các m u kê khai ph i dhi u và các công ty nh p kh u ch c n làm vi c t i “m t c a”. Cu i cùng, nxin phép không b bác b ch vì nh ng s xu t nh .ILP phân bi t rõ gi a gi y phép t ng và gi y phép không t ng. i v ilo i gi y phép th nh t c th c hi n m t cách t ng trong vòng không quám i ngày, và ch nh m m c ích th ng kê nh p kh u. i v i lo i gi y phépkhông t ng dáng quan tâm mà m c ích c a nó nh m i u ti t nh p kh u v inhi u lý do khác nhau, và v i lo i này, ILP quy nh m t s yêu c u. Trong scác yêu c u này, ILP quy nh ph i công b y các i u ki n hi n hành vàth t c n p n xin c p phép. Quá trình ra quy t nh không c mang tính

c oán và n xin c p ph i c tr l i c ch p nh n hay t ch i trongvòng không quá 30 ngày.ILP không a ra i x c bi t nào i v i các n c ang phát tri n.3.9. Tác ng i v i các n c ang phát tri nHi n v n còn nh ng khi m khuy t trong vi c áp d ng ILP các n c ang pháttri n. ILP không c p kh nang h tr k thu t nh m t ng c ng n ng l c.Theo OECD, nhi u n c, các công ty v n ang g p khó kh n liên quan nnh ng v n nêu trên. Nh ng khó kh n này ch y u n m khâu th c hi n, chkhông liên quan n nh ng khi m khuy t n i t i c a ILP.180

Th t không may, do m i ch có m t vài nghiên c u v nh h ng c a gi y phépvà do v y k t qu d a trên thông tin ph ng v n m t s các công ty ph n nào cònthi u chính xác. H n n a, góc nhìn nh n th ng t tri n v ng c a m t n cphát tri n. Nghiên c u v tác ng c a chính ILP l i càng ít th y h n n a. Lý dolà nhi u n c ang phát tri n ch a hoàn thành c cam k t c a mình, và cungkhông báo cáo nh ng thông tin có liên quan theo yêu c u c a U ban c p phép.Nguyên nhân sâu xa ây là vì ch a hoàn thành ngh a v c a mình nên hkhông có gì nhi u báo cáo. Các nhà xu t kh u, ch y u là các nhà xu t kh un c ngoài cho r ng s mi n c ng cùng v i thi u n ng l c th c hi n nh ngcam k t do chi phí cao và nh ng c i cách có liên quan s em l i l i nhu nth p.181

Nhìn chung, hàng xu t kh u c a các n c ang phát tri n sang các n c pháttri n không b nh h ng nhi u c a ch qu n lý gi y phép phi n hà và khól ng. Ng c l i, chính hàng nh p kh u c a các n c ang phát tri n l i b nhh ng. H u h t các khi u n i v ch qu n lý gi y phép liên quan n các lo is n ph m nông nghi p, ch bi n th c ph m, gi i khát, khai thác m , âm nh c,hóa ch t, i n t , v khí và xe c .182 Hàng hóa thu c nh ng lo i s n ph m nàytr nên t m t cách không c n thi t và khó ti p c n các n c ang phát tri n.

180 OECD (2002b).181 Gurler (2002).182 OECD (2002a).

127

Tuy nhiên, c ng c n l u ý r ng cho dù các n c ang phát tri n có áp ngc các i u ki n c a ILP, thì hàng xu t kh u t các n c ang phát tri n c ng

ch u nh h ng áng k b i h n ng ch và các th t c giám sát ch t ch c a cácn c phát tri n, nh t là trong ngành d t may và nông s n (xem các ph n v hi p

nh d t may và nông nghi p) - nh ng ngành c qu n lý thông qua vi c c pgi y phép.M t nghiên c u v chính sách th ng m i c a Hoa K i v i các n c angphát tri n B c và Nam M cho th y r ng trong s các hàng rào phi thu cáp d ng thì gi y phép nh p kh u c coi là khó kh n l n nh t i v i nh ngn c nghèo nh t. i u này cho th y gi y phép không t ng c a Hoa K h unh nh m vào nh ng n c nghèo nh t.183 Nghiên c u cho th y tr ng h p m thàng ng c a Nicaragua và Guatemala.C p phép t ng gây ít h u qu h n so v i c p phép không t ng, song ngayc c p phép t ng c ng v n là rào c n th ng m i, b i chúng òi h i m t sl ng th t c nh t nh, và do v y là m i e d a th ng xuyên i v i hàngnh p kh u. M c ích c a các lo i c p phép này là qu n lý hàng nh p kh uphòng khi có nguyên c h n ch th ng m i trong t ng lai.184

Tuy nhiên, nh ng v n chính ây liên quan n lo i gi y phép không tng do nhi u c quan khác nhau cùng qu n lý. c c p phép, òi h i

nhi u th t c khác nhau, m t nhi u th i gian. Th i gian l u kho t i c ng kéodài và nh ng ch m tr khác c ng t o ra tình tr ng b t n trong kinh t . Theo

ánh giá, ch m ng ký gi y phép trong vòng hai tháng t ng ng v i vi cph i ch u m c thu 4-6%. V n ch lo i “thu ” này không t o ngu n thunh p nào cho nhà n c. Do v y, v n ây không ph i là tái phân b ngu nl c gi a công ty nh p kh u v i nhà n c, mà chính là m t th t thoát kinh t màc nhà n c l n ngành s n xu t ph i ch u. M t s m t hàng không nh ng bch m tr , mà th m chí còn không qua c biên gi i. ôi khi, do quá nhi u cquan cùng tham gia qu n lý, và do quá nhi u th t c gi y t khi n cho các côngty ph i t b . c bi t, ây có th là khó kh n c a các công ty nh và v a vìlo i công ty này không có ngu n l c th c hi n th t c xin c p gi y phép.K t qu là s n ph m c a nhi u công ty không th thâm nh p vào c m t sn c ang phát tri n. Do v y, trên th c t , nh ng n c này l i óng c a ch th n so v i m c thu hi n hành. Ch c p phép c ng k nh và r m rà c ngcòn làm t ng nguy c tham nh ng. Viên ch c và cán b h i quan v i m c l ngth p các n c ang phát tri n th ng mong mu n ki m thêm chút ít thu nh pb ng cách vi ph m ch c p phép.Hi n ch a th xác nh c m c nh h ng c a ILP n nh ng v n trên.Nh ng yêu c u chính áng v m t kinh t t ra trong vi c c p gi y phép, v im c ích nh b o h n n công nghi p trong n c ho c ki m soát c cáncân thanh toán, nhìn chung ã gi m áng k , và do v y c ng ng th i gi mthi u nh ng v n liên quan n th t c c p gi y ph c t p. Tuy nhiên, i u nàykhông liên quan n ILP mà liên quan r t nhi u n các ch ng trình khác nhau

183 Clark (1999).184 Clark (1999).

128

c a Ngân hàng Th gi i và IMF. M t khác, gi y phép v i lý do phi kinh t l ikhông h gi m. Và c ng không có thông tin gì cho th y tác ng c a nh ng v n

liên quan n nh ng lo i gi y phép này ã gi m xu ng.M t i u ã tr nên rõ ràng là nh ng gi y phép có ng c kinh t ã c n trth ng m i mà không em l i m t i m tích c c nào. Th c t Brazil là m t víd v tác ng c a th t c xin gi y phép i v i s n xu t.185 có c gi yphép nh p kh u hàng d t cho các nhà máy may, các công ty Brazil ã bu cph i mua công ngh trong n c cho các nhà máy này. nh p kh u m t sl ng l n hàng d t, h bu c ph i mua công ngh tiên ti n. Vi c này d n n h uqu là các nhà cung ng công ngh c a Brazil ã phát tri n thêm nhi u s nph m ph c t p mà không có c u th c t ngoài th tr ng.Tuy nhiên, nh ng gi y phép không có ng c kinh t không gây nh h ngt ng t . Lo i gi y phép này c áp d ng b o v s c kh e, môi tr ng, anninh và o c c ng ng, và c ng có th là nh ng quy ch k thu t. ích l ic a vi c n m c ph n nào quy n ki m soát xu t nh p kh u nh ng m t hànggây h i cho môi tr ng có th s l n h n ích l i c a vi c qu n lý c p gi y phép.Do v y, ch ng có c gì tin r ng nh ng yêu c u liên quan n vi c c p phéps gi m nh .3.9.4 K t lu nILP quy nh c th vi?c c p phép sao cho c n tr th ng m i ? m?c th?p nh t.Nh ng v n còn t n t i liên quan n nh ng khi m khuy t trong vi c th chi n, ch không liên quan n b n thân ILP.

Tài li u tham kh oClark, Don P. 1999. “Các bi n pháp phi thu quan và hàng nh p kh u vào HoaK t các n c ang phát tri n Tây bán c u”. Nghiên c u Kinh t và Xã h i,48:3, trang137-152.Gurler, Oker. 2002. “Các Hi p nh c a WTO v hàng rào phi thu quan và tác

ng c a chúng i v i các n c OIC”. T p chí H p tác kinh t gi a các n cH i giáo, 23, trang 61-68.OECD. 2002a. “Nh ng hàng rào phi thu quan: phân tích vi c c p phép nh pkh u không t ng”. Nhóm Công tác c a U ban Th ng m i TD/TC/WP(2002) 2, Paris: OECD.OECD. 2002b. “Phân tích các bi n pháp phi thu quan: tr ng h p c p phépnh p kh u không t ng”. Nhóm Công tác c a U ban Th ng m iTD/TC/WP (2002) 39, Paris: OECD.WTO. 1994. “Hi p nh v Th t c c p phép nh p kh u” , 031106.

185 OECD (2002a).

129

3.10 Hi p nh v Ki m tra tr c khi giao hàng (Hi p nh PSI)• Ki m tra tr c khi giao hàng (PSI) có ngh a là m t n c nh p kh u ký

h p ng v i m t công ty t nhân hoàn t t th t c h i quan tr c khichuy n hàng lên tàu t n c xu t kh u. Trên th c t , ch có các n c

ang phát tri n nghèo m i s d ng PSI. Các n c này ph n l n châuPhi.

• Quan i m v PSI c ng không ng nh t. B t lu n vi c PSI c xem làm t gi i pháp h u hi u t m th i hay là m t gi i pháp tiêu c c xét t góc

phát tri n, thì nó c ng không c coi là gi i pháp t i u.

• Hi p nh v Ki m tra tr c khi giao hàng (Hi p nh PSI) ch a gi iquy t c nh ng v n quan tr ng nh vì sao các n c ang phát tri nl i bu c ph i mua các d ch v mà h u h t các n c u do c quan h iquan th c hi n. Tuy nhiên, Hi p nh PSI ã xây d ng c b lu t ngx i v i vi c ki m tra tr c khi giao hàng c các bên ch p nh n vàb lu t này ki m tra c nh ng khâu y u nh t c a th t c PSI.

• V n PSI là m t ph n trong n i dung th o lu n m r ng v t o thu nl i cho th ng m i. N u các n c ang phát tri n c t o i u ki n

n gi n hóa th t c h i quan và th ng m i và làm cho ho t ng nàyhi u qu h n thì nhu c u v các công ty PSI s gi m i. T ó Hi p nhPSI s không còn c n n.

3.10.1 B i c nhKi m tra tr c khi giao hàng (PSI)186 v nguyên t c có ngh a là n c nh p kh uký h p ng v i m t công ty PSI t nhân thay m t n c nh p kh u hoàn t tth t c h i quan. B c công vi c này có th bao g m vi c ki m tra n giá vàáp d ng m c thu chính xác tr c khi hàng t n c xu t kh u c x p lên tàu.Công ty này còn có trách nhi m ki m tra ch t l ng và s l ng chính xác c ahàng hóa. Khâu công vi c này th ng c th c hi n b ng ki m tra th c thàng hoá.M c dù t t c các n c u có th nh n các công ty PSI, song trên th c t chcó các n c ang phát tri n m i dùng n d ch v PSI. Tháng 5 n m 2003, 39n c ã s d ng PSI d i hình th c này hay hình th c khác. Ph n l n các n cnày châu Phi và s d ng lo i d ch v h u nh là c quy n c a các c quanqu n lý h i quan c a h .187

Lý do chính mà các n c nh p kh u s d ng các công ty PSI là giúp h ki msoát c các lu ng tài chính liên quan n t c l u thông th ng m i. Vi cnày c th c hi n thông qua các công ty PSI t nhân các n c xu t kh ugóp ph n b o m r ng m i ngh a v h i quan và thu quan ã c th c hi n

186 PSI là t vi t t t c s d ng r ng rãi trong c ng ng qu c t và s c dùng trong ph n còn l ia tài li u này.

187 Angola, Bangladesh, Benin, Bolovia, Burkina Faso, Burundi, C ng hoà Trung Phi, Comoros, C nghoà Dân ch Công gô, Ecuador, B bi n Ngà, Ethiopia, Ghana, Guinea, Công Gô, Liberia, Madagasca,Malawi, Mauritania, Mali, Mexico, Mozambique, Niger, Nigeria, Peru, Rwanda, Senegal, Sierra Leone,Tanzania, Togo, Uzbekistan và Zanzibar (WTO, 2003).

130

nghiêm ch nh, và do v y góp ph n ng n ch n n n tham nh ng v n lan tràn cácc quan h i quan c a các n c ang phát tri n.Trong m t nghiên c u r t toàn di n, Patrick Low thu c Ban Th ký WTO ãli t kê m t s ch c n ng thay th ho c b sung mà các công ty PSI có th th chi n.188 Nh ng ch c n ng này bao g m, ch ng h n nh ki m tra vi c khai caoh n ho c th p h n giá hoá n, ki m soát vi c c ý phân lo i hàng không úng,

u tranh v i n n tham nh ng các c quan h i quan c a các n c nh p kh u,giám sát và ki m soát nh ng ngo i l ã c ch p nh n trên c s quy nhc a h i quan qu c gia, ki m tra xu t x c a hàng nh p kh u, giám sát vi c ch phành h th ng lu t pháp qu c gia, thu th p s li u ph c v cho m c ích th ngkê th ng m i, h tr k thu t, xây d ng n ng l c và ào t o, n gi n hóa cácth t c h i quan và b o v ng i tiêu dùng khía c nh s c kh e và ch t l nghàng hóa.Lý do các công ty t nhân ký h p ng c ng xu t phát t th c t là nhi u n c

ang phát tri n cho r ng không th b o m c m t k t qu t t n u thi u sh tr c a m t bên th ba c l p. Lý do ây có th bao g m tình hình kinh tc a t n c, trình qu n lý h i quan, nh ng v n v tham nh ng ho ckhi m khuy t c a c s h t ng. Cùng v i ó là th c t h u h t các n c sd ng PSI ph thu c nhi u vào ngu n thu t h i quan, t c là h có ng c m nhm thu úng và thu h i quan và thu ánh vào hàng nh p kh u. Nhi un c ang phát tri n ã s d ng PSI trong m t th i gian dài kh c ph cnh ng v n trong qu n lý h i quan qu c gia c a h . Ban u, các công ty PSIch y u c s d ng gi i quy t nh ng v n liên quan n vi c khai giáhàng nh p kh u trên hoá n cao h n th c t và do v y gi m b t c tìnhtr ng ch y v n. Sau ó, (vì gi ây ch có r t ít n c áp d ng các ch ng trìnhki m soát v n), tr ng tâm này c chuy n sang kh c ph c nh ng v n liênquan n vi c khai giá hàng nh p kh u trên hoá n th p h n giá th c t vàphân lo i hàng hoá không úng. M c ích là tránh tình tr ng n p m c thuh i quan quá th p. Phí tr cho các công ty PSI th ng c tính theo t l ph ntr m trong ngu n thu h i quan.Lý do PSI c a ra vào giai o n cu i c a Vòng àm phán Uruguay chính làv th m nh m mà các công ty xu t kh u cho r ng các công ty PSI ã có c.Nh ng ánh giá do các công ty PSI a ra u c coi g n nh là mang n ngtính ch quan, không d a trên m t tiêu chu n ánh giá chung hay m t quy trìnhlàm vi c nào c . B i các công ty PSI c trao quy n t ng ho c gi m giá hàngtrên c s nh ng ý ki n ánh giá thi u khách quan c a các công ty, nên có nhi uý ki n cho r ng các công ty này ã dính líu m t cách b t h p lý vào quan hkinh doanh tr c ti p gi a bên mua và bên bán. ng th i, các n c s d ng PSIcòn lo l ng v s ki m soát thái quá trong h th ng pháp lý c a n c xu t kh unh m kh c ph c ph ng th c hành ng c a các công ty PSI n c h và vi cnày ch a ng nguy c tác ng x u n các n c s d ng PSI.

188 Low (1995).

131

Philippines, Ghana, Indonesia, Nigeria, Tanzania, Zaire và Zambia là nh ngn c u tiên ng h Hi p nh PSI. Indonesia, m t trong nh ng n c s d ngcác công ty PSI189, ã chính th c ngh a PSI vào Vòng àm phán Uruguay.Thông qua vi c a PSI vào Vòng àm phán Uruguay, các n c phát tri n ãng m ch p nh n áp d ng ch ki m tra tr c khi giao hàng. Thay vì hành

ng ch ng l i vi c áp d ng PSI ho c gây khó d cho PSI, các n c thành viênã àm phán v m t b lu t chung các công ty PSI tuân theo. Các n c ang

phát tri n và nh ng n c s d ng các công ty PSI ã nh n ph n trách nhi mnhi u h n i v i ho t ng c a các công ty PSI. Hi p nh PSI ng th i cònnêu ra nh ng h ng d n c th các công ty PSI tuân th .3.10.2 Mô t Hi p nh PSIVì theo nh ngh a, Hi p nh PSI ch có th c áp d ng khi các n c quy t

nh s d ng các công ty PSI, nên ng nhiên yêu c u t ra là nh m vào bêns d ng (n c nh p kh u). Trong ph n m u c a Hi p nh PSI có nói r ngvi c s d ng PSI s không c xem là m t thành t v nh vi n trong chính sáchth ng m i c a các n c ang phát tri n. Nhu c u v PSI m t m c nào ó

c coi là c n thi t giám sát ch t l ng, s l ng ho c giá c c a hàng nh pkh u.Hi p nh PSI c ng cho th y, PSI s c các n c s d ng (n c nh p kh u)th c hi n ra sao và n c ký k t h p ng ph i có trách nhi m b o m là côngty PSI ch p hành nghiêm túc các quy nh và th t c ã ra.Yêu c u t ra cho n c s d ng (n c nh p kh u) bao g m:

• i x không phân bi t;

• Vi c ki m tra ph i c th c hi n tr c tiên n c xu t kh u;

• Vi c ki m tra c th c hi n trên c s các h p ng cá nhân ho ctheo tiêu chu n qu c t ;

• Tính minh b ch;

• B o m t thông tin kinh doanh;

• Gi i quy t vi c ch m tr ;

• ánh giá và ph ng pháp th m nh giá c (th m nh giá h i quanc xác nh trên c s c a Hi p nh v nh giá h i quan);

• Kh n ng khi u n i quy t nh c a công ty PSI.Các yêu c u c a Hi p nh PSI liên quan n n c xu t kh u, v nguyên t c, cóba i u ki n: không phân bi t, minh b ch và h tr k thu t. Yêu c u c a cácn c xu t kh u (n c phát tri n) v h tr k thu t không liên quan n ý ngh atr c ti p c a thu t ng này. Trong Hi p nh PSI, các n c xu t kh u nh ntrách nhi m h tr k thu t trên c s phù h p v i nh ng i u ki n ã th athu n chung khi n c nh p kh u yêu c u. Nh v y, có th hi u là, tr c khi a

189 Rege (1999).

132

ra yêu c u h tr , n c h tr c ng nh n c ti p nh n tr c h t c n t cth a thu n v i u ki n h tr k thu t.H tr k thu t có th th c hi n theo ph ng th c song ph ng ho c a ph ngvà hi n t i h tr k thu t ch y u c th c hi n thông qua WCO, WTO,UNCTAD và Ngân hàng Th gi i. Qu n lý thu quan và ho t ng c a các cquan h i quan, n gi n hóa và hi n i hóa các h th ng và quy trình k thu t,và phát tri n c s h t ng pháp lý, qu n lý hành chính và c s h t ng t nhiên

y là nh ng l nh v c thu c h tr k thu t trong Hi p nh PSI.Hi p nh PSI a ra kh n ng ti n hành m t th t c i u tra c bi t và cl p. Trong tr ng h p m t khi u n i ho c m t v n không th gi i quy tthông qua các th t c khi u n i trong n c, thì có th ti n hành quá trình i utra c l p làm c s m phiên toà phân x . H i ng xét x này không liênquan gì n th t c xét x trong c ch gi i quy t tranh ch p c a WTO. ây làth t c duy nh t trong b i c nh c a WTO vì nó gi i quy t xung t gi a hai bênt nhân. Phòng Th ng m i qu c t (ICC) và t ch c ngành c a các công tyPSI, Liên oàn các Công ty i u tra qu c t (IFIA) ã nh t trí và chu n b nh ngth t c hành chính c n thi t cho th t c i u tra có th . Tuy v y, b máy nàyv n ch a c th nghi m. ICC cho r ng lý do chính d n n s trì hoãn này làchi phí kh i ki n quá l n so v i m t công ty và các công ty khác c ng khôngmu n lâm vào th xung t v i các công ty PSI b i l h tính toán r ng làm nhv y h s ph i ch u nguy c b công ty PSI i x t i t h n trong t ng lai. Vph n mình, IFIA cho r ng xung t gi a bên xu t kh u v i các công ty PSI cóth gi i quy t s m h n theo ph ng th c song ph ng gi a các công ty.190

Hi p nh PSI g n nh là m t b lu t ng x và m c tiêu t ra là làm hài hòahóa các ph ng th c ho t ng c a công ty PSI. M c tiêu c a Hi p nh PSI lành m b o v t t h n cho các công ty xu t kh u kh i b các công ty PSI i xtu ti n, không úng n và thi u công b ng. M t ch c n ng khác c a Hi p

nh PSI là em l i cho các n c s d ng PSI m t hành lang pháp lý l n h ns d ng PSI và b o m r ng các n c xu t kh u s tuân th và t o i u ki nthu n l i cho th t c này c th c hi n t n c h .

3.10.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nHi p nh PSI bao hàm ánh giá nh k vi c s d ng PSI. t ánh giá m i

ây nh t cho th y r ng h u h t các n c s d ng u hài lòng v ph ng th cho t ng c a các ch ng trình PSI n c h và hành ng phù h p v i nh ngnh h ng ã c d báo tr c.191 Tuy nhiên, m t n c ã t ng s d ng PSI

cho r ng vi c s d ng các công ty PSI ã không em l i k t qu mong mu n vàkhông c i thi n c tình hình v th t c th ng m i c a t n c, và h n n a,chi phí cho ch ng trình PSI còn v t quá ngu n thu t h i quan. Trong khi ó,v ph n mình, c bên xu t kh u l n bên nh p kh u u b o l u ý ki n cho r ngvi c s d ng PSI ã kéo theo nh ng ch m tr trong lu ng hàng hóa, ng th ilàm t ng chi phí giao d ch v i nh ng n c s d ng PSI. Tuy v y, m t s nhà

190 WTO (1998).191 WTO (1999).

133

xu t kh u (bao g m c công ty thu c các n c s d ng PSI) cho r ng v i thh th y hài lòng v i quá trình th c thi Hi p nh PSI.Hi p nh WTO không gây nh h ng ho c h n ch nh ng i u ki n mà cácn c s d ng PSI có th t n d ng, song Hi p nh này th hi n vai trò hài hòahóa “công c ” và m r ng c h i s d ng. V n ch y u ây không ph in m b n thân Hi p nh PSI, mà n m trong th t c và vi c s d ng các côngty PSI.Vi c s d ng PSI b t bu c ã t n t i t th p niên 60. Cho dù Hi p nh PSI ãd n n kh n ng làm hài hoà các th t c c các công ty PSI s d ng và tlên vai các n c s d ng m t trách nhi m l n h n, song ph n l n các nghiênc u u ch y u t p trung vào nh ng l i th và b t l i c a vi c s d ng PSI vàv n làm th nào t ng hi u qu s d ng công c này.192 Các nghiên c ukhông h t p trung vào quá trình xây d ng Hi p nh PSI, và nh v y có ngh alà tác ng tr c ti p c a Hi p nh là khá nh .V n b n này ng ý r ng vi c s d ng PSI l ra có th ti p t c mà không nh tthi t có hay không có Hi p nh PSI. Tuy nhiên, Mark Dutz thu c Ngân hàngTh gi i ch ra r ng Hi p nh PSI ã t o m t c s pháp lý l n h n cho cáccông ty PSI và nh ó làm t ng thêm s l ng các n c ang phát tri n ký h p

ng v i các công ty PSI.193 Ph n l n các n c này u thu c châu Phi và h sd ng d ch v h u nh c quy n này ph c v vi c ki m soát h i quan. Khi cókhi u n i c a các công ty xu t kh u liên quan n cách i x c a các công tyPSI, thì Hi p nh PSI l u ý n vi c s a ch a và kh c ph c sai l m. Nh v ycó ngh a là các n c xu t kh u ít nhi u u ch p nh n s d ng các công ty PSI,và do ó d n n k t qu là các n c ang phát tri n có nhi u i u ki n thu nl i s d ng các công ty PSI.194 Vi c t ng c ng s d ng PSI b t bu c t i cácn c ang phát tri n t o ra nh h ng t t hay x u là hoàn toàn ph thu c vàoquan i m c b n c a PSI.Có nh ng b t ng l n khi nh n nh vi c s d ng PSI là t t hay x u i v iquá trình phát tri n và i v i tình hình th ng m i các n c ang phát tri n.Nh ng b t ng này ch liên quan n vi c s d ng PSI, ch không liên quan

n Hi p nh PSI. V c b n, có hai quan i m khác nhau i v i PSI. M tbên nhìn th y l i th c a vi c s d ng PSI, chí ít là trong giai o n chuy n i.Ngân hàng Th gi i và IMF tuy không có chính sách chính th c dành cho cáccông ty PSI, nh ng hai t ch c này nhìn chung tán thành v i vi c s d ng PSI nh ng n c thành viên ang trong tình tr ng c g ng ki m soát lu ng v n và làn i n n tham nh ng lan tràn trong các c quan h i quan.195 Nh ng ng i ng hvi c s d ng PSI các n c ang phát tri n v c b n nh t trí r ng PSI a l im t trong s ít i u ki n các n c này có c ngu n thu t thu và thunh p kh u, và r ng chi phí cho các công ty PSI s c bù p nh ngu n thu

192 Staple (2002); Johnson (2000); OECD (2001); Anson, Cadot, Olarreaga (2003).193 Dutz (2001).194 Gardner (1994); Low (1995); Rege (1999).195 WTO (1998); Rege (1999).

134

hy v ng s cao h n.196. Ngoài ra, h còn nh n nh r ng th t c th ng m i nh ng n c này ang c n gi n hóa.197

Nh ng ng i ch trích thì nhìn nh n v n ng c l i. H cho r ng vi c s d ngPSI làm v n tr m tr ng h n, ph c t p h n và do v y làm t ng chi phí c aho t ng h i quan và th t c th ng m i nh ng n c ó.198 Các công ty PSI

c xem nh là i di n cho c p cao h n trong b máy quan liêu gi y t , b ivì báo cáo c a các công ty này u ph i c c quan h i quan c a các n cnh p kh u xem xét và các công ty PSI ph i th c hi n m t kh i l ng công vi ct ng g p ôi khi làm th t c h i quan.Ngoài ra, bên i l p còn nêu ý ki n r ng vi c s d ng các công ty PSI khi ncho các n c ang phát tri n hoàn toàn ph thu c vào các công ty này và khôngphát tri n c b máy h i quan riêng c a mình. Trong th i gian di n ra Vòng

àm phán Uruguay, UNCTAD, WCO và Liên h p qu c cho r ng vi c s d ngd ch v c a các công ty PSI có ngh a là vi c tham gia không c n thi t và khôngch p nh n c c a các công ty t nhân vào a h t c a các c quan h i quan,và r ng nh ng v n n i c m c n c gi i quy t và có th gi i quy t b ngnhi u cách khác nhau.199 Trong v n b n khuy n ngh chính th c u tiên c aLiên h p qu c i v i PSI, các n c ang phát tri n c t v n là không nêns d ng các công ty PSI. Khuy n ngh này ã c s a i sau khi Hi p nhPSI ra i. V n b n này v n khuyên không s d ng các công ty PSI m c dù cób sung r ng trong nh ng i u ki n c bi t có th s d ng PSI nh ng ch v ith i h n ng n (t i a là 5 n m). Hi p nh PSI c ng quy nh ph i th ng xuyênxem xét l i.200

B t lu n quan i m nào i v i vi c s d ng PSI b t bu c, thì c hai nhóm ucho r ng r t c n ph i c i thi n công tác i u hành PSI. c bi t, các nghiên c ucho th y, nh ng n c ch s d ng các công ty PSI mà không có ki m soát n ib công tác h i quan và nh ng n c dành s c quy n nh t nh cho công tyPSI thì tác ng tích c c c a PSI ã gi m áng k . Ng i ta ch trích nhi uch ng l i ho t ng hi n nay c a PSI201 và hi n có nhi u nghiên c u cho th yPSI th ng làm gi m áng k ngu n thu h i quan nh ng n c s d ngPSI.202

Không có ánh giá nào v PSI c coi là gi i pháp t i u, vì các công ty PSIth c hi n nh ng nhi m v mà nh ra các c quan h i quan c a các n c ph ilàm, nh ng vì nhi u lý do khác nhau, các n c nghèo cho r ng h không có khn ng, không ngu n l c ho c không n ng l c th c hi n m t cách cóhi u qu . Do v y, Hi p nh PSI c coi là không gi i quy t c v n tr ngtâm. M t khác, Hi p nh này ã thành công trong vi c i u ch nh nh ng h nch v th t c PSI.

196 Dutz (2002).197 Sách ã d n.198 Liên h p qu c (1999); OECD (2001); Staples (2002); WTO (1998).199 Rege (1999).200 Liên h p qu c (1999).201 Anson, Cadot, Olarreaga (2003), Dutz (2001); Rege (2002); Staples (2002); WTO (1998).202 Low (1995); UNDP (2003).

135

3.10.4 K t lu nM c dù còn ch a ngã ng là vi c s d ng các công ty PSI các n c ang pháttri n ph i ch ng là m t gi i pháp t m th i khá t t hay có nh h ng x u tr cti p n quá trình phát tri n, song Hi p nh PSI chí ít c ng a ra m t b lu th ng d n c t t c các bên ch p nh n.Tuy nhiên, Hi p nh PSI ch a gi i quy t c v n vì sao các n c angphát tri n l i bu c ph i n c khác làm nh ng d ch v mà thông th ng cquan h i quan c a m i n c u có th th c hi n. Làm nh v y s t t d n nh u qu là các n c ang phát tri n không còn i u ki n t ng c ng n ng l cc a mình. Theo quan i m c a Liên h p qu c, n u có s d ng các công ty PSIthì c ng ch nên s d ng trong m t th i gian r t ng n và nên ph i h p v inh ng c i cách ch n gói c b n.Toàn b v n liên quan n PSI có th gói g n vào khái ni m t o thu n l icho th ng m i. N u nh các n c ang phát tri n c t o i u ki n ngi n hóa các th t c h i quan và th ng m i và làm cho các ho t ng này cóhi u qu h n, thì nhu c u i v i các công ty PSI s gi m áng k , và do v y skhi n Hi p nh PSI tr nên l i th i. Ngay c khi có m t hi p nh c th v t othu n l i cho th ng m i WTO nh m thúc y c i cách và n gi n hóa các tht c th ng m i, tr c h t là các n c ang phát tri n, thì th i k hoàng kimc a các công ty PSI ch c ch n s không còn kéo dài lâu n a.

Tài li u tham kh oAnson, Jose, Oliver Cadot và Marcelo Olarrreaga. 2003. “Tr n thu và n ntham nh ng trong h i quan: Li u ki m tra tr c khi giao hàng có góp ph n gi iquy t v n ?” Tài li u th o lu n 3156. Washington: Ngân hàng Th gi i. ().Dutz, Mark. 2001. “Nâng cao hi u qu c a d ch v ki m tra tr c khi giaohàng” PREMnotes, no. 53 Ngân hàng Th gi i.Gardner, Daniel E. 1994. “Hi p nh v Ki m tra tr c khi giao hàng” BusinessAmerica, No 1. B Th ng m i Hoa K .Johnson, Noel. 2000. “Cam k t v c i cách dân s : Ho t ng c a Hi p nh vKi m tra tr c khi giao hàng trong i u ki n các th ch khác nhau”. Tài li uth o lu n 2594. Washington DC: Ngân hàng Th gi i. ().Low, Patrick. 1995. “D ch v Ki m tra tr c khi giao hàng” Tài li u th o lu nc a Ngân hàng Th gi i No. 278. Washington DC: Ngân hàng Th gi i.OECD. 2002. “L i ích kinh doanh c a vi c t o thu n l i cho th ng m i”.TD/TC/WP (2001)21/ FINAL. Paris: OECD.Rege, Vinod. 1999. “S tham gia c a n c ang phát tri n vào các cu c àmphán d n n ký k t Hi p nh v nh giá h i quan và Ki m tra tr c khi giaohàng: Phân tích ý ki n công lu n.” World competition, 22:1, 37-117.

136

Rege, Vinod. 2002. nh giá h i quan và c i cách h i quan” trong C m nang vphát tri n, th ng m i và WTO. Bernard M. Hoekman, Philip, ti ng Anh,Aaditya Matto (ch biên). Washington DC: Ngân hàng Th gi i, trang 128-138.Staples, Brian Rankin. 2002. “ T o thu n l i cho th ng m i : Hoàn thi n c sh t ng h u hình”trong C m nang v phát tri n, th ng m i và WTO. BernardM. Hoekman, Philip English, Aaditya Matto ( ng ch biên). Washington DC:Ngân hàng Th gi i, trang 139-148.Liên h p qu c. 1999. “Khuy n ngh No 27 c a UNECE: Khuy n ngh i v iki m tra tr c khi giao hàng”. Geneve: UN/CEFACT.UNDP. 2003. Làm cho th ng m i toàn c u ph c v con ng i. London:Earthscan.WTO.1998. “H i ngh chuyên c a WTO v t o thu n l i cho th ng m i -Báo cáo c a Ban Th ký”. G/C/W/115 Geneve: WTO.WTO. 2003. “Ki m tra tr c khi giao hàng: Ghi chép c a Ban Th ký: Báocáo”. G/VAL/W/63/rev.3 Genève: WTO.

137

3.11 Hi p nh v hàng rào k thu t trong th ng m i (Hi p nh TBT)• Hi p nh TBT xác nh quy n c a m i n c c áp d ng nh ng bi n

pháp c n thi t b o v s c kh e và i s ng, ng th i a ra nh ngnguyên t c i v i các v n b n pháp quy và tiêu chu n k thu t nh mm c ích tránh nh ng bi n pháp c s d ng nh các rào c n th ngm i.

• Quy nh v minh b ch hóa và ho t ng c a U ban TBT ã góp ph nchuy n t i thông tin và t v n th ng xuyên v v n b n pháp quy và tiêuchu n k thu t có th gây nh h ng nh rào c n th ng m i. i u nàys giúp tránh các tranh ch p th ng m i chính th c và các v n th ngm i s c gi i quy t m t cách th c th c ti n h n.

• M t s n c ang phát tri n v n ch a có kh n ng th c hi n Hi p nhTBT và ch a m t n c nào có th th c hi n c ngh a v c a mìnhho c t n d ng c quy n c a mình m c mong mu n nh nêu trongHi p nh này. Lý do là nhi u n c ang phát tri n còn thi u ngu n l ckinh t và k thu t c n thi t có th xây d ng và duy trì các h th ngqu n lý c p qu c gia có hi u qu và làm cho s n ph m thích ng cv i th tr ng xu t kh u.

• Thông qua ho t ng c a U ban TBT, có th a ra mô t chi ti t, y v hi n tr ng và nhu c u phát tri n c a các n c ang phát tri n. Do

v y, các n c thành viên WTO ã ý th c c nhu c u c a các n cang phát tri n có s tr giúp k thu t c ph i h p t t h n và hi u

qu h n, qua ó giúp các n c này xây d ng c c s h t ng hi n iáp ng c các pháp quy và tiêu chu n k thu t.

3.11.1 B i c nhHi p nh v hàng rào k thu t trong th ng m i (Hi p nh TBT) ra i là k tqu c a Vòng àm phán Tokyo và có hi u l c t n m 1980. Vào th i i m ó,h n 40 n c ã ký k t Hi p nh này.Nhu c u v m t Hi p nh trong l nh v c này xu t hi n t vi c m r ng d n d ncác tiêu chu n và pháp quy k thu t c áp d ng trong th ng m i qu c t n ysinh t các bên tham gia Hi p nh GATT, c bi t là sau Vòng àm phánKennedy. Ng i ta th y r ng c n ph i a ra m t s nguyên t c trong l nh v cnày b o m các pháp quy k thu t không c áp d ng b o h s n xu ttrong n c. M t lý do khác là s c n thi t ph i ch rõ và c th nh ng ngo i lt i u XX(b) c a GATT, t c là t ra các nguyên t c cho quá trình so n th ovà áp d ng các pháp quy k thu t v i m c ích b o v i s ng và s c kh e chong i, ng v t và th c v t.Hi p nh TBT ã c th a thu n l i trong Vòng àm phán Uruguay và v nb n s a i có hi u l c t n m 1995. Cùng v i s ra i c a WTO, Hi p nhTBT s a i c áp d ng i v i m i thành viên c a WTO.M t c i m quan tr ng c a Hi p nh TBT là các cam k t mang tính "kháiquát chung" (horizontal), t c là c áp d ng cho m i l nh v c qu n lý và m i

138

s n ph m (k c nông s n và th c ph m). Trong khi ó, Hi p nh SPS, v n cóhi u l c t n m 1995, v i các cam k t mang tính “c th ” (vertical) và sâu h nHi p nh TBT khi c p n các nguy c , r i ro c thù c li t trong phl c c a Hi p nh SPS (nh an ninh th c ph m, s c kh e ng v t và b o vth c v t). Hi p nh SPS c c p chi ti t trong Ch ng 3.12 c a tài li unày.

3.11.2 N i dung c a Hi p nh TBTHi p nh TBT a ra nh ng i u kho n mà m i thành viên u ph i tuân thkhi xây d ng, thông qua và áp d ng các tiêu chu n và v n b n pháp quy kthu t (k c các yêu c u v bao bì, nhãn mác) và các th t c ánh giá s phùh p v i các tiêu chu n và v n b n pháp quy k thu t (d i ây c g i chunglà “các quy t c k thu t” - technical rules).Có hai khía c nh c b n trong ch c n ng c a Hi p nh TBT. M t m t, Hi p

nh TBT th a nh n r ng m i n c u có quy n áp d ng nh ng bi n pháp c nthi t b o v môi tr ng ho c b o v i s ng và s c kh e c a ng i, ngv t ho c th c v t, ho c phòng ng a nh ng ho t ng l a d i (nh ng bi npháp th c hi n nh ng m c tiêu h p pháp theo Hi p nh TBT). M t khác, Hi p

nh TBT c g ng b o m r ng các quy t c k thu t không t o ra nh ng trng i không c n thi t i v i th ng m i qu c t . T n m 1995, các nh ngh ac a Hi p nh TBT v các khái ni m tiêu chu n và pháp quy k thu t còn baog m các quy trình và ph ng th c s n xu t, bên c nh các c tính c a s nph m.Các i u kho n ph i ch p hành c a Hi p nh TBT là tuân theo các nguyên t c

i x t i hu qu c MFN và i x qu c gia NT. M t v n b n pháp quy kthu t không c gây c n tr i v i th ng m i nhi u h n m c c n thi tth c hi n “m c tiêu h p pháp” (“m c tiêu h p pháp” c xác nh ch ng h nnh vi c b o v s c kh e và an toàn ho c nh ng yêu c u v an ninh qu c gia)và nh t thi t ph i d a trên nh ng thông tin v khoa h c và k thu t hi n có. Cáctiêu chu n qu c t ph i c dùng làm c s cho các v n b n pháp quy k thu ttr phi nh ng tiêu chu n này không ph i là ph ng ti n thích h p và hi u qu

th c hi n nh ng m c tiêu h p pháp. Theo Hi p nh TBT, nh ng i u kho nt ng t áp d ng i v i pháp quy k thu t s ph i c áp d ng cho th t c

ánh giá s phù h p và tiêu chu n k thu t.Nh ng i u kho n c c p trên là nh ng nguyên t c ph i tuân th c pqu c gia trong quá trình xây d ng, thông qua và áp d ng các quy t c k thu t.C n chú ý là Hi p nh TBT không a ra b t c m t i u kho n nào r ng bu cs h p tác qu c t . Tuy nhiên, Hi p nh TBT khuy n khích s tham gia vàoho t ng tiêu chu n hóa qu c t , th a nh n các pháp quy k thu t t ng nggi a các thành viên, và àm phán ký k t nh ng hi p nh th a nh n l n nhau

i v i các k t qu ánh giá s phù h p.Ngoài ra, Hi p nh TBT còn quy nh r ng m i thành viên u ph i th c hi nm t s th t c thông báo nh t nh khi d th o các quy t c k thu t m i, c ng

139

nh thi t l p nh ng i m h i áp, cung c p thông tin v các quy t c k thu tc p qu c gia cho các bên quan tâm các n c thành viên khác.M t nét quan tr ng khác n a c b sung vào Hi p nh TBT n m 1995 là avào trong l c 3 c a Hi p nh cái g i là Quy ch v Tiêu chu n hóa . Quy chnày c ng a ra nh ng i u kho n t ng t nh i u kho n c a chính Hi p

nh TBT i v i pháp quy k thu t. Tiêu chu n c hi u là tài li u a ra cácquy t c ho c c tính i v i s n ph m, các quy trình và ph ng pháp ch bi nliên quan, và các yêu c u v bao bì và nhãn mác, song không b t bu c th chi n. Vi c ch p nh n tuân th Quy ch này là t nguy n i v i các t ch c tiêuchu n hóa qu c gia và khu v c. Hi n t i, 142 c quan tiêu chu n hóa (c a 103n c thành viên) ã ch p nh n Quy ch này. i v i các tiêu chu n qu c t ,m t s nguyên t c trong so n th o chúng ã c a ra trong Hi p nh này.Tuy nhiên, khác v i Hi p nh SPS, trong Hi p nh này không nêu danh sáchcác c quan tiêu chu n hóa qu c t ký k t Hi p nh TBT. Do Hi p nh TBTmang tính “cam k t chung” và c áp d ng cho m i v n có liên quan ns n ph m và pháp quy, nên nhi u t ch c có th có trình tr thành tch c tiêu chu n hóa qu c t (chúng tôi c tính có kho ng t 50 n 100 tch c nh v y).

i x c bi t và i x khác bi t i v i các n c ang phát tri nCác i u kho n c a Hi p nh TBT v i x c bi t và i x khác bi t iv i các n c ang phát tri n quy nh r ng các n c thành viên trong quá trìnhxây d ng quy nh v k thu t, ph i xem xét n các nhu c u c bi t v th ngm i, phát tri n và tài chính c a các n c tnàh viên là n c ang phát tri n,tránh gây ra nh ng rào c n không c n thi t i v i hàng xu t kh u c a các n cnày. Ng i ta c ng th a nh n r ng các n c ang phát tri n không nh t thi tph i s d ng nh ng tiêu chu n qu c t không phù h p v i nhu c u c a h . C náp d ng nh ng bi n pháp h p lý b o m r ng các t ch c tiêu chu n hóaqu c t s t o i u ki n thu n l i cho vi c tham gia i di n và tích c c c a cácn c ang phát tri n trong t ch c c a mình, và khi có yêu c u, các t ch c nàyph i so n th o nh ng tiêu chu n qu c t áp ng l i ích c a các n c ang pháttri n . Ngoài ra, U ban th c thi Hi p nh TBT (U ban TBT) còn c phépdành cho các n c ang phát tri n nh ng mi n tr c th , có th i h n, toàn ph nho c m t ph n trong s nh ng ngh a v mà Hi p nh TBT ra.

n nay, U ban TBT ch a a ra nh ng ngo i l chính th c nào dành cho cácn c ang phát tri n trên c s nh ng i u kho n c a Hi p nh TBT. Tuynhiên, i v i các n c ang phát tri n là thành viên m i, ngh nh th gianh p có th cho phép h trì hoãn trong m t th i gian nh t nh vi c s a ipháp lu t ho c c c u hành chính c a mình cho phù h p v i các i u kho n c aHi p nh TBT. Các u ãi quá này sau ó s c soát xét l i hàng n m.Trung Qu c là m t ví d v m t thành viên m i là n c ang phát tri n c aWTO c h ng u ãi này.H tr k thu tCác i u kho n v h tr k thu t c a Hi p nh TBT tính n kh n ng h trcác n c ang phát tri n thi t l p c nh ng th ch c n thi t xây d ng các

140

pháp quy nh k thu t, tiêu chu n và th t c ánh giá s phù h p, c ng nh tr thành thành viên ho c tham gia vào các h th ng qu c gia, khu v c ho c

qu c t trong nh ng l nh v c này.U ban TBT ã ti n hành kh o sát nhu c u c a các n c ang phát tri n v htr k thu t th c thi Hi p nh TBT, ng th i c ng kh o sát m c h trk thu t trên th c t ang c dành cho các n c ang phát tri n. H tr d id ng này m t ph n c th c hi n b i các n c thành viên khác c a WTO, m tph n b i các t ch c là quan sát viên c a Hi p nh TBT, và ph n n a là thôngqua Ban Th ký WTO. Hi n t i, U ban TBT ang th o lu n v nh ng bi npháp nh m ph i h p t t h n ho t ng h tr k thu t này và làm cho ho t ngnày t hi u qu cao h n.3.11.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nTh c thi Hi p nh TBTTheo Hi p nh TBT, m i n c thành viên ph i trình m t b n báo cáo vnh ng bi n pháp ã c áp d ng nh m th c hi n và theo dõi th c thi Hi p

nh. Hi n t i, 91 n c thành viên ã n p báo cáo này. Nh v y có ngh a là 57thành viên còn l i ch a có báo cáo, ang v p ph i khó kh n trong quá trình th cthi Hi p nh TBT. Hi p nh TBT c ng yêu c u các n c thành viên ph ithông báo v các i m h i áp mà h ã thành l p liên quan n vi c th c thiHi p nh này. Hi n có 121 trong t ng s 148 qu c gia thành viên ã th c hi nquy nh này. i v i c hai ngh a v nêu trên, c bi t là các n c ang pháttri n còn ch a kh n ng th c hi n m t cách y ngh a v này c a mìnhtheo yêu c u c a Hi p nh TBT.Qua ây ta th y U ban TBT ã tích c c làm vi c trong nhi u n m xác nhnhu c u h p tác k thu t có liên quan n Hi p nh TBT.Nhu c u xác nh c (“m t c u”) xu t hi n nhi u l nh v c, ch ng h n nh :

• C n t ng c ng nh n th c và ki n th c v Hi p nh TBT;

• Các bi n pháp nh m th c thi và qu n lý hi u qu Hi p nh TBT;

• Trao i kinh nghi m gi a các qu c gia thành viên và h p tác và traoi trong khu v c;

• S ph i h p gi a các bên trong ph m vi qu c gia và khu v c. Nh ngchi n l c v cách th c các bên quan tâm (các c quan qu c gia,ngành) tri n khai áp d ng Hi p nh TBT;

• ào t o nhân l c;

• Xây d ng c s h t ng có ch t l ng cao và phát huy n i l c;

• Tham gia vào U ban TBT và các ho t ng c a các t ch c khu v cvà qu c t có liên quan;

• Các bi n pháp t ng c ng m c a th tr ng i v i các n c khác.M t i u quan tr ng n a là c n t ng c ng thông tin v các ch ng trình h trk thu t hi n có (“m t cung”), b o m có s ph i h p c p qu c gia, khu v c

141

và qu c t và tránh tình tr ng các ch ng trình h tr b ch ng chéo nhau vàkhông hài hoà.Ngoài ra, c n th c hi n m t cách có hi u qu ho t ng h tr k thu t. V nnày c xác nh là c n hoàn thi n và U ban TBT ang th o lu n cho ranh ng v n b n h ng d n “th c hành t t” c ng nh th o lu n v các hình th ch tr k thu t khác nhau.C n nâng cao kh n ng truy c p c s d li u hi n có v h tr k thu t trongl nh v c TBT, và c ng c n a lên trang web c a WTO nh ng thông tin v cácho t ng ph tr ang c chu n b cân b ng cung-c u v h tr k thu ttrong l nh v c TBT.203

Nh ng yêu c u liên quan n c s h t ng th chC ng nh tr ng h p i v i m t s Hi p nh khác c a WTO, khó có th th y

c tác ng th c t c a Hi p nh TBT i v i các n c ang phát tri n. Cáctài li u hi n có thu c l nh v c này u t p trung vào tình tr ng thi u các c sh t ng và h th ng lu t pháp có hi u qu c p qu c gia t i các n c ang pháttri n (cùng v i nh ng v n liên quan n s c kho và an toàn cho ng i tiêudùng và công dân) và tình tr ng các n c ang phát tri n không có kh n nglàm cho s n ph m c a h áp ng các yêu c u k thu t, nh t là t i th tr ng các n c phát tri n.204

Hi p nh TBT còn a ra m t s nguyên t c ph i tuân th trong quá trình xâyd ng, phê chu n và áp d ng các quy t c k thu t tránh nh ng rào c n vô lý

i v i th ng m i qu c t . Theo ó, Hi p nh TBT yêu c u các thành viên c aWTO ph i có các th ch và c s h t ng c n thi t tuân th nh ng quy t cnày. Nh ng v n v phát tri n và th ng m i c a các n c thành viên là n c

ang phát tri n cùng v i khó kh n v tài chính c a h s ti p t c là v n tr ngtâm c t ra thông qua quy n thành viên c a h i v i Hi p nh TBT.Tác ng i v i các n c ang phát tri n trong nh p kh uTác ng mu n nói n ây là nhi u n c thành viên ang phát tri n, và cth là các n c LDCs, là nh ng n c còn thi u m t h th ng lu t pháp và cc u qu n lý c n thi t, và do v y ch a th c thi c y Hi p nh TBT. i unày ti m n nguy c hi n di n nh ng rào c n th ng m i không c n thi t trênth tr ng các n c ang phát tri n, và h u qu là nh ng s n ph m c nh tranhkhông thâm nh p c vào th tr ng này. Nh v y, ng i tiêu dùng s b nhh ng nhi u vì ngu n cung hàng hóa h n ch h n, và n u không có c nh tranh,giá s t ng cao h n.M t khác, nh ng h n ch trong quá trình th c hi n c ng có th hi u là các n c

ang phát tri n còn thi u nh ng pháp quy k thu t c n thi t có th áp ngc nh ng m c tiêu nh an toàn và s c kh e cho con ng i. i u này có th

t o ra nguy c là hàng hóa ch t l ng kém c ng l t vào c th tr ng nh ng n c này. Th c tr ng nh v y th hi n c bi t rõ t i các n c LDCs.

203 Ban Th ký c a WTO ã rà soát l i các d li u hi n có v các bi n pháp h tr k thu t liên quan nTBT. (G/TBT/W/207). WTO (2003).204 Wilson (2002). Xem thêm Sida và NORA (nghiên c u s p t i).

142

Tác ng i v i các n c ang phát tri n trong xu t kh uHi p nh TBT t o ra minh b ch h n và kh n ng d báo cao h n, ng th igi m b t nguy c hàng xu t kh u t các n c ang phát tri n i m t v i nh ngrào c n không c n thi t. i m này, Hi p nh TBT có l i cho hàng xu t kh uc a các n c ang phát tri n. M c khác, vi c lo i b rào c n th ng m i khôngc n thi t trên th tr ng các n c khác c ng góp ph n y m nh c nh tranh trênnh ng th tr ng này. Nh v y, i u này còn tùy thu c vào vi c các nhà xu tkh u nh ng n c ang phát tri n có kh n ng i phó v i s c nh tranh t nglên, ví d t các n c phát tri n, trên các th tr ng khác nhau hay không.

i v i các n c ang phát tri n, vi c áp ng c m i yêu c u t ra trongtiêu chu n và pháp quy k thu t c a các n c phát tri n và c các n c angphát tri n c ng là m t thách th c. Nh ng yêu c u nh th trong các pháp quy kthu t và tiêu chu n qu c gia ang có khuynh h ng gia t ng.Các n c ang phát tri n ngh gì v b c phát tri n này?Trong quá trình tri n khai Hi p nh TBT có th th y rõ r ng nh ng n c thànhviên nào có c s h t ng v ng m nh, và ã th c hi n y Hi p nh nàyho c ang th c hi n, thì có b c chu n b t t h n ti p t c m r ng và t ngc ng các nguyên t c c a Hi p nh TBT. ng th i, nh ã nói trên, c ng cónhi u n c, mà h u h t là các n c ang phát tri n, còn ch a th c hi n yHi p nh TBT.Tình tr ng c ng th ng gi a các thành viên thu c hai nhóm nói trên c th y rõtrong các báo cáo nh k ba n m v quá trình th c thi và i u hành Hi p nhTBT.Do v y, rõ ràng là h tr k thu t và i x khác bi t là nh ng y u t quantr ng c i thi n tình hình th c thi Hi p nh TBT và m r ng Hi p nh sangcác l nh v c m i. Trong s các n c ang phát tri n, ch y u là nh ng n cthu c nhóm có m c “phát tri n dân trí cao” và “phát tri n dân trí trung bình”,nh n , Mexico, Brazil, Chile, Malaysia (th ng là i di n cho kh iASEAN) và Trung Qu c a ra nhi u ngh v h tr k thu t và t ng c ngn ng l c cho các n c ang phát tri n là thành viên WTO. Nhìn chung, cácn c LDC ch p nh n v th th ng nh ng h ng ng trong nh ng v nnày.Nh ng tranh ch p tác ng n Hi p nh TBTTrong s nh ng tranh ch p c trình lên WTO, cho n gi ch có hai v liênquan tr c ti p n Hi p nh TBT: v ami ng (“Liên minh châu Âu –ami ng”)205 và v cá sác in (“C ng ng châu Âu – cá sác in”)206.Trong v ami ng, c quan phúc th m c a WTO cho r ng vi c Pháp c m các s nph m có ch a m t s s i ami ng là pháp quy k thu t c i u ch nh b i Hi p

205 Do Canada kh i ki n ch ng l i Pháp.206 Do Peru kh i ki n.

143

nh TBT. Không th y có nh ng di n gi i c n k trong Hi p nh c a ra,nh ng phía EU th ng và Pháp c phép ti p t c l nh c m ó.207

Trong v cá sác in, Hi p nh có a ra h ng d n liên quan n nh ng i ukho n v tiêu chu n qu c t . Peru nêu ý ki n r ng Quy ch c a EC n m 1998ra yêu c u cá sác in ph i óng h p khi xâm nh p vào EU là mâu thu n v i Hi p

nh TBT. Theo Quy ch EC, ch m t s lo i cá nh t nh m i c phép bánv i nhãn hi u “sác in”. M t khác, theo tiêu chu n qu c t Codex t ng ng,nhãn hi u “sác in” c phép s d ng cho h n 20 lo i cá th , kèm theo nh ngthông tin v ngu n g c, tên khoa h c ho c tên thông d ng. Khi Ban H i th mxem xét, m t s n c ã ng ký là n c th ba trong tranh ch p này.208 Saukhi Ban H i th m ra phán quy t và bên kháng cáo có ý ki n, EU ã ng ý s a

i Quy ch EC cho phù h p v i nh ng nh ngh a nêu trong tiêu chu n qu c tCodex.Cho n nay, trong l nh v c TBT ch a có m t tranh ch p nào x y ra i v im t n c ang phát tri n.3.11.4 K t lu nHi n nay, ng i ta ã hi u bi t sâu h n v n i dung và tác ng c a Hi p nhTBT i v i các n c ang phát tri n. i u này c th hi n rõ trong ho t

ng tri n khai áp ng nhu c u c a các n c ó v h tr k thu t và nh mhoàn thi n và ph i h p t t h n các ch ng trình h tr .H n ch c a các n c ang phát tri n, c bi t là các n c LDCs, trong quátrình th c thi và áp d ng Hi p nh TBT cho th y các n c ang phát tri nkhông có kh n ng t n d ng nh ng c h i mà Hi p nh TBT em l i. Nh ngh n ch trong vi c th c hi n "ngh a v " quy nh trong Hi p nh TBT s tr ch t d n n nh ng khó kh n cho chính các n c ang phát tri n, b i l i u nàys d n n nh ng khi m khuy t trong i u ti t th tr ng n i a và không b ov c nh ng l i ích chính áng, h p pháp (nh s c kh e và an toàn c a nhândân, b o v môi tr ng, v.v.).Vi c t n d ng "quy n" mà Hi p nh TBT dành cho c ng gây ra nhi u khó kh ncho các n c ang phát tri n h n so v i các n c khác. ó là do nh ng khi mkhuy t c a h th ng qu n lý, trong trình qu n lý kinh t c ng nh nh n th cc a các n c này v các c h i mà Hi p nh TBT em l i. Thêm vào ó, ngàycàng có nhi u các h th ng tinh vi và ph c t p liên quan n các pháp quy kthu t và tiêu chu n các n c phát tri n, k c các h th ng c p d u và c pgi y ch ng nh n khác nhau, c ng làm t ng thêm khó kh n cho các n c angphát tri n là n c xu t kh u trong vi c nâng cao n ng l c c nh tranh, nh t là t ith tr ng c a các n c phát tri n. Ví d , các quy t c hài hòa hóa trong Quy ch(2092/91) c a EC i v i s n xu t b ng ph ng pháp h u c i v i các s nph m nông nghi p có tác ng x u n các n c ang phát tri n trong vi c ti pc n th tr ng EU i v i các s n ph m ó.209

207 phân tích, xem y ban Th ng m i qu c gia (2002).208 Canada, Chile, Ecuado, M và Venezuela.209 y ban Th ng m i qu c gia, 2003-06-18, dnr 100-422-2003.

144

Tài li u tham kh oU ban Th ng m i qu c gia. 2000. “Frankrike - Asbest”, Dnr. 110-867-2000.U ban Th ng m i qu c gia. 2003. “EG-forordning om ekologisk produktion(2092/91) och des forhallande till genomforandeplanen fran Johannesburg”, Dnr100-422-2003.Sida và NORAD. 2004. “Th ng m i: m t c h i gi m nghèo châu Phi: ym nh xu t kh u nh h t ng v ch t l ng và an toàn s n ph m”. n ph m s pxu t b n.Wilson, John S. 2002. “Tiêu chu n, Pháp quy và Th ng m i: Quy t c c aWTO và m i lo ng i c a n c ang phát tri n”, trong C m nang v Phát tri n,Th ng m i và WTO. Bernard M. Hoekman, Philip English, Aaditya Matto( ng ch biên). Washington D.C: Ngân hàng Th gi i, trang 428-438.WTO. 2003. “ ánh giá c s d li u hi n có v TBT liên quan n h tr kthu t, G/TBT/W/207. Geneve: WTO

145

3.12 Hi p nh v vi c áp d ng các bi n pháp ki m d ch ng th c v t(Hi p nh SPS)

• Hi p nh SPS ã gây khó kh n h n cho vi c s d ng các bi n phápb o h c a nhà n c trong các ngành nông nghi p và th c ph m quanh ng rào c n th ng m i trá hình. i u này có th em l i ngu n l icho các n c ang phát tri n trong dài h n.

• Nh ng quy nh v minh b ch hóa và s ra i c a U ban SPS ãc i thi n thông tin v các bi n pháp tác ng n th ng m i trongcác ngành nông nghi p và th c ph m, và ã góp ph n tích c ctránh ho c gi i quy t n th a các cu c xung t th ng m i.

• H u h t các n c ang phát tri n ã hoàn thành t t các yêu c u cb n i v i vi c th c thi Hi p nh SPS. Tuy nhiên, c ng ch a thnói là các n c ang phát tri n ã t n d ng c c h i mà Hi p nhPSP a l i. t c i u này, c n t ng c ng áng k ngu n tàichính và k thu t sao cho các n c ang phát tri n có th nâng cao

c ch t l ng s n ph m c a mình lên ngang t m qu c t . Ngoài ra,c ng c n n nh ng ngu n l c d i dào h n t o i u ki n cho cácn c ang phát tri n có th th c hi n c các nghiên c u khoa h c,ch ng h n nh nghiên c u r i ro, và tham gia vào ho t ng qu c tv tiêu chu n hóa.

• Có mâu thu n v l i ích t i các n c phát tri n gi a m t bên là thamv ng áp ng l i ích xu t kh u c a các n c ang phát tri n v i m tbên là m c tiêu b o v ng i tiêu dùng tránh nh ng r i ro liên quan

n s c kh e. Tuy nhiên, Hi p nh SPS không h có tác ng làmgi m b t yêu c u v an toàn c a các n c phát tri n.

• Thông qua ho t ng c a U ban SPS, các n c ang phát tri n ãc chú ý nhi u h n. Trong khuôn kh c a U ban SPS, ng i ta ã

li t kê ra nhu c u v các ch ng trình h tr k ti p c ng nh nh ngd án ã hoàn thành ho c ang th c hi n. Thông qua Hi p nh SPS,các n c ang phát tri n c ng có c nhi u c h i h n trao ikinh nghi m v i nhau và ph i h p ho t ng mang tính qu c t .

• Nh ng khác bi t gi a các khu v c c ng ph i k n khi c p ncam k t c a các n c ang phát tri n trong nh ng v n c a SPS.Các n c ang phát tri n châu Á và M Latinh t ng i n ng

ng trong l nh v c SPS, trong khi ph n l n các n c châu Phi và cácn c LDC th ng h n r t nhi u.

3.12.1 B i c nhHi p nh v vi c áp d ng các bi n pháp ki m d ch ng th c v t (Hi p nhSPS) ra i là k t qu c a Vòng àm phán Uruguay. Hi p nh SPS có hi u l ct n m 1995 và bao g m nh ng bi n pháp i u ch nh trong l nh v c an toànth c ph m, b o v th c v t và s c kh e ng v t.

146

Tr c 1995, các bi n pháp ki m d ch ng th c v t là n i dung c a Hi p nhTBT. Tr c khi Hi p nh TBT ra i, nh ng bi n pháp này c nêu trong

i u kho n mi n tr ( i u XX) trong GATT, cho phép các thành viên b quam t s nguyên t c c b n c a Hi p nh GATT. Tuy nhiên, c i u XX c aGATT l n Hi p nh TBT u c coi là không m nh gi m b t r i rokhi nh ng bi n pháp ki m d ch ng th c v t c s d ng cho m c ích b oh . M i lo ng i này ngày càng th a áng h n khi d ki n xóa b b o h b ngthu quan do s ra i c a Hi p nh v Nông nghi p, và do v y làm cho ràoc n phi thu quan càng tr nên h p d n h n.Do v y, m c ích c a Hi p nh SPS là c n tr vi c s d ng các bi n pháp b oh c a nhà n c v i t cách là các rào c n th ng m i trá hình trong l nh v cl ng th c và nông nghi p. M t v n khác n a c c p t i trong Hi p

nh SPS là s khác bi t trong tiêu chu n c a các n c. ó c ng chính là m trào c n áng k vì nó gây ra chi phí b sung cho nh ng n c ph i i u ch nhhàng xu t kh u c a h cho phù h p v i yêu c u c a các th tr ng khác nhau.210

Do v y, n n t ng c a Hi p nh này là tham v ng t t i m t s hài hòa trênph m vi qu c t , t c là tiêu chu n hóa c i v i vi c b o h và các bi n phápb o h . i u này có th t c thông qua các c quan tiêu chu n hóa qu c thi n ang ho t ng trong l nh v c an toàn th c ph m, b o v s c kh e ng,th c v t (ho t ng này s c mô t d i ây). Thông qua Hi p nh SPS, cácthành viên c a WTO c c ng c thêm lòng tin tích c c tham gia vào quátrình ho t ng c a các t ch c này. Các quy t nh v bi n pháp b o h c anhà n c u ph i tri t d a vào các tiêu chu n qu c t này. Nh m c hàihòa hóa cao h n và áp d ng nhi u h n các tiêu chu n qu c t , th ng m i gi acác n c s c t o thu n l i.3.12.2 Mô t Hi p nh SPSN i dung c b n c a Hi p nh SPS là th cân b ng nh y c m gi a quy n vàngh a v . M t m t, Hi p nh SPS trao cho các thành viên quy n a ra nh ngbi n pháp b o v s s ng và s c kh e c a con ng i, ng v t và th c v t. M tkhác, quy n này c ng mang tính c l và có gi i h n. áng chú ý là, Hi p nhSPS a ra nh ng yêu c u ch t ch v lu n ch ng khoa h c nh là c s chocác bi n pháp c a nhà n c; n u các bi n pháp này gây nh h ng n th ngm i qu c t , thì các yêu c u s ch t ch h n so v i tiêu chu n qu c t . Yêu c uph i có nh ng phân tích khoa h c v r i ro là nh m h n ch vi c áp d ng tùyti n các quy nh c a SPS, và ó là n n t ng c a Hi p nh SPS.211

Minh b ch và công khai là hai y u t c b n khác c a Hi p nh SPS. Quy nhv minh b ch bao g m ngh a v thông báo t t c các d th o v các bi n phápSPS m i ho c s a i trong tr ng h p nh ng bi n pháp ó có tác ng nth ng m i. Ngoài ra, còn có quy nh cho phép có m t th i h n h p lý cácn c khác a ra nh ng ánh giá c a mình và yêu c u v cung c p thông tin bsung.Ho t ng tiêu chu n hóa

210 Athukorala và Jayasuriya (2003), và Unnevehr và Robert (2003).211 Unevehr och Roberts (2003).

147

Ho t ng tiêu chu n hóa trong l nh v c SPS hi n nay do các c quan tiêuchu n hóa m nhi m.212 Nh ng c quan này ã t n t i t r t lâu tr c khi Hi p

nh SPS ra i, và do v y các c quan này không ph i là k t qu c a Hi pnh. Tuy nhiên, Hi p nh SPS phê chu n ho t ng hài hòa hóa c th c

hi n trong khuôn kh c a các t ch c này, do ó, v th c a các c quan nàyc nâng lên trong các cu c tranh ch p th ng m i c a WTO.

Tuân th Hi p nh SPS, trong kh n ng ngu n l c có h n c a mình, các thànhviên c a WTO c ng ph i tham gia vào ho t ng c a các c quan tiêu chu nhóa. M c tham gia vào ho t ng tiêu chu n hóa không gi ng nhau gi a cácn c ang phát tri n, mà th ng tùy thu c vào ngu n k thu t và tài chính c ngnh quy mô và c i m ngo i th ng c a h . Do v y, nhi u n c ang pháttri n ã kh n thi t xin h tr tài chính có th tham gia vào quá trình tiêuchu n hóa này.M t v n liên quan n m c tiêu hài hòa hóa qu c t cao h n là kh n ng s nsàng ch p nh n r i ro không ng u gi a các n c, vì kh n ng này ph thu cvào trình phát tri n, v n hóa, truy n th ng, giáo d c, v.v.. i u này khi ncho khái ni m th nào là “m c b o h h p lý” c ti p thu m t cách khácnhau gi a các n c và trong các tình hu ng c th khác nhau. Ch ng h n, ng itiêu dùng châu Âu khó lòng ch p nh n r i ro khi n ph i th t ng v t b x lýhoóc-môn. M c dù v y, h l i không h do d ch p nh n r i ro khi tiêu dùngcác s n ph m s a không thanh trùng, nh ng r i ro mà ng i tiêu dùng m t sn c khác không th d dàng ch p nh n.Rõ ràng là nh ng khác bi t v truy n th ng trong ph ng th c s n xu t và môhình tiêu dùng óng m t vai trò to l n trong kh n ng ch p nh n r i ro. Nh ngkhác bi t thu c v nh n th c này ng nhiên là có nh h ng r t m nh nkh n ng t c m t s nh t trí v tiêu chu n chung. Nhìn chung, các n c

ang phát tri n t ra s n sàng h n v i nh ng tiêu chu n th p h n so v i cácn c khác.M t v n khác n a là, trong m t s tr ng h p, l i không có tiêu chu n qu ct . i u này ã l i m t kho ng tr ng c n l p y b ng s can thi p c a nhàn c v i nh ng bi n pháp c n c thông báo cho WTO. Trên th c t , Hi p

nh SPS gây khó kh n thêm cho vi c t c tho thu n v tiêu chu n qu c ttrong m t s tr ng h p, do m i liên h v i Hi p nh SPS và nh h ng m nhm h n v m t pháp lý i v i các tiêu chu n này. ng th i, m t b c ti ntích c c n a là s c i thi n v kh n ng t ng c ng tuân th nh ng tiêu chu n

ã c nh t trí trong c quan gi i quy t tranh ch p c a WTO.Thích ng v i các tiêu chu nBên c nh v n nêu trên v nh ng khác bi t “v n hóa” khi nh ngh a th nàolà “m c b o h h p lý”, các n c ang phát tri n c ng th ng v p ph i m ts v n trong quá trình th c hi n nh ng tiêu chu n hi n có do c s h t ngnon kém c a mình. Các h th ng và c quan i u ti t c a các n c này phát

212 Codex Alimentarius Commission (at toàn th c ph m), V n phòng Qu c t Epizooties (s c kho v tnuôi) và Công c Qu c t v b o v cây tr ng (b o v th c v t).

148

tri n ch a có th th c hi n c nh ng bi n pháp qu n lý c n thi t.Thông th ng, th c t này là do thi u ngu n l c k thu t và tài chính th chi n các bi n pháp khác nhau. T m quan tr ng c a nh ng v n này ã cnh n m nh trong báo cáo c a John Wilson do Ngân hàng Th gi i phát hành.213

Báo cáo nêu r ng tình tr ng thi u nh ng tiêu chu n hài hòa hóa ã c qu c tch p nh n s là nguy c gây t n h i cho nh ng thành qu thu c t quá trìnhc t gi m nh ng rào c n th ng m i truy n th ng, và khi m khuy t này gây t nh i c bi t i các n c ang phát tri n. Vì l ó, tác gi khuy n cáo r ng, quátrình hài hòa hóa qu c t c n c y nhanh n u quan tâm n các tiêu chu nc a SPS.Athukorala và Jayasuriya nh n m nh r ng nh ng v n mà các n c ang pháttri n v p ph i không ch gi i h n khâu áp ng nh ng òi h i ph c t p h n vtiêu chu n, mà còn là nh ng òi h i c b n h n v v sinh trong l nh v c th cph m v n có th gây ra nh ng v n l n.214

Kh n ng thích ng c a khu v c i v i các bi n pháp b o h , t c quá trình khuv c hóa, c ng g p khó kh n b i các c ch qu n lý trong n c còn kém pháttri n, b i trình ki m soát biên gi i kém, và b i kh n ng qu n lý v n chuy nnon y u. Do v y, kh n ng v n t i nh ng khu v c không b nh d ch c mi ntr các bi n pháp b o h c a các n c khác là th p. Các tr ng h p bùng phátb nh l m m long móng là m t minh h a h u ích cho v n này.Ngay c kh n ng thu l i t các hi p nh t ng t c ký k t song ph nggi a các n c c ng b c n tr b i th c t là các n c ang phát tri n th ngkhông áp ng c các tiêu chu n v ki m d ch ng th c v t c a các n cnh p kh u. Nh ng hi p nh nh v y nh m t ra yêu c u v ph ng th c s nxu t, các bi n pháp b o m s c kh e ng th c v t, và các ph ng pháp thanhtra, ki m tra. Do v y, ch có m t s ít hi p nh nh v y trong khuôn kh c aHi p nh SPS c ký k t gi a các n c phát tri n (Tuy nhiên, c ng có m t shi p nh v t ng nhóm s n ph m gi a các n c phát tri n và các n c angphát tri n c ký k t).Các n c ang phát tri n ã khi u n i r ng khó kh n c b n trong vi c ký k tcác hi p nh nh v y là các n c phát tri n th ng òi h i “tính y nguyên” chkhông ph i “tính t ng ng”.215 Trong m i tr ng h p, y u kém c a các n c

ang phát tri n có nh h ng x u n kh n ng theo u i th ng m i qu c tc a h .T ng ng là m t trong nh ng v n c chú ý nhi u nh t trong U banSPS trong hai n m qua. T m quan tr ng to l n c a các hi p nh t ng ng

c nhi u tác gi nh n m nh, trong s ó có Wilson. Ông a ra m t kh n ngth c thi: ó là m t hi p nh t ng ng toàn c u liên quan n ph ng pháp

nh m u và gi y ch ng nh n.216

213 Wilson (2002).214 Athukorala và Jayasuriya (2003).215 Unnevehr và Robert (2003).216 Wilson (2002).

149

M t v n c b n v m t c c u là c i m quy mô nh c a c hai ngànhnông nghi p và ch bi n các n c ang phát tri n, và chính c i m này gâykhó kh n cho quá trình thích ng v i tiêu chu n qu c t . Thông th ng thì cáccông ty l n d dàng u t vào các bi n pháp nâng cao ch t l ng h n các côngty nh . V lâu dài, i u này có l i cho các công ty ch bi n th c ph m có v nn c ngoài, trong khi các công ty a ph ng b thua thi t.217

M t v n c b n n a là s phát tri n nhanh c a k thu t, nh các ch t li u sd ng trong th c ph m và th c n ch n nuôi, nh ng ph ng pháp m i trong vi ckh ng ch b nh d ch ng v t và th c v t, các ch t kích thích t ng tr ng m ivà các ph ng th c s n xu t m i. Th r i, chính t c phát tri n trong các l nhv c này l i d n n nh ng bi n pháp h n ch m i i v i s n xu t và th ngm i, v i m c ích ch y u là gi i t a lo l ng c a ng i tiêu dùng các n cphát tri n. i v i các n c ang phát tri n, vi c i u ch nh cho phù h p v inh ng thay i này qu không d dàng.218

Tuy nhiên, Unnevehr và Roberts còn nêu ra m t s ví d c th cho th y vi cthích ng thành công v i các yêu c u v tiêu chu n c a các n c phát tri n vàvi c này ã góp ph n các n c ang phát tri n t ng c ng thâm nh p vào thtr ng các n c phát tri n.219

C ng c n nh n m nh r ng quá trình hài hòa hóa tiêu chu n thông qua các cquan tiêu chu n hóa qu c t không có tính ch t b t bu c i v i các thành viênc a WTO. Nói cách khác, nó cho phép các n c ho c nâng cao ho c h th p cácyêu c u c a tiêu chu n qu c t , ho c th m chí cho phép b qua các tiêu chu n.N u m t n c mu n ra tiêu chu n cao h n tiêu chu n qu c t t ng ng, mà

ây là tr ng h p hãn h u i v i các n c ang phát tri n, thì n c ó ph ia ra c lu n ch ng khoa h c. Tiêu chu n th p h n ho c không có tiêu

chu n trên th tr ng n i a c coi là không mâu thu n v i quy nh c aWTO. i u này ch x y ra khi các n c ang phát tri n mu n bán s n ph m c amình ra nh ng th tr ng n c ngoài có òi h i cao, và do v y c n ph i i uch nh áp ng c tiêu chu n qu c t .Do v y, ó c ng là lý do các n c ang phát tri n ph i cân nh c l a ch nbi n pháp phù h p sao cho v a b o m s c kh e cho c ng ng c a mình, v acó l i cho xu t kh u.220 Theo Wilson, v tri n v ng lâu dài, các n c ang pháttri n c n có m t k ho ch hành ng nh m kh c ph c kho ng cách v m ctiêu chu n và gi i quy t nh ng v n mà h g p ph i trong l nh v c này.221

H tr k thu tHi p nh này quy nh r ng các thành viên c n t o i u ki n h tr k thu tcho các thành viên khác, c bi t là các n c ang phát tri n, thông qua h p tácsong ph ng ho c qua các t ch c qu c t . H tr k thu t có th c th chi n d i d ng chuy n giao công ngh , d ch v t v n, tín d ng, h c b ng, ào

217 Athukorala và Jayasuriya (2003).218 Unnevehr và Robert (2003) và các ng tác gi .219 Unnevehr và Robert (2003).220 Friis Jensen (2002).221 Wilson (2002).

150

t o và giáo d c, và cung c p i ng chuyên gia k thu t. H tr k thu t c ngc xem xét n trong nh ng tr ng h p c n m r ng u t m t n c

ang phát tri n xu t kh u có th áp ng c nh ng yêu c u v v sinh và antoàn th c ph m c a m t thành viên khác. Ban Th ký c a WTO c ng ã t ch ch i th o các chuyên gia thu c các n c ang phát tri n trong khu v c thamgia.

n nay, h tr k thu t ch y u v n c th c hi n d i hình th c các ch ngtrình ào t o thông qua nh ng t ch c có liên quan tr c ti p h n c nh FAO,WHO, Ngân hàng Th gi i, và m t s t ch c khu v c. Ngoài ra, các t ch ctiêu chu n hóa qu c t c ng ã tri n khai m t s hình th c ho t ng t ng t .H n n a, m t s n c phát tri n c ng ã th c hi n h tr k thu t theo hìnhth c song ph ng. T i EU, h tr k thu t c U ban châu Âu và các thànhviên th c hi n.Sau H i ngh B tr ng WTO di n ra t i Doha vào mùa Thu n m 2001, 5 tch c là FAO, WHO, OIE222, Ngân hàng Th gi i và WTO ã i n m t th athu n v k ho ch hành ng chung nh m t o i u ki n cho các n c ang pháttri n tham gia vào ho t ng c a các t ch c tiêu chu n hóa qu c t .Mùa Thu n m 2001, trong khuôn kh c a U ban SPS, m t b n danh sáchnh ng nhu c u v ch ng trình h tr k thu t c a các n c ang phát tri n ã

c l p ra. Ho t ng này ã ti n hành c hai n m (mùa hè n m 2003), vàkho ng 35 n c ã g i n xin h tr . Tuy nhiên, hi n t i ch a có ánh giá nàov k t qu c a b n danh sách này.M t s n c ang phát tri n có ý ki n r ng c n ph i ràng bu c các n c pháttri n ch t h n vào nh ng quy nh h tr k thu t. Tuy v y, cho n nay v nch a t c m t gi i pháp kh thi và ch a c các bên ng thu n. S c nthi t ph i có các ch ng trình h tr k thu t m nh ã c nh n m nhtrong m t s nghiên c u, trong ó có nghiên c u c a Unnevehr và Roberts.223

i x c bi t và khác bi tTheo Hi p nh SPS, các thành viên, khi lên k ho ch th c hi n các bi n phápSPS, ph i xem xét nh ng nhu c u c bi t c a các n c ang phát tri n, nh t lànhu c u c a các n c LDCs. Vi c này có th th c hi n b ng cách, ví d nh ,cho phép các n c ó không c n th c thi y nh ng bi n pháp b o h qu cgia. Ngoài ra, Hi p nh SPS còn quy nh r ng các n c ang phát tri n, n ucó th , ph i c phép kéo dài th i gian th c hi n các yêu c u v ki m d ch

ng th c v t.Trong nh ng tr ng h p c bi t, khi c yêu c u, U ban SPS có th xem xétnhu c u c ng nh b i c nh c th c a m t n c cho phép bãi mi n t m th itoàn b ho c m t ph n ngh a v c a Hi p nh SPS ra.Trong vòng 5 n m u tiên k t khi Hi p nh SPS có hi u l c, các n c LDC

c bãi mi n th c hi n ngh a v c a mình theo Hi p nh SPS. Không th y có ngh chính th c nào xin gia h n. Tuy nhiên, m t s n c ang phát tri n, ch

222 V n phòng Qu c t Epizooties.223 Unnevehr và Roberts (2003).

151

y u là các n c LDCs, v n ch a th c hi n c cam k t c a mình. Cho nnay, U ban SPS ch a có ý ki n nào v vi c c n t thêm s c ép i v i cácn c ang phát tri n h có th kh c ph c tình tr ng này. Thay vào ó, BanTh ký WTO c ng nh các ch ng trình song ph ng u ang n l c giúp cácn c ang phát tri n th c thi c cam k t c a mình trong khuôn kh Hi p nhSPS.

3.12.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nTh c thi Hi p nh SPSS l ng thông báo v các nguyên t c b sung ho c s a i c a SPS ã t ngg p 4 l n trong th i gian Hi p nh SPS có hi u l c, t 200 thông báo n m 1995lên kho ng 800 - 900 thông báo n m 2003. Trong s h n 600 n g i n m2001, m t ph n ba (kho ng 200) là c a các n c ang phát tri n.224 Hi p nhSPS quy nh r ng các thành viên c n thành l p m t c quan qu c gia chuyêntrách v thông báo v i trách nhi m thông báo t t c các bi n pháp cho WTO,

ng th i thành l p m t c s thông tin các c quan các n c khác có thti p c n tìm hi u thông tin (b lu t hoàn ch nh, tài li u thông tin c b n, v.v.).Tính n tháng 3/2003, 19 thành viên c a WTO v n ch a thành l p i m h i

áp và 29 n c v n ch a thành l p c quan qu c gia v thông báo. Nh ng n cch a xây d ng c hai c c u này u là nh ng n c ang phát tri n. Trong s30 thành viên c a WTO c x p vào lo i ch m phát tri n, thì 18 n c, t c h nm t n a, ho c thi u m t trong hai, ho c thi u c hai c c u nêu trên. Có l v n

nghiêm tr ng h n là th c t này t n t i 10 n c ang phát tri n không ph ilà các n c LDCs. Tình hình này cho th y r ng các n c ang phát tri n, cbi t là các n c LDCs, ang g p khó kh n trong vi c th c thi nh ng ngh a vc b n trong khuôn kh Hi p nh SPS.M c dù th c t là m t s n c ang phát tri n v n còn thi u hai c c u nói trên,song ây v n là m t b c c i thi n áng k trong vòng m y n m qua. Cácch ng trình h tr , c bi t là do Ban Th ký WTO th c hi n, ã góp ph n t onên s c i thi n ó. N u nh không có s h tr v k thu t và tài chính thì cóth nhi u n c ang phát tri n không th xây d ng c hai c c u này.S li u th ng kê do Ban Th ký WTO a ra cho th y r ng, các n c ang pháttri n t ng i tích c c trong U ban SPS và th ng ho c t gi i quy t các v n

th ng m i song ph ng ho c tích c c h tr khi nh ng v n này do cácn c khác ng ra gi i quy t. Trong s g n 200 n khi u n i v rào c nth ng m i g i lên U ban SPS tính n cu i 2001, g n m t n a là c a cácn c ang phát tri n.225 Tuy nhiên, m c ho t ng c ng khác nhau áng kgi a các n c ang phát tri n.M t cu c i u tra v s tham gia c a các n c ang phát tri n vào quá trìnhSPS ã c th c hi n trong nghiên c u c a Peter Walkenhorst.226 Tác gi ãs d ng các ch s d i ây phân lo i các n c ang phát tri n: 1) ã thành

224 OECD (2002).225 Friis Jensen (2002).226 Walkenhorst (2003).

152

l p c quan thông báo và thông tin; 2) s l ng thông báo; 3) tham gia các cu ch p c a y ban; 4) s l ng các v n th ng m i t ng; và 5) s l ng cáccu c tranh ch p th ng m i.Báo cáo cho bi t, s tham gia c a các n c ang phát tri n vào các ho t ngliên quan n Hi p nh SPS ch a cho th y s “chia s ” v trí thànhviên c a h trong WTO. Theo báo cáo, các n c châu Phi có m c tham giar t th p, ch có vai trò ngoài rìa trong các ho t ng c a SPS. M c khác, cácn c M Latinh l i tham gia tích c c h n nhi u vào các ho t ng này. i unày có th hi u là do t m quan tr ng c a khu v c là n i xu t kh u nông s n.Các n c khu v c châu Á - Thái Bình D ng u có m t trong b ng ch s ho t

ng trong nghiên c u nói trên, song ch a ph n ánh c th ph n c a mìnhtrong th ng m i qu c t . Các n c LDC có m c tham gia th p nh t, i thc ng th p nh các n c châu Phi.Tác ng c a Hi p nh SPSRõ ràng là nh ng thành t u t c trong 8 n m u c a Hi p nh SPS không

áp ng c k v ng c a nhi u n c ang phát tri n. Theo nhi u n c angphát tri n, Hi p nh SPS v n t o cho các n c nh p kh u quá nhi u c h iáp t nh ng yêu c u riêng c a h . Nh ng yêu c u này ôi khi ch d a trênphân tích khoa h c, ch không tính n kh n ng x y ra r t hãn h u.227 Trongh u h t các tr ng h p, tình tr ng thi u m t quan i m khoa h c ng nh t vm c c a nh ng r i ro c ng là m t c n tr l n i v i vi c hài hòa hóa tiêuchu n qu c t .T i các cu c th o lu n c a U ban SPS trong nh ng n m g n ây, các n c

ang phát tri n b phê phán k ch li t vì không th ng xuyên áp d ng các quynh v i x c bi t và i x phân bi t. Trong m t s hoàn c nh, vi c a

ra nh ng quy nh m i bu c các n c nh p kh u ph i ch p nh n m t khungth i gian r ng h n ho c ph i lo i b hoàn toàn nh ng yêu c u c a SPS ã gâyh u qu x u n ti m n ng xu t kh u c a các n c ang phát tri n.Trên th c t , các n c nh p kh u không mu n ch p nh n m t khung th i giankéo dài ho c nh ng ngo i l i v i hàng xu t kh u c a các n c ang pháttri n. Hi n ch a có con s th ng kê v nh ng tr ng h p cho phép n i r ngth i h n ho c ch p nh n ngo i l , nh ng có l nh ng tr ng h p nh v y khôngnhi u. V n l n t ra cho các n c nh p kh u là h ph i quan tâm n vi cb o v con ng i, ng v t, th c v t không b xâm h i b i th c ph m ho c th cn gia súc, phân bón c h i, ho c nguy c lây nhi m b nh i v i v t nuôi, cây

tr ng.S c ép c a d lu n xã h i ngày càng t ng trong nh ng n m g n ây các n cphát tri n òi ph i ki m soát ch t ch là k t qu tr c ti p c a nh ng v bê b iv th c ph m mà EU là m t ví d i n hình. Do v y, mong mu n gi m b tnh ng yêu c u v an toàn th c ph m áp ng l i ích xu t kh u c a các n c

ang phát tri n hi n không c chú ý t i th gi i ph ng Tây. M t trongnh ng d u hi u ch ng minh i u này là s thông báo ngày m t t ng v nh ng

227 Athukorala và Jayasuriya (2003).

153

bi n pháp b o h (“nh ng bi n pháp kh n c p”), e do nghiêm tr ng nnh ng th t c thông báo bình th ng.Nh v y, có th th y r ng có m t mâu thu n l n gi a m t bên là tham v ngmu n áp ng n m c cao nh t l i ích xu t kh u c a các n c ang phát tri nv i m t bên là m c tiêu b o v ng i tiêu dùng tr c các nguy c e d a ns c kh e.Nhi u n c ang phát tri n tuyên b h có nh ng khó kh n trong vi c qu n lýnh ng thông báo v nh ng bi n pháp c th c hi n b i các n c khác do hkhông có th i gian ánh giá và không ngu n nhân l c và tài l c cóth theo dõi, tìm hi u, và ánh giá ngh c a các i tác th ng m i này.228

i u này d n n xu t thành l p m t c quan chuyên trách thu th p vàphân tích s li u v các bi n pháp SPS nh m áp ng nhu c u c a các n c

ang phát tri n.229 C ng c n ch ra r ng nhi u n c phát tri n, trong ó có Th yi n, cho r ng h g p ph i khó kh n trong vi c qu n lý kê khai bi n pháp c a

các n c khác do s l ng kê khai t ng quá nhanh.Không còn nghi ng gì n a, v n l n nh t c a các n c ang phát tri n làkhông th c hi n c các yêu c u c a Hi p nh SPS, nh ng áp ng c cácyêu c u v an toàn th c ph m, s c kh e v t nuôi, và các bi n pháp b o h th cv t do m i n c nh p kh u a ra. C n nh n m nh r ng các yêu c u ó c a cácn c không ph i là k t qu c a Hi p nh SPS, mà úng h n là do tiêu chu nc a các n c nh p kh u t ra cao nh m b o h , và s không h th p h n ingay c khi không có Hi p nh SPS. Ng c l i, Hi p nh SPS ã góp ph nlàm cho vi c áp d ng các bi n pháp b o h ho c mang tính c oán và/ho cmang tính phân bi t tr nên khó kh n h n. Nh v y, th tr ng s n ph m c acác n c ang phát tri n r ng m h n so v i tr ng h p không có Hi p nhSPS. Wilson ánh giá r ng Hi p nh SPS ã có m t s tác ng tích c c nquá trình áp d ng các bi n pháp SPS c a các thành viên WTO, ví d nh b ngs minh b ch h n và t ng c ng s d ng phân tích r i ro làm c s i nquy t nh.230

Ngoài ra, c ng c n chú ý r ng không ph i ch có các n c phát tri n t ra cácyêu c u SPS cao. M t s n c ang phát tri n ôi khi c ng a ra nh ng yêuc u SPS khó áp ng, có th gây nh h ng x u n xu t kh u c a các n c

ang phát tri n khác.Do v y, không có n c ang phát tri n nào dính líu vào quá trình gi i quy ttranh ch p trong l nh v c SPS n m c ph i a ra xem xét t i Ban H i th mc a WTO. Ban H i th m ch x lý nh ng tranh ch p liên quan n các n cphát tri n.S li u th ng kê c a Ban Th ký WTO cho th y, kho ng 27% s v tranh ch pth ng m i có th gi i quy t m t ph n ho c toàn b thông qua quan h songph ng sau khi c a ra th o lu n U ban SPS. S còn l i v n ch a gi iquy t c. Con s th ng kê không nêu ra t l nh ng v tranh ch p ã c

228 Henson và các ng tác gi (2000).229 Friis Jensen (2002).230 Wilson (2002).

154

gi i quy t liên quan n các n c ang phát tri n. Tuy v y, c ng có kh n ng làtrong m t s tr ng h p, các n c ang phát tri n có th l i d ng nh ng tranhch p ã c gi i quy t gi a các n c phát tri n.Athukorala và Jayasuriya, Unneverhr và Roberts còn nh n m nh n nh ng tác

ng khá tích c c khác. Tuy nhiên, phát huy c tri t h th ng gi iquy t tranh ch p thông qua Hi p nh SPS, c n ph i có nh ng ngu n l c yh n có th th c hi n vi c phân tích r i ro, và ó c ng là i u mà các tác giUnneverhr và Roberts nói trên c ng nh Henson và các c ng s nh n m nh.231

Tác ng quan tr ng nh t c a Hi p nh SPS i v i c các n c ang pháttri n l n các n c phát tri n là các quy nh ã gây khó kh n cho vi c duy trìcác bi n pháp b o h mang tính c oán ho c phân bi t, và t ng c ng cs hài hòa hóa tiêu chu n qu c t . Ngoài ra, nó còn thi t l p c m t di n àn

th o lu n và trao i quan i m v nh ng v n th ng m i liên quan ns c kh e. Có th là trong t ng lai các n c ang phát tri n s thu c nhi ungu n l i h n n a t Hi p nh SPS khi h n m v ng h n v các quy nh vàcó nh h ng th ng m i rõ h n.Tác ng tích c c nói chung c a Hi p nh này c nh n m nh trong m t stài li u, ch ng h n nh c a tác gi Unnevehr và Roberts. Các tác gi này chor ng có th tránh c nhi u xung t th ng m i ti m tàng, ho c có th gi mnh h u qu nh vi c minh b ch h n do Hi p nh SPS em l i.Có th là nh ng v n riêng c a các n c ang phát tri n trong l nh v c SPS

ã không c chú ý nhi u n nh v y n u nh Hi p nh SPS và ho t ngliên quan c a U ban SPS không có hi u l c. Thông qua vi c ký k t Hi p nhSPS và thành l p U ban SPS, các n c ang phát tri n ã có m t cái nhìnchu n xác h n i v i nh ng v n c a SPS, và nh v y t o ra nhi u hành

ng th ng nh t h n trong WTO. Có th , n u không chú ý nhi u n nh v ythì các ch ng trình h tr c ng ã không th m r ng n th .

3.12.4 K t lu nHi n t i ch có vài phân tích v tác ng c a Hi p nh SPS. Lý do có th làm i quan tâm ây c t p trung vào h u qu c a các bi n pháp ki m d ch

ng th c v t c a các n c nh m h n ch th ng m i. M t s phân tích vànghiên c u ã c th c hi n trong l nh v c này.Nhìn chung, có th nói r ng Hi p nh SPS ã a ra m t s yêu c u c b n t ithi u khó th c thi. Tr c h t, nh n xét này liên quan n các quy nh minhb ch hóa i v i vi c thành l p i m h i áp và c quan thông báo, vi c qu n lýnh ng thông báo do n c khác th c hi n, v.v.. Tuy nhiên, nh ng tr ng i này

ang gi m d n, ho c c lo i b , khi mà ngày càng nhi u n c tham gia vàoh th ng WTO, và cùng v i s giúp c a các ch ng trình h tr .Tuy nhiên, có th s d ng h u hi u Hi p nh SPS thì không ch n thu nlà vi c th c hi n nh ng yêu c u t i thi u. V nguyên t c, ây c n có thêmngu n l c có th tham gia liên t c vào ho t ng c a các t ch c tiêu chu n

231 Henson và các ng tác gi (2000).

155

hóa, có th phân tích r i ro m t cách có c n c khoa h c, ho c có th ánhgiá nh ng phân tích c a các n c khác, và có th s d ng h th ng gi i quy ttranh ch p. t c nh ng m c tiêu trên, c n có nh ng ch ng trình h trl n h n và i u ph i hi u qu h n t phía các n c phát tri n.Nh ng v n mà các n c ang phát tri n g p ph i liên quan n Hi p nhSPS là vi c thi u kh n ng phát huy nh ng c h i do Hi p nh SPS em l i,ch không ph i do thi u kh n ng th c hi n các yêu c u c a Hi p nh. Hi p

nh SPS quy nh là m i n c t t ra i u ki n th ng m i cho nhau, nh ngkhông c th p h n so v i tr c khi Hi p nh SPS có hi u l c. Do v y, k tlu n chung là ngu n l i mà Hi p nh SPS mang l i nhi u h n so v i nh ng b tl i mà nó gây ra, cho dù ng trên góc các n c ang phát tri n. i u này

c bi t úng v i nh ng n c ang phát tri n ho c ã có kh n ng xu t kh ul n ho c có ti m n ng phát tri n xu t kh u nông s n và th c ph m trong dàih n.

Tài li u tham kh oAthukorala, P.-C. và S. Jayasuriya. 2003. “ V n an toàn th c ph m, th ngm i và quy ch c a WTO: Vi n c nh c a m t n c ang phát tri n”. Tài li uth o lu n v th ng m i và phát tri n 2003/13. Canberra: i h c Qu c giaAustralia.Friis Jensen, Michael. 2002. “ ánh giá Hi p nh SPS: Tri n v ng c a m tn c ang phát tri n”. Tài li u th o lu n 02.3. Copenhagen: Vi n Nghiên c uqu c t an M ch.Henson, S., R. Loader, A. Swinbank, M. Bredahl, và N. Lux. 2000. “ nh h ngc a các bi n pháp ki m d ch ng th c v t i v i các n c ang phát tri n.”

c: University of Reading, Trung tâm Nghiên c u kinh t th c ph m.OECD. 2002. “Các bi n pháp ki m d ch ng th c v t và th ng m i nôngnghi p: i u tra nh ng v n và nh ng m i lo ng i a ra trong U ban SPSc a WTO”. Paris: OECD.Unnevehr, Laurian và Donna Roberts. 2003. “An toàn th c ph m và ch t l ng:Các quy nh, th ng m i và WTO”. Bài phát bi u t i H i ngh Qu c t v c icách nông nghi p và WTO: Chúng ta ang ti n n âu? Capri, ngày 23-26/6/2003.Wilson, John S. 2002. “Tiêu chu n, th ng m i và phát tri n: Nh ng i u ãbi t và nh ng i u c n ph i bi t” trong C m nang v phát tri n, th ng m i vàWTO. Bernard M. Hoekman, Philip English, Aaditya Mattoo ( ng ch biên).Washington D.C: Ngân hàng Th gi i.Walkenhorst, Peter. 2003. “Quá trình SPS và các n c ang phát tri n”, bàitham lu n t i H i ngh Qu c t v c i cách nông nghi p và WTO: Chúng ta

ang ti n n âu? Capri, ngày 23-26/6/2003.

157

3.13 Hi p nh v Tr c p và Các bi n pháp i kháng (Hi p nh SCM)• Quy nh c a Hi p nh SCM v s d ng tr c p và cách th c i u tra

tr c p có tác d ng gi m b t áng k nguy c l m d ng và ánh giá coán. i u này có l i cho c các n c ang phát tri n l n các n c phát

tri n.

• Quy trình khai báo d n n công khai h n và k c ng h n trong vi c sd ng tr c p và các bi n pháp i kháng.

• Các n c kém phát tri n (LDCs) và nh ng n c có t ng thu nh p qu cgia (GNP) tính theo u ng i d i 1.000 USD/n m c mi n áp d ng

i u kho n c m tr c p xu t kh u c a Hi p nh SCM. Nh ng n cthu c di n này chi m m t n a t ng s thành viên c a WTO. Còn i v inh ng n c ang phát tri n khác, Hi p nh SCM có tác d ng làm choquy nh ch t ch h n.

• Các n c ang phát tri n là m c tiêu chính c a các bi n pháp i kháng,nh ng hi m khi b kh i ki n. Riêng n n i b t lên là m c tiêu c a cácbi n pháp i kháng c a các n c phát tri n.

3.13.1 B i c nhTrong m t th i gian dài, tr c p c coi là m t tr ng i l n i v i m t thtr ng hi u qu và t do. Do ó, ng nhiên v n tr c p c a vàonh ng cu c àm phán u tiên c a GATT. Cu i cùng, GATT ã a ra nh ngquy nh v nh ng lo i tr c p có tác ng n th ng m i và a ra cph ng th c các thành viên GATT có th i phó v i nh ng gì mà h cho làs h tr c a chính ph gây t n h i cho h . Cách th c này c g i là các bi npháp i kháng.Trong Vòng àm phán Tokyo (1974-1979), v n có s nh t trí c bi t iv i c hai i u kho n ó l n u tiên ã c nêu lên. Vi c s d ng tr c p, chy u các n c phát tri n, ã t ng lên áng k . Tr c p là m t công c b o hquan tr ng trong th i k suy thoái kinh t và th t nghi p cao. Các quan i mkhác nhau v c n c xét tr c p ã gây ra tình tr ng c ng th ng n ng n trongth ng m i th gi i. i v i nhi u n c ang phát tri n, tr c p v n là m tcông c quan tr ng y m nh phát tri n. Quan i m c a m t s n c angphát tri n cho r ng tr c p là m t thành t quan tr ng trong phát tri n kinh t vàxã h i ã i ngh ch l i v i yêu c u c a các n c phát tri n òi ph i có tínhtrung l p v c nh tranh trong th ng m i qu c t . Nh ng quan ni m ôi khimâu thu n nhau c a các n c phát tri n c ng làm n ng n thêm nh ng v nv chính sách th ng m i. Các quy nh c a GATT c ng cho th y là khôngthích h p gi i quy t nh ng v n n y sinh t tr c p. B i v y, v i tinh th nnày, các cu c àm phán c b t u b ng vi c th a thu n v tr c p.Hi p nh u tiên có hi u l c n m 1979 và ch có m t s l ng h n ch thànhviên c a GATT tham gia ký k t. M t c i m quan tr ng là trong cùng m tHi p nh ã nêu lên c v n tr c p và nh ng tác ng có h i c a tr c p i

158

v i th ng m i, c ng nh kh n ng b i th ng cho nh ng tác ng có h i màtr c p gây ra thông qua cái g i là các bi n pháp i kháng.Tuy nhiên, Hi p nh này - m t trong nh ng k t qu c a Vòng àm phán Tokyo- ã ch ng t là r t không hi u qu và khó di n gi i. S không rõ ràng c a hi p

nh ã th ng d n n xung t và cáo bu c nhau v s tùy ti n khi áp d ngtr c p c a nhà n c và s d ng các bi n pháp i kháng. Trong giai o n cu ic a Vòng àm phán Uruguay (1986-1994), các bên ã ch p thu n m t Hi p

nh m i v i s tham gia c a t t c các thành viên t ng lai c a WTO. Tuy v y,các i u kho n v n còn h n ch khi quy nh các i u ki n tr c p hàng hóa.Ngoài ra, còn có nh ng ngo i l cho hàng nông s n và ngành hàng không dând ng. V n v quy nh i v i h tr và các bi n pháp i kháng liên quan

n d ch v v n ch a c gi i quy t. M t U ban c bi t ã c thành l p t v n cho nh ng v n liên quan n vi c v n d ng Hi p nh này.

3.13.2 Mô t Hi p nh SCMHi p nh v Tr c p và Các bi n pháp i kháng (Hi p nh SCM) có hai m c

ích. Tr c h t, nó i u ch nh vi c s d ng tr c p công trong n c c a cácthành viên. Th hai, Hi p nh mô t chi ti t nh ng tr c p nào gây h i tr c ti pvà gián ti p ho c c coi là phá v ngành và/ho c l i ích th ng m i c a m tthành viên khác mà có th là i t ng áp d ng bi n pháp i kháng.

nh ngh a v tr c pTrong khuôn kh c a Hi p nh SCM, tr c p c d a trên ba i u ki n c nb n. Tr c h t, tr c p ph i xu t phát t m t chính ph ho c m t c quan nhàn c trong lãnh th c a m t thành viên WTO. Th hai, tr c p ph i là m t s

óng góp tài chính. S óng góp tài chính có th là các kho n vay u ãi, b olãnh vay v n, gi m thu , h tr thu nh p ho c tr giá, c ng nh hàng hóa d chv do nhà n c cung c p (ngo i tr dành cho c s h t ng c a nhà n c). Thba, ngu n l i ph i c dành cho m t bên ti p nh n thông qua tr c p.Tr c p c bi t và tr c p chungHi p nh SCM a ra s phân nh quan tr ng gi a h tr c bi t (h tr tr cti p cho m t công ty c th , m t ngành c th , ho c cho m t nhóm côngty/nhóm ngành) và h tr không c bi t, t c là h tr chung. i u này tác ng

n cách th c a ra các bi n pháp i kháng.Theo Hi p nh SCM, các thành viên áp d ng các hình th c h tr riêng c an c mình sao cho b o m tính trung l p trong c nh tranh ng góc tri nv ng c a th ng m i. Trong khuôn kh Hi p nh SCM, m i thành viên ph ithông báo cho WTO v các ch ng trình tr c p ang th c hi n c ng nh cácbi n pháp i kháng d ki n s duy trì ho c a ra áp d ng. Vào th i i m thíchh p, các thành viên c n lo i b d n t ng b c bi n pháp h tr mâu thu n v icác i u kho n c a Hi p nh SCM.Mô hình èn hi u giao thông: Tr c p b c m, tr c p có th b ki n và tr c pkhông b ki n

159

Trong Hi p nh SCM, tr c p c chia ra thành các d ng nh tr c p b c m( èn ), tr c p có th b ki n ( èn vàng) và tr c p không b ki n ( èn xanh).

ôi khi mô hình này c g i là “mô hình èn hi u giao thông”.Các thành viên c a WTO có th không s d ng lo i tr c p b c m. Tuy nhiên,c ng có nh ng ngo i l i v i m t s n c ang phát tri n (xem ph n v ix c bi t và i x phân bi t i v i các n c ang phát tri n). Tr c p bc m là tr c p xu t kh u và tr c p h tr s d ng hàng n i thay cho hàng nh pkh u. Ngoài vi c c m h tr tài chính tr c ti p cho hàng xu t kh u, còn c m ch tr tín d ng xu t kh u/ h tr b o hi m xu t kh u và b o lãnh xu t kh u màngu n thu không bù p chi phí c a ng i b o m. Tuy v y, trong cái g i làhi p nh ng thu n v hàng không dân d ng, các thành viên c a OECD ã

c bãi mi n m t s quy nh v tín d ng xu t kh u trong Hi p nh SCM.Tr c p có th b ki n là tr c p c ch p nh n trong khuôn kh Hi p nhSCM trong ch ng m c không gây b t l i tr c ti p ho c gián ti p n l i ích c angành và/ho c l i ích th ng m i c a n c khác. Thành viên b nh h ng cóth i phó,nh a ra các bi n pháp i kháng.Tr c p không b ki n là nh ng tr c p chung và các hình th c h tr có l ach n cho nghiên c u và phát tri n, cho các khu v c có nhi u b t l i và thíchnghi v i i u ki n môi tr ng. Các i u kho n i u ch nh tr c p không b ki n

ã t m th i b ình ch cho n khi có thông báo m i vào ngày 1/1/2000.Các bi n pháp i kháng và các bi n pháp i phó khácTrong khuôn kh Hi p nh SCM, có th áp d ng nhi u bi n pháp và cách th ckhác nhau i phó v i nh ng tr c p có h i cho các thành viên khác. Khi m tngành s n xu t c a m t n c b thi t h i do nh ng tác ng tr c ti p c a chínhsách h tr xu t kh u c a m t thành viên khác trên th tr ng c a mình, thì cácbi n pháp i kháng có th c s d ng. Nh ng bi n pháp này ch có th cs d ng n u ó là tr c p c bi t và có th b ki n và có tác ng gây h i tr cti p n ngành s n xu t t ng ng c a n c thành viên nh p kh u.Hi p nh SCM quy nh chi ti t các th t c i u tra ch ng tr c p và các bi npháp i kháng. Ph i có ch ng c c a vi c tr c p ó và c ng ph i ch ng minhr ng tr c p ó gây t n h i nghiêm tr ng cho ngành công nghi p liên quann c nh p kh u và ó là h u qu tr c ti p c a tr c p (quan h nhân qu ).N u t t c i u ki n u y , bên b thi t h i có th a ra các bi n pháp ikháng t m th i – c coi là bi n pháp cu i cùng trong h u h t các tr ng h p(th i gian áp d ng, tr l i các câu h i i u tra, các yêu c u v b ng ch ng). Cácbi n pháp này có th là d i hình th c thu i kháng ho c cam k t c a n cxu t kh u v vi c s lo i b ho c h n ch nh ng tr c p gây t n h i ho c tnguy n t ng giá.Các bi n pháp i kháng có th không cao h n m c c n thi t kh c ph c t nth t và, theo Hi p nh SCM, ph i xem xét l i 5 n m m t l n.Trong nh ng tr ng h p khác, ph i ti n hành th t c tham v n và/ho c bi npháp i phó. Tác d ng c a th t c này là m t thành viên có lý do ch t v n vi ctr c p c a m t thành viên khác có th tham gia tham v n v i thành viên này.

160

N u hai bên không th ng nh t c v i nhau thì có th a v vi c lên c quangi i quy t tranh ch p c a WTO. C quan này s xác nh bên b ch t v n làph m lu t hay không ph m lu t.Trong tr ng h p c quan gi i quy t tranh ch p, và ti p ó là c quan phúcth m, xét th y bên s d ng tr c p là ph m lu t và không tuân theo quy t nh

ó thì bên kh i ki n có quy n a ra nh ng bi n pháp i kháng t ng ng v itác h i c a tr c p ó.

i x c bi t và khác bi t i v i các n c ang phát tri nTheo các i u kho n khác c a WTO, nh ng n c t xác nh mình là n c

ang phát tri n thì s là n c ang phát tri n c a Hi p nh SCM. Tuy nhiên,Hi p nh SCM khác v i các hi p nh khác ch nhóm n c c h ng ix u ãi c bi t n m trong danh m c c a Ph l c VII c a Hi p nh SCM.Nh ng n c này bao g m các n c LDC và m t s n c khác có GNP tínhtheo u ng i d i 1.000 USD/n m.232 Tính chung, các n c này chi m giàn a nhóm các n c ang phát tri n trong WTO.

i u kho n v “ i x c bi t và khác bi t” liên quan n l i ích c a các n cang phát tri n. Trong Vòng àm phán Uruguay, các i u kho n tr c ó ã

c s a i l i sao cho l i ích c a các n c ang phát tri n c t ng c ngvà nh rõ. Tr c ó, m c ích tr ng tâm là b o v n m c t i a quy n l ichung dành cho các n c ang phát tri n, ó là quy n c phép tr c p thúc

y quá trình phát tri n c a các n c này. M t khác, Hi p nh hi n nay l i ara nh ng quy nh c th v th i gian quá v i m c tiêu các n c angphát tri n hòa nh p vào công vi c chung c a WTO trong dài h n. Ví d , tr c pb c m c ng ph i ch u m t gi i h n v th i gian - i u mà tr c ây không có.Hi n nay, i x c bi t i v i các n c ang phát tri n có ngh a là:

• Tr c p xu t kh u c phép cho nh ng n c trong Ph l c VII; và

• M c thi t h i t i thi u có th kh i ki n s cao h n n u i u tra cti n hành m t n c ang phát tri n s d ng tr c p.

Nh ng n c ang phát tri n không n m trong Ph l c VII áng l ph i ch md t tr c p xu t kh u c a mình vào cu i n m 2002. M t khác, sau khi n p nxin c u ãi và sau khi c U ban Tr c p và Các bi n pháp i khángti n hành rà soát hàng n m, các n c ang phát tri n này có th c quy n ti pt c s d ng tr c p xu t kh u ang có hi u l c. n nay, kho ng 30 n c thànhviên là các n c ang phát tri n ã t n d ng kh n ng này.Hi p nh SCM không c p n quy nh v h tr k thu t. Tuy nhiên, m i

ây U ban Tr c p và Các bi n pháp i kháng ã t ch c m t cu c h i th ocho các n c ang phát tri n nh m t o i u ki n cho m t quy trình c bi t,theo ó các ch ng trình tr c p c a các n c này c trình lên U ban xemxét.

232 Bolivia, C ng hoà ôminic, Ai C p, B bi n Ngà, Philippines, Ghana, Guatemala, Guyana, n ,Indonesia, Cameroon, Kenya, Congo, Morocco, Nicaragua, Nigeria, Pakistan, Senegal, Sri Lanka vàZimbabwe.

161

3.13.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nQuá trình th c hi nM t d u hi u c a vi c th c hi n là m c khai báo c a các n c ang pháttri n lên WTO v tính h p pháp c a tr c p và v các ch ng trình tr c p angáp d ng. H u h t các n c ang phát tri n u trình thông báo v các quy

nh trong n c i v i vi c xin tr c p.Ch có 43 n c (kho ng 40%) cho bi t v vi c h có hay không ch tr c ptrong k khai báo cu i cùng trong n m 2001. Khi ó, ch có 3 n c LDCtrình thông báo (m t trong ba n c ó có ch ng trình tr c p).V vi c áp d ng tr c p, có th th y r ng nhi u n c trong Ph l c VII khôngcó ngu n l c tr c p. Còn v các i u kho n i v i i x c bi t vàkhác bi t, s ít còn l i ti p t c s d ng tr c p.Vi c ti n hành các cu c i u tra ch ng tr c p và thu i kháng th hi n rõnh t qua s l ng các cu c i u tra kh i u. Trong kho ng th i gian t ngày1/1/1995 n ngày 30/6/2003, có kho ng 160 cu c i u tra ch ng tr c p cth c hi n. Trong s này, g n 130 v (80%) là do các n c phát tri n (Hoa K ,EU và Canada) th c hi n và 30 v (20%) là do các n c ang phát tri n (NamPhi, Ai C p và Chile) th c hi n. Trong nh ng v này xem ra các n c angphát tri n ã hoàn thành ngh a v khai báo v i u tra ch ng tr c p.Trong s các cu c i u tra do các n c phát tri n kh i x ng, h n 65% là nh mvào các n c ang phát tri n, trong khi ó các v vi c do các n c ang pháttri n ti n hành c nh m vào c các n c ang phát tri n l n các n c pháttri n v i t l t ng ng.Trong kho ng g n 170 v , các n c ang phát tri n (ch y u là n , HànQu c và Thái Lan - thu c nhóm n c có m c phát tri n con ng i cao ho ctrung bình) v i kho ng 100 v (chi m h n 60%) là i t ng chính c a cáccu c i u tra ch ng tr c p trên ph m vi toàn c u.Trong ho t ng c a U ban Tr c p và Các bi n pháp i kháng, các n cLDC ít khi hi n di n. Các n c ang phát tri n khác th ng hi n di n b i các

oàn i bi u th ng trú c a h t i Geneva.Tác ng c a Hi p nh SCM i v i vi c s d ng tr c pCó m t nguy c là nhi u m c gi m thu v n r t quan tr ng i v i các n c

ang phát tri n s không phát huy c tác d ng b i các ch ng trình tr c pc a các n c phát tri n. Tr c p làm s t gi m giá hàng c a các n c phát tri nvà bóp méo c nh tranh, gây t n h i cho các n c ang phát tri n m t s thtr ng. Theo Chakaravarthi Raghavan thu c M ng l i Th gi i th ba, i uquan tr ng là các n c phát tri n ph i xây d ng c các chính sách tài chínhc a mình sao cho phù h p v i l i ích c a các n c ang phát tri n.233

Trong các tài li u kinh t vi t v công c tr c p có nói r ng tr c p có th gópph n bù p cho nh ng tác ng t bên ngoài (nh ng tác ng c a ho t ng

233 Raghavan (2000).

162

kinh t mà không c ph n ánh trong m c giá th tr ng c a m t s n ph m),trong khi có m t s khác bi t l n gi a chi phí cá nhân và chi phí xã h i c a m tho t ng. M c khác, có r i ro là trên th c t , tr c p c phân ph i cho cácnhóm m nh trong xã h i ch không ph i là d a trên c s h p lý kinh t . N utr c p cho các công ty xu t kh u bóp méo th ng m i qu c t t c là h u qukhông mong mu n do công c tr c p gây ra s n ng n h n c n c pháttri n l n ang phát tri n.234 Tr c p càng t ng quát và minh b ch và m i liên k tc a nó v i v i m t m c tiêu kinh t nh t nh càng ch t thì r i ro s cànggi m. Bernard Hoekman thu c Ngân hàng Th gi i và Michel Kostecki thu cVi n Doanh nghi p Th y S nh n m nh r ng mô hình i u ti t tr c p mà Hi p

nh SCM mô ph ng (mô hình èn hi u giao thông) c ng chính là nh m gi mb t tính tùy ti n, t ng c ng m i liên k t v i m c tiêu chính tr và gi m tr c pdành cho các công ty cá th .235

ng th i, nhi u n c ang phát tri n ã có quá trình s d ng chi n l c pháttri n d a trên c s y m nh công nghi p hóa b ng cách thay th nh p kh u,m t chi n l c mà m c tiêu là thay th hàng nh p kh u b ng hàng s n xu ttrong n c. C ng có nhi u c g ng i phó v i nh ng v n liên quan ncán cân thanh toán thông qua vi c th c hi n ki m soát th ng m i và tr c pxu t kh u i v i các m t hàng ã ch bi n. M c ích là nh m m r ng các m thàng xu t kh u và cân i các l i th s n xu t c a các n c phát tri n.236 Tuynhiên, ngày nay nhi u n c ang phát tri n ã lo i b chi n l c thay th nh pkh u nh m t do hóa ch th ng m i.Tuy nhiên, nhi u n c ang phát tri n v n cho r ng h r t c n s d ng các trc p b c m d i hình th c h tr xu t kh u. Trong i u kho n v i x cbi t và khác bi t c a Hi p nh SCM, vai trò c a tr c p phát tri n t i các n c

ang phát tri n c nh n m nh. Ngoài ra, Martin Kohr thu c M ng l i Thgi i th ba nh n m nh tr c p là m t công c các n c ang phát tri n th chi n chi n l c phát tri n c a mình.237 Trong bài phát bi u t i Di n àn Kinh tth gi i tháng Chín n m 2002, T ng th ký WTO, ông Supachai Panitchpakdi,

ã nh c n nguy n v ng c a các n c ang phát tri n mu n có linh ho th n trong quy nh v tr c p xu t kh u, trong ó có tín d ng xu t kh u. i unày tr c h t c áp d ng i v i nh ng n c ang phát tri n không có trongdanh m c c a Ph l c VII. Nguyên do ch y u là vì nh ng n c này ít nhi u cóth t cung c p các kho n tr c p trong ph m vi n c mình. Nh ã nói trên,th i h n th c hi n giai o n quá v n c kéo dài, nh ng m c tiêu dài h n lành m lo i b quy n s d ng các hình th c h tr này. ây là v n mà m t sn c ang phát tri n ang t ra.

i v i nh ng n c có trong Ph l c VII, quy nh ch t ch h n c a Hi p nhSCM không h gây nh h ng t t hay x u b i l ch ng th y gì rõ ràng khic p n s mi n tr trong vi c c m áp d ng tr c p xu t kh u.

234 Hoekman và Kostecki (2001).235 Michalopoulos (2002).236 Michalopoulos.237 Kohr (2002).

163

Còn v tr c p các n c phát tri n, t lâu các quy nh ã c i u ch nhcho phù h p. Quy nh v tr c p bao g m m t s ngo i l cho phép các n cphát tri n áp d ng tr c p trong m t th i gian dài lo i b các n c ang pháttri n ra kh i m t s th tr ng c a các n c phát tri n. i u này c áp d ngch ng h n nh i v i ngành nông nghi p và hàng không dân d ng.Tr c p c phép tr c ây ã b các n c ang phát tri n phê phán là chph c v cho l i ích c a các n c phát tri n. H tr nghiên c u và phát tri n

u òi h i ph i có ngu n tài chính và nhân l c, t c nh ng ngu n l c mà cácn c ang phát tri n th ng còn thi u h t.Ví d khác là, m t s n c ang phát tri n cho r ng Hi p nh SCM c s a

i l i là cho phù h p v i l i ích c a các n c phát tri n, trong l nh v c b olãnh xu t kh u và b o hi m. Ví d , Brazil r t hay ch ra r ng nh ng b t l i trongc nh tranh c a các n c ang phát tri n so v i các n c phát tri n là v n th ih n tín d ng và kh n ng thanh toán.Các n c ang phát tri n ã phê phán ph n k trong Ph l c 1 c a Hi p nhSCM. Ph n k c p n tín d ng xu t kh u và nh ng kh n ng mà các thànhviên c a OECD có th t n d ng lách các i u kho n c a WTO trên c s s

ng thu n c a h v tín d ng xu t kh u chính ph . Hi p nh SCM t o i uki n cho các n c ngoài OECD, mà ch y u là các n c ang phát tri n, tranhth t i a quy n bãi mi n i v i tín d ng xu t kh u b c m. Tuy nhiên, khn ng t n d ng quy n c bãi mi n ch t n t i v i i u ki n n c thành viên ótrên th c t có áp d ng các quy nh trong Hi p nh c a OECD. Th nh ng,b i chi phí cho vay và i u ki n lãi su t không c xác nh c p OECD nêncác i u kho n ph n k có th c các n c ang phát tri n, ch ng h n nhBrazil, hi u là phân bi t i x .Tác ng c a Hi p nh SCM i v i các cu c i u tra tr c p và áp d ng cácbi n pháp i khángNhìn chung, nh ng quy nh chi ti t trong Hi p nh SCM v ho t ng i u tratr c p có tác d ng là ã làm gi m nguy c a ra nh ng ánh giá và k t lu ntùy ti n. i u này úng v i c các n c ang phát tri n và các n c phát tri n.Ngoài ra, i x c bi t và khác bi t còn t o ra nh ng xem xét c bi t trongcác tr ng h p i u tra tr c p i v i hàng nh p kh u t các n c ang pháttri n. Trong m t s tr ng h p, vi c i u tra c ch m d t theo h ng có l iích cho các n c ang phát tri n vì m c gây h i t i thi u cao h n trong cáccu c i u tra hàng nh p kh u t các n c này. M t khác, các quy nh c a Hi p

nh SCM v tr c p c ng d n (t ng tr c p c a m t s n c) ã có nh h ngx u n m t s n c ang phát tri n.Các bi n pháp i kháng d n n k t qu là h n ch m c m c a th tr ng

i v i n c tr c p. B i vì h u h t các n c phát tri n hành ng ch ng l i cácn c ang phát tri n, nên h u h t các n c ang phát tri n ch u tác ng x u.Cho n nay, n , m t n c ang phát tri n, ã ph i ch u nhi u bi n pháp ikháng h n b t c n c nào khác. Ch y u là EU và Hoa K , ngoài ra còn NamPhi, ã i u tra và a ra các bi n pháp i v i n . Nh ng v i u tra này

164

ch y u liên quan n các lo i tr c p gây thi t h i khác ch không ph i tr c pxu t kh u.Nhìn chung, có th nói r ng nh ng gì mà các n c phát tri n nêu ra u là th ct ph bi n các n c ang phát tri n: áp d ng các lo i tr c p khác nhau nh ng khu ch xu t.Chi phí v n c coi là tr ng i chính i v i các n c ang phát tri n trongvi c áp d ng các bi n pháp i kháng và t b o v mình ch ng l i các bi n pháp

ó.238 Nguyên nhân chính c a vi c các n c ang phát tri n không s d ng i utra tr c p v i m t quy mô l n là vì tính ph c t p trong Hi p nh SCM và h uqu c a Hi p nh này i v i các c quan ch c n ng ti n hành i u tra. Nh ngv n t ng ng t o ra cho các n c ang phát tri n kh n ng theo u i m tbi n pháp i kháng c ng i ta a ra ch ng l i h v i m c ích gi iquy t tranh ch p. Nguyên do ây là thi u ngu n l c, c s h t ng th p kémvà chi phí cao n u so v i t cách là thành viên c a WTO ph i ch p hành Hi p

nh SCM.239 Cho dù h u nh t t c các n c phát tri n u có bi n pháp ch ngl i các n c ang phát tri n, song v n t n t i m t chi u h ng cho th y cácn c ang phát tri n ang t ng c ng s d ng các bi n pháp i kháng.Gi i quy t tranh ch pCho dù Hi p nh SCM có th c xem là ít gây ra tranh cãi h n so v i Hi p

nh v Ch ng bán phá giá, song k t n m 1995 n nay v n có m t s v gi iquy t tranh ch p r t quan tr ng trong l nh v c tr c p. T ng c ng có kho ng 26v tranh ch p ph i a ra Ban H i th m. Trong giai o n c a GATT c ng cókho ng ch ng ó s v tranh ch p (25 v ). Trong s 26 v k t n m 1995 nnay, 7 v nh m vào các n c ang phát tri n. Trên th c t , th m chí trong 3 vtranh ch p thì có 2 v ch ng l i Brazil. Ba v liên quan n khi u n i c aCanada cho r ng ngành hàng không dân d ng c a Brazil c tr c p và m tkhi u n i c a Philippines v d a. EU, Nh t và Hoa K a ra 3 v khác n a liênquan n tr c p nh m ch ng l i m t n c ang phát tri n là Indonesia vì n cnày tr c p cho ngành s n xu t xe h i.Trong 11 v (3 tranh ch p), thì các n c ang phát tri n u là bên khi u ki ntrong nh ng v tranh ch p liên quan n tr c p. Brazil yêu c u ph i thành l ph i ng phân x cho ba tr ng h p liên quan n tín d ng xu t kh u i v ihàng không dân d ng c a Canada. Trong m t v , Brazil yêu c u thành l p h i

ng phân x ch ng l i Hoa K . C ng trong v tranh ch p ó, Chile, n ,Indonesia, Hàn Qu c, Mexico và Thái Lan c ng yêu c u thành l p h i ngth m tra. Tranh ch p th ba là tranh ch p ã c nói n trên gi aPhilippines và Brazil v d a. Cho n nay, ây là v tranh ch p duy nh t c aWTO trong khuôn kh Hi p nh SCM gi a hai n c ang phát tri n.3.13.4 K t lu nHi p nh SCM yêu c u các thành viên ph i s d ng tr c p n c mình saocho tr c p ó là trung l p i v i c nh tranh. Nhìn chung, nh ng quy nh chi

238 Lai Das (2000).239 Michalopoulos (2000).

165

ti t c a Hi p nh SCM v vi c s d ng tr c p và ph ng th c i u tra tr c pã có tác d ng làm gi m áng k nguy c l m d ng và ánh giá tùy ti n. Th c

t này úng v i c các n c phát tri n l n các n c ang phát tri n. Ngoài ra,th t c thông báo ã d n n s công khai h n h n và k c ng h n trong vi cs d ng tr c p và các bi n pháp i kháng.Quy nh liên quan n tr c p c a các n c ang phát tri n ã c nh nm nh trong toàn b Hi p nh. Ngoài ra, quy n s d ng tr c p xu t kh u bc m c a nhóm “các n c ang phát tri n khác” (t c nh ng n c không cbãi mi n các yêu c u c a Hi p nh này trong Ph l c VII) c ng ã c bãi b .Th nh ng, nh ng i u ki n t ra cho nh ng n c có trong Ph l c VII l i v nkhông i, mà nh ng n c này ch y u u thi u kh n ng t n d ng các i uki n c a Hi p nh SCM.Vì h u h t các n c phát tri n u s d ng các bi n pháp i kháng ch ngl i các n c ang phát tri n, nên m t s n c ang phát tri n (c th là n ,Hàn Qu c và Thái Lan) ã b nh h ng. Trong v n này, n là i t ngquan tr ng nh t c a các bi n pháp i kháng. V n chi phí v n th ng ccoi là tr ng i l n nh t i v i các n c ang phát tri n trong quá trình áp d ngcác bi n pháp i kháng và kh n ng t v ch ng l i các bi n pháp ó.

Tài li u tham kh oHoekman, Bernnard M, và Michel M. Kostecki. 2001. Kinh t chính tr c a hth ng th ng m i th gi i. New York: Nhà xu t b n i h c Oxford.Kohr, Martin. 2002. “WTO: Nh ng m i e d a m i i v i các n c ang pháttri n và tính b n v ng”, trong Motion Magazine, ngày 26/9/2002.Lal Das, Bhagirath. 2000. “Các n c ang phát tri n l n m nh d n trong WTO”Th ng m i và Phát tri n Series No.8. TWN M ng l i Th gi i th bba. ()Michalopoulos, Constantine. 2000. “Vai trò c a i x c bi t và khác bi t iv i các n c ang phát tri n thu c GATT và T ch c Th ng m i th gi i” Tàili u th o lu n 2388. Washington DC: Ngân hàng Th gi i.(.worldbank.org/docs/1143.pdf)Raghavan, Chakravarthi. 2000. “ K ho ch hành ng c a UNCTAD a ra chtrích i v i các hi p nh c a WTO”. TWN M ng l i Th gi i th ba. ()

3.14 Hi p nh v Ch ng bán phá giá

• Các n c ang phát tri n ch u nh h ng quá nhi u b i các bi n phápch ng bán phá giá i v i hàng xu t kh u c a h c v s l ng các bi npháp c ng nh m c thu ch ng bán phá giá h ph i ch u. Nh ng n c

ang phát tri n b nh h ng nhi u nh t là Trung Qu c, Philippines,Mexico, Malaysia và Thái Lan.

• Các n c ang phát tri n s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá iv i hàng nh p kh u sang n c h nhi u h n so v i m c s d ng các

166

bi n pháp này c a các n c phát tri n. Nh ng n c ang phát tri nth ng hay s d ng bi n pháp này là n , Argentina, Brazil, Mexicovà Nam Phi.

• Nghiên c u cho th y r ng vi c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giád n n nh ng t n th t áng k , nh t là i v i nh ng n c s d ng cácbi n pháp này d i hình th c nâng giá và gi m c nh tranh. Không thxác nh c li u Hi p nh v Ch ng bán phá giá có h n ch vi c sd ng các bi n pháp ch ng bán phá giá hay không ho c Hi p nh này cógi ng nh m t “van an toàn” có tác ng tích c c n khuynh h ngràng bu c ho c gi m thu hay không.

3.14 B i c nhTrong GATT, có quy nh v nh ng kh n ng t o ra hàng rào b o h ch ng l ihàng nh p kh u thông qua vi c t ng m c thu quan lên cao h n m c ràng bu c.Th t c ch ng bán phá giá là m t ví d v s b o h c phép. Theo i u VIc a GATT, m t n c c phép t ng thu ánh vào m t s n ph m xu t kh u cóm c giá th p h n “giá tr thông th ng” c a s n ph m ó (s n ph m c coi làphá giá) n u vi c xu t kh u s n ph m phá giá gây thi t h i có th t cho ngànhs n xu t trong n c c a n c nh p kh u. Vi c ch p nh n ch ng bán phá giá nóilên m t ngo i l i v i hai trong s các nguyên t c c b n c a GATT, lànguyên t c MFN, b i vì các bi n pháp ch ng bán phá giá có th c áp d ng

ch ng l i các n c c th , và nguyên t c khi m c thu c ràng bu c thôngqua các thành viên khác thì không th nâng lên cao h n n u nh không th athu n tr c. Vi c a ra thu ch ng bán phá giá là vi c n ph ng t ng thuch ng l i m t n c nào ó mà không c n ph i b i th ng, th a thu n l i ho ctham v n v i n c ch u t n h i.

ng c kinh t s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá là duy trì c nhtranh. ý ây là n u m t công ty có th tr ng trong n c c b o h và

ó công ty c h ng m t v trí t ng t nh c quy n, thì công ty này cóth “phá” giá c a mình m t th tr ng xu t kh u phá v c nh tranh r i sau

ó l i nâng cao giá lên, gây thi t thòi cho ng i tiêu dùng. Tuy nhiên, cácnghiên c u hi n có cho th y r ng vi c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giákhông ch gi i h n nh ng tr ng h p th tr ng trong n c c b o h ho ckhi m t tình hu ng gi ng nh c quy n trên th tr ng xu t kh u có th ddàng xu t hi n (ví d khi ch có ít ng i tham gia và có nhi u tr ng i khácnhau c n ng vào th tr ng c a các i t ng tham gia m i này).240

M t nghiên c u cho th y, có t i 90% các bi n pháp ch ng bán phá giá khôngth ch ng minh là xác áng b ng cách nói là ang b o v c nh tranh.241 Các tàili u kinh t ch y u u th ng nh t là vi c s d ng trên th c t các bi n phápch ng bán phá giá có r t ít liên quan n vi c duy trì c nh tranh , mà th ng

c dùng làm ph ng ti n b o h , t c là gây nh h ng x u n n c xu tkh u, nh ng suy cho cùng l i làm t n h i cho n n kinh t n c s d ng các

240 Messerlin (1996), Ja Shin (1998).241 Willig (1998).

167

bi n pháp ch ng bán phá giá.242 B t ch p hoài nghi chung c a các nhà kinh th c i v i các bi n pháp ch ng bán phá giá, vi c s d ng các bi n pháp này làm t thành t r t quan tr ng h th ng th ng m i a ph ng và m t s nghiênc u cho r ng ngày nay các bi n pháp ch ng bán phá giá là m t trong nh ng c ntr l n nh t i v i th ng m i t do.243

Có r t nhi u ý ki n khác nhau v tác ng c a các bi n pháp ch ng bán phá gián th ng m i t do nói chung. M t s ý ki n kh ng nh r ng không m t

n c nào l i ch p nh n áp d ng m c thu ràng bu c ho c m c th p h n, trphi c phép áp d ng m t s bi n pháp phòng ng a nh t nh ch ng h n nhch ng bán phá giá.244 Do v y, có th nói r ng Hi p nh v Ch ng bán phá giálà m t i u ki n chính tr t ra cho quá trình t do hóa di n ra trong WTO. M ts ý ki n khác l i cho r ng vi c ch p nh n các bi n pháp ch ng bán phá giá,v n th ng c s d ng làm m t công c b o h , có ngh a là t m quan tr ngc a các cam k t t do hóa trong WTO ang b h th p b i l các n c có thnâng m c thu h ã cam k t ràng bu c.3.14.2 Mô t Hi p nh v Ch ng bán phá giáL ch s àm phán

i u VI c a GATT, v n là c s c a các bi n pháp ch ng bán phá giá, ã cquy nh t u trong GATT. V i m c ích gi i thích ch không ph i s a

i, i u VI là m t th a thu n u tiên v ch ng bán phá giá ã c a vàotrong GATT sau Vòng àm phán Kennedy n m 1967. Vào th i i m ó, Hi p

nh v Ch ng bán phá giá là hi p nh u tiên v hàng rào th ng m i phithu quan trong khuôn kh GATT.245 Hi p nh này sau ó ã c àm phánl i trong Vòng àm phán Tokyo và c s a i, b sung vào n m 1979. Hi p

nh ban u ch áp d ng cho nh ng n c tham gia ký k t, nh ng sau Vòngàm phán Uruguay, Hi p nh v Ch ng bán phá giá (Hi p nh v Th c hi ni u VI c a Hi p nh chung v Thu quan và Th ng m i n m 1994) c áp

d ng cho t t c các n c thành viên c a WTO.Trong Vòng àm phán Uruguay, các n c ang phát tri n, c bi t là các n nkinh t hùng m nh (Hàn Qu c, H ng Kông và Singapore), có c s ng tình

i v i m t s yêu c u th t ch t s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá.246

Tuy th , nh ng ng i ch trích v n gi ý ki n cho r ng Hi p nh v Ch ng bánphá giá c a vào Vòng àm phán Uruguay ã không tr c ti p thay i

c mà ch chuy n hóa th c ti n v n d ng c b n châu M và châu Âu trongl nh v c này.247 M t s ng i khác có ý ki n cho r ng so v i Hi p nh a vàoVòng àm phán Tokyo, Hi p nh v Ch ng bán phá giá c a Vòng àm phánUruguay thi u rõ ràng h n r t nhi u.248

242 Finger và Zlate (2003).243 Prusa (2003).244 Wolff (1999).245 Horlick (2000).246 Xem thêm Kufour (1998) bi t thêm chi ti t v nh h ng c a các n c ang phát tri n n cáccu c àm phán v Hi p nh v Ch ng bán phá giá trong Vòng àm phán Uruguay.247 Lindsey và Ikenson (2002b).248 Didier (1999).

168

Hi p nh v Ch ng bán phá giáHi p nh v Ch ng bán phá giá t ra tiêu chí xác nh khi nào m t hànghóa c coi là bán phá giá, “giá tr thông th ng” c a m t hàng hóa s cxác nh nh th nào, th t c i u tra s c ti n hành ra sao xác minh li ungành s n xu t trong n c có b thi t h i v t ch t hay không, và ph ng th ctính m c thu b o h (thu ch ng bán phá giá) s th nào. Hi p nh này baohàm nh ng quy nh chi ti t tính toán và mang tính k thu t cao. Tóm l i,

ây là ph ng th c tính toán cái g i là biên phá giá. Biên phá giá là m cchênh l ch gi a giá xu t kh u c a m t s n ph m v i giá tr thông th ng c as n ph m ó. Giá tr thông th ng có th c tính theo nhi u cách tùy thu cvào i u ki n c a th tr ng trong n c. Quy nh ch o là giá tr thôngth ng chính là giá bán trên th tr ng trong n c. N u nh không có thtr ng i di n trong n c (t c là khi th tr ng trong n c chi m ch a yn m ph n tr m t ng kh i l ng hàng bán ra c a công ty), thì giá tr thôngth ng có th c xác nh l y c n c là chi phí s n xu t th tr ng trongn c, giá bán trên m t th tr ng xu t kh u có th so sánh khác, ho c chi phís n xu t m t n c khác.Hi p nh v Ch ng bán phá giá c ng có nh ng quy nh liên quan n vi c khinào nh ng cam k t v giá c a m i n c xu t kh u s c ch p nh n. Cam k tv giá có ngh a là m t n c xu t kh u cam k t s bán th p h n m t m c giá t ithi u nh t nh nào ó tránh ph i tr thu ch ng bán phá giá.Hi p nh này còn nêu rõ nh ng i u ki n có th s d ng các bi n pháp ch ngbán phá giá. Tuy nhiên, Hi p nh l i không a ra m t yêu c u nào cácn c ph i ban hành lu t v ch ng bán phá giá ho c th c hi n Hi p nh nàytheo m t cách khác. S l ng nh ng n c có lu t v ch ng bán phá giá c ng ãt ng áng k t khi WTO ra i, t 45 n c trong n m 1994 lên 87 n c vàon m 2002, m c dù ch có 30 n c trong s ó s d ng các bi n pháp ch ng bánphá giá.249 Quan tr ng h n c , ã có thêm nhi u n c ang phát tri n thông qualu t v ch ng bán phá giá. Tuy v y, v n còn nhi u n c ang phát tri n trong snh ng n c còn ch a có lu t v ch ng bán phá giá, mà theo Zanardi, nguyênnhân có th là do nh ng khó kh n v tài chính khi s d ng các bi n pháp ch ngbán phá giá.250

i x c bi t và khác bi t i v i các n c ang phát tri nTrong Hi p nh v Ch ng bán phá giá có m t i u kho n chung quy nh r ngc n xem xét k l ng nh ng tr ng h p s d ng bi n pháp ch ng bán phá giá

i v i các n c ang phát tri n. Hi u qu c a i u kho n này còn ch a th y rõvà trong n i dung không òi h i v b t k ngh a v chung hay c th nào,251

nh ng các n c thành viên ph i tích c c nghiên c u t m nh ng kh n ng xemxét c bi t i v i các n c ang phát tri n.252 B i l ph n c bi t nói v cácn c ang phát tri n không a ra b t c l i ích v t ch t hay th c ti n nào i

249 Zanardi (2002).250 Zanardi (2002).251 Thép t m c a n sang Hoa k , Báo cáo c a Ban H i th m WTO 7.110.252 Kh n tr i gi ng EC, Báo cáo c a Ban H i th m WTO 6.233.

169

v i các n c này, nên m t s ng i ã nói n tính không hi u qu c a nó.253

Không có quy nh c bi t nào trong Hi p nh này có l i cho các n c LDCvà c ng không có yêu c u nào t ra các n c ang phát tri n nh n c htr k thu t trong khuôn kh c a Hi p nh. Tuy nhiên, n u m t n c ch chi mch a y ba ph n tr m kim ng ch xu t kh u c a n c ó thì vi c i u tra s

c ch m d t. Ng i ta cho r ng làm nh v y s b o v c nh ng n cxu t kh u nh bé, ch ng h n nh các n c LDCs. T n m 1995, bi n phápch ng bán phá giá m i ch c s d ng ch ng l i m t n c LDC là thànhviên c a WTO, ó là Bangladesh.

3.14.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nC ng gi ng nh trong các hi p nh khác, khó có th a ra ánh giá v thànhcông c a Hi p nh v Ch ng bán phá giá, b i vì không ai bi t c tình hình sra sao n u nh không có nh ng quy nh trong l nh v c này.Khi th o lu n v tác ng c a Hi p nh v Ch ng bán phá giá, c n phân nhrõ gi a nh ng quy nh ban u trong i u VI c a GATT và Hi p nh vCh ng bán phá giá n m 1995. Ngay c khi m t n c không ký k t m t Hi p

nh c bi t v ch ng bán phá giá, thì c ng có th tham kh o i u VI c aGATT a ra m c thu trong tr ng n c khác ã bán phá giá m t s nph m.H n n a, n u không có GATT, thì khái ni m “ch ng bán phá giá” ã không th

c dùng trong th ng m i qu c t , b i vì sau ó l i cho phép n ph ngnâng m c thu quan.254 B i v y, khó có th xác nh tác ng c a i u VI c aGATT và Hi p nh v Ch ng bán phá giá i v i các n c ang phát tri n,c ng nh xác nh tác ng n kh n ng s n sàng h th p và ràng bu c thuquan c a các n c.H u h t các nghiên c u v ch ng bán phá giá và các n c ang phát tri n uquan tâm n nh h ng c a vi c s d ng các công c ch ng bán phá giá. Tuynhiên, trong nh ng b i c nh này, i u VI c a GATT và Hi p nh v Ch ngbán phá giá không b coi là nguyên nhân d n n vi c s d ng công c nói trên,nh ng c ng có m t s quan i m khác v v n này. Ví d , Zanardi là m ttrong s nh ng nh ng ng i có quan i m cho r ng b i l Hi p nh v Ch ngbán phá giá c a coi nh m t b ph n h p nh t c a Hi p nh WTO, nêncác n c cho r ng h c n ph i th c thi Hi p nh này b ng cách thông qua lu tch ng bán phá giá, cho dù Hi p nh không t ra yêu c u này. Theo Zanardi,

i u này có th ph n nào gi i thích c hi n t ng s d ng các bi n phápch ng bán phá giá t ng lên áng k t 1995 n nay. Nh v y, Hi p nh chínhlà nguyên nhân d n n vi c s d ng này.255 T ng t , Didier c ng l p lu n vàgi ý ki n cho r ng tr c h t ó là do các n c phát tri n ã l y Hi p nh vCh ng bán phá giá làm c áp d ng các bi n pháp ch ng l i các n c ang

253 Aggrawal (2003a).254 Lu t ch ng bán phá giá qu c gia t n t i d ói nhi u hình th c khác nhau tr c khi có GATT, ví d , Canada, New Zealand, Australia, Anh và Hoa K , và c u ch nh khi có th t ra m c thu c bi t

m th i ánh vào các m t hàng “phá giá”.255 Zanardi (2003).

170

phát tri n, và m t s n c ang phát tri n c ng ã b t u s d ng hình th cb o h c bi t này.256

Các bi n pháp ch ng bán phá giá nh ra m t m c thu cao h n nhi u i v inh ng hàng hóa b nh h ng. i v i Hoa K , thu ch ng bán phá giá trongth p niên 1990 cao g p 10 l n so v i m c thu ràng bu c hi n hành. Ví d ,ch ng l i Trung Qu c- n c ch u nh h ng x u nh t c a các bi n pháp ch ngbán phá giá, m c thu ch ng bán phá giá trung bình mà Trung Qu c ph i ch ulà 38% EU và 104% Hoa K .257 Vi c s d ng các bi n pháp ch ng bán phágiá ã t ng lên t n m 1980, và c bi t trong th p niên 1990, con s trung bìnhcác s n ph m ph i ch u thu c ng t ng lên.258 Nh ng t n th t này, c ng gi ngnh i v i t t c các hình th c b o h khác, c chia s gi a các nhà xu tkh u (l i nhu n b gi m), các công ty n c nh p kh u (ph i nh p hàng v im c giá cao h n), và ng i tiêu dùng (ph i mua hàng v i giá cao h n do thunh p kh u cao h n và c nh tranh gi m th tr ng trong n c). Vi c s d ngcác bi n pháp ch ng bán phá giá là v n còn nhi u tranh cãi và WTO, m tph n ba s v tranh ch p hi n t i và m t ph n n m nh ng tranh ch p ã cgi i quy t liên quan n Hi p nh v Ch ng bán phá giá.259

Nh ng n c nào s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá?Thông th ng, các bi n pháp ch ng bán phá giá ch y u c các n c pháttri n giàu có áp d ng. Nh ng n c “s d ng truy n th ng” là Hoa K , EU,Australia và Canada.260 Tuy nhiên, chính các n c ang phát tri n l i là nh ngn c làm t ng m c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá k t 1995 nnay. Nh ng n c m i s d ng bao g m n , Brazil, Mexico và Nam Phi, t cnh ng n c có m c “phát tri n con ng i cao” và “phát tri n con ng itrung bình”. Nghiên c u cho th y r ng nh ng n c là i t ng c a các bi npháp ch ng bán phá giá c ng chính là nh ng n c sau ó b t u s d ng cácbi n pháp này. Giáo s Aradhna Aggrawal thu c H i ng Nghiên c u và Pháttri n kinh t qu c t n ã nghiên c u nh ng y u t khác nhau có kh n ngd n n vi c t ng s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá, ch ng h n nhnh ng thay i trong cán cân th ng m i, gi m b o h b ng thu , t ng hàngnh p kh u, m r ng ngành s n xu t trong n c, và t ng s d ng các bi n phápch ng bán phá giá nh ng n c ch ng l i n c ang c bàn n ( ng ctr a). Theo Aggrawal, ng c tr a là m t lý do quan tr ng các n c

ang phát tri n có thu nh p th p t ng c ng s d ng công c ch ng bán phágiá.261 Trong th p niên 1990, chính nh ng n c cam k t th c hi n t do hóath ng m i ã t ng m c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá.262 Tuynhiên, không có ngo i l , ch có m t s ít n c nh ng l i là nh ng n c quan

256 Didier (1999).257 Messerlin (2002).258 Messerlin (2002).259 S li u th ng kê trích t M ng l i Lu t th ng m i th gi i. Trong s 13 v ã có quy t nh c aBan H i th m trong n m 2002, có 5 v ch ng l i các n c ang phát tri n và s v còn l i là ch ng EUvà Hoa K . Durling (2003).260 Horlick (2000).261 Aggrawal (2003a).262 Miranda, Torres và Ruiz (1998).

171

tr ng s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá. N m 2002, 24 trong s 148n c thành viên c a WTO s d ng công c này.263 Trong s này, có 16 n c

ang phát tri n.N u vi c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá c xem xét trên c shàng nh p kh u, thì các n c ang phát tri n l i chính là nh ng n c s d ngnhi u. B ng 7 li t kê 15 n c s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá nhi unh t. Qua danh sách này có th th y r ng các n c ang phát tri n s d ng cácbi n pháp ch ng bán phá giá nhi u h n i v i hàng nh p kh u so v i các n cphát tri n ã quen s d ng bi n pháp này. Có th th y r ng tác ng tiêu c c iv i n n kinh t trong n c s n ng n h n m t khi các bi n pháp ch ng bán phágiá c s d ng r ng rãi i v i hàng nh p kh u. M t khác, nh ng bi n phápdo các n n kinh t l n t ra, ch ng h n nh EU và Hoa K , s gây nh h ngl n h n cho th ng m i th gi i nói chung , b i l các nhà xu t kh u b g t bkh i th tr ng có ti m n ng h n.Nghiên c u trên di n r ng cho th y r ng vi c s d ng các bi n pháp ch ng bánphá giá kéo theo t n th t r t l n, nh t là i v i nh ng n c s d ng hình th cnâng giá và gi m c nh tranh. Các nghiên c u ch y u c ti n hành cácn c phát tri n, nh ng c ng có th gi nh r ng t n th t nh ng n c angphát tri n s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá nhìn chung còn cao h n, b ivì t n h i ti m tàng i v i n n kinh t qu c dân liên quan n kim ng ch nh pkh u c xem là l n h n so v i các bi n pháp ch ng bán phá giá mà h sd ng.Các nghiên c u c a Hoa K cho th y, ch ng h n, t n th t do s d ng các bi npháp ch ng bán phá giá l i l n h n so v i ngu n l i mà chính sách b o h cóth em l i.264 Ngoài ra, các n c ang phát tri n còn có khuynh h ng s d ngnh ng nh ngh a r ng h n v s n ph m so v i các n c phát tri n áp d ngcác bi n pháp ch ng bán phá giá, do v y mà các bi n pháp này gây nh h ngl n h n n th tr ng trong n c.265

Các i u tra ch ng bán phá giá v n c th c hi n tr c khi có th áp d ng cácbi n pháp ch ng bán phá giá, c ng c n n m t kho n chi phí l n duy trì cquan ti n hành i u tra. có th i u tra chính xác, thông th ng các t ch ccó th m quy n này ph i th c hi n m t s chuy n công du ra n c ngoài xemxét tìm hi u các công ty. ây c ng chính là lý do vì sao ch m t s ít các n c

ang phát tri n s d ng công c ch ng bán phá giá. Nh ng n c nghèo khôngth s d ng công c ch ng bán phá giá này.266

B ng 7. S l ng bi n pháp ch ng bán phá giá do 15 n c s d ng nhi unh t th c hi n t 1995 n tháng 6/2002

263 Argentina, Australia, Brazil, Bulgaria, Canada, Trung Qu c, EU, Ai C p, n , Indonesia, Jamaica,Hàn Qu c, Lithuania, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Philippines, Ba Lan, Nam Phi, Thái Lan,Th Nh K , Venezuela và Hoa K . Stevenson (2003).264 Kelly và Morkre (2002).265 Messerlin (2002).266 UNDP (2002).

172

S l ng bi npháp ch ng bánphá giá c sd ng

%trênt ngs

Các bi n phápc th c hi n

tính theo ôlanh p kh u(M = 100)

Hoa Kn

EUArgentinaNam PhiAustraliaCanadaBrazilMexicoHàn Qu cIndonesiaPeruTh Nh KNew ZealandAi C pT t c các n n kinh t

27927325517615714210698564839373635331979

14,1%13,8%12,9%8,9%7,9%7,2%5,4%5,0%2,8%2,4%2,0%1,9%1,8%1,8%1,7%100%

1002197107254920067411715801441263901617289900773192

Ngu n: Finger och Zlate (2003)Nh ng n c nào ch u nh h ng b i các bi n pháp ch ng bán phá giá và h uqu là gì?Khi các bi n pháp ch ng bán phá giá b t u c th c hi n, chúng ch y unh m vào các n c ang phát tri n, nh ng chi u h ng ã thay i và t th pniên 1990, s l ng các bi n pháp ch ng các n c ang phát tri n thu c cácnhóm có thu nh p trung bình và th p ã t ng lên, và gi ây chi m kho ng 40%t ng s các bi n pháp c áp d ng. Trong nh ng n m 1980-85, ch có 12% sbi n pháp ch ng bán phá giá nh m vào nh ng n c có thu nh p trung bình vàth p, trong khi trong nh ng n m 1995 n 2000, t l này chi m t i 40%. Trongs nh ng bi n pháp c Hoa K và EU th c hi n, 90% các bi n pháp c a EUvà 60% các bi n pháp c a Hoa k là nh m vào các n c ang phát tri n.267

Trung Qu c là i t ng b áp d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá nhi unh t, m c dù gi ây Trung Qu c không ph i là n c s d ng nhi u các bi npháp này. B ng trên cho th y 8,58% s bi n pháp ch ng bán phá giá là nh mvào các n c ang phát tri n. i u này liên quan m t thi t n th ph n c a cácn c ang phát tri n trong xu t kh u c a th tr ng th gi i, kho ng d i 40%trong n m 2001.268

So v i l ng hàng xu t kh u c a các n c khác, hàng xu t kh u c a các n cang phát tri n có nhi u nguy c b i u tra ch ng bán phá giá h n.269 ây là

267 Aggrawal (2003).268 WTO (2002).269 Brown, Hoekman và Ozden (2003).

173

m t b t l i rõ ràng cho các n c ang phát tri n vì m t cu c i u tra bao gic ng gây nh h ng x u n xu t kh u c a m t n c, cho dù có ph i ch u bi npháp nào hay không. Nghiên c u v nh h ng c a các cu c i u tra theo yêuc u c a EU và Hoa K cho th y r ng m c dù cu i cùng không ph i ch u bi npháp nào nh ng m t khi có i u tra thì hàng nh p kh u t n c ang b xem xétc ng gi m 15 - 20%.270

Trong s các bi n pháp ch ng bán phá giá ang có hi u l c, 75% liên quan ncác s n ph m kim lo i, hóa ch t, máy móc, thi t b i n t , hàng d t và nh a.Nh ng m t hàng này u là s n ph m xu t kh u ch ch t c a nh ng n c angphát tri n n ng ng trong giai o n u c a quá trình phát tri n công nghi p.271

M c thi t h i c a m t n c b i các bi n pháp ch ng bán phá giá tùy thu cvào l ng hàng xu t kh u b li t vào nhóm hàng hóa này. Trong th p niên 1990,m c t n h i mà các n c ang phát tri n ph i ch u t ng lên b i l h ã t ngkh i l ng xu t kh u ch ng lo i hàng hóa này. Con s th ng kê cho th y, vi ccác n c ang phát tri n t ng kh i l ng xu t kh u các m t hàng công nghi pcàng a h n g n h n t i các bi n pháp ch ng bán phá giá, và nh v y, c nb c phát tri n c a h . Nh ng n c ang phát tri n thu c i t ng này xu tkh u nhi u nh t, có quy mô xu t kh u thu c 5 nhóm chính là Philippines,Mexico, Malaysia và Thái Lan.272 Trong s ó, Mexico thu c nhóm có m c“phát tri n con ng i cao”, ba n c còn l i thu c nhóm “phát tri n con ng itrung bình”.Khi m t cu c i u tra ch ng bán phá giá c b t u, nh ng công ty b bu ct i bán phá giá ph i tr l i các câu h i c a c quan có th m quy n. Th t c nàyr t t n kém v m t hành chính, c bi t là i v i các công ty nh ng n c

ang phát tri n. N u công ty không gi i áp c các câu h i c a c quan i utra, c quan i u tra c phép s d ng nh ng thông tin có s n tính toán thuch ng bán phá giá. Trên th c t , i u này có ngh a là s d ng thông tin thul m c c a công ty trong n c ang tìm ki m b o h . Do v y, h u qu làcông ty n c ang phát tri n s ph i ch u m c thu ch ng bán phá giá cao h nso v i công ty n c phát tri n. M t nghiên c u v th c ti n Hoa K choth y m c thu ch ng bán phá giá trung bình trong th i k 1989-1998 ch ng l icác n c phát tri n (không k Nh t B n) là kho ng 34%, còn m c thu ch ngbán phá giá t ng t các n c phát tri n có thu nh p th p là 66%.273

Nh ng lý do khác khi n các công ty các n c ang phát tri n ph i ch u m cthu ch ng bán phá giá cao h n so v i các n c phát tri n là vì có r t nhi u bi npháp khác nhau c Hi p nh v Ch ng bán phá giá cho phép dùng tính“giá tr thông th ng” c a m t s n ph m. Các nghiên c u cho th y r ng biênphá giá l n nh t khi d a vào chi phí s n xu t c a công ty tính giá tr thôngth ng.274 i u này gây h u qu c bi t i v i các n c ang phát tri n.

270 Prusa (1999).271 Messerlin (2002).272 Lucenti và Bhansali (2003).273 Bown, Hoekman và Ozden (2003).274 Lindsey và Ikenson (2002b). u này m t ph n là do Hi p nh cho phép tính giá tr thông th ng

ng chi phí s n xu t c ng v i l i nhu n h p lý, và vì “l i nhu n h p lý” l i do các n c phát tri n n

174

Trung Qu c là m t ví d . Vì Trung Qu c không c coi là m t n c kinh tth tr ng trong b i c nh ch ng bán phá giá, nên chi phí s n xu t c a công ty Trung Qu c không th i di n tính giá tr thông th ng. Trong nh ng i uki n nh v y, Hi p nh v Ch ng bán phá giá cho phép s d ng các ph ongth c tính khác, ch ng h n nh chi phí s n xu t m t n c khác. Qua th c tEU có th th y, s n ph m c a Trung Qu c b coi là bán phá giá khi h bán ra th tr ng châu âu v i m c giá th p h n chi phí s n xu t (g m c l i nhu n)s n xu t ra s n ph m nh v y t i Hoa K !Còn m t s ph ng pháp tính toán khác n a c ng gây nh h ng n các n cphát tri n và ang phát tri n theo nhi u cách khác nhau. Ví d nh i v ich ng lo i s n ph m mang tính th i v nh hoa, qu và cá, t c nh ng s n ph m

c tr ng c a n c ang phát tri n, ph i bán khi còn t i và ch trong m tkho ng th i gian nh t nh trong n m. B i vì khi vào v , cung các lo i s nph m này l i v t c u, nên giá xu t kh u ôi khi b coi là n m d i m c chi phís n xu t trung bình n m, tuy kh i l ng bán ra l i có ng c kinh t . N u hànghóa c bán ra v i m c giá th p h n chi phí s n xu t n m thì m t hàng ó bcoi là bán phá giá và ph i ch u thu ch ng bán phá giá.B ng 8. S l ng các cu c i u tra ti n hành t gi a tháng Giêng 1995

n tháng Sáu 2002

Ch ng l i 4B i 6

Các n cphát tri n

Các n cang

phát tri n

trongó,

TrungQu c...

Các n nkinh tchuy n

i

T t c cácn c

Các n c pháttri nCác n c angphát tri nCác n n kinh tchuy n iT t c các n c

198 (24%)

357 (31%)

4 (25%)

559 (28%)

494(60%)

649(57%)

6(38%)

1149(58%)

104(13%)

172(15%)

2 (13%)

278(14%)

127(16%)

138(12%)

6(37%)

271(14%)

819 (100%)

1144(100%)

16 (100%)

1979(100%)

Ngu n: Finger och Zlate (2003)

3.14.4 K t lu nBan u, m c ích c a vi c cho phép áp d ng các bi n pháp ch ng bán phá giálà b o v th ng m i qu c t kh i làm t n h i n c nh tranh trong n c.

nh. N u công ty n c ang phát tri n bán v i m c l i nhu n th p h n so v i công ty n c pháttri n thì b coi là “phá giá”. Xem thêm Prusa (2003).

175

Tuy nhiên, h u h t các nhà nghiên c u trong l nh v c này u ng tình r ngm c thu ch ng bán phá giá có th c s d ng và ang c s d ng làmph ng ti n b o h có ch n l c ch ng l i nh ng m t hàng nh p kh u không nhh ng n c nh tranh. Các bi n pháp ch ng bán phá giá nh h ng n c cácn c phát tri n và ang phát tri n. i v i các n c ang phát tri n, vi c thi unh ng quy nh ch t ch h n gây ra tác h i là, m t m t, hàng xu t kh u c a hcó nguy c b ch u thu ch ng bán phá giá trên nh ng th tr ng xu t kh u quantr ng; m t khác, khi nh ng n c này s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giáthì chính h ã t o ra nguy c gây t n h i cho n n kinh t c a mình. Ngoài ra,do nh ng yêu c u t ra i v i vi c áp d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá,nên trên th c t , ch y u ch có các n c phát tri n và m t s n c ang pháttri n có ti m n ng kinh t m i có th s d ng công c này. Các ph ng pháptính m c thu ch ng bán phá giá c Hi p nh cho phép ã gây ra h u qu làcác nhà xu t kh u các n c ang phát tri n th ng ph i ch u m c thu caoh n so v i các nhà xu t kh u các n c phát tri n. i u này c bi t úng iv i Trung Qu c.Các n c ang phát tri n s d ng các bi n pháp ch ng bán phá giá, t c nh ngn c có m c “phát tri n con ng i cao” và “phát tri n con ng i trungbình”, ã s d ng các bi n pháp này m c ph bi n h n so v i các n cphát tri n n u xét theo kim ng ch xu t kh u.275 i v i hàng xu t kh u, cácn c ang phát tri n b nh h ng tiêu c c nhi u h n so v i các n c phát tri nb i nh ng bi n pháp ch ng bán phá giá và m c thu ch ng bán phá giá áp d ngv i các công ty c a các n c ang phát tri n cao h n so v i m c áp d ng chocác công ty c a n c phát tri n. Có nguy c là vi c phát tri n xu t kh u c a cácn c ang phát tri n ang b kìm hãm b i vi c áp d ng các bi n pháp ch ngbán phá giá c a c các n c phát tri n và ang phát tri n.Hi p nh v Ch ng bán phá giá em l i m t l i ích là các n c thành viên cóngh a v ph i tuân theo các quy nh c a Hi p nh liên quan n vi c áp d ngcác bi n pháp ch ng bán phá giá và nh ng bi n pháp t ra u có th c ch tv n thông qua c ch gi i quy t tranh ch p c a WTO. Ch m t s ít nghiên c ut p trung xem xét v n li u vi c t ng c ng s d ng các bi n pháp ch ng bánphá giá có ph i là k t qu c a chính Hi p nh v Ch ng bán phá giá không. Vàkhông có nghiên c u nào c p n m i liên h tr c ti p gi a các bi n phápch ng bán phá giá v i nghèo ói ho c phân ph i thu nh p.

Tài li u tham kh oAggrawal, Ardhana. 2003a. “Quy nh v ch ng bán phá giá c a WTO: Nh ngv n c n xem xét l i trong các cu c àm phán h u Doha” Tài li u th o lu nNo 99. New Dehli: H i ng Nghiên c u quan h kinh t qu c t n .

275 Messerlin (2002).

176

Aggrawal, Ardhana. 2003b. “ ng thái và các y u t quy t nh ch ng bán phágiá: Tri n v ng trên ph m vi toàn th gi i” Tài li u nghiên c u No113. NewDehli: H i ng Nghiên c u quan h kinh t qu c t n .Brown, Chad P., Bernard Hoekman và Caglar Ozden. 2003. “ ng thái ch ngbán phá giá c a Hoa K : con ng i t kh i ki n u tiên u n gi i quy ttranh ch p t i WTO”, T p chí Th ng m i th gi i 2:3, trang 349-371.Didier, Pierre. 1999. Các công c th ng m i c a WTO trong Lu t EU. Lodon:Camreron.Durling, James P. 2003. “B o v , nh ng ch khi c n: ánh giá c a WTO v cácbi n pháp ch ng bán phá giá”, T p chí Lu t kinh t qu c t , 6:1, trang 125-153.Finger, J. Michael và Andrei Zlate. 2003. “ Nh ng quy nh c a WTO cho phépnh ng h n ch th ng m i m i: l i ích công là a con hoang”. Tài li u chu nb cho D án Thiên niên k c a Liên hi p qu c: Nhi m v n ng n v th ngm i, ng tác gi : Ernesto Zedillo và Patrick Messerlin.Horlic, Gary. 2000.”Ch ng bán phá giá t i H i ngh B tr ng Seattle, khí caytrong m t tôi”, T p chí Lu t kinh t qu c t , 3:1, trang 167-185.Ja Shin, Huyn. 1998. “Nh ng chuy n có th x y ra c a chính sách nh giá tr cl i trong các v ch ng bán phá giá g n ây c a Hoa K ” trong Robert Z.Lawrence (ch biên) Di n àn Th ng m i Brookings: 1998, trang 81-89.Kelly, Kenneth H. và Morris E Morkre. 2002. “ L ng hóa nh ng tr ng h pgây t n h i cho các ngành s n xu t c a Hoa K c nh tranh v i hàng nh p kh umua bán gian l n: t 1989 n 1994”. Washington DC: U ban Th ng m iLiên bang, Phòng Kinh t h c.Kufour, Kofi Oteng. 1998. “Các n c ang phát tri n và s ra i c a Lu t vch ng bán phá giá c a GATT/WTO”, T p chí Th ng m i th gi i, 32:6,trang167-196Lindsey, Brink và Dan Ikenson. 2002b. “C i cách Hi p nh v Ch ng bán phágiá - l trình cho các cu c àm phán c a WTO”, Phân tích Chính sách th ngm i No 21. Washington DC: Vi n Cato, Trung tâm Nghiên c u chính sáchth ng m i.Lucenti Krista và Sharad Bhansali. 2003. “ D án Ch ng bán phá giáEINTAD”. Berne: Vi n Th ng m i th gi i.Messerlin, Patric A. 1996. “Chính sách c nh tranh và c i cách ch ng bán phágiá: kinh nghi m trong th i k quá ”, trong H th ng th ng m i th gi i:Th thách còn phía tr c. Schott, Jeffrey J. (ch biên), Washington DC.:Vi n Kinh t qu c t .Messerlin, Patric A. 2000. “Ch ng bán phá giá và nh ng bi n pháp t v ” trongWTO h u Seattle. Schott, Jeffrey J. (ch biên), Washington DC.: Vi n Kinh tqu c t .Messerlin, Patric A. 2002. “Trung Qu c trong WTO: Ch ng bán phá giá vành ng bi n pháp t v ”

177

http://sitesource.worldbank.org/INTRANETTRADE/resource/messerlin_dumping.pdfMiranda, Jorge, Raul Torres và Mario Ruiz. 1998. “ S d ng các bi n phápch ng bán phá giá trên th gi i 1987-1999”, T p chí Th ng m i th gi i, 32:5,trang 5-71.Prusa, Thomas J. 1999. “S ph bi n và nh h ng c a ch ng bán phá giá” Tàili u th o lu n 7404 c a NBER. Cambridge: Phòng Nghiên c u kinh t qu c gia.Prusa, Thomas J. 2003 “V n ngày m t l n v b o h ch ng bán phá giá”trong Takatoshi Ito và Andrew Rose ( ng ch biên) Th ng m i Qu c t , H ith o ông á v Kinh t , t p 14. Chicago: Nhà xu t b n i h c Chicago.ForthcomingSteven Cliff. 2003 Báo cáo v b o h th ng m i toàn c u n m 2003, MayerBrown Rowe và Maw.UNDP. 2003. th ng m i toàn c u ph c v con ng i. London: Earthscan.Willig, Robert D. 1998. “Tác ng kinh t c a chính sách ch ng bán phá giá”trong Lawrence, Robert Z. (ch biên). Di n àn Th ng m i Brookings: 1998,trang 57-80.Wolff, Alam Wm. 1999. “ óng góp tích c c c a ch ng bán phá giá i v i hth ng th ng m i th gi i t do”, phát bi u t i H i ngh Kinh doanh th gi i tch c t i Bretton Woods ngày 9/10/1999, Bretton Woods, New Hamshire,http://www.dbtrade.com/publications/bretton_woods.pdfWTO. 2002. Th ng kê Th ng m i qu c t 2002, Geneva: WTOhttp://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2002_e/its02_overview_e.htmBáo cáo c a Ban H i th m WTO, v i tr i gi ng c a EC WT/DS141/R.Báo cáo c a Ban H i th m WTO, thép t m M nh p kh u t n ,WT/DS141/R.Zanardi, Maurizio. 2002. “Ch ng bán phá giá: s l ng bao nhiêu”, Tài li uth o lu n 2002-15. Glasgow, V Kinh t ,http://gla.ac.uk/Acad/PolEcon/pdf02/2002_15.pdf

http://sitesource.worldbank.org/INTRANETTRADE/resource/messerlin_dumpi

http://www.dbtrade.com/publications/bretton_woods.pdf

http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2002_e/its02_overview_e.htm

http://gla.ac.uk/Acad/PolEcon/pdf02/2002_15.pdf

178

3.15 Hi p nh v T v• Hi p nh v T v giúp cho các n c kh i ph i ch u các bi n pháp t v

m t cách tùy ti n. N u các n c ang phát tri n ph i ch u nh h ng x uc a m t bi n pháp b t ch p quy nh c bi t v i x v i các n c

ang phát tri n, thì h có quy n a ra các bi n pháp i phó.

• Vi c s d ng các bi n pháp t v ã t ng lên không ng ng trong hai n mqua. Tuy nhiên, sau khi xem xét vi c s d ng các bi n pháp t v , t t ccác v trình lên WTO u b bác b tránh hi n t ng s d ng thái quátrong t ng lai.

• Quy nh c bi t cho phép nh ng n c ang phát tri n có kh i l nghàng xu t kh u nh c bãi mi n các bi n pháp t v ã có tác d nggi m nguy c ph i h ng ch u h u qu x u c a các bi n pháp t v .

• i v i Trung Qu c, có nh ng quy nh ngoài Hi p nh v T v chophép áp d ng nh ng bi n pháp t v c bi t ch ng l i n c này. Ngo il này có hi u l c n cu i 2013.

3.15.1 B i c nhCác bi n pháp t v có tác d ng là m t n c có th t m th i nâng m c b o hch ng l i hàng nh p kh u cao h n so v i quy nh trong GATT. Tr c khiWTO ra i n m 1995, i u ki n các n c thành viên a ra bi n pháp t vch có trong i u XIX c a GATT. Lý do GATT có i u kho n này là vì cácn c thành viên mu n có i u ki n t v ch ng l i vi c hàng nh p kh u t ng

t ng t. Do v y, các nhà quan sát nói r ng i u XIX có ch c n ng nh chi cvan an toàn.276 M c ích c a i u kho n này là thúc y các n c thành viêncùng gi m m c thu quan b ng cách a ra m t l i thoát kh n c p trong tr ngh p hàng nh p kh u t ng m nh.Trên th c t , i u XIX hãn h u m i c s d ng trong giai o n t 1995 trv tr c vì khi ó các n c thành viên c a GATT có th h n ch nh p kh uthông qua cái g i là các bi n pháp vùng xám. Các n c ang phát tri n ã sd ng các bi n pháp t v khác, ch ng h n nh t v tr c các v n liên quan

n cán cân thanh toán. M t ví d v bi n pháp t v vùng xám là e d a sd ng các bi n pháp t v bu c n c xu t kh u ph i h n ch l ng hàng xu tkh u c a mình ho c s d ng m t m c giá t i thi u. V i s ra i c a Hi p nhv T v , các bi n pháp t v vùng xám ã b c m s d ng.3.15.2 Mô t Hi p nhHi p nh v T v có hi u l c t n m 1995. Hi p nh này mô t chi ti tph ng th c áp d ng các bi n pháp t v c quy nh trong i u XIX c aGATT.Quy nh ch y u là nh ng bi n pháp t v có th c a ra n u kh i l nghàng nh p kh u t ng t do nh ng hoàn c nh không l ng tr c c, và sgây ra, ho c e d a gây ra nh ng thi t h i nghiêm tr ng cho ngành s n xu t

276 Hoekman và Kostecki (2001).

179

trong n c. Các bi n pháp t v có th th c hi n d i hình th c thu quan ho ch n ch nh l ng (h n ng ch).Thông th ng, khác v i các bi n pháp ch ng bán phá giá, các bi n pháp t vnh m vào t t c các m t hàng nh p kh u, theo nguyên t c không phân bi t ix v n là nguyên t c c b n c a WTO. V i m này, Hi p nh v T v rõràng h n so v i i u XIX c a GATT. Tuy v y, nguyên t c này c ng có m tngo i l . N u hàng nh p kh u t m t n c nào ó t ng m t cách m t cân i vàh n ng ch c s d ng làm bi n pháp i phó, xu t kh u t ng nhanh m t cáchb t th ng, thì n c ó s ch c phân ph i m t l ng h n ng ch nh h n,kh i l ng xu t kh u tr c ó, so v i các n c khác trong th i h n t i a là b nn m. S thay i này trong Hi p nh v T v t o ra kh n ng phân bi t gi acác n c xu t kh u. H qu c a s phân bi t này là, m t m t, các n c có nguyc b x lý b ng các bi n pháp này; m t khác, nh ng bi n pháp ó ch y unh m vào m t n c nào ó mà không th gây nh h ng x u n nh ng n ckhác. M t ngo i l n a c a nguyên t c không phân bi t là m t n c ang pháttri n có th không ph i là m c tiêu nh m n c a m t bi n pháp t v n u thph n c a n c ó th p h n 3% ho c xu t kh u c a n c ang phát tri n óchi m d i 9% kim ng ch nh p kh u c a n c a ra bi n pháp này.Các bi n pháp t v có th không b áp d ng dài h n b n n m, nh ng trongnh ng i u ki n nh t nh, có th gia h n thêm b n n m n a. Tuy nhiên, cácn c ang phát tri n hoàn toàn có th áp d ng m t bi n pháp t v t i a làm i n m. Các bi n pháp t v không c phép áp d ng cao h n m c c nthi t lo i b nh ng t n h i do hàng nh p kh u gây ra cho ngành s n xu ttrong n c. N u s d ng bi n pháp h n ch nh l ng thì có th không c nph i gi m s l ng nh p kh u xu ng th p h n m c trung bình c a m t hàngnh p kh u này trong ba n m tr c ó.Nh ng n c ph i ch u m t bi n pháp t v nào ó có quy n s d ng các bi npháp i phó (ch ng h n nh t ng m c thu quan) ch ng l i n c a ra bi npháp này. Tuy nhiên, i m m i quan tr ng c a Hi p nh v T v là không

c phép áp d ng các bi n pháp i phó ch ng nào mà các bi n pháp t vcòn hi u l c trong vòng ba n m. Nh v y có ngh a là m t n c có th có bi npháp t v thông th ng là ba n m mà không ph i ch u m t bi n pháp i phónào, và i u này ph n nào gi i thích c xu h ng t ng s d ng công c t vnày.Các bi n pháp t v c qu n lý b i m t U ban c a WTO và các n c thànhviên có ngh a v ph i thông báo cho U ban này m i khi ti n hành i u tra vnhu c u s d ng bi n pháp t v .Các bi n pháp t v c m s d ng các bi n pháp vùng xám, nh h n ch xu tkh u t nguy n.3.15.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nTr c n m 2002, Hi p nh v T v m i ch c áp d ng trong m t s íttr ng h p và c ng ch a ph i là tài c tranh lu n hay vi t n nhi u nhcác hi p nh khác c a WTO. Cho n nay, có r t ít nghiên c u c p t i nh

180

h ng c a Hi p nh v T v i v i các n c ang phát tri n. C ng không cóBan H i th m nào c a WTO ph i gi i quy t v n v i x u ãi i v i cácn c ang phát tri n trong khuôn kh Hi p nh này.T 1995 n cu i 2003, có 121 các cu c i u tra v bi n pháp t v ã c cácn c thành viên c a WTO ti n hành. Trong s này, 77 cu c (64%) là do cácn c không thu c kh i OECD ti n hành. Nh có th th y trong b ng d i ây,vi c s d ng ch gi i h n nh ng n c ang phát tri n thu c nhóm có m c“phát tri n con ng i cao” và “phát tri n con ng i trung bình” theo x p h ngc a UNDP. Tuy nhiên, vi c ti n hành m t cu c i u tra v bi n pháp t vth ng d dàng h n và chi phí th p h n so v i i u tra v bi n pháp ch ng bánphá giá. Các c quan có th m quy n có th ti n hành i u tra d a trên thông tins n có trong n c. Nh v y, các n c ang phát tri n có c m t s u tiênnh t nh i v i vi c s d ng Hi p nh v T v khi h mu n b o v n n s nxu t trong n c.

B ng 9. Các cu c i u tra v bi n pháp t v trong nh ng n m 1995-2003

N c thành viên S l ng N c thành viên S l ngOECDCanadaC ng hoà SécEUNh t B nHungaryMexicoAustraliaHàn Qu cHoa KBa LanSlovakia

43192331141153

Các n c khácn

ChileJordanArgentinaVenezuelaBulgariaPhilippinesEcuadorAi C pEl SalvadorBrazilLatviaMaroccoTrung Qu cColombiaCosta RicaEstoniaLithuaniaMoldovaSlovenia

79149956665332221111111

Ngu n: WTONghiên c u c a Chad Bown và Rachel McCulloch thu c i h c Brandeis, HoaK , cho th y r ng vi c xem xét các n c ang phát tri n d i hình th c t tr ng

181

hàng nh p kh u nói trên là không chính xác.277 H minh h a cho tr ng h pnày b ng bi n pháp t v c a Argentina a ra n m 1998 ch ng l i giày nh pkh u. Chile và Hong Kong c bãi mi n nh v th c a n n kinh t ang pháttri n và ã t ng c hàng xu t kh u sang Argentina. Sau ó, Argentina ã i uch nh l i bi n pháp c a mình, theo ó bao hàm thêm c nh ng n c ang pháttri n mà tr c ó ã h ng l i nh v th c a n n kinh t ang phát tri n. Nh pkh u c a h t ng lên cho th y r ng tiêu chí c b n trong Hi p nh ã c ápd ng cho các n c này.Tuy nhiên, Chad Bown và Rachel McCulloch ã tính toán r ng yêu c u t ra lành ng n c ang phát tri n có t l nh p kh u nh c bãi mi n nh ng bi npháp này ã em l i cho các n c ang phát tri n c h i t ng th ph n hàngnh p kh u c a h thêm trung bình 13,1% n c a ra bi n pháp.278 Tuy v y,ph m vi c a các v này r t l n, t gi m 81% n ã t ng lên 95%.Trong th i k sau, nh ng s n ph m ph i ch u bi n pháp này là th c ph m vàhóa ch t. Ti p ó, trong nh ng n m 2001-2002, s bi n pháp c áp d ng ã

t con s k l c, ch y u là các bi n pháp t v c a Hoa K i v i thép, hàngd t và các công c mà tr c ó không ph i là i t ng b áp d ng các bi npháp này.Trung Qu cTrung Qu c b t m th i bãi mi n quy nh c b n cho r ng bi n pháp t v ph inh m vào toàn b l ng nh p kh u m t m t hàng nào ó, b t k n c xu t kh ulà n c nào. Trên c s xem xét i u ki n c thù c a Trung Qu c là m t n nkinh t ang trong giai o n chuy n i và có n ng l c s n xu t r t l n th i

i m gia nh p WTO, nên t ch c này ã quy t nh r ng các n c thành viênkhác c phép tr c ti p a ra các bi n pháp t v ch ng Trung Qu c trongkhuôn kh m t c ch t v c bi t trong vòng 12 n m. Ngo i l này i v iTrung Qu c c áp d ng cho n n m 2013.M t s n c thành viên c a WTO (EU, Hoa K , n , và Hàn Qu c) ã sd ng i u ki n này i v i Trung Qu c trên c s pháp lý c a chính sáchth ng m i trong n c. Tuy nhiên, EU ã ch p nh n không áp d ng c chkh n c p c bi t ch ng l i Trung Qu c i v i ch ng lo i s n ph m mà h nng ch ang còn hi u l c.N m 2003, Trung Qu c tr thành n c xu t kh u l n th ba trên th gi i. B iv y, các công ty c a EU và Hoa K ã nhi u l n ngh các c quan có th mquy n s d ng c ch t v c bi t i v i n c này. Tháng 11 n m 2002, HoaK là n c u tiên a ra bi n pháp t v c bi t i v i Trung Qu c, ápd ng v i s n ph m d t và giày. Ngành d t c a EU c ng ang gây s c ép t ngt c áp d ng nh ng bi n pháp nh v y.Bi n pháp t v i v i thépCác bi n pháp t v ã gây ra tranh lu n r t nhi u trong hai n m qua sau khiHoa K áp t m c thu kh n c p cao i v i thép nh p kh u ngày 20 tháng 3277 Bown và Rachel McCulloch (2003).278 Bown và Rachel McCulloch (2003).

182

n m 2002. Theo ó, EU c ng có nh ng bi n pháp t v riêng c a mình áp d ngv i m t s ch ng lo i s n ph m thép phòng khi l ng thép không vào c thtr ng Hoa K s phá giá EU. M t s n c khác c ng a ra bi n pháp t vriêng c a mình (xem hình d i ây) b o v b o v các ngành s n xu t phòngkhi tình hình th tr ng th gi i x u i.EU và m t s n c khác yêu c u c quan gi i quy t tranh ch p xem các bi npháp t v c a Hoa K có phù h p v i quy nh c a WTO không. Trong s cácn c ang phát tri n t yêu c u này có Trung Qu c, Hàn Qu c và Brazil.Ngày 11 tháng 7 n m 2003, c quan gi i quy t tranh ch p a ra k t lu n làHoa K ã a ra nh ng bi n pháp t v không phù h p v i quy nh c aWTO. Hoa K ã kháng ngh k t lu n này vào ngày 11 tháng 8 n m 2003. Ngày10 tháng 11 n m 2003, kháng cáo c a Hoa K chính th c b bác b . Ngày 4tháng 12, T ng th ng Bush tuyên b ch m d t ngay l p t c hi u l c c a cácbi n pháp này. Ngay sau ó, EU và Trung Qu c c ng rút l i các bi n pháp c amình. Di n bi n c a v tranh ch p v thép là ví d cho th y kh n ng c a WTOcó th ki m tra và ch n ng vòng xoáy b o h có nh h ng x u n t t c cácn c.

Hình 6. Các bi n pháp t v áp d ng i v i thép, 3/ 2002- 7/ 2003

Ngu n: WTO

45

40

20

30

10

15

35

25

5

0

2003.03.20 Hoa K

2002.09.29 EU

2002.11.20Trung Qu c

2002.12.12Venezuela

2003.03.08 Ba Lan

2003.04.02 Hungary

S l

ngbi

nph

áp

183

3.15.4 K t lu nHi p nh v T v c s d ng ngày càng nhi u trong hai n m qua. Tuynhiên, t t c các ngh v vi c s d ng bi n pháp t v trình lên Ban H i th m

u b bác b sau khi xem xét. Th c t này có tác d ng ng n c n vi c s d ngcác bi n pháp t v m t cách v i vàng trong t ng lai.Hi p nh v T v giúp các n c tránh c tình tr ng s d ng tùy ti n cácbi n pháp t v . N u các n c ang phát tri n b tác ng x u c a m t bi npháp b t ch p nh ng quy nh c bi t v i x i v i các n c ang pháttri n, thì các n c này có quy n a ra các bi n pháp tr a.Theo quy nh c bi t, các n c ang phát tri n v i kim ng ch xu t kh u nh

c bãi mi n các bi n pháp t v . Quy nh này có tác d ng làm gi m nguy cph i ch u các bi n pháp này i v i nh ng n c ang phát tri n nh . Thông quaHi p nh v Gi i quy t tranh ch p, các n c ang phát tri n còn có kh n ngch t v n m t bi n pháp nào ó gây nh h ng x u n xu t kh u c a h .

Tài li u tham kh oBown, Chad P. và Rachel McCulloch. 2003. “Không phân bi t i x và Hi p

nh v T v c a WTO” i h c Brandeis, Hoa K .Hoekman, Bernard M. và Michel M. Kostecki. 2001. Kinh t chính tr c a hth ng th ng m i th gi i. New York: Nhà xu t b n i h c Oxford.

184

3.16 Hi p nh v Các bi n pháp u t liên quan n th ng m i (TRIMs)

• Hi p nh TRIMs ã t c m c ích là làm rõ nh ng quy nh c aGATT v vi c h n ch s d ng nh ng bi n pháp u t nh t nh mà cóth bóp méo ho c h n ch th ng m i qu c t .

• Cho n nay, ch a có m t ánh giá y nào v tác ng c a Hi pnh TRIMs i v i các n c ang phát tri n. Th c t là Hi p nh này

còn nhi u h n ch nên khó có th ánh giá c nh h ng c a nó iv i các n c ang phát tri n v m t th ng m i, t ng tr ng, gi mnghèo... c ng không th ánh giá nh h ng c a Hi p nh này i v icác nhóm n c ang phát tri n khác nhau. Ch có m t n c ch m pháttri n thông báo v vi c s d ng m t bi n pháp trong khuôn kh Hi p

nh TRIMs.

• Quan i m v tác ng c a các yêu c u v u t quy nh trong Hi pnh TRIMs n s phát tri n là không th ng nh t gi a các nhà phân

tích. M t s nghiên c u cho r ng, trong nh ng i u ki n nh t nh,nh ng yêu c u v t l n i a hóa có th có tác ng tích c c n n l cphát tri n c a m t n c. Tuy nhiên, có nh ng nghiên c u l i cho r ngnh ng yêu c u nh v y là không hi u qu và d n n nh ng tác ngkhông mong mu n i v i c th ng m i l n u t c a nh ng n c ápd ng nh ng bi n pháp này.

3.16.1 B i c nhHi p nh v Các bi n pháp u t liên quan n th ng m i (TRIMs) c

àm phán trong Vòng àm phán Uruguay và có hi u l c cùng v i s ra i c aWTO n m 1995. Hi p nh này cho th y m t c g ng khá khiêm t n i uch nh các bi n pháp u t có th h n ch ho c bóp méo th ng m i qu c t .Trên th c t , Hi p nh này ch xác nh nh ng bi n pháp u t không phù h pv i yêu c u c a GATT liên quan n i x qu c gia và c m nh ng h n ch

nh l ng.Lý do Hi p nh này có di n m o nh hi n nay chính là k t qu c a các quan

i m khác nhau, m t ph n là nh m c gi i quy t c a WTO i v i nh ngv n u t và m t ph n là l i ích kinh t c a các yêu c u th c hi n khácnhau. Trong Vòng àm phán Uruguay, m t s n c ( c bi t là Hoa K ) lênti ng ng h nh ng h n ch sâu r ng t ra cho nh ng yêu c u v ho t ng,trong khi các n c ang phát tri n nhìn chung có ý ki n là ch nên a vàonh ng bi n pháp có th bóp méo th ng m i m t cách tr c ti p và m nh m .279

3.16.2 Mô t Hi p nhHi p nh TRIMs không a ra m t nh ngh a chính xác v các bi n pháp bc m. Thay vào ó, nó là m t b n danh sách minh h a bao g m nh ng ví d vnh ng bi n pháp liên quan n th ng m i b c m. Trong b n danh sách này cónh ng yêu c u v t l n i a hóa, nh ng yêu c u liên quan n tiêu dùng trong

279 Mashayekhi (2000).

185

n c, các yêu c u khác nhau v cán cân th ng m i và m t s yêu c u khác.Nh ng yêu c u nh v y b c m khi chúng là nh ng i u ki n b t bu c i v ivi c thành l p và c khi là nh ng i u ki n h ng u ãi (ví d nh tr c p).Hi p nh TRIMs không phân bi t gi a các bi n pháp dành cho các nhà u ttrong n c hay nhà u t n c ngoài. Hi p nh này ch áp d ng i v ith ng m i hàng hóa.M t khác, vi c yêu c u nhà u t ph i xu t kh u m t ph n s n ph m c a mìnhkhông b coi là xung t v i GATT. i u này c th hi n rõ Ban H i th mFIRA (Lu t Rà soát u t n c ngoài) n m 1984, sau khi Hoa K khi u n i vm t s yêu c u c a Cana a i v i các nhà u t n c ngoài c quy nhtrong Lu t Rà soát u t n c ngoài (FIRA). Nh ã nói trên, tr c p xu tkh u c gi i h n b i Hi p nh v Tr c p c a WTO.Hi p nh TRIMs còn nh m làm minh b ch h n và làm rõ cách th c lo i bnh ng bi n pháp b c m hi n t i. T t c m i thành viên c a WTO u có 90ngày thông báo v nh ng yêu c u không phù h p v i Hi p nh GATT. Saukhi Hi p nh TRIMs có hi u l c, các n c phát tri n có hai n m ( n ngày 31tháng 12 n m 1997), các n c ang phát tri n có n m n m ( n ngày 31 tháng12 n m 2000), và các n c ch m phát tri n có b y n m ( n tháng 12 n m2002) lo i b nh ng bi n pháp ã thông báo.Hi p nh c ng t o c h i cho các n c có nhu c u gia h n th i k chuy n i

phòng khi có nh ng khó kh n c bi t n y sinh trong quá trình th c hi nHi p nh.3.16.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nHi p nh TRIMs quy nh r ng vi c ánh giá Hi p nh c n c b t ukhông ch m h n 5 n m sau khi Hi p nh có hi u l c. Vi c ánh giá ã c

a vào ch ng trình ngh s c a H i ng Th ng m i hàng hóa c a WTO kt n m 2000, nh ng cho n nay v n ch a có m t ánh giá y v tác ngc a Hi p nh TRIMs n các n c ang phát tri n. N m 2001, UNCTAD vàBan Th ký WTO ã th c hi n m t nghiên c u chung nh m tìm hi u vi c x lýcác bi n pháp u t liên quan n th ng m i trong các hi p nh qu c t khácnhau và xác nh m c ph bi n c ng nh tác ng c a các bi n pháp ó iv i các n c khác nhau.280 Tuy nhiên, nghiên c u này không xem xét nh ng tác

ng nh v y c a Hi p nh TRIMs. n cu i 2004, vi c ánh giá Hi p nhTRIMs c a WTO v n ang c ti n hành.Tuy nhiên, hi n c ng t n t i m t s nh n xét. Ví d , m t s v n liên quan

n vi c th c hi n Hi p nh TRIMs ã c a ra. Nhi u n c ang pháttri n g p khó kh n trong vi c thông báo các bi n pháp hi n có trong vòng 90ngày. T ng c ng có 24 n c ang phát tri n (trong ó ch có m t n c ch mphát tri n) tuyên b r ng h có nh ng bi n pháp có liên quan.281 M t s thànhviên cho r ng h hoàn toàn không có kh n ng phân nh bi n pháp nào mâu

280 Xem tài li u G/C/W/307 và W/307/Add.1 c a WTO. WTO/UNCTAD (2002).281 Argentina, Barbados, Bolovia, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Cyrups, C ng hòa ôminíc,Ecuador, Ai C p, Philippines, n , Indonesia, Mexico, Malaysia, Nigeria, Pakistan, Peru, Nam Phi,Thái Lan, Uganda, Uruguay và Venezuela. (UNCTAD, 2001b).

186

thu n v i Hi p nh này. Chính i u này làm n y sinh v n vì giai o nchuy n ti p c quy nh ch áp d ng v i nh ng bi n pháp ã c thôngbáo.282 B i v y, m t s thành viên không th t n d ng c giai o n chuy nti p. Indonesia, ch ng h n, l i ch n cách rút l i vi c thông báo v nh ng bi npháp liên quan n ngành s n xu t xe h i - nh ng bi n pháp c coi là khôngb c m. Tuy nhiên, Ban H i th m c a WTO ã xác nh n r ng nh ng bi n phápnày không phù h p v i Hi p nh TRIMs. Vì nh ng bi n pháp này không cthông báo, nên chúng không c a vào giai o n chuy n ti p.283

M t s nhà quan sát cho r ng giai o n chuy n ti p i v i các n c ang pháttri n là ng n m t cách b t h p lý.284 i u này c bi t úng v i nh ng yêu c uv t l n i a hóa trong ngành s n xu t ô tô - l nh v c có nhi u bi n pháp ph ithông báo trong khuôn kh Hi p nh. Trong quá trình công nghi p hóa, cácn c giàu th ng s d ng các bi n pháp TRIMs mà gi ây không còn giá tr

các n c ang phát tri n áp d ng, và ng i ta l p lu n r ng giai o n chuy nti p áng l ra ph i kéo dài nhi u h n n a.285

Cho n nay, tám n c ang phát tri n ã c phép gia h n giai o n chuy nti p n sau n m 2002, lâu nh t là n cu i n m 2003.286 Theo m t s n c

ang phát tri n, lý do h xin gia h n là quá trình th c thi Hi p nh này ãlàm tr m tr ng thêm tình hình v n ã khó kh n, kh ng ho ng tài chính ho c cáckhó kh n kinh t khác.Ng i ta v n cho r ng m t s c i m c a chính sách th ng m i c a các n cphát tri n có th có nh h ng n th ng m i qu c t t ng t nh các yêu c uv t l n i a hóa. Ví d , i u này úng v i quy t c xu t x c a NAFTA vàc a EU, và “ o lu t Mua hàng Hoa K ” c a Hoa K , theo ó, quy nh ph ith c hi n nh ng m c t l n i a hóa nh t nh có th c h ng nh ngl i th nh t nh.287

Vì trên th c t ch có m t s ít n c ang phát tri n thông báo v các bi n phápu t nên c ng khó ánh giá m c t do hóa t c qua Hi p nh TRIMs.

Có m t khuynh h ng chung gi a các n c ang phát tri n và các n c pháttri n là lo i b nh ng bi n pháp có th làm n n lòng các nhà u t n cngoài.288 Khuynh h ng này có th ch ph n nào liên quan n Hi p nhTRIMs. H n n a, nh ng bi n pháp b c m nh ng ch a c thông báo v iWTO có th v n còn phù h p. T ng c ng b y n c ã ch u trách nhi m v cácbi n pháp c a mình. 16 tr ng h p òi h i t v n, trong ó hai tr ng h p ara c quan gi i quy t tranh ch p. Trong c hai tr ng h p, các n c (m ttr ng h p là n c ang phát tri n) ã cam k t i u ch nh lu t c a mình chophù h p v i Hi p nh TRIMs.289 Trong m t vài tr ng h p, m t s n c ã

282 Bora và các ng tác gi (2000).283 Mashayekhi (2000).284 Chang (2002), Bora và các ng tác gi (2000), Mashayekhi (2000).285 Safarian (1993), UNCTAD (2003b), Chang (2002).286 Nh ng n c này là Argentina, Colombia, Philippines, Malaysia, Mexico, Pakistan, Rumania và TháiLan (UNCTAD, 2003a).287 Kumar (2001).288 UNCTAD (2003b).289 Bora (2002).

187

cùng chú ý n m t bi n pháp m t n c. Ví d là vi c Nh t B n, EU và HoaK khi u n i v cùng m t bi n pháp Indonesia.Các phân tích v các bi n pháp u t liên quan n th ng m i cho n naych a c p n tác ng c a Hi p nh TRIMs, mà ch nói n tác ng c acác bi n pháp u t . Nh ng yêu c u v t l n i a hóa gây tranh cãi nhi unh t. Tuy nhiên, ý ki n v tác ng i v i phát tri n c a các yêu c u u t l ir t khác nhau gi a các nhà phân tích. M t s nghiên c u ch ra r ng trong m ts i u ki n nh t nh, nh ng bi n pháp ki u này ã giúp kh c ph c tình tr ngthi u thông tin và các nh ng khi m khuy t th tr ng khác, b ng vi c t ng sd ng các nhà th u ph trong n c. Do v y, các tác ng tích c c l n h n so v inh ng r i ro do các n c m t v n u t .290 Tuy nhiên, nh ng nghiên c u khácl i k t lu n r ng các yêu c u v t l n i a hóa không hi u qu và r ng chúngth ng d n n nh ng l ch l c và t o ra nh ng tác ng không mong mu n choth ng m i và u t .291 M t trong s nh ng chuyên gia k c u nh t trong l nhv c này, Theodore Moran, cho r ng nh ng yêu c u liên quan n t l n i ahóa có nh h ng x u n t ng tr ng kinh t c a nh ng n c áp d ngchúng.292

Có b ng ch ng cho th y, hi u qu c a các bi n pháp tùy thu c vào môi tr ngchính tr c a m t n c và quy mô c a n c ó. N u nh ng bi n pháp này cáp d ng trong m t môi tr ng c nh tranh gi a các nhà th u ph trong n c vàcác công ty này u ng th i nâng c p công ngh và k n ng, thì các bi n pháp

ó có th góp ph n thúc y phát tri n công nghi p. M t khác, n u nh ng bi npháp ó c s d ng ng sau nh ng hàng rào nh p kh u cao (th c t th ngx y ra), thì s d n n m t nguy c l n h n, h tr cho các c c u th u khoánph không hi u qu và t o ra nh ng h u qu x u i v i phúc l i xã h i.293 Cácn c l n có th có i u ki n t t h n áp d ng m t s bi n pháp mà không bm t u t , và không ph i gi m b t nh ng tác ng quy mô mong mu n trongs n xu t.Có m t ý ki n phê phán Hi p nh TRIMs cho r ng m t s bi n pháp b nghiêmc m m t cách c m tính, t c là không có ki m tra hay i u tra xác nh li ubi n pháp ó có th c s có tác ng h n ch hay bóp méo th ng m i haykhông. Theo m t s ngh , các n c ang phát tri n c n ph i c h ng slinh ho t cao h n, ví d , trong vi c áp d ng các yêu c u v t l n i a hóaho c các yêu c u v cán cân th ng m i. Ví d , n và Brazil ã xu t r ngcác n c ang phát tri n c n c quy n s d ng TRIMs vào nh ng m c íchnh t nh.294

Trong khi ó, các n c phát tri n, c bi t là Hoa K , ã nh n m nh n t mquan tr ng c a vi c duy trì nh ng nguyên t c ban u c a GATT. Theo HoaK , n u Hi p nh TRIMs ph i s a i, thì danh sách minh h a cho các bi npháp b c m c n ph i c m r ng a thêm vào nh ng yêu c u v xu t

290 Correa và Kumar (2003), Balasubramanyam (1991).291 Moran (1998), Okamoto và Sjaholm (2000) và WTO/UNCTAD (2002).292 Moran (1998).293 UNCTAD (2001a).294 Tài li u G/C/W/428 c a WTO.

188

kh u, nh ng yêu c u liên quan n chuy n giao công ngh và nh ng yêu c u vy thác s n ph m.295

Trong b i c nh này, c n ghi nh n r ng Hi p nh TRIMs không ph i là hi pnh qu c t duy nh t i u ch nh nh ng bi n pháp u t liên quan n th ng

m i. S phát tri n c a các hi p nh u t song ph ng (t ng là 2.200), cáchi p nh th ng m i t do song ph ng và các th a thu n khu v c làm h n chvi c s d ng các bi n pháp u t trên quy mô r ng, và ôi khi bao hàm cth ng m i d ch v .296 Thêm vào ó, nh ng yêu c u xu t kh u liên quan n trc p c ng c h n ch trong khuôn kh Hi p nh v Tr c p c a WTO.3.16.4 K t lu nHi p nh TRIMs ã t c m c tiêu làm rõ nh ng h n ch i v i vi c sd ng nh ng bi n pháp nh t nh có th bóp méo ho c c n tr th ng m i qu ct . M t s ít các n c ang phát tri n ã thông báo các bi n pháp, ch y u d ihình th c yêu c u v t l n i a hóa trong ngành xe c gi i. Trong m t str ng h p, các n c thông báo ã không th lo i b nh ng bi n pháp b c mtrong th i h n quy nh, nh ng ã xin gia h n giai o n chuy n ti p.Cho n nay, ch a có m t ánh giá y nào v tác ng c a Hi p nhTRIMs i v i các n c ang phát tri n. Hi p nh này trên th c t còn nhi uh n ch nên khó có th ánh giá c tác ng c a nó i v i các n c angphát tri n v m t th ng m i, t ng tr ng, gi m nghèo... c ng nh không th

ánh giá v tác ng c a Hi p nh này i v i các nhóm n c ang phát tri nkhác nhau. Nh ã nói trên, ch có m t n c ch m phát tri n thông báo vm t bi n pháp trong khuôn kh Hi p nh TRIMs.C ng c n l u ý r ng, không có s ng thu n gi a các n c ang phát tri n, v it cách m t nhóm, i v i vi c x lý TRIMs trong WTO. n , Brazil và m ts n c ang phát tri n khác mu n có m c linh ho t cao h n i v i cácn c ang phát tri n trong v n s d ng TRIMs. Các n c ang phát tri nkhác ph n i vi c s d ng nh ng yêu c u ho t ng khác nhau.297

Tài li u tham kh oBalasubramanyam, VN. 1991. “ a TRIMs vào s d ng”, Phát tri n Th gi i,19:9, trang 1215-1224.Bora, Bijit. 2002. “Nh ng l ch l c trong u t và ki n t o chính sách qu c t ”.Geneva: WTO, mimeo.Bora, B., P. Lloyd và M. Pangestu. 2000. “Chính sách công nghi p và WTO”,Kinh t Th gi i, 23:4, trang 543-559.Chang, Ha- Joon. 2002. á chi c thang i: Chi n l c phát tri n trong tri nv ng l ch s . London: Nhà xu t b n Anthem.

295 Tài li u G/C/W/107 và 115 c a WTO.296 UNCTAD (2003a).297 Tài li u WT/W GTI/W/126 c a WTO.

189

Correa, Carlos M. và Nagesh Kumar. 2003. B o h u t n c ngoài: Hàm ýc a m t ch WTO và nh ng l a ch n v chính sách. London và New York:Zed Books.Kumar, Nagesh. 2001. “Ch u t m i c a WTO: con ng ti n n H ingh B tr ng Doha” Tu n báo Kinh t và Chính tr , 36: 33 trang 3151- 3158.Mashayakhi, Mina. 2000. “Nh ng bi n pháp u t liên quan n th ng m i”,trong K ho ch kh quan và nh ng cu c àm phán th ng m i trong t ng lai.New York và Geneva: Liên h p qu c, trang 235- 254.Moran, Theodore H. 1998. u t tr c ti p n c ngoài và phát tri n: Di n ànchính sách m i cho các n c ang phát tri n và các n n kinh t chuy n i.Washington D.C: Vi n Kinh t qu c t .Okamoto, Yumiko và Fredrik Sjoholm. 2000. “N ng su t trong ngành côngnghi p ô tô c a Indonesia” Thông tin Kinh t ASEAN, 17:1, trang 60-73.Safarian, A. Edwarrd. 1993. Doanh nghi p a qu c gia và chính sách c a nhàn c: Nghiên c u v các n c công nghi p. Aldershot: Edward Elgar.UNCTAD. 2001a. Báo cáo u t th gi i 2001: T ng c ng các m i liên k t.New York và Geneva: Liên h p qu c.UNCTAD. 2001b. Các bi n pháp hành ng c a n c ch nhà. New York vàGeneva: Liên h p qu c.UNCTAD. 2003a. Báo cáo u t th gi i 2003: Các chính sách u t tr cti p n c ngoài cho phát tri n: Tri n v ng qu c gia và qu c t . New York vàGeneva: Liên h p qu c.UNCTAD. 2003b. u t tr c ti p n c ngoài và các yêu c u v ho t ng:B ng ch ng m i t các n c c l a ch n. New York và Geneva: Liên h pqu c.WTO/UNCTAD. 2002. "Nghiên c u chung c a UNCTAD v các bi n pháp ut liên quan n th ng m i và các yêu c u ho t ng”, U ban Các bi n pháp

u t liên quan n th ng m i, WTO, G/C/W/307.

190

4. Hi p nh chung v Th ng m i dich v (GATS)• GATS em l i cho các n c ang phát tri n m t môi tr ng th ng m i

n nh h n nh t o nên m t khuôn kh pháp lý cho th ng m i d ch v .

• Nh ng cam k t c a các n c thành viên trong khuôn kh GATS ng nc n các bên t o ra thay i tiêu c c v nh ng i u ki n m c a thtr ng d ch v . i u ó giúp h n ch nguy c thu h p th tr ng xu tkh u c a các n c ang phát tri n.

• Trong hai ngành d ch v là tài chính và vi n thông, GATS ã t cm c t do hóa th ng m i có ý ngh a. Ngoài hai ngành trên, Hi p

nh ch a mang l i b c ti n t do hóa áng k nào. GATS không t othêm c h i xu t kh u m i cho các n c ang phát tri n c ng nh ch alàm t ng c h i ti p c n th tr ng các n c ang phát tri n, tr cácthành viên m i trên th c t ã cam k t t do hóa m nh m tr thànhthành viên c a WTO.

• GATS không t o thêm chi phí th c hi n l n nh m t s hi p nh khácc a WTO

4.1 B i c nhTh ng m i d ch v không ph i là m t hi n t ng m i. Ch ng h n, ngay tn m 1088, khi tr ng i h c u tiên c thành l p Bologna, h c sinh tkh p châu Âu ã n ó theo h c, th ng m i d ch v giáo d c ã xu t hi nnh v y. Tuy nhiên, trong l ch s hình thành và phát tri n, d ch v luôn ccoi là ít có tính “th ng m i” h n nhi u so v i hàng hóa. T i ph n l n qu c gia,d ch v th ng ch u s chi ph i c a chính ph h n so v i hàng hoá. Th nh ng,tr i qua các cu c c i cách c ch qu n lý và s phát tri n c a khoa h c, côngngh , th ng m i d ch v ã m r ng nhanh chóng trong nh ng n m g n ây.Th ng m i d ch v các n c ang phát tri nKhu v c d ch v có t m quan tr ng r t l n h u h t các n c ang phát tri n,và d ch v chi m t tr ng kho ng 50% GNP các n c ang phát tri n.298 Tt ng v t do hóa th ng m i d ch v ngày m t th nh hành ã c v m nh mý t ng cho r ng t do hóa nhìn chung có th kích thích t ng tr ng các n c

ang phát tri n. Ví d , báo cáo c a UNCTAD nh n m nh n “t m quan tr ngngày càng t ng c a d ch v v i t cách là ph n óng góp l n nh t trong GDP vàt o công n vi c làm. Ti m n ng xu t kh u d ch v to l n có t t c các n c

ang phát tri n không ph thu c vào trình phát tri n c a mình”299 Th ngm i d ch v c coi là con ng d dàng nh t nhi u n c ang phát tri n

a d ng hóa xu t kh u c a mình.300 Nhi u nhà quan sát ã nh n m nh n ýngh a t do hóa th ng m i d ch v s mang l i nhi u l i ích h n so v i t dohóa nông nghi p hay th ng m i hàng hóa.301

298 UNDP (2003).299 Butkeviciene và các ng tác gi (2002). Xem thêm OECD (2003b) s u t m y h n và th o lu n v ph ng pháp.300 Mashayekhi (2002b).301 Dee và Hanslow (2002) och Ngân hàng Th gi i (2001).

191

Tuy v y, th ng m i d ch v là i t ng c b o h m nh h n nhi u so v ith ng m i hàng hóa. T do hóa các n c ang phát tri n ch m h n so v icác n c phát tri n. Th c t cho th y, nh ng n n kinh t nào có ít rào c nth ng m i trong khu v c d ch v h n thì có GNP tính theo u ng i caoh n.302 B i v y, trong ng n h n, h u h t các n c ang phát tri n có th thunhi u l i ích h n b ng cách t do hóa khu v c d ch v thay vì c g ng thâmnh p vào các th tr ng n c ngoài. Lý do ch y u là do tác ng tích c c nht o ra các d ch v r ti n và hi u qu i v i s n xu t hàng hóa và các d ch vkhác.Các n c phát tri n v n n m v trí v t tr i trong th ng m i d ch v , nh ngho t ng th ng m i c a các n c ang phát tri n c ng ã t ng m nh. Ví d ,trong nh ng n m qua, xu t nh p kh u d ch v c a các n c châu Á u t nglên. Các n c M Latinh c ng ghi nh n m c t ng tr ng xu t nh p kh u, trongkhi xu t nh p kh u d ch v châu Phi l i gi m.303 Th ng m i d ch v t ng lêngi a các n c ang phát tri n và gi a các n c phát tri n v i nhau. Nhi u côngty các n c ang phát tri n là nh ng nhà xu t kh u l n sang c các n c pháttri n và ang phát tri n. Tuy v y, xu t kh u d ch v v i quy mô l n v n donh ng n c có trình phát tri n cao th c hi n.304

Trên th c t , xu t kh u d ch v c a các n c ang phát tri n ch y u t p trungvào ngành du l ch, v n t i và xu t kh u lao ng. Trong th p niên qua, nhi ungành d ch v khác ã kh ng nh t m quan tr ng ngày m t t ng. Công nghthông tin và các d ch v h tr “h u v n phòng” (ch ng h n nh s sách ktoán, t p h p s li u và các trung tâm x lý yêu c u khách hàng) là nh ngngành có kim ng ch xu t kh u t ng nhanh. Nh ng ngành d ch v có xu t kh uquan tr ng khác là d ch v ngh nghi p, xây d ng, giáo d c, nghe nhìn và ch msóc s c kho .305 Tuy nhiên, nh ng d ch v liên quan n xu t kh u lao ng vàxu t nh p kh u hàng hóa v n nhi u h n, m c dù ây là ngành t ng tr ng ch m

nhi u n c.306

H u h t các n c ang phát tri n u là nh ng n c nh p siêu v d ch v . Xu tkh u c a các n c ang phát tri n b c n tr b i các h n ch v ti p c n thtr ng c a c n c phát tri n và ang phát tri n, c ng nh các h n ch c achính các qui nh trong n c.Cu i cùng, c n nh n m nh r ng tác ng c a th ng m i d ch v và t do hóath ng m i ph thu c nhi u vào nh ng i u ki n ph bi n m i n c. Vi c giat ng ho t ng th ng m i và t do hóa th ng m i tu thu c vào các qu c giacó duy trì c h th ng lu t pháp hi u qu , b o m môi tr ng c nh tranh,gi m chi phí i u ch nh c c u và l i ích có th c s n v i dân chúng haykhông.

302 Findlay và Warren (1999) và McGuire (2002).303 WTO (2002b).304 OECD (2003).305 UNCTAD (1998a), OECD (2003).306 Langhammer (2000).

192

Th ng m i d ch v xét trên góc khu v công á là khu v c h ng l i thành công nh t t th ng m i d ch v , s phát

tri n trong th ng m i d ch v ã t o nên kh i l ng xu t kh u to l n, n n kinht phát tri n m nh và nhi u công ty d ch v ã tr thành nh ng công ty hàng

u th gi i. Tuy nhiên, c ng ph i tính n c nh ng tác ng tiêu c c. Ví d , Trung Qu c, kho ng cách phát tri n gi a các a ph ng ã t ng lên, các côngty trong n c m t th ph n.307 Thành công c a ông á ch y u d a trên ho t

ng xu t kh u. Trong khi ó, m t s n c trong khu v c v n duy trì nh ng trng i áng k i v i vi c m c a th tr ng c a mình, d n n t ng giá và chiphí s n xu t nh ng n c này.N u nh ông á thu c nhi u thành công t t do hóa th ng m i d ch v ,thì ng c l i khu v c châu Phi H Sahara l i là n i có b c phát tri n y u kémnh t (không k Nam Phi). Khu v c này ít tham gia vào th ng m i d ch v toànc u và dòng v n u t tr c ti p n c ngoài vào khu v c này nh h n nhi uso v i các khu v c khác. H n n a, nh ng ngu n v n u t này ch có tác ng

n m t ph n nh dân c .308 T do hóa th ng m i d ch v không t o nên cácdòng v n u t tr c ti p c a n c ngoài ho c làm t ng môi tr ng c nh tranhnh ng i ta mong i.309 i u quan tr ng là các công ty d ch v c ho t

ng th ng m i và nhi u n c, xu t kh u d ch v óng góp quan tr ng vàoGNP. Ch ng h n, 72% s công ty d ch v Kenya ã xu t kh u m t ph n s nph m c a mình trong n m 1994.310

Th ng m i d ch v c ng quan tr ng i v i các n c kém phát tri n nh t(LDCs) và có tác ng tích c c trong nhi u tr ng h p. Trung bình m i n cLDC xu t kh u 30 lo i d ch v khác nhau, th ng là d ch v xây d ng, d ch vv n t i, d ch v kinh doanh và d ch v ngh nghi p.311 Th ng m i d ch v t icác n c LDC l n h n so v i th ng m i hàng hóa.312 Th ng m i d ch v t nglên ã góp ph n giúp m t s n c LDC gi m nghèo. Trong s các ngành d chv , du l ch ã giúp c i thi n tình hình kinh t và t ra là m t cách th c t t cácn c ang phát tri n t ng c ng tham gia vào n n kinh t th gi i.313 cácn c LDC có xu t kh u d ch v , theo UNCTAD, kho ng cách chênh l ch v icác n c giàu nh t th gi i không m r ng nhanh nh i v i các n c LDCkhác.314 Ta c ng có th tìm c nh ng ví d v n c LDC không thu c l inhi u t t do hóa, ho c t do hóa th ng m i tác ng tiêu c c n tình hìnhkinh t . Tuy nhiên, k t lu n chung qua các tài li u kh ng nh các n c LDCc ng có th c h ng l i t t do hóa khu v c d ch v , nh ng k t qu s phthu c vào i u ki n ph bi n m i n c.

307 WTO (2002c).308 Hilary (2001).309 Hodge và Kyvik Nordas (1999).310 Ikiara và các ng tác gi (2001).311 Riddle (2002).312 Sauvé (2004).313 UNCTAD (2001).314 UNCTAD (1998b), (2001) (2002).

193

Th ng m i d ch v xét theo ngành kinh ti v i các n c ang phát tri n, nh ng ngu n l i tr c ti p và c h i xu t kh u

l n nh t b t ngu n t các ngành nh du l ch, v n t i và xu t kh u lao ng. Dul ch là ngành kinh t quan tr ng nh t c a các n c ang phát tri n. Tuy th ,ngành này còn t n t i nhi u v n . Theo c tính, Tanzania ch ng h n, haiph n ba thu nh p t du l ch ch y ra n c ngoài. H n th , du l ch Tanzania cònbu c nhi u ng i ph i di c và làm t n h i các giá tr thiên nhiên.315

Xu t kh u lao ng c ng có nh ng h u qu kinh t nghiêm tr ng, nh t lành ng n c LDCs. Ti n do lao ng n c ngoài g i v là m t ngu n thunh p quan tr ng và em l i cho các n c ang phát tri n h n 72 t USD trongn m 2001.316 Tuy v y, c h i ng i dân c di chuy n t do h n ra n cngoài d n n tình tr ng “ch y ch t xám” và nh ng tác ng tiêu c c khác iv i các n c ang phát tri n.317

T do hóa d ch v c s h t ng, nh d ch v tài chính, vi n thông, d ch v v nt i, d ch v kinh doanh và d ch v n ng l ng, cho th y ây là y u t quan tr ng

t hi u qu cao, góp ph n tác ng n quá trình i m i các ngành kinht khác, nâng cao hi u qu c a th ng m i cho các ngành d ch v , công nghi pvà nông s n.318

Nhi u n c t ra th n tr ng i v i t do hóa nh ng gì liên quan n d ch v xãh i (ví d nh giáo d c, ch m sóc s c kh e và c p n c), ngay c khi nh ngd ch v này c th ng m i hóa và cho phép c nh tranh th tr ng trongn c (xem thêm M c 4.3.7). M c dù v y, các nghiên c u cho th y t do hóath ng m i d ch v có th em l i l i ích v t ch t ngay c trong nh ng ngànhkinh t này.319 Trong s này, có nh ng phân ngành không hoàn toàn t p trungvào m c tiêu xã h i, nh ch ng trình ào t o n i b c a các công ty và cáctr ng d y ngo i ng . Nhi u n c ang phát tri n ã t ng c l i ích xu tkh u liên quan n các d ch v xã h i.320

K t qu c a Vòng àm phán Uruguay- GATS i v i các n c ang phát tri nKhi b t u Vòng àm phán Uruguay, ng i ta ã a ra sáng ki n liên quan

n các quy nh a ph ng chung v d ch v . Sáng ki n này do các công ty tàichính và vi n thông Hoa K a ra và sau ó nhanh chóng c h u h t cácn c phát tri n ón nh n, b i l ng i ta cho r ng th ng m i d ch v ngàycàng tr nên quan tr ng i v i t ng tr ng và vi c làm. Th nh ng a s cácn c ang phát tri n lúc u ph n ng dè d t i v i xu t này.Các cu c àm phán i n m t hi p nh v th ng m i d ch v trong Vòng

àm phán Uruguay ã thành hi n th c khi các thành viên nh t trí r ng c n táchriêng àm phán v hàng hóa và àm phán v d ch v . M t i u ki n tiên quy t

315 Chachage (1999).316 Ngân hàng Th gi i (2003a).317 OECD (2002a).318 Xem thêm UNCTAD (1998a) và OECD (2003).319 V h u qu c a t do hóa, xem Hilary (2001), OECD (2003), Chanda (2001), Butkevicciene và các

ng tác gi (2002), Bolwwell (1999), UNDP (2002) và WHO/WWTO (2002).320 OECD (2003).

194

khác là các cu c àm phán v d ch v ph i có tr ng tâm rõ ràng. B i v y, c utrúc hi n nay c a GATS ph n ánh ý nguy n c a các n c ang phát tri n.321

C u trúc này cho phép m m d o l n h n. M t n c ch ràng bu c v i nh ngngành mà h l a ch n a vào cam k t theo Hi p nh này.GATS có hi u l c t n m 1995, nh ng vào th i i m ó, Hi p nh này ch abao hàm t t c các ngành d ch v . Các cu c àm phán trong ngành tài chính,vi n thông và xu t kh u lao ng v n ti p t c di n ra và em l i k t qu là s ra

i c a ba ph l c h p nh t. àm phán còn ti p t c trong ngành d ch v v n t ing bi n, nh ng ch a em l i k t qu . GATS c ng bao hàm yêu c u àm

phán v quy nh qu c gia, các bi n pháp t v t m th i, mua s m chính ph vàtr c p.4.2 Mô t Hi p nhGATS có m c tiêu thúc y t ng tr ng kinh t cho m i thành viên và h trcác n c ang phát tri n. t m c tiêu ó, GATS qui nh quá trình t dohóa c n c ti n hành t ng b c, có cân nh c n m c tiêu chính sách và trình

phát tri n c a t ng n c thành viên. Theo ó, t do hóa th ng m i d ch vc th c hi n thông qua các vòng àm phán v i m c tiêu là phát huy l i ích

c a t t c nh ng n c thành viên tham gia.GATS áp d ng cho m i bi n pháp có nh h ng n th ng m i d ch v . Tuynhiên, Hi p nh có qui nh lo i tr i v i các d ch v công. Lý do c a ngo il này là có nhi u n c thành viên mu n t do s d ng nh ng chính sách công.Ngoài ra, ph n l n các d ch v liên quan n v n t i hàng không c ng c ara ngoài di n i u ch nh c a Hi p nh.

có c t do hóa và h p tác kinh t sâu r ng, GATS còn cho phép ngo i lliên quan n các hi p nh song ph ng và khu v c, mi n là các hi p nh ó

em l i nh ng b c t do hóa quan tr ng.Trong Hi p nh GATS, thu t ng d ch v không c nh ngh a rõ ràngnh ng d ch v c phân chia thành m i hai ngành d ch v d i ây:

• D ch v ngh nghi p và d ch v kinh doanh;

• D ch v vi n thông;

• ch v xây d ng;

• D ch v phân ph i;

• D ch v giáo d c;

• D ch v môi tr ng;

• D ch v tài chính;

• D ch v liên quan n s c kh e và d ch v xã h i;

• D ch v du l ch và d ch v liên quan du l ch;

321 UNDP (2003b).

195

• D ch v vui ch i gi i trí, th thao, v n hóa;

• D ch v v n t i;

• Các d ch v khác.Các ngành v c d ch v này l i c chia thành 160 phân ngành nh h n.4.2.1 Nh ng ngh a v chungNh ng ngh a v c b n bao g m, gi ng nh trong GATT, i x t i thu qu c(MFN) và yêu c u v tính minh b ch, t o c s cho i x công b ng và côngkhai trong th ng m i d ch v qu c t ( i chi u v i M c 2.2.2). Nh ngnguyên t c này áp d ng v i t t c các d ch v thu c ph m vi i u ch nh c aHi p nh. M t nguyên t c khác có liên quan n i x công b ng là i xqu c gia ( i chi u v i M c 2.2.2) không mang tính t ng nh trong GATTvà ch áp d ng khi m t n c ch p nh n cam k t này.Quy nh v minh b ch bao g m yêu c u thành l p m t i m h i áp thông tin

các thành viên có th liên h khi có nhu c u ti p c n thông tin v các ngànhd ch v n c s t i.Quy nh trong n c và công nh n l n nhauGATS bao g m các qui t c b o m nh ng u ãi c a Hi p nh s không b hth ng hành chính trong n c gây nh h ng. Các bi n pháp hành chính ph i

c qu n lý m t cách khách quan. Nh ng quy nh v tiêu chu n, gi y phép vàyêu c u b ng c p không làm suy gi m m c cam k t ã có. Các thành viên ph ib o m c quan xét x công b ng có th xem xét các quy t nh hànhchính. Ngoài ra, các thành viên c a GATS còn c khuy n khích công nh n hth ng giáo d c và b ng c p c a các thành viên khác.Quy nh v c nh tranhHi p nh có quy nh ng n ng a tình tr ng c quy n, gây ph ng h i nm c t do hoá trong cam k t ho c do vi c s d ng v th doanh nghi p cquy n trên th tr ng m t cách không phù h p. Hi p nh c ng khuy n khíchcác thành viên trao i thông tin và kinh nghi m gi m thi u nh ng hành vicó th bóp méo c nh tranh.Các ngo i lCác n c có quy n a ra ngo i l v MFN khi tham gia GATS và trên nguyênt c c duy trì trong vòng 10 n m. Ngo i l MFN i u ki n c áp d ngn u 75% s thành viên tán thành. T ng t nh tr ng h p GATT, các thànhviên có quy n áp d ng ngo i l chung và ngo i l vì lý do an ninh. Nh ng ngo il này quy nh r ng m t thành viên có quy n a ra nh ng bi n pháp v i m c

ích b o v n n t ng o c ho c k c ng xã h i ho c b o v i s ng ho cs c kh e cho ng i, v t nuôi và cây tr ng.

i x c bi t và khác bi t dành cho các n c ang phát tri ni u IV c a GATS qui nh vi c t o thu n l i cho các n c ang phát tri n

tham gia và h ng l i h n t th ng m i d ch v . ây là i u kho n quan tr ng

196

nh t liên quan n i x c bi t và i x phân bi t i v i các n c angphát tri n c a GATS. Các thành viên ph i dành nh ng i u ki n thu n l i chocác n c ang phát tri n tham gia vào th ng m i d ch v c a th gi i. M ctiêu này c th c hi n thông qua s tr giúp dành cho các n c ang pháttri n, nâng cao n ng l c và kh n ng c nh tranh các ngành d ch v trong n c,c i thi n các kênh phân ph i, t ng c ng m c a th tr ng nh ng ngành cól i ích xu t kh u i v i các n c này.Ngoài các n i dung trên, GATS h u nh không c p n i x u ãi khác dànhcho các n c ang phát tri n. Lý do là Hi p nh ã quy nh v s linh ho ts n có trong quá trình các bên a ra cam k t t do hoá.Mùa hè n m 2003, B n h ng d n v s i s khác bi t và linh ho t dành chocác n c LDC ã c thông qua trong quá trình àm phán v d ch v . i unày cho th y m i quan tâm v quy n l i c a các n c LDC trong v n th ngm i d ch v ang ngày càng c kh ng nh. B n h ng d n cho th y mongmu n c a LDC có c nh ng c h i xu t kh u t t h n, ng th i, gi m b t

òi h i t các n c khác v t do hóa các d ch v th ng m i c a mình.H tr k thu tHi p nh c ng quy nh r ng u m i liên h (Contact Point) c n h tr chocác nhà cung c p d ch v c a các n c ang phát tri n b ng vi c m r ng cáckênh thông tin v côn ngh trong các ngành d ch v hi n có, th t c ng ký vàcông nh n b ng c p chuyên môn.Hi p nh c ng quy nh yêu c u ph i có ánh giá chung và c th theo t ngngành v th ng m i d ch v . ánh giá này t p trung phân tích trên c p qu cgia h n là t ng th . Các thành viên WTO có th làm h n th giúp t o thu nl i cho các n c ang phát tri n khi th c hi n lu t l trong n c phù h p và

ánh giá nhu c u v t do hóa.Th c t , các n c phát tri n ã và ang cung c p cho các n c ang phát tri nh tr k thu t trong l nh v c th ng m i d ch v . Tuy nhiên, các h tr lo inày th ng n m ngoài khuôn kh c a GATS thông qua kênh h p tác songph ng ho c trong khuôn kh c a OECD, UNCTAD và Trung tâm Ph ngNam.322 Tr c ây, các tr giúp ch y u xoay quanh vi c h ng d n, n m b tcác n i dung trong Hi p nh. G n ây, xu h ng m i chuy n sang phân tíchnhu c u và kh n ng t do hóa c a các n c. Ban Th ký WTO có nhi m v htr k thu t m t khi H i ng Th ng m i d ch v ra quy t nh nh v y. Tuynhiên, quy nh này hi m khi c th c hi n.4.2.2 Nh ng cam k t c th

322 Trung tâm Ph ng Nam là m t t ch c bao g m 46 n c ang phát tri n ho t ng t ng c ngp tác gi a các n c ang phát tri n. T ch c này có tr s chính Geneva. Xem thêm chi ti t t i

www.southcentre.org.

http://www.southcentre.org.

197

M c a th tr ng và i x qu c giaM c a th tr ng không áp d ng m t cách t ng, tr phi m t n c quy t

nh a ra cam k t này. Các n c u có quy n t quy t nh m c áp d ngcác hình th c h n ch nh l ng i v i m c a th tr ng.Ngh a v i x qu c gia c ng ch áp d ng n u n c ó có cam k t. N u khôngcam k t, n c ó có toàn quy n i x phân bi t gi a các nhà cung c p trongn c và các nhà cung c p n c ngoài.Danh m c cam k tM i thành viên c a GATS có m t danh m c cam k t, trong ó nêu rõ t ngngành, ph ng th c cung ng và cam k t ã a ra (xem h p d i ây). Trongt ng tr ng h p c th , n c ó có th quy t nh không a ra cam k t nàoho c a ra cam k t t do hoá y (không có b t c rào c n nào i v i ti pc n th tr ng và không phân bi t i x ) ho c a ra các cam k t t do hoám t ph n (t c cho phép ti p c n th tr ng m c h n ch ).B n ph ng th c cung ng c a GATS

GATS phân bi t b n hình th c cung ng khác nhau:1. Th ng m i qua biên gi i: D ch v c m t n c thành viên này cung

c p cho n c thành viên khác (b ng ng bi n ch ng h n).2. Tiêu dùng n c ngoài: Ng i tiêu dùng n c này i sang m t n c

khác tiêu dùng d ch v (du l ch ch ng h n).3. Hi n di n th ng m i: D ch v c cung c p b i m t nhà cung ng t

c s ho t ng m t n c thành viên khác (nh vi c m chi nhánhcông ty).

4. Di chuy n t m th i c a ng i cung c p d ch v : D ch v c th c hi nb i m t cá nhân i sang m t n c khác trong m t th i gian ng n (ví dchuy n i làm vi c n c ngoài c a m t chuyên gia).

Nh ng thay i trong danh m c cam k t c a m t n cDanh m c cam k t c a m t n c có hi u l c ch ng nào n c ó ch a thay i.Vi c thay i có th s không c th c hi n trong ba n m k t khi cam k t cóhi u l c và các n c khác có th ngh b i th ng n u h cho r ng l i ích c amình b thi t h i. Thông th ng, vi c b i th ng c th c hi n thông quanh ng cam k t hay nhân nh ng m i d i hình th c này hay hình th c khácch không bao gi th c hi n d i hình th c b i th ng tr c ti p b ng ti n.Các n c ch cam k t trong nh ng ngành c mô t chi ti t trong Danh m ccam k t c th ( c g i là Danh m c ch n cho). Cách th c này h qu c a s cép t các n c ang phát tri n h ti p t c ch ng nh m b o m nh ngcam k t phù h p v i chi n l c phát tri n c a mình. Ngoài ra, yêu c u vi c s a

i cam k t ch c phép sau ba n m th c hi n cam k t c ng d a trên mongmu n là các i u ki n v ti p c n th tr ng ph i b o m tính d d báo vàkhông thay i th ng xuyên.

198

D ch v tài chínhGATS có m t ph l c v d ch v tài chính quy nh m t s d ch v tài chínhcông không thu c ph m vi i u ch nh c a GATS. Ph l c này cho phép nhi ungo i l i v i các bi n pháp b o h thi t y u (bi n pháp th n tr ng), ví d nhnh ng quy nh nh m b o h các nhà u t và khách hàng. Ngoài ra, còn cóm t hi p nh v d ch v tài chính, theo ó nhi u thành viên ã cam k t th chi n nh ng quy nh v m c a th tr ng và i x qu c gia.D ch v vi n thôngGATS c ng bao hàm m t ph l c v d ch v vi n thông v i m c ích b o mr ng các công ty n c ngoài c k t n i vào m ng vi n thông công c ng v i

i u ki n h p lý và không phân bi t i x . Bên c nh ó, ph c l c c ng c pn th a thu n b o m quy n i v i d ch v chung (d ch v t i thi u) và òi

h i ph i hình thành m t c quan giám sát c l p có th m quy n. Các n cang phát tri n c duy trì m t s h n ch i v i m c a th tr ng và k t n i

v i m ng l i n u bi n pháp ó là c n thi t t ng c ng n ng l c qu c gia.

4.3 Tác ng i v i các n c ang phát tri nGATS ã mang l i:

• M t khung kh cho th ng m i d ch v và do ó các quy nh aph ng em l i cho t t c thành viên quy n và ngh a v nh nhau,

• M t c c u c n b n ti n hành àm phán t ng b c m r ng th ngm i d ch v và t do hóa, và

• Các cam k t ng n ch n b t c s suy gi m v i u ki n m c a thtr ng.

4.3.1 Kh n ng có th d báo t ng lênM c tiêu c b n c a GATS là em l i cho t t c các thành viên b t k l n haynh quy n và ngh a v nh nhau. Kh n ng có th d báo và s n nh là vôcùng quan tr ng i v i th ng m i d ch v . Nguyên t c và c c u c a GATS

ã t o ra n n t ng cho s n nh c a c h th ng v i vi c ch p nh n các danhm c cam k t ch n cho (Positive list) và a ra khó kh n khi rút l i các cam k ttrong danh m c ó . i u này có ngh a là các n c ph i phân tích c n th n m ikhi h a ra cam k t. Nh c c u này, l i ích c a các n c ang phát tri n

c b o v , tránh các bi n ng v i u ki n ti p c n do các i tác th ngm i b t ng a ra. An toàn và kh n ng có th d báo có ý ngh a quan tr ng

i v i các công ty c a nh ng n c ang phát tri n, c trong xu t và nh p kh u.Kh n ng có th d báo c ng không kém ph n quan tr ng i v i th ng m iqua biên gi i (ph ng th c cung ng th nh t). M t t l l n các công ty thànhl p các n c ang phát tri n có ngu n g c t các n c phát tri n. Hi n nay,có d u hi u cho th y ch ngh a b o h t ng lên t i các n c phát tri n tr cnguy c các lu ng u t ra bên ngoài và di chuy n ng n h n c a nh ng ng icung c p d ch v n c ngoài e d a n c h i vi c làm trong n c.323 Khuynh

323 Mattoo (2003a) và Rajawat (2003).

199

h ng này nh h ng n l i ích c a các n c ang phát tri n trong l nh v cth ng m i d ch v . Trong l nh v c này, GATS th c hi n m t ch c n ng quantr ng là ng n c n các n c phát tri n làm i u ki n th ng m i d ch v gi a cácn c phát tri n và các n c ang phát tri n.

4.3.2 i x MFNGATS c ng t o ra s b o m v i x t i hu qu c (MFN), m t nguyên t cquan tr ng i v i các n c ang phát tri n vì nó em l i cho h nh ng l i tht ng t mà các n c phát tri n có th t c thông qua các cu c àm phánngoài WTO. Không có nguyên t c MFN thì b t c nhân nh ng nào t ctrên c s song ph ng hay nhi u bên s không t ng dành cho các n c

ang phát tri n.324 Tuy v y, m t s ng i l p lu n r ng nguyên t c MFN là m tc n tr i v i các n c ang phát tri n.325

Nh ã nêu trong M c 4.2.1, nguyên t c MFN c ng có nh ng ngo i l . i v icác n c phát tri n và ang phát tri n, nh ng ngo i l này th ng t p trung vàonh ng ngành mà n c ang phát tri n có l i th so sánh.326 Ngoài ra, tránháp d ng nguyên t c MFN, các n c có th ký k t tho thu n song ph ng ho ckhu v c (Xem thêm Ch ng 7).

4.3.3 Minh b ch h n và ng n ch n tham nh ngQuy nh v minh b ch có ngh a là nguy c tham nh ng s ít h n và các bêntrong n c l n n c ngoài u có m t cái nhìn chính xác h n v nh ng i uki n ph bi n các th tr ng khác nhau có quy t nh u t úng n.327

Quy nh c a GATS v thông báo v thay i lu t pháp và vi c thành l p cáci m cung c p thông tin là cách các thành viên có c cái nhìn th u áo

h n i v i lu t áp d ng trong các th tr ng xu t kh u. áng ti c là các thànhviên WTO không ph i bao gi c ng th c hi n y các yêu c u v khai báo.

4.3.4 Chi phí th c hi n và công vi c àm phánNh ng yêu c u c a GATS v tính thông thoáng và nâng cao n ng l c th ch ãlàm t ng chi phí hành chính nhi u n c. Ví d , xây d ng m t c quan i uti t trong ngành vi n thông ôminica ph i chi phí kho ng 2 tri u USD/n m,t ng ng v i 5% ngân sách nhà n c c a n c này.328 Nhìn chung, chi phítr c ti p có th xem là liên quan n nh ng cam k t c a GATS là r t ít vì nh ngcam k t này th m chí không òi h i thay i nh ng gì ã có và do v y khôngc u thành m t h n ch nào.Nh ng cu c àm phán di n ra hi n nay ang khi n các thành viên ph i phântích l i ích xu t kh u và nh p kh u c a mình. Cu i cùng, có th nói r ng m t schi phí phát sinh trong quá trình i u ch nh là do chính s t ng lên c a th ngm i d ch v , ch không ph i do GATS.

4.3.5 GATS và t do hóa m c a th tr ng

324 Xem Langhammer (2000), Mattoo (2001) và Mashayekhi (2000a).325 Woodroffe (2002).326 Trong Vòng àm phán Uruguay, kho ng 70 n c a ra 380 ngo i l MFN.327 Xem UNCTAD (2003a).328 Mattoo (2003a).

200

Nh ã c p trên, GATS ã không làm t ng áng k t do hóa th ng m id ch v . Vòng àm phán Uruguay ch c coi là có ý ngh a trong vi c ràngbu c nh ng cam k t i v i m c a th tr ng hi n t i, ho c nh ng cam k tth p h n m c ã c áp d ng trong n c. Trong nhi u tr ng h p, nh t làcác n c ang phát tri n, kho ng cách gi a nh ng cam k t a ra và m cm c a th tr ng th c t là r t l n.329 Nh v y có ngh a là m c a th tr ngtrên th c t ã i xa h n so v i nh ng gì ã cam k t.Còn v th ng m i qua biên gi i và vi c m chi nhánh c a công ty, cam k t tdo hoá y ch chi m trung bình 7-8%. Các n c ang phát tri n m i ràngbu c m c a th tr ng m c h n ch trong 25% tr ng h p th ng m i quabiên gi i và 35% tr ng h p i v i vi c m chi nhánh công ty. i v i cácn c phát tri n, các ch tiêu t ng ng là kho ng 70% i v i th ng m i quabiên gi i và kho ng 95% i v i vi c m chi nhánh công ty. Các n c angphát tri n có cam k t m nh trong hình th c hi n di n th ng m i h n so v ith ng m i qua biên gi i.M t thành viên “ i n hình” c a WTO ch cam k t t 25 n 160 ti u ngành. Sl ng các cam k t a ra t ng x ng v i m c phát tri n c a n c ó. Cácn c càng giàu thì càng có xu h ng a ra nhi u cam k t h n.330

B ng 10. Các cam k t tr c n m 2001S l ng ngành S l ng thành

viênC c u

1 – 20

21 – 60

60 - 160

44

47

53

Các n c LDC và nhi u n c cóm c thu nh p th p

H u h t các n c có m c thunh p trung bình

T t c các n c phát tri n, nh ngn c ang phát tri n l n, m t sn c LDC và t t c nh ng n cm i tham gia.

Ngu n: Adlung 2002Nhi u n c ã n ph ng t do hóa th ng m i d ch v sau khi GATS ra i,song v nguyên t c, không có cam k t m i nào c a ra trong khuôn khc a GATS.Nh ng cu c àm phán c kéo dài v di chuy n nhân l c t m th i ra n cngoài ch mang l i r t ít cam k t m i. Các àm phán v d ch v tài chính vàvi n thông (xem d i) ã d n n k t qu kh quan h n khi c n c angphát tri n l n n c phát tri n u a ra nh ng cam k t m i và gia h n cam k t

ã có. M t s cam k t trong ngành vi n thông d a trên c s t do hóa n

329 Mattoo (1999).330 WTO (2001a).

201

ph ng trong ti n trình àm phán.331 Nh ng quá trình này ch c ch n b chi ph ib i các cu c àm phán ang di n ra.M c các cam k t a ra trong Vòng àm phán Uruguay nhìn chung th p h nso v i d ki n. Nhi u gi i thích c a ra, ch ng h n nh thi u tin c y iv i nh h ng c a GATS, àm phán v th ng m i hàng hóa ch m ch p, khn ng ti p c n th tr ng mà không òi h i cam k t m c a th tr ng, các bi npháp b o h khác ....v.v.332 M t khác, àm phán v d ch v tài chính và vi nthông ã mang l i m t m c cam k t v t d ki n (xem d i). Lý do là cácn c ã nh n th c ngày càng rõ v ý ngh a kinh t c a nh ng ngành này.

i v i nh ng n c là thành viên c a WTO t sau 1995, b c tranh t do hoáhoàn toàn khác. Trong quá trình àm phán gia nh p, các thành viên c a GATS

ã a ra nh ng òi h i r t cao v cam k t i v i nh ng n c xin gia nh p.K t qu là nh ng thành viên m i bu c ph i ch p nh n m c nh ng b cao h nnhi u so v i m c c a các thành viên c .333 Nepal ã ch p nh n kho ng 70ngành c tr thành thành viên, so v i 25 ngành c a m t thành viên “ i nhình” c a GATS. M c cam k t c a Trung Qu c cao h n so v i nhi u n c pháttri n khác. Trái v i nh ng n c ã tham gia àm phán GATS, các thành viênm i ph i s a i lu t c a mình và ch p nh n trên th c t các quá trình t do hóaliên quan n àm phán gia nh p.334

M i quan h gi a m c t do hóa t c qua GATS và s phát tri n c ath ng m i d ch v là r t m nh t vì s ra i c a GATS không em l i m tb c t do hóa th c s nào. M t s nhà quan sát v n gi ý ki n cho r ng GATSkhi n t c t do hóa ch m l i vì n u không có GATS thì t c t do hóa ãnhanh h n. Lý do là nguyên t c MFN cho phép “t do ti n”, t c là các n c cóth c h ng l i t k t qu àm phán c a các n c khác mà không c n thamgia àm phán. Nh v y các n c có th t ng c ng c kh n ng thâm nh pvào các th tr ng xu t kh u mà không c n ph i m c a th tr ng c a mình.335

T do hóa ngành ngân hàng Trung Qu c336

M c cam k t: Giai o n quá quy nh là 5 n m. T m c r t h n ch n r tt do.Tác ng tích c c: T ng lu ng v n n c ngoài tr c ti p và c i thi n môi tr ng

u t . C i cách h th ng ngân hàng và t ng c ng kh n ng c nh tranh c a cácngân hàng trong n c. T o c h i cho các ngân hàng a ph ng phát tri n ran c ngoài.Tác ng tiêu c c: Ngân hàng trong n c m t th ph n và khách hàng th ngxuyên. i ng nhân viên có trình b sang các ngân hàng n c ngoài. S c ép

331 Stephenson (1999).332 Ví d , Thornberg và Edwards (2001).333 WTO (2001a).334 Ví du, xem Mattoo (2003b). u này không cung c p b t k thông tin nào v s c n thi t ph i có cáccam k t m i ho c t do hóa trên th c t là có l i hay b t l i cho các n c.335 Thornberg và Edwards (2001). Baier và Bergstrand (2001) ch ra r ng h thông trao i l n nhau cótác d ng là các th a thu n th ng m i song ph ng d n n t do hóa nhi u h n so v i GATS.336 WTO (2002c).

202

t ng lên i v i vi c i u ti t và th c thi c a ngân hàng trung ng.K t lu n: T ng m nh ngu n cung d ch v trong ngành ngân hàng. S c ép l n

i v i các ngân hàng trong n c và i v i vi c qu n lý tài chính. Cho nnay, các c i cách trên ã góp ph n c i thi n h th ng tài chính Trung Qu c.

D ch v tài chính và vi n thôngM i liên h gi a quá trình t do hóa thông qua GATS và s phát tri n c a m tngành có th th y trong d ch v tài chính và vi n thông. Sau du l ch, ngành cócam k t t do hoá nhi u th hai là d ch v tài chính và th ba là cam k t trongd ch v vi n thông trong GATS. 95% th ng m i d ch v tài chính và h n 90%th ng m i d ch v vi n thông toàn c u ã c cam k t .337 ó là hai ngànhduy nh t trong GATS em l i t do hóa th t s và không ch n thu n ràngbu c v i vi c m c a th tr ng hi n t i.Các n c phát tri n có v trí v t tr i trong th ng m i c a các ngành này,nh ng s tham gia c a các n c ang phát tri n l i ngày m t t ng, nh t là cácn c châu Á và Nam M . Nghiên c u cho th y r ng t do hóa trong haingành tài chính và vi n thông t o ra nên l i ích rõ r t i v i hai ngành nàyc ng nh các ngành khác trong n n kinh t .338 D ch v tài chính c coi làngành em l i l i ích l n nh t cho các l nh v c khác. H n th n a, các n c

ang phát tri n c xem là h ng l i nhi u nh t t ti n trình t do hóa này.339

T do hóa ngành d ch v vi n thông t o c s phát tri n th ng m i i n t .Th ng m i i n t là y u t quan tr ng nâng cao kh n ng các n c

ang phát tri n tham gia vào th ng m i th gi i và thu hút u t n cngoài.340

Ph i ch ng GATS mang l i t do h n trong th ng m i d ch v ?Sau khi GATS ra i, kh n ng ti p c n th tr ng t i nhi u n c phát tri n và

ang phát tri n ã t ng lên, nh ng vì không có nh ng cam k t m i nên khó cóth có th nói GATS là nguyên nhân tr c ti p d n n nh ng n l c m i này.Tuy nhiên, GATS tác ng gián ti p n s ti n tri n ó nh t o l p các chu nm c c b n cho m c a th ng m i d ch v và ti p t c t do hóa. M c dù v y,có l nh ng y u t ngoài GATS l i có nh h ng nhi u h n n nh ng xuh ng phát tri n này. Nh ng y u t này bao g m s liên k t khu v c, nh ngkhó kh n v ngu n tài chính trong n c, s c ép t phía ng i s d ng d ch v ,t v n t bên ngoài, s phát tri n c a công ngh và công nghi p, nh ng tháchth c m i t khía c nh pháp lý và mong mu n t o s c c nh tranh m nh h n trênth tr ng n i a.341

Li u các n c ang phát tri n có c h ng l i t vi c c i thi n kh n ng ti pc n th tr ng?

337 y ban châu Âu (1998).338 Mattoo và các ng tác gi (2001).339 Mattoo (1999), và Verikios và Zhang (2001).340 UNCTAD (1998a) và OECD (2003).341 WTO (1999).

203

GATS không em l i m t s m b o nào v t ng nh p kh u ho c thi t l p cácdoanh nghi p d ch v a ph ng. Kinh nghi m cho th y r ng m t s n c

ang phát tri n, m c dù r t chú tr ng khuy n khích công ty n c ngoài thi tl p hi n di n th ng m i trên th tr ng c a mình, song c ng không có clu ng u t n c ngoài vào nh mong mu n. GATS c ng không ph i là

i u ki n tiên quy t i v i nh p kh u và u t tr c ti p n c ngoài. Lý do lành ng i u ki n m c a th tr ng ã c cam k t theo GATS ch là m t ph ntrong quy t nh c a m t doanh nghi p thi t l p hi n di n th ng m i c amình n c khác.Nh ng lý do khác khi n GATS ch có tác ng h n ch là vì h u h t các camk t a ra ch a hoàn ch nh, và h u h t các n c u cam k t trong nh ng ngànhh ã r t m nh ho c có l i th c nh tranh.342 Ngoài ra, c nh tranh qu c t r tgay g t, nh t là trong xu t kh u d ch v sang các n c phát tri n. B i v y,nh ng cam k t t do hoá y c ng ch a t o ra thành công ch c ch n trongl nh v c xu t kh u.343

Còn nhi u y u t h p lý khác không liên quan n GATS: nh thi u v n chocho phát tri n xu t kh u và kinh doanh, khó kh n trong v n t o d ng ni mtin i v i các nhà nh p kh u, không ti p c n c h th ng h t ng r và tinc y, không ti p c n c các mang l i phân ph i d ch v chính th c và khôngchính th c thúc y thu n l i hoá th ng m i.343

Kh n ng có th d báo, công khai và an ninhCh a n c nào nêu ra s c n thi t ph i rút l i nh ng cam k t ã a ra. Ngay ckhi kh ng ho ng tài chính châu Á x y ra c ng không có yêu c u nào xin rút luicam k t. GATS khi n vi c rút l i cam k t tr nên khó kh n cho dù Hi p nh cóquy nh rõ c ch th c hi n v n này. N u không có các cam k t c a cácn c thì vi c a ra các rào c n th ng m i i v i các công ty n c ngoài str nên th t d dàng. Do v y, các cam k t t o ra tính an toàn, và là tín hi u quantr ng v m c minh b ch, và gi m thi u b o h i v i các doanh nghi ptrong n c và n c ngoài ã tham gia th tr ng. Nh v y, nh ng cam k t trênc s nguyên tr ng v n có t m quan tr ng ngay c khi chúng không t o thêmkh n ng ti p c n th tr ng m i.Hi u qu c a i u kho n linh ho t trong GATS

i u kho n linh ho t c a GATS có c tác ng tiêu c c và tích c c i v i cácn c ang phát tri n. Th c t không n c nào nêu ra yêu c u rút l i cam k t ãcho th y không có cam k t m i nào ngo i tr nh ng cam k t mà các n c angphát tri n mong mu n a ra.Trong khi ó, tính linh ho t c a GATS c ng là tr ng i i v i xu t kh u c acác n c ang phát tri n, vì m c cam k t th p d n n k t c c là ít th tr ngm i c m ra, do v y các i tác th ng m i c a các n c có th duy trình ng rào c n c a mình.

342 Mattoo (2003a), Thornberg và E wards (2001).343 OECD (2003).

204

4.3.6 Quy nh trong n cM t s quy nh c a GATS h tr có ý ngh a cho các n c ang phát tri nnh ng không c các n c tuân th m t cách y . Các n c ã có th sd ng quy nh công nh n l n nhau v các ch ng trình giáo d c t o thu n l ih n cho b ng c p c a công dân c a các n c ang phát tri n c th a nh n các n c khác, nh ó t o thu n l i cho ho t ng di chuy n t m th i c ang i cung c p d ch v . i u này kéo theo nh ng yêu c u liên quan n vi cxây d ng th ch , song ngu n l i s l n h n chi phí b ra.344

Theo ánh giá c a chúng tôi, GATS ch tác ng có ch ng m c i v i chínhsách c a các n c ang phát tri n. GATS và các cam k t ã qui nh vi c th chi n ngh a v thông báo trong tr ng h p các n c ang phát tri n s a i lu tpháp, qui nh có tác ng n i u ki n m c a th tr ng, tính công khai vànguyên t c không phân bi t i x . Nói cách khác, GATS không ng n c n khn ng c a m t n c a ra các qui nh c n thi t t c m c tiêu chínhsách c a các n c. Ví d , GATS không làm nh h ng n m c tiêu b o v môitr ng và b o v ng i tiêu dùng trên c s không phân bi t i x . Theochúng tôi, quy nh d ng này không c n có phân bi t gi a các nhà cung ng c acác n c khác nhau m t khi cam k t a ra m t cách h p lý. Ví d , quy nhc a GATS v c quan xét x công b ng và các th t c hành chính minh b ch sgóp ph n t c m c tiêu qu n lý công hi u qu , t c các chính ph ph i i uhành m t cách trung th c, c i m và có th tiên li u c. Nh ng quy nh nàykhi n n n tham nh ng khó x y ra h n.

4.3.6 GATS và các d ch v côngCác d ch v công không ph i là m t ngành d ch v c th , mà là m t thu t ngchung ch nh ng d ch v th c hi n các m c tiêu xã h i khác nhau, nh giáo d cvà y t .Ph n l n các d ch v công không ch u nh h ng c a GATS vì Hi p nh nàylo i tr nh ng d ch v do khu v c nhà n c th c hi n, t c nh ng d ch vkhông c th c hi n trên c s th ng m i ho c c nh tranh. Cho n nay,ch a m t c quan nào (xem thêm Ch ng 6 nói v gi i quy t tranh ch p) di ngi i nh ngh a v d ch v công. Theo ý ki n chúng tôi, nh ngh a ã r t rõràng, nh t là vi c Hi p nh không ch tr ng h n ch quy n cung c p các d chv công c a các n c. GATS c ng không quy nh ràng bu c ho c khuy nkhích các n c th c hi n các d ch v công trên c s c nh tranh.Tuy nhiên, nhi u d ch v công do t nhân cung c p trên c s có c nh tranh.Nh ng d ch v công này thu c ph m vi i u ch nh c a GATS. Ngày nay,th ng m i d ch v c m r ng. i v i nhi u n c ang phát tri n, d ch vcông là r t quan tr ng xét t khía c nh xu t kh u. ng th i, d ch v côngthu c nhóm d ch v ít ch u ràng bu c nh t trong GATS. Không thành viên nàoc a GATS nêu yêu c u rút l i cam k t liên quan n d ch v công. D ch v công

344 Xem thêm Winters và các ng tác gi (2002), Chanda (2001) và UNCTAD (2003b). M t s nghing v ích l i c a bài báo này ã c nói n trong OECD (2002b).

205

thu c s các d ch v có ít yêu c u nh t v m c a th tr ng trong các cu c àmphán hi n nay.M t s nhà bình lu n cho r ng GATS là c s c a t nhân hóa b t bu c, ho cchí ít c ng làm t ng s tham gia c a t nhân vào l nh v c d ch v công.345 Tuynhiên, theo ý ki n c a chúng tôi, các n c có quy n t xác nh m c cân igi a s h u nhà n c và s h u t nhân. Hi p nh này c ng không ép bu ccác n c th c hi n t nhân hóa. GATS còn m i m và ch a c th thách, dov y ã d n n m i nghi ng i liên quan n ngo i l c a d ch v công. Skhông rõ ràng trong di n gi i các n i dung c a GATS ã có tác ng h n ch

n m c t do hóa và nh h ng n c h i xu t kh u c a các n c angphát tri n.

4.3.7 Gi i quy t tranh ch pn nay, m i ch có hai v tranh ch p liên quan n GATS c trình lên h

th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO. Trong m t v , Hoa K bu c t i Mexicocó nh ng i u ki n phân bi t liên quan n m ng l i vi n thông. Tháng M ihai n m 2003, Ban H i th m a ra quy t nh và tuyên b r ng Mexico ã pháv cam k t c a mình, b i vì m t bên áp o trên th tr ng vi n thông c a n cnày c phép hành ng h n ch c nh tranh.Trong v th hai, Antigua và Barbuda bu c t i Hoa K ã phá v cam k t trongngành gi i trí. M i ây, các thành viên quy t nh trì hoãn vi c xét x và cácbên t àm phán, gi i quy t . n nay, ch a th a ra k t lu n nào v tác ngc a h th ng gi i quy t tranh ch p i v i các n c ang phát tri n và i v ith ng m i d ch v .4.4 K t lu n

n nay, ngo i tr các d ch v tài chính và vi n thông, v nguyên t c, GATSch a d n n m t b c ti n t do hóa nào. Bên c nh nh ng cam k t trongkhuôn kh GATS, nhi u y u t khác c ng tác ng n th ng m i d ch vqu c t và l i ích thu c nh t do hóa th ng m i.Các nghiên c u ã t tr ng tâm vào nh ng tác ng c a th ng m i d ch v ,ch không ph i nh h ng c a GATS. B i v y, c ng khó có th rút ra c m tk t lu n rõ ràng v vai trò c a GATS i v i quá trình phát tri n c a các n c

ang phát tri n. Tuy nhiên, th ng m i d ch v ngày m t l n m nh khôngng ng. M t s nghiên c u cho r ng t do hóa th ng m i d ch v , n u cth c hi n úng, có th góp ph n tích c c vào quá trình phát tri n c a các n c

ang phát tri n. R t có kh n ng, GATS không ph i là y u t quy t nh nchi u h ng ó, th m chí ngay c hi u ng ph .Y u t quy t nh i v i t do hóa th ng m i d ch v , trong và ngoài GATS,là vi c b o m quá trình t do hóa at c nh ng m c tiêu chính sách c thc a các n c ang phát tri n, ví d nh c i thi n tình tr ng c a b ph n dân cnghèo nh t. GATS em l i cho các n c quy n a ra nh ng chính sách qu cgia c a n c mình t c nh ng m c tiêu c b n, và ó là m t vai trò

345 Sinclair (2000) và UNDP (2003a).

206

quan tr ng c a GATS. Tuy nhiên, công c t c nh ng m c tiêu ã cxây d ng này r t khác tu thu c vào hoàn c nh c a các n c khác nhau và cthù c a các ngành d ch v .346 GATS có th góp ph n t ng c ng m c côngkhai va an toàn, do v y góp ph n phát tri n th ng m i và t ng tr ng cho cácn c ang phát tri n thông qua các cam k t liên quan n m c a tr ng, minhb ch hóa và i x không phân bi t.GATS không gây ra phí t n th c hi n nh các hi p nh khác c a WTO, m tph n là b i các cam k t m i ch lu t hóa tình hình hi n t i, và h n n a, Hi p

nh này không òi h i thi t l p nhi u th ch nh các hi p nh khác c aWTO. Tuy vây, yêu c u c a GATS liên quan n tính minh b ch và vi c thànhl p các i m cung c p thông tin c ng nh các yêu c u liên quan n c quanxét x công b ng và khách quan c ng òi h i phí t n. Tuy v y, nh ng chi phítrong ngành d ch v v n có th phát sinh ngay c khi không có GATS và chi phí

ó là l a ch n c a các n c thành viên. Ví d v chi phí nh v y là vi c kinhphí xây d ng m t c quan qu n lý ngành vi n thông Dominica chi m kho ng5% ngân sách nhà n c c a n c này.

Tài li u tham kh oAdlung, Rudolf. 2002. “Nh ng cam k t trong khuôn kh GATS - T ng quan vcác l ch trình hi n nay”, tài li u trình bày t i H i ngh chuyên c a WTO v

ánh giá th ng m i d ch v , ngày 14-15/3/2002.Baier, Scott L., Jefrey H. Bergtand.2001. “Th ng m i d ch v qu c t , các hi p

nh th ng m i t do và WTO”, trong D ch v trong n n kinh t qu c t . Stern,Robert (ch biên). Ann Arbor: Nhà xu t b n i h c Michigan.Bolwell, Dain. 1999. “WTO và Hi p nh chung v Th ng m i d ch v : i ugì e d a ngành y t công c ng?” D ch v Công c ng qu c t , Pháp.Butkeviciene, Jolita, David Diaz Benavides, Manuela Tortora. 2002. “Ho t

ng d ch v các n c ang phát tri n: Các y u t ánh giá”, tài li u trìnhbày t i H i ngh chuyên c a WTO v ánh giá th ng m i d ch v , ngày 14-15/3/2002.Chachage, C. S. L. 1999. “Toàn c u hóa và nh ng b c chuy n i trong ngànhdu l ch Tanzania”, trình bày t i H i th o v th ng m i khu v c và môitr ng ICTD i v i các chính ph và xã h i dân s , Zimbabwe, 1999.Chanda, Rupa. 2001. “Th ng m i d ch v y t ” tài li u th o lu n 70. NewDelhi: ICRIER.Dee, Philippa và Kevin Hanslow. 2002. “T do hóa th ng m i d ch v aph ng”, tài li u nghiên c u t p th c a H i ng n ng su t. Canberra:Ausinfo.

346 th o lu n v m c t do hóa th ng m i có th s d ng b y “vì ng i nghèo” và nh ng cái bãyti m tàng khác, xem Mattoo (2003a), UNDP (2002) và Ngân hàng Th gi i (2003b).

207

U ban châu Âu. 1998. K t c c thành công c a các cu c àm phán v d ch vtài chính - Nh ng nét chính c a Hi p nh.Findlay, Christopher và Tony Warren. 1999. “Các hàng rào có ý ngh a l n nhth nào? Xác nh tr ng i i v i th ng m i d ch v ”, trình bày t i “D ch v2002: Nh ng h ng i m i trong t do hóa th ng m i d ch v ”.Hilary, John. 2001. Mô hình sai l m- GATS, t do hóa th ng m i và quy n l iv y t c a tr em. Anh: Bênh v c tr em.Hodge, James và Hildegunn Kyvik Nordas. 1999. T do hóa th ng m i i v inh ng d ch v c a nhà s n xu t: Tác ng i v i các n c ang phát tri n.Bergen: Vi n Chr. Michelsen.Ikiara, Gerrishon K., Moses I. Muriira, Wilfred N. Nyangena. 2001. “Th ngm i d ch v c a Kenya: Li u n c này có nên t do hóa hoàn toàn?” trong D chv trong n n kinh t qu c t . Stern, Robert (ch biên). Ann Arbor. Nhà xu t b n

i h c Michigan.Langhammer, Rolf. 2000. “Các n c ang phát tri n v i t cách là các nhà xu tkh u d ch v : Phía sau nh ng k ch b n thành công” Tài li u th o lu n 992. Vi nKinh t th gi i Kiel.Mashayekhi, Mina. 2000a. “GATS 2000: T do hóa ang ti n tri n”, trong M tch ng trình ngh s kh quan i v i các n c ang phát tri n: Nh ng v nv àm phán th ng m i trong t ng lai. New York và Geneva: UNCTAD,trang169-192.Mashayekhi, Mina. 2000b. “Các cu c àm phán GATS 2000 - Nh ng c h il a ch n cho các n c ang phát tri n”, T.R.A.D.E. Tài li u th o lu n 9Geneva: Trung tâm Ph ng Nam.Mattoo, Aaditya. 1999. “D ch v tài chính và T ch c Th ng m i th gi i:Nh ng cam k t t do hóa c a các n n kinh t ang phát tri n và chuy n i”,Tài li u nghiên c u chính sách 2184. Washington D.C: Ngân hàng Th gi i.Mattoo, Aaditya. 2001. “ nh hình các quy nh c a GATS trong t ng lai iv i th ng m i d ch v ”, Tài li u th o lu n 2596. Washington D.C: Ngân hàngTh gi i.Mattoo, Aaditya, Randeep Rathindran, Arvind Subramanian. 2001. “Xác nhm c t do hóa th ng m i d ch v và nh h ng c a nó n t ng tr ngkinh t : M t d n ch ng minh h a”, Tài li u th o lu n 2655. Washington D.C:Ngân hàng Th gi i.Mattoo, Aaditya. 2003a. “D ch v trong vòng phát tri n”, trình bày t i Di n ànTh ng m i toàn c u OECD, ngày 5-6/6/2003, Paris.Mattoo, Aaditya. 2003b. “Vi c Trung Qu c gia nh p WTO: Quy mô d ch v ”T p chí Lu t Kinh t qu c t , 6:2, trang 299-339.McGuire, Greg. 2002. Th ng m i d ch v : Nh ng c h i m c a th tr ng vàích l i c a t do hóa i v i các n c ang phát tri n, Các v n chính sách

208

trong th ng m i qu c t và các nghiên c u v hàng hóa, No 19. New York:UNCTAD.OECD. 2002a. “ Các nhà cung ng d ch v ang v n ng: Tác ng kinh tc a ph ng th c 4”. Paris: OECD.OECD. 2002b. “Các nhà cung ng d ch v ang v n ng: Các hi p nh côngnh n l n nhau”. Paris: OECD.OECD. 2003. “T do hóa d ch v : Xác nh c h i và ngu n l i”. Tài li unghiên c u chính sách th ng m i OECD No. 1. Paris. OECD.Rajawat, K. Yatish. 2003. “V n ng hành lang th t b i, s ng i xin th th cdi n H-1B gi m còn 65.000”, Th i báo Kinh t , ngày 1/10.Riddle, Dorothy. 2002. “Kh n ng xu t kh u d ch v các n c ang pháttri n”, bài trình bày t i H i ngh chuyên c a WTO v ánh giá th ng m id ch v .Sauvé, Pierre. 2004. “L i ích c a các n c ang phát tri n trong àm phán d chv ”, bài trình bày t i m t cu c h i th o c a Sida.Sinclair, Scott. 2000. GATS: Nh ng àm phán d ch v m i c a T ch c Th ngm i th gi i e d a n n dân ch nh th nào? Ottawa: Trung tâm Gi i phápchính sách Canada.Stephenson, Sherry M. 1999. “Các ph ng pháp ti p c n t do hóa d ch v ”,Tài li u nghiên c u chính sách 2107. Washington D.C: Ngân hàng Th gi i.Thornberg, Christopher F., Frances L, Edwards. 2001. “ Nh ng y u t quy t

nh c a t do hóa th ng m i d ch v : Nghiên c u v àm phán GATS”, ih c Clemson và UCLA.UNCTAD. 1998a. “Quy mô m r ng xu t kh u c a các n c ang phát tri ntrong các ngành d ch v c th thông qua t t c các ph ng th c cung ng c aGATS, có tính n các m i quan h qua l i, vai trò c a công ngh thông tin vàth c ti n kinh doanh m i”. New York: Liên h p qu c.UNCTAD. 1998b. Các n c kém phát tri n, Báo cáo 1998. New York: Liênh p qu cUNCTAD. 2001. “Du l ch và phát tri n các n c kém phát tri n”. Geneva:Liên h p qu c.UNCTAD. 2002. Các n c kém phát tri n, Báo cáo 2002. New York: Liên h pqu c.UNCTAD. 2003. N ng l ng và d ch v môi tr ng: M c tiêu àm phán vành ng u tiên phát tri n. New York: Liên h p qu c.UNCTAD. 2003b. “T ng c ng s tham gia c a các n c ang phát tri n thôngqua t do hóa ti p c n th tr ng theo ph ng th c 4 c a GATS i v i d ch vcung ng lao ng xu t kh u”. Geneva: Liên h p qu cUNDP. 2003a. Báo cáo phát tri n con ng i 2003. New York: Nhà xu t b n

i h c Oxford.

209

UNDP. 2003b th ong m i toàn c u ph c v m i ng i. London: Earthscan.Ngân hàng Th gi i. 2003. Tri n v ng kinh t toàn c u 2004. Washington D.C:Ngân hàng Th gi i.Verikios, George và Zhang Xiao-guang. 2001. “ L i ích toàn c u t t do hóath ng m i trong các d ch v vi n thông và tài chính”, Tài li u nghiên c u t pth c a H i ng N ng su t. Canberra: Ausinfo.WHO/WTO. 2002. Các hi p nh c a WTO và y t công c ng. Geneva: WTOvà WHO.Winters, Alan (ch biên). 2002. T do hóa di chuy n lao ng trong khuôn khGATS. London: Ban Th ký c a Kh i Th nh v ng chung.Woodroffe, Jessica. 2002. GATS: S báo h i i v i ng i nghèo, London:Phong trào Phát tri n th gi i.WTO. 1998. “Tác ng kinh t c a t do hóa d ch v : ánh giá các nghiên c uth c nghi m” S/C/W/26/Add.1WTO (1999), Nh ng di n bi n g n ây c a th ong m i d ch v - T ng quan và

ánh giá.WTO. 2001a. M c a th tr ng: Kinh doanh ch a tr n v n, Nghiên c u cbi t 6. Geneva: WTO.WTO (2001b), ánh giá th ng m i d ch v , Thông tin t Cuba, C ng hòa

ôminíc, Haiti, v.v..WTO (2002a), ánh giá th ng m i d ch v , Thông tin t Thái Lan.WTO (2002b), Th ng kê Th ng m i qu c t 2002. Geneva: WTO.WTO (2002c), ánh giá th ng m i d ch v - Th ng m i d ch v c a TrungQu c: Phát tri n và th c t c a m c a, Thông tin t Trung Qu c.WTO (2002d), ánh giá th ng m i d ch v , Thông tin t Cuba, C ng hòa

ôminíc, Kenya,

210

5. Quy n s h u trí tu (TRIPS)• Nh ng tác ng c a Hi p nh TRIPS i v i các n c ang phát tri n

có th chia thành chi phí và l i ích, s cân b ng này khác nhau gi a cácqu c gia.

• Vi c thi hành Hi p nh TRIPS òi h i nh ng chi phí áng k t ngu nngân sách chính ph c a các n c ang phát tri n có ngu n l c h n ch .Nh ng chi phí này m t ph n là chi phí m t l n cho vi c xây d ng hth ng pháp lu t v quy n s h u trí tu , m t ph n là nh ng chi phíth ng xuyên cho vi c b o m tuân th h th ng pháp lu t này.

• Nh ng l i ích thu c t các quy n i v i pa-t ng, trong su t th i h nb o h , mang l i dòng ch y tài chính cho ng i n m gi các quy n sh u trí tu . Nh ng ng i n m gi các quy n này ph n l n các n cphát tri n và do ó, nh ng dòng ch ynày s gây ra t n th t ròng chonhi u n c ang phát tri n.

• V lâu dài, m t h th ng h u hi u i v i các quy n s h u trí tu có thcó các tác ng tích c c v m t kinh t i v i các n c ang phát tri n.Nh ng c tính cho th y r ng quy n s h u trí tu là s thúc y pháttri n công ngh m i và nh ng n l c sáng t o khác và có l i cho cácn c ang phát tri n, c bi t là i v i chuy n giao công ngh . M tkhía c nh quan tr ng khác trong ng c nh này là n ng l c c a n c ti pnh n công ngh m i.

• T t c nh ng tác ng ó không ch liên quan t i m i Hi p nh TRIPS,vì ngoài Hi p nh TRIPS có th có m t s lý do khác, nh vì sao cácn c ang phát tri n xây d ng h th ng pháp lu t v quy n s h u trí tutheo tiêu chu n c a Hi p nh TRIPS ho c cao h n.

• Khi ánh giá tác ng c a Hi p nh TRIPS i v i các n c ang pháttri n, c n ph i l u ý r ng kinh nghi m th c ti n còn h n ch vì b nhh ng c a các giai o n chuy n ti p.

• M t s n c ang phát tri n ã áp d ng các tiêu chu n v quy n s h utrí tu cao h n nh ng tiêu chu n c quy nh trong Hi p nh TRIPS.

ó là k t qu c a nh ng cam k t sâu r ng h n theo yêu c u c a Hoa Kc ng nh EU trong các cu c àm phán song ph ng hay khu v c v i cácn c này.

• Hi p nh TRIPS bao g m m t s quy nh mang tính linh ho t i v icác n c ang phát tri n, m t ph n d i hình th c các giai o n chuy nti p dài h n, và m t ph n d i hình th c ngo i l c a vi c b o h quy ns h u trí tu nh m áp ng nh ng òi h i qu c gia. H n n a, Hi p nhc ng ch a ng s linh ho t vì m t s khái ni m c n thi t không c

nh ngh a. Nh v y, có th gi i thích nh ng khái ni m này theo h ngphù h p v i các i u ki n c bi t t n t i m i n c. Tuy nhiên, nhi un c ang phát tri n không s d ng s linh ho t này.

5.1. B i c nh

211

Hi p nh v các khía c nh liên quan n th ng m i c a quy n s h u trí tu(Hi p nh TRIPS) có hi u l c vào n m 1995 v i t cách là m t trong nh ngk t qu c a Vòng àm phán Uruguay. Các quy n s h u trí tu c i uch nhbao g m s b o h các tác ph m v n h c và ngh thu t(quy n tác gi tácgi ) và b oh sáng ch , ki u dáng và nhãn hi u (s h u công nghi p) v i m ctiêu thúc y và tái u t phát tri n công ngh và các s n ph m sáng t o khác.Hi p nh TRIPS c a ra là do s th t v ng c a các n c phát tri n, cbi t là Hoa K , tr c s lan tràn c a hàng gi và hàng sao chép l u trongth ng m i qu c t . Các n c phát tri n ã coi v n này th c t là h u quc a s kém phát tri n ho c s b oh quy n s h u trí tu kém hi u qu nhi un c ang phát tri n. Khi nh ng quy t c, và ng th i là nh ng ché tài i v ihành vi xâm ph m quy n s h u trí tu còn có s khác bi t áng k gi a cácn c, thì quy n s h u trí tu còn tr thành ngu n phát sinh xung t trongchính sách th ng m i qu c t .M t thành t gi i thích t i sao các cu c àm phán t i Vòng àm phán Uruguayc ng c p n nh ng v n liên quan t i quy n s h u trí tu là các n cphát tri n ã nh n th y kh n ng gi i quy t xung t trên bình di n chính sáchth ng m i a ph ng, thay vì tr c ó c gi i quy t trên m t cách songph ng. Tuy nhiên, m t s n c ang phát tri n ph n i m nh m vi c h inh p c a các quy n s h u trí tu vào chính sách th ng m i.347 Dù sao, cu icùng thì các n c ang phát tri n c ng ch p nh n Hi p nh, nh ng v i nhi u lýdo khác nhau. Th nh t, các n c này ã ánh giá r ng s i u ti t a ph ngs làm gi m r i ro cho các hành ng n ph ng t các n c phát tri n. Thhai, các n c này c chu n b a ra nh ng nh ng b trong l nh v cquy n s h u trí tu i l y nh ng nh ng b t các n c phát tri n v khn ng ti p c n th tr ng trong các l nh v c khác.348

Nhi u nhà phê bình có ý ki n cho r ng các cu c àm phán v Hi p nh TRIPSth c ch t là d n t i m t s m t cân b ng và khía c nh phát tri n ã không cxem xét m t cách y khi Hi p nh c hình thành.349 Nh ng ý ki n phêphán này c c ng c thêm b i th c t là, theo quan i m c a m t s nhà quansát, nh ng nhân nh ng c ánh i ch a bao gi c th c hi n m t cách

y .350

M t s nhà quan sát ã ch ra r ng Hi p nh TRIPS tr ch kh i nh ng cách ti pc n thông th ng v t do hóa th ng m i. Ch ng h n, Hi p nh TRIPS khácv i GATT ch các bên ký k t ã t mình cam k t v nh ng m c b o hquy n s h u trí tu t i thi u b o h quy n s h u trí tu , thay vì vi c cam k t

347 áng chý ý là Argentina, Brazil, Chile, Colombia, Cuba, Ai C p, Nigeria, Peru, Tanzania, vàUruguay348 Phân tích chi ti t v các cu c àm phán này, xem Stewart (1993), Braga (1996). Xem thêm Adede(2001). V n b n àm phán có t i website cña WTO: " L ch s : nh ng tài li u àm phán Vòng àm phánUruguay không h n ch v TRIPS t các cu c àm phán th ng m i c a Vòng àm phán Uruguay 1986-94”, http://www.wto.org

349 CIPR (2002), Correa (2000), Das (1999)350 Finger vµ NoguÐs (2002).

http://www.wto.org

212

v nh ng gì mà các n c ó không c làm. H n n a, nh ng tiêu chu n t ithi u này c áp d ng v m t nguyên t c cho t t c các thành viên c a WTO.Hi p nh TRIPS ràng bu c t t c thành viên WTO. Thêm vào ó, Hi p nh cóliên quan t i h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO và C ch Rà soát chínhsách th ng m i.Hi p nh TRIPS d a theo hai nguyên t c c n b n c a WTO:

i x qu c gia. Các n c thành viên có ngh a v i x v i các ch thquy nlà công dân c a các n c khác gi ng nh s i x dành cho các ch thquy nc a n c mình, và

i x MFN. B t k l i th nào mà m t n c dành cho công dân c a các qu cgia khác c ng ph i c dành cho công dân c a t t c các n c thành viênkhác.Nh ng quy t c này c áp d ng cho t t c các n c thành viên, trong ó cócác n c kém phát tri n nh t (LDCs), sau khi Hi p nh TRIPS có hi u l c.M t c quan c bi t c a WTO, H i ng TRIPS, b o m r ng các thành viêntuân th các ngh a v c a mình theo trong Hi p nh và cho phép các thànhviêntham v n v các v n liên quan t i quy n s h u trí tu .5.2. Mô t Hi p nh TRIPS5.2.1. Ph m vi và n i dung c a Hi p nh TRIPSNgoài vi c cam k t v i x công b ng, Hi p nh TRIPS còn quy nh nh ngtiêu chu n t i thi u v b o h quy n s h u trí tu . Hi p nh này k t h p v icác công c qu c t hi n hành do T ch c S h u trí tu th gi i (WIPO) qu nlý. Các công c ó bao g m Công c Berne v quy n tác gi tác gi và Công

c Paris v s h u công nghi p. Tuy nhiên, Hi p nh TRIPS còn quy nhthêm v m t s l nh v c,. ng th i, có m t s công c c a WIPO quy nh vcác v n không c c p, ho c ch m t ph n, trong Hi p nh TRIPS.Hi p nh TRIPS quy nh các ngh a v liên quan t i:§ Quy n tác gi và các quy n liên quan, bao g m các ch ng trình máy

tính, s u t p d li u. Th i h n b o h ít nh t là 50 n m.§ Nhãn hi u dùng cho hàng hóa và d ch v . Th i h n b o h ít nh t là 7

n m v i s l n gia h n không h n ch .§ Ch d n a lý, b o h ch ng l i vi c s d ng sai trái, b o h t ng c ng

i v i r u vang và r u m nh. Th i h n b o h c kéo dài t i ch ngnào các ch d n a lý c b o h trong lãnh th c a n c thành viên.§ Ki u dáng công nghi p. Th i h n b o h ít nh t là 10 n m§ Sáng ch v các s n ph m và quy trình trong t t c các l nh v c công

ngh . Th i h n b o h ít nh t là 20 n m.§ Thi t k b trí m ch tích h p. Th i h n b o h ít nh t là 10 n m.§ Thông tin không bí m t. Không có th i h n.

213

Các n c thành viên c ng cam k t b o m theo dõi các tiêu chu n này. Ph nIII c a Hi p nh v th c thi quy n s h u trí tu bao g m các quy nh nh mb o m vi c th c thi có hi u qu , c bi t là các th t c và bi n pháp ch tàiph i có hi u l c thi hành n u x y ra hành vi xâm ph m. Theo Hi p nh, các chtài theo lu t hình s ph i , ít nh t là, ng n ch n vi c c ý làm gi nhãn hi uvà sao chép b t h p pháp quy n tác gi tác gi v i quy mô th ng m i. Ph i cókh n ng phá h y các s n ph m xâm ph m ho c ng n ch n các s n ph m óti p c n th tr ng b ng m i cách. Các bi n pháp ki m soát biên gi i ph i cáp d ng ng n ch n vi c ph bi n các s n ph m phi pháp.

ng th i, Hi p nh TRIPS c ng có tính linh ho t, d i c hai hình th c ix c bi t và phân bi t i v i các n c ang phát tri n và kh n ng mi n tráp d ng các quy t c c a TRIPS áp ng nhu c u qu c gia. H n n a, th c tlà Hi p nh còn linh ho t h n do có m t s khái ni m nh t nh ch a c

nh ngh a, ví d nh sáng ch . Trên th c t , m t s khái ni m c gi i thíchkhác nhau nh ng n c khác nhau theo nh ng i u ki n c bi t hi n có m in c.Nhi u n c ang phát tri n không khai thác s linh ho t này. i u này là dom t ph n là trên th c t các n c ó thi u n ng l c thi t ch xây d ng hth ng pháp lu t v quy n s h u trí tu và m t ph n là trên th c t , các n c ó

ã cam k t quy nh nh ng tiêu chu n cao h n trên c s àm phán songph ng và khu v c, nh trong nh ng hi p nh v i Hoa K và EU.Các cam k t trong các hi p nh song ph ng và khu v c cao h n các ngh a vmà các n c ang phát tri n ã thi hànhtheo Hi p nh TRIPS là c bi t quantr ng vì Hi p nh TRIPS không cho phép b t c m t ngo i l nào i v inguyên t c MFN i v i các hi p nh khu v c c ký k t t n m 1995. Hqu là các cam k t song ph ng và khu v c c “ a ph ng hóa”. M t s tàili u phân tích cho th y r ng các n c ang phát tri n nên áp d ng Hi p nhTRIPS nh m t m c tr n bi n minh cho vi c không quy nh các hình th cb o h quy n s h u trí tu v i tiêu chu n cao h n. M t s n c ang phát tri n

ã l a ch n cách này trong vi c ti n hành các cu c àm phán khu v c và songph ng v i EU.Các t ch c qu c t c ng có vai trò i v i các n c trong vi c xây d ng hth ng lu t v quy n s h u trí tu v t quá yêu c u trong TRIPS. M t ví d làcác n c châu Phi nói ti ng Pháp, trong khuôn kh c a OAPI (T ch c S h utrí tu châu Phi), và sau khi c WIPO và UPOV (Liên minh Qu c t v b oh gi ng cây tr ng tr ng) t v n, ã quy t nh áp d ng m c b o h gi ngcây tr ng cao h n so v i yêu c u c a TRIPS. Hi p nh Bangui s a i ã cóhi u l c ngày 28 tháng 2 n m 2002. i u này ã x y ra m c dù 11 trong s 16thành viên OAPI là các n c kém phát tri n (LDCs) và do ó không c n ápd ng ch b o h các loài th c v t nào tr c ngày 1/1/2006.Ng i ta có th tính n s c ép chính tr c a v n này, không liên quan t iHi p nh TRIPS. Theo quan i m c a chúng tôi, Hi p nh do ó có th ccác n c ang phát tri n s d ng ch ng l i nh ng yêu c u v t quá nh ngcam k t mà h ã th a thu n trong Hi p nh TRIPS.

214

5.2.2. i x c bi t và phân bi t i v i các n c ang phát tri nGiai o n chuy n ti pNgoài các i u kho n v i x MFN và i x qu c gia, các n c ang pháttri n không c n ph i i u ch nh lu t pháp c a mình theo yêu c u c a Hi p nhcho n ngày 1/1/2000. Thêm vào ó, Hi p nh TRIPS quy nh kéo dài th ih n i v i các n c ang phát tri n cho n ngày 1/1/2005 cho phép ácn c ó th c hi n vi c b o h sáng ch v s n ph m trong các l nh v c côngngh ch a c b o h khi Hi p nh c ký k t.V i nh ng h n ch v kinh t , tài chính và hành chính c a các n c LDCs, giai

o n chuy n các n c này thi hành Hi p nh c kéo dài n ngày1/1/2006. Theo Hi p nh, H i ng TRIPS có th cho phép kéo dài giai o nnày n u nh n c yêu c u v i ng c úng n c a m t n c LDC. Liênquan t i d c ph m, t i H i ngh c p B tr ng WTO t i Doha n m 2001, cácn c thành viên ã quy t nh kéo dài th i h n chuy n ti p dành cho các n cLDC thi hành các quy nh v sáng ch c a Hi p nh TRIPS n ngày1/1/2016.351

Nh ng n c ang phát tri n ang trong quá trình gia nh p WTO c ng àm phánv giai o n chuy n ti p i v i các ngh a v c a TRIPS. Tuynhiên, các thànhviên m i có xu h ng gia nh p TRIPS mà không c n giai o n chuy n ti p.Ngo i l ch c t ra i v i các n c LDCs. N c LDC gia nh p m i âynh t, Campuchia, c dành th i h n chuy n ti p n ngày 1/1/2006 xâyd ng h th ng pháp lu t phù h p v i TRIPS.H tr k thu tTheo yêu c u và theo các i u ki n ã c các bên ch p thu n, các n c thànhviên là n c phát tri n ph i dành cho các n c LDC và các n c ang phát tri nkhác s h p tác v tài chính và k thu t t o thu n l i cho vi c thi hành Hi p

nh TRIPS. Các n c phát tri n ph i báo cáo hàng n m v ngh a v này choH i ng TRIPS. M t s n c ang phát tri n phê phán các n c phát tri n vvi c ã không th c hi n úng các cam k t c a mình.352 M t khác, quan i mc a các n c phát tri n là h ang th c hi n nh ng b c quan tr ng i v ingh a v này và khuy n khích các n c ang phát tri n n p n yêu c u h trk thu t. Tuy nhiêntrên th c t nhu c u cao h n r t so v i nh ng gì c mangl i, c bi t là i v i ngu n tài tr t các t ch c qu c t , WTO và WIPO,nh ng t ch c h tr ki u này. H n n a, s h tr k thu t là m t v n nh yc m, vì các n c ang phát tri n không nh t thi t mu n “sao chép” các mô hìnhm u v lu t pháp c a các n c phát tri n.H n n a, theo Hi p nh, các n c phát tri n có ngh a v a ra nh ng bi npháp khích l các doanh nghi p và t ch c trong lãnh th c a mình nh m thúc

y và khuy n khích chuy n giao công ngh cho các n c LDCs. C ng v v n

351 Tuyên b v Hi p nh TRIPS và y t , c thông qua ngày 14/11/ 2001, Ph n 4, Doha, ngày 20/11/2001, WT/MIN(01)/DEC/2.352 Tr c th m H i ngh B tr ng t i Seattle 1999, m t s v n b n quan tr ng ã n p b i m t s

c nh Ên §é, Bangladesh, Venezuela, Colombia, và Kenya i v i nhóm n c châu Phi.

215

này, nhi u nhà phê bình c m th y r ng các n c phát tri n không th ngxuyên th c hi n ngh a v c a mình, và v n này ã c các n c châu Phinêu ra ngay tr c th m H i ngh B tr ng t ch c t i Seattle n m 1999. Do

ó, các quy nh ã c c ng c t i Doha khi các thành viên WTO th a thu nv vi c áp d ng quy trình báo cáo chi ti t hàng n m giám sát y vi cth c hi n các cam k t trong Hi p nh i v i vi c chuy n giao công ngh c acác n c phát tri n theo.353

5.2.3. Thi hành Hi p nh TRIPS các n c ang phát tri nTrong nh ng n m g n ây, h u h t các n c ang phát tri n ã áp d ng ho chi n i hóa h th ng pháp lu t s h u trí tu c a mình. C p chính quy n sn c h u nh u hi u r ng h th ng pháp lu t s h u trí tu y có th thúc

y t ng tr ng và u t n c ngoài. Trung Qu c là ví d v m t n c ã ut r t l n vào vi c hi n i hóa h th ng pháp lu t s h u trí tu c a mình và

ang xây d ng n ng l c thi t ch trong l nh v c này. H n 200 000 n sáng chã c ng ký t i c quan có th m quy n v sáng ch c a Trung Qu c trong

n m 2001, trong ó có 81% n c a ng i n p n trong n c.354 Ngay c n, m t n c ban u ã ph n i TRIPS và v n còn ang phê phán Hi p nh

này, ã b t u coi tr ng i u ó nh là m t l i th các ngành công nghi pk thu t tiên ti n c a h có c m t h th ng pháp lu t s h u trí tu m ct ng ng v i tiêu chu n qu c t . N m 2001, l n u tiên Chính sách Khoah c và Công ngh c a n ã nh n m nh r ng các quy n s h u trí tu là m tcông c quan tr ng i v i s phát tri n c a t n c.355

Tuy nhiên, c ng nh ng n c này, c p a ph ng còn thi u nhi u hi u bi t vvi c h th ng pháp lu t s h u trí tu v n hành ra sao và ph i c áp d ng nhth nào. i u này d n t i nh ng khó kh n trong vi c th c thi quy n s h u trítu . Có nhi u n c ang phát tri n ã không th c hi n m t cách y các camk t c a mình. i u này có th là do nh ng thi u sót trong vi c di n gi i các v nb n pháp lu t, nh ng ch y u là do vi c tuân th lu t pháp. i u này th ngd n t i n n hàng gi và sao chép l u tràn lan. M t tác ng tích c c c a Hi p

nh TRIPS là nó h n ch s t n t i, trong m t s tr ng h p, c a nh ng s nph m không có công d ng và nguy hi m trên th tr ng. Ví d , các lo i hàngnhái v d c ph m hay i n t có th gây ra nh ng r i ro nghiêm tr ng i v is c kh e.M t y u t áng báo ng hi n nay là s can thi p c a các t ch c kh ng b vàt i ph m có t ch c qu c t trong nh ng ho t ng phi pháp ó. M t tác ngtích c c khác c a TRIPS là nó t o kh n ng ng n ch n các ho t ng này b ngvi c u tranh v i n n hàng gi và sao chép l u.M t s n c ang phát tri n ã cùng a ra yêu c u kéo dài chung giai o nchuy n ti p, nh ng các n c phát tri n ch a chu n b ch p nh n yêu c u này.Tuy nhiên, các n c phát tri n c ng nh n th c c quá trình xâyd ng m t h

353 WT/MIN(01)/17 vµ IP/C/W/28. Sida ã th c hi n hai nghiên c u v cam k t này. Xem Becker (2002)và (2003).354 IFPMA (2003).355 Chính sách Khoa h c & Công ngh 2003, http://www.indiapatents.org.in

http://www.indiapatents.org.in

216

th ng pháp lu t s h u trí tu hi n i và có hi u qu là m t quá trình lâu dài vàòi h i ph i kiên nh n. ã xu t hi n s ng thu n không thành v n gi a các

n c phát tri n khi th hi n tính linh ho t trong WTO liên quan t i vi c thi hànhHi p nh TRIPS c a các n c ang phát tri n. Ví d , các n c phát tri n ã thhi n s h n ch áng k trong vi c s d ng h th ng gi i quy t tranh ch pch ng l i các n c ang phát tri n. Tuy nhiên, i u này không úng i v i m ts n c ang phát tri n l n h n. T n m 1995, Hoa K ã theo u i các tranhch p theo TRIPS v i Argentina, Brazil, n và Pakistan, trong khi ó EUtheo u i v tranh ch p v i n . T t c nh ng xung t này u liên quan t ih th ng pháp lu t v sáng ch .356 M t tài li u phân tích v v tranh ch p ã

c gi i quy t gi a Hoa K và n cho th y s di n gi i ch t ch c a Cquan Phúc th m i v i các quy nh c a Hi p nh .357

5.3. Nh ng tác ng i v i các n c ang phát tri nPh n l n nh ng tài li u vi t v cách th c tác ng c a Hi p nh TRIPS i v icác n c ang phát tri n ch y u t p trung vào nh ng nh h ng c a h th ngpháp lu t s h u trí tu m nh. Tuy nhiên, c n l u ý r ng ng i ta có th áp d ngh th ng pháp lu t ki u này và thu c nh ng tác ng t ng t mà không c n

n s hi n h u c a TRIPS.Do ó, r t khó phân bi t gi a các tác ng n y sinh t các ngh a v c a TRIPSvà các tác ng c a nh ng quy t nh trong n c hay nh ng cam k t trong cáchi p nh khu v c và song ph ng ho c trong nh ng b i c nh khác. Khi ánhgiá tác ng c a Hi p nh TRIPS, i u quan tr ng là ph i nh n th c c r ngkinh nghi m th c t các n c ang phát tri n v i Hi p nh này là r t h n chvì ây là m t h qu c a các giai o n chuy n ti p.5.3.1. Thông tin chung v các phân tích v TRIPS và các n c ang pháttri nH u h t các tài li u v ch này liên quan t i nh ng tác ng c a vi c thihành nh ng yêu c u v sáng ch các n c ang phát tri n. Do ó, trong ph nti p theo, v n này s c th o lu n ch y u.Nh ng xem xét cho th y vi c b o h sáng ch tích c c c ng thích h p v i cácquy n s h u trí tu khác. Tuy nhiên, ít nghiên c u c th c hi n v tác ngc a các quy n s h u trí tu khác. Trong s nh ng v n c nêu ra, có nhi uquan i m khác nhau v tác ng i v i các n c ang phát tri n. Ví d , m ts nghiên c u xem xét vi c các n c ang phát tri n h ng l i t vi c b o hy u các quy n s h u trí tu i v i các ch ng trình máy tính vì i u này giúpcho vi c ph bi n r ng rãi và ti p c n d dàng công ngh thông tin.358 ngth i, nh ng nghiên c u khác cho r ng nh ng h n ch trong h th ng pháp lu tv quy n tác gi tác gi d n t i vi c h n ch m c chuy n giao tri th c vàchuy n giao công ngh t i các n c ang phát tri n. M t s ng i cho r cácngành công nghi p âm nh c và phim nh các n c ang phát tri n r t có ti mn ng, có th c khai thác t t h n và mang l i l i ích nhi u h n cho các ngh

356 Xem website cña WTO: http://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_subjects_index_e.htm357 Amet (2003).358 CIPR (2002).

http://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_subjects_index_e.htm

217

s và các nhà s n xu t trong n c n u có c s b o h m nh i v i nh ngng i n m gi quy n tác gi tác gi .359 C ng nh v y, liên quan n nhãn hi u,các n c ang phát tri n có th thu c l i ích , c bi t là d i góc vi c

ng ký nhãn hi u mang l i ngu n thu hành chính áng k các n c angphát tri n.H p d ki n d i ây mô t ng c áp d ng h th ng sáng ch .

B o h sáng chB o h sáng ch có m c tiêu thúc y s phát tri n công ngh trong xã h i.B ng sáng ch có ch c n ng nh m t ng c khuy n khích t o ra nh ng sángch thông qua nh ng ãi ng mà nhà sáng ch nh n c d i hình th c các

c các c quy n. Các c quy n có ngh a là nhà sáng ch có th ng n ch nnh ng ng i khác s d ng sáng ch ó nh m m c ích th ng m i. M t khác,nhà sáng ch không c quy n t s d ng mang tính th ng m i sáng ch nàym t cách vô i u ki n . Có th có nh ng tr ng i, ví d nh ng b ng sáng chkhác hay các quy nh pháp lu t. Khi th i h n b oh sáng ch k t thúc, ch sh u sáng ch không th ng n ch n ng i khác s d ng. Trong n sáng ch

c công b , sáng ch ph i c mô t y và chi ti t t i m c m t chuyêngia v l nh v c ó có th th c hi n l i csáng ch . Theo cách này, h th ngsáng ch d n t i vi c ph bi n công ngh và ng n ch ntình hu ng các sáng chquan tr ng b gi bí m t.

ng th i, các c quy n t o ra s c quy n v pháp lý và vi c này có nh ngtác ng h n ch c nh tranh. Do ó, i u quan tr ng là h th ng sáng ch ph itìm c s cân b ng v quy n gi a l i ích c a xã h i trong vi c phát tri nnghiên c u và công ngh v i l i ích c a nh ng ng i tiêu dùng trong vi c cónh ng th tr ng có s c c nh tranh. Vì v y, th i h n b o h b ng sáng ch luônluôn có gi i h n và có nh ng ngo i l trong pháp lu t v sáng ch . i u c bi tquan tr ng là s cân b ng này ã t c các n c ang phát tri n.Có r t nhi u tài li u vi t v Hi p nh TRIPS và các n c ang phát tri n.Chúng tôi ã n l c nghiên c u t t c các phân tích liên quan t i l nh v c này.Trong s các nghiên c u v TRIPS, có 3 nghiên c u có ý ngh a nh t. N m2002, m t giáo s kinh t h c, Keith E. Maskus, xu t b n cu n sách Quy n sh u trí tu trong n n kinh t toàn c u. Báo cáo này t p h p nh ng phân tíchmang tính lý thuy t và th c nghi m hi n t i v nh ng tác ng kinh t c a vi ctuân th các tiêu chu n c a h th ng pháp lu t s h u trí tu . Nghiên c u thhai là m t báo cáo liên ngành c a U ban v Quy n s h u trí tu (sau ây cg i là báo cáo CIPR). Báo cáo CIPR phân tích, v i tr ng tâm là các n c kémphát tri n, các th ch và quy nh qu c gia có liên quan n lu t s h u trí tucó kh n ng óng góp nh th nào n s phát tri n và gi m nghèo các n c

ang phát tri n. Báo cáo này r t áng chú ý vì nó t o ra i tho i gi a nh ngng i ng h và nh ng ng i phê phán lu t s h u trí tu .

359 Penna và Visser (2002), Maskus (2000b), và Andersen, Kozul-Wright và Kozul-Wright (2000).

218

Cu i cùng, trong n m 2002, Trung tâm Phát tri n và Th ng m i qu c t(ICTSD) h p tác v i UNCTAD ã phát hành m t lo t báo cáo v TRIPS. M ts phân tích ch n l c ã c s u t p trong n ph m Th ng m i trong tri th c- Tri n v ng phát tri n c a TRIPS, th ng m i và s b n v ng.360

M t i m chung trong các báo cáo này và ph n l n các phân tích hi n nay làcác tác gi cho r ng Hi p nh TRIPS ch a ng tính linh ho t cao, k c cácv n v chuy n ti p, theo ó các n c ang phát tri n c khuy n khích khaithác hi u qu h n. ng th i, báo cáo CIPR ngh các n c phát tri n khôngnên gây áp l c i v i các n c ang phát tri n trong vi c t o ra các cam k ttrong các hi p nh khu v c và song ph ng c a mình v t quá các yêu c u c aTRIPS.5.3.2. Tác ng i v i ngân sách c a Chính phTh c t , h u h t các n c ang phát tri n, k c các n c kém phát tri n LDCs,t lâu ã có h th ng s h u trí tu tr c khi Hi p nh TRIPS c ký k t. Tuynhiên, các n c ó có các tiêu chu n khác nhau và th ng c k th a t th ithu c a.Tuy nhiên, i v i h u h t các n c ang phát tri n, vi c thi hành Hi p nhTRIPS òi h i nh ng chi phí tài chính áng k . V ng n h n, nh ng chi phí nàylà chi phí m t l n xây d ng h th ng pháp lu t m i v s h u trí tu , và vdài h n, là nh ng chí phí th ng xuyên b o m tuân th pháp lu t. i u óch ng t là r t khó có th a ra c tính chung v nh ng chi phí này i v i t tc các n c ang phát tri n. Ph m vi c a các quy n s h u trí tu c ng kýkhác nhau gi a các n c và vi c này ph thu c vào i u ki n và nhu c u c at ng n c. Các chi phí khác nhau ph thu c vào lo i h th ng xét nghi m sángch c l a ch n, và có th cao h n các n c ang phát tri n tiên ti n h n.

ng th i, chi phí c b n c a vi c thi hành Hi p nh là m t gánh n ng tàichính t ng i l n i v i các n c ang phát tri n nghèo nh t.Trong m t nghiên c u do UNCTAD th c hi n vào n m 1996, nh ng d báo ã

c a ra v các chi phí v thi t ch cho vi c thi hành Hi p nh TRIPS.361 Víd , chi phí m t l n c a Chile hi n i hóa c s h t ng s h u trí tu c amình c c tính t i 718.000 USD v i chi phí b sung hàng n m 837.000USD. Ai C p, chi phí m t l n là 800.000 USD và chi phí ào t o b sunghàng n m lên t i 1 tri u USD. i v i Bangladesh, chi phí xây d ng h th ngpháp lu t s h u trí tu c c tính kho ng 250.000 USD và chi phí b o mtuân th pháp lu t hàng n m là 1,1 tri u USD. M t nghiên c u do Ngân hàngTh gi i th c hi n trong n m 2002 ã xem xét kinh nghi m c a các n c angphát tri n trong l nh v c này và c tính vi c hi n i hóa toàn b h th ng sh u trí tu , k c chi phí ào t o, òi h i phí t n vào kho ng t 1,5 tri u USD

360 Bellmann và các ng tác gi (2003).361 UNCTAD (1996).

219

n 2 tri u USD. Tuy nhiên, theo m t nghiên c u tr c ó c ng c a Ngân hàngTh gi i, các kho n chi phí này th m chí có th còn cao h n.362

T nh ng c tính này, có th hi u c vi c áp d ng lu t v quy n s h u trítu là m t gánh n ng tài chính áng k i v i các n c có ngân sách eo h p.

ng th i, kho n thu t phí ng ký quy n s h u trí tu có th bù p ph nnào các chi phí này. Theo m t nghiên c u do U ban CIPR th c hi n, có skhác bi t r t l n v các kho n thu và chi gi a các n c ang phát tri n363363

Trong khi n , n m 2002 có 800 ng i làm cho c quan qu n lý quy n sh u trí tu , thì Kenya có d i 100 ng i và Tanzania có 20 ng i. Báo cáoCIPR c tính r ng 20 ng i (trong s n c ph i có 10 ng i có nghi p vchuyên môn) là con s t i thi u i v i m t qu c gia thi hành Hi p nhTRIPS.364

Nghiên c u này c ng cho th y r ng các kho n thu t vi c ng ký quy n s h utrí tu nhìn chung ch có th bù p c ph n nào nh ng chi phí hành chính.Tuy nhiên, m t s n c ang phát tri n nh n hay Kenya, các kho n thul n h n các kho n chi. h u h t các n c ang phát tri n, phí ng ký nhãnhi u chi m ph n l n nh t trong các kho n thu t lu t s h u trí tu . Các kho nthu khác ôi lúc b lãng quên trong ng c nh này là các kho n thu t thu phátsinh khi th ng m i h p pháp thay th các th tr ng ch en v i nh ng b nsao chép l u.

B ng 11. Các kho n thu và chi liên quan t i lu t s h u trí tu m t sn c ang phát tri n (n m tài chính 1999/2000), tính theo USDN c Thu nh p t ng ký Chi phí th ng xuyên

n 2.495.000 1.697.400Jamaica 162.000 283.752Kenya 628.000 418.592Tanzania 214.000 --Ngu n: CIPR (2002)Ngoài các chi phí liên quan t i vi c xây d ng và th c thi h th ng pháp lu t sh u trí tu , chi phí tham gia vào công vi c c a H i ng TRIPS c ng là m tgánh n ng i v i các n c ang phát tri n. c h ng l i t Hi p nhTRIPS, i u c bi t quan tr ng i v i các n c ang phát tri n là ph i có khn ng chu n b và i u ph i các v n liên quan t i TRIPS c p chính tr .Lu t s h u trí tu là m t ch liên quan t i m t vài l nh v c chính tr và nhv y d có kh n ng ng ch m t i nh ng l nh v c trách nhi m c a m t vài Btrong m t Chính ph . Các n c ang phát tri n s có l i khi t n d ng tính linh

362 Ngân hàng Th gi i (2002). Chi tiêu c a Mexico cho vi c thi t l p m t th m quy n th c thi lu t su trí tu lên t i h n 30 tri u USD trong th i k 1992-1996, theo Finger và Schuler (1999). Tuy nhiên,

không rõ là kho n chi tiêu này liên quan nh th nào t i hi p nh TRIPS khi có hi u l c vào n m 1995.363 Leesti vàPengelly (2002), Các v n th ch i v i các n c ang phát tri n trong ho ch nhchính sách, qu n lý và th c thi lu t s h u trí tu . Tài li u nghiên c u 9, ban CIPR.http://www.iprcommissionen.org/graphic/documents/study_paper.htm364 y ban v Quy n s h u trí tu (2002).

http://www.iprcommissionen.org/graphic/documents/study_paper.htm

220

ho t c quy nh trong Hi p nh TRIPS áp ng nh ng nhu c u qu c gia,nh nhu c u phát tri n. T t c nh ng v n này liên quan t i các chi phí vthi t ch v n là nh ng gánh n ng tài chính i v i nhi u n c, nh t là các n ckém phát tri n.Tóm l i, vi c thi hành Hi p nh TRIPS òi h i nh ng kho n chi phí r t l n c aChính ph các n c ang phát tri n có ngân sách t ng i h n h p. V ng nh n, các chi tiêu này là các chi phí m t l n cho vi c xây d ng h th ng pháplu t s h u trí tu m i, v dài h n, các chi phí này liên quan t i các chi phíth ng xuyên cho vi c th c thi h th ng pháp lu t và tham gia vào công vi cc a H i ng TRIPS. Nh ng chi phí r t c n thi t cho vi cphát tri n v th chcác n c ang phát tri n c ng nh h p lý hóa h th ng ng ký (t ng) và

i u ph i công vi c c p khu v c và/ho c qu c t . i v i h u h t các n cang phát tri n, vi c ti p nh n s tr giúp v tài chính và k thu t s có t m

quan tr ng quy t nh n u các n c này t c s cân b ng gi a thu và chiphát sinh t Hi p nh TRIPS.5.3.3. Nh ng tác ng v m t kinh t trong th i h n b o h : các dòng tàichính t i ch th n m gi quy nM t nghiên c u c a Ngân hàng Th gi i, trong ó các tính toán d a vào giá trc a quy n i v i sáng ch t i 29 n c (bao g m c n c phát tri n l n n c

ang phát tri n), ã c tính r ng vi c thi hành Hi p nh TRIPS trong ng n h ns d n t i các dòng tài chính t nh ng ng i s d ng công ngh các n c

ang phát tri n và các n c có thu nh p trung bình chuy n sang các n c giàuh n xu t kh u công ngh c c p b ng sáng ch . Các n c h ng l i ròng l nnh t là Hoa K (+41 t USD), c (+7 t USD) và Nh t B n (+6 t USD). Cácn c thua thi t ròng nhi u nh t là Hàn Qu c (-15 t USD), Hy L p (-8 t USD),Trung Qu c (-5 t USD) và Tây Ban Nha (-5 t USD).365 Th m chí, n u nh ngcon s này c ánh giá c n th n, chúng cho th y, nh ng n c phát tri n nh t

c h ng l i nhi u nh t t vi c th c thi quy n s h u trí tu trên toàn c utrong th i h n b o h , trong khi b thua thi t là nh ng n c khác, ch y u là cácn c ang phát tri n c n nh p kh u công ngh . Phân tích này, cùng v i các chiphí liên quan t i vi c thi hành Hi p nh TRIPS c c p trên, cho th y,chi phí trong ng n h n có th r t l n i v i nh ng n c ang phát tri n là n cnh p kh u ch y u các công ngh c c p b ng sáng ch .5.3.4. Tác ng v kinh t trong dài h n: th ng m i, u t và t ngtr ngNhi u phân tích lý thuy t v tác ng kinh t dài h n ã c th c hi n i v icác n c ang phát tri n có m c b o h quy n s h u trí tu cao h n.366 H uh t phân tích ã nghiên c u tác ng c a h th ng sáng ch và không ph i là tác

ng c a Hi p nh TRIPS. Tuy nhiên, lý do vì sao các nghiên c u c th chi n này là các ngh a v m i mà b n thân các n c ang phát tri n cam k ttrong Hi p nh TRIPS. Nhi m v c a h th ng sáng ch là thúc y nghiên c uvà phát tri n. n l t mình, phát tri n công ngh hay chuy n giao công ngh

366 bi t b n tóm t t v nh ng nghiên c u quan tr ng nh t, xem OECD (2003) và Ngân hàng Th gi i(2002). Xem thêm Maskus (2000).

221

l i là ngu n quan tr ng nh t cho t ng tr ng kinh t m t qu c gia. Tuy nhiên,các nghiên c u c ng ch ra r ng t t c các n c trong nhóm có m c thu nh ptrung bình và cao có th c h ng l i nhi u nh t t nh ng tác ng tích c cc a vi c b o h m nh i v i sáng ch . T ng c ng hi u l c c a quy n s h utrí tu c ng g n li n v i gia t ng th ng m i và u t tr c ti p n c ngoài(FDI) và s gia t ng này s l i d n t i t c t ng tr ng nhanh h n.367 M t l nn a, nh ng tác ng này c coi là không l n, và trong m t s tr ng h pchúng ch ng t là tiêu c c i v i m t s n c có thu nh p th p vì các n cnày m t i các kho n thu và gi m t ng tr ng các ngành ki m l i t vi c saochép và thi u n ng l c sáng t o.368

G n ây OECD ã xu t b n m t tài li u nghiên c u v i m c tiêu là góp ph nphân tích th c nghi m v vi c t ng c ng b o h quy n s h u trí tu cácn c ang phát tri n. Theo nghiên c u này, vi c t ng c ng b o h quy n sh u trí tu s mang l i nh ng tác ng tích c c các n c ang phát tri n d ihình th c gia t ng dòng FDI. K t lu n này c ng a ra i v i các n c LDCs.Nghiên c u c ng tìm ra m i quan h tích c c, cho dù y u h n, gi a b o hm nh quy n s h u trí tu và th ng m i.369 Tuy nhiên, nh ng tác ng tích c cnày ch gia t ng n m t m c b o h nh t nh. Sau ó, nh ng tác ng tiêuc c c a vi c b o h sáng ch i v i c nh tranh s l n át các l i th . i u nàys có th d n t i s suy gi m v c u t tr c ti p n c ngoài l n th ng m i.Do ó, theo nghiên c u c a OECD, i u quan tr ng là các n c ang phát tri nph i b sung vào h th ng pháp lu t s h u trí tu nh ng quy nh riêng c amình trong l nh v c c nh tranh. Hi p nh TRIPS có các quy nh v các bi npháp ch ng l i s l m d ng v th c quy n. i u quan tr ng là ph i chú ý nnh ng r i ro c a các tác ng tiêu c c i v i c nh tranh khi các n c angphát tri n c h tr k thu t thi hành Hi p nh TRIPS.370

Nh ng tác ng tích c c i v i kh n ng thu hút FDI khác nhau gi a các n c,tùy thu c vào trình phát tri n. M i quan h gi a quy n s h u trí tu và FDIc ng khác nhau gi a các ngành công nghi p. M t s ngành nh ngành côngnghi p kim lo i, thi t b c khí và v n t i ít ph thu c h n vào vi c b o hm nh quy n s h u trí tu nh m thu hút các kho n u t . Ngành nh y c mnh t là ngành công nghi p hóa ch t, c th là ngành công nghi p d c, vì côngngh c a ngành này d b sao chép.371 Kh n ng sao chép nh h ng n m iquan h gi a b o h m nh các quy n s h u trí tu và FDI. Tài li u phân tíchcho th y r ng, vi c t ng c ng b o h quy n s h u trí tu có tác ng m nh

n FDI nh ng n c có kh n ng sao chép l n. Trung Qu c là m t ví d vm t n n kinh t thành công trong vi c thu hút FDI trong nh ng n m g n ây vìcó nh ng c i thi n trong vi c b o h quy n s h u trí tu c a mình.372 so

367 OECD (2003), Lesser (2001) vµ Maskus (2000).368 Maskus (2003).369 OECD (2003)370 Becker (2003)371 Smarzynska (1999) và (2002).372 ánh giá này c m t i di n c a Trung Qu c t i WTO a ra, "Giám sát chuy n ti p theo Ph n 18

a Ngh nh th Gia nh p c a C ng hòa Nhân dân Trung Hoa, Báo cáo c a Ch t ch trình i h ing", IP/C/31, WTO, ngày 10/12/2003.

222

sánh, có th c p t i xu h ng u t b gi m sút ã x y ra n khi n cnày làm suy y u áng k h th ng pháp lu t s h u trí tu vào cu i nh ng n m1970.373

5.3.5. Chuy n giao công nghChuy n giao công ngh có v trí quan tr ng trong n i dung c a TRIPS. M ttrong nh ng m c tiêu c a Hi p nh TRIPS là thúc y chuy n giao công nghvà ph bi n công ngh . M t nghiên c u th c nghi m v ho t ng c a các côngty n c ngoài trong các n n kinh t chuy n i cho th y vi c b o h y u cácquy n s h u trí tu không ch nh h ng t i FDI trong các ngành nh y c m,mà còn làm cho các nhà u t l a ch n vi c nh p kh u thay vì u t vào s nxu t trong n c.374 Nghiên c u ti p theo c a nghiên c u này cho th y, i u này

úng v i t t c các l nh v c, ch không ch trong các l nh v c ph thu c vàovi c b o h m nhquy n s h u trí tu .375 N u i u này c ng úng v i các n c

ang phát tri n, thì nó s cho th y nh ng khi m khuy t trong vi c b o h quy ns h u trí tu s tác ng x u n vi c chuy n giao công ngh . ng th i, cácnghiên c u khác ch ra m t m i quan h tiêu c c gi a vi c b o h m nh h n cácquy n s h u trí tu và chuy n giao công ngh , khi chuy n giao công ngh cth c hi n thông qua các s n ph m sao chép và u t tr c ti p n c ngoài.376

M t cách th c chuy n giao công ngh khác là chuy n giao li-x ng, t c là khim t ch th n m gi quy n ký k t m t th a thu n v i m t bên nh n li-x ng, víd khai thác m t sáng ch . Ng i n m gi quy n trao cho bên nh n li-x ngquy n s d ng sáng ch và c h ng m t kho n ti n d i hình th c phíchuy n giao. M t nghiên c u lý thuy t v m i quan h gi a b o h m nhcácquy n s h u trí tu và chuy n giao li-x ng các n c ang phát tri n choth y nh ng tác ng r t tích c c nh ng n i quan tâm t i chuy n giao côngngh . Nghiên c u này, d a trên gi thi t các n c ang phát tri n có l c l nglao ng r , c ng rút ra k t lu n r ng ti n l ng c a l c l ng lao ng c ng

c t ng lên n c có ho t ng li-x ng. Xét v quy mô toàn c u, c ho tng sáng t o và chuy n giao công ngh u gia t ng. Theo nghiên c u này, các

k t lu n trên c kh ng nh b i nh ng quan sát th c nghi m. Tuy nhiên, cáctác gi c nh báo r ng, không nên a ra nh ng k t lu n v i vàng vì nh ng l iích tích c c v kinh t i v i các n c ang phát tri n r t khác nhau, tùy thu cvào chi phí li-x ng, hay s l ng chi phí chuy n giao.377

Phân tích này cho th y m t cách khái quát r ng các tác ng tích c c c a b o hhi u qu các quy n s h u trí tu s không c phát huy m t cách y chot i khi các n c t c m t m c phát tri n kinh t nh t nh. Trong l chs , các n c phát tri n ã th c hi n vi c b o h m nh quy n s h u trí tu khi

i u ó phù h p v i các i u ki n t ng ng c a h , v c m t kinh t l n thch . Do ó, ngày nay có nh ng tiêu chu n khác nhau i v i các quy n s h u

373 OECD (2002).374 Smarzynska (1999).375 Smarzynska (2002).376 có ví d , xem Lai (1998).377 Maskus và Yang (2003).

223

trí tu gi a các n c phát tri n.378 H n n a, nh ng kinh nghi m c a Nh t B n,Hàn Qu c và ài Loan cho th y vi c b o h quy n s h u trí tu y u h n tronggiai o n các ngành công nghi p c a nh ng n c này áp d ng “công nghng c” óng vai trò quan tr ng trong vi c phát tri n công ngh c a h .379

Tóm l i, có th nói r ng m t h th ng quy n s h u trí tu h u hi u c coi làcó tác ng tích c c v m t kinh t i v i nh ng n c ang phát tri n quantâm t i chuy n giao công ngh , d i hình th c u t tr c ti p hay chuy n giaoli-x ng. M t y u t quan tr ng trong b i c nh này là n ng l c ti p thu côngngh m i c a t ng n c. Ví d , các n c LDC có ít ngu n l c dành cho nghiênc u và phát tri n và có ít sáng ch b o v . Do ó, m t s nhà quan sát chor ng các n c LDC ít c h ng l i t vi c b o h m nh sáng ch n u nhtình hình trong n c c a h không c c i thi n.380

V v n này, m t s nghiên c u ki n ngh r ng các n c ang phát tri n nênt p trung các ngu n l c c a mình vào vi c t ng c ng n ng l c có thchuy n giao công ngh t t h n: qu n lý c c i thi n, các ch ng trình àot o, các bi n pháp khuy n khích công ngh tr ng i m và m t chính sách c nhtranh hi u qu .381 M t nghiên c u do OECD th c hi n ã kh ng nh r ng i uquan tr ng i v i các n c ang phát tri n là h c n ph i có m t môi tr ngthích h p thu c l i ích nhi u nh t t vi c b o h m nh h n các quy n sh u trí tu .382

5.3.6. Ti p c n d c ph mV n ti p c n d c ph m có ý ngh a quan tr ng i v i nhi u n c ang pháttri n vì các b nh d ch và các v n v s c kh e khác làm h n ch kh n ngphát tri n c a ng i dân và c a c t n c nói chung. Các l nh v c trong Hi p

nh TRIPS liên quan n v n ti p c n d c ph m là sáng ch , nhãn hi u, vàb o h bí m t kinh doanh. Ng i ta cho r ng các quy nh v sáng ch có t mquan tr ng l n nh t.112

H th ng sáng chH th ng sáng ch nh h ng t i tình hình s c kh e các n c ang phát tri nthông qua hai cách. Th nh t, h th ng sáng ch có ch c n ng nh m t bi npháp khuy n khích phát tri n các quy trình và s n ph m m i trong ngành d cph m. Các d ch v y t ph thu c r t nhi u vào nh ng i m i có th mang l inh ng lo i thu c m i và các lo i thu c c c i ti n. Các qu công c ng không

trang tr i các nhu c u tài chính c a vi c nghiên c u và phát tri n. Ngànhcông nghi p t nhân phát hi n và sáng t o ra h u nh t t c các lo i thu c vàv c-xin m i.384 Trong khi ó, công ngh d b sao chép. Do ó, m t s nghiênc u cho th y ngành d c ph m ph thu c nhi u vào vi c b o h quy n s h u

378 Khan (2002).379 Kumar (2002).380 Báo cáo CIPR (2002).381 Ganslandt và các ng tác gi (2001).382 OECD (2003).383 V t ng quan các l nh v c liên quan t i TRIPS khác, xem WTO/WHO (2002).384 LIF (2002).

224

trí tu . H th ng pháp lu t m nh h n liên quan t i quy n s h u trí tu ã cáp d ng Brazil, Chile và Mexico trong nh ng n m 1990 ã làm t ng cáckho n u t vào nghiên c u và phát tri n trong ngành d c ph m các n cnày.385

Th hai, h th ng sáng ch có nh h ng t i giá c c a các s n ph m c pháttri n, và do ó, nh h ng t i kh n ng ti p c n các d c ph m c c p b ngsáng ch . Tuy nhiên, c n ph i nh r ng giá c ch là m t trong s nhi u y u t .Vi c ti p c n d c ph m các n c ang phát tri n b nh h ng m nh b i sthi u th n v c s h t ng y t và ch m sóc s c kh e, và quy mô c a ngân sáchdành cho y t . Nhi u n c ang phát tri n, nh châu Phi, có ngân sách y tv i m c chi tiêu hàng n m ch a t i 11 USD/ng i. T i 38 n c trên th gi i, kc n , chi tiêu cho d c ph m d i 2 USD/ng i/n m.386 i u ó có ngh alà nhi u n c nghèo không th có ti n mua thu c, cho dù thu c ó có cc p b ng sáng ch hay không. Ch có 5% d c ph m trong danh sách thu cthi t y u c a WHO c c p b ng sáng ch . Các d c ph m c c p b ngsáng ch trong danh sách là thu c ch a tr b nh AIDS.H th ng sáng ch không gi i quy t c v n v thu c phi l i nhu n. V ncòn có nh ng nhu c u áng k ch a c áp ng liên quan t i s phát tri nc a các lo i thu c và v c-xin m i mà ch có nhu c u n c ang phát tri nho c ch c phép i u tr trong i u ki n các n c ang phát tri n. Nghiênc u và phát tri n trong l nh v c này b thi u ngu n tài chính vì khu v c t nhânkhông cho r ng ây là l nh v c có l i nhu n.Trong các cu c àm phán v Hi p nh TRIPS, m t s n c ang phát tri nkhông ng h hình th c b o h sáng ch i v i d c ph m và ã không thànhcông trong vi c ch ng l i quy t nh g n i t ng này v i l nh v c có khn ng c p b ng sáng ch . Tuy nhiên, các n c ang phát tri n có giai o nchuy n ti p cho t i 1/1/2005 m r ng s b o h sáng ch s n ph m t i cácl nh v c k thu t không c c p khi Hi p nh c ký k t.387 Ngày nay, n

, n c khai thác i u ki n c a th i k chuy n ti p này, có ngành công nghi pthu c generic l n nh t th gi i và là m t n c xu t kh u l n v các lo i thu cb t ch c giá r sang các n c khác. M t s nhà phê bình cho r ng vi c s nxu t các lo i thu c generic s c gi m d n t ngày 1/1/2005.388 Tuy nhiên,ng i ta c tính r ng ph i m t 10 n 20 n m m i th y c nh ng tác ngki u này trong ngành d c ph m th gi i, vì vi c áp d ng s b o h sáng chs n ph m, ví d nh n , s ch áp d ng i v i các s n ph m m i.389 H nn a, n n m 2005, th i h n b o h sáng ch i v i 1/3 trong s 35 lo i bi td c c b o h sáng ch , c bán r ng rãi nh t th gi i s k t thúc. i u ócó ngh a là các lo i bi t d c này s có s n i v i ngành công nghi p thu cgeneric.390

385 OECD (1997-1998).386 Cohen (2003).387 Barton (2003a) vµ CIPR (2002).388 CIPR (2002).389 H i th o v "S h u trí tu và y t công c ng qu c t ", i h c Georgetown, Washington, 6-8/10/2003.390 Datamonitor (2001).

225

Ti p c n các thu c c c p b ng sáng chCho dù v n ti p c n thu c các n c ang phát tri n không ch do h th ngsáng ch , thì rõ ràng b ng sáng ch c ng làm t ng giá thu c vì nh ng ch thn m gi sáng ch c c quy n trong s n xu t, s d ng và buôn bán các s nph m c c p b ng sáng ch . Các nhà kinh t ã phân tích m c tác ngc a vi c b o h sáng ch i v i giá thu c và ã rút ra k t lu n r ng m i quanh này khác nhau các n c và các lo i thu c, tùy theo các i u ki n hi n cótrên th tr ng.391 M t nghiên c u tình hu ng v vi c n áp d ng b ng sángch s n ph m theo cam k t trong TRIPS c a mình, t p trung vào 20 lo i thu c,

c tính giá c c a các s n ph m ó t i qu c gia này có nhi u kh n ng t ng t0 n 64%v i chi phí kho ng 33 tri u USD - t ng ng v i 3% doanh s bánthu c n .392 Cho dù tác ng v giá khác nhau gi a các n c, song có m ts nh t trí chung là t l chi phí cho nghiên c u và phát tri n i v i các thu ct i các n c LDC c n c gi m thi u. Do ó, trong H i ngh B tr ng WTOt i Doha n m 2001, các n c thành viên WTO ã quy t nh gia h n th i kchuy n ti p i v i các n c LDC n ngày 1/1/2016 thi hành các quy nhc a Hi p nh TRIPS v b o h sáng ch i v i thu c.393

Vì h u qu c a c n b nh HIV/AIDS nhi u n c, quy n s d ng theo li-x ngb t bu c, v n ã c quy nh trong Hi p nh TRIPS, c tái kh ng nhtrong m t tuyên b c bi t, c ng t i H i ngh B tr ng t i Doha.394 Li-x ngb t bu c là s cho phép s d ng m t sáng ch c c p b ng sáng ch màkhông c n s cho phép ch s h u sáng ch . Tuyên b này làm rõ tính linh ho tc a Hi p nh v kh n ng c p li-x ng b t bu c i v i các lo i thu c ch ngHIV/AIDS và các lo i b nh khác e d a t i tính m ng con ng i. Vì ch s h usáng ch không còn có v th c quy n trên th tr ng, nên giá các lo i thu c

c s n xu t theo li-x ng b t bu c gi m xu ng. Cho dù tuyên b này khôngthay i các cam k t mà các n c thành viên a ra, nh ng ng i ta ph i th anh n v nhu c u c a các n c ang phát tri n v kh n ng ti p c n v i các lo ithu c giá r .395

Tuyên b này còn cho phép các thành viên WTO tìm ki m m t gi i pháp nhanhchóng và h u hi u gi i quy t các v n do các quy nh c a TRIPS gây ra,theo ó không cho phép các n c không có và không n ng l c s n xu tthu c c h ng l i ích t các i u kho n v li-x ng b t bu c. Hi p nhTRIPS không cho phép xu t kh u hàng hóa c s n xu t theo li-x ng b t bu c.Do ó, tháng 8/2003, các thành viên WTO ã nh t trí v m t gi i pháp, theo ótrong các i u ki n và hoàn c nh c th , cho phép c p li-x ng b t bu c s nxu t các lo i thu c xu t kh u sang các n c không có n ng l c s n xu tphù h p. Quy t nh này t o i u ki n cho các n c nghèo nh p kh u các lo ithu c generic v i giá r h n c s n xu t theo li-x ng b t bu c n u các n cnày không th t s n xu t c.

391 Watal (1999) và Subrimanian (1995).392 Watal (1999).393 Xem thêm CIPR (2002) và Maskus (2000).394 u 31, Tuyên b Doha v TRIPS và s c kh e, tháng 11/2001.395 Xem ñy ban Th ng m i qu c gia và Sida (2002).

226

Khó mà c tính c tác ng c a quy t nh này i v i tình hình s c kh e các n c ang phát tri n vì nhi u y u t khác có vai trò l n h n nhi u trong

cu c u tranh v i HIV/AIDS. Tuy nhiên, h th ng này ã b m t s t ch c phichính ph phê phán vì không góp ph n b o m vi c s n xu t thu c generic(không c c p b ng sáng ch ) trong t ng lai.396 Dù v y, theo quan i m c achúng tôi, ây là m t quy t nh tích c c vì nó th a nh n r ng nh ng l i ích

c bi t v phát tri n c a các n c ang phát tri n c n ph i c xem xét. Gi ipháp này mang l i kh n ng duy trì m t m c nh t nh vi c s n xu t thu cgeneric. Trên h t, gi i pháp này có giá tr t ng tr ng khá l n, vì ó là l n utiên có kh n ng quy t nh v vi c s a i Hi p nh TRIPS có nh ng quy

nh phù h p v i nhu c u c a các n c ang phát tri n. H n n a, theo Hi pnh TRIPS, các n c phát tri n s cung c p s tr giúp k thu t cho các n c

ang phát tri n thi t l p h th ng này và y m nh các bi n pháp chuy ngiao công ngh .Quy t nh tháng 8 n m 2003 v n có hi u l c n khi Hi p nh TRIPS cs a i theo quy t nh này. Theo k ho ch, vi c s a i này s c th c hi nvào n a u n m 2004. Ng i ta cho r ng n lúc ó, các cu c àm phán Dohav khía c nh s c kh e s hoàn t t. ng th i, m t công vi c quan tr ng là giámsát vi c h th ng này c th c hi n nh th nào v n ch a c th c hi n. Cóth có c nh ng thông tin trên website c a WTO v nh ng n c ã thông báoý nh nh p kh u theo h th ng này (các n c LDC không ph i yêu c u thôngbáo) ho c c p li-x ng b t bu c xu t kh u theo h th ng này. T i th i i mvi t báo cáo này, ch a có yêu c u nào ki u này. Canada, Nauy và Th y S ãxu t vi c s a i pháp lu t c a h có th xu t kh u theo cách ó n u xu thi n nhu c u. Th y i n c ng có ý nh cho phép các công ty d c trong n cs n xu t thu c giá r xu t kh u sang các n c nghèo, phù h p v i quy t nhs a i Hi p nh TRIPS.Tóm l i, h th ng sáng ch tác ng t i giá c c a các lo i thu c c c p b ngsáng ch , nh ng ch là m t trong s nhi u y u t nh h ng t i kh n ng ti pc n các s n ph m này các n c ang phát tri n. ng th i, h th ng sáng chcó ch c n ng quan tr ng trong vi c t o ra các bi n pháp khuy n khích vi cnghiên c u và phát tri n liên quan t i các lo i thu c m i mà nhi u n c khôngcó n ng l c tài chính th c hi n. Do ó, nhi u nhà quan sát ngh các nhàho ch nh chính sách tìm ra các gi i pháp giúp các n c ang phát tri n t ngkh n ng ti p c n thu c mà không làm suy y u h th ng sáng ch .V vi c nghiên c u và phát tri n i v i thu c mà không em l i l i nhu n vm t th ng m i, nh ng l i có t m quan tr ng c bi t v i các n c ang pháttri n, h th ng sáng ch không t o ra s thúc y c n thi t. Các bi n pháp c nth c hi n ho c d i hình th c là t ng ngu n tài chính công ho c d i hình th c

u tiên thúc y khu v c t nhân.Vi c ti p c n v i các lo i thu c b t ch c không còn c b o h theo b ngsáng ch hi n không b h n ch b i TRIPS. M t khác, TRIPS có quy nh r ng

396 Xem ví d Lakare utan granser (2001).

227

các lo i thu c b t ch c thu c c b o h sáng ch ch có th c s n xu ttheo các quy nh c a Hi p nh v li-x ng b t bu c.Các n c ang phát tri n có nh ng i di n v l i ích khác nhau. Hai thái c cl i ích là các n c LDC không có công ngh ho c tài chính có c thu c vàm t vài n c ang phát tri n có n ng l c s n xu t mà ch y u là s n xu t thu cgeneric giá r và do ó có l ch trình v công nghi p c a mình trong l nh v cnày.5.3.7. Nông nghi p và các ngu n sinh h cNông nghi p có t m quan tr ng quy t nh i v i h u h t các n c ang pháttri n v i vai trò là ngu n l ng th c, công n vi c làm, thu nh p và là c sphát tri n. H n n a, nông nghi p t i các n c ang phát tri n chi m t tr ngtrong GNP l n h n so v i các n c phát tri n. Do ó, nh ng tác ng có th cóc a Hi p nh TRIPS i v i nông nghi p c a các n c ang phát tri n là m tv n r t quan tr ng i v i các n c này. M t y u t quy t nh trong vi c

ánh giá tác ng c a Hi p nh TRIPS i v i nông nghi p là vi c Hi p nhquy nh các c quy n v cây tr ng và ngu n gen, m c tác ng c a các

c quy n này i v i các n c ang phát tri n khác nhau.C ng nh trong các ngành khác, vi c b o h quy n s h u trí tu trong ngànhnông nghi p ang c y m nh, b i th c t là vi c này thúc y s phát tri ncông ngh , c bi t là trong khu v c t nhân. Thông th ng, nghiên c u và pháttri n trong ngành nông nghi p ch y u d a vào ngu n tài chính công, và do ó,không ph thu c vào vi c b o h quy n s h u trí tu . N m 1995, có h n haiph n ba s nghiên c u liên quan t i nông nghi p c th c hi n b i ngu n tàichính công. Trong ó, có nghiên c u tr giá 11,5 t USD c th c hi n cácn c phát tri n và 10,2 t USD các n c ang phát tri n (ch y u là cácn c tiên ti n v công ngh châu Á và M Latinh).397 Nghiên c u t nhân chchi m 1/3, nh ng t l này ang t ng lên.398 Trong s t t c các nghiên c u tnhân, ch có 6% c th c hi n các n c ang phát tri n.TRIPS và công ngh sinh h cCùng v i ngành d c, nông nghi p là m t trong nh ng ngành mà vi c phát tri ncông ngh sinh h c có t m quan tr ng c bi t. Công ngh sinh h c không ph ilà m t hi n t ng m i. Cây tr ng, v t nuôi và vi sinh ã c s d ng t nhi uth k t o ra các s n ph m và quy trình m i và v n ang c s d ng v iquy mô l n h u h t các n c ang phát tri n. Công ngh sinh h c hi n i,

c bi t là công ngh gen, m ra nh ng c h i to l n cho nh ng sáng ch m i vìnó mang l i nh ng thay i ch a t ng có trong t nhiên. Tuy nhiên, vi c sd ng công ngh gen ang là v n gây nhi u tranh cãi, và tranh cãi trong l nhv c th c ph m và môi tr ng nhi u h n so v i l nh v c thu c. Tác ng ti mtàng i v i nông nghi p là r t khó oán tr c và ki m soát vì c tính gen c agi ng cây tr ng và ng v t thay i qua các th h . Ng i ta lo ng i r ng các

397 Pardy và Beintema (2001).398 CIRP (2002).

228

sinh v t bi n i gen có th ph bi n trong t nhiên, ví d qua ph n hoa, và t ora s m t cân b ng v sinh thái.

i v i các n c ang phát tri n, có m t s b t ng v vi c li u công nghsinh h c hi n i có ph i là m t gi i pháp úng n i v i các n c có s ad ng l n v ngu n gen và có trình phát tri n th p hay không. M t khác, m ts nhà quan sát có quan i m r ng, ng i nghèo trong các khu v c nông thônc n ph i c s d ng u tiên và lâu dài công ngh sinh h c truy n th ng vàc n phát tri n nông nghi p b n v ng theo i u ki n a ph ng không b phthu c vào ngành s n xu t nông nghi p quy mô l n. ng th i, m t s chuyêngia nông nghi p cho r ng công ngh gen là c n thi t áp ng nhu c u vl ng th c c a th gi i, c bi t là n u s c ép i v i môi tr ng c gi mxu ng. Tuy nhiên, h c ng òi h i ph i có nh ng nghiên c u c n th n v nh ngr i ro.399 Công ngh gen có th phát tri n các s n ph m theo nhu c u c a cácn c ang phát tri n, ví d các lo i cây nhi u dinh d ng và có b n v ng v is n l ng l n. Argentina và Trung Qu c là nh ng n c s n xu t ch y u v cáclo i cây tr ng bi n i gen. Trung Qu c ang u t khá l n vào nghiên c u vàphát tri n v công ngh sinh h c v i m c tiêu s n xu t lúa bi n i gen có giátr dinh d ng cao h n. Tính chung, 80% th nghi m trên ru ng c a các lo icây tr ng bi n i gen c th c hi n các n c ang phát tri n.Cu c tranh lu n nói chung v công ngh gen ang kéo theo tranh lu n v TRIPSvì nh ng yêu c u c a Hi p nh TRIPS liên quan t i h th ng sáng ch thúc ycông ngh gen và th ng m i hóa sáng ch v gen. R t nhi u ng i lo ng i r ngcác công ty a qu c gia ang s d ng sai các c quy n c a mình i v i cáclo i cây tr ng m i, và r ng nh ng ng i nghèo nh t trên th gi i không ti p c n

c v i các lo i cây tr ng này. Kho ng 75% s ng i suy dinh d ng trên thgi i là nông dân làm n nh .400 V n này càng tr m tr ng h n tr c s t ptrung c a các công ty trong ngành công ngh sinh h c v h t gi ng. C th ,ng i ta lo ng i r ng nông dân có th m t i quy n truy n th ng c a mình là

c gi l i, mà không c n xin phép, m t ph n s n ph m thu ho ch c a mình có gi ng cho v mùa sau ho c, c ng theo cách này, nh ng ng i tr ng cây s

không th s d ng thành ph m c a mình ti p t c gieo tr ng.401 H n n a, v n này có th tr nên r t ph c t p vì m t thành ph m th ng c b o h theo

các b ng sáng ch và c n ph i có s cho phép c a t t c các ch s h u sángch s d ng thành ph m này.402 M t ví d là cái g i là “g o vàng”, m tgi ng g o giàu vitamin A có liên quan t i 70 b ng sáng ch khác nhau. Tuynhiên, h u h t các công ty s h u b ng sáng ch liên quan t i g o vàng u c pphép mi n phí i v i vi c gieo tr ng lo i lúa này các n c ang phát tri n.C ng c n nh r ng, h th ng sáng ch mang l i nhi u sáng ch c b c lcông khai làm giàu thêm kh i l ng tri th c k thu t trên th gi i, i u nàythúc y h n n a vi c sáng t o và i m i. G o vàng là m t ví d tiêu bi u vm t lo i s n ph m không th c phát tri n n u thi u h th ng sáng ch . M t

399 Johansson (2003) và FAO (2000).400 Lettington (2003).401 Lettington (2003).402 Thornstrom (2003).

229

v n khác c c p trong m t s tài li u nghiên c u là có nên ph bi nb n ch t sáng ch c c p b ng hay không và có d n t i vi c xâm ph m b ngsáng ch m t cách vô tình hay không.Nh ng quy nh c a TRIPS có nh h ng t i ngu n l c nông nghi p và sinhh cHi p nh TRIPS tác ng t i nông nghi p t i m c nó quy nh vi c b o hquy n s h u trí tu liên quan t i nông nghi p, tr c h t là các gi ng câytr nggi ng cây tr ng c b o h và các sáng ch c c p b ng sáng ch , baog m các sinh v t bi n i gen. Tuy nhiên, lu t sáng ch không quy nh vi c sd ng các sinh v t bi n i gen (t c là quy t nh vi c các s n ph m ho c quytrình có c phép hay không). ây là v n trong n c mà các Chính phph i quy t nh.Hi p nh TRIPS c ng không i u ch nh nông nghi p truy n th ng. Tri th ctruy n th ng là r t quan tr ng i v i vi c cung c p l ng th c cho hàng tri ung i. Nh ng tri th c lo i này v nông nghi p và cây tr ng có t m quan tr ngquy t nh i v i các n c ang phát tri n. Tri th c truy n th ng còn quantr ng i v i s phát tri n nông nghi p, cây tr ng và thu c trong t ng lai. Nóicách khác, tri th c truy n th ng không c quy nh trong Hi p nh TRIPS,nh ng l i c tranh lu n trong H i ng TRIPS (xem thêm ph n v TRIPS vàcác tranh lu n v “sao chép l u v sinh h c”).Nh ng n c b ràng bu c b i Hi p nh TRIPS ã cam k t quy nh m t m c

nh t nh v b o h quy n s h u trí tu i v i vi sinh v t, quy trình vi sinhvà gi ng cây tr ng tr ng. Ngoài ra, không có yêu c u c th nào khác v b o v

ng v t, th c v t và gen. Các ngh a v này c quy nh trong i u kho n vsáng ch c a Hi p nh TRIPS. Hi p nh quy nh r ng vi c b o h sáng chph i c quy nh i v i các s n ph m và quy trình trong t t c các l nh v ccông ngh , k c nông nghi p. Hi p nh cho phép các ngo i l v kh n ng

c b o h sáng ch n u c n thi t “ b o v cu c s ng hay s c kh e c a conng i, ng v t hay th c v t hay s c kh e hay tránh nh ng t n h i nghiêmtr ng i v i môi tr ng”. Các ngo i l này có th c quy nh i v i “cácbi n pháp ch n oán b nh, ch a b nh và ph u thu t nh m i u tr cho ng i và

ng v t”. Các thành viên WTO có th c ng lo i tr không b o h sáng ch iv ói các cây tr ng, quy trình ch y u mang b n ch t sinh h c s n xu t cáclo i cây tr ng hay ng v t. M t khác, tuy nhiên, các vi sinhc ng nh các quytrình vi sinhhay phi sinh v t có th không c lo i tr kh i nh ng yêu c u iv i sáng ch . Vi c di n gi i chính xác yêu c u này tùy thu c vào vi c các n cl a ch n vi c xác nh vi sinhvà quy trình vi sinh nh th nào và nh ng i uki n b o h i v i sáng ch mà các nwocs ó thi t l p. Các thành viên WTOph i quy nh s b o h h u hi u i v i các gi ng cây tr ng tr ng.Hi p nh TRIPS không nh ngh a v vi sinh v t. Nh v y, các thành viênTRIPS có th t do t nh ngh a v vi sinh v t. Theo h th ng lu t châu Âu,khái ni m c a ra có ý ngh a khá r ng và bao g m t bào và chu i t bào,

230

ngoài các lo i khác.403 Tuy nhiên, các n c ang phát tri n có th t do s d ngcác nh ngh a khoa h c h p h n, theo ó các vi sinhch bao g m vi khu n, virút, t o, ng v t nguyên sinh và n m.404 V i m t nh ngh a v vi sinhki u này,gen, enzyme hay chu i t bào không c bao hàm trong yêu c u v sáng chc a TRIPS.H n n a, các n c có th l a ch n vi c h n ch ph m vi yêu c u v sáng chb ng vi c i u ch nh các yêu c u c a ra liên quan t i “sáng ch ”, ví d ,chúng có “m i” hay không, có “liên quan t i trình sáng t o” hay không và có“kh n ng áp d ng công nghi p” hay không. M t cách ti p c n c khuy nkhích là các sinh v t t nhiên không ph i là “sáng ch ” mà là “phát hi n” vành v y không có kh n ng c c p b ng sáng ch . Ví d , Argentina, Brazilvà m t s n c Nam M khác ã quy nh m t s ngo i l liên quan t i khn ng c p b ng sáng ch i v i v t li u c tìm th y trong t nhiên, cho dù btách bi t, vì i u này không áp ng các yêu c u c a h i v i “sáng ch ”.405

Theo h th ng pháp lu t và th c ti n M và châu Âu, nh ng v t li u sinh h ct n t i trong t nhiên có th c coi là t o nênm t sáng ch n u v t li u ó

c tách bi t, và c s d ng n nh và n u các i u ki n khác liên quan t ikh n ng c p b ng sáng ch c áp ng (“m i và liên quan t i trình sángt o”). Tuy nhiên, Hi p nh TRIPS không quy nh b t k yêu c u nào i v ih th ng pháp lu t nh th .M t lo i sáng ch khác ph i c b o h theo Hi p nh là các gi ng cây tr ngtr ng. Vi c b o h có th , nh ng không nh t thi t ph i d i hình th c b ngsáng ch . i u này có th bao g m m t h th ng b o h riêng (m t h th ng

c bi t). Yêu c u duy nh t c quy nh trong TRIPS là m t h th ng “h uhi u”. Tuy nhiên, cách hi u v “h u hi u” m t l n n a c n ph i c gi i thích.Tác ng c a các yêu c u c a TRIPS v sáng ch i v i các vi sinhvà các quytrình vi sinhCác n c ang phát tri n b nh h ng nh th nào b i các i u kho n v sángch trong Hi p nh TRIPS, theo ó có yêu c u v ngu n sinh h c? tr l icâu h i này, nh ng tác ng tích c c c a các c quy n i v i thành t u pháttri n công ngh ch ng h n, ph i c cân nh c nh m tránh các tác ng tiêuc c, nh nh ng h n ch v quy n s d ng và h n ch c nh tranh. Các tác ng

i v i ngu n sinh h c và sinh thái các n c ang phát tri n c ng ph i cnghiên c u.Nh trong nh ng ng c nh khác, vi c b o h m nhquy n s h u trí tu có th làm t y u t góp ph n t ng u t i v i nghiên c u và phát tri n trong ngànhnông nghi p, nh ng ó không ph i là i u ki n c n hay i u ki n duy nh t iv i u t .406 H n n a, tác ng mà h th ng pháp lu t s h u trí tu có c

i v i các kho n u t cho nghiên c u và phát tri n tùy thu c vào các i uki n hi n có các n c khác nhau. Ví d , i u này liên quan t i các cây tr ng

403 Xem ví d , lu t pháp v b ng sáng ch c a Th y n và Anh.404 Correa (1999).405 Correa (1999).406 Lele và các ng tác gi (1999).

231

có th c thu ho ch và quy mô thu ho ch. Tuy nhiên, Ngân hàng Th gi i cóquan i m r ng c n ph i b o h r ng h n n a các quy n s h u trí tu trongngành nông nghi p so v i nh ng quy nh trong TRIPS, n u mu n thúc ínhphát tri n công ngh .407

Ngân hàng Th gi i còn cho r ng có các d u hi u cho th y quy n s h u trí tulàm giá h t gi ng cao h n. Ngân hàng a ra các nghiên c u v Brazil vàMexico, trong ó ch ra r ng các gi ng ngô cao s n c b o h t h n r tnhi u so v i các lo i ngô khác. H n n a, c n nh r ng các n c có h th ngpháp lu t không y liên quan t i c nh tranh s có th ph i ch u nhi u r i roh n tr c tác ng c a vi c l m d ng v th th ng l nh và tác ng tiêu c c c agiá c .Cho dù Hi p nh TRIPS có tính linh ho t, nh ng các i u kho n v b o hch ng vi sinhvà quy trình vi sinh là n i dung có nhi u ch trích. Nh ng câu h iv v n này th ng c th o lu n d i tiêu còn gây tranh cãi h n là “sángch v cu c s ng”. Các nhà phê bình t câu h i li u các d ng s ng có c “sh u” hoàn toàn hay không? M t s n c ang phát tri n, trong ó có Nhómchâu Phi, yêu c u Hi p nh TRIPS ph i c s a i theo h ng không còn

òi h i b ng sáng ch i v i vi sinh. Trong Vòng àm phán Uruguay, ã có r tnhi u b t ng v yêu c u này, d n t i vi c ph i xem xét l i quy nh này trongHi p nh TRIPS. Vi c rà soát này di n ra t n m 1999 nh ng t i nay v n ch acó k t lu n, và hi n nay v n là m t n i dung trong ch ng trình ngh s c avòng àm phán WTO ti p theo.Tuy nhiên, yêu c u v sáng ch i v i vi sinh và quy trình vi sinh không quákhó t c n u các n c ang phát tri n l a ch n s d ng tính linh ho tc a Hi p nh TRIPS. U ban CIPR c ng cho r ng TRIPS cho phép kh n nglinh ho t i v i vi c áp d ng h th ng pháp lu t phù h p v i nhu c u c a t ngn c c th .408 Hi p nh TRIPS không gây can thi p vào cách th c mà cácn c khác di n gi i các quy nh c a TRIPS . M t khác TRIPS t ra các tiêuchu n t i thi u nh ng không có m c tr n liên quan t i nh ng i t ng có th

c c p b ng sáng ch .M t m t, có th k t lu n r ng các n c ph i hay d nh ph i phát tri n ngànhcông ngh sinh h c ch c ch n có l i n u áp d ngc ch b o h m nh i v isáng ch v vi sinh (và ch c ch n i v i h u h t các lo i công ngh sinh h ckhác, k c các công ngh liên quan t i nông nghi p). M t khác, các n c angphát tri n có ít ho c không có n ng l c công ngh không có kh n ng phát huyl i th c a vi c b o h m nh h n i v i sáng ch .Vi c áp d ng c ch b o h m nh i v i sáng ch v vi sinh các n c angphát tri n có th thúc y m nh m h n các công ty các n c phát tri n th chi n các nghiên c u v s n ph m và quy trình phù h p v i các n c ang pháttri n. Tuy nhiên, các bi n pháp thúc y ki u này i v i nghiên c u c a khuv c t nhân có th s t p trung vào các nhóm m c tiêu có n ng l c chi tr l n.

407 Lele và các ng tác gi (1999).408 CIPR (2002).

232

Các tác ng tiêu c c c a vi c b o h sáng ch trong ngành nông nghi p là cács n ph m và quy trình thu c ph m vi m t sáng ch không th c ng i khács d ng t do ngoài ch s h u sáng ch . Càng có nhi u sáng ch c c pb ng thì càng nhi u gi i h n c t ra i v i vi c s d ng m t v t li u cth . Tuy nhiên, c n ph i nh r ng TRIPS cho phép có các ngo i l i v i cácyêu c u v sáng ch , ví d các ngo i l v nghiên c u và ngo i l v nôngnghi p.Trong nh ng n m g n ây, a s các n c ã tham gia các công c v i m ctiêu phân ph i ng u h n l i nhu n th ng m i c t o ra khi nh ng sángch các n c phát tri n d a vào v t li u sinh h c hay tri th c truy n th ng c acác n c khác. Nh ng v n này liên quan t i TRIPS vì quy n s h u trí tucho phép khai thác th ng m i cácsáng ch .TRIPS và tranh lu n v sao chép l u v sinh hM t hi n t ng mà các nhà phê bình g n v i Hi p nh TRIPS là “sao chép l uv sinh h c”, t c là khi ai ó b qua s b o h cácquy n s h u trí tu i v iv t li u sinh h c mà không có quy n làm nh v y.Hi p nh TRIPS có th không b coi là nguyên nhân c a vi c sao chép l u vsinh h c, nh ng ôi lúc nó l i b phê phán là không làm gì ó ng n ch n sl m d ng.409 Ví d v sao chép l u v sinh h c là khi m t v t li u sinh h c cc p b ng sáng ch m c dù i u ki n tiên quy t v tính “m i” không c áp

ng. Tài s n v t li u sinh h c có th c bi t gi a m t nhóm ng i trong m tth i gian dài, nh ng vì nh ng lý do khác nhau mà v t li u này không c cquan có th m quy n bi t n khi c p b ng sáng ch .Hi p nh TRIPS không có m t quy nh c bi t nào v tri th c truy n th ngvà v n hoá dân gian. i u này ã b ch trích b i nhi u n c ang phát tri n cónhu c u b o v d ng tri th c này trong TRIPS.410 Do ó, m t bi n pháp là t o racác c s d li u t li u hoá nh ng tri th c truy n th ng. i u này giúp cácc quan sáng ch d dàng h n trong vi c ki m tra m t tài s n ã t n t i haych a. U ban Liên qu c gia v s h u trí tu và ngu n gen, tri th c truy n th ngvà v n hoá dân gian c a WIPO ã có m t s bi n pháp trong l nh v c này.Nhi m v c a U ban còn bao g m c các khía c nh lu t s h u trí tu i v ikh n ng ti p c n, và h ng l i ích, chia s ngu n gen, c ng nh phát tri n cáchình th c b o h m i i v i tri th c truy n th ng và v n hoá dân gian.411 Vìhình th c b o h quy n s h u trí tu này ch a t ng t n t i, nên chúng tôi chor ng nó phù h p v i vi c h tr công vi c mà WIPO ang ti n hành trong l nhv c này nh m b sung các i t ng m i ó vào Hi p nh TRIPS sau này.M i quan h gi a TRIPS và Công c v a d ng sinh h c (CBD) và Hi p cQu c t c a FAO v ngu n gen th c v t dành cho th c ph m và nông nghi p(Hi p c FAO)

409 Ronnback (2003), Einarsson và Bystrom (2002).410 Bao g m Ên , Brazil, Cuba, Peru, Thá Lan, Venezuela, Zambia, Zimbabwe, xem IP/C/W/356 ochIP/C/W/403.411 ñy ban WIPO v Ngu n gen, Ki n th c truy n th ng, T p quán, http://www.wipo.org.

http://www.wipo.org.

233

M t s n c ang phát tri n cho r ng TRIPS c n ph i c s a i gi iquy t v n sao chép l u v sinh h c. Các n c này còn cho r ng Hi p nhTRIPS mâu thu n v i CBD và Hi p c FAO.CBD quy nh v ch quy n qu c gia i v i các ngu n l c t nhiên và quy

nh quy n c a qu c gia trong vi c a ra quy t nh v ti p c n ngu n gen.Các bên tham gia CBD ph i n l c t o i u ki n cho vi c ti p c n ngu n gen.

ng th i, các n c ó c ng cam k t s d ng các ngu n gen v i s tham v nch t ch v i, ví d , các c ng ng a ph ng ã có truy n th ng s d ngngu n l c này hay sinh s ng t i n i có các ngu n l c này. Trong Hi p cFAO, các bên cam k t b o h và phát tri n quy n c a ng i nông dân làm nnh gi l i, s d ng, trao i và bán v t li u c thu ho ch. Hi p c FAO

c ký k t n m 2001 và có hi u l c n m 2004.M t s n c ang phát tri n có quan i m r ng TRIPS ph i c s a i nh mh tr vi c thi hành các nguyên t c c a CBD v ti p c n các ngu n gen, phânph i ng u l i ích và b o h tri th c truy n th ng. Các công ty c a n cngoài li u có c c p b ng sáng ch cho các “d ng s ng” mà m t qu c gia cóch quy n i v i i t ng ó nh CBD cho phép hay không? Li u có cách gìb o m r ng các n c c t v n v ti p c n các ngu n gen c a mình, và vi cphân ph i l i ích t vi c s d ng nh m m c ích th ng m i i v i các b ngsáng ch ki u này có công b ng (tho áng) hay không? ây là tr ng tâm c acu c tranh lu n v sao chép l u v sinh h c và nh ng v n ó c ng áp d ng

i v i nh ng sáng ch d a trên tri th c truy n th ng thu c s h u c a cácnhóm ng i b n a.M t cách gi i quy t v n này có th là vi c áp d ng nh ng yêu c u liên quant i vi c th a nh n ngu n g c c a v t li u sinh h c g n v i, ho c là m t ph nc a, n sáng ch . V n này ang c th o lu n t i WIPO và H i ngTRIPS. Tuy nhiên, hi n có nh ng b t ng gi a các qu c gia. M t s n c angphát tri n mu n s a i Hi p nh TRIPS theo h ng thông tin v ngu n g cc a v t li u sinh h c c bao hàm trong yêu c u v kh n ng c b ng sángch . th hi n s s n sàng th c hi n, EU xu t vi c b c l mang tính ngh av v ngu n g c, nh ng v i nh ng ch tài không nh h ng t i hi u l c c ab ng sáng ch . Hoa K hoàn toàn ph n i vi c b t bu c b c l v ngu n g c.Có m t s nhà quan sát cho r ng có th áp d ng quy nh v vi c b c l mangtính ch t ngh a v v ngu n g c mà không gây mâu thu n v i TRIPS.412

V n này ang c th o lu n trong m t s di n àn khác nhau, nh CBD,FAO, WIPO và WTO. M t v n n y sinh khi các n c khác nhau ch a thamgia các công c này vì các v n ó còn ang c àm phán. Ví d , Hoa kch a phê chu n CBD.M t s n c cho r ng TRIPS c ng c n ph i bao hàm các cam k t c quy nhtrong, ví d , Hi p c FAO liên quan t i vi c b o h và phát tri n quy n c anh ng ng i nông dân làm n nh gi l i, s d ng, trao i và bán v t li uthu ho ch. Tuy nhiên, ánh giá c a chúng tôi là TRIPS có kh n ng lo i tr

412 Pires de Carvalho (2000).

234

d ng s d ng này kh i các quy n i v i sáng ch . Th c t , Ch th c a EU vb o h pháp lý các sáng ch công ngh sinh h c có lo i tr v nông nghi p iv i d ng này.Nh ng yêu c u c a TRIPS v b o v các gi ng cây tr ngTheo Hi p nh TRIPS, các thành viên WTO s ph i b o h các gi ng cây tr ngthông qua h th ng sáng ch , hay m t h th ng riêng h u hi u, hay k t h p chai h th ng ó. B o h gi ng cây tr ng (PVP) và b o v sáng ch có nh ngyêu c u b o h c ng nh ph m vi b o h khác nhau . PVP b o h các gi ng câytr ng c thù. Lu t sáng ch b o h nh ng ng d ng k thu t mà không h n ch

i v i m t hay nhi u gi ng cây tr ng. S khác nhau gi a b o h sáng ch vàb o h gi ng cây tr ng ch b o h sáng ch th ng có ngh a là các các cquy n. Các thành viên WTO l i d ng tính linh ho t mà Hi p nh TRIPS chophép và b o h các gi ng cây tr ng theo nhi u cách khác nhau, ngay c gi a cácn c phát tri n.Vì v y, nh ng yêu c u t i thi u c quy nh trong Hi p nh TRIPS là ph icó m t hình th c hay hình th c khác là h th ng riêng nh m b o h gi ng câytr ng. TRIPS không nêu rõ h th ng này ph i c t ch c nh th nào, mà chnêu là h th ng ó ph i có hi u qu . Nh v y, t t c thành viên c a TRIPS, kc các n c ang phát tri n, c t do áp d ng hình th c b o h gi ng câytr ng phù h p v i i u ki n c a mình, mi n là i u ó có hi u qu . ý ngh a th ct c a yêu c u v tính hi u qu không c nêu rõ trong TRIPS. Yêu c u vtính hi u qu có th ngh a là ph i có kh n ng a các quy nh vào th c ti nho c ph i xem xét n các l i ích khác.Hi p nh TRIPS không nh ngh a gi ng cây tr ng, tiêu chu n b o h , m cb o h , hay th i h n b o h .413 Do ó, m i thành viên TRIPS khá t do trongvi c t ch c m t h th ng có hi u qu , phù h p nh t v i i u ki n c a m in c.Khi xem xét l i i u kho n quy nh v nh ng ngo i l v kh n ng c b ngsáng ch i v i th c v t và ng v t ( i u 27.3b), ng i ta ã th o lu n nhi uv h th ng mà các n c ang phát tri n nên l a ch n. Nh ng cu c th o lu nnày t p trung vào Công c UPOV - công c c coi là m t h th ng thayth duy nh t i v i vi c b o h sáng ch cho t i m y n m g n ây. L i th nàych y u là do các n c không c n ph i xây d ngcác quy t c riêng c a mình.M t s tài li u phân tích cho r ng UPOV, trong phiên b n m i nh t (1991),không áp ng nhu c u c a h u h t các n c ang phát tri n.414

Công c UPOVM t ví d v m t h th ng riêng có hi u qu v b o h gi ng cây tr ng là Công

c UPOV (Liên minh Qu c t v b o v gi ng cây tr ng m i), c xây d ng

413 Ragnekar (2002).414 Xem Tansey, ngoài các tác gi khác (1999).

235

n m 1961 và s a i vào các n m 1972, 1978 và 1991. UPOV ã có 53 thànhviên. H u h t các n c ang phát tri n u tham gia vào UPOV 1978.415 T t ccác n c tham gia UPOV u ph i tham gia UPOV 1991. UPOV 1991, trái v iUPOV 1978, bao g m t t c các lo i gi ng và loài cây tr ng. Ngo i l i v ingành nông nghi p v n c quy nh trong UPOV 1991, nh ng quy nh ó

c dành cho các n c thành viên. Tuy nhiên, vi c nông dân tái s d ng h tgi ng t các v thu ho ch c a mình không c m r ng t i kh n ng bán h tgi ng, i u này l i c quy nh trong UPOV 1978.V y nh ng yêu c u t i thi u i v i vi c áp d ng h th ng có hi u qu v vi cb o h các gi ng cây tr ng các n c ang phát tri n có hàm ý gì? Vi c ápd ng c ch b o h i v i các gi ng cây tr ng d a trên Hi p nh TRIPS h nch kh n ng c a ng i khácngoài ch s h u trong vi c s d ng nh ng gi ngcây tr ng c b o h . Tuy nhiên, vi c b o h này b h n ch i v i các gi ngcây tr ng áp ng các tiêu chu n c b n c t ra trong các quy nh (k cyêu c u gi ng cây tr ng ph i có tính “m i”). Thêm vào ó, nhi u n c gi ithích Hi p nh TRIPS theo cách mà các thành viên WTO có th quy t nh vnh ng h n ch v quy n xem xét nhu c u c a nh ng nông dân làm n nh(nh quy n truy n th ng c t do s d ng h t gi ng, nh ng ngo i l i v ing i nông dân). H n n a, các thành viên WTO có quy n áp d ng cái g i làngo i l i v i ng i t o gi ng, theo ó cho phép s d ng các gi ng cây tr ng

c b o h canh tác các gi ng cây tr ng m i.M t nghiên c u quan tr ng v các n c phát tri n m c cao h n do JeroenVan Wijk và Walter Jaffe thu c Tr ng i h c Amsterdam th c hi n ã khôngtìm th y b t k c n c h tr nào cho th y m i quan h gi a b o h gi ng câytr ng nh ng n c này và nh ng ho t ng sâu r ng h n trong nghiên c u vàphát tri n liên quan t i các gi ng cây tr ng.416 Tuy nhiên, nh ng nghiên c um i h n ã cho th y, b o h gi ng cây tr ng có tác ng tích c c i v i ngànhth ng m i Argentina và Kenya,417 nh ng ng i ta ngh r ng nh ng tác ngtích c c này ch xu t hi n sau vài n m. H n n a, nh ng tác ng này c ánhgiá là m nh h n các n c có c ch b o h quy n s h u trí tu m nh i v icác gi ng cây tr ng.418 Van Wijk và Jaffe c ng không tìm th y c n c h trcho gi i thi t r ng có nhi u gi ng cây tr ngh n cho nông dân các n c này.419

M t khác, nghiên c u này phát hi n ra r ng ngu n cung các gi ng cây tr nggi ng cây tr ng n c ngoài t ng lên. Tóm l i, nghiên c u này ã cho th y r ngnông nghi p th ng ph m và các công ty s n xu t hay phân ph i h t gi ng

c h ng l i t s b o h . Nh ng nông dân làm n nh và nghèo không ch ng l i t s b o h này. Tuy nhiên, h v n s có kh n ng b nh h ng b tl i n u nh ng h n ch c áp d ng ch ng l i vi c h có th gi l i hay trao is n ph m.

415 Xem http://upov.int. Thông tin v thành viên c c p nh t ngày 31/7/2003.416 Van Wijk và Jaffe (1995).417 Domingo (2003) và Sikinyi (2003).418 Van Wijk (2003).419 Van Wijk và Jaffe (1995).

http://upov.int

236

M t nghiên c u th c a sau này Kenya và Peru cho th y nh ng nông dân làmn nh không b nh h ng b i s b o h các gi ng cây tr ng. Tuy nhiên,

nghiên c u này cho th y r ng s b o h các gi ng cây tr ng t p trung vào vi cnghiên c u các s n ph m xu t kh u có l i nhu n và không thúc y sáng t o vnh ng s n ph m áp ng nhu c u c a nh ng nông dân làm n nh .420 V khíac nh này, nh i v i tr ng h p thu c, s b o h quy n s h u trí tu khônggi i quy t c v n thi u ngu n tài chính cho nghiên c u t nhân. Nh ãtrình bày trên, Hi p nh TRIPS cho phép có các ngo i l i v i vi c s d ngcác gi ng cây tr ng c a nông dân a ph ng ho c vi c t o gi ng cây tr ng aph ng.

Kenya, ch y u là các nhà s n xu t n c ngoài v hoa và rau qu ph c vxu t kh u áp d ng c ch b o h cây tr ng. S b o h này ch ng t có l i iv i ngành nông nghi p th ng ph m c a Kenya và tác ng gián ti p i v i

t n c và ng i dân. Trong khi ó, s b o h này không có tác ng tr c ti pi v i nh ng ng i nông dân nghèo trong n c.421

Khi các n c ang phát tri n thi t l p c ch b o h gi ng cây tr ng, h có tháp d ng ngo i l có th có i v i ng i nông dân tái s d ng, trao i vàbuôn bán h t gi ng. Nhi u nông dân các n c ang phát tri n ph thu c r tnhi u vào kh n ng tái s d ng h t gi ng - c các cây tr ng truy n th ng l n cácgi ng cây tr ng m i c phát tri n. H có th b tác ng tiêu c c n u quy nnày b h n ch hay t n kém h n. Tính linh ho t c a Hi p nh TRIPS do ó r tquan tr ng i v i nhi u n c ang phát tri n. Trong b i c nh này, c n ph inh c t i T ch c Th ng nh t châu Phi (OAU - nay là Liên minh châu Phi, AU)khi a ra h th ng pháp lu t m u cho phép t t c các hình th c tái s d ng v iquy mô phi th ng m i.422 T ng t , n g n ây ã áp d ng h th ng pháplu t v b o h gi ng cây tr ng, theo ó cho phép ng i nông dân t ng i tdo trong vi c s d ng các s n ph m c b o h theo cách mà h ã t ng làmtr c khi s b o h c th c hi n.423

Tóm l i, vi c th o lu n v nh ng yêu c u i v i sáng ch trong l nh v c nôngnghi p và i v i các ngu n l c sinh h c, có th nói nh sau:Sáng ch sinh h c: Hi p nh TRIPS yêu c u c p b ng sáng ch i v i cácsáng ch công ngh sinh h c. ng th i, TRIPS cho phép th c hi n nhi u bi npháp mang tính linh ho t, có th áp d ng cho m t n c nh m thi t l p h th ngpháp lu t qu c gia theo h ng phù h p nh t v i các i u ki n c thù c a mình.Nh ng n c có h n ch v n ng l c công ngh do ó có th h n ch kh n ngc p b ng sáng ch công ngh sinh h c liên quan t i nông nghi p.Gi ng cây tr ng: Hi p nh TRIPS yêu c u các thành viên WTO ph i b o hgi ng cây tr ng theo b ng sáng ch ho c theo h th ng riêng. K t lu n có thrút ra t nh ng phân tích hi n nay là s b o h c quy nh cho các gi ng cây

420 Lettington (2003).421 CIPR (2002).422 T ch c Th ng nh t châu Phi (2002), u 26. Có t i http://www.grain.org/brl/oau-model-law-en.cfm.423 Chính ph Ên (2000), u (39(1) (iv)). Có t i http://www.grain.org/brl/pvp-brl-en.cfm.

http://www.grain.org/brl/oau-model-law-

http://www.grain.org/brl/pvp-brl-en.cfm.

237

tr ng trong Hi p nh TRIPS không nh t thi t d n t i nhi u ho t ng nghiênc u và phát tri n t i các n c ang phát tri n. M t khác, vi c áp d ng c chb o h gi ng cây tr ng có th giúp cho các n c ang phát tri n ti p c n t t h nv i các gi ng cây tr ng c phát tri n trên th gi i. Tuy nhiên, ng i ta cònnghi ng v kh n ng nh ng ti n b công ngh ki u này mang l i l i ích chonh ng ng i nông dân nghèo các n c ang phát tri n. Do ó, i u quantr ng i v i các n c ang phát tri n là ph i b o m cho nông dân nghèokhông b nh h ng b i các khía c nh tiêu c c c a vi c phát tri n công nghtrong ngành nông nghi p. Chúng tôi, gi ng nh các nhà quan sát khác, di n gi iHi p nh TRIPS nh vi c cho phép thành viên WTO c a ra quy t nh vnh ng h n ch v quy n nh m b o h gi ng cây tr ng có th xem xét nhuc u c a nh ng nông dân làm n nh .5.4. Tóm t tHi p nh TRIPS là hi p nh c a WTO mà nhi u n c ang phát tri n g pnhi u khó kh n nh t trong quá trình th c hi n t Vòng àm phán Uruguay. Hi p

nh này ã b phê phán m nh m b i nh ng ng i có quan i m cho r ng cácn c thành viên WTO không cân nh c y v s phát tri n khi Hi p nh

c hình thành. Nh ng cân nh c v s phát tri n này ch y u b h n ch trongnh ng dàn x p có tính chuy n ti p.Các l nh v c sau c xác nh là quan tr ng nh t trong kh o sát c a chúng tôiv h qu c a vi c th c hi n TRIPS i v i các n c ang phát tri n:

1. Tác ng v m t tài chính;2. Tác ng v m t kinh t ;3. Tác ng i v i vi c ti p c n thu c;4. Tác ng i v i nông nghi p và ngu n gen.

Vi c th c hi n nh ng yêu c u v m t thi t ch trong TRIPS ch c ch n t o ragánh n ng tài chính i v i các n c có ngân sách h n h p. Khi ánh giá v tác

ng kinh t , tài li u phân tích cho th y các n c có trình phát tri n cao nh tc h ng l i t vi c t ng c ng b o h quy n s h u trí tu trên toàn c u

trong th i h n b o h , trong khi gây thi t h i cho nh ng n c c n nh p kh ucông ngh . Phân tích này, g n li n v i nh ng chi phí v thi t ch liên quan t ivi c thi hành Hi p nh, cho th y các phí t n có th t ng i l n i v i cácn c ang phát tri n.Tuy nhiên, v m t dài h n h n, tài li u phân tích cho th y h th ng quy n sh u trí tu có hi u qu có th có tác ng tích c c v kinh t i v i các n c

ang phát tri n, c th là d i hình th c chuy n giao công ngh , cho dù cth c hi n thông qua u t tr c ti p n c ngoài ho c chuy n giao quy n sd ng. Tuy nhiên, m t y u t quan tr ng trong b i c nh này là n ng l c ti p thucông ngh m i c a t ng n c. Khi i sâu v v n này, nhi u nghiên c u chor ng các n c ang phát tri n có th t p trung các ngu n l c c a mình vào cácbi n pháp t ng c ng n ng l c qu n lý nhà n c, sáng ki n v giáo d c, thúc

y s phát tri n các công ngh u tiên và c i thi n chính sách c nh tranh. M tnghiên c u c a OECD kh ng nh r ng i u quan tr ng i v i các n c ang

238

phát tri n là ph i b o m có m t môi tr ng phù h p v i các bi n pháp trênh ng l i nhi u nh t t vi c b o h m nh h n quy n s h u trí tu . C ng c nph i nh r ng, nói chung, các phân tích cho th y s b o h quy n s h u trí tug n li n v i nh ng tác ng ng ng: các tác ng tích c c không x y ra khi cácn c ch a t t i m t m c phát tri n kinh t nh t nh. Phân tích c ng choth y có m i t ng quan tích c c gi a b o h m nh s h u trí tu v i vi c c ithi n ho t ng th ng m i, m c dù m i t ng quan này y u h n m i quan hv i u t tr c ti p n c ngoài.H n n a, i m quan tr ng c n xem xét là h u h t nh ng tác ng c phântích có liên quan t i các sáng ch . Có r t ít phân tích c th c hi n v tác ng

i v i các n c ang phát tri n do vi c th c hi n các quy n s h u trí tu kháctrong Hi p nh TRIPS, nh quy n tác gi , b o h nhãn hi u, ch d n a lý,v.v..Khi nghiên c u v tác ng c a Hi p nh TRIPS i v i s c kh e và y t cácn c ang phát tri n, Hi p nh TRIPS ch n thu n là m t y u t trong s r tnhi u y u t khác có nh h ng t i vi c cung c p thu c. Tuy nhiên, có th nóir ng h th ng sáng ch có tác ng t i giá c a các lo i thu c c c p b ngsáng ch , m t tác ng có th là tiêu c c i v i các n c ang phát tri n n ukh n ng s n xu t thu c generic b h n ch m t cách quá áng.V tác ng i v i nông nghi p và ngu n gen, Hi p nh TRIPS cho phép m tm c linh ho t nh t nh m t n c xây d ng h th ng pháp lu t trongn c theo h ng t t nh t phù h p v i i u ki n c a mình. Hi n không có m t

c tính nào v tác ng i v i nông nghi p và ngu n gen t i nh ng n cang phát tri n có s d ng kh n ng này. Tác ng có th khác nhau gi a các

n c ang phát tri n, tùy thu c vào vi c h l a ch n vi c th c hi n các cam k tnh th nào và ph thu c vào i u ki n ph bi n trong t ng n c. V n còn ch arõ li u nông dân nghèo các n c ang phát tri n có c h ng l i t các ti nb công ngh hay không vì h th ng sáng ch thúc y phát tri n th ng m i

i v i các s n ph m quan tr ng s ng còn i v i th ng m i. Nhi u n c,trong ó có EU, gi i thích Hi p nh TRIPS là cho phép các thành viên WTOquy t nh vi c h n ch các quy n xem xét t i nhu c u c a nh ng nông dânlàm n nh .Trong nh ng n m g n ây, h u h t các n c ang phát tri n ã áp d ng và hi n

i hóa h th ng pháp lu t c a mình. Tuy nhiên, m t s n c v n ch a th chi n y các cam k t c a mình. i u này có th là do nh ng khi m khuy ttrong h th ng pháp lu t v quy n s h u trí tu c a các n c ó, nh ng chy u liên quan t i vi c th c thi h th ng pháp lu t này. Khi c tính v tác ngc a TRIPS i v i các n c ang phát tri n, c n l u ý r ng các kinh nghi mth c ti n c a Hi p nh TRIPS i v i m t b ph n các n c ang phát tri n bh n ch do nh h ng c a các giai o n chuy n ti p.C ng c n ph i xem xét th c t là m t s n c ang phát tri n ã áp d ng, ho ccó k ho ch áp d ng, các tiêu chu n cao h n v quy n s h u trí tu so v i yêuc u c a TRIPS. i u này là do các cam k t mà các n c này ã th a thu n v iHoa K và EU trong nh ng cu c àm phàn song ph ng hay khu v c.

239

M t k t lu n có th rút ra t ây là r t khó có th tách bi t các tác ng c a vi cth c hi n các ngh a v c a TRIPS ra kh i các tác ng c a vi c th c hi n cáccam k t trong các hi p nh khu v c hay song ph ng, hay nh ng quy t nh

c a ra trong hoàn c nh khác.Hi p nh TRIPS cho phép m t m c linh ho t nh t nh nh ng các n c

ang phát tri n hi n nay không th ng xuyên s d ng. M t i u ki n tiên quy tquan tr ng các n c ang phát tri n có th h ng l i t nh ng khuy n khíchdo vi c t ng c ng quy n s h u trí tu mang l i là nh ng i u ch nh thích h p

i v i chính sách phát tri n và c nh tranh c a mình.Tóm l i, có th nói r ng tác ng c a TRIPS i v i các n c ang phát tri ntùy thu c vào n ng l c c a các n c này trong vi c n m b t các l i th c aHi p nh TRIPS và theo cách th c mà các n c l a ch n thi hành Hi p

nh.Các n c ang phát tri n ã a nh ng yêu c u c a Hi p nh TRIPS vào hth ng pháp lu t c a mình t o l i th là nh ng n c thu c nhóm n c cón ng l c công ngh cao, trong ó có Brazil, Chile, Hàn Qu c, Mexico và TháiLan. Trong s các n c này, Chile, Hàn Qu c và Mexico thu c nhóm có m c

“phát tri n con ng i cao” theo b ng x p h ng v phát tri n con ng i c aUNDP. Brazil và Thái Lan thu c nhóm n c “phát tri n con ng i trung bình”.M t nhóm khác là các n c có thu nh p t ng i th p nh ng có trình côngngh tiên ti n và, dù thi u các ngu n l c, ã thu c nhi u l i ích t vi c thihành Hi p nh TRIPS. Nh ng n c này bao g m Trung Qu c và n (c hain c u n m trong nhóm “phát tri n con ng i trung bình”).Có nhi u i u cho th y, các n c LDC ít c h ng l i do áp d ng các tiêuchu n TRIPS vào h th ng pháp lu t c a mình. Lý do là các n c này thi u cs công ngh thu hút u t . Do thi u ngu n l c, h không th t o ra cmôi tr ng pháp lý và th ch c n thi t b o v l i ích c a xã h i. L ch trìnhv vi c chuy n ti p c a các n c này s s m h t h n (ngày 1/1/2006 nói chungvà n m 2016 i v i sáng ch v thu c). Tuy nhiên, các n c này có th yêuc u kéo dài giai o n chuy n ti p.Cu i cùng, c ng có m t s n c khác thu c di n nghèo và thi u n ng l c vcông ngh và th ch . i v i nh ng n c này, r i ro l n là vi c thi hànhTRIPS s không mang l i l i ích nào cho xã h i, tr khi nh n c h tr t bênngoài. Hi p nh hi n không cho phép các n c ó t o ra nh ng ngo i l chung

i v i các ngh a v c a mình theo TRIPS. Các ngo i l này ph thu c vào s l ng c a các thành viên WTO khác i v i nh ng khi m khuy t trong ch v quy n s h u trí tu c a các n c ó.Danh m c các tài li u tham kh o

Adede, A.O. 2001. “Kinh t chính tr c a Hi p nh TRIPS: Ngu n g c và l chs ”, Geneva: ICTSD.Amet, Zohre. 2003. “Gi i thích Hi p nh TRIPS theo i u 3.2 c a B n ghi nhv Gi i quy t tranh ch p trong WTO và v th c a các n c ang phát tri n”,Lu n v n Th c s , Tr ng i h c Uppsala, Khoa Lu t.

240

Andersen, B., Z. Kozul-Wright and R. Kozul-Wright. 2002. “Quy n tác gi ,C nh tranh và Phát tri n: Tr ng h p ngành công nghi p âm nh c”, Tài li uth o lu n No 145. Geneva: UNCTAD.Barton. 2003a. “Chín tháng sau Báo cáo c a U ban UK v quy n s h u trítu : ánh giá và nh ng u tiên cho hành ng trong t ng lai”, Chatham HouseConference: “quy n s h u trí tu - ng l c cho c nh tranh và t ng tr ng haylà tr ng i không c n thi t?” ngày 17/6/2003.Becker. 2002. “Forstudie: teknologiovergoring enligt TRIPS-avtalet i WTO,Sida.Becker. 2003. “Nh ng thúc y i v i chuy n giao công ngh sang các n ckém phát tri n: m t nghiên c u v các ph ng th c thúc y theo i u 66.2trong Hi p nh WTO/TRIPS”, Nghiên c u th ng m i, Sida.Bellman, C., Dutfield và R. Melendez-Ortiz ( ng ch biên) 2003. Th ng m itrong tri th c: Tri n v ng phát tri n v TRIPS, th ng m i và s b n v ngLondon: Earthscan.Brage. 1996. “Hi p nh Vòng àm phán Uruguay và tác ng kinh t c a nó”trong Vòng àm phán Uruguay và các n c ang phát tri n. Will Martin và L.Alan Writers ( ng ch biên). Cambridge: Nhà xu t b n i h c Cambridge.CIPR. 1996. H p nh t các quy n s h u trí tu và chính sách phát tri n, Báocáo c a H i ng Quy n s h u trí tu , London, CIPR.Cohen. 2003. “S h u trí tu và kinh t h c v s c kh e qu c t ”, c trìnhbày t i h i ngh “S h u trí tu và s c kh e c ng ng qu c t ”, Tr ng i h cGeorgetown, Washington, ngày 8/10/2003.Correa. 1999. “Ti p c n ngu n gen th c v t và các quy n s h u trí tu ”, Tàili u no 8. FAO, U ban Ngu n gi ng cây tr ng, gen dành cho l ng th c vànông nghi p.Correa. 2000. Quy n s h u trí tu , WTO và các n c ang phát tri n: Hi p

nh TRIPS và các l a ch n sách l c), M ng l i Th gi i th ba.Das, Bhagirath Lal. 1999. T ch c Th ng m i th gi i: H ng d n v khuônkh th ng m i qu c t , M ng l i Th gi i th ba.Datamonitor. 2001. Ngành công nghi p gi ng n m 2005. London: Datamonitor.Domingo, Oscar Agustín. 2003. “Qu n lý s h u trí tu trong phát tri n m tcông ty h t gi ng quy môv a c a Argentina”, H i ngh c a WIPO-UPOV v sh u trí tu trong công ngh sinh h c th c v t. Geneva, ngày 24/10/2003.Einarsson, P. and M. Bystrom. 2002. TRIPS-vad betyder WTO:s for de fattigalandernas manniskor och miljo. Stockholm: Forum Syd.FAO. 2000. Tuyên b v Công ngh sinh h c. T ch c L ng th c và Nôngnghi p Liên h p qu c (FAO).

241

Finger, J. Michael and Julio J. Nogués. 2002. “K t qu không công b ng c aVòng àm phán Uruguay: Nh ng l nh v c m i trong các cu c àm phán t nglai c a WTO”, Kinh t th gi i, 25:3, trang 321-340.Finger, J.M và P.Schuler.1999. “Vi c th c hi n nh ng cam k t c a Vòng àmphán Uruguay: thách th c i v i s phát tri n”, Tài li u th o lu n 2215.Washington DC: Ngân hàng Th gi i.Gaslandt, M., K. E. Maskus và E.V. Wong. 2001. “Phát tri n và phân ph i cácthu c thi t y u i v i các n c nghèo: ki n ngh c a DEFEND”, Tài li u th olu n 552. Stockholm: IUI, Vi n Nghiên c u kinh t công nghi p.Gervais, D. 1998. Hi p nh TRIPS: L ch s so n th o và phân tích, Sweet vàMaxwell, London.Chính ph n . 2000. “B o h gi ng cây tr ng và Lu t v Quy n c a nôngdân”. http://www.grain.org/brl/pvp-brl-en.cfmIFPMA. 2003. “Thúc y nghiên c u và phát tri n v d c ph m TrungQu c: m t nghiên c u tình hu ng”. Geneva: Liên minh Các hi p h i s n xu td c ph m qu c t .Johanson B. (ch biên) 2003. Genklippet? Maten, miljon och den nya biologin.Stockholm: Formas.Khan, Z. 2002. “S h u trí tu và phát tri n kinh t : Các bài h c t l ch s HoaK và châu Âu”, Tài li u nghiên c u 1a, CIPRhttp://www.iprcommission.org/graphic/documents/study_papers.htmKumar, N. 2002. “Quy n s h u trí tu và phát tri n kinh t : Kinh nghi m c acác n c châu Á”, Tài li u nghiên c u 1b, CIPR.http://www.iprcommission.org/graphic/documents/study_papers.htmLai, Edwin. 1998. B o h quy n s h u trí tu qu c t và t l i m i s nph m. T p chí kinh t h c phát tri n, 55:1, trang 133-153.Leesti, M. và T. Pengelly. 2002. “Các v n v th ch i v i các n c angphát tri n trong vi c ho ch nh chính sách, hành chính vth c thi v s h u trítu ”. http://www.iprcommission.org/graphic/documents/study_papers.htmLele, U, W. Leeser và G. Hortskotte-Wesseler. 1999. Quy n s h u trí tu trongnông nghi p: Vai trò c a Ngân hàng Th gi i trong vi c h tr các n c vay vàcác n c thành viên. Washington D.C. Ngân hàng Th gi i.Lesser W. 2001. Tác ng c a các quy n s h u trí tu trên c s TRIPS iv i các ho t ng kinh t các n c ang phát tri n.http://www.wipo.int/about-ip/en/studies/dpf/ssa_lesser_trips.pdfLettington, Robert J.L. 2003. “Nông nghi p quy mô nh và s t v v dinhd ng theo i u 8(1) c a Hi p nh v các khía c nh liên quan n th ng m ic a quy n s h u trí tu trong Vòng àm phán Uruguay: Nghiên c u tình hu ngt Kenya và Peru, Geneva: ICTSD và UNCTAD.Lakare utan granser. 2003. “Nytt WTO-avtal sakrar inte tillgangen tillmediciner”. http://www.lakareutangranser.org

http://www.grain.org/brl/pvp

http://www.iprcommission.org/graphic/documents/study_papers.htm


http://www.wipo.int/about

http://www.lakareutangranser.org

242

Lakemedelsindustrigoreningen, LIF. 2002. Lakemedel, TRIPS-avtalet och u-landerna. Stockholm: Lakemedelsindustrigoreningen.Makus, K.E. 2000. “Quy n s h u trí tu và phát tri n kinh t : B ng sáng ch ,t ng tr ng và n i au t ng tr ng”, trong Quy n s h u trí tu trong n n kinht toàn c u. K. Maskus. Washington D.C: Vi n Kinh t h c qu c t , trang 143-170.Maskus, K.E. 2000b. “T ng c ng b o h các quy n s h u trí tu t i Lebanon”trong u i k p s c nh tranh. Hoeckman và Zarrouk ( ng ch biên). AnneArbor: Nhà xu t b n Tr ng i h c Michigan.Maskus, K.E. 2003. “B o h s h u trí tu : Li u ã i quá xa?” trong Nghiênc u chính sách Th ng m i 2003, J. M. Curtis và D. Ciuriak ( ng ch biên)Canada: B Ngo i giao và Th ng m i qu c t .Maskus, K. E. och Yang, G. 2003. “Quy n s h u trí tu , chuy n giao quy n sd ng, và i m i”, Tài li u nghiên c u chính sách 2973, Washington D.C. Ngânhàng Th gi i.U ban Th ng m i qu c gia và Sida. 2002. En samlad ansats for att uppfyllautvecklingsdimensionen i Doha-deklarationen-forslag till svenskt agerande.Stockholm.OECD. 1997 và 1998. ánh giá u t tr c ti p n c ngoài. Paris: OECD.OECD. 2002. u t tr c ti p n c ngoài i v i phát tri n: t i a hóa l i ích,t i thi u hóa chi phí. Paris: OECD.OECD. 2003. “Tác ng c a Các khái c nh liên quan n th ng m i c aquy n s h u trí tu và u t tr c ti p n c ngoài các n c ang phát tri n,TD/TC/WP(2002)42/FINALT ch c Th ng nh t châu Phi. 2000. “H th ng pháp lu t m u c a châu Phi vb o v quy n c a các c ng ng a ph ng, nông dân và nhà t o gi ng và vQuy ch ti p c n ngu n sinh h c, http://www.grain.org/brl/oau-model-law-en.cfmPardey, P.G. and N.M. Beintema. 2001. Phép thu t ch m ch p: Nghiên c u vàphát tri n trong nông nghi p: m t th k sau Mendel”, Thông báo chính sáchl ng th c 36. Washington D.C.: Vi n Nghiên c u chính sách l ng th c qu ct (IFPRI), http://www.ifpri.org/pubs/fps/fps36.pdfPenna, F. J. and C.J. Visser. 2002. Các ngành công nghi p v n hóa và quy n sh u trí tu ” trong C m nang v Phát tri n, Th ng m i và WTO. B. Hoekman,A. Mattoo, và P. English, ( ng ch biên). Washington D.C. Ngân hàng Thgi i.Pires de Carvalho. 2000. “Yêu c u b c l ngu n g c c a ngu n gen và tài li ucho phép cthông báo tr c không vi ph m Hi p nh TRIPS: V n và gi ipháp”. ng d ng Lu t sáng ch , 2:371.

http://www.grain.org/brl/oau

http://www.ifpr

243

Ragnekar, D. 2002. “Ti p c n ngu n gen, nh ng sáng ch d a trên gen và Nôngnghi p”, Tài li u nghiên c u 3a. CIPR.http://www.iprcommission.org/graphic/documents/study_papers.htmRonnback, Klas. 2003. Att handla for jamstalldhet? - ett genderperspektive paglobal handel och WTO. Stockholm: Forum Syds forl.Sikinyi, Evans. 2003. “Kinh nghi m v b o h gi ng cây tr ng theo Công cUPOV” H i ngh c a WIPO-UPOV v quy n s h u trí tu i v i công nghsinh h c gi ng cây tr ng, Geneva, ngày 24/10/2003.Smarzynska, B. 1999. “Thành ph n c a u t tr c ti p n c ngoài và b o hquy n s h u trí tu các n n kinh t chuy n i”. Ngân hàng Th gi i.http://www1.worldbank.org/wbiep/trade/papers_2000/IPRarticle.pdfSmarzynska, B. 2002. “Thành ph n c a u t tr c ti p n c ngoài và b o hquy n s h u trí tu : B ng ch ng t các n n kinh t chuy n i”. Tài li u th olu n 2786. Washington D.C. Ngân hàng Th gi i.Stewart, T. 1993. Vòng àm phán Uruguay c a GATT - L ch s àm phán, VolII, Commentary, Kluwer, Deventer, Boston.Subrimanian, A. 1995. “ t các con s vào cu c tranh lu n v d c ph m theoTRIPS” T p chí qu c t v Qu n lý công ngh , 10:2/3, trang 252-268.Tansey, G. 1999. Th ng m i, s h u trí tu , th c ph m và a d ng sinh h c -các v n chính và s l a ch n cho vi c xem xét i u 27.3 c a Hi p nhTRIPS n m 1999. Quaker Peace & Service.Thornstrom 2003. “Vi maste vaga forsoka - for matforsorjningens skull”, inGenklippet? Maten, miljion och den nya biologin. B. Johansson (ch biên).Stockholm: Formas.UNCTAD. 1996. Hi p nh TRIPS và các n c ang phát tri n, Geneva: Liênh p qu c.Wijk, J van và W. Jaffe. 1995. Tác ng c a quy n ng i t o gi ng cây tr ng các n c ang phát tri n. Amsterdam: Vi n H p tác nông nghi p liên M vàTr ng i h c T ng h p Amsterdam.Wijk, Arnold van. 2003. “Thi hành vi c b o h gi ng cây tr ng”. H i ngh c aWIPO-UPOV v quy n s h u trí tu i v i công ngh sinh h c th c v t,Geneva, ngày 24/10/2003.Watal, Jayashree. 1999. “áp d ng các sáng ch v s n ph m trong ngành d cph m n ”, C nh tranh th gi i, 20, trang 5-21.Ngân hàng Th gi i. 2002. “S h u trí tu : Cân b ng nh ng i m i v i s ti pc n c nh tranh” trong Tri n v ng kinh t toàn c u và các n c ang phát tri nn m 2002, Washington D.C.: Ngân hàng Th gi i, trang 129-150.http://www.worldbank.org/prospects/gep2002/full.htmWTO/WHO. 2002. Các hi p nh c a WTO và y t công c ng, Geneva: WTOvà WHO.


http://www1.worldbank.org/wbiep/trade/papers_2000/IPRarticle.pdf

http://www.worldbank.org/prospects/gep2002/full.h

245

6. Gi i quy t tranh ch p• H th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO ho t ng t ng i t t i v i

các n c ang phát tri n.

• Xét v tri n v ng phát tri n, h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO làs hoàn thi n c a h th ng gi i quy t tranh ch p trong k nguyên GATT.Các n c ang phát tri n ã kh i ki n nhi u v tranh ch p trong WTOh n so v i GATT và v i m c thành công cao h n, nh ng các v ki nch y u do các n c ang phát tri n l n và trình phát tri n cao h ntheo u i.

• Nhi u n c ang phát tri n thi u ngu n l c tài chính và hành chínhkh i ki n và theo u i các v ki n. H n n a, các n c phát tri n nh h nvà kém phát tri n h n b h n ch trong vi c m b o s tuân th thôngqua vi c e d a tr ng ph t th ng m i.

6.1. B i c nhGATT ban u có m t i u kho n v gi i quy t tranh ch p, theo ó n u m tn c b n c khác ánh giá là không tuân th các ngh a v c a mình, thì vvi c có th c ngh xem xét b i m t Ban H i th m c l p. khuy nngh c a Ban H i th m có hi u l c, nh ng khuy n ngh này ph i c H i ngGATT thông qua. i u này có ngh a, trên th c t , t t c các n c có quy n phquy t trong quá trình gi i quy t tranh ch p và có th ng n c n vi c thành l pBan H i th m, không ch p thu n báo cáo c a Ban H i th m và các bi n phápc ng ch thi hành.B t ch p “ i m y u” c h u này, h th ng ó ã ho t ng khá t t trong m tth i gian dài. M c dù tr ng ph t ch c thông qua trong m t tr ng h p, vi chình thành Ban H i th m và ch p nh n báo cáo c a Ban H i th m hi m khi bng n tr . Tuy nhiên, vào gi a nh ng n m 1980, khi có nhi u v n nh y c mh n v chính tr c xem xét, s l ng các v tranh ch p mà bên b ki n khôngch p nh n báo cáo c a Ban H i th m ã gia t ng. Do ó, nh ng ch trích v hth ng này c ng t ng lên. Tr c h t, EU và Hoa K b ch trích v s b t l c c ah th ng nh m b o m vi c tuân th các quy nh c a WTO. C ng có nh ngb t bình v vi c b n thân quy trình th ng kéo dài quá lâu. Các n c nh và

ang phát tri n c m th y r ng h th ng y u kém này ã có s phân bi t i xv i h , vì các n c m nh h n v kinh t và chính tr có th theo u i l i ích c ah thông qua nh ng bi n pháp khác ngoài c ch gi i quy t tranh ch p.6.2. Mô t th t c gi i quy t tranh ch p6.2.1. Các i u kho n chungLà m t ph n c a Vòng àm phán Uruguay, m t h th ng gi i quy t tranh ch pm i ã c thi t l p trong WTO, ó là Tho thu n v các Quy t c và Th t c

i u ch nh vi c gi i quy t tranh ch p (DSU), có hi u l c t ngày 1/1/1995. Tht c này g n gi ng v i h th ng gi i quy t tranh ch p c a GATT, nh ng có m ts khác bi t quan tr ng. Theo DSU, n u m t thành viên WTO nh n th y mìnhb nh h ng tiêu c c do vi c m t thành viên khác không tuân th quy nh

246

WTO, thành viên ó có th yêu c u tham v n v i thành viên kia. N u tham v nkhông thành, thành viên này có th khi u ki n lên Ban H i th m, hay kháng cáolên C quan Phúc th m c a WTO. Quy t nh c a Ban H i th m và C quanPhúc th m có hi u l c thi hành. N u m t n c không tuân th quy t nh haykhông a ra b i th ng (nh d i hình th c thu quan th p h n), thì n c ócó th ph i ch u nh ng bi n pháp tr a (tr ng ph t th ng m i).Thay i l n nh t so v i GATT là m t qu c gia riêng l không còn có kh n ngng n c n b t k ph n nào c a quy trình gi i quy t tranh ch p. Các quy t nhc a Ban H i th m c áp d ng m t cách t ng, tr khi t t c các thành viênc a WTO ph n i i u này. Thêm vào ó, kh n ng kháng cáo các phán quy tc a Ban H i th m t i C quan phúc th m th ng tr c, C quan Phúc th m, ã

c áp d ng. B n Tho thu n v gi i quy t tranh ch p còn ràng bu c v m tth i gian ng n ch n các v ki n kéo dài quá lâu.Nói ng n g n, so v i h th ng tr c ây, m t h th ng gi i quy t tranh ch p cótính c ng ch h n, t ng h n và có tính pháp lý h n ã c thành l p. Hth ng gi i quy t tranh ch p c a WTO có kh n ng là m t h th ng m nh nh ttrong s các hi p nh qu c t .6.2.2. i x c bi t và i x khác bi tM t h th ng gi i quy t tranh ch p m nh h n nh m ph n nào c i thi n kh n ngc a các n c ang phát tri n và nh trong vi c b o v quy n c a mình trong cáchi p nh WTO. B n Tho thu n v gi i quy t tranh ch p bao g m hai i ukho n v i x c bi t và i x khác bi t i v i các n c ang phát tri n.Tuy nhiên, các i u kho n này không có t m quan tr ng quy t nh i v i cácn c ang phát tri n. Theo m t nhà quan sát, các i u kho n này có tính tuyênb h n là tính th c hi n.424 Ví d , i u không rõ là li u i u lu t quy nh schú c bi t trong quá trình tham v n i v i nh ng v n và l i ích c th c acác n c ang phát tri n có hi u qu ng k nào hay không. Tuy nhiên, i ulu t trong DSU quy nh Ban Th ký WTO có trách nhi m cung c p h tr kthu t cho các n c ang phát tri n là r t quan tr ng i v i nh ng n c này.Tuy nhiên, gi i h n v ngu n l c và s công b ng c ng có ngh a là Ban Th kýkhông th i di n m t bên trong tranh ch p. H tr c a Ban Th ký do ó ccoi là ch a tho áng.425 T tháng 10/2002, các n c ang phát tri n ã có thnh n s tr giúp t Trung tâm T v n lu t c a WTO, trung tâm này có nhi ungu n l c và có th i di n cho các n c ang phát tri n trong quá trình tt ng (xem h p th c t ).Trung tâm T v n lu t WTO (ACWL)Trung tâm T v n lu t WTO (ACWL) là m t t ch c h tr các n c kém pháttri n (LDCs), các n c ang phát tri n và các n n kinh t chuy n i v i vi c tv n v m t lu t pháp, ào t o và giáo d c v các quy nh c a WTO. M c tiêuc a Trung tâm là mang l i cho nh ng n c kém phát tri n h n trong WTO ch i s d ng h th ng gi i quy t tranh ch p gi ng nh các n c phát tri n trong

424 Delich (2002).425 Hoekman và Mavroidis (1999).

247

WTO.D ch v c a ACWL là dành cho t t c các n c ang phát tri n là thành viênc a c WTO và ACWL, và cho t t c các n c kém phát tri n trong WTO. Tch c này l y m c phát tri n c a các n c xem xét m c phí thành viên vàphí t v n.Các thành viên u tiên (k c Th y i n) óng góp ph n v n ban u 1 tri uUSD i v i các n c phát tri n, và các m c 50.000 USD, 100.000 USD và300.000 USD i v i các n c ang phát tri n (tùy thu c vào m c phát tri n- ánh giá d a trên t l th ng m i c a n c ó v i th ng m i th gi i vàGNP tính theo u ng i c a n c ó). Thêm vào ó, 9 n c phát tri n là thànhviên óng 1,25 tri u USD m i n m trong 5 n m u.Vi c t v n pháp lý chung là mi n phí trong m t s gi nh t nh i v i cácn c ang phát tri n là thành viên c a ACWL và t t c các n c kém phát tri n(cho dù có là thành viên hay không). i v i các n c ang phát tri n khôngph i là thành viên c a ACWL, m c phí lên t i 350 USD/gi cho d ch v t v nki u này. H tr v quy trình t t ng trong các c quan gi i quy t tranh ch pc a WTO có chi phí t 25 USD/gi i v i các n c kém phát tri n, t i 250USD/gi ho c h n i v i các n c ang phát tri n có m c phát tri n caoh n.ACWL c thành l p vào tháng 6/2001 và bao g m 7 lu t s có trình cao,m i châu l c có ít nh t m t ng i. Trong n m u ho t ng, t ch c này ã htr 6 n c v t v n lu t chung và tham gia vào t ng ó quy trình gi i quy ttranh ch p trong WTO.

6.3. Tác ng i v i các n c ang phát tri nH th ng gi i quy t tranh ch p là n n t ng i v i vi c áp d ng chính xác và cóhi u qu các hi p nh qu c t . i u này này c ng c áp d ng trong l nh v cth ng m i. V c b n, thông qua gi i quy t tranh ch p mà m t qu c gia có thb o v quy n l i c a mình trong h th ng th ng m i a ph ng. Các quy nhc a WTO – v n ôi lúc không rõ ràng - c ng ã c gi i thích thông qua vi cgi i quy t tranh ch p. Khi không có s phán xét c a bên th ba, các n c shoàn toàn t b o v quy n l i c a mình. Trong m i kh n ng, i u này có l icho các n c m nh h n và gây thi t h i v i các n c y u h n. Do ó, gi thi tc b n trong phân tích c a chúng tôi là m t h th ng gi i quy t tranh ch p m nhtrong WTO là i u áng mong c n u nh các nguyên t c pháp lý c sd ng i u ch nh th ng m i qu c t .Tuy nhiên, m t câu h i t ra là h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO cóhi u qu nh th nào trong vi c b o v l i ích c a các n c ang phát tri n. as các nhà quan sát nh t trí r ng h th ng này ã ho t ng t t i v i các n c

ang phát tri n.427 Nh ng t t nh th nào? tr l i câu h i này, có th a ra

427 Ví d , xem Mosoti (2003); Ahn (2003) - ng i ã cho r ng h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTOlà quan tr ng i v i s t ng tr ng kinh t h n n a c a Hàn Qu c; Lacarte-Muró và Gappah (2000) -ng i có quan m r ng h th ng gi i quy t tranh ch p là c bi t quan tr ng i v i các n c angphát tri n.

248

m t phép so sánh gi a h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO và h th ng gi iquy t tranh ch p c a GATT i v i các n c ang phát tri n, và xác nh xemli u hi u qu c a h th ng này i v i các n c ang phát tri n có t ng t nh

i v i các n c phát tri n không.6.3.1. So sánh vi c gi i quy t tranh ch p c a WTO v i vi c gi i quy t tranhch p c a GATTNh ng thay i c a ra trong h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO ulà tích c c i v i các n c ang phát tri n so v i các i u kho n v gi i quy ttranh ch p trong GATT .427 Vì t ng n c không còn có quy n ph quy t trongquy trình gi i quy t tranh ch p, nên không m t n c nào, cho dù m nh t i âu,có th ng n c n c m t n c, cho dù y u t i âu, trong vi c b o v quy n l ic a mình theo các hi p nh WTO. Ví d , Antigua và Barbuda g n ây ã cótranh ch p v i Hoa K .428 H th ng m nh h n này - v i quy trình t ng vàràng bu c v th i gian - ã làm t ng s c ép các n c ch p hành các quy t

nh pháp lý. i u này c bi t quan tr ng i v i nh ng n c thi u s c m nhkinh t trong vi c c ng ch tuân th .429 Ví d , Costa Rica ã thành công trongvi c bu c Hoa K ph i tuân theo quy t nh c a Ban H i th m, cho dù th c tlà b t k m t tr ng ph t th ng m i nào c a Costa Rica u không t o ra m i

e d a i v i Hoa K .430

Tuy nhiên, vi c áp d ng h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO c ng mang l inh ng tác ng tiêu c c i v i các n c ang phát tri n. H th ng m i này cótính pháp lý h n và ph c t p h n so v i h th ng c a GATT, i u này òi h iph i có nhi u chuyên gia pháp lý h n và có th t o ra phí t n cao h n i v in c khi u ki n.431 M t s nhà quan sát ã nh n nh m t cách c th r ng vi cnâng cao tính pháp lý trong quy trình c a WTO òi h i các bên liên quan nm t v ki n ph i tìm nh ng chuyên gia lu t ngay t giai o n u tiên tránhb qua b t k th t c k thu t nào.432 i u này c coi là c bi t quan tr ngvì nó th ng thông qua th t c tham v n và àm phán ban u, ây là các tht c có th t c nh ng gi i pháp có l i nh t và nhanh nh t.433 Nh ng òi h icao h n s d ng có hi u qu h th ng này là c bi t khó i v i các n c

ang phát tri n - nh ng n c này th ng có h n ch l n v m t lu t pháp, tàichính và chính sách th ng m i.Nh ng trên th c t , nh ng thay i này có nh h ng nh th nào i v i vi cgi i quy t tranh ch p c a các n c ang phát tri n? M t cách th c ánh giát m quan tr ng c a B n Tho thu n v gi i quy t tranh ch p i v i các n c

ang phát tri n là nhìn vào m c mà các n c này s d ng h th ng ó.6.3.2. Các n c ang phát tri n kh i ki n nhi u h n WTO

427 Xem, ví d , South Centre (1999).428 Hoa K - Bi n pháp tác ng t i cung c p qua biên gi i các d ch v c b c và cá c c (WT/DS285).429 Hudec (2002).430 Hoa K - lót (WT/DS24).431 Shaffer (2003).432 Busch và Reinhardt (2003).433 Busch và Reinhardt (2003).

249

Các n c ang phát tri n là nhóm n c s d ng h th ng gi i quy t tranh ch pc a WTO nhi u h n so v i vi c h ã làm GATT và xu h ng này ang giat ng. Trong tám n m u c a WTO (1995-2003), các n c ang phát tri n ãkh i ki n g n 100 v , hay tính trung bình, kho ng 12 v /n m.434 T n m 2000,các n c ang phát tri n ti n hành h n 17 v m i n m. i u này có th so sánhv i 15 n m cu i c a GATT, khi các n c ang phát tri n ti n hành d i 6 vki n m i n m.435 M t khác, t l các v ki n có s tham gia c a các n c angphát tri n trong t ng s các v ki n ch t ng m c khiêm t n t kho ng d i1/3 s v khi u ki n trong 15 n m cu i c a GATT lên trên 1/3 s v khi u ki nt khi thành l p WTO (các n c phát tri n c ng có nhi u khi u ki n WTOh n so v i GATT).436 Tuy nhiên, trong 4 n m cu i, các n c ang phát tri n ãkhi u ki n nhi u h n so v i các n c phát tri n.Vi c các n c ang phát tri n s d ng h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTOnhi u h n so v i GATT có th c coi nh m t d u hi u cho th y h th ngnày c tin c y h n và hi u qu h n i v i các n c ang phát tri n. ngth i, i u này c ng ph n ánh r ng nhi u WTO có nhi u qu c gia thành viên h nvà nhi u l nh v c h n ã c bao hàm trong các hi p nh th ng m i aph ng.C ng c n nh n m nh r ng m t s n c ang phát tri n l n và có m c pháttri n cao h n có liên quan n ph n l n các v tranh ch p. Trong s 117 vtranh ch p x y ra tính n tháng 10/2003, Brazil có 22 v , n 15, Mexico 13v , Hàn Qu c 10 v , Thái Lan 10 v và Argentina 9 v .437 Trong s các tranhch p khác do các n c ang phát tri n kh i ki n, có 15 v liên quan n cácn c n c Nam M và châu Á, c l n l n nh . Cho t i nay, ch có m t n ckém phát tri n và không có n c châu Phi nào ti n hành khi u ki n. Tuy nhiên,m t s n c châu Phi, bao g m Nigeria, Zimbabwe và Nam Phi ã tham gia v it cách là bên th ba.438 Th c t nhi u n c ang phát tri n không s d ng hth ng gi i quy t tranh ch p có th c coi là d u hi u các n c ó ( c bi t làcác n c kém phát tri n) không có ngu n l c c n thi t s d ng h th ngnày. M t cách gi i thích khác là i u này ch n gi n ph n ánh t l nh bé c acác n c này trong th ng m i th gi i.439

Tóm l i, có th nói r ng vi c các n c ang phát tri n ngày càng s d ng nhi uh n h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO là d u hi u cho th y h th ng nàyh u ích h n i v i các n c ang phát tri n so v i h th ng GATT. ng th i,h th ng này ch th c hi n i v i các n c có n ng l c th c hi n khi u ki n.6.3.3 và thành công l n h nM t cách ánh giá hi u qu c a h th ng gi i quy t tranh ch p này là vi c xemxét m c các khi u ki n c a ra mà các bên b ki n ph i nh ng b . Hainhà nghiên c u B c M , Busch và Reinhardt, ã phân lo i các v ki n GATT

434 WTO (WT/DS/OV/16).435 Busch và Reinhardt (2003).436 Busch và Reinhardt (2003).437 WTO, JOB(03)/225.438 WTO, JOB (03)/255.439 Holmes và các ng tác gi (2003).

250

và WTO x y ra trong nh ng n m 1980 - 2000 theo tiêu chí bên b ki n nh ngb toàn ph n, m t ph n hay không nh ng b .440 H th y r ng n ng l c c a cácn c ang phát tri n bu c các bên b ki n ch p nh n nh ng b toàn b t ng t36% lên t i 50% trong giai o n này, nh ng b m t ph n t ng t 19% lên t i23% (xem B ng 12). i u này cho th y h th ng gi i quy t tranh ch p c aWTO có hi u qu h n i v i các n c ang phát tri n so v i h th ng GATT,ít nh t là v i nh ng n c có ngu n l c cho phép h s d ng h th ng này.B ng 12: T l các v ki n do các n c ang phát tri n a ra ã d n t inh ng b

Không nh ng b Nh ng b m tph n

Nh ng b toàn b

GATT 44% 19% 36%WTO 27% 23% 50%

Tuy nhiên, theo kh o sát k h n, Busch và Reinhardt th y r ng có nh ng ti ntri n do các n c ang phát tri n t o ra trong vi c t c nh ng nh ng b cóth ch y u là i v i các n c ang phát tri n có m c GDP tính theo ung i cao.441 Do ó, có th là quy trình gi i quy t tranh ch p có hi u qu h n

i v i nhóm n c ang phát tri n này, nh ng không nh t thi t nh v y i v icác n c ang phát tri n nghèo.C ng c n ph i nh n m nh r ng k t qu c a Busch và Reinhardt không thay itheo quy mô th tr ng (GDP) nh ng l i thay i theo m c thu nh p (GDP tínhtheo u ng i). i u này cho th y n ng l c s d ng có hi u qu h th ng gi iquy t tranh ch p c a t ng n c liên quan nhi u h n v i m c phát tri n chkhông ph i là s c m nh kinh t c a n c ó.M t nghiên c u khác phát hi n ra r ng, các n c ang phát tri n ti n hànhkhi u ki n t i WTO thành công h n ( c o b ng m c t do hóa h n) sov i GATT.442

Tóm l i, h th ng gi i quy t tranh ch p c a WTO xem ra h u ích h n i v icác n c ang phát tri n n u so v i h th ng c a GATT mà nó thay th .

6.3.4. H th ng này có hi u qu i v i các n c ang phát tri n t ng tnh i v i các n c phát tri n?Phân tích th ng kê do Busch và Reinhardt th c hi n bao g m c các n c angphát tri n l n các n c phát tri n, do ó t o ra m t i m b t u h u ích trongvi c a ra câu tr l i cho câu h i nêu trên. Các th ng kê cho th y, h th ngGATT có hi u qu h n i v i các n c phát tri n so v i các n c ang pháttri n. H n n a, các th ng kê còn cho th y nh ng k t qu c i thi n t GATT nWTO i v i các n c phát tri n ít nhi u l n h n so v i các n c ang pháttri n. Nói cách khác, theo nh ng ánh giá th ng kê này, hi u qu c a h th nggi i quy t tranh ch p c a WTO i v i các n c phát tri n cao h n so v i các

440 Busch và Reinhardt (2003).441 Busch và Reinhardt (2003).442 Bown (2004).

Y BAN QU Ô C GIA V Ä H P TÁC KINH T QU C T dong cua hiep dinh WTO... · tranh ch ©p, Hi Ëp ÿ...

Documents

Transcript of Y BAN QU Ô C GIA V Ä H P TÁC KINH T QU C T dong cua hiep dinh WTO... · tranh ch ©p, Hi Ëp ÿ...