T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

XV – XVI. YÜZYILLARDA MAKEDONYA’DA

KÜLTÜR VE MEDENİYET

Yüksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

İSTANBUL, 2006

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

XV – XVI. YÜZYILLARDA MAKEDONYA’DA

KÜLTÜR VE MEDENİYET

Yüksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

Danışman: PROF. DR. CAHİT BALTACI

İSTANBUL, 2006

2

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER..................................................................................2 ÖNSÖZ............................................................................................5 KISALTMALAR................................................................................7 GİRİŞ...............................................................................................8

A. MAKEDONYA’NIN KISA TARİHİ.....................................................................8 B. OSMANLI DÖNEMİNDE MAKEDONYA’NIN İDARİ TAKSİMATI............10 C. OSMANLILARIN ÇEKİLİŞİNDEN GÜNÜMÜZE KADAR MAKEDONYA.13 D. MAKEDONYA’NIN COĞRAFÎ KONUMU…..................................................14

I.BÖLÜM XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA KURULAN VAKIFLAR

XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA KURULAN VAKIFLAR…………..…16 1.Sungur Çavuş Bey Vakfı…………………………………………………………17 2.İshak Bey Vakfı…………………………………………………………………..17 3.İsa Bey Vakfı ………………………………………………………………….....17 4.Mehmet Çelebi Vakfı………………………………………………………….....18 5.Sinanûddin Yusuf Çelebi Vakfı…………………………………………………..18 6.İshak Çelebi Vakfı………………………………………………………………..18 7.Muslihiddin Abd el-Gani Vakfı…………………………………………………..19 8.Kaçanikli Mehmet Paşa…………………………………………………………..19 9.Koca Sinan Paşa Vakfı…………………………………………………………...19 10.Mustafa Paşa Vakfı……………………………………………………………...20 11.Yahya Paşa Vakfı……………………………………………………………….20

II. BÖLÜM

EĞİTİM MÜESSESELER EĞİTİM MÜESSESELERİ.............................................................................................21 A.1. GENEL MEDRESELER.........................................................................................25 1.Meddâh Baba Medresesi........................................................................................25 2.Sungur Çavuş Bey Medresesi.................................................................................26 3.İshakiye Medresesi.................................................................................................26 4.Yeni Camii Şerif Medresesi...................................................................................27 5.Türkler Medresesi...................................................................................................27 6.Dülbend Kadı Medresesi........................................................................................27 7.Haydar Kadı Medresesi..........................................................................................28 8.II. Sultan Murâd Medresesi....................................................................................28

9.İshak Bey Medresesi...............................................................................................28

3

10.İsa Bey Medresesi...........................................................................................29 11.Oruç Çavuş Medresesi...................................................................................32 12.Çeribaşı Medresesi.........................................................................................32 13.Kadı Muhyiddin Medresesi............................................................................32 14.Kadı Yahya Medresesi...................................................................................32 15.Ahmet Çelebi Medresesi................................................................................32 16.Hamza Bey Medresesi....................................................................................33 17.Hüseyin Şah Medresesi..................................................................................33 18.Hacı Hüseyin Medresesi.................................................................................33 A.2.MESLEKİ MEDRESELER................................................................................35 B.KÜTÜPHANELER...............................................................................................36 İsa Bey Kütüphanesi............................................................................................37 İshak Bey Kütüphanesi........................................................................................39 Manastır’daki İshak Bey Kütüphanesi................................................................41

III.BÖLÜM DİNİ MÜESSESELER

DİNİ MÜESSESLER................................................................................................44 1.Paşa Yiğit Bey Camii.......................................................................................45 2.Sultan Bayezıt Camii........................................................................................45 3.Sungur Çavuş Bey Camii.................................................................................45 4.II. Sultan Murad Camii....................................................................................46 5.İshak Bey Camii...............................................................................................46 6.Kebir Mehmet Çelebi Camii............................................................................47 7.Çarşı Camii.......................................................................................................47 8.İsa Bey Camii...................................................................................................48 9.Sinanuddin Yusuf Çelebi..................................................................................48 10.Mustafa Paşa Camii........................................................................................49 11.Burmalı Camii................................................................................................49 12.Alaca Camii....................................................................................................50 13.Yahya Paşa Camii...........................................................................................50 14.Müftü Şerif Camii...........................................................................................50 15.İshakiye Camii................................................................................................51 16.Hacı Şerif Bey Camii......................................................................................51 17.Koca Kadi Camii Şerif...................................................................................52 18.Tatar Sinan Bey Camii...................................................................................52 19.Dükkancık Camii............................................................................................52 20.Yeni Cami.......................................................................................................54 21.Haydar Kadı Camii.........................................................................................54 22.Hüsam Paşa Camii..........................................................................................55 TEKKELER VE ZAVİYELER….............................................................................57 1.İshak Bey Zaviyesi...........................................................................................57 2.İshak Çelebi Zaviyesi.......................................................................................57 3.Kaçanikli Mehmet Paşa Zaviyesi.....................................................................57

4

4.İsa Bey Hanikahı..............................................................................................58 5.İplikçi Hasan Efendi Tekkesi...........................................................................58 6.Emir Hoca Tekkesi...........................................................................................58 7.Veliyuddin Vardar Tekkesi..............................................................................58 8.Hacı Ayşe Hatun Zaviyesi...............................................................................59

IV.BÖLÜM DİĞER SOSYAL KURULUŞLAR

DİĞER SOSYAL KURULUŞLAR.................................................................................61 A.HAMAMLAR..............................................................................................................62 1.Davut Paşa Hamamı...............................................................................................62 2.Şengül Hamamı......................................................................................................63 3.Debboy Hamamı.....................................................................................................64 B.HANLAR.....................................................................................................................65 1.Sulu Han.................................................................................................................66 2.Kurşunlu Han..........................................................................................................67 3.Kapan Han..............................................................................................................68 C.SU KEMERLERİ.........................................................................................................70 1.İsa Bey Sukemeri....................................................................................................71 2.Mustafa Paşa Sukemeri..........................................................................................71 3.Muslihuddin el-Madeni Sukemeri..........................................................................71 D.ÇEŞMELER................................................................................................................72 E.KÖPRÜLER................................................................................................................74 1.Taş Köprü...............................................................................................................74 2.Hüseyin Şah Köprüsü............................................................................................77 F.İMARETLER...............................................................................................................78 1.İshak Bey İmareti....................................................................................................78 2.Sinanuddin Yusuf Çelebi İmareti...........................................................................79 3.İshak Çelebi İmareti................................................................................................79 4.İsa Bey İmareti........................................................................................................79 5.Yahya Paşa İmareti.................................................................................................80 6.Mustafa Paşa İmareti..............................................................................................80 SONUÇ..........................................................................................81 BİBLİOGRAFİYA...........................................................................82 EKLER…….....................................................................................87

5

ÖNSÖZ

Dünya tarihinin hem siyasi hem medenî en büyük devletlerinden biri olan

Osmanlı devleti (Devlet-i Aliyye-i Osmaniye), gittiği her yerde büyük medeniyet

abideleri bırakmıştır. Orta Avrupa’dan Balkanlar’a, Anadolu’dan Arabistan’a, oradan

Kuzey Afrika’ya kadar bütün bir coğrafya Osmanlı Türkleri’nin medeniyet

şaheserleriyle doludur. Bu bağlamda Makedonya da bu eserlerin yüksek derecede

inkişaf ettiği bir coğrafyadır. Ancak bu coğrafyada Türk eserlerinin çok ayrıntılı bir

araştırmaya gereksinimi vardır. Zira zaman içinde bu ülke birçok siyasî kargaşalıklar

yaşamış ve Türk eserleri de bu hengâmeden zarar görmüştür. Biz bu araştırmamızda

Balkanlar’da önemli bir bölge olan Makedonya’da XV-XVI. yüzyıllar arasında

Osmanlılar tarafından inşa edilen ve hâlâ birçoğu ayakta olan eserleri inceleyeceğiz. Bu

incelemede XVII. asırda telif olmasına rağmen Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si ile

Hasan Kaleşi’nin “Najstari Vakufski Dokumenti u Jugoslaviju na Arapski Jeziku”

(Yugoslavya’da en eski Arapça vakıf belgeleri), Glişa Elezoviç’in “Turski Spomenici”

(Türk Mimari Eserleri) ve Ekrem Hakkı Ayverdi’nin “Avrupa’da Osmanlı Eserleri”

tezimizde başvurduğumuz çağdaş araştırmacıların eserleridir. Bu doğrultuda Türkçe’nin

dışında Arnavutça, Sırpça ve Makedonca çalışma ve araştırmalar da kullanıldı. Arşivleri

bir doktora çalışmasında kullanmayı düşündüğümüzden gerek Osmanlı gerek Balkan

devletlerinin arşivlerini kullanmadık. Bununla beraber bu bölge ile ilgili araştırmaların

birçoğu zaten arşiv kaynaklarına dayanmaktadır. Biz bu çalışmamızda onları

kullanmakla iktifa ettik. İleride bu çalışmamızı daha da derinleştirmeyi hedefliyoruz.

Tezimiz toplam dört bölümden müteşekkildir. Girişte Makedonya’nın

geçmişten günümüze kısa bir tarihini verdik. Birinci Bölümde Makedonya’da vakıf

6

müesseselerinin bir dökümünü. İkinci Bölümde eğitim-öğretimle ilgili bilgiler verdik.

Aynı zamanda bu bölümde XV – XVI. asır medreselerinin sayımını gerçekleştirdik.

Üçüncü bölümde söz konusu asırlar arasında kurulan dini kurumları anlattık. Dördüncü

bölümde toplumsal kurumları anlattık. Ancak burada şunu ifade etmeliyiz ki bu

çalışmada kurumları tamamen kronolojik olarak incelemeye çalıştık. Diğer bir husus,

tezimin konusu XV ve XVI asırlar olmasına rağmen, yer yer bu zaman sınırını, verilerin

daha iyi anlaşılması açısından aşma ihtiyacı duyduk.

Bu çalışmada bana her türlü destek ve ilgisini esirgemeyen, bana yol gösterici

yardımlarda bulunan değerli hocam Prof. Dr. Cahit Baltacı’ya ve diğer hocalarıma

teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Makedonya Milli Kültürel Mirası Koruma Merkezi

Müdürü Sayın Behicüddin Şehabi’ye, Makedonya Milli Tarih Enstitüsünde görevli

Prof. Dr. Ahmed Şerif’e teşekkürler ederim. Yine bana her türlü desteği veren, burada

adını sayamayacağım birçok kişi ve kurumlara da teşekkür ederim.

İstanbul-2006 Ljutfi Nedzipi

7

KISALTMALAR

a.g.e.: Adı Geçen Eser

a.g.m.: Adı Geçen Makale

Bkz (bk) Bakınız

Br.: (Broj) Numara

C.: Cilt

Çev.: Çeviren

G.S.N.D.: Glasnik Skopskog Nauçnok Druştva (Üsküp Bilim Adamları

Birliği Sesi Dergisi)

God.: (Godina) Yıl

H.: Hicri

D.İ.A.: Diyanet İslam Ansiklopedi

İ.N.İ.: İnstitut za Nacionalna İstoria (Milli Tarih Enstitüsü)

M Ö.: Milattan Önce

M.: Miladi

M.A.N.U.: Makedonska Akademija na Naukite i Umetnost (Makedonya

Bilimler ve Sanatlar Akademisi)

s.: sayfa

S.: Sayı

TDK: Türk Dil Kurumu

TTK: Türk Tarih Korumu

v.b. ve benzeri

v.s. ve saire

y.y.: Yüzyılı

8

GİRİŞ

A. Makedonya’nın Kısa Tarihi

Balkan Yarımadası’nda ilk çağdan beri günümüzde de Makedonya diye bir

ülke var olmuştur. Fakat o, bütün tarihi boyunca, çeşitli imparatorluklar tarafından

hâkim olunmak istenmiş ve hâlâ bugünlerde de buranın siyasî sorunları devam

etmektedir.

Makedonya, Avrupa ile Asya arasındaki ana yolan üzerinde yer almaktadır.

Yunanlılar’a göre, Makedonya bir Helen bölgesinin adıdır. Bulgar müellifi Anastas

Totev’e göre ise, Makedonya, İlirler’den kalan bir kelimedir.1 Fransızca’ya geçen, fakat

aslı eski Yunanca olan Makedonya kelimesi, “karışık”, “türlü”, “muhtelif parçalardan

oluşan”, “yamalı bohça”, “sebze veya meyve salatası”, gibi manalara gelmektedir.2

1 Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, Ankara 2000, s.3 2 Tahsin Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1976; Mensur Nuredini, Makedonya’daki Belli Başlı Ziyaret Yerleri, Gostivar 2003, s.9

9

Tarih içinde Pelazg kavmi unsurundan, bir takım insanlar bu civarda yayılarak

muhtelif adlarla kabilelere ayrılmışlardır.3 Fakat bugün kendilerini Makedon diye

adlandıran bir ırk var olmakla birlikte âsılları Grek değildir. Ancak bugün “Ben

Makedonum” diyen bu insanların ülkesi olan gerçek Makedonya, çoğunluğunu

Makedon halkın teşkil ettiği ve tarih içinde sınırları değişik şekillerde çizilen bir

ülkedir.4

M.Ö. VII. yüzyılda, Perdika kralı Makedonya topraklarında bir devlet kurdu ve

bu devletin başlıca sakinleri Hint-Avrupa kabilesi Şitler, İlirler ve daha sonra da

Yunanlılardır. M.Ö. 337–323 döneminde II. Filip ve Büyük İskender, Makedonya’yı ve

Yunanistan’ı işgal ettiler. Daha sonra devletleri Hindistan’a kadar yayıldı. M.Ö. 168

yılında Makedonya, Peydana muharebesinde Roma İmparatorluğuna karşı yapığı savaşı

kaybetti.

VII. yüzyılda Slav kabileleri Makedonya’ya etraftan göç etmeye başladılar. IX.

yüzyılda (1018–1258) Makedonya Bulgarlar tarafından idare edildi. Bu dönemden

sonra, yeniden Bizans idaresine geçti. Fakat bu zamanda Bizans Devleti kraliyet

sorunları ve Osmanlılar’ın baskılarıyla yüz yüze gelmişti. Bu esnada Sırp kralı Stefan

Duşan (1331–1355) Makedonya’yı işgal etti.5 Bu dönemden itibaren Makedonya da

zaman zaman yaşadığı savaşlardan ötürü istikrarsızlık içine düşüp sağlıklı idarî ve

kültürel bir gelişme gösteremedi.

Bu dönemden sonra ülke yeni bir güçle yüzleşti. 1362–1389 arasında Sultan

Murat’ın önderliğinde Osmanlı nüfuzu başladı. En kanlı savaşlardan biri 26 Eylül

1372’de meydana gelen (Sırp sındığı) Meriç Muharebesi idi. Osmanlılar’ın zaferiyle

sonuçlanan bu savaştan sonra, diğer Balkan ülkelerinin fethi için kapılar açıldı. Böylece

Makedonya’nın şehirleri Osmanlı idaresine birer birer girmeye başladı. Rumeli’ye

geçmeden evvel Sultan Murat, Vardar’ın sol tarafına yerleşti ve 1380’de İştip şehrini

aldı. Bu savaşların önderliğini Timurtaş Paşa yapmıştır.6 İştip’in düşmesinden sonra da

3 Tunalı Hilmi, Makedonya, Kahire 1326, s.7 4 Makedonya Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 1992, s.6 5 Mes’ud Khavende, Mevsu’a Tarihiyye Coğrafiye, Beyrut 2003, s.194 6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988, I, 171-175

10

savaşlar devam etti. Böylece 1385’te Manastır’ı ve Pirlepe’yi, 1390’da Kıratova’yı7 ve

1392’de Üsküp’ü alırlar.8 Nihayet Makedonya, Rovini gazvesinde (1395) Osmanlı

idaresine geçti.9

Bu devirden sonra Balkan savaşlarına kadar Makedonya, Osmanlı idaresi

altında yaşadı. Makedonlar, tarihte en fazla Osmanlı egemenliği altında yaşamışlardır.

Bu dönem boyunca Makedonya’da, yeni bir medeniyet (İslam) gelişmiş, böylece cami,

tekke ve medrese başta olmak üzere birçok kültürel anıt inşâ edilmiştir.

B. Osmanlı Döneminde Makedonya’nın İdârî taksimatı

Osmanlı Devleti, Balkanlar’ın fethinden sonra diğer ülkeler gibi

Makedonya’da kendi kanunlarını uyguladı. Balkan yarımadasının en büyük idarî

bölgesi, Makedonya’nın da aralarında bulunduğu 1362–1385 arasında kurulan Rumeli

Eyaleti idi ki onun ilk beylerbeyi Lala Şahin Paşa ve onun hemen ardından Timurtaş

Paşa olmuştur. Her ikisi beylerbeyi olduktan bir müddet sonra vezir payesine nail

olmuşlardır.10 İdarî teşkilat bakımından tarih içinde Osmanlı Devletin’e bağlı ülkeler ve

bölgeler önce eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiye ve

köylere bölünmüştür. Bu teşkilat içerisinde eyaletler, beylerbeyi, sancaklar sancak

beyleri tarafından yönetildi.11 Makedonya’ya gelince, ilk başta o, Paşa Sancağı,

Köstendil Sancağı ve Ohri Sancağı olmak üzere üç sancağa ve daha sonra Üsküp

Sancağı’na ayrıldı.

1.Paşa Sancağı

Rumeli Eyaleti’nin en eski sancaklarından biri olup, Osmanlı fetihlerinin erken

zamanlarında kurulan ve eyaletin en büyük bölgesini ihtiva eden sancaktır.

Makedonya’nın en büyük bölümü de Paşa Sancağı’nın sınırları içinde bulunmaktaydı. 7 Aleksandar Stojanovski, Gradovite na Makedonija od Krajot na XIV do XVII vek, Skopje 1981, s.14-17 8 Dr. Duşanka Bojaniç Lukaç,”Kako Turcite go prezele Skopje”, Zbornik II-III, Skopje 1965/66, s.5 9 Aleksandar Stoyanovski,”XVII Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinde İdari Taksimatı”, çev. İsmail Eren, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1974, s. 214 10 İstoria na Makedonskiot Narod, Skopje 1969, s.229-233; M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI asırlarda Edirna ve Paşa Livası, İstanbul, 1952, s.6; M. Tayyib Gökbilgin; “Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti,Livalar,Şehir ve Kasabaları”, T.T.K Belleten,XX,Sayı 78, Nisan 1956, s.247; Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul 1979, XII, 5 11 Aleksandar Stoyanovski, a.g.m.,s.214-216

11

Kânûnî Sultan Süleyman (1520–1566)’ın hüküm sürdüğü ilk devirde yapılan tahrirlere

göre Paşa Sancağı’na, aynı adı taşıyan kadılık ve nahiyelerin merkezleri

Makedonya’dan şu şehirler tâbiydi: Üsküp (Skopje, Shkupi), Kalkandelen (Tetova),

Kırçova (Kiçevo), Köprülü (Veles), Pirlepe (Prilep) ve Manastır (Bitola). Bununla

birlikte bu nevi taksimatın, Kânûnî’nin saltanat sürmüş olduğu devirden önce de

yürürlükte bulunduğu muhakkaktır. Bu durumun daha sonraki devirlerde de muhafaza

olunmasıyla beraber, bazı değişiklikler de arasına vuku bulmuştur.

Anlaşıldığına göre Paşa Sancağı’na Makedonya’nın hemen hemen bütün

güneyi ve kuzeyde bulunan büyük bir kısmı tabiydi. Fakat daha XVI. yüzyılda

Makedonya’nın idarî ve mülkî taksimatında meydana gelen önemli değişikliler

sonucunda Paşa Sancağı’nın sınırları oldukça daralmıştır. Selanik ve Üsküp

Sancakları’nın kurulabilmesi için, Paşa Sancağı’ndan birçok idarî ve mülkî üniteler

alınmıştır.

2. Köstendil Sancağı

Bu da Rumeli Eyaleti’nin eski sancaklarındandır. Fakat bu sancağın ne zaman

kurulduğu kesin bilinmiyor. 1395 yılında Konstantin Dejanoviç’in ölümünden sonra

kurulduğu tahmin ediliyor. Bu Sancak’ta Makedonya’dan şu şehirler yer alır: Kıratova

(Kratova), İştip (Ştip), Ustrumca (Strumica) aynı zamanda da İpsna (Pçinja)

nâhiyesinden ve Eğridere’den (Kriva Palanka) bir kısım. İştip kadılığının sınırları içinde

ise, aynı adı taşıyan nahiyeden başka Koçana (Koçani), Nagoriç (Nagoriçane) nahiyeleri

bulunur. Ustrumca kadılığında ise, Ustrumca, Doyran ve Tikveş nâhiyeleri

bulunmaktadır.

Zaman içinde Köstendil Sancağı’nda da önemli olmayan bazı değişiklikler

vuku bulmuştur. 1530 yılında yapılan tahrire göre Menlik nahiyesi bu tarihte Paşa

sancağında bulunan Demir Hisar kadılığına tabiydi. Büyük bir ihtimale göre bu durum

uzun süre devam etmemişti. 1526–1527 ve 1532–1533 tarihlerinde yapılan tahrirlerde,

Menlik nahiyesinin, Köstendil Sancağı’ndaki Ustrumca kadılığının sınırları dâhilinde

bulunduğunu görmekteyiz. Bununla birlikte, XVII. yüzyılın ortalarında Menlik,

müstakil bir kadılık olarak Paşa Sancağı’na tabiydi. Fakat aynı yüzyılın sonlarında

12

Menlik Kadılğı, Köstendil Sancağı’na ilhak edilmişti. En geç XVII. yüzyılın ortasında

Razlog Kadılığı da Paşa Sancağı’nın sınırları içine alınmıştır.

3.Ohri Sancağı

Bu da Rumeli Eyaleti’nin eski sancaklarındandır. Büyük bir ihtimale göre,

Kıral Marko’nun 1395 yılında vuku bulan ölümünden sonra aynı tarihte Köstendil

Sancağı kurulmuştur. Ancak Köstendil Sancağı’nın merkezi Makedonya dışında olduğu

halde, sınırları dâhilinde bulunan bölgelerin büyük kısmını Makedonya teşkil

etmekteydi. Ohri Sancağı’nın merkezi bulunan Ohri şehri, Makedonya topraklarında

bulunmasına rağmen bu sancağa, Arnavutluk’un büyük bir kısmı tabiydi.

Makedonya’nın yalnız batısında bulunan bazı bölgeler, Ohri Sancağı’nın kapsamına

girmekteydi. 1582 yılında yapılan bir tahrire göre sancağın sınırları içinde Ohri, Debre

(Dibra) ve Istarova (Starova) kadılıkları bulunmaktaydı. Ohri kadılığı, Ohri, Prespa,

Debraçe ve Ustruga (Struga)gibi nahiyelerden oluşmaktadır. Debre kadılığı ise Kara

Debre, Reka, Yupa ve kısmen de Dolgo-Golo-Brda nahiyeleri, Makedonya

topraklarında bulunmaktaydılar.

Ohri Sancağı’nın idarî ve adli teşkilatında rağmen büyük değişikliler olmuştur,

fakat Makedonya topraklarında bulunan nahiye ve kadılık yapısında önemli bir olay

meydana gelmemiştir.12

4.Üsküp Sancağı

Üsküp Sancağı’nın da hemen hemen bütünü, Makedonya sınırları dâhilinde

bulunmaktadır. Bu sancağın XVI. yüzyılın ortasında 1544 – 1533 yılında kurulduğu

katiyetle tespit olunmuştur. Elde mevcut olan tarihî belgelerde, bu tarihte merkezi

Üsküp şehrinde bulunan Üsküp Sancağı ve sancakbeyi ilk defa olarak

12 Aleksandar Stojanovski, Makedonija vo Tursko Srednovekovie, Skopje 1989, s.39-53; “XVII.Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinede İdari Taksimatı” çev. İsmail Eren, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1974, s.218-228

13

zikredilmektedir.13 Paşa sancağına bağlı olan Üsküp, Kalkandelen, Pirlepe ve Kırçova

kadılıkları, Üsküp sancağına ilhak edilmişlerdir.

Kurulduğu tarihten başlayarak XVII. yüzyılın sonuna kadar Üsküp

Sancağı’nda önemli değişikliler vuku bulmamıştır. Yalnız, XVII. yüzyılın ortasında

Köprülü (Veles) kadılığının da bu sancağa bağlı olduğunu daha önce belirtmiştik.

Ancak, kısa bir süre sonra bu kadılığın yine Köstendil Sancağı dâhilinde

bulunmasından, bu değişikliğin muvakkat olduğu anlaşılmaktadır.14 Evliya Çelebi,

Komanova kadılığının da Üsküp Sancağı’na bağlı olduğunu kaydetmektedir.15

C. Osmanlıların Çekilişinden İtibaren Günümüze

Kadar Makedonya

Birinci Balkan Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’dan çekilmesi

sonucunda, Balkanlar’da siyasî bakımdan büyük bir boşluk ve dengesizlik meydana

geldi. Birinci Balkan Savaşı’nda, 8 Ekim 1912–30 Mart 1913’te, Bulgar, Sırp, Yunan ve

Karadağ güçlerinin birleşmesi sağlandı ve Makedonya bu devletlerin işgaline uğradı.

9 Haziran–29 Eylül 1913’e denk gelen İkinci Balkan Savaşı bitmeden az önce,

12 Ağustos 1913’te düzenlenen Bükreş anlaşmasında Makedonya, Yunanistan,

Bulgaristan ve Sırbistan arasında pay edildi. Böylece Yunanistan genel yüzölçümünün

%51.7 veya 34177km2’si olan “ Ege Makedonya”sını, Sırbistan da alanı 25713 km2 veya

%38.2 ve nüfusu 725 bin olan “Vardar Makedonya”sını, Bulgaristan ise, genel

yüzölçümünden 6798 km2 ve yahut alanı %10.11. olan “Pirini Makedonya”sını aldı.16

Birinci Dünya Savaşı esnasında Makedonya’nın Vardar bölümü, yani bugünkü

bağımsız bir devlet olan Makedonya, 1919 yılında kurulan S.H.S. (Sırp-Hırvat-Sloven)

krallığı idaresi altına girdi.

13 Duşanka Şopova, “Koga Skopje bilo Centar na Sanxhak vo Periodot od Pakanje pod Turska Vlast da Krajot na XVI vek.” Glasnik na İ.N.İ god.1, br.1,Skopje 1957, s.96 14 Duşanka Şopova, a.g.m., s.97 15 Evlija Çelebi, Seyahatnamesi, V, 302 16 Mes’ud Khavene, a.g.e., s.195

14

İkinci Dünya Savaşı’nda, Makedonya’nın bir kısmı (Vardar Makedonya’sı)

Bulgarlar ve bir kısım da İtalyanlar tarafından işgal edildi. Makedonya II. Dünya

Savaşından sonraki dönemde Federal Yugoslavya çatısı altında federatif bir kimlik

kazanarak, “Makedonya Cumhuriyeti” adıyla altı federe cumhuriyetten biri hâline

geldi. 1990’lı yıllarda Yugoslavya’nın dağılma sürecine girmesiyle Makedonya, 8 Eylül

1991 tarihinde yapılan referandumu takiben tam bağımsızlığını ve Federal

Yugoslavya’dan ayrıldığını ilan etti.

D. Makedonya’nın Coğrafi Konumu

Makedonya Cumhuriyeti, Güney Avrupa’da bulunup 40°, 50’ ve 42°, 20’

kuzey enlemi ve 20°, 27’ ile 23°, 05’ doğu boylamları arasında yer alır. Makedonya’nın

yüz ölçümü ise, 25.713 km2 ve (2002 yılı) nüfusu 2.022.547 milyondur ki, istatistiklere

göre bunun 1.297.981 veya %64.18’i Makedon, 509.083 veya %25.17’i Arnavut,

77.959 veya %3.85’i Türk, 53.879 veya %2.66’sı Çingene, 35.939 veya %1.78’i Sırp,

17.018 veya %0.84’dü Boşnak, 9.695 veya %0.48’i Ulah (Vlah) ve 20.933’ü veya

%1.04’ü diğerlerdir.17

Makedonya halkının genel nüfusunun sayısı dine göre şöyledir: Ortodoks

1.310.184, Müslüman 674.015, Katolik 7.008, Protestan 520 ve diğerleri ise

30.820’dir18 Fakat ne Arnavutlar ne de Türkler, bu sayımı doğru olduğunu kabul

etmektedir.

TDP (Türk Demokrat Partisi)’nin istatistiklerine göre, Makedonya’daki

Türklerin sayısı 120.000 ile 150.000 arasındadır. Arnavutlar’ın ise 850.000. Diğer

milletlerden ise 50.000 Boşnak,70.000 Pomak ve 40.000 – 50.000 Roman (Çingene)

Makedonya’da yaşamaktadır.

Makedonya’da ağırlıklı iki din mevcuttur. Hıristiyan Ortodoks Kilisesine

mensup olan Makedonlar ve Müslüman olan Arnavutlar, Türkler, Pomaklar ve

Romanlardır. Devletin resmi dini yoktur.19 Resmi dil Makedonca’dır; ancak bir

17 Zavod za Statistika, Statisticki Godisnik na Republika Makedonija 2002, Skopje 2004, s.19 18 Zavod za Statistika,…., s.334 19 Mensur Nuredini, a.g.e., s.20

15

belediyenin nüfusunun %20’den fazlası Makedoncadan başka bir dil konuşuyorsa o dil

resmi dil olmaktadır.

Makedonya Cumhuriyeti, doğuda uzunluğu 165 km olan Bulgaristan ile,

kuzeyde uzunluğu 232 km olan Kosova ve Sırbistan ile, Güneyde uzunluğu 262 km

olan Yunanistan ile ve batıda uzunluğu 191 km olan Arnavutluk ile komşu olup,

sınırlarının toplam uzunluğu 850 km olan bir ülkedir. Genelde Makedonya dağlık bir

bölgedir ve toprak alanın % 70’i dağlık bölgeden oluşur. En aşağı noktası Vardar

nehrinin Makedonya topraklarını ayırdığı noktadır ve burası deniz seviyesinin 44 metre

altındadır. En yüksek tepesi ise, 2764 metre yüksekliği olan Korab dağıdır.

Makedonya Cumhuriyeti’nde birkaç değişik iklim vardır: Akdeniz iklimi, dağ

iklimi ve ılıman kara iklimi. Makedonya’nın en uzun ırmağı Vardar nehridir. Onu da

Bregalniça, Çrna Reka, Çrni Drin nehirleri izler. Üç tane de gölü vardır: Ohri, Prespa ve

Doyran gölü. Makedonya’nın başkenti Üsküp’tür, diğer şehirleri ise şunlardır: Manastır,

Komanova, Kalkandelen, Gostivar, İştip, Ohri, Pirlepe, Ustrumca, Kırçova, Debre v.b.

(Bkz. Resim No.1)

16

I.BÖLÜM

XV –XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA

KURULAN VAKIFLAR

Osmanlı Devleti fethettiği her ülkede ilk yaptığı iş bir vakıf açmak ve toplum

hayatını bir nizama sokmaktı. Bu açıdan biz Osmanlı medeniyetinin bir vakıf

medeniyeti olduğunu söyleyebiliriz. Bunların yanında birçok cami, medrese, han,

hamam, çeşme vs. çeşitli cari kuruluşlar inşa etmiştir. Bu kuruluşların tek amacı

topluma hizmetti. Osmanlı Devleti Türk-gayri Türk, Müslim-gayrimüslim ayrımı

gözetmeden imparatorlukta yaşayan tüm halklara geniş bir hoşgörü ve âlicenaplıkla

yaklaşmış ve hepsine aynı hizmeti sunmuştur. Bu yüzden dünya tarihinin en uzun süreli

İmparatorluklarından biri olmuştur. Osmanlı coğrafyasının bir parçası olan

Makedonya’da aynı duruma şahit olmaktayız. Topluma hizmet veren cami, medrese,

han, hamam vs. tüm hayrı kuruluşları vakıflara bağlı olarak hizmet vermekteydi.

17

Makedonya’da ilk vakıf müesseseleri Osmanlı devletinin Sultanları, Vezirleri,

Kadıları, Gazileri ve Sancak Beyleri tarafından kurulmuştur. Bunun yanında fetihten

sonra, daha geç dönemlerde mahalli idarecilerin inşa ettirdikleri vakıf eserleri vardır.

İleride mal varlığından çok servet vakfeden Makedonya’nın en meşhur vakıfçılarını

zikredeceğiz ki şunlardır:

1.Sungur Çavuş Bey, (H. 842 / 1470’te vefat etmiştir) Manastır vilayetinde

vali olmuştur. Müslümanların iyiliği için birçok malvarlığını vakfetmiştir. H. 837 /

1435’te tasdik edilen vakfiyesinde zikredilen serveti, cami, medrese ve Manastır’da inşa

ettirdiği zaviyenin geliri için bir han, yirmi beş dükkân, bir bahçe, iki Pazar; biri

caminin önünde, diğeri ise zaviyenin önünde, yedi değirmen ve üzüm bağı için büyük

bir arazi vakfetmiştir.20

2.İshak Bey: Hicri 848 / 1445 yılında tasdik edilen kendi vakfiyesinden,

medresede okuyan öğrenciler için Üsküp’te bir cami, bir medrese, bir mektep ve bir ev

inşa ettirmiştir. Ve öğretmelerin oturmaları için Üsküp’e yakın Anant (Banyane) ve

Mirkofca (Mirkovce) köylerini, iki hamam, yüz iki dükkân, iki han ve bir ev

vakfetmiştir. Çayırları ve bahçeleri dâhil yedi verimli arazi parçası da(çiftlik) bunlar

arasındadır.21

3.İsa Bey: H. 874 / 1469 yılında tasdik edilen kendi vakfiyesinde,

Müslümanların iyiliği için birçok malvarlığını vakfetmiştir. Bütün hayatı boyunca bir

medrese ve bir hankah (tekke) yaptırmıştır. Bu medrese onun ismiyle bilinmektedir.

Medrese ve hankah için iki ev, üç çiftlik, Üsküp’te iki bahçe, değişik yerlerde yirmi dört

verimli arazi parçası, Üsküp’e yakın Kalçuşta (Kucevişte) köyü, ondan fazla değirmen,

Üsküp’te erkekler ve kadınlar için Çifte Hamam adında hamamı, ayrıca Kalkandelen’de

bir hamam, bir kervansaray, bir han ve etrafındaki bütün evleri, on beş oda, inşaat için

üç boş arsa ve kütüphane vakfetmiştir. Cami ise, onun vefatından sonra inşa edilmiştir.22

20 Hasan Kaleşi,Najstari Vakufski Dokumnti u Jugoslaviji na Arapskom Jeziku, Priştina, 1972, s.72-73 21 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90 22 Glişa Elezoviç, Turski Spomenici (1438-1520), Beograd 1940, s.79-126

18

4.Kebir Mehmet Çelebi: Onun vakfiyesi Üsküp ve Kalkandelen hakkındadır.

Üsküp’te bir cami ve bir imaret inşa ettirmiştir ve onlar için bir hamam, beş değirmen,

yirmi iki verimli arazi parçası, yedi çayır, altı (dükkân) vakfetmiştir. Biz, bunu H. 874 /

1470 yılında tasdik edilen vakfiyesinde görmekteyiz.23 Kalkandelen şehrinde H. 867 /

1463 yılında tasdik edilen vakfiyesinden bir cami, tekke ve imaret inşa ettirdiği ve

bunlar için altı dükkân, on beş odadan oluşan bir han, yirmi dört ev, ondan fazla

değirmen, ondan fazla verimli arazi parçası, bir çayır, Kalkandelen şehrinde on bir

bahçe, dört köy vs. vakfettiği görülmektedir.24

5.Sinanuddin Yusuf Çelebi: Ohri şehrinde bir zaviye inşa ettirmiştir, dediğine

göre: “Müslüman yetim çocuklarının eğitim görebilmeleri için ve onurlu fakihler için

bir ev”, bunun için Ustruga çıkışında Vranişte (İvranişte) ve Lezani (Lijani) gibi iki köy,

gelirleriyle ve hayvanlarla birlikte, Ustruga nâhiyesinde Meşevişte köyüne yakın altı

değirmen, Ohri’de on altı dükkân, Ohri’ye yakın Çakoştini denilen bölgede bir üzüm

bağı bahçesi, Ohri’ye yakın bir boş arazi, şimdi Yunanistan’da bir şehir olan (Voden)

Karaverye’de iki han, balıkçılık için bir yer ve yüz bin (100.000) gümüş dirhem

vakfetmiştir. Bütün bunlar, H. 896 / 1491 yılında tasdik edilen Sinanuddin Yusuf

Çelebi’nin vakfiyesi ile doğrulanmıştır.25

6.İshak Çelebi: Sadece Makedonya’da değil daha birçok merkezde vakıfları

olan en büyük hayırseverlerden biri. Manastır’da (vilayeti) kendi adında bir cami,

medrese, zaviye ve mektep inşa ettirmiştir. Bunlar için yüz beş dükkân, dört arazi, yirmi

değirmen, bir bahçe, kütüphane için kitaplar ve nakit para olarak 300.000 dirhem

vakfetmiştir. Solun köyünde altı konak, iki evli bir konak, Tatar Pazarı şehrinde

(kazasında) bir cami ve zaviye ve on sekiz ev, sekiz dükkân, iki evli bir konak ve bir

ahır vakfetmiştir. Plodiv (Filibe) şehrinde on beş dükkân, bir arazi, bir ahır ve bir Pazar

vakfetmiştir. Bunları, tasdik edilen dört vakfiyesinde görmekteyiz: birinci vakfiye H.

912 / 20–30 1506 yılında tasdik edilmiştir, ikinci vakfiye H. 914 / 10–19 Temmuz 1508

yılında tasdik edilmiştir. Üçüncü vakfiye H. 917 / 18 – 27 Haziran 1511 yılında tasdik

23 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.127-144 24 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.43-63 25 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.116

19

edilmiştir. Ve dördüncü vakfiye ise, H. 917 / 24 Eylül – 3 Ekim 1511 yılında tasdik

edilmiştir.26

7.Muslihuddin Abdülgani el-Ma’deni: Üsküp’te Müezzin Hoca (Dükancık)

camiini inşa ettirmiş ve bu camii için Kurşunlu Hanı adında bir han, bir hamam, iki ev,

yirmi altı dükkân, bir depo ve hanın ön tarafına bağlı birtakım dükkânlar vakfetmiştir.

Vakfiyesinde bu dükkânların sayısı zikredilmemektedir. Onun vakfiyesinin tasdiki H.

956 / 10–20 Ocak 1550’dir.27

8.Koca Sinan Paşa: Makedonya’da birkaç mal varlığını vakfetmiştir. Biz

bunu, H. 996 / 23 Temmuz 1556 yılında İstanbul’da tasdik edilen vakfiyesinden

görmekteyiz ki, Üsküp’te on iki dükkân, birkaç evden oluşan bir konak ve Üsküp’ün

Akbas köyündeki varlığını, Üsküp kadılığında bulunan Yenice köyünde bir konak ve

beş değirmen, Üsküp’ün İsmice köyünün sınırında üç değirmen, bir konak, bir yaylık ve

Kıratova paşalığı Tabanoc köyünde dört değirmen gibi bu servetini Kaçanik’ta inşa

ettirdiği cami, imaret ve mektep için vakfetmiştir.28

9.Kaçanikli Mehmet Paşa: 1592 Rumeli Beylerbeyi.29 Makedonya’da birçok

malvarlığını vakfetmiştir. Mal varlığının vakfedilmesi ona ait üç vakfiyesi ile

doğrulanmıştır. Birinci vakıfname Üsküp ve Kaçaknik hakkındadır, ikincisi ise

Kalkandelen, Gostivar ve Kırçova ile ilgilidir ve üçüncü vakıfname de Debre şehri

hakkındadır. Üsküp şehrinde bir cami inşa ettirmiş ve bunun için malvarlığından verimli

arazilerden, hayvanlardan ve depolardan ne varsa her şey ile birlikte Üsküp’e yakın

Zlakuçan köyünü, yirmi beşten fazla değirmen, dört çiftlik, birçok verimli arazi, üç

ekmek fırını, Üsküp’te dört dükkân, bir sürü çayır ve kütüphane için birçok İslami

kitaplar vakfetmiştir ki, H. 1017 / 10–20 Kasım 1608 yılında tasdik edilen vakfiyesinde

görülmektedir.30 Kalkandelen şehrinde ise, saat kulesini inşa ettirtmiş ve bunun için bir

değirmen, bir mektep ve yüz bin (100.000) nakit dirhem vakfetmiştir. Gostivar şehrinde

bir cami inşa ettirmiş ve bunun için şu malvarlığını vakfetmiştir: etrafındaki bütün

26 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.145-210 27 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.224 28 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.274-276 29 Hasan Kaleşi,ve Mehmet Mehemedovski, “Tri Vakufnami na Kaçanikli Mehmet Paşa”, Glasnik na İ.N.İ., Skopje 1958 s.7 30 Hasan Kaleşi,ve Mehmet Mehemedovski, a.g.m., s.24-50

20

dükkânlarla birlikte kervansarayı, üç değirmeni ve bir hamamı vakfetmiştir. Kırçova

şehrinde bir hamam ve verimli arazi vakfetmiştir. Bunu H. 1017 / 1608 yılında tasdik

edilen onun ikinci vakfiyesinden görmekteyiz.31 Ve Debre şehrinde ise bir zaviye inşa

ettirmiş ve onun için şu mal varlığını vakfetmiştir: bir han, çiftlik, çayır, üç değirmen,

Debre çıkışında dörtten fazla köprü, fakirler için iki katlı olarak inşa edilen bir lokanta

ve dört binden fazla koyun. Bunu H. 1017 / 1608 yılında tasdik edilen vakfiyesinden

görmekteyiz.32

10.Mustafa Paşa: Üsküp şehrinde bir cami ve imaret inşa ettirmiş ve bunlar

için H. 920 / 1514 yılında tasdik edilen vakfiyesinde görülen şu malvarlığını

vakfetmiştir: etrafında bulunan dükkânlarla birlikte iki kervansaray, birçok köy (Üstüp,

Kıradovice, Bilacene,(Blace) Ceraşova, Hıraşkova, Banice), Üsküp’te dört çiftlik,

birçok çayır ve değişik mahalleler. Kalkandelen şehrinde üç çiftlik, üç değirmen, birkaç

ev, bir hamam. Gostivar şehrinde Vrapcişte ve Tumçevishte köylerini.33

11.Yahya Paşa: Üsküp şehrinde bir cami, medrese, imaret, hankah (zaviye)

inşa ettirmiş ve bunlar için H. 912 / 19 Kasım 1506 yılında tasdik edilen vakfiyesinde

görüldüğü gibi şu mal varlığını vakfetmiştir: Üsküp’e yakın Radoşane (Radişan)

köyünü, bir han, camiye yakın fakirler için bir lokanta, yirmi evden fazla, bir hamam,

yetmiş dükkândan fazla, iki ekmek fırını, beş değirmen, iki verimli tarla parçasını, on

dört oda ve Üsküp’te bir bahçe.34

31 Hasan Kaleşi ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.55-60 32 Hasan Kaleşi ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.72-81 33 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.713-813 34 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.420-525

21

II.BÖLÜM

EĞİTİM MÜESSESELERİ

Eğitim, her devletin temel direğidir. Onun için, devlete kendi halkına huzurlu

bir yaşam sağlaması vazifesi düşmektedir. Devletin en önemli ve sağlaması gereken şey

eğitimdir. Çünkü o her ilerlemenin ve gelişmenin temelidir. Osmanlı dönemindeki

Balkan toprakları araştırması, toplum içi meseleleri düzenlemekle mecbur olan yargı,

zabıta, askerlik v.b. çeşitli toplumsal (sosyal) müesseselerinin Osmanlı devletine ait

olduğunu görmektedir. Bu müesseseler eğitim-öğretim rolünü üstlendiler. Sahip

olduğumuz tarihi verilerden, Osmanlıların nüfuzundan evvel Balkan Yarımadası’nda ve

özellikle de Makedonya’daki eğitimin gereken seviyede gelişmiş olmadığı

görülmektedir. Kiliselerin yanındaki mekteplerde okuma yazma öğretiliyordu.

22

Osmanlıların Makedonya’ya gelmelerinden önce, devlet ilköğretim eğitimi ile çok az

ilgilenirdi. Fakat halk, eğitim hakkında karar vermelerinde özgür olmuş, toplumun

yararına olan her alanda devletten destek almıştır. Medrese, kütüphane, cami, mescit,

tekke v.b. gibi çeşitli müesseseler inşa eden samimî zenginler, eğitimin gelişmesinde

önemli bir rol oynamışlar, bu müesseseler için yatırım yapmışlardır.

XV-XVI. yüzyılın Makedonya’sının İslam eğitimi hakkındaki belgeler,

neredeyse yok olmuştur. Bundan dolayı Glişa Elezoviç ve Hasan Kaleşi’nin varlıklarını

tesbit ettikleri vakfiyeler hariç o zamanki eğitimi anlatan tarihi kaynaklara sahip değiliz.

Bu iki araştırmacının bulduğu vakfiyelerinin çoğu Arap dilindeydi. Ama Osmanlıca

vakfiyelere de rastlıyoruz. Bu vakfiyeler, yukarıda zikredilen bu yazarlar tarafından

Sırp-Hırvat diline çevrilmiştir. Bu vakfiyeler, ana kaynak eserlerdir. Çünkü onlar

vasıtasıyla müderrislerin ve öğrencilerin maaşı, eğitim metodu, eğitim-öğretim

müesseselerin ve oralardaki eğitim sisteminin bilinmesi mümkün olmaktadır.35

İslam dini temelleri üzerine bina edilen Osmanlı Devleti, ulaştığı yerlerde

İslam’ın yayılmasını amaçlamıştır. Nitekim o dönemlerde dünyanın en güçlü

devletlerinden biri olmuştu. Devlet ve toplum hayatında gelenekler ve emirler İslam

hukukundan esinlenmiştir. Bu yüzden şeriat hükümlerinin uygulanmasında ve bunların

topluma izahında şeriat âlimlerine ihtiyaç duyulmuştur. Hakikaten İslam âlimleri,

Osmanlı Devleti’nde, eğitim, kültür ve İslam medeniyetinin gelişmesinde büyük rol

oynamışlardır. Bu insanlar aynı zamanda, müftü ve kadı gibi görevleri de ifa

ediyorlardı. Osmanlı devletindeki ulema, devletin yüksek makamlarıydı. Örneğin,

Rumeli’nin ve Anadolu’nun kadıaskerleri, İstanbul’un kadıları ve önemli sekiz büyük

ilin kadıları, âlimlerin en üst mertebelerindeydiler. Başlarında ise şeyhülislam yer

alıyordu. Şeyhülislam, sultan emriyle atanan âlimlerin başkanı olup, ilmî nitelikleri öne

çıkmış seçkin müderrisler arasından seçilirdi. Fatih Sultan Mehmet’in kanunnamesi,

şeyhülislamın konumunu baş vezirlerle aynı mertebeye getirerek, protokolde ona daha

büyük saygı gösterilmesini istiyordu. XVI. Yüzyılın ikinci yarısına kadar genellikle

35 Naser Ramadani, Depertimi Osman ne Maqedoni dhe Zhvillimi i Arsimit İslam gjate shekullit 9-10 h./ XV-XVI, Shkup 1988, s.55

23

şeyhülislamlar görevlerinden alınmazlardı. Şeriatın temsilcileri olarak, hükümetten

bağımsız bir şekilde hareket ederlerdi.36

Eğitim, İslam topraklarında âlimlerin gelmeleri ile birlikte daha fazla

gelişmeye başladı. II. Sultan Murat zamanında (1421–1451), Osmanlı topraklarına

devrin iki büyük âlimi Alâeddin et-Tusi ve Fahredin Acemî gelmiştir.

Bu dönemde şeriat ilimlerinde yetişmek üzere birçok öğrenci, başta Mısır ve

İran olmak üzere önemli merkezlere seyahat ediyorlardı. Bunlar arasında Mehmet el-

Fenari ve Ali el-Fenari de yer almıştır. Bunlar ilim tahsil etmek için bu yerlere ilk

seyahat edenlerdendi. XV. Yüzyılda dini bilimlerde ün yapan Sadeddin Teftezani ve

Seyyid Şerif el-Cürcani, Timur’un işgal ettiği bölgelerde yetişmiş ve öğrenciler arasında

bir hayli rağbet görmüştür.

II. Mehmet’in (1451–1481) iktidara geldiği dönemde, ülkede yeterince büyük

ve ün salmış âlimlerin olmadığından yakınılıyordu. Yerli âlimlerin arasından sadece

Molla Hüsrev ve Hoca zade ile iftihar etmeye çalışıyordu. Onun için 1463–1470

döneminde İstanbul’un fethinden sonra, kendi camiini yaptırıp Sahn-ı Semân veya

Semâniye ile denilen sekiz medrese açtırdı. Ve her birine birer âlim tayin ettirdi.

Caminin çekersinde inşa edilen bu taştan medreseler, bu döneme ait Osmanlı mimarisi

için birer numuneydiler.37

XV. ve XVI. Yüzyıl boyunca, Osmanlı İmparatorluğu ilk, orta ve yüksek

öğrenim gibi farklı kategorilerdeki eğitimlere önem vermiştir. Müslüman halkın eğitimi,

mektep ve medrese olarak adlandırılan eğitim müesseselerince sağlanıyordu.38

Osmanlı devletinde eğitimin gelişmesine gelince, o iki aşamadan geçmiştir:

sıbyan mektepleri ve medreseler. Bunun gibi Makedonya’da eğitim de bu iki

müessesede devam etmiştir. İslam’ın yayılmasıyla birlikte doğup yayıldığı için bu

müesseseler Makedonya için yeni olarak bilinmektedir.

36 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul 2002, s.178-179 37 Halil İnalcık; a. g. e., s.175 38 Musli Bajrami, Periudha Historike e Medresese se İsa Beut, Shkup 2005, s.28

24

İslam’ın Makedonya’da yayılmasıyla, halkın ilim tahsil etme ilgisi gün be gün

artıyordu. Bu yüzden ihtiyaçtan dolayı mekteplerin sayısı artıyordu, XV ve XVI.

asırlara ait sıbyan mektepleri hakkında elimizde bir bilgi olmamakla beraber XVII

yüzyılda Evliya Çelebi Makedonya’daki mekteplerin yayılışını ve sayılarını

yansıtmaktadır.

1 no’lu tablo. Evliya Çelebi’nin notlarına göre Makedonya şehirlerindeki

sıbyan mektepleri:

No

Şehir

Mekteplerin sayısı

En meşhur mekteplerin isimleri

1 Üsküp 70 mektep Koca Mustafa Paşa mektebi 2 Kıratova Birkaç mektep 3 Köprülü 1 mektep 4 Tikveş 1 mektep 5 Ohri 7 mektep Ohri Zade mektebi

Ağa mektebi 6 Pirlepe Birkaç mektep 7 Ustrumca 6 mektep

8 Kavadar 1 mektep 9 Erdoşta 1 mektep 10 İştip 11 mektep Sinan Bey mektebi

Cuma mahallesi mektebi Kara Kadı mektebi

11 Rense 1 mektep Toplam: 99 mektep

Bu tabloda, mekteplerin sayısı 99’den fazla olduğunu görülmektedir.

Muhakkak ki onların sayısı daha çoktur. Çünkü Evliya Çelebi Makedonya’nın bütün

şehirlerini gezmemiş ve zaman zaman bazı şehirlerde mektep olup olmadığını

25

hatırlamadığını bizzat kendisini itiraf etmiştir. Evliya Çelebi’nin belirttiği en ünlü

mektepler, Üsküp’teki Koca Mustafa Paşa mektebidir.

Çağdaş araştırmacılarından Ali Vişko, Ohri’deki İslam yapıları hakkında beş

mektebin isimlerinden bahseder. Bunlar ise; Ohrizade Sinanuddin Yusuf Çelebi

tarafından kurulan Mektep, Yunus Voyvoda Mektebi, Ağa Mektebi, Hacı Musa Efendi

Mektebi ve Hüseyin Efendi Mektebi.

Makedonya’daki medreseler, bu yerdeki yeni okullar olarak tanınırdı. Çünkü

Osmanlılar bu bölgeye gelmeden önce, eğitim çok az gelişmişti. Kiliselerin yanında

olan bazı okullardan söz edilir. Ancak Osmanlıların gelmesiyle, her yerde olduğu gibi

Makedonya’da da bu yöre halkının eğitimi için okullar açıldı. Yine de Makedonya’daki

medreselerin inşaatının ne zaman başladığını tespit etmek çok zordur, çünkü onlar

hakkında mevcut belgelerimiz yoktur. Bununla birlikte, sahip olduğumuz vakfiyelere ve

edebiyat dayanarak bu konuyu açıklamaya çalışacağız. Bu medreselerin bakımı ve

inşaatı için mal biriktirip vakfeden samimi zenginler, medreselerin yapımında büyük rol

oynamışlardır. İsa Bey kendi medresesi için Üsküp ilindeki Külçevişte diye

isimlendirilen bir köy vakfetmişti. Aynı zamanda Üsküp’te Tuz pazarında oniki dükkan

vakfetmişti, keza Paşa Yiğit mescidi yakınında üç dükkan ve diğer varlıklarını da

vakfetmişti.39

Prof. Dr. Cahit Baltacı’nın “XV-XVI. yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri” adlı

kitabına göre, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Makedonya’daki medreselerin

dağılımına ilişkin kaydından anlıyoruz ki, Makedonya’daki medreseler dört gruba

ayrılıyordu: Yirmili, otuzlu, kırklı, ellili.

A.1. GENEL MEDRESELER

1. Meddah Baba Medresesi: Meddah Baba 1389 yılını 26 Haziran’ında

Priştine yakınlarında vuku bulan Kosova Savaşında Yiğit Bey’le aynı safta savaşmıştır.

Üsküp’e Yiğit Bey’le birlikte Meddah Baba da girmiştir. Meddah Baba’nın ismi

Muhiddin Hoca’dır. Fakat bu ismi, âlim ve hatip olan bir insan Meddah ile değiştirdi.

39 Glisa Elezovic, “Tuski Spomenici u Skoplje”, G.S.N.D, Knjiga I Sveska 1-2, Skopje 1926, s.400-401

26

Babası ise onu rehber ve kendi tekkesinin şeyhi olarak takdim etmektedir40.

Makedonya’daki en eski medrese, vakfiyesi bulunmamasına rağmen Meddah

medresesidir. Bazı araştırmacılar, o döneme ait bu medresenin mevcudiyetini teyit

etmişlerdir.41 Her neyse, bu medrese daha sonraları ünlü olup, buradaki eğitim II.

Dünya Harbine kadar devam etmiştir. Evliya Çelebi kendi zamanında Üsküp’teki en

ünlü medreselerin arasında zikretmemekle birlikte onun son zamanlara kadarki

varlığını, Salih Asım Üsküp’te 12 medrese vardı dediği kendi kitabı “Üsküb Tarihî ve

Civarı” doğrulamıştır. Bunlardan dördü daha önce kullanılmaz ve çalışmaz bir hale

gelip, sekizinde de yirmi sene öncesine kadar dini ilimlerin bütün kısımlarının yanı sıra,

Arap dili ve gramer bilgileri de okutulmaktaydı. Şimdiki halde yalnız Eski, Yeni

hamam civarındaki Emir İsmail ile Meddah medreseleri mevcuttur.42 Medrese şu anda

mevcut değildir.

2. Sungur Çavuş Bey Medresesi: Manastır’da II. Murad zamanındaki Sungur

Çavuş Bey Medresesine gelince, onun mevcudiyetine dair delilleri daha güçlüdür. Fakat

sahip olduğumuz vakfiyesi medresenin varlığını doğrulamaz. Ancak, Sungur Çavuş

Bey’in medrese için özel bir vakfiye bıraktığı akla uzak kalmaz. Bu medrese Sungur

Çavuş Bey tarafından inşa edildi. Oradaki ilk hoca Hacı Mehmet Ali Efendi’dir. Bu

medresenin varlığını, dokuz medreseden birini zikreden Mehmet Tevfik “Manastır

Vilayetinin Tarihçesi”43 adlı kendi kitabında doğrulamıştır.

3.İshakiye Medresesi

Kadıasker defterine göre 996/1588 tarihinde Manastır’da İshak Efendi (İshak

Çelebi) Medresesi adında bir medrese bulunmaktaydı. Müderrisler olarak, bu medresede

Bali Efendi, Ahmet Efendi, Hüseyin Efendi, Abdullah Efendi gibi müderrisler vardır.

Bu medrese yirmili medrese konumundaydı.44

40 Shefqet Pllana, “Medah Baba dhe Burimi i tij ne Shkup” , Hena e Re, Shkurt, Shkup 1993 41 Naser Ramadani, a.g.e., s.107 Paripovic Muharem, Music Muhamed’ göre Istorija Skola u Skoplje, s.56 42 Salih Asım, Üsküp Tarihi ve Civarı, İstanbul 2004, s.31;Muhammed Aruçi, “Üsküp’te Meddah Medresesi”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, İstanbul 2002, s.187-188 43 Mehmet Tevfik, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Manastır 1327/ h, s.46 44 Cahit Baltacı, a.g.e., s.206-207

27

Bu medresenin varlığını doğrulayan çağdaş araştırmacılardan Hasan Kaleşi45

ve Yaşar Recepagiç’tir.46 İshak Çelebi Medresesini, Manastır’da 10–19 Haziran 1508

tarihleri arasında yazılan onun vakfiyesini tasdik eder. Bu vakfiyede şöyle yazmaktadır:

“Ondan sonra ismi yukarıda zikredilen vâkıf İshak Çelebi, Allah onun kalbini

nurlandırsın, gerçek ve büyük bir istekle karar almış ve cami avlusunun bitişiğinde söz

edilen medrese müderrisinden ders alan öğrencilerin oturmaları için 10 odası olan bir

medresenin yapımına karar vermiş, Allah onu kıyamet gününe kadar muhafaza etsin. Bu

medreseden metafizik ve geleneksel ilimler öğreneceklerdi.”47

Bununla birlikte, Sungur Çavuş Bey medresesinin varlığını tasdik eden

delillerden biri de Makedon araştırmacının Osmanlı defterlerine ve Manastır’daki

Sungur Çavuş Bey ve İshak Çelebi gibi iki medresenin teyit edildiği özellikle 370 no’lu

deftere dayanarak XV-XVI. asırda Manastır hakkında yaptığı çalışmasıdır.48

4.Yeni Camii Şerif Medresesi

Bu medrese 1558/59 yılına Kadı Mahmut Efendi tarafından inşa edilmiştir.

Oradaki ilk hoca Nazif Efendi’dir.49

5.Türkler Medresesi

Bu medrese Hacı Mehmet Bey tarafından XVI. yüzyılın otuzlu yıllarında

açıldı. Aynı zamanda bu medrese Hacı Bey medresesi olarak da anılır.50

6.Dülbend Kadı Medresesi

Manastır şehrinde Dülbend Kadı Medresesi adıyla bir medrese bulunmaktaydı.

Evliya Çelebi’nin51 Manastır’daki dokuz medreseden en mükellefi olarak bahsettiği

medresenin banisi, Dülbend Kadı-zade İshak Efendi’dir. Oradaki ilk müderris Mehmet

45 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.66 46 Yaşar Recepagiç, a.g.e., s.49 47 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.189 48 Metodija Sokolovski, “Turski İzvori Podatoci od XV-XVI vek za gradot Bitola”, Glasnik na İ.N.İ, god.VII, br.1, Skopje 1963, s.143 49 Ali Vishko,”Fillimet e Kultures İslame ne Trevat e Manastirit” Hena e Re, Qershor, Shkup 1993 50 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.46; Ali Vishko a.g.m. 51 Evliya Çelebi, V, 308

28

Efendi, 968/1560-1561’den önce yevmi akçe ile burada müderris olduğuna göre,

medrese bundan önce yapılmış olmalıdır. Diğer müderrisler, Emir Şah Birader, Mehmet

Efendi, Ali Deni Efendi, Ahmet Efendi, Himmet Efendi vs. seçkin diğer

müderrislerdendir. Bu medrese otuzlu medreselerin konumundaydı.52

7.Haydar Kadı Medresesi

XVI.Yüzlılda Haydar Kadı Efendi tarafından inşa edilmiş olup ilk hocası

Abdülkadir Efendi’dir. Bu medrese başlangıcından XX. yüzyıla kadar beş defa ıslah

edilip onarılmıştır.53

8.II. Sultan Murat Medresesi

1438 yılında Üsküp’te II. Sultan Murat Camii’nin yanında açılan ilk

medreselerden biridir. Yine Evliya Çelebi bu medresenin Üsküp’teki en meşhurlardan

olduğunu zikreder.54

9.İshak Bey Medresesi:

Üsküp’teki İshak Bey Medresesi veya “el-İshakiye” diye bilinen medrese,

sadece Makedonya’da değil, Balkan Yarımadasında da en eski ve en meşhur

medreselerden biri olarak bilinmektedir. Bu medresenin varlığına tanıklık eden

belgelerden sadece Üsküp’te 09–18 Şubat 1445 tarihleri arasında doğrulanan İshak

Bey’in vakfiyesidir. Bu medresenin şöhreti, onun Üsküp’teki o zamana kadar ki en

meşhur medreselerden olduğunu zikreden Evliya Çelebi zamanına kadar devam

etmiştir55.

Bu medrese için İshak Bey’in vakfiyesinde şöyle denilmektedir: “Şeriat

kuralarına göre hayatı boyunca ve bütün çıkarlarını tam bir bilinçle davrandığı zaman,

meşhur Üsküp şehrinde temiz bir hasletle inşa ettiği imaret ve medreseyi

52 Cahit Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 2005, I, 266-267 53 Mehmet Tevfik, a.g.e.,s.45-47; Ali Vişko,” Fillimet e Kultures İslame ne Trevat Manastirit”, Hena e Re, 1 Maj, Shkup 1993 54 Evliya Çelebi, V, 297 55 Evliya Çelebi, V, 297; Ahmet Gül, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dârul-Hadîslerin Yeri, Ankara 1997, s.53

29

vakfetmiştir”.56 Bu medresede müderris olarak çalışanlar şunlardır: Üsküp Şeyhi

Şücâeddin İlyas Efendi, Müftî Ahmet Paşa, İbn Kemâl Efendi, Taşköprülü Muslihiddin

Mustafa Efendi vb. bu medrese ellili medrese konumundaydı57.

10.İsa Bey Medresesi

İsa Bey Medresesi, İshak Bey’in oğlu İsa Bey, Osmanlı döneminde inşa ettiği

Makedonya’daki en meşhur medreselerdendir. Medrese, İsa Bey’in kardeşi olan

Mustafa Bey’in hediye ettiği arazi üzerine 10 hücreli olarak yapılmıştır.58 Medresenin

doğrulanması, 1460’ta tasdiklenen onun vakıfnamesi aracılığıyla yapılmaktadır ki,

“bilgi insanları için on odası olan bir medrese inşa etsin”59 sözlerini görmekteyiz. Evliya

Çelebi onu Üsküp’teki en meşhur medreselerden biri olduğuna temas etmiştir.60 Bu

medrese bugünlere kadar hala çalışmaktadır, fakat kendi tarihinde sekteye uğramış,

dolaysıyla üç tarihi dönemden geçmiştir. Birinci dönem, İsa Bey tarafından yapılışından

itibaren Avusturyalı başkumandan Pikolomin’in Üsküpü yaktığı 1689 yılına kadardır.

Bu medresede müderris olarak XVI asırda Alâeddin Efendi, Hayreddin Efendi,

Abdühay Efendi, Ahmet Efendi, İbrahim efendi gibi âlimler çalışmışlardır. Bu medrese

ellili medrese konumuna girmektedir.61

Bu yörenin halkının eğitime ilgisi kesilmedi; dolaysıyla İkinci Dünya

Savaşından önce Üsküp’teki Gazi İsa Bey’in arazisinde onun güzel camiinin yanında

medresenin modern binası yükselmiştir. Bu binanın bodrum katı üstüne iki kat daha

yapılmıştır. Gazi İsa Bey medresesinin yeni binasında çalışmalar 1936 yılın

sonbaharında başladı. Fakat bu sefer, 1941’de Bulgarların Üsküp’ü işgali sırasında, kısa

bir müddet için bu medrese çalışmalarına ara verir. Bu medrese II. Dünya Savaşından

yıkılmıştır.62

Aynı medresenin devamı olarak, birçok çaba ve gayretten sonra Makedonya

Diyanet İşleri’nin gayretiyle, iki Ağustos 1980 yılında Üsküp’e yakın Kondova köyünde 56 Kaleşi Hasan, a.g.e., s.96 57 Cahit Baltacı, a.g.e., s.492-493 58 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimaresinde Fatih Devri, İstanbul 1953,s.868-869 59 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenic u Skoplju”, G.S.N.D, Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.399 60 Evliya Çelebi, V, 297 61 Cahit Baltacı, a.g.e.,s.490-491 62 Nuredin Ahmeti, “Shkolla me e Vjeter ne Balkan”, Hena e Re, 1 Mars, Shkup 1993

30

Gazi İsa Bey medresesinin yeni binasının temel taşı konuldu. Böylece bu okulun çalan

ilk zili, öğrencilerini ilk defa 15.10.1984 tarihinde çağırdı. Bu medrese 8 ders sınıfı, iki

dil bölümü, bilgisayarla donanmış işletme odası, mescidi, öğrencilerin okuma salonu ile

birlikte 4000 kitaba sahip kütüphanesi olan okul binasından ibarettir. Ayrıca

öğrencilerin ve hizmetçilerin (görevlilerin) kafeteryası ve medresenin idarî bürolarını da

ihtiva etmektedir. Yurdu ise, 265 öğrenci kapasitesine sahip olup her odada dört yatak

bulunur. 150 kişilik öğrenci kapasitesi olan mutfak binasında öğrencilere günde üç öğün

yemek çıkmaktadır.63 Aynı zamanda spor sahası var. Bu metnin yazarı da bu

medreseden mezun olan öğrencilerdendir.

Keza Mustafa Paşa Medresesi, Yahya Paşa Medresesi ve Karlı-zade Medresesi

XV. asrın sonunda XVI. asrın başında inşa edilen medreselerdendir.64

İlerde, Evliya Çelebi’nin kendi seyahatnamesinde anlattığı gibi

Makedonya’daki şehirlerin medreselerinin sayısından ve en meşhur isimlerinden

bahsedeceğiz:

2 no’lu tablo Evliya Çelebi’nin notlarına göre Makedonya şehirlerindeki

medreseler:

63 Musli Bajrami, a.g.e.,s.125 64 Evliya Çelebi, V, 297

31

Şehir

Medresenin sayısı

En meşhur medreselerin isimleri

1 Üsküp Altı medrese, ve Dokuz Daru’l - Kurra

1.Sultan Murat 2.İshak Bey 3.İsa Bey 4.Yahya Paşa 5.Mustafa Paşa 6.Karlı Zade

2 Manastır Dokuz medrese Dülbend Kadı Medresesi3 Ohri İki medrese ve aynı

zamanda daru’l-kurra ve daru’l-hadis

1.Eski Siyavuş Paşa medresesi 2.Süleyman Han

4 İştip Bir medrese ve üç Daru’l – Kura

1.Muradiye Medresesi

5 Komanova Bir medrese 6 Kıratova Bir medrese 7 Köprülü Bir medrese 8 Rense Bir medrese 9 Erdoşta Bir medrese 10 Pirlepe Bir medrese 11 Kavadar Bir medrese 12 Ustrumca Birkaç medrese 13 Ustruga Bir medrese Toplam 26 medrese

Buradan görmek mümkündür ki medreseler Makedonya’daki on üç şehre

yayılmış durumda olup sayıları 26’ın üstündedir. Burada, o zamanki mevcut olan bütün

medreselerin belirtilmemesi çok normaldir ve sayıları çok daha büyüktür. Çünkü bazı

şehirlerde birçok medrese var olduğu gösterilmektedir. Yine Üsküp’teki en meşhur altı

medresenin isimleri belirtilmektedir. Üstelik Evliya Çelebi Makedonya’nın bütün

şehirlerini gezmemiştir.

32

11.Oruç Çavuş Medresesi

Kadıasker defterine göre H. 982 / 1575 tarihinde Kalkandelen kazasında Oruç

Çavuş medresesi mevcut bulunmuştur. Bu medresede en meşhur müderris olarak Seyyid

Hibetullah Efendi, Alâeddin Efendi ve İnsan Efendi vardır.65

12.Çeribaşı Medresesi:

Kadıasker defterine göre H. 995 / 1587–87 tarihinde İştip’te Çeribaşı adında bir

medrese mevcut olmuştur. Bu medresede müderris olarak Hızır Efendi ve Alâeddin

Efendi vardır.66

13.Kadı Muhyiddin Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 995 / 1586 tarihinde Manastır vilayetindeki

Pirlepe şehrinde Kadı Muhyiddin isminde bir medrese mevcut bulunmuştur. Bu

medresede Derviş Ali Efendi ve Muhyiddin Efendi müderris olarak çalışmışlardır.67

14.Kadı Yahya Medresesi:

Kadıasker defterine göre H. 995/1586–87 tarihinde Manastır’da Kadı Yahya

Medresesi mevcuttur. Bu medresede müderris olarak Ömer Efendi, Muslihiddin Efendi

de vardır.68

15.Ahmed Çelebi Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihinde Kıratova’da Ahmet Çelebi

Medresesi ve bu medresede müderris olarak da Muslihiddin Efendi’dir.69

65 Cahit Baltacı, a.g.e., s.241 66 Cahit Baltacı, a.g.e., s.178 67 Cahit Baltacı, a.g.e., s.212 68 Cahit Baltacı, a.g.e., s.214 69 Cahit Baltacı, a.g.e., s.164

33

16.Hamza Bey medresesi:

Kazasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihinde Ohri’de Hamza Bey

Medresesi mevcuttu. Üstelik araştırmacı Ali Vişko, Hamza Bey Medresesinin Ohri’deki

meşhur medreselerden biri olduğundan bahsetmektedir. Bu medresede Muslihiddin

Efendi ve Ahmed Efendi de müderrislik yapmıştır.70

17.Hüseyin Şah Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihindeki Üsküp’te Hüseyin Şah

adında bir medrese vardı. Müderrisleri Halil Efendi, Muhyiddin Efendi ve Abdullah

Efendiydi.71

18.Hacı Hüseyin Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 992 / 1587 tarihinde Üsküp’te Hacı Hüseyin

Medresesi adında bir medrese inşa edilmiştir. Muhyiddin Efendi, Abdulhalim Efendi ve

Hasan Efendi bu medresenin müderrislerindendi.72

3 no’lu tablodakiler Taşköprülüzade’nin kitabı “Eş-Şekaiku’n-

Nu’maniye”sinde belirttiğine göre XVI. asırda Makedonya’da ders veren müderrisler

şunlardır:

70 Cahit Baltacı, a.g.e., s.196; Ali Vishko, “Objektet İslame ne Oher e Rrethine”, Hena e Re,15 Prill, Shkup 1994; Semavi Eyice, “Ohri’nin Türk Devrine ait Eserleri”,Vakıflar Dergisi,S.VI,İstanbul 1965 s.138 71 Cahit Baltacı, a.g.e., s.202 72 Cahit Baltacı, a.g.e., s.327

34

No Müderrislerin Adı Ders verdiği yer Ölüm tarihi Sayfanın numarası

1 Nurettin el Karasevi Üsküp Medresesi 927-928/1521 181 2 Molla, İbnul Muıd ismiyle

tanınmıştır Üsküp Medresesi 194

3 Molla Şemsudin Ahmed b. Suleyman Ibn Kemal Paşa

Üsküp Medresesi 940/1533 226-227

4 Muslihudin Mustafa Ibn Halil

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

935/1528 231232

5 Molla Beyr Ahmed Ibn Mulla Nurudin Hamza

Üsküp Medresesi aynı zamanda Kadı olmuş

952/1545 243

6 Molla Paşa Çelebi ibn Molla Zeyrek

Üsküp Medresesi 244

7 Molla, Nehani ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

925-926/1519 254

8 Molla Muhyidin Muhamd, Ebil-Mi’mar ismiyle tanınmıştır

Üsküp Medresesi 934 / 1528 275

9 Muhyidin Muhamed , İbnul- Kutas ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

935 / 1529 278

10 Sinanudin Yusuf ibn Ehil Aydini, Ehizade ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

956 / 1549 279

11 Molla İshak Üsküplü Üsküp Medresesi 943 / 1536 281 12 Husamedin Hasan Çelebi

El_Karasavi Üsküp Medresesi 957 / 1550 284

13 Molla Manastırlı Çelebi Manastır’ının Medresesi

945/1538 veya 949/1542

295

14 Hayrudin El-Esgar Üsküp Medresesi 945 / 1538 303 15 Ahmed ibn Mustafa Halil

Taşküprüzade Üsküp’teki İshakiye Medresesi

968 / 1561 328 - 32973

Makedonya’daki medreseler, her medrese açık avlusu. Öğrencilerin yattığı

yatak odasından ve toplantı salonundan oluşan Osmanlı medreselerinin şeklini aldılar.

Çoğu kez medreseler camilerin yanında ya da avlusunda inşa edilirdi. İshak Çelebi’nin

73 Naser Ramadani, a.g.e., s.124

35

vakfiyede şöyle yazıyor: “Cami avlusuna bitişik bir medrese bina etmeye niyet etmiştir,

Allah onu kıyamete kadar korusun”.74

O zamanki medreseleri ayırt eden şeyler, İsa Bey Medresesi, İshak Bey

Medresesi ve İshak Çelebi Medresesi gibi öğrenciler ve müderrisler için inşa edilen

yurtlardır. Aynı zamanda yurdu olmayan medreseler de buluruz. Fakat onların

özellikleri sahip oldukları büyük toplantı salonlarıdır. Buna dayanarak medreseler yapı

açısından iki gruba ayrılmıştır. Bunlar avlu, yurt ve mescide ek olarak sohbet salonunu

içine alan medreseler ve büyük toplantı salonundan oluşan küçük medreselerdir.

A.2.MESLEKİ MEDRESELER

Makedonya’da var olan düz liselerin dışında bir kısım ihtisaslaşma yapan özel

medreseler de var olmuştur. Daru’l kurra ve daru’l –hadisler bu medreselerdendir. Bu

medreseler hakkında bilgi veren ana kaynak kitap Makedonya’daki Üsküp, İştip ve

Ohri’de böyle medreselerin var olduğundan bahseden Evliya Çelebi’nin

“Seyahatname”sidir.

Daru’l-kurralar: Makedonya’da, Üsküp’te Kur’an-ı Kerim öğrenmek için

daru’l-kurra ismiyle bilinen dokuz medrese mevcut olmuştur. Bunlar müstakil binalarda

değil camilerdeydi ki burada Kur’an-ı Kerim öğretiliyordu.75 Ekrem Hakkı Ayverdi bazı

isimlerden bahseder. Bunlardan bazıları şöyledir: Yahya Paşa, Hünkâr Mustafa Paşa, İsa

Bey, İshak Bey ve Kebir Mehmet.76 İştip’te daru’l kurra varmış. Kur’an-ı Kerim

öğrenmek için hocaları her hafta Kadın Ana Camii, Hüsam Paşa Camii, Çarşı Camii,

olmak üzere üç camide Kur’an-ı Kerim’in yedi kıraat tilavetinin keyfiyeti hakkında

konuşmalar düzenliyorlardı.77 Ohri’deki daru’l-kurra ve daru’l-hadis ile aynı yerde olup

burada Kur’an-ı Kerim sadece “hafs” kıraatiyle öğretilmiştir. Bu medresede, kendi

zamanında Kur’an-ı Kerim tilaveti ve tecvidini en iyi bilen Hafsal-Karı lakabıyla

bilinen Hafız İbn Ömer müderris olmuştur.

74 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.175 75 Evliya Çelebi, V, 297 76 Ekrem Hakkı Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, TTK Basımevi, Ankara 1956, III, 160 77 Evliya Çelebi, VI, 63; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.m., s.166

36

Daru’l-hadisler: Makedonya’da İştip ve Ohri’de iki şehirde vardı. Evliya

Çelebi, İştip’te I. Sultan Murat Camii’nin karşısında olan Muradiye isminde bir

medresenin olduğundan bahsetmektedir. Genel konuşmalar irade eden bir müderrisin

olduğu bu medresede özellikle hadis ilmi anlatılır.78 Yukarıda zikrettiğimiz gibi Ohri’de

daru’l-kurra ile birlikte, daru’l-hadis’te Sahih-i Buhari öğretilmektedir.79

B. KÜTÜPHANELER

Kütüphane, Osmanlı toplumunda önemli bir yere sahiptir. Osmanlılar’ın

camilerde, medreselerde, darüşşifalarda ve tekkelerde kütüphaneler kurdukları

görülmektedir. Özel kütüphaneleri de kendilerine has saraylarında toplamışlardır. Hayır

kurumlarına kitap bağışında bulunmak fazilet sayıldığı için, özel kitapların bu

koleksiyonun çoğu vakıfların kütüphanelerine kadar yol alıyorlardı. İslam ilimlerine

göre bu dünyadaki zenginlik geçici olup kalıcı değildir. Onun için insan, rabbinin

nimetlerini kendisine hizmet ve toplumun yararı için kullanmalıdır. İsa Bey kendi

vakfiyesinde şöyle devam eder: “Allah’ın bana verdiği nimetlerden ve ona karşı olan

sevgimden dolayı ben İsa Bey hayatımın geleceği (Ahiret hayatı) için bu hayırsever

kurumu inşa ettirmem gerektiğini görüyorum. Muhammed (a.v.s)’in tavsiye ettiği gibi“

İnsanın ölmesiyle bütün işlediği iyilikleri ve yaptığı bağışların karşılığı kesilir. Yalnız

üç iş için karşılık sonsuzdur ve onlarda şöyledir: İnsanların istifadesine kullanılan

vasiyet edilmiş (vakfedilmiş) mülkiyet, insanlara öğrettiği faydalı ve kendisiyle amel

edilen ilim ve kendi anne babasını minnetle anan iyi yetiştirilmiş hayırlı evlat.”

Kütüphaneler, genellikle taştan yapılmış odalar şeklinde cami, medrese ve

tekke bünyesinde veya müstakil binalara konulan yegâne birimdir. Vakıf, kitapların

nasıl muhafaza edileceği ve kullanılacağına ilişkin gerekli şeyleri tedarik edip vakıf

imkânlarıyla maaşlı bir kütüphaneci tayin ederdi.80

Makedonya’da kendisi hakkında en az araştırma yapılan müesseselerden biri,

kuşkusuz ki geleneksel doğu bilimleri kütüphaneleridir. Bu kültürel müesseselere karşı

78 Cahit Baltacı, XV-XVI, yüzyılarda Osmanlı Medreseler, İstanbul 2005, II, 882; Ahmet Gül, a.g.e., s. 142; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.m., s. 166 Semavi Eyice, a.g.m., s.138 79 Evliya Çelebi, VIII, 329 ; M.Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 112 80 Halil İnalcık, a.g.e., s.182-183

37

bu şekilde tavır alınmasında çok fazla sebep bulunmaktadır. Kütüphane zaman akışı,

değişik ordular, yangınlar vb. sebeplerden dolayı faaliyetlerine sık sık ara vermek

zorunda kaldı. Kütüphaneler sık sık yenilenmişlerdir. Bazı bölgelerde ise Osmanlı

döneminde yeni kütüphaneler kurulmuştur.81

Makedonya’daki camilerde, medreselerde ve tekkelerde vakfedilen

kütüphanelerin kurulmasının XV asrın birinci yarısında başladığını söyleyebiliriz.

1. İSA BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu İshak Bey’in oğlu İsa Bey’dir. Medrese ile birlikte

yapımı H. 874 / 1469 yılına denk gelen kütüphaneyi de inşa etmiştir. Bu kütüphane, 332

ciltlik 215 eser kapsamaktadır, kitap sayısı açısından Hicri IX. yüzyılda, miladi 1469’da

Makedonya’daki en büyük kütüphanelerden biri olmuştur. Bu kütüphanenin önemi,

çeşitli ilim içine kapsayarak 16 bilimde kitaplar ihtiva ettiği görülmektedir.

Böylece “Kütüphane memuruna da günlük iki dirhem” diyen bu hayırseverin

vakfiyesinde kendi kütüphanesi için gündelikçi bir memur tayin ettiğini görmekteyiz.

Gerçekte bu, orada herhangi bir kütüphanenin kütüphanecisinden bahseden

Balkan Yarımadasında ve özellikle de Makedonya’daki ilk belgedir.82

İleride bu kütüphanede olan ve İsa Bey’in kendi vakıfnamesindeki bu

kitapların isimlerini zikretmeden tasnif ettiği gibi bölümlere ayrılan kitapların

isimlerinden bahsedeceğiz. Onlar da şöyledir:

Tefsir.........................................................................................67 ciltlik 27 kitap

Kıraat............................................................................................8 ciltlik 7 kitap.

Hadis……………....................................................................47 ciltlik 27 kitap.

Vaaz (Mevize)..........................................................................17 ciltlik 12 kitap

81 Hasan Xhillo, “İsa Beg i Njegovata Biblioteka”, Mlada Meseçina, Januari , Skopje 1992 82 Hasan Xhilo, a.g.m.

38

Fıkıh usûlü................................................................................37 ciltlik 18 kitap

Fıkıh….....................................................................................53 ciltlik 35 kitap

Fetva..........................................................................................26 ciltlik 20 kitap

Kelam………….........................................................................6 ciltlik 17 kitap

El-Meani ve Beyan...................................................................18ciltlik 17 kitap

Hikmet………………...................................................................3 ciltlik 3 kitap

Mantık...........................................................................................3 ciltlik 3 kitap

Nahiv...........................................................................................10 ciltlik 9 kitap

Sarf.....................................................................................................2 ciltlik 2 ki

Dil…………………………........................................................10 ciltlik 8 kitap

Tıp…………..........................................................................15 ciltlik 10 kitap83

Ayrıca bu kütüphanenin değeri, kendi alanlarında ana kaynak olan birçok dini,

lügat ve mantık kitaplar dışında Razi, İbn Sina, Hipokrat vb. tıbbın en meşhur âlimleri

tarafından yazılan tıbba dair çok sayıda kitap içermesinden ileri gelmektedir. Vakıf

kitaplarından, çağdaş tıbbın babası olarak ün yapan Yunanlı bilge Hipokrat’ın kitabının

anılması uygun olur ki Avrupa onun kitaplarını XVI. yüzyılda Latinceye çevirmeye

başladı. Bu kitabı 100 sene önce Üsküp’teki İsa Bey kütüphanesinde bulmaktayız.84

Bütün bu kitaplar kaybolmuştur. Avusturyalı başkumandan Pikolomin Üsküp

şehrini 1689 yılında yaktığı zaman bu kitapların yakılmış olma ihtimali daha güçlüdür.

Bu medresede “Fetavâ-i Kadıhan’ın” ilk sayfasında şöyle yazıyordu: “ Bu şerefli kitabı

Üsküp’ün içinde inşa ettiği kendi medresesi için, halkı ve dini yücelten İshak Bey’in

83 Glişa Elezoviç, “Tuski Spomenici u Skoplju”, G. S. N. D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926 s.429-432 84 Hasan Xhilo, a.g.m.

39

oğlu Sahibul Hayrat İsa Bey vakfetmiştir.85 Günümüzde İsa Bey’in Kütüphanesi

Üsküp’teki İsa Bey Medresesinin yanında faaliyet göstermektedir.

2. İSHAK BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu, bu toprakların ilk hayırseverlerden biri olan İshak

Bey’dir. Onun vakıfnamesinden 9–18 Şubat 1445’te doğrulanan bu kütüphanenin

tasdiki yapılan İshakiye Medresesi ile birlikte inşa edildi. Bu medrese, eskiden önemli

bir rol oynayan ve günümüzde birinci derece kaynak olarak kullanılan önemli kitaplar

ihtiva etmektedir. Neredeyse bütün kitaplar Arap dilinde olup birçoğu Kur’an-ı Kerim

tefsiri, fıkıh ve Arap dili hakkındadır. Kitapların ekseriyeti için diyebiliriz ki, onlar okul

kitapları olarak veya öğrencilerin medresede öğrendikleri edebiyat olarak hizmet

vermişlerdir.86

Bu kütüphanede değişik alanlarda ana kaynak olarak bilinen ciltleri çok fazla

olan 23’ün üzerinde kitap vardır. İleride bu kitapların isimlerini Ishak Bey’in

vakıfnamesine göre takdim edeceğiz. Fakat biz onları bölümler halinde ayırdık; onlar da

şöyledir:

Tefsir kitapları:

Zamahşeri’nin “el-Keşşaf ‘ı”

Begavi’nin “Tefsir’i”

Mevlana Sa’d’ın “Haşiyetü Keşşâf’ı”

Hadis kitapları:

Sagani’nin “Meşariku’l Envârı”

Ekmeliddin Babertî’nin “el-Meşarik Şerhi”

Mecduddin Ebu Sa’dât el-Mübarek’in “ Fetava Cami’ül-Usul’ü”

85 Glişa Elezoviç, a.g.m., s.412 86 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90

40

Seyyid Şerif’in “ Şerh’ul-Miftah’ı”

Fıkıh kitapları:

el-Merginani’nin “Hidaye fi’l-Fikh’ı”.

Müsannif’in ( Alauddin Ali b. Mecduddin Muhammed Şah) “Mecmu’l-

Bahreyn’i”.

Burhaneddin Muhammed bin Sadr eş-Şeria’nın “Vikaye er-rivaye fi mesâil el-

hidaye (Sadr’uş-şeria) sı “

El-Kazvini (Necmuddin Ebu Reca b. Mehmud b. Muhammed ez-Zahidi)’nin

“Kunyetü’l fetava’sı”

Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadıhan’ın “Fetavâ-i Kadıhan’ı”

Cevher Zâde’nin “Hidaye Şerhi”

Kelam kitapları:

Hafizuddin Ebu’l Berekat en-Nesefi’nin “Umde fi-l Kelam’ı”

Seyyid Şerif Cürcânî’nin “Mevakıf Şerhi”

Dil ve gramer kitapları:

Cevheri’nin “Sıhah’ı”

Cürcanî’nin “Tevdih el-Mekasid fil-Luga’sı”

Cemaluddin ibn Hacib’in “ Min Kafiyed-Dünya’sı”

Fahruddin Muhamed ibn İlyas’in “Cevahir min Şuruh el-Manzume’si”.

41

Bedreddin Mahmud bin İsrail bin Kadi’nin “Teshilü Letaifi el-İşarat”87

3. MANASTIR’DAKİ İSHAK BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu İshak Çelebi’dir. O, bu kütüphaneyi kendi

medresesi ile birlikte H.914 / 1508 yılında inşa etmiştir. Kitapları kendi medresesinin

müderrislerine iki kısımda vakfetmiştir. Bunu, Manastır’da 1508’ de tasdik edilen onun

ikinci vakıfnamesinde İshak Çelebi’nin vakıfnamesi doğrulamaktadır ki adı geçen vakıf

ehli 20 kitap vakfetmiştir. Biz onları bölümler halinde şu şekilde ayırdık:

Tefsir kitapları:

Kadı Beyzavi’nin iki ciltlik Tefsir’i

Ebu’l Leys es-Semerkandî’nin Tefsiri dört cilt ve İki ciltlik “Türkçe Tefsiri”

Farsça Tefsir iki cilt

Hadis kitapları:

Buhari’nin altı ciltlik “Sahih’i”

Fıkıh kitapları:

Burhaneddin Muhammed bin Sadr eş-Şeria’nın “el-Vikaye er-Raviye’si”

Muzaferudddin Ahmed bin Ali bin Sa’leb el-Bağdadi’nin “Mecma’l

Bahreyn’i”

Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadihan’ın iki ciltlik “Fetavâ-i Kadıhan’ı”

El-Merginani el-Hanefi’nin 2 cilitlik “Şerh el-Hidaye’si”

87 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga I Sveska 1,Skpje 1925 s.157; Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90

42

Bedreddin Mahmud bin İsmail bin Kadı’nın “Camiu’l-fusûleyn”

Necmuddin ez-Zahidi’nin “el-Kunye’si”

Fahreddin Rumi I. Bayezid devri ulemasından “Müştemil el-Ahkamı”

Fetva kitapları:

Hafizuddin Muhammed b. Muhammed el-Bezzazi el-Kerderi’nin “Fetava el-

Bezzaziyesi”

Muhammed bin Ebu Bekr el-Hanefi’nin “Mecme’al Fetavası”

Burhaneddin Mahmud bin Ahmed’in “Fetava veciz’i”

Tahir bin Ahmed bin Abdürreşid el-Buhari’nin iki ciltlik “Hülasatu’l Fetavası”

Dil kitapları:

Muhamed bin es-Seyid bin Ali’nin “Luga er-Rumuzu”

Felsefe:

Çârperdi

Çârperdi, Ebü’l Mekarim Fahrüddin Ahmed b. El-Hasen b. Yûsuf (ö. H.746 /

1346). H.664 1265 yılında doğdu. Aran yöresinde bir yerleşim merkezi olan Çarperd’e

(Carberd) nisbetle anılmakta olup muhtemelen burada doğmuştur. Daha sonra Tebriz’e

yerleşti, burada ilim tahsil etti ve ömrünün sonuna kadar ders okutmakla meşgul oldu.

Uzun süre yanında kaldığı Kâdî Beyzâvî ve Nizâmeddin et-Tûsî gibi

âlimlerden ders alan Çârperdi, Şâfiî fıkhı yanında aklî ilimlerle diğer dinî ilimleri de

okudu.88

88 Mehmet Şener, “Çârperdî”,DİA, VIII, 230

43

Ayrıca vâkıf İshak Çelebi, onun kendi caminin ziyaretçileri tarafından okunan

rahle üzerinde mihrabın sağ tarafında, diğerine ise rahle üzerinde sol tarafında olmak

üzere kendi camiine iki Mushaf vakfetmiştir.89

Adı geçen vakıf ehli, kitapları korumayı ve ihtiyaç duyduğu zaman müderrisin

hizmetine sunmayı, müderris ihtiyaç duymadığında korusun diye kendisine şart

koşmuştur.90

89 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.190-192 90 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.205-208

44

III. BÖLÜM

DİNİ MÜESSESELER

Din tarih boyunca ve insanoğlunun en eski kültürlerinin ücra köşelerinde beşer

hayatının köklü ve ayrılmaz bir özelliği olmuştur. İnsanlık tarihini ve bu tarih

içerisindeki değişik görüşlerini anlayabilmek için, her şeyden önce insanların mensup

oldukları dinleri tanımak gerekir. Dinin tanımlanabilmesi ve tarihinin tetkik

edilebilmesinin, bir anlamda ilmi bir çabayı gerektirdiği söylenebilir. Makedonya’daki

dini müesseselerin varlığı Osmanlı fethinden beri tarihlendirilir. Osmanlı Devleti, İslam

dinin esasları üzerinde bina edilmiştir. Dini müesseseler grubuna camiler,mescidler,

tekkeler ve zaviyeler yer almaktadır.

45

1. Paşa Yiğit Camii: Doğrudan doğruya bir belgeye sahip değiliz, fakat bu

caminin varlığı dolayı olarak delilendirilmektedir ki, oğlu İshak Bey’in H.848 / 1445’te

tasdiklenen kendi vakfiyesinde şöyle denilmektedir: “ Ve bütün Han adı geçen şehrinde

(Üsküp) bulunan Eski Han ismiyle tanın ve ona yakın bir parça boş arazi ve hana bitişik

yirmi dükkan. O (han ki) her iki taraftan ana cadde ve Merhum Paşa Yiğit’in vakfı ile

sınırlındı.”91. Bunun gibi H. 874 / 1469’da tasdiklenen İsa Bey vakfiyesinde, Paşa Yiğit

Camiinin var olduğu görülmektedir ki, şöyle devam etmektedir: “Ve aynı zamanda adı

geçen vakıf insanı (İsa Bey), kendi medresesi ve tekkesinin menfaati için Üsküp’te

merhum Paşa Yiğit Camiinin yanında üç dükkânlık bir yer vakfetmiştir”.92

2.Sultan Bayezid Camii: (Yıldırım Bayezid) Öbür taraftan, Kırçova ilinin

merkezinde bulunan Sultan Bayezid Camiinin veya halkın adlandırdığı diğer ismiyle

Çarşı Camiinin var olduğunu 1396 yılında bina edildiğini görmekteyiz.93

Bu tarih ve bu yapının, Sultan Bayezid’in (H.791 – 805 / 1389 – 1402)’de

Makedonya’nın batı bölgesinde yaptığı bazı fetihlerini bildiğimiz tarihe uygun

düşmektedir. Ve fethettikleri her şehirde hemen orada değişik müesseseler kurduklarını

öğrendiğimizde bu Sultan fethettiği şehirde bir cami bina etmesi akla çok yakındır. Bu

cami, kendi varlığı boyunca birkaç defa yenilenme görmüştür. Birinci yenilenme

çalışmaları o zamanın bazı müfrit gruplarca yakıldığından ötürü 1922’de yapılmış. 1934

yılında yenilenmiştir. 1985 yılında ise temelden yenilenmiştir94. Müslümanlar bugün

dini yükümlülüklerini bu camide yerine getiriyorlar. (Bkz. resim No.2)

3.Sungur Çavuş Bey Camii: Eski cami adıyla da bilinen Manastır’daki

Sungur Çavuş Bey Camii, bu cami II. Sultan Murat’ın zamanında (1421–1451) savaştan

döndükten sonra , (Manastır) şehrin durumunu görüp sultandan Manastır’da kalmasını

isteyen Sungur Çavuş Bey tarafından inşa edildi. Kendi vakfiyesinde şöyle 91 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.104; Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1 Skopje 1925, s.154 92 Glişa Elezoviç, Turski Spomenici (1438-1520),s.91; “Turski Spomenici vo Skoplje”, G. S. N. D., Knjga 1 Sveska 1-2, Skopje1926 s. 401; Lidija Kumbaradzi Bogoevic, Osmanliski Spomenici ve Skopje, Skopje 1998, s.91 93 Feti Mehdiu, Nga Kerçova per Kerçoven, Kerçove 1995, s.80 94 Ekrem Hakkı, Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Eserleri, İstanbul 2000, III, 84

46

denilmektedir: “Vakıf ehli olan bu kimse, Manastır’da ettiği caminin ihtiyaçları için bu

şehirde yaptırdığı bir han Manastir’da vakfetmiştir”. Bu vakfiye 09 – 19 Nisan 1435’te

tasdikleşmiştir. Mehmet Tevfik, bu camiin H. 838’de bina edildiği ve bu vakfiyesinin

tasdikine uyduğunu belirmektedir.95 Evliya Çelebi, bunu en çok ziyaret edilen cami

olduğunu ileri sürmektedir.96 Tom Krumovski’ye göre. Bu caminin yerinde Sn. Spas

kilisesi varmış, fakat burada bir zamanlar bir kilise mevcut olduğuna dair hiçbir kanıt

vermemektedir. Bu cami en eski camilerden biridir, hatta Balkan Yaramadasın’da bile

1956’ya kadar var olan en eski camidir. O zamanki Yugoslav güçleri onu yıkıp yerine

binalar inşa etmişlerdir. 97

4. II. Sultan Murat Camii: Üsküp’teki II. Sultan Murat Camii, caminin kapısı

üzerinde bulunan kitabeden bu cami H. 840 / 1436 / 37’de inşa edildiği görülmektedir.

Padişah Camii manasına gelen Hünkâr Camii olarak da bilinmektedir. Evliya Çelebi

Seyahatnamesi’nde bu isimle zikretmektedir.98 Halk arasında ise, yanına saat kulesi

olduğu için Saat Camii olarak da isimlendirilmektedir. H. 944/ 1537 / 38 yılında büyük

zarar görmüş olan caminin temelinden yenilmesini H. 945 / 1539 yılın Şevval ayında

başlayarak ve H.949 / 1542 yılın Şaban ayın sonuna kadar başarıyla bittiren Kanuni

Sultan Süleyman yapmıştır. 1689 yılında Üsküp’ü Avusturyalı başkomutan

Pikolomon’un ateşleri sardığında, bu cami da kurtulamadı ve tekrar yandı.

Yenilenmesini 1712 yılında III. Ahmet yaptırdı. II. Sultan Murat Camii cemaatin çeşitli

bayram ve toplantılarda toplanmalarında fonksiyon göstermiştir. Ve binaenaleyh da

bayram günlerinde daha çok ziyaret edilen manasına Ulu Camii olarak da

adlandırılmıştır99. Günümüzde bu cami mevcuttur ve Üsküp’ün en önemli

camilerindedir. (Bkz. resim No.3)

5. İshak Bey Camii: İlk önce Eski Cami (Cami-i Atik) ismiyle bilinmekteydi.

Genişlenmesi ile cami Büyük Camii ismini almaktaydı. Aynı zamanda bânii İshak Bey

tarafından da İshakiye olarak isimlendirilmiştir. Caminin kapısı üzerinde bulunan

95 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.80; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.104 96 Evliya Çelebi, V, 308 97 Arhitektura na Pocvata na Medonija, Skopje 2000, s.183 98 Evliya Çelebi, V, 297 99 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., III, 268; Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.16; Behicüddin Şehapi, “Dzamijata na Sulltan Murat II vo Skopje”, El-Hilal, Juli – Avgust, Skopje 1987

47

kitabeden bu cami H.842 / 1438 yılında bina edildiği görülmektedir ki, orada şöyle

yazılmaktadır: “Paşa Yiğit Bey’in oğlu İshak Bey bu şerefli imaret (cami)’yi H. 842

yılında Mehmed’in oğlu Sultan Murat zamanında yaptırmıştır”100. Bu cami ilk zamanda

daha küçüktü, bugünkü şeklini ise 1519 yılında almıştır. Bunu, cami duvarının

doğusunda olan kapının üstündeki küçük levhadan görmekteyiz ki şöyle yazılmaktadır:

“ İsa Bey’in oğlu Hasan Bey kendi dedesine bu eski caminin genişletmesini emretmiştir

ve bundan sonra Büyük Cami ismini almıştır.”101 Bu cami günümüzde mevcuttur ve

Üsküp’ün en önemli camilerindedir.(Bkz. resim No.4)

6.Kebir Mehmet Çelebi Camii: Üsküp’te ve Kalkandelen’deki Kebir Mehmet

Çelebi Camii, bu iki caminin varlığı hakkında onun vakfiyesi delil göstermektedir ki

şöyle demektir: “Adı geçen vâkıf ( Kebir Mehmet Çelebi) Üsküp’te inşa ettiği cami ve

imaretinin ihtiyaçları ve Kalakndelen’deki kendi köyünde inşa etti cami ve imareti için

Kalkalanden kasabası etrafından 70 pulluk yer dedesi İshak Bey’in Berzede

kariyesindeki çiftliği 30 pullukluk ve 30 çapalık bağ vakfetmiştir102. Bu caminin yapılış

tarihi için cami girişindeki kitabesinde şöyle yazıyor: “ Bu camiyi İshak Bey’in oğlu

Mehmet Bey tarafından 4 Muharrem 874 / 14 Temmuz 1469’da inşa etmiştir.”

Yazdığını görüyoruz103.(Bkz. resim No.5)

7.Çarşı Camii: Pirlepe’teki Çarşı Camii, bu cami şehrin meydanında,

Pirlepe’nin eski çarşısının kompleksinde yer almaktadır. Cami iki kısım oluşmuştur:

Birinci kısım, taş ve tuğladan oluşan dikdörtgen biçimindeki eski kısım, ikincisi daha

sonradan inşa edilen iki katlı sofalık veya son cemaat yeri kısımdır.

Giriş kapısının üzerindeki kitabesinden öğrendiğimize göre Çarşı Camiinin

eski kısım 1475 yılında inşa edilmiştir. Yeni kısmı ise caminin genişletilen kısmıyla

başarılı bir bütünlük oluşturarak XIX yüzyılında bina edilmiştir. Çarşı Caminin önemli

özelliklerinden birisi, iki şerefeli yüksek minaresidir. Cami binası gibi minare de iki

100 Glişa Elezoviç, Turski Spomenici (1438-1520), s.14; “Turski Spomenici u Skuplju”; G. S. N. D., Knjiga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.143 101 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.258; Lidija Bogojeviç, a.g.e., s.30; Behicüddin Şehapi, “İshak Begova Aladza Dzamija vo Skopje”, El Hilal, Noemvri – Dekemvri, Skopje 1990 102 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.260 103 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”,G.S.N.D., Knliga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.149; Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.46

48

aşamada inşa edilmiştir. Bu cami 2001 yılında meydana gelen savaş rağmen

Pirlepe’deki savaş yoktu, fakat Makedonların vandalları maalesef, bu camii kundaklanıp

yaktılar ve bu suretle de Makedonya’da çok değerli bir sanat ve mimari eseri ortadan

kaldırılmış oldu.104 (Bkz. resim No.6, 6a)

8. İsa Bey Camii: Üsküp’teki İsa Bey Camii, bu cami, Osmanlı devletinin

Balkan yarımadasına yayılma en yüce şahsiyet olan Paşa Yiğit Bey’in torunu, İshak

Bey’in oğlu Üsküp’ün fatihi ilk komadan olan İsa Bey’in ismini taşımaktadır. Bu cami

H. 880 / 1475 yılında yapıldı. Bu tarihi caminin kapısı üzerinde bulunan kitabeden

görmekteyiz ki devamında şöyle yazılmaktadır: “Bu şerefli ve kutsal imaretin inşaatın

yapılmasını, rahmetli ve mücahit olan Hacı İshak Bey’in oğlu Gazi İsa Bey, I. Sultan

Murat Han’ın oğlu Sultan bin Sultan I. Mehmet Han döneminde emretmiş. H. 880

yılında Allah’tan arabuluculuk dilerek Allah onun saltanatını (hâkimiyetini) muhafaza

etsin.”105

Anısına yapılan levhada bu caminin rahmetli İsa Bey’in vefatından sonra

yapıldığı belirtilmektedir, hâlbuki inşaat onun vasiyeti üzere yapılmıştır. Bu cami

günümüzde mevcut olup şehrin en önemli camilerinden biridir.(Bkz. resim No.7)

9. Sinânuddîn Yusuf Çelebi Camii: Ohri’deki İmaret olarak da bilinen

Sinânuddîn Yûsuf Çelebi Camii, bu camiyi hayırsever Sinânuddîn Yûsuf Çelebi 1491

yılında yaptırmıştır. Evliya Çelebi, Ohri hakkında söz ettiğinde: “Yukarı hisarda bir

tepecikte kurşunla kaplı, kubbesi tahtalı ve onun minaresi güçlü malzeme ile Ohrizâde

camii bulunur”, diye bu camiyi tarif etmektedir. Sultan Bayezid bir muharebeden sonra

yürüyüp durduğunda bu camiyi gördüğü zaman: “Bu büyük cami nasıldır, Allah rahmet

eylesin” dedikten sonra Ohrizade Sultana bu camiyi hediye verdi. Ondan sonra Sultan,

caminin sağ tarafında da bir minare yapılmasını emretti. Bu andan itibaren Sultan Camii

ismini almaktadır. Kuzeydoğu kapısının eğik kemerinde süslü bir yazı ile kelime-i

şahadet yazılıydı: “Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed (s.a.s.) O’nun resulüdür.”106

Fehim Bayraktareviç’in rivayetine göre ve halkın dediklerine göre, Sultan Fatih, Sinan

104 Behicüddin Shehapi,Kapanmayan yaraları, Üsküp 2002, s.38-42 105 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.167; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.251; Lidija Bogoevic, a.g.e., s. 48-55 106 Evliya Çelebi, V, 328; Hasan Kaleşi, a.g.e., s.113

49

Çelebi ile Üsküp’te karşılaşıp Ohri’de ne inşa ettirdiğini sormuş. O, camiyi sultanın

ismine yaptırıp, emareti ise kendi ismiyle inşa ettirdiğini söyleyerek cevap vermiştir.107

Bu cami 1950 yılına kadar çalışmalarına sürdürmüş, daha sonraları tarihi anıtlar

korunması altında alınmıştır ve daha sonra kiliseye dönüştürülmüştür. (Bkz. resim No.8)

10.Mustafa Paşa Camii Üsküp’teki Mustafa Paşa Camii, Üsküp’teki İslam

mimarlığının en iyi camilerden biridir. Bu cami, II. Sultan Bayezid zamanında vezirlik

yapan Mustafa Paşa tarafından XV yüzyılın son on yıllığında bina edilmiştir. Caminin

kapısı üzerine bulunan kitabeden, caminin ne zaman yapıldığı gösterilmektedir. Kitabını

şöyledir: “Hayırsever, kabrini aydınlatması için Allah’a niyazda bulunmak üzere bu

camiyi H. 898 / 1492 yılında inşa etti.”108 Bu cami günümüzde de varlığını korumuştur.

(Bkz. resim No.9)

11. Burmalı Camii Üsküp’teki Burmalı Camii, caminin ana girişindeki

üzerinde bulunan kitabeden, ve bugün Üsküp’teki Kurşunlu deposunda mevcut olan

levhadan görüldüğüne göre bu cami H. 900 / 1495 yılında yapıldı, ki orada şöyle

yazılmaktaydı: “Bu camiyi âlemlerin Rabbı için, bütün en iyi bağışlayıcıların rahmetine

muhtaç, bütün gazilerin ve mücahitlerin önderdi, inançsızlığın ve çoktanrıcılığın

üstesinde gelen Mehmet Bey H. 900 Zil-hicce ayında inşa etti.”109 Evliya Çelebi bu

camiyi Karlı-zade olarak adlandırmaktadır.110 Bu cami taş köprü yakınlarında Vardar

ırmağın sağ tarafında idi, fakat 1925 yılında o zaman tekçi (monist) sistemi tarafından

yıkılıp onun yerinde subaylar evi bina edildi. Fakat bu yapı da uzun yaşamadı ve 1963

yılın depreminde bu ev yıkılır. Alanı bugün boş durumundadır. Behicüddin Şehabi’nin

kitabında, bu caminin önemi hakkında şöyle demektir:

107 Fehim Bajraktareviç, “Turski Spomenici u Ohridu”, Prilozi za Orjentalnu Filologiju, V, 1954/55; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.138; Semavi Eyice, “Ohri’nin Türk Devri Ait Eserleri”, Vakıflar Dergisi, VI. İstanbul 1965 108 Ekrem Hakkı Ayverdi,a.g.e., s.262; Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.57 109 Glişa Elezoviç , Turski Spomenici (1438-1520), s.270;”Turski Spomenici u Skoplju”,G.S.N.D Knjga V, Skopje 1929, s.252; Semavi Eyice, “Üsküp’teki Turk Devri Eserleri”,Türklüğün Dergisi, S.II, Eylül 1963, s.22 110 Evliya Çelebi,V, 297; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.248

50

“Bu cami ile ilgili okuduğum ilginç bir yazıyı burada sizlere aktarmak

istiyorum; II Dünya savaşından önce Viyana’da tertiplenen mimarların bir

kongresinde, Burmalı Cami gibi mimari ve sanat değeri yüksek olan bir eserin barbarca

yıktırılmasından dolayı Yugoslavya’sından gelen delegenin konuşmasına izin

verilmemiştir.”111 (Bkz. resim No.10)

12.Alaca Camii Kalkandelen Alaca Camii, halk arasında “Paşa camii” ismiyle

de meşhur olan Kalkandelen Alaca Camii, şehrin eski kısımda Köpüklü Nehrin yanında

bulunmaktadır. Caminin bulunduğu şehir dokusunda, tarih ve sanat özellikleriyle

taninmiş ve diğer İslam dini ve sivil yapılan da bulunmaktadır.

Cami, 1495 yılında inşa edilmiş, 1833 yılında ise, o zamanın Kalkandelen

meşhur muhafızlarından Recep Paşa’nın oğlu Abdurahman Paşa tarafından yeniden inşa

edilerek genişletilmiştir. Bu zatlar, o dönemin ileri gelen kişileri olarak ayrıca sanata

karşı sevgileriyle de ad yapmışlardı. Bu bilgileri, caminin giriş kapısının üzerindeki

kitabeden öğreniyoruz.112 (Bkz. resim No.11)

13.Yahya Paşa: Camii Üsküp’teki Yahya Paşa Camii, caminin kapısı üzerinde

bulunan kitabeden, bu cami Yahya Paşa tarafından XVI yüzyılın başında, daha doğrusu

H. 909 / 1503/4yılında inşa edildi. Bu caminin kurulucu, Osmanlı devletinde yüksek bir

şahsiyet olup, II Sultan Bayezid zamanında (1481–1512) büyük bir fonksiyon (rolü)

vardı. Bosna’nın sancak Beyi olup, Rumeli’nin beylerbeyi ve veziri olmuştur. Ayrıca

Bayezid’in damadı olup, onun kızı Hatice Hatun ile evlenmiştir. Yahya Paşa Camii,

eseriyle ve takriben 50 metre uzun minaresiyle, şehrin batı tarafında hâkimdir.113 Evliya

Çelebi bu camii İstanbul’daki Aya Sofya Camii ile mukayese ederek uzun minareli ve

yüksek kubbesiyle tarif etmektedir.114 (Bkz. Resim No.12)

14.Müftü Şerif Camii Manastır’daki Müftü Şerif Camii, bu cami, H. 911 /

1505–1506 yılında “Müftü Meydanı” mahallesinde inşa edildi. Bu cami İshak

111 Behicüddin Şehabi, Kapanmayan Yaralar, Üsküp 2003, s.104 112 Behicüdin Şehapi, Islam birliği ve Kuruluşları, Üsküp 1997, s.54 113 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.268; Semavi Eyice, “Usküp’teki Türk Devri Eserleri”, Türklüğün Dergisidir, Eylül 1963, II, 22 114 Evliya Çelebi, V, 297

51

Efendi’nin babası İsa Fakih tarafından inşa edildi. Adı geçen caminin ve ondan kurulan

diğer müesseselerin geçim ihtiyaçları için daha çok yapı vakfetmiştir ki şunlar: “Terek

Pazarı denilen pazarda on iki dükkân, aynı pazarda on beş ev.115 Ekrem Hakkı Ayverdi,

bu camiyi İshak Fatih –Çınar Müftü Camii olarak başka bir ismiyle zikretmektedir.

Fakat görüldüğü gibi bu cami sadece isim değiştirilmiş.116 Bu cami halen mevcuttur ve

kapalı olup kullanılmamaktadır. Manastır Müftülüğü mülkiyedir.(Bkz. resim No.13)

15.İshakiye Camii: Manstır’daki İshakiye Camii,19 Temmuz 1508 / H. 914

yılının Rebiul-Evvel ayın Manastır’da tasdiklenen onun vakfiyesinden görüldüğüne

göre, bu cami H. 914 / 1508 yılında inşa edildi. Vakfiyede şöyle yazılmaktadır: “Kendi

isteği ile Manastır şehrindeki camiyi ihya etmeye kara verdi. Bu camiyi sağılıklı ve âlim

durumunda olduğu zaman sahip olduğu kendi temiz varlığından vakfetmiştir.”117

Bu cami İshak Efendi tarafından inşa edilmiştir. Manastır’a kadar yansıyan kriz

bölgelerindeki askeri çatışmalar, kendileriyle sebepsiz yere İslam kültürünün en sağlam

eserlerine saldıran Makedon halkının bazı aşırı bünyelerinde kin ve tepki yarattı.

Manastır’a yapılan tearuzlarda Camii de esirgenemedi. O, tamamen yakma

teşebbüslerine maruz kaldı. Fakat böyle bir maksat gerçekleşemedi. Yakma

teşebbüsünde, karşı duvar dumana maruz bırakılıp, giriş kapısı ise hasar görmüştür.118

Cami halen mevcuttur ve Manastır’ın en önemli camilerdendir. Yenilenmesi 2003

yılında başlayıp, orada hâlâ çalışmalar devam etmektedir. Manastır Müslümanlarının

dini emirlerini yerine getirdikleri yegâne camidir. (Bkz. resim No.14)

16.Hacı Şerif Bey Camii: Kutsal Hacı Bey camii olarak da adlandırılmaktadır,

H. 928 / 1521 – 1522 yılında Hacı Mahmut Bey tarafından inşa edildi119. Bir zamanlar

polis ve “Tomruk Ağası” adı olan hapishane yöneticisi ve kumandanı olmuştur. Bu

hayırsever, cami ihtiyaçları için on dükkân, on ev ve nakit para olarak 30,000 akçe

115 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.40; Ali Vishko,” Fillimet e Kultures İslame ne Trevat e Manastirit”, Hena e Re, Maj, Shkup 1993 116 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.99 117 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.189; Mehmet Tevfik; a.g.e., s. 40; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.100 118 Behicüddin Şehapi, Kapanmayan yaralar, Üsküp 2003, s.48 119 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.43

52

vakfetmiştir120. Ayrıca Evliya Çelebi de, Hacı Bey Camiinin Çekrek Çarşısında

bulunduğundan söz etmektedir. Bu cami mevcuttur, fakat kapalıdır ve Manastır

Müftülüğü’nün mülkiyetidir. (Bkz. resim No.15)

17.Koca Kadı Camii Şerif: Diğer türlü, H. 936 / 1529–1530 yılında

Manastır’daki Yani Hamamın civarında inşa edilen bu camiyi “Büyük Kadı Kutsal “

olarak isim verilmektedir. Bu cami, Ahmet efendi tarafından ve onun Manastır’da Kadı

olarak atanmasından sonra yapılmıştır121. Ekrem Hakkı Ayverdi, bu camiden söz

etmektedir, fakat bu cami zamanda ev olarak kullanılmış ve içerisi odalara

bölünmüştür.122 Bu cami mevcuttur, lakin hiçbir amaç için kullanılmamakta ve Manastır

Müftülüğü’nün mülkiyetidir.(Bkz. resim No.16)

18. Tatar Sinan Bey Camii: Kumanova’daki Tatar Sinan Bey Camii, bu

şehrin en eski camilerindendir. Bu cami, 1532 yılın tarihe verilere göre Tatar Sinan Bey

tarafından inşa edilmiştir. Yovan Hacı Vasileviç’e göre bu cami, Tatar Said Bey

tarafından 1751 yılında inşa edilmiştir.123 Bulgar ordusu ağır silahla vurduğu Tatar

Sinan Bey Camii 1944 yılın Eylülünde zara gördü. Caminin minarelerinde saklanan

Alman gözlemcileri vurma bahanesiyle minareyi ve kubbeyi vurdular. Cami fetihten

sonra cemaatin katkılarıyla restore edilmektedir, fakat kullanılan inşaat malzemesi

kalitesiz olduğu için cami kısa bir müddet içinde yeniden hasar görmeye başlar.

Caminin yenilmesini isminin açıklanmasını istemeyen bir kişi yapmıştır. Bu vesileyle

minare, şadırvan ve aynı zamanda da caminin iç kısımlarının restorasyonları

yapılmıştır.124 Kumanova’daki Müslümanların kendi dini emirlerini yerine getirdikleri

bu cami günümüzde de mevcuttur.(Bkz. resim No.17)

19.Dükkâncık Camii: Caminin kitabesini muhafaza edilmediği için bu

caminin yapılış tarihi kesin bilinmemektedir. Ancak bu camiyi inşa eden kişinin el-

Medeni Hoca olarak tanınan Mevlana Muslihuddîn Abd el-Gani’nin vakfiyesi

korunmuştur ki o Üsküp’te 21. XII. 1549 -2. I. 1550 yılları arasında tasdik edilmiştir.

120 Ali Vishko, a.g.m. 121 Mehmet Tevfik, a.g.e., s. 42; Vishko Ali, a.g.m 122 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.103 123 Jovan Hadzi Vasileviç, Juzna Stara Srbija, Beograd 1909, s.50 124 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.86; Feja İslame dhe Feja Ortodokse ne rajonin e Kumanoves, Broshur e botuar nga İnter Etnik Projekt, Kumanove 2003

53

Bu yıl, cami yapılmasının son yılı olarak kabul edilebilir. Onun vakfiyesinde bulunan

bir alıntıda şöyle yazmaktadır: “O da, Allah’ın muhafaza ettiği İşkodra İlinde bulunan

camini iyi niyetle ve büyük bir istekle bina etmiştir. Allah onu belalardan ve

taksiratlardan muhafaza buyursun! Yerin temiz olmasından ve güzelliğinden dolayı

yazılması ve tarif edilmesi gereksizdir”.125

Ekrem Hakkı Ayverdi, bu camiye kurucusunun kendi ismine göre Müezzin

Hoca Camii ismini vermektedir. Vakfiyesinden onun birçok varlığını vakfettiğini ve

aynı zamanda imam ve diğerlerine birer maaş bağlamasını şart koştuğunu görmekteyiz.

Vakfiyesinde şöyle yazmaktadır:

“Müezzin Hoca olarak tanınan Muslihuddîn Abd el-Gani, Üsküp’teki camii

için iki han, bir hamam, altı su kanat, on dokuz’dan üzeri dükkân ve biri cami imamının

olmasını şart koşmak üzere on iki ev vakfetmiştir. Böylece caminin hatibi için dört

dirhem, caminin imamı için günde altı dirhem ve günde beş vakit namaz ve senede

yapılan teravih ve diğer namazlarını kıldırmasını şart koşmuştur. Her iki müezzin için

günde dörder dirhem olmak üzere sekiz dirhem tahsis etmiştir. Cami hizmetçisine ise,

iki dirhem tahsis etmiştir. Ve caminin mahfilde, namazdan önce her Cuma gününde

Kur’an-ı Kerim’i ezbere ve tecvitli okumak üzere dört hafızın getirilmesini,

başkanlarının günde dört dirhem ve diğerlerinin bir dirhem almalarını şart koşmuştur.126

Bu caminin hakkında, ilk önce Müezzin Hoca Camii ismi ile bilindiğini tespite

verebiliriz. Bugünkü Dükkâncık ismine gelince, bu caminin inşa edildiği zamanında

mevcut olan ve ona yakın olan meşhur Dükkâncık Çarşısı ismine göre almıştır. Bu cami

1963 yılındaki depreme kadar ibadete açıktı. 1963 yılındaki depremden kubbesi

yıkılmış, cami gittikçe yıkılmaya başlar ve sadece minaresi ve ona yakın olan duvarı da

ayakta kalmaktadır.127 30 sene boyunca kullanım dışı olup, şu anda ise eski caminin

boyutlarında bu şehrin Müslümanlarının yardımlarıyla inşa edilmektedir. Eski camiden

kalan sadece minaredir.(Bkz. resim No.18)

125 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.225-256 126 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.244-251; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.261 127 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.88-89

54

20. Yeni Cami: Manastır’daki Yeni Camii ya da Kadı Mahmut Efendi Camii,

bu cami çarşı içinde bulunmaktadır. Bu caminin kesin yapılış tarihi ili ilgili doğru

delillere değiliz. Bazı sanat tarihçeleri, bu camiyi yapan kişinin yaşadığı döneme

dayanarak, Kadı Mahmut Efendi tarafından H. 969 / 1558 – 1559 yılında inşa ettiğini

ileri sürmektedirler.128 Evliya Çelebi’nin şairlerin sultanı olarak isimlendirdiği Leâli bu

caminin büyük önemi hakkında da söz etmektedir. O dönemde yaşayan bu ünlü şair, bu

camiye H. 971 / 1556/66 yılında129 yazdığı kronolojik manzumeli bir kitabe ithafta

bulunmaktadır ki şu şekildedir:

“Hak budur ki bu câmi-i pürnûr

Verdi şehir içre gün gibi revnak

Ey Leali denildi tarihi

Ma’bed-için ümmet resul-i hak”130

Bu cami devlet tarafından alınıp, bugün galeri olarak kullanılmaktadır.

Manastır Müftülüğü bu caminin iade edilmesini talep etmişse de hala iade

edilmemiştir.(Bkz. resim No.19)

21.Haydar Kadı Camii: Bu cami “Kara Oğlan” isimli mahallede inşa

edilmiştir. Cami kapısının üzerinde bulunan kitabeden bu camii H. 969 / 1562/63

yılında Kadı Haydar tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Kadı Haydar, Manastır

vilayetinde kadı idi.131 Bu caminin çöküşü sağ tarafındaki minaresi de yıkıldığı I. Dünya

Savaşında başlamıştır. Bu caminin iki minaresi vardı. Bu camiyi o dönemin meşhur

mimari Mimar Sinan yapmıştır.132 Sadece Manastır ve Makedonya’da değil Balkan

Yarımadası’ndaki en güzel camilerden biridir. Bugün de, iyi durumda olmamasına

rağmen, yine bu şehir en görkemli yapılardan biridir.133 Ayrıca bu cami devlet

tarafından alınıp, hiçbir şey için kullanılmamaktadır.

128Mehmat Tevfik,a.g.e, s. 41;Arhitektura Na pocvata na Makedonija, Skopje 2000, s.184; Ekrem Hakki Ayverdi,a.g.e., s.105; 129 Mehmet Z. İbrahim, “Jeni Dzamija vo Bitola”, El- Hilal, Maj-Juni. Skopje 1990 130 Evliya Çelebi, V, 394 131 Mehmet Tevfik, a.g.e., s. 41; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.99-98; Mehmet Z. İbrahim, a.g.m. 132 Kosta Balabanov, Antonie Nikolovski, Dimitar Korkanov, Spomenicite na Kultura na Makedonija, Skopje 1980, s.195 133 Arhitektura ne Pocvata na Makedonija, Skopje 2000, s.185

55

Manastır Müftülüğü bu caminin iade edilmesini talep etmişse da hala iade

edilmemiştir.(Bkz. resim No.20)

22.Hüsam Paşa Camii: Bu camii İştip şehrinde bulunmaktadır. XV. asrında

sonunda XVI. asrın başında inşa edildi. Evliya çelebi bu camiyi minareli olarak güzel

tarif etmektedir.134 Ekrem Hakkı Ayverdi ise, bu camiyi içler acısı durumunda olduğunu

tarif etmektedir.135Bu cami Tarihi Eserler Koruma Merkezi tarafından alındığı 1948

yılına kadar yaşamıştır. Kapandığı 1958 yılına kadar galeri olarak kullanılmıştır.

Minaresi yıkılmış durumda, fakat ne zaman yıkıldığına dair hiçbir bilgimiz yoktur.

Şimdi İştip Müftülüğüne iade edilmiştir ve bu caminin onarımının yapılması

beklenmektedir.136 (Bkz. resim No.21)

3 no’lu tablo: Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde zikrettiği şekilde

Makedonya’nın şehirlerindeki ibadet yerlerinin sayısı:

134 Evliya Çelebi,VI, 63 135 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.48 136 Bu bilgeleri İştip’te Müftisinden (İsa İsmaili) edindik

56

Şehir İbadethane-nin sayısı

Camilerin sayısı

Mescitlerin sayısı

En meşhur camiler

En meşhur mescidler

Üsküp 120 45 75 II. Sultan Murat Yahya Paşa Mustafa Paşa Karlızade İshak Bey İsa Bey

İsa Bey İshak Bey Kepenekci

Kıratova 20 1 Eğridere 51 1 50 Köprülü Birkaç Pirlepe Birkaç Aley Bey

Arslan Paşa

Manastır 70 İshak Efendi Mahmud Efendi Gazi Haydar Paşa Hacı Bey Çavuş Bey

İştip 48 24 24 Fethiye Murad Han Hüsam Paşa Adli Efendi Ahmad Paşa Şehre Küstü Kadın Ana

Arasta Tabakhane Hanİçimescid Orta Seca Karadaki Sinan Bey

Ohri 34 17 17 Ohrizade Hacı Kasım Tekke Kuloğlu Haydar Paşa Zulmiye Hünkar Hacı Hamza Ayasofya

İskender Bey Göçi Bey Çarşı Çınarlı Kara Hoca

Ustruga 4 1 3 Ohruzade Rense 2 2 Ramazan Bey

Hacı Murad

Ardovişta 5 3 2 Tikveş 5 3 2 Vilandiva 2 1 1 Komanova 1 1 Ustrumca Birkaç Toplam 362

57

TEKKELER VE ZAVİYELER

Makedonya’da tekkelerin ve zaviyelerinin yayılması, Osmanlıların bu

topraklara nüfuzuyla tarihlenmektedir. Makedonya’da ilk kurulan zaviye H. 838 yılının

Ramazan ayının ikinci yarısında Manastır’da tasdik edilen kendi vakfiyesinden

gördüğümüz Sungur Çavuş Bey’in tekkesidir. 9–19 Nisan 1435 tarihleri arasında

vakfeden kişi, tekke için birçok zenginliklerini ve aralarında 5 değirmen, 10 dükkân, bir

üzüm bağı ve tam bir köy vakfetmiştir ki, onlardan elde edilen kâr cami ve tekke

çıkarına harcansın. Vakfeden bu kişi kendi vakfiyesinde şu şartı koymuştur: “Mütevelli

tarafından atanan şeyhe zaviye vakıflarından alınan kârın beşte biri verilir. Aynı

zamanda onun hizmetçilerine aynı miktar verilir. 4/5’i ise bu zaviye de bulunan fukara

ve miskinlere verilen yemekler için harcanmaktadır.”137

1.İshak Bey Zaviyesi: İshak Bey’in bir imaret ve bir medrese vakfettiği kendi

vakfiyesinden anlaşılmaktadır. İmaret için şeyh ve günde Kur’an’dan on cüz okuyan on

kişi tahsis etmekte ve şöyle demektedir: “İmarete tayin edilen şeyh için günde beş

dirhem ve Kur’an’dan on cüz okuyan on kişi için her birine bir dirhem.” Bu imarette

bedava yemek yiyen insanlar da vardı ki, kendi vakfiyesinde şunu görmekteyiz: “O

(vakfı)’ndan kalan her şey imaretteki misafirlerin yiyecekleri için harcanmaktadır.”138

2.İshak Çelebi Zaviyesi: Vakıf insanı olan İshak Çelebi H. 914 / M. 1508

yılında Manastır’da bir zaviye inşa etmiş ve vakıfnamesinde de görüldüğü üzere oraya

bir şeyh atamıştır. Vakfiyede şöyle demektedir: “Aynı zamanda misafirler ve yolcular

için konutları iki evden oluşan ve medreseye yakın olan bir zaviye yapmak istediğini

ifade etti.” Aynı şekilde imaretin mutfağında sabah ve ikindi vaktinde yemek

pişirilmesini şart koymuştur. Yemek, misafirler için 3 gün olup yukarıda zikredilen

medresede kalanlara ise devamlı ve uygun, orta bir yemektir.139

3.Kaçanikli Mehmet Paşa Zaviyesi: Mehmet Paşa, on altı odadan oluşan ve

muayyen bir yerde bir zaviyenin inşa edilmesini tavsiye edip, dış kısmını oluşturan

odalarının şeyhe ait olmasını şart koşmuştur. Şeyh için günde kırk akçe, bu zaviyenin

137 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.81 138 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.108 139 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.190

58

sofileri için iki akçe tahsisinin yanında herkese de yemek dağıtılmasını şart

koşmuştur.140 “Aynı şekilde Mehmet Paşa, Fatih Mehmet Camii yakın Debre’de güzel

bir yer alınmasını ve bir zaviye inşa edilmesini buyurmuştur. Şeyh için saray odaları

inşa edilmesini ve sofiler için ise yedi oda yapılmasını buyurmuştur. Şeyh için yirmi beş

akçe tahsis etmiş ve şeyhin âlim olmasını, şayet o bu şartları haiz değilse o zaman

tekkenin teslim edilmemesini, sofilere yemek hazırlanması için orta seviye bir mutfak,

zikir yapmak için de bir cemiyetgâh yapılmasını şart koşmuştur.”141

4.İsa Bey Hanikahı:İsa Bey’in hankahı ve medresesi aynı zamanda 1469

yılında yapılmıştır Vâkıfı olan İsa Bey hankahı için çok mal vakfetmiştir, Üsküp’teki 6

dükkan, bütün kitaplar, Kalkandelen’deki hamamı v.s. vakfedilen mallar arasındadır.142

Tekke Nakşibendî tarikatine ait olup caminin avlusunda bulunmaktadır.

5.İplikçi Hasan Efendi Tekkesi: Bu tekke Yahya Paşa Camii’nin yakınlarında

bulunup Sinaniye tarikatine aittir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş, ancak

1963 yılındaki depremde yıkılmıştır.143

6.Emir Hoca Tekkesi: 1544 yılında aynı isimdeki mahallede Emir Hoca

tekkesinin dokuz dervişi zikredilmektedir.144 Bunun Üsküp’teki en eski tekkelerden

olduğu söylenebilir. İsmi yukarıda zikredilen hayırsever, Üsküp’te başka binalar da

yaptırmıştır.145

7.Veliyuddin Vardar Tekkesi: Tekke, Vardar nehrinin sol tarafında

bulunmaktaydı (bugün televizyon kanalı binası). Sinaniye tekkesine aittir. XVI.

yüzyılda inşa edilmiş ve 1912 yılına kadar faaliyette kalmıştır.146

140 Hasan Kaleşi, Mehmet Mehmedovski, “Tri Vakufname na Kaçanikli Mehmet Paşa”, Glasnik na İ.N.İ., Skopje 1958, s.37 141 Hasan Kaleşi, Mehmet Mehmedovski, a.g.m.,s.75 142 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 2, Skopje 1926, s. 397-423 143 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.132 144 Duşanka Bojaniç,” Podatoci u Skoplju iz 951 (1544) Godine”,Prilozi za Orjentalnu Filologiju , III-IV/1952-53, Sarajevo 1953 s.614 145 Lidija Bogoeviç , a.g.e., s.132 146 Lidija Bogoeviç , a.g.e., s.132

59

8.Hacı Ayşe Hatun Zaviyesi: Bu tekke, (halk arasında) Hacı Ayşe Hatun

anısına inşa eden ve İstanbul’dan Üsküp’e gelen İsmail Hakkı Tekkesi ismiyle

tanınıyordu. Hacı Ayşe Hatun zaviyesi, Celveti tarikatine aittir. Kendi vakfiyesinden

onun Celveti tarikatine ait olmasını şart koştuğunu görmekteyiz. H. 1004/M. 1595–96

yılında bu tekkenin varlığını, kendi vakfiyesinden anlamaktayız.147 Tekkenin

haziresinde tekkeyi yaptıran Ayşe Hatun’un kabri bulunmaktadır. Mezar taşı vefatını

1681/82 olarak tarihlenmektedir.148

Geçmişte, Makedonya’da daha fazla değişik tarikatlara mensup tekkeler vardı;

fakat 1912 yılından sonra ve II. Dünya Harbinde Müslümanların nüfusunun

azalmasından ve onarımı yapılmadığından dolayı tekkelerin sayısı azalmaya başlamıştır.

Tekkelerin büyük çoğu şehir planlanması yapılırken yıkılmıştır.

Bugün Kırçova’da üç adet Halveti tekkesi ayakta durmaktadır.

4 no’lu tablo. Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde zikrettiği şekilde

Makedonya şehirlerindeki tekkelerin sayısı:

147 Glişa Elezoviç, a.g.m., s.468-472 148 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.133

60

Şehir Tekkelerin sayısı En Meşhur tekkeler Üsküp 20 tekke Lokman Hekim tekke

Baba Meddah tekke Kumanova 1 tekke Kıratova 1 tekke Pirlepe 1 tekke İştip 7 tekke Bali Eefendi

Adli Efendi Emir Çelebi Sultan Yukarı ve Aşağı tekkeler Kadın Anne tekkesi Oluk mahallesinde tekke

Ardovişta 1 tekke Tikveş 1 tekke Ustrumca Bir kaç tekke Rense 1 tekke Ohri Bir kaç tekke Toplam 33 tekke

61

IV. BÖLÜM

DİĞER SOSYAL KURULUŞLAR

Osmanlı İmparatorluğu tarafından XV. ve XVI. asırda inşa edilen sosyal

kurumlar az değildir. Osmanlı İmparatorluğu'nda eğitim ve dini kurumlar yanında başka

sosyal müesseseler de inşa edilmiştir. İslam kültürü ve medeniyetinde özel bir yere

sahip olan bu müesseseler Osmanlı İmparatorluğu'nun yüksek bir kültür ve medeniyete

sahip olduğunu gösterir.

Osmanlı İmparatorluğu sosyal hayata da büyük önem verdiği için birçok sosyal

kurum bina etmiştir. Zenginler ve hayırsever insanlar eliyle inşa edilen bu kurumlar

arasında herhangi bir vakfa bağlı köprü, çeşme ve imaret gibi sosyal eserler de vardır.

62

A.HAMAMLAR

Bu döneme ait Makedonya’da muhafaza edilen hamamlar şunlardır: Davut

Paşa Hamamı, Debboy Hamamı, Çifte Hamamı.

1.Davut Paşa Hamamı

Davut Paşa Hamamı, şehrin merkezinde, Vardar nehrinin sol tarafında

bulunmaktadır. Bu hamam çifte hamam türündendir149 (Koca Davut Paşa olarak da

bilinen Osmanlı İmparatorluğu’nda yüksek mevkisi olan Davut Paşa tarafından XV.

yüzyılının ikinci yarısında inşa edilmiştir). Davut Paşa, Rumeli’nin ve Anadolu’nun

beylerbeyi ve Bosna’nın Sancakbeyi olarak zikredilmektedir. O, Fatih Sultan Mehmet

döneminde (1451–1481) vezir, II. Beyazıt’ın (1481–1512) döneminde ise veziriazam

oldu. Hamamın giriş kapısının üstündeki yazı muhafaza edilmediği için bu hamamın

yapılış tarihi kesin bilinmemektedir. Fakat Davut Paşa 1489–1497 dönemlerinde

Rumeli beylerbeyi olmuştur. Bu sebeple hamamı bu dönemde yaptırdığı düşünülebilir.

Sert maddeden yapılmış, erkeklere ait kısım ile kadınlara ait kısım, çifte

hamamın kaidesinde olduğu gibi birbirine yakındır. Erkeklerin girişi batı tarafında,

çarşının ana caddesindedir, kadınların girişi ise hamamın kuzey tarafındadır. Hamamın

yüzölçümü 900 m²dir.150

Avusturyalı başkumandan Pikolomini tarafından 1689’da Üsküp’te çıkarılan

büyük yangında hasar görmekten kurtulamayan bu yapı, 1948 yılında sanat galerisi

olarak kullanılmak üzere restore edildi. Tekrar 1963 yılındaki depremde kısmen hasar

görse de yeniden onarılarak, sanat galerisi olarak hizmete devam eder. Halen aynı

amaçla kullanılmaktadır.151 (Bkz. resim No.22)

149 Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 84 150 Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, III, 297; Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.176 151 Kosta Balabanov, Antonie Nikolovski, Dimitar Kornakov, Spomenicite na Kulturata na Makedonija, Skopje 1980, s.53

63

2.Şengül Hamamı (Çifte Hamam)

Bu hamam çarşının ortasında bulunup İsa Bey tarafından XV. yüzyılın

ortasında inşa edilmiş ve Üsküp’te inşa ettiği kendi medresesi ve tekkesinin çıkarı için

vakfedilmiştir. Onun vakfiyesinden bu hamamın duvarlarının etrafında dükkânlar inşa

edildiğini anlıyoruz.152 Fakat Evliya Çelebi bu hamama Şengül Hamamı demektedir ki,

boyacıların çarşısında bulunmaktadır. (İsa Bey hamamı)’nın havası gayet hoş, duvar

yüzeyi ve kubbesi asla terlemez.153 Yerin belirlenmesini yapan şeyden İsa Bey

hamamının söz konusu olduğu kesindir. Boyacıların çarşısı ve meydanına yakın olduğu

için “Boyacıların Hamamı” olarak bilinmekteydi.

Yovan Hacı Vasiliyeviç’in verdiği bilgilerden Çifte Hamamın, Yaşar Bey

Hamamı olarak da tanındığı görülmektedir. O şöyle demektedir: “Bu hamam İsa Bey

Camiinin mülkü olmuştur. Mütevelli ise büyük Yaşar Bey’in ailesinin

kabilesindendi.”154 Bu ismi mütevelliye ve Yaşar Bey ailesinden olduğuna göre almıştır.

Kendi isminden biri kadınlar ve diğeri erkekler için olmak üzere iki kısmından

olduğu anlaşılmaktadır. Kadınların bölümü, binanın güney batı bölgesindedir ve

erkeklerin bölümü ise kuzeydoğu tarafındadır. Bu bölüm kadınlarınkinden daha

büyüktür.

Bu hamamın çalışmalarına ne zaman ara verildiğine dair net bir bilgiye sahip

değiliz, fakat eskimeye başladığı ve bölümlerinin depo olarak kullanılmaya başlandığı

zaman olan 1916/17 yılı civarında ara verildiği söylenmektedir. (Üsküplülerin

bilgilerine göre, hamam kapatıldıktan sonra bu binayı tütün işlemek için bir sigara

derneği kullanmıştır. XX. yüzyılın 30’lu yıllarında orada sabun fabrikası vardı, daha

sonraları ise bir deri kuruluşu bulunmaktaydı. Savaştan sonra hamam depo olarak

kullanıldı). Kullanmaya aldığı her kimse onun yenilenmesini de yapmıştır. Bu hamama

birçok değişiklik yapılmasına rağmen bugün de yine inşa edildiği şeklindedir. Bu

hamamın ilk hasarları XVI. yüzyılın ortasında (1555) yılında, Üsküp’ü saran diğer

152 Glişa Elezoviç,” Turski Spomenici u Skoplju”, Knjiga 1 Sveska 1-2 Skopje 1926, s. 419;Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.299 153 Evliya Çelebi, V, 298 154 Jovan Hadzi Vasilijeviç, Skopje i Njegova Okolina, İstorija , Etnografska i Kulturno Politiçka İzlaganja, Beograd 1930, s.166-167

64

birçok yapıların yıkıldığı depremde meydana geldi. Yine Çifte Hamam, binanın

tümünde çatlaklar görüldüğü zaman 1963 senesinin depreminden büyük hasarlar

görmüştür. Hamam daha çok kuzeydoğu tarafında daha çok hasar görmüştür. Bu

hamamın yüzölçümü 1056 m², biri erkekler ve diğeri ise kadınlar için olmak üzere iki

kısma ayrılmıştır. Kadınlar kısmı güney batı bölgesinde, erkekler kısmı ise kuzeydoğu

tarafındaydı.155 Bugün hamam, devlet tarafından sanat galerisi olarak kullanılmaktadır.

(Bkz. resim No.23)

3.Debboy Hamamı

Debboy Hamamı, Manastır şehrinin merkezine yakın bir yerde bulunmaktadır.

Bu hamamın yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Muhtemelen XVI. yüzyılda

inşa edilmiş olmalıdır, çünkü bu dönemde İslam kültürünün diğer yapıları inşa

ediliyordu.

Tom Krumovski bu hamama dair yazdığı makalede bazı ilginç bilgiler

sunmaktadır. Hamamın tam olarak ne zamana kadar çalıştığı bilinmemektedir. Debboy

kelimesi Türkçede depo anlamına gelmektedir, bu da hamamın uzun zaman depo olarak

kullanıldığını göstermektedir. Ekrem Hakkı Ayverdi makaledeki tanım hakkında şöyle

söylemektedir: “Türkçenin, bugün Türkler tarafından bile belki unutulan bir tabiri yanlış

anlaşılmıştır. Debboy kelimesi depodan bozmadır, ama yalnız ve yalnız askeri

mühimmatın saklandığı yer manasında kullanılırdı. Bu sebeple han ya askeri deponun

yanındaydı ve bu yüzden bu ismi aldı veya askeri depo olarak vazife gördü. Askeri eşya

hamamın sıcaklığı dolayısıyla kapısından bile zor geçer; onun için biz daha ziyade

debboya yakın olması ihtimali üzerinde duruyoruz.”156 Ekrem Hakkı Ayverdi’nin

açıklaması yani (Osmanlı Dönemindeki diğer yapılarda da görüldüğü gibi) herhangi bir

depoya yakın olduğu için böyle bir ismi aldığı fikri kabul görülmüştür. Yapı

Osmanlıların Makedonya’dan ayrılmasından sonra 1965 yılına kadar depo olarak

kullanılıyordu. 1967’de hafriyat ve araştırma yapılarak tamir edilmiştir.157 (Bkz. resim

No.24)

155 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.171 156 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.108 157 Arhitektura na Poçvata na Makedonija, Skopje 2000, s.223

65

Evliya Çelebi Kıratova’da iki büyük hamamın olduğundan bahsedip, bunlar

gibi Anadolu’da bile görmediği nakletmiştir. Ancak İstanbul’daki Çukur Hamam,

Şam’da Defterdar Paşa hamamı, Mısır’daki Abidin hamamı kadar ferah ve gönül

alıcıdır ki, Mimar Sinan’ın eserleridir. Dört tarafındaki duvarlarından çeşitli çeşmeler

akar. Her halvetinde fıskiyeli şadırvan fışkırır. Böyle balkonlu hamam hiçbir yerde

yoktur. Bir halvetinde kâse gibi bir kurnası vardır ki, gayet kuvvetli ve süslüdür. Her

kubbesinde, bütün kapı ve duvarlarında ince oyuklar, kubbelerinde düzenli yapılmış

billur camlar olup ışık saçan, aydınlık bir hamamdır. Duvarlarından gelen misk ve

amber kokuları insanın ruhunu okşar. Kubbelerinden bir damla su damlamaz. Evliya

Çelebi bu iki hamamı böyle tarif etmektedir. Bu iki hamamdan hiç biri bugün mevcut

değildir. Birinin yerine okul diğerinin yerine ise itfaiye merkezi yapılmıştır.158

Evliya Çelebi, İştip’te iki hamam bulunduğundan söz etmektedir. Bunlardan

birini Emir Efendi Galiçe (Bregalnica) nehrinin kenarında ve şehir dışında inşa

ettirmiştir.159

Ayrıca, Ohri’deki iki hamamın mevcudiyetinden bahseder. Bunların en

meşhuru Ohrîzâde Hamamı, eski üslup ile inşa edilmiştir ve ışıklandırması iyi

durumdadır. Diğer hamam da Gazi Hüseyin Paşa’nın büyük hamamı olup ışıklandırması

da yapısı da güzeldir.160

B.HANLAR

Evliya Çelebi, İştip’te yedi han bulunduğundan söz etmektedir. En

meşhurlarından Sinan Bey, Karakadı ve Çömlekçi-Zade hanlarıdır.161 Makedonya’da

günümüzde üç han bulunmaktadır ki, biz onların tarihçeleri hakkında geniş izahatta

bulunacağız. Bunların üçü de XV-XVI. asırlardan kalmışlardır.

158 Evliya Çelebi, V, 302 159 Evliya Çelebi, VI, 64 160 Evliya Çelebi, VIII, 329 161 Evliya Çelebi, VI, 64

66

1.Sulu Han

Üsküp çarşısında bulunan Sulu Han, XV. yüzyılın ilk yarısında İshak Bey

tarafından inşa edilmiştir. Bu han, İshak Bey’in Alaca Camii ve medresesi için

vakfedilmişti. Söz konusu vakfiye şu şekilde belirtilmektedir; “İsmi yukarıda geçen,

Üsküp şehrinde bulunan ve “eski han” ismiyle bilinen hanın tamamı ve onun etrafında

hamama bağlı 20 dükkânlı, boş arazi vakfedilmiştir. Bu han iki tarafında ana cadde,

merhum Paşa Yiğit Bey’in vakfı ve Serava denilen ırmak ile çevrilidir.” 162

Vakfiyesinden görüldüğü gibi, bu hana ilk önce “Eski Han” denilmekteydi,

daha sonraları ise, yanındaki geçen Serava Nehri’nden dolayı ismi Sulu Han olarak

kalmıştır. Sulu Han, Üsküp’teki çarşıda bulunan etrafındaki dükkânlarla birlikte 2101

m² bir alanda yer almaktadır. Birinci kattaki bölümlerin sayısı yirmi yedi, ikinci katta

bulunan bölümlerin sayısı ise otuz’dur. Hanın kuzey tarafında bir ahır bulunmaktadır.

Sulu Han’ın iki girişi bulunmaktaydı. Biri kuzey yönündeki çarşı tarafında bulunan ana

giriş, diğeri ise Serava Nehri tarafındaydı.163

Sulu Han’da kalan tüccarların ve yolcuların çeşitli ihtiyaçları için çarşıdaki

diğer binalar hizmet verebiliyorlardı. Bunlar; Paşa Yiğit Bey Camii, Murat Paşa Camii,

İsa Bey’in Çifte Hamamı ve çarşıda gerçek bir şehirleşme gösteren diğer yapılar idi.

Sulu Han, 1555 yılında gerçekleşen depremden hasar görmüştü. Aynı şekilde

1689 yılında Avusturyalı başkomandan Pikolomi’ni tarafından çıkarılan ve Üsküp’ü

saran yaygından büyük hasar görmüştür.164 Sahip olduğu iktisadi ve ticari değerinden

dolayı bazı tadilatlar geçirmiş olup, söz konusu deprem ve yangın sonucunda

orijinalliğini yavaş yavaş kaybetmiştir.

XIX. yüzyılın sonunda ve XX. yüzyılın başında Sulu Han, inşa ediliş amacının

dışına çıkartılarak birçok alanı, depo ve zanaatkârların atölyeleri olarak kullanılmaya

başlanmıştır. Burada inşa edilen atölyeler ve dükkânlar Han’a giriş çıkışı bile

162 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.104 163 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.150 164 Kosta Balabanov ve diğerler, a.g.e., s.48

67

zorlaştırmıştır. Kapı önüne inşa edilen dükkânlar kapıyı kapatmış, ancak 1963 yılındaki

deprem ile kapıları tekrar açılabilmiştir. Söz konusu tarihteki depremde Sulu Han çok

hasar görmüş ve neredeyse hanın tamamı yıkılmıştır. Ancak Tarihi değerinden dolayı

adlı Milli Kültürel Mirası Koruma Merkezi tarafından yeniden inşa edilmiştir. Bir

süreliğine ticaret merkezi binası olarak kullanıldı.165 Bugün bir bölümü Eski Çarşı Han

olarak kullanılan Sulu Han’da sanat ve tasarım fakültesi bulunmaktadır. (Bkz. resim

No.25)

2.Kurşunlu Han

Üsküp’ün en güzel ve en ünlü eserlerden biri de Kurşunlu Han’dır. Başta

Evliya Çelebi olmak üzere birçok seyahatname yazarı ve gezgincinin dikkatini çekmiş,

eserlerinde bu handan bahsetmişlerdir. Örneğin Jurişiç bu hanı şu sözlerle tarif

etmektedir: “Bu şehirde, yani Üsküp’te büyükçe eski bir bina bulunmaktadır. Üstelik

güzel ve dayanıklıdır. Binanın birinci katında nemli olup, ikinci katta boyanmış birçok

odası vardır. Ayrıca bina kurşunla kaplıdır. Bu binaya tüccarlar gümrük vergisi alınan

mallar getiriyorlardı. Sırbistan kralı Duşan döneminde Sırp askerlerine kışla olarak

hizmet veren bu binanın Duşan’ın emriyle yapıldığı belirtilmektedir.”166 Jovan Haccı

Vasiliyeviç ve birçok araştırmacı da bu kanaatte olup Duşan’ın kurşunlu hanı

yaptırdığını düşünmektedir.167 Fakat bugün için elimizde bulunan bazı belgeler bu hanı

vakfeden kişinin Müezzin Hoca el-Ma’deni adıyla bilinen Muslihuddin Abd el-Gani

olduğunu göstermektedir. 1549/50 yılında yasallaştırılan vakfiyesinde Müezzin Hoca

için şöyle denilmektedir: “O, bilinen yerde zikredilen Üsküp şehrinde temelini atıp inşa

ettiği hanını vakfetmiştir. Bakırcılar (Kazancılar) Camii’ye yakın Tanrı Vermiş

Mahallesine yaptığı yardımlarını Allah kabul eylesin, şükredilmeye layık olan yalnızca

Allah’tır.”168 Kurşunlu Han’ı önceleri onu inşa edenin ismiyle yani “Müezzin Hoca”

adıyla tanıyordu.

165 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.151 166 Hasan Keleşi, “Koj e Graditelj i Koga e İzgraden Kurşumli Han vo Skopje”, Glasnik na İ.N.İ., God. XV, No3, Skopje 1971, s.189 167 Jovan Hadzi Vasailijeviç, a.g.e., s.129-132 168 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.244; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.294

68

Kurşunlu Han, diğer hanlar gibi, iki kısımdan oluşmaktaydı: tüccarların ve

mallarının konulması için hizmet verdiği birinci kısım ve diğer kısım yardımcı

bölümleriyle ahır kısmı. Hanın ana girişi çarşı tarafındandır. Birinci katta yirmi sekiz,

ikinci katta ise otuz iki bölüm bulunmaktadır. Ayrıca Han’ın avlusunda bir şadırvanı

vardır. Vakıfnameye göre bu şadırvana su, Müezzin Hoca Camii’nin şadırvanından

gelmektedir. Aradaki su kemerini de vakıf sahibi kendisi yaptırmıştır.169

Kubbelerin üstü kurşun levhâlar ile büsbütün sarılmış ve örtülmüş olmasına

rağmen, I. Dünya Savaşı’nda levhaların bir bölümü Bulgar askerleri çıkarıp

çalmışlardır.170

Kosta Balabanov’a göre Kurşunlu Han’ı, 1787 yılından itibaren zindan haline

getirilmiş olup, birçok Makedonyalı devrimci burada hapsedilmiştir. Söz konusu Han

1904 ile 1912 yılları arasında ise çeşitli hizmetler için kullanılmıştır.171

Güney Sırbistan Müzesinin dikilitaşının Kurşunlu Han’a konulmasından sonra

buraya Makedonya Arkeolojik Müzesinin dikilitaşı da konulmuş ve 1976’da yanında

inşa edilen müzenin bir parçası haline getirilmiştir. Bugün Makedonya’daki tarihin

çeşitli dönemlerinde özellikle de Müslümanların yapmış olduğu yapıların kalıntıları

buraya getirilmekte ve burada onlar için dikili taşlar konulmaktadır. Ayrıca bu tarihi

Han, yaz mevsimlerinde yapılan çeşitli festivallere ev sahipliği yapmaktadır.172 (Bkz.

resim No.26)

3.Kapan Hanı

Kapan Hanı, İsa Bey tarafından XV. yy’ın ortasında bina edildiği Üsküp

çarşısında bulunmaktadır. Kapan Hanı etrafında inşa edilen dükkânlarla birlikte çarşıda

farklı bir karmaşık oluşturmaktadır. O zamandan beri bu hanın mevcudiyetini İsa

Bey’in vakfiyesi tasdik etmektedir ki, şöyle demektedir: “Vakfetmekte bulunan bu kişi,

169 Lidija Bogoeviç, a.g.e.,s.159 170 Salih Asım, a.g.e., s.40 171 Kosta Balabanov ve diğerler, a.g.e., s.59 172 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.160

69

medrese ve tekkenin ihtiyaçları için etrafında bulunan dükkânlarla birlikte güçlü

malzemeden yapılmış Üsküp’teki onun kervansarayını vakfetmiştir.”173 Evliya Çelebi

bu han İsa Bey’in hanı olduğunu zikretmektedir.174 İsa Bey’in kervansarayı Kapan Hanı

olarak zikreden en eski belge 1467 1468’den 4 no’lu genel defteridir. İsa Bey’in

kervansarayı bugün Kapan Hanı olarak bilinmektedir. Kapan kelimesi, dışarıdan gelen

mallarının ölçülüp tartıldığı terazi-kantar manasına gelen Arapça kabban kelimesinden

gelmektedir.

Lidija Kumbaradzi Bogoeviç kapan kelimesi şöyle açıklanmıştır. Kapan Hanı

kelimesinin açıklaması ile ilgili olarak, Türkçe kapanmak kelimesinden ve kapanmaktan

da kapan çıkıyor ki, Kapalı Han manasına gelmektedir. Hanın bir kapılı olduğuna

dayanarak böyle düşünüyorlar. Gördüğümüze göre, hanın iki kapısı vardı ki, onlardan

biri kapalıymış ve fakat çoktan beri açıkmış. Alanı 1086 m²dır. Birinci kattaki yirmi

bölüm ve ikinci kattaki 24 bölümden ibarettir.175

Ancak kapan kelimesi Osmanlı Türkçesinde çarşı ve pazar anlamında

gelmektedir. Yiyecek ve giyecek şeylerin toptan satıldığı yerler hakkında kullanılır bir

tabirdir. “Balkapanı”, “Unkapanı”, “Yağkapanı” gibi satılan şeylerin isimleriyle birlikte

de kullanılırdı. Kapan; tuzak, mengene, mizan ve çardak manalarına gelir. Doğrusu

kabban’dır. Arabî’de büyük mizan manasına kapan Türkî’dir tuzak manasına izahatı

verilmiştir.

Mengene; sıkacak, mizan, tartacak âlet demektir. Çardak “çartak” değişik

şeklidir. Çartak dörtkenar manasına gelir. Türkçe etrafı açık, ekseriya dört ayak üzerine

kurulmuş yüksekçe yere çardak denilir. Çardak ilk zamanlarda gümrük manasına

kullanılmıştır.176

XX. yy’ın başında Kapan Hanı, İshak Bey ve İsa Bey’in vakıflarının halefleri

ve mütevellileri tarafından yenilendi. Ahşap katı o zaman inşa edildi ki, onun için eski

173 Glişa Elezoviç, ”Turski Spomenici u Skoplju”, Glasnik na İ.N.İ., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.418 174 Evliya Çelebi, V, 298 175 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.153 176 Mehmet Zeki Pakalin, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1971, s.164

70

binanın malzemeleri kullanılmıştır. Daha sonra 1919 / 20 yılında da İsa Bey vakfının

yararına Emir Bey Kumbaracı tarafından bugünkü dükkânlar inşa edilmiştir.

II. Dünya Savaşında Kapan Hanı, han olarak kullanıldı. İkinci katta yolcular

yatıyorlardı. Birinci katta ise, tüccarların çeşitli mallarının depolandığı (pirinç, deri, süt

ürünleri v. b.) bir yer olarak kullanılmıştır ki, burada çok mal satılıyordu. Lakin

savaştan sonra 1963’e kadar birinci katta birkaç aile oturuyorlardı, zemin kat ise depo

olarak kullanılıyordu.

1963 yılı depremiyle Kapan Hanı çok zarar görmüştür. Han 1971–1975 yılları

arasında gördüğü restorasyon çalışmasına kadar bakımsız bir halde kalmıştır.1975 yılına

kadar süren yenilenmesinin başladığı 1971 yılına kadar bu durumda kalmış.

Yenilenmesinden sonra bu bina tekrar ihya edildi ve bazı zanaatçılar tarafından

kullanıldı. Hanın içerisinde bir çeşme yapılmış. Aynı şekilde çarşı ile ulaşımı yapıldığı

güney yönündeki kapı açıktır.177 Bugün bu handa birkaç dükkân bulunmakta ve bazı

lokantaları Üsküp belediyesi tarafından kıllanılmaktadır. (Bkz. resim No.27)

C. SU KEMERLER

Osmanlıların camiler, hamamlar, hanlar ve imaretlerden sonra Makedonya’da

inşa ettikleri ilk yapılar arasında çok önemli ve kullanışlı yapılar olarak su kemerlerini,

çeşmeler ve sebiller inşa etmişlerdir. Müslümanların hayatında çok önemlidir hiç bir

yerleşim yeri susuz düşünülmemiştir.

Makedonya’da inşa edilen birçok yapılar su kemerlerinin su yatağı da geniş

olduğunu göstermektedir. Su kemerlerinin ne zaman inşa edildikleri kesin

bilinmemektedir. Çünkü onlar hakkında yeterli malzememiz yoktur. Fakat vakfiyeler,

defter notları ve seyyahlar başta olmak üzere sahip olduğumuz bilgilerden

Makedonya’da su kemerlerinin bulunduğunu ispat edebiliriz.178 Delillerle üç su

kemerinin mevcudiyeti hakkında konuşabiliriz ki şunlardır: XV-XVI. asra ait bilinen su

177 Lidija Bogoeviç, “Kapan An vo Skopje”, Glasnik na İ.N.İ., Br.3, Skopje 1976, s.169-179 178 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.196

71

kemerleri İsa Bey Sukemeri, Mustafa Paşa Sukemeri ve Muslihuddin el-Ma’deni

Sukemeridir.

1.İsa Bey Sukemeri: Bu su kemerinin mevcudiyetini “Üsküp’te İshak Bey’in

oğlu İsa Bey’in imaretine ve medresesine yakın vakıf” diye yazan 1453–54 tarihli

defterde kayıtlı bilgilerden anlıyoruz. Defterde medresenin yanında bir kanal

vakfedilmiştir. O, İsa Bey’in kendi mal varlığı ile açtığı pınardır ki, bunun için II.

Sultan Murat ve II. Mehmet Fatih’ten sultani izni vardır.179

Evliya Çelebi Üsküp’ten söz ederek kendi seyahatnamesinde şöyle demektedir:

“Bu şehrin binalarına dağıtılan su, Kaçanik şehrinden akan nehrinden alınmaktadır. O,

şehrin İsa Bey’in sukemeri aracılığı dağıtılmıştır. Bu akarsu yine Kaçanik dağlarından

toplanıp Üsküp altında Vardar’a karışır, billur gibi bir hayat suyudur.”180

2.Mustafa Paşa Sukemeri: Üsküp çıkışında, Üsküp -Kaçanik yolu üzerinde

bulunan bu sukemeri 1492’de yapılmıştır. Bazı tarihçiler, Osmanlı mimarisinin

özelliklerini taşıyan bu yapıyı Justinyanus’a atfederler.181 Sukemerinin inşaatı ile ilgili

bilgileri 26. II. 1514 tarihli Mustafa Paşa’nın vakfiyesinden almaktayız. Vakıfnamede

şöyle bir yaklaşım vardır: “Ayrıca, adı geçen vakıfta bulunan kişi (Mevla, akan

hayırseverliğini kaynak olarak versin!) su kanalının onarım ve bakımı için, gerektiğinde

onarım yapılsın diye günde 3 akçe tahsis etmiştir ki, onu Üsküp çevresindeki Banya

isminde bir yerden getirtmiştir. Belirtilen miktar yetmezse, mütevelli olacak kişi

zikredilen vakfın gelir bütçesinden tam onarım yapılabilmesi için gereken miktarda

harcayabilir. Böylece cami civarında ve Üsküp’ün çeşitli yerlerinde ve daha birçok

çeşme, suyu kesilmemek ve harabeye dönmemek için muhafaza edilsin.”182 (Bkz. resim

No.28)

3.Muslihuddîn el-Ma’denî sukemeri: Müezzin Hoca el-Ma’denî olarak

tanınan Muslihuddin Abd el gani tarafından yapılmıştır. Bu bilgileri, onun 1549–1550

yılında tasdik edilen vakfiyesinden almaktayız. Ayrıca, hayırsever bu kişi Dükkâncık

179 Metodija Sokolovski, “Vakafi i Vakafsi İmoti vo Skopje i Skpsko vo XV i XVI vek”, M.A.N.U. Prilozi VIII 2, Skopje 1977, s.48 180 Evlija Çelebi, V, 298 181 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.303 182 Glişa Elezoviç, Turski Spomenici (1438-1520), Beograd 1940, s.713-815

72

Camii ve Kurşunlu Han’ın da müteahhididir. Onun vakfiyesinde sukemeri hakkında

şöyle yazmaktadır: “Aynı zamanda cami şadırvanı ve hanın yararı için yollarıyla ve

aslında ona ait ve onun sınırına giren her şeyle çalıştığı ve inşa ettirdiği sukemerini

vakfetti ve vasiyet bıraktı. Gerçekte iki kanal vardır: kanalın biri, Süleyman oğlu Hacı

Mahmut’tan satın aldığı ve usta Bule’nin evi ile kızı (boşluk) ve oğlu (boşluk) Akuz ve

nalbanın oğlu Ahmed (Hasan Kaleşi bu sözü tercüme etmemiştir) ve zikredilen satıcının

evi ile çevrili onun arazisinden başlayıp, diğeri (kanal) ise, Kadiin Cair olarak bilinen

yere yakın, Yahya Paşa evine yakın ve (boşluk) kızı Usta Bule’nin ve (boşluk) nalbanın

karısı (boşluk) evi ve Akuz Subaşı’nın evi ve ana cadde ile çevrilen boş arazidedir. O,

sadece hanı kiralayanın ve mütevellinin izniyle sukemerinden hamama suyun

gönderilmesini şart koşmuştur. Böylece, sukemeri han ile birlikte düzenli çalışsın”.183

Bundan açıkça görülüyor ki bu sukemeri, tam Üsküp’teki Çair mahallesinde

bulunmaktadır. 1985 yılında Cvetan Dimov caddesinde reflektörlerin konulması için

yapılan çalışmada bulunan borular, Alaca Camii, Kurşunlu Hanı ve Şengül Hamamına

kadar su götüren Müslihiddin Abdulgani’nin sukemerindendi.184

D. ÇEŞMELER

Çeşmeler, sukemeri boyunca yapılmış ve boyları su kapasitesine göre

ayarlanmıştır. Ayrıca, çeşmelerin büyük bir çoğunluğu, müstakil olarak veya camilerde,

tekkelerde, hamamlarda, hanlarda çarşı ve mahallelerde evlere yakın olarak yapılmıştır.

Küçük olmalarına rağmen, yapılan süslemelerle güzelleştirilmişlerdir. Çeşmelerde

yapılış tarihi, inşaatçısının ismi ve ona şükran ifade eden yazılar vardır.185

Geçmişte çeşmelerin sayısı çok olmakla beraber, maalesef günümüze kadar

muhafaza edilememiştir. Bununla ilgili olarak Evliya Çelebi kendi seyahatnamesinde

Üsküp’te yüz on çeşme ve iki yüz aded sebilhane bulunduğundan bahsetmektedir.186

183 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.244-246 184 Lidija Bogoeviç, a.g.e.,s.198 185 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.199 186 Evliya Çelebi, V, 298

73

Ancak bunların hangilerinin XV-XVI. asırlara ait olduklarını tespit edemedik.

Çeşmelerin adlarının ne olduğu ve nerelerde mevcut olduğuna dair, Hacı

Vasiliyeviç, Üsküp’tekilerin bazılarından bahsetmektedir, onlar şunlardır: Alaca

Çeşmesi, Kapan Çeşmesi, Soğu Çeşme ve Demirci Çeşmesi.187 Ayrıca Smail Stofiç

Üsküp’te Rifai Çeşmesi, Âdem Baba Çeşmesi ve Kuri Çeşmesinin de olduğundan söz

etmektedir.188 Salih Asım ise evlerde bulunan özel çeşmeler hariç, caddelerde ve

meydanlarda 36 çeşme bulunduğunu ifade eder. Bunlardan 12’si hal-i hazırda

mevcuttur, 24’ü ise harap ve yıkık durumdadır.189 Ekrem Hakkı Ayverdi, kendi kitabı

olan “Avrupa’da Osmanlı Eserleri”nde şu çeşmeleri zikretmektedir: Altıparmak

Çeşmesi, Hacı Eyne Bey Çeşmesi, Hatuncuklar Çeşmesi, Kuru Çeşme, Hüseyin

Alemdar Çeşmesi, Lonca Çeşmesi.190

Fakat Lidiya Bogoeviç, Üsküp’ün en eski yerlilerinin söz ettiği bilgilerden

hareket ederek, daha çok çeşmenin bulunduğunu açıklamıştır. Bu çeşmelerin en

meşhurları şunlardır: Lonca Çeşmesi, İsa Bey Çeşmesi, Yahya Paşa Çeşmesi, Aydar

Baba Çeşmesi, Altı Ayak Çeşmesi, Tabaklar Çeşmesi, Hacı Galib Bey Çeşmesi, Hacı

Sekme Çeşmesi, Farfara Çeşmesi, Sinan Voyvoda Çeşmesi, Hacı İne Bey Çeşmesi,

Oruç Paşa Çeşmesi, Hacı Rauf Çeşmesi, Gazi Kasım Çeşmesi, Dükancık Çeşmesi, Gazi

Menteş mahallesindeki Çeşme, Boyacı meydanındaki Çeşme, kelenin önündeki Çeşme

ve buna benzer birçok çeşme.191

Bu bilgilerden anlaşıldığı üzere, bu topraklarda gerçekten birçok çeşmenin

bulunduğu görülmektedir. Ancak bu çeşmelerden hiçbirisi günümüze kadar muhafaza

edilememiştir. Bu çeşmelerin yok olmasının sebepleri çoktur. Bu sebeplerin başlıcalar

şunlardır: I. ve II. Dünya Savaşı, 1963 yılında meydana gelen deprem, çeşmelerin

bakımsız kalması, şehir planlaması ve bu çeşmelerin suyun yeni sistemine göre

yapılmamış olmalarıdır.

187 Jovan Hadzi Vasilijeviç, a.g.e., s.37 188 Smail Softiç, “Muslimanske Starine u Skoplju”, Skopski Glasnik, No. 300, Skopje 1934 189 Salih Asım, a.g.e., s.35 190 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.304 191 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.199

74

E.KÖPRÜLER

İki yakayı birbirine bağlayarak yolun devamını sağlayan köprüler, önceleri

geçilecek yerin bir tarafından öbür tarafına uzun bir taş veya ağaç gövdesi uzatmak

suretiyle yapılmıştır. Köprüler yayaların, karayolu ya da demir yolu taşıtlarının geçmesi

için yapılır. İlk çağdan beri yapılan köprüler Osmanlı bölgelerine mevcut köprüler

kullanılmıştır. Gerekli tamir yapmışlar ve gerekli yeni köprüler yapmışlar.

Osmanlı mimarlar köprüyü işlev açısından olduğu kadar, güzellik açısından da

ele almışlar, çeşitli bezemelerle süslemiş, yazıtlarla donatmışlardır. Korkuluk gibi bazı

öğelerinin süslü yapılması ya da üstlerinin kabartmalarla işlenmesinin yanı sıra, yalnız

köprülere özgü eğeler de geliştirilmiştir. Bunların en önemlisi tarih köşkü adı verilen,

içine köprünün yazıtının yerleştirildiği bölümdür. Bazı köprülerin ortasında, dinlenmek

için oturulacak, küçük bir çıkma yapan balkonlar vardır. Köprülerin üstüne konan

kapılar simgesel süsler olduğu kadar geçenlerin denetlenmesi amacıyla da yapılmıştır.

Osmanlı köprülerinin en güzel örnekleri verilen Mimar Sinan’ın yaptıkları.

Osmanlıların yaptığı köprülerin bir bölümü de bugün Balkan ülkelerine kalmıştır.192

1.Taş Köprüsü: Güzelliği ve muhteşem inşaatıyla bu şehrin sembolü olan bu

köprü Vardar nehrinin üstünde inşa edildi. Osmanlı Devletinin bu topraklara girmesinin

başında inşa edilmiştir. Elimizde bu köprünün Romalılar tarafından inşa edildiğine dair

birçok kanıt olmasına rağmen, bazıları Duşan Köprüsüdür derken diğerler bazılar ise

Marko Kralı köprüsüdür demişlerdir. Sadece bir bakışla bu köprünün süsleme ve

mimari üslubunun Osmanlı Döneminin eseri olduğu anlaşılmaktadır.193 Bu köprünün

Romalıların veya önceki Yugoslavya’nın Sırbistan’ın olduğuna dair bu söylentiler,

birçok köprü ve yapıları da Romalıları veya Sırpların inşa ettiğini söylemektedir.

Bunun hakkında, “Kendisine göre yurttaki bütün eski köprüler Romalılar

tarafından inşa edilmiş düşüncesi, efsaneye dayanmamıştır, fakat yolcuların

düşüncelerinde bu yapıları Osmanlı İmparatorluğuna atfedilemez” diye belirten Robert

Mihel (Cemil Çeliç)’in sözlerini göstereceğiz. Aynı zamanda İngiliz bilim adamı ve

seyahatçisi olan ve 1885’te bizim topraklarımıza yolculuk yapan Evans da eski 192 Kazim Çeçen, DIA, XXVI, 252-254 193 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.202

75

hamamlar, hanlar ve Üsküp’teki diğer eski yapılar hakkında konuşurken, ayrıca şöyle

demektedir: “Bundan başka teferruatlı incelemeler, Romalı oldukları söylenen eski

yapıların çoğu, gerçekte Osmanlı kökenlidir ve Osmanlı İmparatorluğunun ilk

günlerinden beri tarihlenmektedir.” Ayrıca Üsküp’ün birçok tarihi eserlerden söz

ederken, Taş Köprüsü ile ilgili şöyle demektedir: “Ve fevkalade özellikle Romalıların

eseri olarak tarif edilen Taş Köprüsü ki, İtalyan ve Dalmatlı mimarlardan inşa

edilmiştir, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu ülkedeki büyük günlerden daha erken

tarihlenmemektedir. Osmanlı beylerbeyi ve paşalar, Balkan Yarımadasında böyle

eserler inşa etmişlerdir.” 194

Bu notlarda ve diğer notlarda, Taş Köprü’nün Osmanlı Dönemi’ne ait olduğu

tespit edilmiştir. Fakat ne zaman inşa edildiği tespit edilmeye bırakılmıştır. Lakin ilk

bakıştan, Osmanlı İmparatorluğu’nun gelişmesi zamanında inşa edilen eski bir yapıdan

bahsedildiği izlenimini vermektedir. Burada inşa etme şekli, üslup ve dekoratif

(süsleme) unsurlarının özellikleri arz etmektedir. Taş Köprü’nün inşaatı, 1392’de

Osmanlı’nın Üsküp’e girmesinden 1469’a kadar aranmalıdır. Sahip olduğumuz bilgilere

göre bu köprünün zikredildiği ilkyazı, İsa Bey’in vakfiyesidir. Vakfiye’de şöyle denilir:

“Vardar Köprüsü’ne giden Tuz pazarı yolunda.”195

XVII. yüzyılın ortasında Üsküp’te oturan ünlü Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi

Taş Köprü’yü kendi yazılarında zikretmektedir. Görülmeye değer olan bu büyük

köprüyü Fatih Sultan Mehmet yaptırmıştır.196 Fakat 1963 yılında olan depreme kadar bu

köprünün 1909 yılındaki genişlemeden sonra konulan mermer bir levha

bulunmaktadır.197 Bu levhadaki verilere göre köprüyü II. Sultan Murat inşa

ettirmiştir.198

Adı geçen notlardan, Taş Köprü’nün inşa edilmesi II. Sultan Murat ve II.

Sultan Mehmet ile ilgilidir. Bu sultanlar, birinin diğerinden sonra ülkede

hükmetmişlerdir. II. Sultan Murat 1421 yılından 1451 yılına kadar hükümdarlık yaptı.

194 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.203-204 195 Elezoviç Glişa,” Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.417 196 Evliya Çelebi, V, 299 197 Bu levhayı Üsküp’teki Rifai tekkesinde şeyh olan Şeyh Sadeddin Efendi yazmıştır. 198 Elezoviç Glişa, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga VII-VIII, Skopje 1930, s.178; Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Eserleri, III, 302

76

II. Sultan Mehmet ise, 1451 yılından itibaren 1481 yılına kadar hükümdarlık yapmıştır.

Cevdet Çulpan’ın tesbitine göre Taş Köprü’nün inşaatını II. Sultan Murat başlatmış. Bu

köprünün inşaatı Sultan Fatih Mehmet’in zamanında bitmiştir.199 Ekrem Hakkı Ayverdi

de bu köprüyü Fatih Köprüsü adlandırmaktadır. Fakat inşaat II. Sultan Murat’ın

zamanında başladığını ve Sultan Mehmet Fatih’in zamanında bittiğini söylemektedir.200

Ayrıca, Semavi Eyice, bu köprüyü şöyle tarif etmektedir: “Üsküp’ün en karakteristik

Türk eseri hiç şüphesiz Vardar üzerindeki şahane Köprü’dür. Etrafı artik son yıllarda

tamamen değişik ve modern yapılar ile sarılan bu köprü, 1961 de gördüğümüzde hala

şehrin iki yakasını bağlıyan en yüklü geçit vazifesini görmeğe devam ediyordu.

Muntazam kesme taştan yapılmış olan bu güzel eserin, ne zaman inşa edildiği açık bir

şekilde anlaşılamamaktadır.201 Bütün bunlardan Taş Köprü’nün XV. yüzyılın ortasında

inşa edildiği sonucuna ulaşılabilir.

Taş Köprü, kendi tarihi boyunca su baskınlarından, Üsküp’te olan

depremlerden ve diğer faktörlerden birçok defa zarar görmüştür. Fakat bu köprü, Vardar

Nehri’nin iki tarafını birbirine bağlamaktadır. Bu öneminden dolayı her defasında

onarılmış ve günümüze kadar gelmiştir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında yapılan bir

onarımı Evliya Çelebi’nin notlarından öğrenmekteyiz. Bu müdahaleden sonra Evliya

Çelebi’nin bir kısmını verdiği kitabesi konulmuştur. Kitabede şu ifadeler yer

almaktadır: “Vardar Nehri üzerinde on dört gözlü köprü vardır, gözlerden dördü harabe

olduğundan tamir edildi. Tamir tarihi:

Ta’mîrini görenler bu cisr-i bî nazîrin

Tahsin Edüp didiler Evvelkinden çok a’la!

Ta’mîr olunmak ile yapıldı gönlü halkın,

Oldu Hilâlî tarih termîm-i cisr-i bâlâ 202

Yukarıda zikredilen not muhafaza edilmemiştir, fakat elde edilen bilgilerden

köprünün ağır zararlar gördüğü anlaşılmaktadır.

199 Cevdet Çulpan, Türk Taş Köprüleri (Ortaçağdan Oosmanlı Devri Sonuna Kadar), Ankara 1975, s.126 200 Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul 1953, s.85 201 Semavi Eyice, a.g.m., s.26 202 Evliya Çelebi, V, 299

77

Taş Köprü’nün en büyük tamiratı, Salih Asım’ın Üsküp Belediye Başkanı

olduğu zamanda yapılmıştır. Hafız Mehmet Paşa’nın Üsküp mutasarrıflığı döneminde

H. 1306 / 1888 yılında sözü gecen ağaç ve harap kısmı, görüldüğü üzere temelleri taştan

ve kemerleri ise tuğladan, belediye hesabına yapılmıştır.203

Daha sonraları ulaşımın artması sonucunda, köprünün genişletilmesine ihtiyaç

duyuldu. XX. yüzyılın ilk on yıllık döneminde, V. Sultan Mehmet Reşat’ın Üsküp’ü

ziyareti sebebiyle binanın taştan yapılmış asıl inşaatı kaldırıldı ve köprü her iki tarafında

demir yapılarına dayanan yaya kaldırımın(trotuar)a kadar genişlenmiştir. Bu

genişlemelerle köprü kendi aslını kaybetmiştir.204

Köprü her iki tarafında demir yapılarına dayanan yaya kaldırımın(trotuar)a

kadar genişletilmiştir. Bu genişletmelerle köprü kendi aslını kaybetmiştir.

Köprüye yapılan son tamiratla, eski şekli tamamen değişmiş, mihrap da ortadan

kaldırılmıştır ve hala eski yerine konulmamıştır (Bkz. resim No. 29, 29a).

2.Hüseyin Şah Köprüsü

Vardar nehrinin üstünde Üsküp’ün Saray205 köyü yakınlarında (Saray köyü

Üsküp’ün Kalkandelen’e giden yolun çıkışında bulunmaktadır.), bugünkü köprünün

yerinde, Hüseyin Şah olarak tanınan eski köprü bulunmaktaydı. Köprü XVI. yüzyılın

ortasında birlikte inşa edildiği cami ile banisinin ismini almıştır.

Bu köprünün ne zaman yıkıldığına dair kesin bir bilgiye sahip değiliz. Fakat

elimizdeki bilgilere dayanarak XVII. yüzyılın sonlarında büyük bir hasar gördüğünü

tespit etmek mümkün gözükmektedir. H. 1147/ 1734–35 tarihli bir belge bize bu

konuda kaynaklık etmektedir. Belgede Vardar nehrinde bulunan Hüseyin Şah Köprüsü

hakkındaki bilgiler şu şekildedir: “Üsküp şehrinin kazası olan Hüseyin Şah köyü

yakınlarındaki Vardar Nehri’nin üstünde inşa edilen köprü uzun zamandır yıkık

durumdadır. Bu köprü ana caddede bulunmakta, ancak şimdiki acınacak ve yıkık

durumda olması nedeniyle Üsküp sakinleri ve özellikle yolcular için ulaşım konusunda

203 Salih Asim, a.g.e., s.38 204 Lidija Bogoeviç, a.g.e., s.209 205 Saray köyü Üsküp’ün Kalkandelen’e giden yolun çıkışında bulunmaktadır

78

sıkıntılar doğurmaktadır. Su taşkınlarının yaşandığı zamanlarda çoğu kez ölümle

sonuçlanan olaylara sebebiyet vermektedir. Yaşanan bir hadise sonucunda, Sultanın

çıkardığı fermana göre, Köstendili Sancağı’nın beylerbeyi olan Yahya Paşa konuyla

ilgili olarak köprünün tamiratı için gerekli olan mali ihtiyacı belirlemiş ve İstanbul’a

bildirmiştir. İnşaatçılıktan anlayan Müslümanlarla birlikte adı geçen paşa ve bu şehri

inşa eden Hıristiyanlar köprü ile ilgili bu hadiseyi öğrenmişler ve bu köprünün aynı

yerde iki yüz elli arşın inşa edilmesine karar vermişlerdir. Bundan sonra köprünün

tamiri için gerekli bütün malzeme ve işçilerin giderleri hesap edilerek 15.306 kuruş ve

seksen akçe tutarında bir hesap belirlenmiştir. Hesapta ihtiyaç duyulandan fazlası

bulunmamakla birlikte, hesap, komisyonda bulunan herkes tarafından onaylanmıştır. Bu

belge H. 1147 22 Zilkade / 05. Nisan 1735’te yazılmıştır.206

Son zamana kadar, bugünkü Vardar nehrinin köprüsünde, Hüseyin Şah

Köprüsünün kalıntılarını görmek mümkün idi.

F.İMARETLER

Makedonya’daki imaretlerin mevcudiyeti, Osmanlı’nın gelmesinin başında

inşa edilen diğer müesseseler ile birlikte tarihlenmektedir. Mevcudiyetlerini, sahip

olduğumuz vakfiyelerden görmekteyiz. Elimizde bulunan kanıtlardan görüyoruz ki,

imaretlerin yapılışı, camilere veya zaviyelere yakın müstakil binalardaydı.

Makedonya’daki imaretlerinin sayısını Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde görüyoruz

ki, Makedonya’da fakirlere ve muhtaçlara sabah-akşam yemek verildiği dokuz imareti

zikretmektedir. En önemlilerden başlıcalar şunlardır: Yahya Paşa’nın imareti, Hünkâr

imareti, Koca Mustafa Paşa’nın ve İsa Bey’in imaretleri..207

1.İshak Bey’in imareti: Üsküp şehrindedir. Bu imaret H. 842 / 1438 yılında

yapılmıştır. Kendi imareti ve medresesi için Anant (Banyane)ve Mirkofca (Mirkofce)

karyesi, Üsküp’ün yakınında, Kolcu karyeleri, şehir civarında dört kıta arazi, çifte

hamam ve ona bitişik yirmi dükkân, eski han ve yanında yirmi dükkân, yeni han ve

206 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga V, Skopje 1929, s.258-260 207 Evliya Çelebi, V, 300,

79

yanında yirmi dükkân, eski hamam ve bitişik yedi dükkân, kırk üç dükkân, iki dükkân,

yani hanlara bitişik olanlardan başka elli iki dükkân vakfetmektedir. Yirmi üç adet de

kitap vakfedilmiştir.208

İshak Bey şöyle diyerek şart koşmuştur: “Artan şeyler, adı geçen imarette

misafirlerin yiyeceği için ve medresede kalan öğrenciler için harcansın.”209

2.Sinanuddin Yusuf Çelebi’nin imareti: Ohri şehrindeki kendi camiinin

yanında bulunan imarettir. Bu şehirde inşa ettiği binalar için Ustruga’ya yakın İvraniste

ve Lijani iki köy, Ustruga’nın Mesevista köyüne yakın altı değirmen, Ohri’de on altı

dükkân, bir han, Ohri’ye yakın balık tutma yeri, bir boş arazi ve 10.000 akçe

vakfetmiştir. 210

İmaretinde sabah aksam, zengin-fakir, genç-ihtiyar, ateşe tapan Hıristiyan kim

olursa birer sahan çorbası ve birer parça ekmeği bolcadır. Bundan başka bir de Tekke

imareti vardır.211

3.İshak Çelebi, Manastır’da kendi zaviyesinin yayında bir imaret inşa

ettirmiştir ve bu imarette üç gün kalan yolcular için ve adı geçen medresede kalanlar

için sabah-akşam uygun yemek hazırlansın diye şart koşmuştur.212

4.İsa Bey’in Üsküp’teki imareti: Bu hayırsever Üsküp’te birçok malvarlığını

bunlardan zaviyenin yanında inşa ettirdiği imareti de vakfetmiş. Şöyle diyerek şart

koşmuştur: “Zaviyenin mutfağında günde yüz yirmi lodra et pişecek, ekmek için 2,5

Üsküp kilosu un harcanacak, yağa on, bala beş akçe ayrılıp, tuz, nohut ve yoğurttan

münasip miktar alınması mütevelliye bırakılacak; çeltik arkının mahsulü pirinç kâfi

oldukça mutfakta kullanılacak; bayram ve namaz gecelerinde, vakıf müsaade ederse

Cuma gecelerinde tane ve zerde pişecek, lüzum oldukça vakıf bağlarından turşu

yapılacaktır”.213

208 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.255 209 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.108 210 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.116; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.139 211 Evliya Çelebi, VIII, 330 212 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.199 213 Glişa Elezoviç, “Turski spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.421

80

5.Yahya Paşa’nın imareti: Üsküp şehrinin en önemli imaretlerinden biridir.

“İmarette doksan okka undan ekmek, kırk dört okka etten aş yapılıp misafirlere ve

mektep şakirtlerine (talebeler) verilecek. Ramazan, bayram ve aşure günlerinde ilave

olunacak. Odun bahası âlât ve edevat turşu, misafirlerin bineklerine yem, kalan masrafı

tayin olunmuştur”.214

6.Mustafa Paşa’nın imareti: Bu da Üsküp şehrinin en önemli imaretlerden

biridir. Bu imarette günde iki öğün yemek verilmiştir. Her sabah 1,5 kilo pirinç, ikindi

yemeğine ¼ çuval buğday, mübarek günlerde zerde, cami ve zaviyedeki tekmil

vazifelilere günde ikişer ekmek, iki parça yahni ve yemeklerden ikişer kepçe

verilecektir.215

Bunlar, Makedonya’daki imaretler sahip oldukları rol ve önemi hakkında bazı

bilgilerdir. Fakat bugün bunlardan hiç biri mevcut değildir.

214 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.289 215 Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.e., s.262

81

SONUÇ

Buraya kadar belli bazı sonuçlar tebeyyün etti. Bu kısa araştırmamızda

Makedonya’daki Osmanlı eserlerinin varlığına ve korunma ihtiyacına dikkat çekmeye

çalıştık. Osmanlı devleti nizam-ı âlem mefkûresi gereği gittikleri her yerde iktisadi,

idârî, eğitimsel vs. kurumları vazederek toplum nizamını oluşturmaya çalışmışlar ve

bunu yaparken de dil, din, ırk, kültür ve coğrafya ayrımı gözetmemişlerdir. Makedonya

bu bağlamda söz konusu durumun canlı bir şahididir. Makedonya’da bulduğumuz

eserlerden anlıyoruz ki, Osmanlılar, Bursa, Edirne, İstanbul gibi Türk şehirlerine verilen

ihtimamı bu coğrafyaya da verdiklerini görmekteyiz. Zira merkezi bir yönetim

sistemine sahip Osmanlı devleti için Makedonya da Osmanlı Ülkesinin bir parçasıydı.

Osmanlı medeniyeti her şeyden önce bir vakıf medeniyeti idi. Zaten bu özlü

araştırmamızda gördüğümüz gibi eserlerin çoğu da vakıf eserleridir. Hali vakti yerinde

birçok zengin, paşa ya da diğer devlet adamları Osmanlı ülkesinin her yerinde olduğu

gibi burada da mallarını vakfetmişler ve birçok anıtsal eserler inşa ettirmişlerdir.

Osmanlı devleti fetihler sonucunda uyguladığı iskân politikasıyla bu coğrafyaya

Türkleri yerleştirmiş ve buranın yerli halklarıyla kardeşçe bir kaynaştırma

gerçekleştirmiş ve yerli halkla birlikte birçok eserler meydana getirmiştir. Maalesef

Devlet- Aliyye’nin çekilişinden sonra bu ülke birçok siyasi kargaşalar, savaşlar yaşamış

ve bunu kitlesel geriye dönük Türk göçleri takip etmiştir. Türkler aleyhine yapılan

ideolojik propagandalar sonucunda, birçok Osmanlı eseri tahrip edilmiş ya da

korunmasız kaderine terkedilmiştir. Bugünkü Müslüman nüfus bu eserlere sahip

çıkmaya ve onları yıkımdan kurtarmaya çalışmaktadır. Ancak bu faaliyetler çok ciddi

ölçekte mali ve yetişmiş eleman yardımım gerektirmektedir. Yapılması gereken, bu

eserlerin korunmasıyla ilgili geniş çaplı dernekleşmeye gitmek ve var olan dernekleri

her yönden desteklemek ve toplumsal bilinci artırmaktır.

82

BİBLİYOGRAFYA

A. KAYNAKLAR

Çelebi, Evliya, (Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli) Seyahatnamesi, V, Topkapı Sarayı Bağdat 307 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini, Hazırlayanlar: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, VI, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, İstanbul 2002, VIII, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff, İstanbul 2003

Tevfik, Mehmet, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Manastır 1327

B. ARAŞTIRMALAR

Ahmeti, Nuredin, “Shkolla me e vjeter ne Ballkan”, (Balkan’da en eski medresesi) Hena e Re,1 Mars, Shkup,1993

Arhitektura na Pocvata na Makedonija, (Makedonya’nın Mimarisi) knjga 9, M.A.N.U., Skopje 2000

Aruçi, Muhamed, “Üsküp’te Meddah Medresesi”, Balkanlarda Islam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyum Tebliğleri, İslam Tarihi, Sanat Araştırma Merkezi İRCİCA Istanbul 2002

Asım, Salih, Üsküp Tarihi ve Civarı,Sadeleştiren: Süleyman Baki, Rumeli Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul 2004

Ayverdi, Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanlı Eserleri, İkinci Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2000

________;”Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, S. III, TTK Basımevi, Ankara 1956

________;Fatih Devri Mimarisi, İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı, İstanbul 1953

Balabanov, Kosta, Antonie Nikolovski ve Dimitar Korkanov, Spomenici na Kulturata na Makedonija, (Makedonya’nın Kültür Eserleri) İzdavaç Misla, Skopje 1980

Bajraktareviç, Fehim, “Turski Spomenici u Ohridu”, (Ohri’de Osmanlı Eserleri) Prilozi za Orjentalna Filologija, V, 1954/55

83

Bajrami, Musli, Periudha Historike e Medresese se İsa Beut, (İsa Bey’in Medresesi Tarih Dönemi) Shkup 2005

Baltacı, Cahit, XV-XVI yüzyıllarda Osmanli Medreseleri, MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Istanbul 2005

Bogoeviç, Lidija Kumbaradzi, Osmanliski Spomenici vo Skopje, (Üsküp’te Osmanlı Eserleri) Skopje 1998

________;”Kapan An vo Skopje”, (Üsküp’te Kapan Han) Glasnik I.N.I., Godina XX Br. 3, Skopje 1976

Bojaniç, Dusanka, “Podatoci u Skoplju iz 951 (1544) Godine”, (951-1544 arası Üsküp’e Kalıntılar) Orjentalni İnstitut u Sarajevo, Prilozi za Orjentalnu Filologiju, III–IV, 1952–53, Sarajevo 1953

Bojaniç, Lukaç Duşanka, “Kako Turcite go Prezele Skopje”, (Türkler Üsküb’ü nasıl fethetmişler (almışlar) Muzej na Gradot Skopje Zbornik II-III, Skopje 1965/66

Çulpan, Cevdet, Türk Tas Köprüleri (Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar), TTK Basımevi, Ankara 1975

Çeçen, Kazım,”Köprü” DİA,.XXVI, Ankara 2002

Elezoviç, Glisa, Turski Spomenici (1438 -1520) (Türk Mimari Eserleri) Beograd 1940

________;”Turski Spomenici u Skoplju”, (Üsküp’te Türk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga 1 sveska 1, Skopje 1925

________;”Turski Spomenici u Skoplju”, (Üsküp’te Türk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga V , Skopje 1929

________;”Turski Spomenici u Skoplju”, (Üsküp’te Türk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga 1 sveska 1-2, Skopje 1926

________;”Turski Spomenici u Skoplju”, (Üsküp’te Türk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga VII-VIII, Skopje 1930

Eyice, Semavi, “Üsküp’te Türk Devri Eserleri”,Türklüğün Dergisidir, S.II Eylül 1963

________;”Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri”, Vakıflar Dergisi, S.VI Baha Matbaası, İstanbul 1965

Feja Islame dhe Feja Ortodokse ne Rajonin e Kumanoves, (Kumanova Çevresinde İslam ve Ortodoksluk) Broshur e Botuar nga Inter-Etnik Projekt Kumanove,2003

Gökbilgin, Tayyib, XV-XVI asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Üçler Basımevi, İstanbul 1952

84

________;Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti,Livaları, Şehir ve Kasabaları, T.T.K Bellten, C.XX, sayı 78, Nisan 1956

Gül, Ahmet, Osmanli Medreselerinde Egitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Daru’l-Hadislerin Yeri, TTK Basımevi, Ankara 1997

Hamzaoğlu, Yusuf, Balkan Türklüğü Araştırmalar İncelemeler (Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan) T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000

Tunalı, Hilmi, Makedonya, Madi Hali İstikbal, İkinci Basılışı, Kahire 1326

İbrahimi, Mehmet Zeki, Jeni Xhamija vo Bitola, (Manstır’da Yeni Camii) El-Hilal, Maj–Juni Skopje 1990

Inalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, çeviren Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003

İstoria na Makedonskiot Narod, (Makedon Halk Tarihi), İ.N.İ., Skopje 1969

Kaleşi, Hasan, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, (Yugoslavya’da en Eski Arapça Vakıf Belgeleri) Priştina, 1972

________;”Koj e Graditelj I Koga e Izgraden Kursumli Han vo Skopje”, (Üsküp’te Kurşunlu Han Kim ve ne Zaman Yaptırılmıştır)G.I.N.I., Godina XV, No. 3 Skopje 1971

Kaleşi, Hasan ve Mehmedovski Mehmed, “Tri vakufnami na Kaçanikli Mehmet Pasa”, (Kaçanikli Mehmet Paşa’nın Üç Vakıfname), I.N.I, Skopje 1958

Khavende, Mesud , Mevsu’a Tarihiye Coğrafiye, Beyrut 2003

Makedonya, Harp Akademleri Komutanlığı Yayınlarından, İstanbul 1992

Mehdiu, Feti , Nga Kerçova per Kerçoven, (Kırçova’dan Kırçova için) Kerçove 1995

Nuredini, Mensur, Makedonya’daki Belli Başlı Ziyaret Yerleri, Gostivar, 2003

Okiç, Tayyib M, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, Osman Yalçın Matbaası, İstanbul 1959

Pakalin, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İkinci Baskı,Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1971

Pllana, Shefqet, “Meddah Baba dhe Burimi i Tij ne Shkup”, (Üsküp’te Meddah Baba ve onun Kaynağı)Hena e Re, 1 Shkurt, Shkup 1993

Ramadani, Naser , Depertimi Osman ne Maqedoni dhe Zhvillimi i Arsimit gjate shekujve 9-10 h./ XV-XVI (9-10 h. XV-XVI Makedonya’ya Osmanlı Girişi ve Eğitim Gelişmesi) Shkup 1419 h. / 1988

85

Rexhepagiç, Jaşar, Razvoj Prosvete I Skolstva Albanske Narodnosti na Teritorije Danaşnje Jugoslavije do 1918 Godine,(Bugünkü Yugoslavya bölgesinde 1918 kadar Arnavut Halkının Eğitimi ve Sistemi Gelişmesi) Prishtina 1968

Smail, Softiç, “Muslimanske starine u Skoplju”, (Üsküp’te İslam’ın Eskilikleri ) Skopski Glasnik, 1933-1934

Sokolovski, Metodija, “Vakafi I vakafski imoti vo Skopje i Skopsko vo XV i XVI vek.” (XV ve XVI yüzyılı Üsküp ve Üsküp Çevresinde Vakıf ve Vakıf Malları)

M.A.N.U., Prilozi VII 2, Oddelenie za Opstesveni Nauki, Skopje 1977

________;”Turski izvori podatoci od XV i XVI vek za gradot Bitola”, (XV – XVI y.y. Arası Manastır Hakkında Kaynak Bilgiler) Glasnik na I.N.I.,god. VII br.1. Skopje 1963

Stojanovski, Aleksandar, Makedonija vo Tursko Srednovekovie Od Krajot na XIV-Pocetokot na XVIII vek, (Türk Ortaçağında Makedonya XIV sonu XVII başlangıçta) Kultura, Skopje 1989.

________;”Gradovite na Makedonija od krajot na XIV do XVII vek”, (Makedonya’nın Şehirleri XIV asır sonu XVII kadar) Glasnik na İ.N.İ., Skopje 1981

________;”XVII Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinde İdari Taksimatı”, çeviren İsmanil Eren, Tarih Enstitüsü Dergisi,S. 4-5 Ağustos 1973 - 1974, İstanbul 1974

Şehapi, Behicüddin, Kapanmayan Yaraları, Üsküp 2003

________;Islam Birliği ve Kuruluşları, Üsküp 1997

________;“Dzamijata na Sultan Murat II vo Skopje“, (Üsküp’te II Sultan Murat Camii)

El Hilal, Juli – Avgust, Skopje 1987

________;“Ishak Begova Aladza Xhamija vo Skopje“, (Üsküp’te İshak Bey Alaca Camii) El Hilal,Noemvri – Dekemvri, Skopje1990

Şener, Mehmet, “Çârperdî“ DİA, VIII, İstanbul 1993

Şopova, Duşanka, “Koga Skopje bilo Centar na Sanxhak vo Periodot od Pagjanje pod Turska Vlast do Krajot na XVI vek”. (Üsküp Türklerin fethinden XVI y.y. kadar hüküm sürdüğü hangi dönemlerde sancak merkezi olnuştur) Glasnik na İNİ god.1, br.1,Skopje 1957

Tahsin, Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, TDK Ankara, 1976

Uzunçarşılı, Ismail Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK. Basımevi, Ankara 1988

86

Vasilevic, Jovan Haxhi, Juzna Stara Srbija, (Eski Doğu Srbistan) İstorija Etnografska i Politicka İstrazivanja, knjiga prva, Kumanovska Oblast, Beograd 1909

________;Skoplje i Njegova Okolina, (Üsküp ve Çevresi) Istoriska, Etnografska i kulturno politiçka izlaganja. Beograd 1930

Vishko, Ali,”Objektet Islame ne Oher e Rrethine”, (Ohri ve Çevresi İslam Yapıları) Hena e Re, 1 Prill dhe 15 Prill, Shkup 1994,

________;”Fillimet e Kultures İslame ne Trevat e Manastirit”,(Manastır ve Çevreside İslam Kültürünün Başlangıcı) Hena e Re, 15 Maj dhe 1 Qershor Shkup1993

Zavod za Statistika, Statisticki Godisnik na Republika Makedonija 2002, (Makedonya Cumhuriyeti İstatistik Korumu ve İstatistik Yıllık 2002) Skopje 2004,

Xhilo, Hasan, “Isa Beg i Negovata Biblioteka”, ( İsa Bey ve Onun Kütüphanesi)Mlada Mesecina, Januari i Februari, Skopje 1992

87

Resim No.1 Makedonya’nın Haritası

88

Resim No.2 Sultan Bayezit Camii (Kırçova)

89

90

Resim No.3 Sultan Murad Camii (Üsküp)

Resim No.4 İshakiye Camii (Üsküp)

91

Resim No. 5 Kebir Mehmet Çelebi (Üsküp)

92

93

Resim No. 6 Çarşı Camii 2001 önce (Pirlepe)

94

95

Resim No.6a Çarşı Camii 2001 sonra

Resim No. 7 İsa Bey Camii (Üsküp)

96

Resim No.8 Sinanuddin Yusuf Çelebi Camii (Ohri)

97

Resim No.9 Mustafa Paşa Camii (Üsküp)

98

Resim No. 10 Burmalı Camii (Üsküp)

99

Resim No.11 Alaca Camii (Kalkandelen)

100

101

Resim No. 12 Yahya Paşa Camii (Üsküp)

Resim No. 13 Müftü Şerif Camii (Manastır)

102

Resim No. 14 İshakiye Camii (Manastır)

103

Resim No. 15 Hacı Şerif Bey Camii (Manastır)

104

Resim No.16 Koca Kadı Camii (Manastır)

105

106

Resim No. 17 Tatar Sinan Bey Camii (Kumanova)

Resim No. 18 Dükancık Camii ( Müezzin Hoca Camii) (Üsküp)

107

Resim No. 19 Yeni Cami (Manastır)

108

Resim No. 20 Haydar Kadı Camii (Manastır)

109

Resim No. 21 Hüsam Paşa Camii (İştip)

110

Resim No. 22 Davut Paşa Hamamı (Üsküp)

111

Resim No.23 Şengül Hamamı (Üsküp)

112

Resim No. 24 Debboy Hamamı (Manastır)

113

Resim No. 25 Sulu Han (Üsküp)

114

Resim No. 26 Kurşunlu Han (Üsküp)

115

Resim No.27 Kapan Han (Üsküp)

116

Resim No. 28 Mustafa Paşa Su Kemeri (Üsküp)

117

Resim No.29 Taş Köprü (Üsküp)

118

Resim No. 29a. Taş Köprü (Üsküp)