XIX. YY AZERBAYCAN EDEBİYATI

8/7/2019 XIX. YY AZERBAYCAN EDEBYATI

1/6

XIX. YY AZERBAYCAN EDEBYATI

XVIII. yy. sonu, Azerbaycan tarihinin en ka-rk ve en bunalml dnemi olmutur. lkeninsiyas, ekonomik ve kltrel hayatnda ard arkasgelmeyen buhranlar yaanmtr. Trk asll Sa-feviler sllesinin, knden ve 1747 ylnda,Avarlar soyundan gelen Ndirah'm lmndensonra ran' saran i sava Azerbaycan' da et-kilemiti. Bu asrn sonlarna doru Azerbaycan,

birok hanl

a, belli s

n

rlar

olmayan, planlanm

ve istikrarl politikalar yrtemeyen, zamanzaman birbirleriyle kanl atmalara giren kk,feodal devletlere blnmt. lkenin top-raklarnda; Guba, Karada, Tebriz, Derbent, a-mah, Baku, Karaba, Gence, Tal, Nahivan, Sekihanlklar, Maraa ve Urmiya Malikneleri, em-seddin Gazah ve lisu Sultanlklar, Car-BalakendIcmsi gibi kk, mahall devletler kurulmutu.Bu siyas paralanma, iktisad ve kltrel hayattada bir gerilemeye yol amaktayd.

Azerbaycan'n tarih balarla, dil ve din bir-liiyle sk skya bal bulunduu Osmanl m-

paratorluu ve ran'n zayflamaya balad budnemde, kuzeydeki komu Rus mparatorluugittike gleniyordu. Deli Petro'nun ger-ekletirdii slahatlar sonucunda, batya dahafazla yaknlam olan Rusya, yalnz askeri adandeil, ekonomik ve kltrel ynden de ksa za-manda byk baarlar elde etmiti. Bu durumRusya'y, Azerbaycan'la ilgili emellerinde, Osmanlmparatorluu ve ran karsnda son derece avan-tajl bir konuma getirmiti.

180'den itibaren Rusya, Azarbaycan Han-lklar'm igal etmek iin silahl mdahaleye ba-

lad. Bu hanlklareklen kendi devletinin uzan-

tlar sayan ran'la, 1805-1812 ve 1826-1828 yl-larnda giriilen savalar Ruslarn zaferiyle so-nuland. 1813'te yaplan Glistan Anlamas ve1828'de imzalanan Trkmenay bar sz-lemesiyle Kuzey Azerbaycan, kesin olarak Rusmparatorluu'na katlm oldu. Ara nehri, Rusyaile ran arasnda snr olarak kabul edildi.

Bylece, XIX. yy. balarna gelindiinde, Azer-

baycan bu iki devlet arasnda paylalm oldu. l-kenin tarih ve siyas hayatndaki bu kkl de-iiklikler, elbette ki onun manev hayatna vekltrne de yansyacakt. Nitekim Azerbaycan,bir Rus smrgesi olmann btn arln ya-ad bu dnemde Rus ve Avrupa medeniyeti ileilikiye girmi ve uygar dnya ile temas kur-mutur. Firidrih Engels'in, Kari Marks'a gn-derdii bir mektupta yazld gibi; XIX yzylnilk yarsnda Rusya, btn rezilliine ve Slavyenirkefine ramen, Volgaboyu ve Kafkas halklarylailikilerinde, belli lde medenletirici bir rol oy-namtr. Farslarn esareti altnda kalan ve hertrl mill his ve fikirlerden mahrum braklanGney Azerbaycan'dan farkl olarak, Kuzey Azer-baycan'da bir yandan yabanc igaline ve kendizerindeki smrgeci siyasete duyulan tepkininsonucu olarak "milliyetilik" uuru, te yandan,bat medeniyetiyle byk lde btnlemiRusya'nn medenletirici fonksiyonundan ya-rarlanma eilimi ksa zamanda kendisini gs-termeye balad. 1830'dan balayarak, Kuzey Azer-baycan'n muhtelif ehirlerinde, Rusa eitimyapan ve modern bilimleri reten, ada okullarald. 1828'de Azerbaycan Trkesi ile ilk ga-

zetenin yaynlanmasna teebbs edildi. te yan-


2/6


3/6

olarak tannd . iire gazellerle balayanAhundzde, ksa zamanda bu tr eserlerin dev-rinin getiini, gazel Edebiyatnn, artk halknmanev beklentilerine cevap veremediini ileri sr-meye ve bu fikirleriyle btn Orta Dou halk-larnn edebiyat evrelerinde byk bir slahatolarak tannmaya balad. O'nun, 1850-1855 yllararasnda yazd alt komedi, Azerbaycan Ede-biyatnn daha sonraki geliimi zerinde belirleyiciolmu, Ahundzde edeb mektebinin balangcntekil etmitir. Ahundzde'den sonra, Necefbey Ve-zirov, Ebdrrehimbey Hakverdiyev, Neriman Ne-rimanov, Reidbey Efendiyev, Sultan MecidGanizde gibi yazarlar da, edeb almalarndadram trne sk sk yer vererek, ada konu ve

problemleri ele alan eserlerinde halk hayatndan e-itli levhalar gzler nne serdiler. Eksiklik veyanllar gsterdiler. Daha gzel, daha anlaml birhayatn yollarm aklamaya altlar. lk r-neklerini Ahundzde'nin verdii dram eserleri,mill-realist edebiyatn da dikkate deer ilk r-nekleri oldu.

ster Mirze Fetheli Ahundzde'nin, isterse deO'nun takipilerinin kaleme aldklar dram eserleri,Azerbaycan Edebiyatnn mcerretilikten uzak-lamasna, yaayan, reel insanlarn hayatlaryla il-gilenmesine imkan yaratt. Eski gazel edebiyatnn,toplum iinde kk bir gruba dnk tesirine kar-lk, mill tiyatronun ksa bir zaman zarfnda olu-umu ile ok daha geni kitlelerin dikkatine su-nulan dram eserleri, szn gerek manasnda,btn halkn hayatna dhil oluyor, ahlk de-erlerin yceltilmesine ve gzellemesine, halkndost ve dmanlarn tanmasna, insann kendiniidrakine hizmet ediyordu. Azerbaycanl yazarlarn,XIX. yy. boyunca, dram eserler iinde komediyedaha fazla arlk vermeleri, hereyden nce, on-larn edebiyat, halk iten ie kemiren manev has-ta lklarn tedavisi iin bir ila gibi kul-lanmalarndan ileri geliyordu. Asrn sonlarna

doru, komedilerin yannda ilk piyesler, trajedi vevodviller de ortaya kmaya balad. Mirze FetheliAhundzde'nin byk istidad sayesinde, XIX. yz-yl, Azerbaycan Edebiyat tarihine neredeyse birdram a gibi damgasn vurmu oldu.

Mill Azerbaycan dramaturjisi, yalnz Azer-baycan Trkleri arasnda deil, dilboyu ve OrtaAsya Trkleri arasnda da popler oldu ve onlarnda edebiyatlarnda dram trnn ortaya kmasnazemin hazrlad.

XIX. yy. ayn zamanda Azerbaycan nesrinin ilknumunelerinin ortaya kyla da dikkati ek-mektedir. Abbaskulu Aa Bakihanov'un "Kitab-Esgeriyye" eserinden sonra, Mirze Fetheli

Ahundzde'nin "Aldanm Kevkib" (1857) romanyazld. Tarih konulu bu eserinde yazar, tariholaylar ve ahsiyetlerin ardna gizlenerek, daha okyaanlan devri ve btn zamanlarn en nemliproblemi olan "hkmdar-halk" ekimesini nplana karmt. XIX.yy. sonlarna doru, dram sa-hasnda olduu gibi nesirde de Mirze FetheliAhundzde'nin takipileri yetimi ve ilk eserlerinivermilerdir. Neriman Nerimanov'un, SultanMecid Ganizde'nin, Zeynelabidin Meraay'nin vebunlar gibi daha birok yazarn romanlar, artkada Azerbaycan hayat, Azerbaycan varl, hal-kn yz yze geldii problemlerle ilgili konular ih-tiva etmekteydi.

XIX. yy. Azerbaycan Edebiyatnda, edeb ten-

kidin ilk numuneleri de yine Mirze FetheliAhundzde tarafndan kaleme alnmtr. Her nekadar, sz konusu dnemden nce, Azerbaycan'daedebiyat tarihilii ve edeb tenkit sahalarnda bazalmalarn yapld doruysa da, bu almalardaha ziyade eski "Tezkirecilik" geleneine da-yanyordu. Yalnz ark deil, Rus ve Bat ede-biyatna da hakim olan Ahundzde ise, tenkiddetasvircilik ve eserin mazmunlarnn nak-ledilmesiyle yetinmiyordu. O'nu bir sanat eserininher eyden evvel estetik adan, sanat asndanaratrlmas, edebiyata ne getirdiinin aklanmasilgilendiriyordu. Hayatla ilgisi olmayan edebiyatve sanat, onun dncesine gre sahte ve kalpt.yle ki, gncel hayattan, onun toplum gndeminegetirdii eitli problemlerden uzaklaan her trlhayalperver iirin, mersiye ve medhiyenin, birksm mevhumlarn ardnca giden mistisizmin kar-snda, gittike realizm prensiplerine dayanan hi-kaye, roman ve dramlar, halk ve edebiyat iin enlzumlu eserler olarak kabul ediyordu.

Edebiyatta yeni trlerin ortaya kmas, iirinde kendi iinde yenilemesinde etkili olmutu. Her-eyden nce iir yeni mazmunlar edinmiti. 1840yllarndan itibaren, Azerbaycan'da mizah iir

byk nem kazanmt. Bu tr iirlerin hemenhemen tamam, lkenin genel durumu, Rus me-murlarn ve onlar destekleyen yerli asilzadelerinkeyflikleri, lkeyi saran kanunsuzluklar, rvet veistikrarszlk zerineydi. Mirze Bah Nadim, BabaBey kir, Kasm Bey Zkir gibi Azerbaycan a-irlerinin mizah iirlerinde, yalnz yerli memurlardeil, gemilikle arlk Dnemi idari sistemi, Russmrgecilii, imparatorluun Ruslatrma po-litikas gibi konular cesaretle ilenmekteydi.

. Dilinin berrakl ve gzellii, mazmunlarnherkese anlalabilir olmasyla farklanan kiiriile dvan edebiyatnn sentezi eklinde ortaya kanve "halkiiri" adn alan yeni tarz iir de, XIX. yy.


4/6

boyunca byk bir gelime dnemi geirmiti.Azerbaycan kiirinin usta temsilcileri Ak Ales-ker, k Al, k Hseyn emkirli, k Musagibi sanatlarn kurduu ekol, eitli trlerde yaz-dklar eserler, besteledikleri yeni saz havalar, ye-titirdikleri talebeler, bunlarn Rus m-paratorluunun Trk ve Mslman blgelerine,Iran ve Osmanlmpara torluu'na seyahatleri ve te-sirlerini oralara kadar yaymalar ile uluslararas birhrete ulatklarn, baarlarn her yerde ayn us-talkla devam ettirdiklerini grmekteyiz. Onlarntemsil ettii halkiiri, bir yandan lirik-samimi ko-nularn, ahsi duygu ve dncelerin ele alnmas,dier yandan halkn hayat, gnlk mcadelesi, ge-lecee dnk mitleri ve beklentilerini dile getiren

konular yksek bir sanatkarlkla ileyebilmi ol-masyla dikkat ekiyordu.Tek bir Dnya Edebiyatnn konuulduu, me-

deniyetler ve edebiyatlar aras karlkl ilikileringlendii ve hzland bir dnem olan XIX. Yy.Azerbaycan Edebiyatnn da mahalliliin ka-lplarn krd, bir lde de olsa Dnya Ede-biyatyla entegre olma srecine girdii bir devredir.1830 yllarndan itibaren, Azerbaycan Edebiyatnnmuhtelif rnekleri yabanc dillere evrilir. Bu d-nemin ilk nesir rneklerinden olan "Reidbey veSeadet Hanm" ksa hikayesi (mellifi IsmaylbeyKutkaml) Franszcaya evrilerek Varova'da ya-ynlanmt. 1850-1880 yllarnda, air Mirze ef'ninarklar, dnyann onlarca diline evrilerek, byktirajlarla baslmt. ada Bat matbuatnn,"Mslmanlarn Molier"i olarak tantt Mirze Fet-heli Ahundzde'nin komedileri ngilizce, Franszca,Almanca gibi yabanc dillere evrilmi, Trk leh-eleri dersi okutan niversitelerin byk bir ks-mnda en nemli konuma ve dil rneklerinden birisaylmt. XIX. yy. Azerbaycan yazarlarndan Ab-baskulu Aa Bakhanov'un, Ismaylbey Kut-kaanl'nm, Mirze ef Vazeh ve benzerlerinin ad-lar, Rusya'da genihret bulmutu.

Azerbaycan Edebiyatnn rnekleri dnya dil-lerine evrildii gibi, dnya dillerinden muhtelifnumunelerin de Azerbaycan Trkesine ter-cmesine teebbs edilmiti. Rus Edebiyat kla-siklerinden Krlov'un, Pukin'in, Lermontov'un,Nekrasov'un ve daha birokairin iirleri, Lev Tols-toy'un hikaye ve dramalar, ekspir'in "Otello"su,Ghte'nin "Faust" adl eserinin baz blmleri, ranve Hind Edebiyatndan rnekler bu dnemde ter-cme edilmilerdir. Sz konusu tercmeler, Azer-baycan Edebiyatnn gelimesinde belirli lde et-kili olmu, Bat Edebiyat ve batl yazarlarhakkndaki dncelerin netlemesine ve pe-kimesine hizmet etmitir.

XIX. yy. Azerbaycan Edebiyat, btn cep-heleri ve istikametiyle bir eitimci edebiyatt. Azer-baycan Edebiyat tarihinde "maarifilik" olarak ad-landrlan bu akm, XVIII. yy. Franszansiklopedistleri gibi, eitimi cemiyetin asl mu-harrik glerinden biri olarak kabul ediyor, eitimyoluyla toplumun tamamen deitirilebileceine,yeniden dzenleneceine byk bir mit ve imanlainanyordu. Bu yzden, geni halk kitlelerinineitimsizlii, kltrel gerilii, btn mevcut prob-lemlerin gerek sebebi olarak kabul edilir ve siyas,iktisad ve kltrel kalknmada eitime byknem verilirdi. Mirze Fetheli Ahundzde'nin, Ne-cefbey Vezirov'un, Ebdrrehimbey Hakverdiyev'in,Neriman Nerimanov ve benzeri yazarlarn eser-

lerinde bir kural, bir usl olarak eitimin yla,cehaletin karanl karlatrlr, cahil kitleler iinedm aydnlarn facias ve felaketli, lmle so-nulanan mcadelesi gzler nne serilirdi. Tabiiki, XJX. yy. Azerbaycan toplumunda btn ke-simlerin eitime byk ihtiyac vard. Bununla be-raber eitim, btn problemlerin zm ola-mazd. phesiz halk iin en byk eitim, onakimliini anlatmak, kendi kklerini tantmak, ne-reden gelip nereye gittiini gstermekti. XIX. yy.Azerbaycan Edebiyat bu bakmdan yer yer baarlolmusa da, Trklk ve milliyetilik duy-gularnn, Azerbaycan Trkleri arasnda daha geniapta ve daha inandrc bir tarzda yaylmas- XX.yy. balarndaki edebiyatn payna decekti.

XIX. yy. balarna kadar, Azerbaycan Ede-biyat, ark Edebiyat gelenekleri arasnda e-killenmiti. Kuzey Azerbaycan, Rusya'nn ha-kimiyetine getikten sonraysa, buradaki edebhayat, Rus ve Bat Edebiyatlarnn tecrbelerindenve birikimlerinden faydalanabildi. Asrn ikinci ya-rsna doru yetien yazarlarn ve airlerin bykbir ksm Trk, Arap ve Fars dillerinin yan sra Rusdilini, baz durumlardaysa Bat dillerinden birisinibiliyorlard. Bunlardan bazlar Rus ve Avrupa ni-

versitelerinde tahsil grmler, ada dnya kl-trlerine in olmulard ve eitli milletlerin tem-silcilerinden oluan kltr muhitlerininadamydlar. Zihniyet ve dnya grleri daha ile-riciydi ve btn bunlar da hi phe yok ki, onlarneserlerinde, tahlil ettikleri olaylarda, iledikleri kah-raman tiplerinde u ya da bu ekilde kendini gs-teriyordu. Baka bir deyile, bugn "entelekteledebiyat" dediimiz edebiyatn da temelleri, Azer-baycan Edebiyat ve dnce tarihinde, zellikleXIX. yzylda atlmtr.

Nihayet, XIX. yy. Azerbaycan Edebiyatndakendini gsteren mahiyet deiiklii, onun maz-mun ve biim asndan demokratiklemesi, halka


5/6

yaknlamas, edebiyat gereksiz sekincilikten kur-tard. Tabii ki, kitap nerindeki nisp art, ilk ga-zete ve dergilerin yaynlanmaya balamas, ede-biyatn ktleyi bir karakter kazanmasn salayanmill tiyatronun ortaya k gibi faktrler, bu sa-hada nemli rol oynamtr.

XIX. yy, Azerbaycan Edebiyatnn asrlar srentarihinde, ahsiyetler ve edeb eserler asndan enzengin, en verimli dnemdir. Bu asrn, ayn za-manda btn dnya halklarnn kltr hayatndabir dnm noktas olduunu gz nne alrsak;Azerbaycan Trkleri de, uygar dnyann pek okhalk gibi, bu dnm noktasnda, devrin ve milletintaleplerine cevap veren, eski geleneklerin en fay-dallarn alp muhafaza eden, ayn zamanda ye-

nilemenin, adalamann btn nimetlerindenfaydalanmaya gayret gsteren bir edebiyat olu-turmulardr diyebiliriz.

XIX. YY. AZERBAYCAN IKLARI VEHALKARLER

XIX. yzylda, Azerbaycan'n pek ok bl-gesinde, yazl edebiyatn yan sra, kiiri de hzlbir gelime dnemi yaamaktayd. Azerbaycan ksanatnn zirvelerinden saylan k Al, k Ales-ker gibi stad klar bu dnemde yaam ve ken-dilerine hret kazandran eserlerini yazmlardr.XIX. yy. kiiri, isterek-tr, ister sosyal prob-lemlere yaklam tarzlar ve isterse yepyeni ko-nulara elatmalar asndan, mill edebiyat tarihindezengin ve nemli bir merhaleyi tekil etmektedir.

n sosyal hayattaki rolnn ve nemininartmas, yalnz kendi his ve dncelerinin deil,halkn fikir ve arzularnn da szcln st-lenmesi bu devre rastlar. Azerbaycan halknn ha-yatnda bagsteren nemli deiiklikler; lkeninRus igaline uramas, mill istiklal mcadelesi, ei-tim seferberlii ve uygar dnyann yesi olma ide-ali, her trl zulme kar direnme vb. gibi, toplum

gndemini srekli megul eden konular k i-irinde de sk sk ele alnmaktayd. klar, halk ara-snda, yalnz saz alan, koma okuyan, destan sy-leyen air ve mzisyenler olarak deil, aynzamanda ezilen kitlelerin, hakk yenenlerin ko-ruyucusu, halkn istek ve ikayetlerini st ma-kamlara ulatran ve bunlarn takipisi olan sz-cleri, deerli bilgi ve telkinleri ile darda kalanlarayardmc olmaya alan ve onlara yol gsterenhalk nderleri olarak tannrlard. Bu dnemde or-taya kan; "k halkn anasdr", "Ak gr-dn syler" gibi ataszleri, halkn a iti-madn ve onun manev-kltrel hayatta tuttuunemli mevkiiyi aklamaktadr. Halk, kendi ara-

sndan karak yetien na, onun aklna, ze-kasna, bilgi birikimine, mcadele ruhuna inanr;onu her yerde kendi temsilcisi olarak grrd. teyandan, klarn da bu minval zere sylenmii-irleri, hayat karsnda halka gereken moral desteiverir, sosyal hayattaki akl, gzellik, adalet gibideer yarglarnn glenerek ayakta kalmasnahizmet ederdi. zellikle, k sanatnn XIX. yz-yldaki stad temsilcileri, sazlar ve szleri, dav-ranlar ve mcadeleleriyle, bir halk imaj ya-ratlmasnda son derece baarl olmulardr. kAlesker, halk adna konuan, eline saz alp, szmeydanna kan btn klarda aadaki zel-liklerin bulunmasn istiyordu.

k olup terk-i veten olann,Ezel badan prkamah gerekdir.Oturub durmakda edebin bile,Me'rifet elminde dolu gerekdir.

Halka hegigetten metleb kandra,eytan ldre, nefsin yandra,El iinde pk otura, pk dura,Dalsmca ho sedal gerekdir.

Sinkretik bir zellii olan, yani bir kiinin ah-snda mzisyenlii, airlii ve aktrl birletirenk edebiyat, halkn kltrel eitiminde nemlirol oynar ve yeni, ada dncelerin yaylmasnada vesile olurdu. nceki dnemlerin aksine, XIX.yzylda, Azerbaycan Trklerinin hayatnda ortayakm hibir cidd-tarih hadise, devrin klarnndikkatinden kamamtr.

Azerbaycan kiirinin etkisi altnda XIX. yy.Transkafkasyas'nn dier blgelerinde, Ermeniler,Grcler, Dastanllar arasnda da, AzerbaycanTrkesiyle iirler syleyen klar yetimekteydi.Dnya kltr tarihinde benzeri olmayan bu olay,Azerbaycan k sanatnn son derece zengin olu-undan, halka yaknlndan, her yerde byk ilgi

ve sevgi grmesinden kaynaklanyordu. XIX. yy.Azerbaycan k iiri, ayn zamanda uluslararasbirhret kazanmt. kiirinin nde gelen tem-silcileri, k Al, k Alesker vb. Transkafkasyasnrlaryla bal kalmayarak, karde Trkiye'yi,ran', Rusya ve Ort: Asya'y gezip dolam, bu-radaki dnlerde, eitli merasim ve halk en-liklerinde sanatlarn icra etmilerdir, XIX. yy. kmusikisinin gelimesi, yeni saz havalarnn ortayakmas ve nihayet, baz saz havalarnn notaya ge-irilmesi asndan da nemli bir dnem olmutur.k iirinin temasnda ortaya kan deiikliklertabii ki, onun ekline de yansm, yeni mazmunuyeni ruhu aklayan yeni trler, yahut bir baka de-


6/6

yile geleneksel trlerin deiimi de ortaya ko-nulmutur. Nihayet, XIX. yy. yeni k des-tanlarnn douu asndan da verimli olmutur.

Evvelki devirlerde olduu gibi, XIX. yzyldada, Azerbaycan Trkleriyle meskun Gye (imdiErmenistan smrlarmdadr), Boral (imdi Gr-cistan smrlarmdadr), Kazak, Tovuz, emkir, Sal-yan vb. blgeler k sanatnn nemli gelime mer-kezleri olmulardr. Bu blgelerde yetien k Al,emkirli k Hseyn, k Musa, Molla Cuma,k Mahmud, k Esed, k Hseyn Bozalkanl,k Beti, Varhiyanl k Mehemmed, k Eles-ker, Zodlu Abdulla, Padarl Mehemmed, YehyaBey Diygem, k Ahmed vb. nl halk sanatlar,Azerbaycan'n ve Transkafkasya'nm her yannda

ok iyi tannmaktaydlar.XVIII. yzyln sonlarndan balayarak, kiiri slbu, yazl edebiyatta da geni yer tutmayabalar. Bu da, hereyden evvel, kiirinin hzl ge-liimi, onun halk iinde son derece popler ol-masyla alakal bir husustu. k edebiyatnda sksk kullanlan koma, gerayl, tecnis, bayat vb. tr-ler artk yazl edebiyata da girmiti. Azerbaycan'nfarkl blgelerinde Mehemmedbey ig, k Peri,Mirze Hesen Mirze, Kazm Aa Slik, McrimKerim Verdn, Melikbalh Kurban vb. halkairleri,kendi iirlerinde, k edebiyatnn geleneklerindenyararlanarak, sade ve anlalr bir slbla, ede-biyatn yazl ve szl kollar arasnda adeta birkpr kurdular.

Yazl edebiyattaki k iiri slbu elbettekisentetikti. Bu slbu yazl edebiyata sokan m-ellifler, bir yandan k iirini esas alyor, dieryandan dvan iirinin tecrbelerinden fay-dalanyorlard. Bylece, Azerbaycan Edebiyatnniki farkl slbunu birbiriyle yaknlatrp kay-natrarak, tek bir Azerbaycan Edebiyatnn ger-eklemesine hizmet ediyorlard. Yazl edebiyatta,kiiri slbunu kullanan melliflerin byk birksm, kendi devirlerine gre iyi eitim gr-

mlerdi. Farsay, hatta bazlar Arapa ve Rus-ay biliyorlard ve ada kltrlerle ainalklarvard. Onlar, halk iirinin gelenekleri ile birarada,klasik iir sanatnn kurallarna, Firdevsi, Nizm,Hakan, Hayyam, Rm, Sad, Hafz, Neva, Fuzl,Nesm gibi bykarkairlerinin eserlerine sk skmracaat ediyorlard. Halkairleri ierisinde, bazeserleri Farsa yazanlar bile vard. Her eye ra-men bu airlerin eserleri, halk arasnda daha abukkendine yer edinir, tpk kiirleri gibi sevilir veezberlenirdi.

k iiri slbunda yazan halk airleri, dil,vezin, kafiye, sz sanatlar gibi konularda hem kiirinden, hem de dvan iirinin tecrbe ve ge-

leneklerinden ustalkla faydalanyorlard. Dvanedebiyatairlerinden farkl olarak, anlalmas zorArapa-Farsa kelime ve tamlamalar nispeten azyer tutard. Bu tr szleri kullanmak icap ettiinde,gerek kullanm yaygnl ve gerekse an-lalabilirlik zellii olanlar tercih edilirdi.

kiirinde olduu gibi, onun etkisiyle ortayakan halk iirinde de ak, gzelin ve gzelliintasviri, akn ve ayrln zdrab gibi konularnemli yer tutard. Buradaki ak ve sevgi, dvan i-irinde olduu kadar tasavvf bir mana tamaz,akn ilhiletirilmesine fazla gayret sarf edilmezdi.Burada daha reel, baz hallerdeyse srf cisman akgndeme getirilir ve mcerretlikten, sfilikten herfrsatta uzaklalrd. Hayat, insani ilikiler, sev-

gililer arasndaki ilikiler bu iirlerde olduu gibitakdim ediliyorlard. zellikle de, insann i dn-yasnn, onun duygu ve dncelerinin, fikir ve his-lerinin, istek ve ihtiraslarnn gereki tahlilinebyk nem veriliyordu. te yandan bu iirlerde,Fuzl gibi stad airlerden gelen gl bir ro-mantizm de dikkati ekmektedir.

Halk iiri tarznda yazan airler, klardandaha fazla bir bilgi ve istekle, sosyal hayattaki hak-szlklar, Rus ynetiminin getirdii arpklk ve ek-siklikleri, adaletsizlik ve rvetilii ifa ediyor vebu olumsuzluklara kar kitleleri mcadeleye a-

ryorlard. Baba Bey kir, Mirza Bak Nadim,Genceli Hesen, Sekili Hatem, Abdurrahman AaDilbazov gibi halkairlerinin eserlerinde sosyal ha-yatn tahlil ve tenkidi nemli yer tutuyordu. Onlar,bir yandan da ynlerini, mensubu olduklar halkntarih gemiine evirmi, onu manev bunalmdankurtarmak iin dedelerinin anl mcadele gn-lerinden sz ayorlard. Mesela 1804'te Gence'ninRuslar tarafndan igal edilmesi srasnda halkmgsterdii byk kahramanlk, mcadele ruhu,verdii ehitler, bu airlerin eserlerinde iftiharlagndeme getirilir, bu tr tarih hatralarla, ayn

ruhun yeniden canland

r

lmas

na al

l

rd

. Sosyalhayatn olumsuzluklar, Rus ynetiminin blgedeyaratt huzursuzluklar, mizah iirlerin de halki-irleri ierisinde nemli bir yer tutmasna yol a-yordu. Bu tr iirlerde, millete maruz kalmanzulm, halkn ierisine dt hakszlklar, ka-nunsuzluklar, acmasz bir dille tasvir ediliyordu.

Edebiyatn dil ve tr asndan modernletiril-mesinde, geni halk kitlelerinden hzla uzak-lamakta olan dvan edebiyat ile, halkn manevdnyas arasnda sk balar kurulmasnda ve mil-letin kltrel btnlnn tesisinde XIX. yy.

Azerbaycan

kiiri ve bu iirin etkisi alt

nda or-taya kan halkiiri tarz byk rol oynamtr.

XIX. YY AZERBAYCAN EDEBİYATI

Documents

Transcript of XIX. YY AZERBAYCAN EDEBİYATI