H

. ESK

İSÜ

RM

ELİ 2

007

T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM YAKINÇAĞ BİLİM DALI

YÜ

KSE

K LİS

AN

S TE

Zİ

XIX. YÜZYIL ORTALARINDA ADANA VİLAYETİNİN

DEMOGRAFİK YAPISI ve İSKAN SİYASETİ

HİDAYET ESKİSÜRMELİ

NİĞ

DE

ÜNİV

ERSİ

TESİ

SO

SYA

L BİLİM

LER

EN

STİT

ÜSÜ

NİĞDE-2007

T. C.

NİĞDE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİM DALI

YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

XIX. YÜZYIL ORTALARINDA ADANA VİLAYETİNİN DEMOGRAFİK YAPISI ve İSKAN SİYASETİ

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan Hidayet ESKİSÜRMELİ

Danışman Yrd. Doç. Dr. Mehmet KAYA

NİĞDE-2007

ÖZET Bu çalışmada; XIX. yüzyılın ikinci yarısından Osmanlı Devleti’nin sona erişine kadar

Adana şehrinin demografik yapısı ve iskan siyaseti incelenmiştir. Çalışma Giriş kısmı,

üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş bölümünde Adana’nın coğrafi yeri, isminin

menşei, şehrin kuruluşu ve kısa tarihçesi verilmiştir.

Birinci bölümde, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Adananın idari taksimatı,

devlet salnameleri ile incelenmiştir. Vilayet teşkilatının kurulma sebepleri ve Osmanlı

devletinde uygulanmaya konulması anlatılmıştır.

İkinci bölümde; aynı tarihlerde şehrin demografik durumu ele alınmıştır. Müslüman ve

gayrimüslim nüfus arşiv belgelerinden elde edilen bilgiler ile birlikte ortaya konulmaya

çalışılmıştır.

Üçüncü bölümde iskan siyaseti anlatılmış ve bu iskan siyaseti ile birlikte devlet ile iskan

edilen aşiretler ve göçmenler arasındaki problemlere değinilmiştir. Ayrıca o dönemde

Çukurova çevresinde bulunan ayanlardan da bahsedilmiştir.

Sonuç kısmında ise; tezde ele alınan bu konular bağlamında aşiretlerin ve muhacirlerin

iskanında bir çok sıkıntılarla karşılaşıldığı açıkça görülmektedir. Bu sıkıntıların aşiret ve

muhacirlerin çıkardığı problemlerden kaynaklandığı ve devletin bu problemleri

çözmekte yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra bütün çalışmanın genel bir

değerlendirmesi de yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Adana Vilayeti, Demografik Yapı, İskan Siyaseti.

ABSTRACT

In this study, the demographic structure and the settlement policy of Adana from the

second half of the 19th century till the fall of the Otoman Empire are examined. The

study consists of an introduction section, three sections and a conclusion section. In the

introduction section, the geographic location of Adana, the origin of the city’s name and

a concise history of the city are given.

In the first section, administrative seperation of Adana from the second half of the 19th

century is examined through (salnameler). The reasons of the establishment of the city

organization and its practise in Otoman Empire are explained.

In the second section, demographic structure of the city in the same years is examined

and put forward along with the information obtained from the muslim and non-muslim

population archive documents.

In the third section, the settlement policy is explained and the problems between the

tribes, refugees,nand other immigrants who are settled by the state are mentioned.

Besides, the dynasties around Çukurova in that period are also mentioned.

In the conclusion section, it is clearly seen that, according to the issues which are

mentioned in the thesis, many settlement difficulties are encountered by the tribes and

immigrants. It is explained that these difficulties are caused by the problems tribes and

immigrants caused, and that the state in insufficient in solving these problems. Besides,

a general evaluation of the whole city is done.

Key Words: Adana Province, Demographic Structure, Settlement Policy.

II

ÖNSÖZ Geçmiş ile günümüz arasında bir köprü görevi üstelenen tarih alanının somut

işaretlerinden biri de şehir tarihi araştırmalarında ortaya çıkmaktadır. Osmanlı dönemi

şehir yapısının XIX. Yüzyılda önemli değişmeler içerisinde yer aldığı görülmektedir.

Bu anlamda Çukurova’nın önemli kenti olan Adana bu değişimin somut bir göstergesi

olarak yer almaktadır. Aşiretlerin ve muhacir iskanının önemli bir düzeyde olması

Adana’nın demografik yapısındaki değişmelerin rahatlıkla görünmesine imkan

sağlamaktadır. XIX. yüzyıl ikinci yarısında Adana’nın demografik yapısı ve iskan

siyaseti hakkında klasik döneme göre daha az çalışma bulunduğundan ve arşiv

vesikalarının çeşitliliğinin ileride yapılacak araştırmalarda önemli katkı sağlayacağı

düşüncesiyle tez konusu olarak Adana vilayetinin çalışılması uygun bulunmuştur.

Çalışmanın temel kaynaklarını Osmanlı arşiv vesikaları, devlet salnameleri

oluşturmuştur. Cengiz Orhonlu ve Yılmaz Kurt’un eserleri ele aldığımız dönem öncesi

tarihsel gelişim hakkında pekiştirici eserler olarak yer almaktadır.

Çalışma; giriş kısmı ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında şehrin coğrafi

konumu, isminin menşei ve kısaca kuruluş tarihçesi ele alınmıştır.

Birinci bölümde; XIX. yüzyılın ikinci yarısından XX. yüzyılın başlarına kadar

Adana’nın İdari Taksimatı hakkında bilgi verilmiştir.

İkinci bölümde; XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren şehrin demografik yapısı

hakkında bilgi verilmiştir.

Üçüncü bölümde; Osmanlı Devleti’nin iskan siyaseti anlatılmış, o dönemde bölgeye

yerleştirilen aşiretler ve göçmenler hakkında geniş bir bilgi verilmiştir. çalışmanın

sonuna bazı arşiv belgeleri kaynaklarının eklenmesiyle görsel anlamda bir bütünlük

sağlanmaya çalışılmıştır.

Çalışmamın her aşamasında, destek ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Yrd.

Doç. Dr. Mehmet KAYA’ya tecrübeleri ile sürekli desteğini gördüğüm bütün Tarih

bölümü hocalarına ve bugüne kadar maddi manevi hiçbir desteğini esirgemeyen

kıymetli aileme en içten duygularımla teşekkürü bir borç bilirim.

Hidayet ESKİSÜRMELİ 2007

III

İÇİNDEKİLER

ÖZET…………...………………………………………………………………………. iii

ABSTRACT…………………………...……………………………………………….. iv

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………. v

İÇİNDEKİLER ………..……………………………………………………………… vi

EKLER LİSTESİ……………………………………………………………………… viii

KISALTMALAR……………………………………………………………………… ix

GİRİŞ…………………………………………………………………………………... 1

1. Coğrafi Yeri....................................................................................................... 1

2. Adana İsminin Menşei …….…………………………………………............. 1

3. Adana’nın Kısa Tarihçesi.…………………………………………….............. 2

3.1 Türklerden Önceki Devirler..…………………………………………. 2

3.2 Adana’da Türk Hakimiyetinin Kurulması..……………..…………….. 3

I. BÖLÜM ADANA VİLAYETİNİN İDARİ TAKSİMATI…………...………….. 5

1.1 XIX. YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNİN İDARİ TAKSİMATI 5

1.2 VİLAYET TEŞKİLATININ KURULMASININ SEBEPLERİ ...………... 6

1.2.1 Vilayet Teşkilatı Ve Özellikleri ………………...………………….. 7

1.2.2 Vilayet Teşkilatının Osmanlı İmparatorluğunda Uygulanmaya

Konulması........................................................................................ 7

II. BÖLÜM ADANA VİLAYETİNİN DEMOGRAFİK YAPISI…………………... 15

2.1 XIX. YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNİN NÜFUSU…..….….... 15

2.2 XIX. YÜZYILDA ADANA VİLAYETİNİN NÜFUSU……………………. 16

2.2.1 1831 Nüfus Sayımı……………….…………………….……………. 16

2.2.2 1881/82-1893 Osmanlı Nüfus Sayımı………………………………. 19

2.2.3 XX. Yüzyılın Diğer Kayıtları……………………………………….. 22

III.BÖLÜM ADANA VİLAYETİNDE İSKÂN SİYASETİ ………………………... 25

3.1 XIX. YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNDE İSKAN…………..…. 25

3.1.1 Aşiretlerin Durumu ……….……………..…………………………. 25

3.1.2 Bölgedeki Mevcut Aşiretler …...……………………..……………. 25

3.1.3 XIX. Yüzyılda Aşiretlerin İskanı………………………..………….. 26

3.2 ADANA VİLAYETİNE GÖÇLER..……..………………………………... 30

IV

3.2.1 Muhacirlerin Durumu ………………………….………………….. 31

3.2.1.1 Nogay Muhacirleri ……………..…………...…..…………. 35

3.2.2 Adana Vilayetinde Bulunan Ayanlar…... ………………………….. 38

3.2.2.1 Ayanların Durumu ve Oluşturdukları Problemler............ 38

3.2.2.1.1 Kozanoğulları .……………………………………..... 38

3.2.2.1.2 Küçükalioğulları ...................………………………... 41

3.2.2.1.3 Menemencioğulları....................................................... 43

3.2.2.1.4 Hasanpaşazadeler......................................................... 44

3.2.2.1.5 Gökvelioğulları (Kökülüoğulları)................................ 45

3.2.2.1.6 Yağbasanlılar............................................................... 45

3.2.2.1.7 Kerimoğulları............................................................. 45

3.3 AŞİRETLERİN VE MUHACİRLERİN SEBEP OLDUĞU PROBLEMLER

VE YAŞANAN SORUNLAR ................................………….............................. 45

SONUÇ……………….………………………………………..……………………….. 50

BİBLİYOGRAFYA…………………………………………………………………… 52

EKLER…………………………………………………………………………………. 58

V

EKLER LİSTESİ

Ek 1: BOA. A. MKT. UM (Adana Vilayetine İskan Edilen Muhacirler) ……………… 58

Ek 2: BOA.İRADE MECLİS-İ VALÂ (Adana Vilayetine Yerleştirilen Tacirlü Aşireti) 59

Ek 3: BOA. A. MKT. UM. (Adana Vilayetine Yerleştirilen Nogay Muhacirleri)…….. 60

Ek 4: BOA. İRADE MECLİS-İ VALÂ. (Nogay Muhacirlerine Yapılan Yardım) ……. 61

Ek 5: BOA. A. MKT. UM. (Muhacirlere Yapılan Yardım)……………………………. 62

VI

KISALTMALAR

A. MKT. MHM. Sadaret Mektubi Muhimme

A. MKT. MVL. Sadaret Mektubi Meclis-i Vala

A. MKT. UM. Sadaret Mektubi Umum Vilayet

a.g.e. Adı Geçen Eser

a.g.m. Adı Geçen Makale

b.k.z. Bakınız

BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi

BTD. Belgeler ile Türk Tarihi Dergisi

C. Dahiliye Cevdet Dahiliye

Çev. Çeviren

Der. Derleyen

DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

AÜDTCF Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Ed. Editör

Haz. Hazırlayan

İ. Dahiliye İrade Dahiliye

İ. M. Vala İrade Meclis-i Vala

İ. M. Mahsus İrade Meclis-i Mahsus

İA. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi

Nr. Numara

OTAM. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi

s/ss. Sayfa/Sayfalar

TAD. Tarih Araştırmaları Dergisi

TD. Tarih Dergisi

TDAD. Türk Dünya Araştırmaları Dergisi

TDİD. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi

TED. Türk Tarih Enstitüsü Dergisi

TM. Türkiyat Mecmuası

Trc. Tercüme

TTK. Türk Tarih Kurumu

vb. Ve Benzeri

VII

VD. Vakıflar Dergisi

Yay. Yayınları

Yay. Haz. Yayınlayan Hazırlayan

VIII

GİRİŞ

1. Coğrafi Yeri Adana; Türkiye’nin güneyinde, Akdeniz bölgesinin birinci, Türkiye’nin dördüncü

büyük şehridir. Seyhan nehrinin Toroslardan Çukurova’ya indiği yerde deniz

seviyesinden 23 m. yükseklikte kurulmuştur1. Çukurova’nın toprak yüzölçümü 38.413

km olup bütün Türkiye topraklarının %5 ini kapsamaktadır. Adana ili 17.253 km lik

alanı ile Çukurova’nın %44.9 unu Türkiye’nin de %2.2 sini kaplamaktadır.

İl toprakları 36 32 ve 38 23 kuzey enlemleri ile 34 42 ve 36 42 doğu boylamları

arasında yer alır. Adana’nın Akdeniz’e yaklaşık 160 km lik kıyısı bulunmaktadır.

Adana, eski çağlardan beri Avrupa’yı Asya’ya bağlayan ulaşım yolları üzerinde

bulunmaktadır. Bugün de Türkiye’nin Ortadoğu ile kara ve demiryolu bağlantısı Adana

üzerinden geçmektedir. Bu bağlantı geçişi sınırlayan Toroslar da Gülek Boğazından

sağlanmaktadır2.

2. Adana İsminin Menşei Adana’nın tarihine, özellikle Hitit Krallığından kalma tabletler ve Çukurova’da yapılan

kazılar ışık tutmaktadır. Hitit Krallığı’nın merkezi Boğazköy de (Hattuşaş) bulunan

tabletler ve bölgede yapılan kazılar Çukurova’nın yazılı tarih öncesinden beri çeşitli

toplumların yerleştiği bir bölge olduğunu göstermektedir3. Charles Texıer’e göre, Adana

şehrinin tarihi bir masal ile karışıktır. Bizanslı Etien‘in ilettiği bir söylentiye göre

Uranas’un oğulları Adanos ve Saros Tarsus’ta savaşarak burayı ele geçirmişlerdir.

Bunlardan Adanos kente (Adana ), Saros da ırmağa (Seyhan ) adını vermiştir4.

Adana’nın bulunduğu Çukurova’nın tarihteki adı Kilikyadır. Heredotos Kilikya adının

Fenike Kralı Aganor’un oğlu Kilik’ten geldiğini söylemektedir. Bu ada İ.Ö.IX. yüzyılda

Hemoros’un İlyada destanında da rastlanmaktadır.

1 Sargon Erdem. (1988). “Adana” TDİA. c.I, s. 348. 2 Yurt Ansiklopedisi. (1981). “Adana” , c. I, İstanbul s. 8-9. 3 Yurt Ansiklopedisi. (1981). “Adana” , c. I, İstanbul s. 20. 4 Charles Texıer. (2000). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, (Çev.) Ali Suat; Latin Harflerine Aktaran Kazım Yaşar Kopraman; Sadeleştiren Musa Yıldız, I-III, Ankara s. 486.

Hititler döneminde Uru Adaniya (Adaniya ülkesi) adıyla anılan Adana eski yazmalarda

ve fermanlarda Erdene, Edene, Ezene ve Azana adlarıyla geçmektedir5.

3. Adananın Kısa Tarihçesi

3.1 Türklerden Önceki Devirler Adana’nın bilinen ilk sahipleri M.Ö. XV. yüzyılda Hitit federasyonu olup, bunlardan

sonra da Asur hakimiyetine girdiği anlaşılmaktadır. Bölge M.Ö.333 ten itibaren de

Büyük İskender’in eline geçmiş, ölümüyle Selefkilerin hakimiyetine girmiş, neticede bu

hanedan ile Mısır Batlamyos hanedanı arasındaki mücadele sonucunda Mısır’ın

hakimiyetine girmiştir6. M.Ö. XII. yüzyılda Pompe tarafından Roma İmparatorluğu

topraklarına katılmıştır. Adana’ya Müslümanların ilk akınları Halife Ömer zamanında

başlamıştır. Ancak geçici olan bu akınlar Muaviye zamanındada devam etmekle birlikte

bir netice vermemiştir. Buna karşılık bölgenin İslam kuvvetlerine fethi asıl Emevi

Halifesi Abdülmelik zamanında gerçekleşmiştir. Türk-İslam grupları tarafından iskana

açılması; Abbasiler zamanında Halife Harun Reşit döneminde Horosanlı kumandan

Süleyman et-Türki tarafından olmuştur.

Adana X. yüzyılda Rumların, XI. yüzyıl sonlarında Büyük Selçuklu Devleti’nin ve bir

müddet Haçlıların eline geçmiş, XII. yüzyılda kısa bir süre Anadolu Selçukluları

idaresine girmiş ve bunlardan tekrar Bizans İmparatorluğu ile Kilikya Ermeni

Prenslikleri arasında el değiştirmiştir. Adana XIV. yüzyıl ortalarından itibaren

Memlûklerin ve bunlara bağlı olarak 780-970 (1378-1562) yılları arasında Bozok

Türkmenlerinden Yüreğir Boyu Beyi Ramazan Bey ve ailesine intikal etmiştir.

Adana Çukurova bölgesiyle Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinde Osmanlı

topraklarına katılmakla birlikte, uzun bir müddet daha Ramazanoğulları vasıtasıyla idare

edilmiştir.

Osmanlı hakimiyetindeki Adana zaman zaman Halep eyaletine tabi bir sancak, bazen de

müstakil bir eyalet halinde Osmanlı idari teşkilatında yer almıştır7.

5Yurt Ansiklobedisi. (1981). “Adana” c. I, İstanbul. s. 20. 6 Şemseddin Sami. (1306). Kamusü’l-A’lâm. c. I, s. 220. 7 Yusuf Halaçoğlu. (2000). “Adana Tarihçesi”, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana Haz. Erman Artun-M. Sabri Koz. Yapı Kredi Yay. , İstanbul. s. 10-17.

2

3.2 Adana’da Türk Hakimiyetinin Kurulması 1071 Malazgirt zaferinden sonra Horosan Türkmenleri kitleler halinde Anadolu’ya

gelmeye başladılar. Bizans’ın Ortodokslaştırma ve Rumlaştırma siyaseti Ermeni

Süryanileri ve memnun olmayan diğer yerli halkı Selçuklulara yaklaştırıyor, bu da

Anadolu’nun hızla Türkleşmesine katkı sağlıyordu8. Bizans’a karşı Türkleri destekleyen

Ermeniler Doğudan Batıya ve Güneydoğuya kayarak buralarda belirli bir nüfus

yoğunluğuna ulaştılar. 1077’de Urfa’yı, 1079 yılında Antakya’yı ele geçiren Filaret

isimli Ermeni komutan; Harput, Malatya, Maraş, Tarsus, Misis, Anazarba şehirlerini

içine alan büyük bir beylik kurmuştur. Ermenilerin bu hareketleri ile Anadolu

Selçuklularının doğu ve güneydeki Türk İslam ülkeleri ile irtibatları güçleşmiştir9.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah Bizans ile sulh antlaşmasının imzalanmasından sonra, bu

tehlikeli durumu ortadan kaldırmak için 1082 yılında Çukurova’ya yöneldi. Tarsus ele

geçirildi, 1083 yılında ise, Adana, Misis, Kozan yakınlarında önemli bir merkez olan

Anazarba ve bütün Çukurova Türk egemenliğine katıldı10. Bu sırada gerçekleşen Haçlı

seferleri Ermeniler için fırsat oldu. I. Kılıçarslan üstün Haçlı orduları karşısında geri

çekildi. İznik, Eskişehir, Ereğli, Konya Haçlıların eline geçti. 1097 tarihinde Haçlı

orduları Türkleri bu topraklardan ayrılmaya mecbur ettiğinden Ermeniler Ermeni

Krallığını kurdular11.

1176 yılında Miryakefalon zaferinden sonra, Türkler Anadolu’daki hakimiyetlerini

sağlamlaştırmışlardır. 1184 tarihinde Türkmen topluluğu Çukurova’ya girerek Sis’e

kadar ilerledi12. 1190 yılında III. Haçlı seferi başladığı zaman Selçukluların Sultanı II.

Kılıçarslan ülkesini oğulları arasında paylaştırdı. 1243 yılında Kösedağ savaşını

kazanan Moğol orduları13, 1277 tarihinde Anadolu’nun idaresini fiilen ellerine aldılar14.

Anadolu’daki bu yeni göçten faydalanan Ermenilerin faaliyetleri üzerine II. Keyhüsrev

8 Osman Turan. (1979). “ Süleyman Şah I “ , İA. , c. XI, s. 207. 9 Osman Turan. a.g.m. , s. 213 10 Yılmaz Kurt. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları III. 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 16. 11 Osman Turan. (1977). “Kılıçarslan I” İA. , c. VI, s. 685. 12 İbrahim Kafesoğlu. (1967). “Selçuklular” İA. , c. X, s. 381. 13 Osman Turan. (1977). “ Kılıçarslan II” İA. , c. VI, s. 696. 14 Yılmaz Kurt. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları III. 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 16-17.

3

Çukurova’ya kuvvet gönderdi. Ancak, kendisinin ölümü üzerine kuvvetler geri

çağrıldıklarından başarılar sınırlı kaldı15.

Moğol istilasından kaçan Türkmen oymakları kitleler halinde Anadolu’ya

geldiklerinden Anadolu da Türk varlığı yoğunlaşmıştır. İlhanlı hükümdarı Hülagu

(1256-1265) Anadolu da Türkmenlerin tenkil edilmesi için emir verince, bu katliamdan

kaçan Türkmenlerden bir kısmı güneye inerek Memluk topraklarına sığındılar. Memluk

hükümdarı (1260-1277) sayıları 40.000 evden fazla olan bu Türkmenleri Gazze’den

Antakya ve Sis’e (Kozan) yerleştirdi. Bunlar yaz gelince Sivas ve Uzunyayla taraflarına

kadar çıkıp, kışın tekrar Suriye ye inmekteydiler. Çukurova’ya yerleşen ve orayı Türk

yurdu yapan bu Türkmenler olmuştur16.

Ramazanoğulları Beyi Halil Bey öldükten sonra yerine kardeşi Mahmut Bey geçti.

Mahmut Bey 920 yılının Rebi’ül evvel ayında (1514 Haziran) Mısır Sultanı tarafından

görevden alınınca, yerine Selim Bey tayin edildi17.

Osmanlı-Memluk sınırında olan Dulkadiroğulları Beyliği’nden Şehsüvaroğlu Ali Bey

Osmanlıların hizmetine girmiş, kendisine Bozok ve Kayseri sancakbeyliği verilmişti.

Ramazanoğlu Beyi Mahmut Bey gibi Dulkadirli Beyi Şehsuvaroğlu Ali Bey de Osmanlı

Devleti’nin desteğiyle Beylik makamına yükselmek için uğraşmaktaydı. Yavuz ise

büyük bir savaşa çıkarken arkasında problem istemediğinden, Kayseri’ye geldiğinde

Sinan Paşa’yı Elbistan üzerine gönderdi. Dulkadirli Beyi Alaüddevle Bey Turna Dağına

sığındı ise de yenilerek öldürüldü. Dulkadiroğlu Beyliği’ne Şehsüvaroğlu Ali Bey tayin

edildi18. O sırada Adana’da Memluk sancakbeyi olarak Selim Bey’in itaatının kabul

edilmesiyle Osmanlı sancakbeyi olarak eski görevinde bırakıldı19. 24 Ağustos 1516

tarihinde toplanan divanda Ramazanoğlu Mahmut Bey’e “kendi vilayeti” olan Adana

verildi20.

15 Osman Turan. (1977). “ Keyhüsrev II” İA. , c. VI, s. 627-628. 16 Faruk Sümer. (1980). Oğuzlar, İstanbul, s. 159. 17 İbni İyas. (1931). Bedâyi üz-Zuhur, c. IV, İstanbul, s. 378. 18Yılmaz Kurt. (2005). Çukurova Tarihnin Kaynakları III. 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 24-25. 19 Faruk Sümer. (1963). “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar” , TAD I/1, s. 55. 20 Yılmaz Kurt. (2005).Çukurova Tarihnin Kaynakları III. 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay, Ankara, s. 24-25.

4

I. BÖLÜM

ADANA VİLAYETİNİN İDARİ TAKSİMATI 1.1 XIX. YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNİN İDARİ TAKSİMATI

İlhanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra, Fırat boylarına hükmederek gelişmeye başlayan

Türkmen Beylikleri birbirleriyle mücadelelerini sürdürürken, uçlarda gayrimüslimlere

(Rumlar ve Ermeniler) karşı cihat politikası çerçevesinde hareket etmişlerdir21.

XII. yüzyılda Selçuklu Devleti’nin güney sınırını Küçük Ermenistan, Antalya ve Alaiye

limanlarını kapsayan Akdeniz kıyıları oluştururken, doğu sınırı; İznik İmparatorluğu ile

çevriliydi22.

Anadolu Selçukluları döneminde uçlarda yaşayan Türk aşiret beyleri şeklen Selçuklu’ya

bağlı olmakla birlikte, sürekli huzursuzluk çıkarmaktaydılar. Vergilerini merkezi

otoritenin baskısı ile ödemekteydiler. Uçlar yalnızca göçebe Türkmen aşiretlerine

mahsus yaylalar ve kışlaklardan ibaret değildi. Her aşiretin kendisine ait kışlak ve

yaylası olup, köyler, kasabalar ve hatta önemli noktalarda küçük şehirler vardı. Bunlar

Bizanslılardan alınmış şehirler olup uç beyliklerine merkez görevini yürütmekteydiler23.

Osmanlı Beyliği’nin ilk idari teşkilatında; Osman Gazi zamanından itibaren fethedilen

yerler mülk topraklar olarak zapteden beylere verilmeye başlanmıştır. Sancak ve daha

küçük alanı kapsayan kazaların askeri kısımları hariç idari, adli işleri kadılara

bırakılmıştır24. Osmanlı şehzadeleri önemli yerlerde ve Anadolu Beyliklerinden alınmış

sancaklarda valilik yapmışlardır. Bu idari teşkilat Fatih zamanından XVI. yüzyıl

sonlarına kadar devam etmiştir25.

H. 937/1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet defterine göre Adana vilayeti Adana, Karaisalu,

Ayas, Berendi ve Kınık kazaları olmak üzere 5 kazaya sahipti26.

XVI. yüzyılın ikinci yarısından sonra ve XVII. yüzyılda bazı değişiklikler anlamında

eyalet sayısında artış olmuştur. Daha önce sınırlı bir şekilde Beylerbeyilerine tevcih

21 Osman Turan. (1996). Selçuklular Zamanında Türkiye , Boğaziçi Yayınları, İstanbul, s. 651. 22 M. Fuat Köprülü. (1972). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu , Ankara, s. 131. 23 M. Fuat Köprülü. a.g.e. , s. 137. 24 İsmail Hakkı Uzunçarşılı. (1977). Osmanlı Tarihi, Ankara, c. I, s. 127. 25 İ. Hakkı Uzunçarşılı. a. g. e. , c.II, s. 526. 26 988 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr Ve ‘Arab Ve Zü’l-Kadiriyye Defteri (937/1530)II Ankara 1999 s. 41-42.

edilen eyaletler vezirlere de verilmeye başlanmıştır27. Çıldır, Kars, Batum ve Trabzon

birleştirilerek Trabzon ve Batum eyaleti oluşturulmuştur. Kefe, Musul ve Bosna da

eyalet sistemi içinde yer almıştır. Adana, Sayda, Varad, Kıbrıs da eyaletler ihdas

edilmiştir.

XIX. yüzyılın ikinci çeyreği içerisinde, idari taksimat alanında önemli değişiklikler yer

almaya başladığı görülmektedir. Gülhane Hattı-ı Hümayunu öncesinde Babıâli’nin

eyalet idaresindeki etkili bir gücü olduğunu söylemek zordur. Eyaletler iltizam usulüyle

tevcih edilmekte olup valilerin merkezi otorite adına geniş yetkileri vardı. Eyaletlerdeki

askeri kuvvetlerin yöneticisi olması ve vergi toplamada görülen keyfi uygulamalar

valinin gücünün etkinliği konusunda bir fikir verebilmektedir28.

Mülki idarede vilayet ve kaza yönetimine ait görevler çeşitli memuriyetler arasında

taksim edilerek mülki idarenin yöneticisi valilerin yetkileri bir ölçüde sınırlandırılmaya

çalışıldı. Vilayet ve kazalarda oluşturulan vilayet ve kaza meclisleri bölgelerindeki

çeşitli konular hakkında görüş belirterek mahalli yönetimde etkinlik kazandılar. Merkezi

otoritenin güçlendirilmesi yönündeki bu çabalar mahalli yönetimlerde bir güç odağı

olan ayan ve eşrafın etkisinin sınırlanması bakımından da dikkate değer bir nitelik

taşımaktadır29.

1.2 VİLAYET TEŞKİLATININ KURULMASININ SEBEPLERİ 1839 Tanzimat Fermanı idari taksimat alanındaki yeniliklerin başlangıcını

oluşturmaktadır. Mustafa Reşit Paşa’nın yenileşme çabaları süreklilik gösterememiştir.

Osmanlı Devleti’nin dağılma sürecinin hızlanmasıyla batılı ülkeler 1856 Islahat

Fermanı’nın etkisiyle Osmanlı Devleti’ne sürekli baskı yapmaktaydılar.

Gayrimüslimlerin merkez ve idaresinde daha etkili katılımlarını istemekteydiler30.

Merkez ve taşra teşkilatındaki değişiklikler anlamında 1864’te bir Vilayet Nizamnamesi

yayınlanmıştır. Bu nizamnamenin iki yıllık bir deneme süresinden sonra katkı sağlamak

için bir ek düzenleme getirilmiştir. Buna göre;

a) Bürokrasinin her bölümü bir merkeze bağlanacak ve yürütme gücü süratle işlerlik

kazanacaktı.

27 İ. Hakkı Uzunçarşılı. a.g.e. , c. III, s. 289. 28 Enver Ziya Karal. (1983). Osmanlı Tarihi, c. VI, Ankara. s. 129. 29 Enver Ziya Karal. a.g.e. , c. VI, s. 133. 30 Enver Ziya Karal. a. g. e. , c. VI, s. 128.

6

b) Azınlıkların daha iyi temsil edilmesi için mahkemelerde onların temsilcilerinin de

bulunması anlamında yargının düzenlenmesi yapılacaktı.

c) Memleket meclislerindeki üyelerin halk tarafından seçilmesi ve memleketin

yönetimine, imarına ve diğer işlerine ait sorunların her Vilayet Umumi Meclisleri’nde

çözümü sağlanacaktı31.

1.2.1 Vilayet Teşkilatı ve Özellikleri 1864 Vilayet Nizamnamesinde eski eyalet, sancak ve diğer mülki bölümler yerine,

yenileri kabul edilmiştir32.

1864 Vilayet Nizamnamesi büyük ölçüde Fransız taşra yönetim sisteminden esinlenerek

hazırlanmıştır33. Sancak veya livanın yöneticisi; Mutasarrıf, kazaların; Kaymakamlar,

köylerinde muhtarlardır. Vilayet idaresi şu bölümlere ayrılmaktadır34.

Mülkiye ve maliye işleri Defterdar unvanlı maliye memuruna bırakılmıştır. Defterdar

valinin gözetiminde doğrudan Maliye Nezareti’ne karşı sorumludur. Görevlerde

uzmanlaşma ile memuriyetlerin çeşitliliği ve memurların sayısı artmıştır35.

Vilayet merkezinde valinin başkanlığında gerekli zamanlarda toplanan bir Vilayet İdare

Meclisi, livalarda Liva İdare Meclisi, kazalarda da Kaza İdare Meclisleri kurulmuştur.

Vilayet İdare Meclisi Hakim, Defterdar, Hariciye Memuru ve bunlardan başka halk

tarafından seçilen ikisi Müslüman, ikisi gayrimüslim dört üyeden oluşmaktaydı36.

1.2.2 Vilayet Teşkilatının Osmanlı İmparatorluğunda Uygulanmaya Konulması Vilayet Nizamnamesinin yürürlüğe girmesiyle birlikte Edirne, Trablusgarp, Bosna,

Erzurum, Halep de uygulanmaya konmuştur ve sonuçları itibariyle olumlu bir özellik

göstermiştir. Tuna Vilayeti’nde örnek bir uygulama yürürlüğe konulmuştur. Tuna

Vilayeti valiliğine atanan Mithat Paşa imar işlerini düzenleyerek işe başlamıştır. Yeni

bir zabıta kuvveti kurarak asayişi sağlamaya çalışmış, köylerde yardıma ihtiyacı olanlar

31 İlber Ortaylı. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK. Yay. , Ankara, s. 55. 32 Mehmet Ali Talayhan. (2001). 19.Yüzyıl Sonrası ve 20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti İdari Taksimatı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde, s. 16. 33 İlber Ortaylı. a.g.e. , s. 54. 34Joseph Hammer. (1986). Osmanlı DevletiTarihi , Tasvir Yay. , c.9, s. 541. 35 Enver Ziya Karal. a.g.e. , c.VII, s. 154. 36 İlber Ortaylı. a.g.e. , s. 61-62.

7

için kredi sandıkları kurmuştur37. Ancak Babıâli’nin yeniliklere kapalı ve paşanın

uygulamalarını çekemeyen yakın çevresi Mithat Paşa’nın Tuna’daki yönetimini“ serbest

muhtariyet hevesi“ olarak nitelemişlerdir. Tuna Vilayeti’ndeki kalkınması ve huzuru

sağlamaya yönelik çabaları diğer devletler gibi, Balkan toprakları üzerindeki

nüfuzlarının sarsıldığını düşünen Rusya ile Avusturya-Macaristan tarafından dikkatle

izlenmeye başlanmıştır. Baskılar sonucunda Babıâli tarafından Mithat Paşa merkeze

çağırılıp Şura-yı Devlet reisliğine tayin edilmiştir38.

1867 yılında yeniden “Vilayet-i Umumiye Nizamnamesi“ ilan edildi. Bu nizamname

yeni bir metin değildi. Rumeli’de 10 vilayet ve 44 sancak; Anadolu’da 16 vilayet ve 74

sancak; Afrika’da ise 1 vilayet ve 5 sancak yeni düzene göre örgütlenmiştir. 1871

yılında da genel uygulama için bir nizamname daha hazırlanmıştır39.

Bu değişiklikler anlamında devletin idari yapısı şekillenişini tamamlamış oldu. İdari

taksimat alanında H. 1268 (1851-1852) yılında Adana vilayeti Niğde, İç-il, Tarsus, Feke

( Bilan), Karaisalı, Maraş sancaklarından oluşmaktaydı. H.1269 ve 1270 yıllarında idari

taksimatta bir değişme olmamıştır40.

H. 1271 (1854-1855) yılında ise Niğde İç-il ve Maraş Adana vilayeti idari

taksimatından çıkarılmış, yerine Nefs-i Adana ilave edilmiştir. Bu yılda Adana’ya ait

olan kazalar; Nefs-i Adana, Tarsus, Bilan, Azir, Karaisalı, Karametlu, Sarıçam, Cerid,

Tacirlü, Ulaş, Metin, Yukarı Dündarlı, İskenderun, Karslı, Aşağı Dündarlı, Nahiye-i

Memali’dir41.

H. 1272 (1855-1856) yılı salnamesine göre Adana’dan ayrılan Maraş bu yıl tekrar

bağlanmıştır. Tarsus, Azir, Bilan, Karaisalı, Maraş Adana’nın idari taksimatında yer

alan kazalarıdır 42.

H. 1273 (1856-1857) yılında Adana vilayeti idari taksimatında, vilayet adı eyalete

dönüştürülmüştür. Karaisalı kaza statüsünden çıkarılarak, Adana’ya bağlı bir aşiret

Kaymakamlığı haline getirilmiş, yeni bir yazım olarak nahiyeler de ilave edilmiştir.

Adana ve Yüreğir, Nahiye-yi Dündarlı-yı Kebir, Nahiye-yi Aşağı Dündarlı, Sarıçam,

37 İsmail Hakkı Uzunçarşılı. a.g.e. , c.VII, s. 156. 38 İlber Ortaylı. a.g.e. , s. 57-58. 39 İlber Ortaylı. a.g.e. , s. 60-65. 40 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1268. s. 73; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1269. s. 73; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1270. s. 80. 41Salna me-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye, İstanbul, 1271. s. 67. 42 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1272. s. 66-67.

8

Karakışla, Karacalar, Sis, Aşiret-i Hacılı, Misis, Ayas ile Miredi, Karaisalı

Kaymakamlığı ve Aşiret-i Menemenci, Karslı vilayetin nahiyeleri arasında

gösterilmektedir. Vilayetin bu durumu H. 1274(1857-1858) yılında da korunmuştur43.

H. 1275 (1858-1859) yılında Adana Eyaleti adı kullanılmaya devam edilmiştir. Tarsus,

Azir, Bilan, Karaisalı kaymakamlığa, Maraş ise mutasarrıflığa dönüştürülmüştür. H.

1278 (1861-1862) yılına kadar idari taksimat bu durumda kalmıştır44.

H. 1278 (1861-1862) yılında Bilan kazası kaldırılmıştır. Adana, Yüreğir, Sarıçam,

Aşiret-i Hacılı, Aşiret-i Kırkkeçili Aşiret-i Kabasakal, Aşiret-i Akçakoyunlar, Aşiret-i

Şambayadı, Aşiret-i Boztan, Aşireti Safular, Misis ve Ayas ile Berendi Adana

vilayeti’nin idari taksimatında yer almıştır.H. 1288 yılına kadar Adana vilayeti’nin idari

taksimatında bir değişme görülmemektedir45.

H. 1288 (1871-1872) yılı kaydında Adana vilayeti Adana, Karaisalı, Mersin ve Tarsus

sancaklarından oluşmaktaydı46.

H. 1289 (1872-1873) yılında Adana vilayeti Adana, Payas (Dörtyol), Kozan ve İç-il

sancaklarına ayrılmıştır. Bu sancaklar içerisinde Karaisalı, Mersin ve Tarsus kazaları

yer almaktadır. Vilayetin idari yapısı 1293 yılına kadar değişmemiştir47.

H. 1293 (1876-1877) yılında Adana, Payas, Kozan ve İç-il sancakları Tarsus, Mersin,

Karaisalı kazaları önceki yıllardaki gibi yer almıştır. İç-il Sancağı Sinanlı, Sarıkavak,

Köselerli, Mut, Zeyre, Gülnar, Ermenek, Anamur; Kozan Sancağı Bilay-ı köy, Kars,

Haçin; Payas Sancağı ise Osmaniye kazasını kapsamaktaydı48.

H.1294 (1877-1878) yılına ait bilgilerde mülki idarede çeşitli görevlerin ihdas edildiği

görülmektedir. Bu görevler arasında Defterdarlık, Naiblik, Evkaf Muhasebeciliği

sayılabilir. Adana Sancağı’na Mersin, Karaisalı ve Tarsus bağlıydı. Bilay-ı köy, Haçin

(Saimbeyli), Kars ve Sis Kozan sancağı’na bağlı kazalardı. Ermenek, Anamur, Sinanlı,

43 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1273. s. 97; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1274. s. 105. 44 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1275. s. 120; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1276. s. 70-71; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1277. s. 164. 45 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1278. s. 141; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1279. s. 148 46 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1288. s. 250. 47 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1289. s. 253; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1290. s. 252; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1291. s. 254; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1292. s. 252 48 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1293. s. 249.

9

Sarıkavak, Köselerli kazaları da İç-il (Silifke) sancağı’nı oluşturmaktaydı49. Bilan

sancağı içerisinde sadece Osmaniye kazası yer almaktaydı50.

H. 1295 (1878) yılı salnamesinde Adana vilayetinde oluşturulan çeşitli görevler ve

görevliler hakkında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. Adana Sancağı kazaları dışında

nahiyelere de yer verilmiştir. Yumurtalık, Karataş, Misis, Ayas, Karslı, Muhacirin

nahiyeleri, Tarsus kazasında ise Tekirli, Gülek ile Ulaş, Namrun nahiyeleri, Mersin

kazasında Kelkeli, Elvanlı nahiyeleri, Kozan’da Sarkıntı ve Sarıçam nahiyeleri, Haçin,

Relyak, Bağbayan, Kurleş, Bağnuk, Perbendi, Dum, Kurttepe nahiyeleri, Bilay-ı köy,

Gezeli Rum nahiyesi, Kars-ı Zülkadriye (Kadirli), Yukarı Bozdoğan nahiyesi.

İç-il sancağı; Ermenek (nevahi nahiyesi) Anamur (seteni nahiyesi) Gülnar, Mut,

Sarıkavak nahiyesi, Silifke Bulaceli nahiyesi.

Cebel-i Bereket sancağında; Payas kazasında Duşek, Ulaş nahiyeleri, Osmaniye kazası

içerisinde Eğyar, Tacirlü (Tecirlü), Hendoğlu nahiyelerine yer almaktaydı. Vilayetin

idari taksimatında bir sonraki yıl için bir değişiklik görülmemektedir51.

H. 1297 (1879-1880) yılında Adana vilayeti içerisinde Kozan, İç-il, Cebel-i Bereket,

sancakları vardır. Sancak, kaza ve nahiye sayımında bir değişiklik olmamıştır52.

H.1298 (1880-1881) yılında Adana vilayeti içerisinde 4 sancağa, buna bağlı kaza ve

nahiyelere sahipti. Adana sancağına bağlı Tarsus kazasında Serkantı (Sırkıntı) nahiyesi,

Karaisalı kazasında Karsandı nahiyesi, Mersin kazasında Karataş, Misis ile Tekeli,

Gülek, Yukarı Namrun ile Kelkeli, Elvanlı, Muhacirin nahiyelerine sahiptir.

Bu yılda İç-il sancağında; Ermenek, Anamur, Gülnar, Mut kazaları ve bunlara bağlı

Ayas, Bağde, Bulaceli, Tavas, Senti, Sarıkavak nahiyeleri bulunmaktadır.

Cebel-i Bereket sancağında İslahiye, Bulanık, Payas, Hasa, Osmaniye kazalarından ve

bunlara bağlı; Tacirlü, Çetinoğlu, Cerid, Karayiğit, Kıyak, Yumurtalık nahiyeleri

oluşmaktadır.

Kozan sancağında bu yılda kaza sayısı 3 olup, Haçin, Feke, Kars-ı Zülkadriye’dir.

Haçin kazasına Azdogan, Feke kazasına Rum nahiyesi bağlıdır. Zülkadriye kazasına ise;

49 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1294. s. 493-494. 50 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1294. s. 494. 51 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1295.s. 249-250-251; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1296. s. 249-251. 52 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1297. s. 249.

10

Serkandı, Bilay-ı köy nahiyeleri kayıtlıdır. H. 1299-1307 yılları arasında idari

taksimatta bir değişiklik görülmemektedir53.

H. 1307 (1889-1890) yılında ise Adana vilayetinin idari taksimatında Adana kazasında

211 köy bağlı olup, Misis nahiyesinde 14 köy, Serkandı nahiyesinde 12 köy, Karsandı

nahiyesi 39 köy, Muhacirin’de 43 köy, Karataş’ta 72 köy kayıtlıydı.

Tarsus kazası; Nefs-i Tarsus’ta 98 köy, Gerun’da 46 köy, Gülek’te 36 köy, Mersin

kazası; Nefs-i Mersin 65 köy, Elvanlı’da 22 köy., Karaisalı’da 88 köy, Cebel-i bereket

sancağı; Kıyak nahiyesinde 3 köy, Karayiğit nahiyesinde 5 karye bulunmaktadır54.

Payas kazası; Nefs-i Payas 23 köy, Yumurtalık nahiyesi 26 köye sahiptir. Osmaniye

kazası; Tacirlü nahiyesinin 10 köyü, Kıy nahiyesinin 11 köyü, Cerid nahiyesinin 14

köyü kayıtlıdır. Hasa kazasında 38 köy, Bulanık kazasında 40 köy gösterilmektedir.

Kozan sancağına bağlı Kozan kazasında 94 köy, Kars-ı Zülkadriye kazasında 60 köy,

Haçin kazasında 84 köy, Feke kazasında Nefs-i Feke’de 70 köy, Rum nahiyesinde 6.köy

bulunmaktadır55.

İç-il sancağı; Silifke kazasında Bağde’de 17 köy, Ayas’ta 13 köy, Bulaceli 6 köy;

Ermenek kazasında; Nefs-i Ermenek’te 63 köy, Mut kazasında 74 köy. Gülnar

kazasında 52 köy, Anamur kazası; Nefs-i Anamur’da 52 köy, Selenti nahiyesinde 44

köy yazılmıştır. Vilayetin genelindeki 4 sancakta 15 kaza ve 1329 köy bulunmaktadır.

H. 1311 yılına kadar idari taksimatta bir değişiklik gözlenmemektedir56.

H. 1311 (1893-1894) yılında Cebel-i Bereket Sancağına bağlı Payas kazasında köy

adedi 48’den 46’ya düşmüştür. Osmaniye kazasında da 35 olan köy sayısı 41’e

ulaşmıştır.

53 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1298. s. 85; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1299. s. 62; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1300. s. 318-321; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1301. s. 40-41; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1302. s. 43-44; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1303. s. 48; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1304. s. 48; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1305. s. 46; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1306. s. 50 54 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 584; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 584; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 585; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 585; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 586; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 587. 55 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1307. s. 587-590 56 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul,1308. s. 582-583; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1309. s. 604-611; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul 1310 s. 612-619

11

Kozan sancağına bağlı Kozan kazasında bir değişiklik olmamıştır. Kars-ı Zülkadriye

kazasında Çuvak nahiyesi adı altında 50 köy kaydedilmiştir. Haçin kazasında köy sayısı

84 den 66ya düşmüştür. Feke kazasında ise bir önceki yıl 76 köy varken, bu yılda 91’e

yükselmiştir. Bu yılda iç-il sancağı Ermenek kazasında köy sayısı. 63 ten 47 ye

düşmüştür. Mut kazasında 74 iken köy sayısı 65 olmuştur. Anamur kazasında bir önceki

yıl köy sayısı 96 iken bu yıl 77 olmuştur57.

H. 1312 (1894-1895) yılında Adana sancağında Muhacirin nahiye olmaktan çıkarılarak

kaza haline getirilmiştir. Muhacirin kazasına 44 köy bağlanmıştır. Adana sancağına

bağlı köy sayısı bu durumda 391 iken 347 olmuştur. Karaisalı kazası değişmemiştir.

Mersin sancağının 1 karyesi artmıştır. Nefs-i Mersin’e bağlı köy sayısı 65’den 66’ya,

Tarsus kazasının Gülek nahiyesinin köy sayısında da aynı artış söz konusu olup 36’dan

37’e yükselmiştir.

Cebel-i Bereket sancağında İslahiye kazası köy sayısında 68’den 67’ye düşme

görülmektedir58.

H. 1313 (1895-1896) yılında Adana vilayeti 5 sancağa sahip olmaya devam etmiştir.

Muhacirin kazası yerine Hamidiye (Ceyhan) kazası teşkil edilmiştir. İsim farklılığı

dışında başka bir değişiklik yer almamaktadır59.

H. 1314 (1896-1897) yılında Adana vilayeti Adana, Mersin, Cebel-i Bereket, Kozan, İç-

il sancaklarına sahip olmaya devam etmiştir. Bu yıldaki bilgiler diğer yıllara göre

ayrıntılı olarak verilmiştir.

Adana sancağı; Nefs-i Adana 211 köy, Misis 14 köy, Serkantı 12 köy, Karsantı 39 köy,

Karataş 73 köy olmak üzere 4 nahiyede 349 köy yer almaktadır. Karataş nahiyesinin bir

köyü artmıştır. Karaisalı kazası 88 köy. Hamidiye kazası Nefs-i Hamidiye’ de 44 köy,

yazılmıştır. Osmaniye kazasına bağlı olan Cerid nahiyesi Hamidiye kazası içerisinde

gösterilmiştir60.

57 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1311. s. 648-653. 58 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1312. s. 664-672. 59 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1313 s. 696-701. 60 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1314 s. 707.

12

Mersin sancağı Tarsus kazası Nefs-i Tarsus’da 98 köy, Namrun’da 46 köy, Gülek’de 33

köy kayıtlıdır. Gerun nahiyesi Namrun adını almıştır. Cebel-i Bereket sancağı 5 kaza, 6

nahiye, 238 köy olarak toplu bir şekilde yazılmıştır61.

H. 1315 (1897-1898) yılında Adana vilayetine bağlı Adana sancağı nahiyesi olan

Karsantı bu yıl Karhandes, Cebel-i Bereket sancağının Bulanık kazası da Bahçe kazası

adıyla kaydedilmiştir62. H.1315-1317 yıllarında bir değişiklik olmamıştır63.

H. 1318 (1900-1901) yılı bilgilerinde değişiklik olmamasına karşın, köy sayıların yanlış

yazıldığı görülmektedir64. H. 1319 (1901-1902) yılında mevcut yapı korunmuştur65.

Yazım yanlışlarının H. 1320 (1902-1903) yılında da devam ettiği görülmektedir. 1320

yılında Adana kazasına bağlı Nefs-i Adana köy sayısı 311 gösterilmiştir. Salnamede

bilgilere göre Adana kazasının toplam köy sayısı 349 gösterilmiştir. Halbuki Nefs-i

Adana 311 köy, Misis 14 köy, Serkantı 12 köy, Karhandes 39 köy, Karataş 73 köy

olarak verildiğinden toplamında 449 olmalıdır66. Takip eden dört yıl ( H. 1321-1324)

idari taksimatta bir değişme kaydedilmemiştir67.

H. 1325 (1907-1908) yılında İç–il sancağına bağlı olan Ermenek kazası Konya

vilayeti’ne bağlanmıştır68. Sonraki yılda değişiklik Osmaniye kazası yerine Ümraniye

kazasının kaydedilmesidir69.

H. 1327 (1909-1910) yılında Kozan sancağında bir değişiklik görülmemektedir. İç-il

sancağında ise Silifke sancak merkezi olmuştur70.

H. 1328 (1910-1911) yılında Nefs-i Adana’nın 311 olan köy sayısı bu yıl 97, Karataş’ın

73 iken 51, Karsantı’nın 39 iken 33 olmuştur. Misis nahiyesinde 14 den 21’e,

Serkantı’da da 12 den 14’e yükselmiştir71. İdari taksimatında Cebel-i Bereket sancağı

61 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1314 s. 708-714. 62 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1315 s. 438-443. 63 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1316 s. 518-524; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1317 s. 498-503. 64 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1318 s. 544-549. 65 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1319 s. 594-597. 66 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1320. s. 614-619. 67 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1321. s. 666-671; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1322. s. 680-685; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1323. s. 752-758; Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1324. s. 816-82. 68 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul. 1325 s. 816-821. 69 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul. 1326 s. 527-531. 70 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul. 1327 s. 526-532. 71 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1328 s. 545.

13

içerisinde daha önce yer almayan Dörtyol kazası yer almaktadır. Kaza merkezi Erzin

gösterilmiştir.

Devletin sona erişine kadar idari taksimatta belirgin bir değişiklik göze çarpmayıp,

mevcut yapı korunmuştur.

14

II. BÖLÜM

ADANA VİLAYETİNİN DEMOGRAFİK YAPISI

2.1 XIX. YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNİN NÜFUSU Osmanlı Devleti öncesine ait nüfusla ilgili somut bilgiler elimizde mevcut değildir.

Adana’ya ait ilk nüfus kayıtları 1525 yılına aittir. 1525 yılında Adana Sancağında

toplam nüfus 17783 olup bunların 17528’i Müslüman, 255’i gayrimüslimdir. Müslüman

nüfusun çoğunluğunun Üç-Ok ve Boz-Ok Türkmenlerinden, gayrimüslim nüfusun ise

daha çok Ermenilerden oluştuğu anlaşılmaktadır72. Bu kayıttan on yıl sonraya ait başka

bir bilgide şehrin nüfusu 1070 olarak gösterilmektedir.

937/1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet defterine göre Adana vilayeti’ne bağlı Adana

kazasında 9923 nefer, 6867 hane, 2560 mücerred , 496 avarız vergisinden muaf kişi

sayılmıştır. Karaisalu kazasında 2731 nefer, 1956 hane, 1844 müslim, 112 gebran, 663

mücerred ve 112 avarız vergisinden muaf kişi sayılmıştır. Kaza-yı Ayas’da 474 Nefer,

300 hane, 148 mücerred, 26 avarızdan muaf kaydedilmiştir. Berendi kazasında 948

Nefer, 452 hane, 215 mücerred, 262 tuzcu, 19 avarızdan muaf yazılmıştır. Kaza-yı

Kınık’da 1527 nefer, 950 hane, 504 mücerred, 73 avarızdan muaf belirtilmiştir.

Adana vilayetinde toplam nüfus 15992 nefer, 10525 hane, 4090 hane, 4090 mücerred,

avarız vergisinden muaf 723 kişi sayılmıştır. Defterlerdeki bu bilgiler erkek nüfusu

ihtiva ettiğinden ve yapılan tahrirlerin süreç olarak da uzun bir zamanı almasından

dolayı bir ölçüde şüpheyle yaklaşılsa bile, yine de tatminkar kabul edilmelidir73.

Yüzyılın ilk yarısına yakın (1547) başka bir bilgide, Nefs-i Adana’da 25 mahalle ve bu

mahallelerde 917 nefer vergi mükellefinden söz edilmektedir. Bu neferlerden 758’i

Müslüman, 157’si gayrimüslimdir. 1547 yılında; Adana şehir merkezinde 25 mahallede

917 nefer vergi nüfusunun yaşadığı tespit edilmiştir. Bunlardan 758’ i Müslüman; 157 si

gayrimüslimdir. 1536 yılına göre vergi mükellefi nüfusunda azalma görülmektedir.

Adana kazasına bağlı Nefs-i Ayas’da 230 vergi mükellefi mevcuttur. Nefs-i Kınık’ta

284 vergi nüfusu görülmektedir. Nahiyenin toplamında ise Ayas 466, Kınık ise 520

vergi mükellefi kaydedilmiştir. Berendi nahiyesinde mükellef sayısı ise 657 dir. Bu

72 Yılmaz Kurt. (2004). Çukurova Tarihinin Kaynakları I : 1525 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 25. 73 988 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr Ve ‘Arab Ve Zü’l-Kadiriyye Defteri (937/1530) II, Ankara, 1999 s. 41-42.

sayımlarda gözden uzak tutulmaması gereken bir konuda nahiye ve kaza tabirlerinin

anlamlarıdır. Tahrirlerde bazen nahiye kaza terimleri birbirleriyle karıştırılmakta,

kazalar nahiye diye kaydedilmektedir74.

XVI. Yüzyılda Adana Sancağının nüfusunun çoğunluğunu konar-göçer Türkmen

cemaatleri oluşturmaktaydı. 1572 yılında Adana Sancağında 21110 vergi nüfusu

kayıtlıydı. Bunlardan 20669’u Müslüman, 441’i gayrimüslim olarak kaydedilmiştir.

XVI. Yüzyılda Çukurova’da yaşayan gayrimüslimlerin çoğunun doğudan gelip yerleşen

Ermeniler olduğu anlaşılmaktadır75.

Evliya Çelebi bu dönemde şehirde Rum, Ermeni, Yahudi, Tat, Fellah ve Arapların

varlığından bahsetmiştir76.

2.2 XIX. YÜZYILDA ADANA VİLAYETİNİN NÜFUSU Osmanlı Devleti’nde modernleşme çabaları içerisinde devletin idari taksimat ve nüfus

alanında yenilikler de göze çarpmaktadır. XIX. yüzyıla kadar yapılan sayımlar vergi

mükelleflerini tespit etmeye yönelikti. Yeterli görülmese de ilk nüfus sayımı 1831

yılında gerçekleşmiştir. Bu sayımda yaşanan bazı aksaklıklar (sayımın uzun sürmesi,

sadece erkek nüfusun yazılması) bulunsa da genel anlamda devlet içindeki nüfusu

belirlemeye yönelik olduğu için dikkate değer bir niteliği vardır.

2.2.1 1831 Nüfus Sayımı 1831 Osmanlı nüfus sayımına göre Adana Eyaleti içerisinde Adana, Bilan, Azir, Tarsus,

İçel, Alaiye sancakları vardı. Adana sancağına bağlı Adana kasabasında 4050

Müslüman, 236 reaya, 2215 Ermeni olmak üzere toplam 6501 nüfus bulunmaktadır.

Yüreğir’e bağlı köylerde 1000 Müslüman, Yüreğir nahiyesinde 677 Müslüman, 168

Ermeni bulunmaktadır. Akçakoyunlu (aşiret) da 245 Müslüman, Sam Bayatı (cemaat)

da 113 Müslüman yazılmıştır. Dindarlu (aşiret) nahiyesinde 107 Müslüman, Sarıçam

(aşiret) nahiyesinde 550 Müslüman, Aşağı Dindarlu nahiyesinde 552 Müslüman

74 Yılmaz Kurt. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları II : 1547 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 18-19. 75 Yılmaz Kurt. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları III: 1572 Tarihli Adana Sancağı Mufasal Tahrir Defteri, TTK. Yay. , Ankara, s. 50-51. 76 Evliya Çelebi. (1935). Seyahatname, c. IX, İstanbul, s. 338.

16

bulunmaktadır. Karaisalı kazasında 1182 (Rumlar ve Ermeniler birlikte sayılmışlardır)

Müslüman sayılmıştır.

Bilan sancağında 2288 Müslüman, 481 reaya toplam 2769 kişi sayılmıştır. Adana ve

Bilan sancaklarının toplamı 10764 Müslüman, 717 reaya, 2383 Ermeni’dir.

Azir sancağına bağlı Azir’de (Nefs-i Azir ile birlikte Payas’ı ihtiva etmektedir) 527

Müslüman, 679 reaya olmak üzere toplam nüfus 1206 dır. Azır sancağına bağlı

Perbendi Misis köyünde 247 Müslüman, 147 Ermeni sayılmıştır. Toplamda Azır

sancağında ise 774 Müslüman, 679 reaya, 147 Ermeni olmak üzere 1600 kişi

sayılmıştır77.

Tarsus’a bağlı Tarsus kasabasında 2891 Müslüman, 493 reaya toplamda 3384 nüfus

sayılmıştır. Kusun’da 2032 Müslüman bulunmaktadır. Sancağa bağlı Yörük toplulukları

arasında ise 569 Müslüman, Elvanlı nahiyesinde 995 Müslüman, Ulaş nahiyesinde 1140

Müslüman, Kuş-timur nahiyesinde 1.307 Müslüman, 111 reaya, Namrun nahiyesinde

2007 Müslüman (79 Tahtacı, 335 Dikili ve 245 toprak işleyen dahildir; bu kişiler

Aleviler, Ortodoks olmayan Müslümanlar ve toprak ticaretiyle uğraşanlardır) 197

Ermeni nüfus belirtilmiştir Karabalı aşiretinde 1710 Müslüman, Gökçelü nahiyesinde

ise 2157 Müslüman (1083’ü Yörük), 99 reaya yazılmıştır. Tarsus sancağı genelinde

14808 Müslüman, 705 Reaya, 197 Ermeni vardır.

İçel sancağına tabi 12 kazada toplam 20567 Müslüman, 270 Reaya, 481 Çingene olmak

üzere toplam nüfusu 21318’dır. Bundan başka 10076 Müslüman Yörük sayılmıştır. İçel

sancağında toplam Müslüman nüfus 30643, reaya 270, Çingene 481 olmak üzere 31394

kişi olarak gösterilmiştir.

Alaiye sancağına bağlı Alaiye de 10398 Müslüman, 490 Reaya sayılmıştır. Söker’de

(Düşenbih dahil) 3492 Müslüman, Manavgat’ta 3210 Müslüman, İbradi’de 3680

Müslüman, Nevai Ataiye’de 8012 Müslüman kayıtlıdır. Alaiye sancağında Müslüman

nüfusun toplamı 28792, reayanın ise 490 kişiden oluşmaktadır. Adana eyaletinin

toplamında Müslüman nüfus 85781, reaya 2361, Çingene 481, Ermeni 2727 olmak

üzere nüfus 91850 dır78.

77 Enver Ziya Karal. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayısı 1831, Ankara, s. 16. ; Kemal H. Karpat. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, İstanbul, s. 153. 78 Enver Ziya Karal. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara, s. 16.

17

İlk sayımdan sonra diğer bir nüfus sayımı 1872-74 sayımıdır. Bu sayım ayrıntılı

olmayıp sadece Adana eyaletinin toplamını vermektedir. Bu sayımda Adana eyaleti

282466 Müslüman, 41596 gayrimüslim olmak üzere nüfusu 324062 ‘dır79.

Bir başka belgeye göre; 1865 yılı Hasa kazasına tabi Tiyek, Ekbaz ve Hacılar

nahiyelerinin nüfus ve hane miktarı şu şekildedir;

Tiyek nahiyesi; 208 Müslüman hane ve 556 nüfus; 21 gayrimüslim hane ve 65 nüfus,

Ekbaz nahiyesi; 188 hanede 476 Müslüman nüfus; 29 hanede 96 gayrimüslim nüfus ,

Hacılar nahiyesi; 540 hanede 1177 Müslüman nüfus; 31 hanede 109 gayrimüslim nüfus

kaydedilmiştir.

Haruniye’de iskan olunan Tacirli aşireti Çarşamba nam mahalde Halime köyü 70 hane;

Boyalı nam mahalde Abidin köyü 100 hane; Peçenek (?) nam mahalde Selamiye köyü

31 hane; Karacaoğlan nam mahalde Şahinoğlu köyü 48 hane; Ellekoğlu Ekşicioğlu

obası Ulviye nam mahalde İloğlu köyü 47 haneye sahiptir.

Osmaniye kazasında kurulan köyler ve hane miktarları; İzzeddin köyü 47 hane;

Dervişiye köyü 123 hane; Cevdetiye köyü 81 hane; Rızaiye köyü 48 hane; Yâvariye

köyü 46 hane; Tevfikiye köyü 40 hane; Şükriye köyü 43 hane; Azizli köyü 43 haneye

sahiptir80.

1866 yılında Sis, Maraş ve Islahiye sancaklarında toplam 3454 hane yerleştirilmiştir. Sis

kazası dahilinde İskan olunan aşiretlerin hane mikdarları şu şekildedir; Hacı-Mirzalı

aşireti 52; Candık aşireti 34; Mısırlı aşireti 13; Yeniköy ve Yörükler köyünde 109;

Kabasakal aşireti 101; Sırkıntı aşireti 515; Eydem (idem/iydem) aşireti 46; Gürün aşireti

94; Tacirlü aşireti 50; Cerid aşireti 211; Bozdoğan aşireti 256 hanedir81.

Islahiye kazası merkezinde ve kuralarında inşa olunan hanelerin miktarı; Islahiye

kasabasında 213; Çelikanlı aşireti 117; Delikanlu aşireti 58 haneden ibarettir82.

Diğer bir sayımda 1877-1878 sayımıdır. Eyalete bağlı Adana, Kozan, İçel, Payas

sancaklarında toplam nüfus 204372 olarak tespit edilmiştir. Bu sancaklardaki nüfusun

kendi aralarında kazalara dağılımı şu şekildedir;

79 Kemal H.Karpat. a.g.e. , s. 157. 80 BOA. İ. M. Valâ 24169. 81 BOA. İ. M. Valâ 25130. 82 BOA. İ. M. Valâ 25130.

18

Adana sancağına bağlı Tarsus, Karaisalı, Mersin kazalarının toplam nüfusu 102551’dır.

Kozan sancağında Bilayköy, Haçin, Karhi, Sis kazalarında toplam nüfus 33622 dır. İçel

sancağında Ermenek, Anamur, Sinanlı, Sarikvan, Köseler kazalarında nüfus 45107’dır.

Payas sancağına bağlı Osmaniye kazasında ise 23092 nüfus gösterilmiştir83.

2.2.2 1881/82-1893 Osmanlı Nüfus Sayımı 1881/82-1893 sayımında diğer sayımlardan farklı olarak ayrıntılı bilgiler verilmiştir.

Adana sancağına bağlı Adana kazasında 26709 kadın Müslüman, 31340 erkek

Müslüman; 712 kadın Rum, 893 erkek Rum; 4336 kadın Ermeni, 5276 erkek ermeni;

306 kadın Katolik, 342 erkek Katolik; 304 kadın Protestan, 332 erkek Protestan; 39

kadın monofizit (Süryani), 76 erkek monofizit (Süryani) olmak üzere kadın nüfus

32406, erkek nüfus 38259, belirtilmiştir.

Tarsus kazasında; 19023 kadın Müslüman, 20839 erkek Müslüman; 281 kadın Rum,

365 erkek Rum, 470 kadın Ermeni, 704 erkek Ermeni; 139 kadın Katolik, 196 erkek

Katolik, 94 kadın Protestan, 88 erkek Protestan olmak üzere Tarsus kazasında toplam

kadın nüfus 20007, erkek nüfus 38259’dur.

Mersin kazasında; 9707 kadın Müslüman, 10030 erkek Müslüman; 505 kadın Rum, 697

erkek Rum; 121 kadın Ermeni, 309 erkek Ermeni; 131 kadın Katolik, 166 erkek Katolik

sayılmıştır. Toplam kadın 10464, erkek 11202’dir.

Karaisalı kazasında; kadın Müslüman 10090, erkek Müslüman 11505; kadın Ermeni 20,

erkek Ermeni 19; toplam kadın 10110, toplam erkek 11524 idi.

Adana sancağının genelinde 65529 kadın Müslüman, 73714 erkek Müslüman; 1498

kadın Rum, 1955 erkek Rum; 4947 kadın Ermeni, 6308 erkek Ermeni; 576 kadın

Katolik, 704 erkek Katolik; 398 kadın Protestan, 420 erkek Protestan; 39 kadın Süryani,

76 erkek Süryani olmak üzere kadın nüfus 72987, erkek nüfus 83177 dır84.

Kozan sancağı Sis (Kozan) kazasında 8679 kadın Müslüman, 9659 erkek Müslüman;

6645 kadın Ermeni, 7381 erkek Ermeni; 27 kadın Katolik, 29 erkek Katolik; 42 kadın

Protestan, 45 erkek Protestan olmak üzere toplam kadın nüfus 15393, erkek nüfus

17114’dür

83Kemal H. Karpat. a.g.e. , s. 160-161. 84 Kemal H.Karpat. a.g.e. , s.164-165.

19

Kadirli kazasında 6665 kadın Müslüman, 7444 erkek Müslüman; 351 kadın Ermeni,

369 erkek Ermeni olmak üzere toplam kadın 7016, erkek 7813’dür.

Sağimbeyli (Haçin) kazasında 6141 kadın Müslüman, 6885 erkek Müslüman; 4907

kadın Ermeni, 5297 erkek Ermeni, 73 kadın Katolik, 72 erkek Katolik; 331 kadın

Protestan, 351 erkek Protestan olmak üzere toplam kadın sayısı 11452, erkek sayısı

12605’dir.

Feke kazasında ise; 4497 kadın Müslüman, 5299 erkek Müslüman; 544 kadın Rum, 600

erkek Rum; 821 kadın Ermeni, 1015 erkek Ermeni; 59 kadın Protestan, 84 erkek

Protestan tespit edilmiştir. Toplam kadın sayısı 5921, erkek sayısı 6998’dir.

Sancağın genelinde 25982 kadın Müslüman, 29287 erkek Müslüman; 544 kadın Rum,

600 erkek Rum; 12724 kadın Ermeni, 14062 erkek Ermeni; 100 kadın Katolik, 101

erkek Katolik; 432 kadın Protestan, 480 erkek Protestan, toplam kadın sayısı 39782,

erkek sayısı 44530’dür.

Adana eyaletine tabi İçel sancağının Silifke kazasında; 12058 kadın Müslüman, 11770

erkek Müslüman; 378 kadın Rum, 523 erkek Rum; 45 kadın Ermeni, 68 erkek Ermeni;

5 kadın Katolik, 13 erkek Katolik olmak üzere toplam kadın sayısı 12486 , toplam erkek

sayısı 12374’dür

Mut kazasında 5979 kadın Müslüman, 5993 erkek Müslüman; 7 kadın Rum, 24 erkek

Rum sayılmıştır. Toplam nüfus 12003’dür85.

Ermenek kazasında 12309 kadın Müslüman, 11723 erkek Müslüman; 3 erkek Rum, 21

kadın Ermeni, 35 erkek Ermeni olmak üzere toplam kadın sayısı 12330, erkek sayısı

11761’dir

Gülnar kazasında 8128 kadın Müslüman, 8175 erkek Müslüman; 114 kadın Rum, 136

erkek Rum; 9 kadın Ermeni, 9 erkek Ermeni; 4 erkek Katolik toplam kadın nüfus 8251,

erkek nüfus 8324’dür.

İçel sancağının son kazası olan Anamur’da; 10674 kadın Müslüman, 11883 erkek

Müslüman; 145 kadın Rum, 185 erkek Rum; toplam nüfus ise 22887’dır.

85Aynı yer

20

İçel sancağının genel nüfusu 49148 kadın Müslüman, 49544 erkek Müslüman; 644

kadın Rum, 871 erkek Rum; 75 kadın Ermeni, 112 erkek Ermeni; 5 kadın Katolik, 17

erkek Katolik olmak üzere İçel sancağının nüfusu 100416’dır.

Adana eyaletine bağlı Cebel-i Bereket (Osmaniye) sancağında Yarpuz kazası; 1432

kadın Müslüman, 1588 erkek Müslüman; 147 kadın Ermeni, 210 erkek Ermeni; toplam

kadın sayısı 1579, erkek sayısı 1798’dir.

Hasa kazası 2923 kadın Müslüman, 4157 erkek Müslüman; 14 kadın Rum, 11 erkek

Rum; 136 kadın Ermeni, 154 erkek Ermeni, 69 kadın Katolik olmak üzere toplam kadın

sayısı 3200, erkek sayısı 4475’dir.

İslahiye kazası 3819 kadın Müslüman, 4536 erkek Müslüman; 118 kadın Ermeni, 175

erkek Ermeni toplam kadın sayısı 3937, erkek sayısı 4711’dir

Bulanık (Bahçe) kazası 4251 kadın Müslüman, 4496 erkek Müslüman; 911 kadın

Ermeni, 1122 erkek Ermeni; 140 kadın Protestan, 144 erkek Protestan; toplam kadın

sayısı 5302 , erkek sayısı 5762 kaydedilmiştir.

Osmaniye kazası 3634 kadın Müslüman, 4129 erkek Müslüman; 39 kadın Ermeni, 61

erkek Ermeni olmak üzere toplam kadın nüfus 3673 , erkek nüfus 4190’dır.

Payas kazasında 6266 kadın Müslüman, 6941 erkek Müslüman; 55 kadın Rum, 70

erkek Rum; 1655 kadın Ermeni, 1843 erkek Ermeni; 198 kadın Protestan, 216 erkek

Protestan olmak üzere toplam kadın sayısı 7976, erkek sayısı 8854 olarak yazılmıştır.

Cebel-i Bereket sancağının toplamında toplam kadın Müslüman nüfus 22325, toplam

erkek Müslüman nüfus 25847; 69 kadın Rum, 81 erkek Rum; 3006 kadın Ermeni, 3565

erkek Ermeni; 69 kadın Katolik, 81 erkek Katolik olmak üzere toplam kadın sayısı

25667, erkek sayısı 29790’dır.

1881/ 82 – 1893 Osmanlı Devleti genel nüfus sayımında Adana eyaletine umumi bir

bakış yapacak olursak; 162984 kadın Müslüman, 17392 erkek Müslüman; 2755 kadın

Rum, 3507 erkek Rum; 20752 kadın Ermeni, 24047 erkek Ermeni; 750 kadın Katolik,

903 erkek Katolik; 1028 kadın Protestan, 1116 erkek Protestan; 39 kadın Monofizit

(Süryani), 76 erkek Monofizit (Süryani) toplam kadın nüfus 188308, toplam erkek

nüfus 208041 olmak üzere toplam nüfus sayısı 396349 olarak tespit edilmiştir86.

86 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1308. s. 86.

21

2.2.3 XX. Yüzyılın Diğer Kayıtları 1882-93 sayımını takiben H.1309 tarihli salname bilgilerinde Mersin kazasında; 2770

Müslüman hanede, kadın 3707, erkek Müslüman 10030 dur. 464 Rum hanede, 505

kadın, 697 erkek Rum; 220 Ermeni hanede 121 kadın, 306 erkek Ermeni; 94 Katolik

hanede 131 kadın, 166 erkek Katolik; 3 Yahudi hanede 3 erkek Yahudi kaydedilmiştir.

İç-il Sancağına tabi Silifke Kazasında; 25042 Müslüman, 1160 gayrimüslim; Ermenek

kazasında 25657 Müslüman, 7 gayrimüslim; Anamur kazasında; 23246 Müslüman, 362

gayrimüslim, Mut kazasında 12512 Müslüman, 31 gayrimüslim, Gülnar kazasında;

17623 Müslüman, 277 gayrimüslim nüfus kaydedilmiştir.

Kozan Sancağına bağlı Kozan kazasında 18225 Müslüman, 2085 gayrimüslim; Haçin

kazasında 13026 Müslüman, 10927 gayrimüslim; Feke kazasında 9796 Müslüman,

3123 gayrimüslim; Kars-ı Zülkadriye kazasında 14109 Müslüman, 720 gayrimüslim

nüfus kaydedilmiştir.

Cebel-i Bereket Sancağına tabi Cebel-i Bereket kazasında 3025 Müslüman, 355

gayrimüslim, İslahiye kazası; 8355 Müslüman, 293 gayrimüslim; Hasa kazası 7080

Müslüman, 597 gayrimüslim; Bulanık kazası; 8447 Müslüman, 2317 gayrimüslim;

Osmaniye kazası 7794 Müslüman, 100 gayrimüslim; Payas kazası 13207 Müslüman,

3623 gayrimüslim nüfusa sahiptir87.

H. 1312(1894-1895) tarihli bilgilerde Adana Sancağı 87363 nüfustan ibaret olup Nefs-i

Adana Kasabası 5265 hanedir. Karaisalı kazası 22130 nüfus kaydedilmiştir. Hamidiye

kazası 13 mahalle, 2407 hane olduğu belirtilmekte, ancak bundan başka bir kayıta

rastlamamaktadır. İç-il sancağına bağlı olan ve merkez liva olarak kaydedilen Silifke

kazasında 26497 nüfus olup, bunun 25005’i Müslüman, 992’si gayrimüslimdir.

Ermenek kazası 26306 nüfus olup, nüfusun 26247’u Müslüman, 59’u gayrimüslimdir.

Anamur kazası 24412 toplam nüfusu olup, bunun 24079’u Müslüman, 412’si

gayrimüslimdir. Mut kazası 13199 toplam nüfusa sahip olup, 13168’i Müslüman, 31’i

gayrimüslimdir Gülnar kazasında17665 Müslüman, 268 gayrimüslim yazılmıştır.

Kozan Sancağının merkezi olan Sis Kazasında 16946 Müslüman, 2126 Ermeni, 54

Katolik, 116 Protestan kaydedilmiştir. Haçin kazasında 24713 nüfus olup, bunun 13217

si Müslüman, 9518 Ermeni, 1179 Katolik, 825 Protestan olarak gösterilmiştir. Feke

87 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1309. s. 92, 121,147,167.

22

kazası 13135 nüfusa sahip olup bunun 10000 Müslüman, 1188 Rum, 1900 Ermeni, 130

Protestan’dır. Kars-ı Zülkadriye kazasındaki 14601 nüfustan 13842’si Müslüman, 759’u

gayrimüslimdir.

Cebel-i Bereket Sancağında Kasaba 3724 nüfusa sahip olup, bunun 3451’i Müslüman,

383’ü gayrimüslimdir. İslahiye kazasındaki 8326 toplam nüfusun 9071’i Müslüman,

195’i gayrimüslimdir. Hasa kazası nüfusunun 6571’i Müslüman, 671’i gayrimüslimdir.

Bulanık kazasında 9113 Müslüman, 2169 gayrimüslim kayıtlıdır. Payas’ta 13909

Müslüman, 4047 gayrimüslim yazılmıştır. Osmaniye’de 6714 Müslüman, 102

gayrimüslimdir88.

Bundan dört yıl sonraki bilgide H. 1316 (1898-1899) Adana vilayetine tabi Cebel-i

Bereket Sancağı kaza merkezinde 1211 hanede 4166 Müslüman, 92 hanede 423

gayrimüslim vardı. İslahiye kazasında 2120 Müslüman hanede, 4190 erkek, 4415 kadın,

15 gayrimüslim hane olup, 150 erkek, 129 kadın gayrimüslim kaydedilmiştir. Payas

kaza merkezi ve Yumurtalık nahiyesinde toplam nüfus 19500 olarak yazılmıştır.

Osmaniye kazası merkezinde 5602 Müslüman, 5015 gayrimüslim kayıtlıdır. Bahçe

kazasında 2361 Müslüman, 1610 gayrimüslim hanede, 4754 erkek, 4737 kadın; 869

erkek, 936 kadın Ermeni; 53 erkek Protestan, 168 kadın Protestan belirtilmiştir. Hasa

kazasında 1276 Müslüman hanede, 3338 erkek, 2986 kadın; 6 Rum hanede 16 erkek, 14

kadın; 64 Ermeni hanede 198 erkek, 290 kadın; 25 Katolik hanede 60 erkek, 79 kadın;

20 Protestan hanede, 99 erkek, 80 kadın; 1 hanede 6 nüfus Fransız tebaası

kaydedilmiştir.

Kozan Sancağına bağlı Sis kazasında 8677 erkek, 8290 kadın Müslüman; 1128 erkek,

1094 kadın gayrimüslim sayılmıştır. Kars-ı Zülkadriye kazasında; 7011 erkek, 6990

kadın Müslüman; 349 erkek, 347 kadın gayrimüslim nüfusa sahiptir. Feke Kazasında

10487 Müslüman; 1450 Rum; 2161 Ermeni ve 155 Protestan nüfus kayıtlıdır.

Mersin Sancağına bağlı Nefs-i Mersin’de 1584 hane, köylerde ise; 3400 hane tespit

edilmiş, ancak nüfusu hakkında bir kayıt tutulmamıştır 89.

H. 1318 (1900-1901) yılında Adana vilayetine bağlı Tarsus kazasında 25502 erkek,

4808 kadın Müslüman; 7329 erkek, 1229 kadın gayrimüslim nüfus vardır.

88 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul, 1312. s. 47-48,50-51,61,64-65,67-71,74-88. 89 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul 1316 s. 136-168.

23

İç-il Sancağı Silifke kazasında 28183 nüfus olup, bunun 13442’si erkek, 3568’i kadın

Müslüman; 520’i erkek, 489’u kadın Rum; 76’sı erkek, 77’si kadın Ermeni’dir. Anamur

kazasında nüfusunda 13506 erkek, 13815 kadın Müslüman; 665 de gayrimüslim

kaydedilmiştir. Ermenek kazasında 26964 toplam nüfusun, 12862’si erkek, 14102 kadın

Müslüman’dır. Gülnar kazasında 18408 nüfus olup, bunun 18099’u kadın ve erkek

Müslüman; 316’sı erkek ve kadın Rum’dur. Mut kazasında 12647 Müslüman ve 12

bekar gayrimüslim kaydedilmiştir90.

H. 1319 (1901-1902) yılı salnamesinde Adana vilayeti Cebel-i Bereket (Osmaniye)

Sancağı’na bağlı Kars-ı Zülkadriye kazasında 7011 erkek, 6990 kadın Müslüman; 349

erkek, 437 kadın gayrimüslim kaydedilmiştir. Mersin kazasının Müslüman ve

gayrimüslim erkek nüfus 11800, kadın nüfus ise 11643 sayılmıştır. Silifke kazası 13442

erkek, 3568 kadın Müslüman; 520 erkek, 489 kadın Rum; 76 erkek, 88 kadın Ermeni

kaydedilmiştir. Ermenek kazasında 12862 erkek, 14103 kadın Müslüman belirtilmiştir.

Gülnar kazasında 18090 erkek ve kadın Müslüman; 16 erkek ve kadın Rum

yazılmıştır91.

90 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul 1318 s. 220. 91 Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. İstanbul 1319. s. 145.

24

III. BÖLÜM

ADANA VİLAYETİNDE İSKÂN SİYASETİ

3.1 XIX YÜZYILA KADAR ADANA VİLAYETİNDE İSKAN

3.1.1 Aşiretlerin Durumu Osmanlı Devleti’ni uğraştıran unsurlardan birisi, aşiretler ve konar-göçer halktır92.

Bozkır kültürünün en belirleyici özelliği olan konar-göçer hayat tarzı tamamıyla bir

göçebelikten ziyade, genel olarak sınırları belli olan bir mekan da mevsimlik yapılan

göçlerdir. Yaz mevsiminin başlamasıyla yaylak denilen daha yüksek ve serin alanlara,

kış mevsimiyle de kışlak denilen ılıman iklime sahip düzlüklere yapılan yer

değiştirmelerdir93. Konumları itibariyle hayvancılıkla uğraşan aşiretler sürülerine otlak

bulmak endişesiyle zamanlarının büyük bir kısmını değişik yerlerde geçirmek zorunda

kalmışlardır.

3.1.2 Bölgedeki Mevcut Aşiretler Anadolu’da boş ve harap yerlerin şenlendirilmesinde en çok konar-göçer unsurlardan

yararlanılmıştır. Devletin sahip olduğu boş topraklarda, yerleşmemiş büyük bir nüfus

potansiyeli olarak konar-göçer topluluklar bulunmaktadır. Bu topluluklardan bazıları

aşağıda belirtilmiştir94.

Kınıklar; XIII. yüzyıl da Memluk ordusunun desteğiyle Çukurova’ya gelmişler. Ceyhan

nehri ile Gavurdağı arasına yerleşmişlerdir95.

Yüreğirliler; Yüreğir boyu XIV. yüzyıl başlarında Memlukluların yanında

Çukurova’nın fethine katılmışlar, bu fetihle beraber Seyhan nehri ile Ceyhan nehri

arasını yurt edinmişlerdir. 1354 yılında Ramazan Bey’in idaresinde yörede Ramazanlı

Türkmen Beyliği’ni kurmuşlardır.

92 Cengiz Orhonlu. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskanı, Eren Yay. İstanbul, s. 12. 93 İbrahim Kafesoğlu. (1999). Türk Milli Kültürü, Akça Yay. İstanbul, s. 204-215; Mehmet Eröz. (1991). Yörükler, İstanbul, s. 72, 85-86. 94 Orhunlu. a.g.e. , s. 15. 95 Cezmi Yurtsever. (1983). Ermeni Terör Merkezi Kilikya Kilisesi, Bayrak Yay. İstanbul, s. 76.

Eymürler; XVI yüzyıl da Kars-ı Zülkadriye (Kadirli) ile Karaisalı arasında

yaşamaktaydılar.

3.1.3 XIX. Yüzyılda Aşiretlerin İskanı İskan geniş anlamıyla; mevsimlerin seyrine uyarak yer değişikliği yapan, yazın yaylaya

çıkan kışın kışlığa inen yarı göçebe toplulukların bir süreliğine yerleşmeleri; meskun

insanların oturdukları münferit mesken, çiftlik, köy, kasaba, şehirlerde, geçici veya

devamlı, toplu veya dağınık, bütün yerleşmeler iskan olarak tanımlanmaktadır96.

Çukurova ve çevresinin Türkler tarafından fethinden XIX. yüzyıl’a kadar Çukurova ve

Kozan dağında; Afşar, Bozok, Cerid, Tacirlü, Sırkıntılı, Yağbasan, Varsak, Kırıntılı,

Ovulu, Karacalar, Lek, Klacılar, Gavurdağı’nda; Karafakılı, Ulaşlı, Kayırlı, Amik

ovasında; Reyhanlı, Dumdum ovası, Kürt dağında; Delikanlı, Çelikanlı, Şıhlar (Şeyhlü),

Okçu, İzzeddünlü, Amiki aşiretleri bulunmaktadır97.

Afşarlar; Anadolu da var olan en büyük Türkmen aşiretlerinden biri olup Halep

tarafında kışlayıp, yazın Uzunyayla’ya çıkmaktaydılar98. Ancak Celali isyanlarından

sonra Çukurova’nın terk edilmesiyle, Afşarlar, Adana ve Kozan arasında kışlamaya

başlamışlardır99. 1852 yılında Çukurova’da bulunan Afşarların 3000 kadar haneye sahip

oldukları ifade edilmektedir100.

XVIII. yüzyıl sonlarına doğru kitle halinde Zamantı ve Binboğa’da yaylaya çıkmaya,

kışın da Sunbas suyu ve Anavarza kalesi civarında kışlamaya başlamışlardır101.

Varsaklar; Çukurova’nın fethinden sonra Tarsus tarafına yerleşmiş olan Kuştimur,

Esenlü, Elvanlı, Kusun, Ulaş gibi Türkmen teşekküllerine genel olarak verilen

isimdir102. Bu bölgeden dağılan Varsaklar’dan bir kısmı Kozan dağına, bir kısmı

96 Yusuf Halaçoğlu. (1997). XVII Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, TTK Yay. Ankara, s. 20. 97 Yusuf Halaçoğlu. (1973). “Fırka-i İslahiye ve Yapmış Olduğu İskan”, İ. Ü Tarih Enstitüsü Dergisi, 27, s. 3. 98 M.Fuat Köprülü. (1997). “Avşarlar”, İA; c. II., Eskişehir, s. 36; Cevdet Türkay. (1979). Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul, s. 22, 46, 179. 99 Faruk Sümer. (1963). “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, I/1, s. 31. 100Yurtsever. a.g.e. , s. 111. 101 Ahmed Cevdet Paşa. (1991). Tezakir, c. III. , Yay. Haz. Cavit Boysun, Ankara, s. 108. 102 Ali Sinan Bilgili. (1999). “Osmanlıya Karşı Bir Türkmen Boyu Tarsus Varsakları” , Osmanlı, c. IV. , Ankara, s. 170-175; F. Sümer, “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar”, s. 70-80.

26

Kadirli- Maraş arasına yerleşmişlerdir. Kozan Varsakları XVIII. yüzyıl da Sis ve Kadirli

çevresinde boş arazilere iskan edilmişlerdir103.

Kozan Varsakları XIX. yüzyıl da 800 çadır sayıda gösterilmektedir104. Bugün ise Kozan,

Saimbeyli, Tufanbeyli, Feke, Haruniye’de yaşamaktadırlar105.

Tacirlü; Tacirlü (Tecirlü) aşireti önce Dulkadir ilinin Akçakoyunlu boyuna bağlı bir

oymak iken, XVII. yüzyıl da Ceyhan nehri kıyısı ve bilhasa Haruniye ovasında

kışlamaya başlamışlardır106. Aynı dönemde Ayaş, Berendi ve Kınık kazalarını

şenlendirmek için iskan edilmişler, ancak göçebeliğe devam ettiklerinden Rakka’ya

sürülmüş olsalar da tekrar Çukurova’ya dönmüşlerdir107. Ancak Adana vilayeti’ne

yerleştirilecek olan Tacirlü aşiretinin silahsızlandırılması ve bunların iaşe, barınma gibi

ihtiyaçlarının karşılanması gerektiği 7 Safer 1267 (12 Aralık 1850) tarihli arıza ile

Dahiliye Vekaleti’ne iletilmiştir108. Ayrıca Meclisi Vala’dan 12 Recep 1267 (13 Mayıs

1851) tarihli kararında Tacirlü aşiretinin Adana’ya iskanı sırasında iaşe ve tohumluk

ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla Anadolu Ordusu Müşüri’nin görevli olduğu

belirtilmiştir109. Tacirlü aşiretinin Adana vilayeti içerisinde uygun yerlere iskan

edilmeleri ve bunun için de gerekli tedbirlerin alınması Sadaret’te (1 eylül 1851) 5 recep

1267 tarihinde Adana vilayetine bildirilmiştir110.

Ceridler; Ceridler’in esas ana kitlesi Ceyhan nehri kıyısında Tacirlü aşireti ile aynı

yerde kışlayıp yazın Elbistan, Zamantı ve Uzunyayla taraflarına çıkmaktaydılar111. 1526

yılında Çukurova’da Zülkadriye Yörükleri’ne bağlı 54 cemaat Cerid bulunmaktaydı112.

Adana eyaleti dahilinde Tacirlü ve Cerid aşiretlerinin Payas Sancağı’nda iskanları için

Halep Vilayeti’ne evler inşası ve köyler teşekkülü anlamında 15 ağustos 1866 da tezkire

gönderilmişti113. Ceyhan nehrinin doğusu, Tacirlü ve Cerid aşiretinin hakimiyetindeydi.

Nehrin batı tarafındaki Afşar ve Bozdoğan aşiretleri birbirleriyle mücadele içindeydiler. 103 Halaçoğlu. a.g.m. , s. 3. 104 Sümer. (1963). “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar” , s. 84; Cevdet Paşa ise; “Kozan dağının ekserisinin Varsaklardan meydana geldiğini” belirmektedir. (A.C. Paşa, Tezakir, c. III. , s. 108) 105 Ahmet Gökbel. (1998). Anadolu Varsaklarında İnanç ve Adetler, AKM Yay. Ankara, s. 50-62. 106 Faruk Sümer. “Ceridler” ,TDAD, 24, s. 6-8; Türkay. “Tecirlü aşiretinin bozuluşu Türkmen aşiretine bağlı konar göçer Türkmen taifesinde olduğunu” belirtmektedir. (Türkay, a.g.e. , s. 156) 107 Halaçoğlu. (1930). a.g.e. , s. 137; Ahmet Refik. Anadolu’da Türk Aşiretleri, İstanbul, s. 134-135. 108 BOA. İrade Meclis-i Valâ No. 6288. 109 BOA. İrade Meclis-i Valâ No. 7126. 110 BOA. Meclis-i Valâ. No. 1267. 111 Sümer. “Ceridler” , s. 6. ; Faruk Sümer. (1587). “XIX yüzyıl da Çukurova’da İçtima-i Hayat” , TDA 48, s. 9-10, Cerid aşireti konar göçer Türkmen taifesindendir; (Türkay, a.g.e. , s. 68-273) 112 Yurtsever. a.g.e. , s. 103. 113 BOA. A. } MKT. MHM. 1283.

27

XIX. yüzyıl da 1200 çadır civarında olan Ceridler bir nahiye olarak idare

edilmekteydiler114.

Bozdoğan aşireti; önceleri Silifke115 tarafında iken XVII. yüzyıl sonlarında Adana ve

Tarsus çevresine göç etmişler, daha sonra Bozdoğanlardan kalabalık bir grup

Kadirli’nin güneyine, Ceyhan Nehri’nin sağ tarafına yerleşmişlerdir. XIX. yüzyıl

ortalarında 2500 çadır olarak gösterilmişlerdir. Yüreğir Ovası’nda kalan Kütük

Bozdoğanları ise 1400 çadır olarak belirtilmişlerdir116. Kütük Bozdoğan obalarından en

önemlileri Menemenci, Tekeli, Kasabacılı ve Kürkçülü olup, bunlardan Menemenci

aşireti Karaisalı tarafına yerleştirilmişdir117. Ahmet Cevdet Paşa XIX. yüzyıl ortalarında

Bozdoğan aşiretinin kışlık yurdunun Kadirli (Pazaryeri) ile Ceyhan nehri arasında

olduğunu belirtmektedir. XX. yüzyıl başlarında ise, 4 bölük halinde yaşamaktaydılar.

Birinci bölük Yüreğir ve Karataş civarında, ikinci bölük Kadirli’nin güneyinde, üçüncü

bölük Ceyhan kazası dolaylarında, dördüncü bölük de göçebe olarak Çukurova’da

bulunmaktaydı118.

Sırkıntı(lı); Sırkıntılı aşireti Adana ile Kozan arasında kışlayıp, yazın İnderesi yaylasına

çıkarlardı119.

Yağbasan; Yağbasan aşireti XVII. yüzyıl da Çukurova’ya göç eden Turil Yörüklerinin

başında Kozan ve Kadirli civarına yerleştirilmiştir. Bir grubu ise Saimbeyli (Haçın)

taraflarında olup bunlara yayla denilmektedir120. Cevdet Paşa bu aşiret bahsinde

kullandığı “Varsak Yağbasanı nahiyesi kethüdası Gençoğlan-oğlu Ahmet ağa” ifadesi

Faruk Sümer tarafından aşiretin Varsaklara mensup olduğuna delil olarak

gösterilmiştir121. Bu aşiretlerden başka Kırıntılı aşiretinin de varlığına dikkat

114 Çukurova Ceridleri 14 obadan meydana gelmektedir. Bunlar; Tatarlı, Altıgöz, Bekirli, Azizli, Veysiye, İmran, Hadili, Değirmendere, İseli, Hüruşağı, Ceyhan Bekirlisi, Almagöllü, Yalak, Mustafa Beyli ceridleridir. Bunlardan başka Kırşehir ve Keskin kazasında Silsüpür, Maraşta; Kuşcu Ceridi ve Çağlayan Ceridi bulunmaktadır. (Sümer, “Ceridler” , s. 8) ; Sümer. (1587). “XIX. yüzyıl da Çukurova’da İçtima-i Hayat” , s. 9-12. 115 Konar-göçer; Yörükan taifesinden olup İç-il, Adana ve Maraş civarında yaşıyorlardı. (Türkay. a.g.e. , s. 253) 116 Sümer. (1587). “XIX. yüzyıl da Çukurova’da İçtima-i Hayat” , s. 9; Yurtsever, a.g.e. , s. 98-100. 117 Sümer. (1587). “XIX. yüzyıl da Çukurova’da İçtima-i Hayat” , s. 9 118 Burcu Buzpınar. (2006). Çukurova Türkmen Aşiretleri, Basılmamış Yükseklisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde. s. 23. 119 Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4; A. C. Paşa, Tezakir, c. III, s. 117. ; Sümer. “XIX. yüzyıl da Çukurova’da İçtima-i Hayat” , s. 9; Sümer. “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar” , s. 85; Türkay. Sarkıntılı aşiretini Bozdoğan Yörükleri taifesinden olarak gösteriyor. (Türkay. a.g.e. , s. 43-144). 120 Yurtsever. a.g.e. , s. 97; Y. Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4. 121 Sümer. “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar” , s. 85, Ahmed Cevdet Paşa. (1984). Maruzat, (Yay.Haz.Yusuf Halaçoğlu) İstanbul, s. 128.

28

çekilmektedir. Adana’ya bağlı Cebel-i Kozan Sancağı’nda göçebe olarak bulunan

Kırıntılı aşiretinin bir kısmının iskan edildiği, bir kısmının da iskan edilmemiş

olduğundan bunların bir an evvel iskanlarının sağlanması isteği 13 mart 1860 tarihli

Adana vilayetine gönderilen yazıdan anlaşılmaktadır122. Ayrıca bu aşiretlerden başka

Levronik, Hacılar aşiretleri fazla nüfusa sahip olmamakla birlikte Ekrad aşiretleri olarak

isimleri geçmektedir123. Bu aşiretler XVIII yüzyıl içerisinde Anavarza kalesi ile Kadirli

ve Kozan Dağları arasında yaşamaktaydılar. Bundan başka Kozan dağında Oruçlu124

Karacalar125 gibi bazı küçük aşiretlerde bulunmaktadır. Adana ile Maraş sancaklarına

yerleştirilecek aşiretlerin iskanları için şartlarının uygun olup olmadığı araştırıldıktan

sonra iskan için daha elverişli olduğu görülen Maraş sancağına 25000 nüfusa sahip

Kozan aşiretinin yerleştirilmesi kararlaştırılmıştır126.

Bir başka belgede ise Adana vilayetindeki iskan alanlarından biri olan Canlı karyesinin

Şehzade Ahmet Efendi’ye ismine nispetle Ahmediye olarak değiştirilmesi 6 şubat 1900

tarihli tezkireyle kararlaştırılmıştır. Karardan Canlı karyesine XX. yüzyıl başlarında

iskan edildiği anlaşılmaktadır127.

Adana vilayetinin Gülnar kazasının Ovacık köyünde iskan edilen Işıklı aşiretinden 15

hanenin Mut kazası Bellibel yaylasında yerleştiğinden, Bellibel olarak adlandırılması

sadaretten Dahiliye Nezareti’ne gönderilen 18 eylül 1911 tarihli yazıyla uygun

bulunmuştur128.

Ulaşlı; bu aşiret hakkında Faruk Sümer bir makalesinde Halep Türkmenleri’ne bağlı

Beydilli soyunun 40 oymağı olup, 22. sırada gösterilen Ulaşlı oymağının XIX. yüzyıl da

Gavur dağlarında yaşayan Ulaşlılar olma ihtimalini ileri sürmektedir129. Ulaşlılar Ali

Bekiroğlu, Kelemenoğlu, Karayiğitoğlu, Kaypakoğlu, Çendoğlu olmak üzere 5

nahiyeye ayrılmışlardır130.

122 BOA. İrade Meclis-i Valâ 18906. 123 Yurtsever. a.g.e. , s. 102; Halaçoğlu. a.g.m. , s. 5. 124 Varsaklardan olan Oruçlu aşireti 150 kadar bir haneye sahipti. A. C. Paşa. Tezakir, c. III, s. 116. 125 Göksun nehrin iki yanında 470 haneye sahip bir aşiretti. ( Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4) 126 BOA. A. } MKT. 160/108 1264. 127 BOA. İrade Dahiliye 1315 tarih ve 14 nolu vesika. 128 BOA. İrade Dahiliye 1327 tarih ve 20 nolu vesika. 129 Sümer. “Ceridler” , s. 6. 130 A. C. Paşa. Tezakir, c.III, s. 127; BOA. İ. M. Valâ; 1282 tarih ve 45 numaralı arıza.

29

Günümüzde Osmaniye ile çevre köylerinde bu cemaatlerin ismini yaşatan kalabalık bir

Ulaşlı nüfusu yaşamaktadır131. Ulaşlılar’dan başka Gavurdağların da Karafakılı,

Kapulu132 gibi küçük oymaklarda bulunmaktadır.

Reyhanlı; güneyin en büyük aşiretlerinden biri olup, XVII. yüzyıl da Sivas’ta iskan

edilmişlerse de, kışlıklarına gidip gelmeye devam ettiklerinden dolayı Amik ovasında

iskanlarına karar verilmiştir. XIX. yüzyıl ortalarında yine Amik Ovası’na iskan edilerek

Reyhaniye kazası teşkil edilmiştir. Aşiret beyi olan Ahmet Paşa’nın ölümünden sonra

tekrar göçebeliğe dönmüşlerdir. Bu yıllarda 5000 çadır nüfusa sahip oldukları ifade

edilmektedir133.

Kürt aşiretleri Dumdum ovasındaki Çelikanlı134, Delikanlı135 aşiretleri ile Kürt dağında

bulunan Okçu, İzzeddünlü136, Şıhlar137 (şeyhlü), Amik138 aşiretleri Kürt aşiretleri olarak

gösterilmektedir.

3.2 ADANA VİLAYETİNE GÖÇLER Çukurova’ya yerleşen aşiretlerden başka, Kırım savaşında Kafkasya’dan göç etmek

zorunda kalan Nogay muhacirleri de yerleşmiştir. 1859 yılında gelen ilk Nogay

muhacirleri Mersin iskelesine çıkarıldıktan sonra Misis ve Kurtkulağı çevresinde,

Ceyhan nehrinin iki tarafına iskan olundular. Bu ilk muhacirlerin 8755 kişi oldukları

tespit edilmiştir139.

131 Sümer. “Ceridler” , s. 6. 132 Kapulu aşireti Ulaşlı aşiretine bağlı küçük bir oymaktı. (Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4) 133 Şemseddin Mursaloğlu. a.g.e. , s. 69; BOA.. İ. M. Valâ 24169. 134 XIX yüzyıl ortalarında iskana tabi tutulmuşlarsa da başarılı olamamışlardır. XIX yüzyıl ortalarında 8 oymakta 600 hane kadar bir nüfusa sahiptirler. (A. C. Paşa. Tezakir, c. III. , s. 148; Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4; Türkay. a.g.e. , s. 25; BOA.. İ. M. Valâ 24169) 135 372 haneye sahip küçük bir aşiretti. (Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4); 400 kadar haneden oluşan bu aşiret Delkanlı aşiretinde daha fazla etrafa zarar vermekteydi. (A. C. Paşa. Tezakir, c.III. , s. 158; Türkay. a.g.e. , s. 74) 136 Türkmen ekradı taifesindendir. (Türkay. a.g.e. , s. 133); Kurdağından başka Kerkütlü ve Çerçili nahiyesinde de aşiret ahalisi bulunmaktadır. (Halaçoğlu. a.g.m. , s. 5) 137 Gavurdağı tarafında Elhamamlı ve Çerçili nahiyelerinde de aşirete mensup haneler bulunuyordu. (Halaçoğlu. a.g.m. , s. 4; Türkay. a.g.e. , s. 155) 138 Halaçoğlu. a.g.m. , s. 5;Türkay. a.g.e. , s. 74. 139 Abdullah Saydam. (1997). Kırım ve Kafkasya Göçleri, TTK. , Ankara, s. 124-125; 1861 yılında bu Nogay Muhacirleri Adana sancağına muhacirin nahiyesi olarak bağlanmışlardır. Daha sonra Yarsuvat kazasının kurulmasına sebep oldular. Kaza daha sonra Ceyhan ilçesine dönüşmüştür. Yurtsever. a.g.e. , s. 106.

30

1861 yılı ortalarında Adana eyaletine yerleştirilen muhacir sayısı 1769 hane, toplam

19918 kişidir. Bu yılın son çeyreğinde hızlı bir artış olmuş, bu sayı 4000 haneyi

geçmiştir140.

3.2.1 Muhacirlerin Durumu Kırım savaşından sonra Kırım’dan ve Kafkasya’dan çeşitli bölgelerden Adana

vilayetine iskanlar gerçekleşmiştir. Bu göçmenlerden olan Nogay muhacirleri 1859

yılında Mersin iskelesine çıkarıldıktan sonra Ceyhan nehrinin iki tarafına iskan

olundular141. Muhacirler iskan edilmeden önce iskan alanları belirlenmiştir142.

Muhacirlerin iskan edilebilmesi için Adana vilayetinde boş arazilerin belirlenmesinde

tapu memurları görevlendirilip uygun yerlerin tespit edildiği ve buna yerli halktan bir

müdahale olmadığı 18 aralık 1861 tarihli tezkirede belirtilmiştir143. Trablusgarp ve

Bingazi de iskan edilmeleri düşünülen bazı muhacirlerin tarıma elverişli olmayan

arazilerde kalmayacakları düşünüldüğünden Adana, Aydın, Hüdavendigar gibi çeşitli

vilayetlere iskan edilmeleri Dahiliye Nezaretince 13 Teşrinisani 1304 (25 Kasım 1888)

tarihli yazı ile uygun bulunmuştur144.

Muhacirlerin iskanı için uygun yerlerin tespitinde, Dahiliye Nezaretinden sadarete

gönderilen 20 Kanunuevvel 1304 (1 Ocak 1889) tarihli yazıda muhacirlerin iskanı için

Doğu Anadolu’dan ziyade, Adana ve Konya vilayetlerinin daha uygun olduğu ve

buralardaki boş arazilerin incelendikten sonra, iskanın gerçekleşebileceği

belirtilmektedir145. Muhacirin Komisyonu’ndan 25 Kanunusani 1305 (6 Şubat 1890)

tarihinde sadarete gönderilen yazıda Kafkasya’nın çeşitli bölgelerinden yaklaşık 120 bin

nüfusun göç ettiği, bu göç esnasında Rusya tarafından kafileler için memurlar

gönderildiği, Ankara, Konya ve Adana vilayetlerine iskan için uygun alanlar olduğu

belirtilmektedir146. Bu arada bir yandan Muhacirlerin iskanı için yer aranırken, bir

yandan da Muhacirini İslamiye Komisyonu vasıtasıyla Adana vilayetinde iskan edilecek

140 Saydam, a.g.e. , s. 131; Bir araştırmacı 1854-1860 arasında 4100 hanedandan oluşan Nogay muhacirleri Ceyhan nehrinin iki yakasına yerleştirildiğini belirtirken; (Yurtsever, a.g.e. , s. 106) ; diğer bir araştırmacı ise bu Nogayların 2500 hane olduklarını belirtmektedir. (A. C. Paşa, Tezakir, c. III, s. 124) 141 Saydam. a.g.e. , s. 124-125. 142 BOA. A. } MKT. MHM. 30/28. 143 BOA. A. } MKT. UM. 517/18. 144 BOA. DH. MKT. 1570/7. 145 BOA. DH. MKT. 1580/105. 146 BOA. Y. MTVO. 42/14.

31

muhacirinin gönderildiği 29 Nisan 1320 (12 Mayıs 1904) tarihli tezkirede

belirtilmektedir147.

Muhacirlerin uyum sağlayamadıklarından başka yerlerde yerleştirilme istekleri sıkça

gündeme gelmekteydi. Bu anlamda Adana vilayetine bağlı Hamidiye kazasında bazı

köylere yerleştirilen muhacirlerin bölgenin havasıyla uyum sağlayamadıklarından daha

uygun bir yere iskanlarını istedikleri konusu 25 Nisan 1323 (8 Mayıs 1907) tarihinde

Şura-yı Devlet’de ele alınıp gerekenin yapılması Dahiliye Nezareti’ne bildirilmiştir148.

Muhacirlerin yerleştirilmesinde çeşitli yardımlarda bulunulmaktaydı. Bu anlamda

Tacirlü aşiretinin iskanında Anadolu Ordusu Müşiri Ahmet Paşa’nın muhacirler için

gerekli ihtiyaçların karşılanması 25 Recep 1267 (26 Mayıs 1851) tarihli tezkireden

anlaşılmaktadır149. Muhacirlerin Adana’ya iskanında Hicri 1277 (1860-1861) yılında

Mart ayından Haziran sonuna kadar yevmiye, tohumluk ve zahire bedelleri olan 5 yük

92162,5 kuruşun hazineden karşılanması konusunda, Dahiliye Nezareti vasıtasıyla

Maliye Nezareti’ne istekte bulunulmuştur150. Adana vilayetine gönderilen Muhacirlerin

konaklama ve iaşe ihtiyaçları için 1 yük 1590 kuruşun muhacirler ve halk tarafından

sağlanması, gayretli olanların takdir edilmeleri emri Adana Mutasarrıfı Ahmet Paşa’ya

5 Aralık 1860 tarihinde bildirilmiştir151. Adana’ya yerleştirilen muhacirler için

hazineden 61332,5 kuruş gönderilmiştir152. Adana vilayeti dahilinde muhacir iskanına

ayrılan arazinin taksim ve tahriri için erkan-ı harp zabitlerinden binbaşı Tevfik

Efendi’nin yol masrafı olarak 18571,5 kuruştan 9804 kuruşunun vilayet bütçesinden,

kalan 8767,5 kuruşunda hazineden karşılanmasına Dahiliye Nezareti’nce 30 Ocak 1861

tarihli yazıyla onay verilmiştir153. Konaklama ve nakliye ücretlerinin de hazineden

karşılandığı bilinmektedir. Hicri 1276 (1859-1860) yılında konaklama ve nakliye

ücretleri için 3 yük 8831 kuruşun ödendiği, bundan başka aynı yıla ait nisan ayı

yevmiyelerinin (Nisan 1860) bir yük 61242 kuruş tuttuğu, bunun ödenmesi için

Dahiliye Nezareti vasıtasıyla konunun hazineye iletildiği ve 1 şubat 1861 tarihinde

Dahiliye Nezareti’ne gönderilen yazıda paranın en kısa zamanda ödeneceği

147 BOA. A. } MKT. MHM. 524/30. 148 BOA. İrade Dahiliye Vesika. No/4. 149 BOA. İrade Meclisi Valâ 19670. 150 BOA. İrade Dahiliye 320. 151 BOA. A. } MKT. MHM. 760/16. 152 BOA. İrade Dahiliye 31228. 153 BOA. İrade Dahiliye 32/382.

32

belirtilmektedir154. Adana vilayetine iskan etmiş 67 kişi için birer hane inşası ve ziraat

aletlerinin temini hakkında Adana Mutasarrıfı Ahmet Paşa’ya 30 kasım 1861 tarihinde

şifre gönderilmiştir155. Muhacirlerin davaları için Şeyhülislamlık tarafından naib

gönderilmesinin uygun bulunduğu da 11 Ocak 1862 tarihli tezkire ile Adana vilayetine

bildirilmiştir156.

Adana vilayetince muhacirlerin kayıplarının karşılanması için talepte bulunulmuştur.

1884 yılının Ağustos ayında Osmaniye’nin Cerid nahiyesine bağlı Köstekli köyünde

çıkan yangında 12 harmanlık yanmış, 12000 şiniklik buğday telef olmuştur. Adana

vilayeti bu durum karşısında muhacirler için tayınat bedeli gönderilmesini Dahiliye

Nezareti’ne tarihi tam belli olmayan 1884 tarihli yazıyla iletmiştir157. Adana’ya bağlı

Muhacirin nahiyesi Gürhan köyünün ve diğer bazı köylerin harmanlarının kısmen

yandığı belirtildikten sonra, 103 haneli Gürhan köyünde yaşayan 264 kişi için mevcut

85 hane üzerinden her hane için 5’er kile hesabıyla 425 İstanbul kilesi buğdaya ihtiyaç

olduğu, bunların gerçekten muhtaç durumda olduklarından biran önce tedariki isteğiyle

21 Ağustos 1884 tarihli yazıyla Dahiliye Nezareti’ne bildirilmiştir158. Adana’ya iskan

olunacak Muhacir reislerinden Abdullah Ağa’nın beyanında ise; 50 hanenin 2’şer 3’er

hanelik gruplar halinde çeşitli yerlere yerleştirildiği belirtmekteydi, ancak bunlar

muhtaç durumda olduklarından gerekli önlemlerin alınmasını arz eden mektubunu

Adana vilayetine iletmişti159.

Adana vilayetinde muhacir iskânı için yapılan yardımların tarım alanında da

kullanabilmeleri hakkında kanunların uygun gördüğü şekilde hareket edilmesi, bunun

dışına çıkılmaması istenmekteydi160. Adana vilayetinden 1900 yılında muhacirlere ait

evler ve zıraat aletleri için 40000 lira Dahiliye Nezareti kararıyla Sadaret’ten istenmiştir.

18 ocak 1900 tarihli Meclis-i Vükela toplantısında alınan karara göre, bu paranın

merkezden gönderilmesinin imkansız olduğu, para bulmak amacıyla vilayetin, merkeze

göndereceği vergilere dokunulmaması istenmektedir. Bu vergilerden arta kalan kısmının

ancak kullanılabileceği belirtilmektedir. Daha önceden de 100000 liranın gönderilmiş

olduğuna dikkat çekilerek, muhacir iskanı için yapılacak harcamalarda azami derecede

154 BOA. İrade Dahiliye 31256. 155 BOA. A. } MKT. UM. 521/17. 156 BOA. A. } MKT. UM. 531/57. 157 BOA. İrade Dahiliye 73479. 158 BOA. İrade Dahiliye 73479. 159 BOA. DH. MKT. 1478/117. 160 BOA. A. } MKT. MHM. 518/9.

33

tasarrufa riayet edilmesi istenmekteydi161. Muhacirin iskanı için Adana vilayeti

tarafından gerekli hasasiyet de gösterilmiştir. Mart 1900 de Muhacirin Komisyonu ile

Adana vilayetinin birlikte gönderdikleri tezkirede muhacirin iskanı için gereken 35000

liranın Hicri Mart 1316 (Mart 1900) bütçesinden harcama yapılabilmesi için Meclis-i

Vukela’ya başvurulmuştur. Meclis kararında bu harcamanın yapılabileceği ve biran

önce muhacirlerin evlerine yerleştirilmeleri için gereken hasasiyetin gösterilmesi ve

iskan edilenlerin hava şartlarından mümkün oldukça az etkilenmeleri amacıyla Adana

vilayetine tembihte bulunulması kararlaştırılmıştır162.

Adana vilayetine muhacirlerin iskanında yapılan yardım ve ihtiyaçların hazineden

karşılanmasının isteği yanında halkın da yardımlarına başvurulması istenmiştir. Adana

vilayetine tahminen 200000 muhacirinin iskanının düşünüldüğü, Tayınat ve inşa

bedellerinin bir kısmının hazineden karşılanılabileceği ifade edildikten sonra, bölge

halkının da yardımlarından istifade edilebileceği dile getirilmekteydi163. 1905 yılının

Kasım ayında İskenderun’a muhacir sevki için 200 liranın gönderildiği Dahiliye

Nezaretinden Maliye Nezareti’ne bildirilmiştir164.

Adana’ya bağlı Sırkıntı nahiyesinde Kördili köyü 3 saat mesafede iskan edilmiş olan 63

nüfus muhacirin köye geliş gidişleri zor olduğundan burada köy oluşturulması ve

muhtar tayin edilmesi 6 Eylül 1907 tarihinde değiştirilmiştir165. Muhacirin tahsisatı için

1908-1909 bütçesinde Adana vilayetine sarf olmak üzere 178000, 18 kuruş 30 paranın

ayrıldığı Adana vilayetine 26 Ağustos 1909 tarihli tezkireyle bildirilmiştir166. XX.

yüzyılın başlarında, 1908-1909 yılları bütçesinde, muhacirin tahsisatına ilave olarak

168000, 18 kuruş ilave edildiği ve bununla ilgili makbuzun Maliye Nezareti’ne

gönderildiği 19 Ağustos 1325 (1 Eylül 1909 ) yazıdan anlaşılmaktadır167. Dahiliye

Nezareti’nden Adana vilayetine gönderilen 14 eylül 1911 tarihli yazıda bazı

muhacirlerin tohumluk ihtiyaçlarının henüz karşılanmadığından, bunun biran önce

sağlanması ve gerekli önlemlerin alınması istenmekteydi168.

161 BOA. M. V. 99/25. 162 BOA. M. V. 99/25. 163 BOA. A. } MKT. MHM. 251. 164 BOA. A. } MKT. MHM. 527/34. 165 BOA. DH. TMK. S. 62/50. 166 BOA. DH. MUİ. 2/2 33. 167 BOA. DH. MUİ. 2/2 33. 168 BOA. İrade Dahiliye 1329 No/26.

34

3.2.1.1 Nogay Muhacirleri Kırım savaşından sonra Kafkasya’dan göç etmek zorunda kalan Nogay muhacirlerinin

bir kısmı Adana vilayetine yerleştirilmiştir. 1859 yılında Adana’ya ilk gelen Nogay

muhacirleri Mersin iskelesine çıkarıldıktan sonra Misis ve Kurtkulağı çevresinde

Ceyhan nehrinin iki tarafına iskan olundular169.

Nogay muhacirlerinden 4072 neferinin vapur tedarik edilerek Adana’ya gönderildikleri,

1800 kişinin hazine tarafından sağlanacak diğer bir vapurla gönderileceği, geriye kalan

1600 kişinin de yakın zamanda Mersin iskelesine gönderileceği 5 Rebiülahir 1276 (1

Kasım 1859) tarihli tahrirattan anlaşılmaktadır170. Mersin’deki Nogay muhacirleri

reislerinden daha önce Adana’ya yerleştirilmiş olan Timur Bey ve Hacı Musa

Efendilerin Mersin’e aile fertleriyle birlikte iskan isteklerinin uygun olduğu bundan

başka 80-100 kişinin de Mersin’e sevk istekleri 18 Şubat 1861 tarihinde Dahiliye

Nezareti’ne bildirilmiştir171. Adana vilayetine gönderilen Nogay muhacirleri hakkında

nüfusları, hane miktarları ve harcanan masrafın gönderilmesi hususu 5 Nisan 1861

tarihinde Muhacirin Komisyonu’na iletilmiştir172.

Nogay muhacir ailelerinden bir kısmı Adana vilayetine yerleştirilmişti. Bunu takiben

gelen eş ve akrabalarının da buraya yerleştirilme istekleri ancak kendi paralarıyla

Edirne’den Adana’ya gidebilecekleri Dahiliye Nezareti tarafından 22 Nisan 1861

tarihinde vilayete bildirilmiştir173.

Adana, Mersin, Karaisalı sancaklarına iskan edilmiş olan 4790 kişinin tayın bedellerinin

karşılanması, evlerinin inşası için gerekli para ve yük hayvanlarının temin edilmesinde

Adana vilayeti tahsisatının bunu karşılayamadığından İstanbul’dan yardım edilmesi 27

Mart 1860 tarihli tezkireyle bildirilmiştir174.

Nogay muhacirlerinden bir kısmının Samsuna geldiği ve Adana’ya sevkleri uygun

görülenlerin posta vapuruyla İstanbul’a gönderilmeleri, bunların yevmiyelerinin ise 15

169 Saydam. a.g.e. s. 124-125. 170 BOA. A. } MKT. NZD. 294/22. 171 BOA. A. } MKT. UM. 449/77. 172 BOA. A. } MKT. NZD. 348/2. 173 BOA. A. } MKT. NZD. 349/47. 174 BOA. A. } MKT. UM. 401/97.

35

günde bir olmak üzere Canik Mal Sandığı’ndan sağlanacağı 18 Nisan 1276 (30 Nisan

1860) tarihli tezkire ile Sadaret’e bildirilmiştir175.

Adana vilayetine bağlı Cebeli Kozan’a yerleştirilen Nogay muhacirleri için Maraş

sancağından yardım gönderildiği ve bunun 2922 lira 491,5 kuruş olduğu, gerektiğinde

hazine tarafından tekrar yardım edileceği 10 haziran 1860 tarihli tezkire ile Adana

vilayetine iletilmiştir176. Nogay muhacirlerinin iskanı için kendilerine verilecek

buğdayın tahsisinde görevli memura aylık 400 kuruş maaş verileceği, bundan başka

ambarcı ve kantarcı adları altında gerekirse bir memur tahsis edileceği ve bunun

maaşının da uygun bir şekilde belirlenmesi gerektiği Dahiliye Nezaretince 15 Recep

1277 (27 Ocak 1861) tarihinde Adana vilayetine bildirilmiştir177. XIX. yüzyılın son

yıllarına ait bir belgede Adana’ya yerleştirilen 4031 Nogay muhacirlinden 1836’sının

yerleştirildiği, kalanın da iskan edilmek üzere olduğu, iskan aşamasındaki bu

muhacirlerin yevmiyelerinin sağlanması gerektiğinden, gerekli paranın gelecek yıl

hesabından karşılanması isteği Sadaret tarafından uygun bulunmuş olup Adana valisine

bu yönde emir verilmiştir178.

Nogay muhacirleri yanında Girit muhacirler de Adana’ya iskan edenler arasındadır.

Adana’ya iskan edilen Girit muhacirleri için öncelikli olarak 35000 liranın sağlandığı ve

geri kalan miktar için ise ağnam resmi gibi bazı vergilerden kısa süreli borçlanma

yoluna gidilebileceğine dair alınan karar Dahiliye Nezareti tarafından Adana vilayetine

iletilmişti179. Taşucu’na yerleştirilen Girit muhacirlerinin iskanında istihkak için gerekli

miktarın hazine ve vilayet mal sandığından karşılanması lüzumu 15 Aralık 1899

tarihinde Sadaret’ten Dahiliye Nezareti’ne bildirilmiştir180. Adana, Tarsus, Mersin’de

iskan edilen bir kısım Girit muhacirlerinin çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla

vilayet mal sandığı yetersiz kaldığından, hazineden de yardım edilmesi gerektiği 18

Aralık 1899 tarihinde Sadarete iletilmiştir.

1899 yılı sonu itibariyle vilayete bağlı Karaisalı ve Hamidiye kazalarında muhacir

nüfusu ile ilgili elimizde bazı bilgiler bulunmaktadır. Buna göre Karaisalı’ya iskan

edilen 6 hanede 17 erkek 11 kadın 11 çocuk, Hamidiye kazasına 51 hanede 92 erkek, 80

175 BOA. A. } MKT. UM. 399/71. 176 BOA. A. } MKT. UM. 413/97. 177 BOA. İrade Meclisi Valâ 19674. 178 BOA. A. } MKT. NZD. 296/105. 179 BOA. M. V. 99/75. 180 BOA. A. } MKT. MHM. 508/7.

36

kadın, 76 çocuk, Cebel-i Bereket Sancağı’na 253 hanede 338 erkek, 345 kadın, 325

çocuk iskan edildiği anlaşılmaktadır. Bu muhacirlerden Karaisalı’ya yerleştirilenler

1889-1900, Hamidiye kazasına yerleştirilenler 1888-1900, Cebel-i bereket sancağına da

1898-1900 yıllarında iskan edildikleri anlaşılmaktadır181.

Adana vilayetine bağlı Rahimiye adlı nahiyede iskan edilen 80 hane Girit muhacirinin

cami ve iktida-i mektep istediklerine ilişkin dileklerine Maarif Nezareti kararıyla okul

inşası için 24000 kuruş 30 para ayrılmış olup, inşa edilecek caminin alt katı ibtidai

mektep olarak planlanmıştır. 7 Ağustos 1904 tarihinde Sadaret’ten Maarif Nezaretine

konuya ait tezkire gönderilmiştir182.

Yoğunluk bakımından Nogay ve Girit muhacirlerinden sonra Çerkez muhacirleri

gelmektedir. 70 hane Çerkez muhacirinin Adana vilayetinde uygun yerlerde iskanı

meselesi 14 Receb 1276 (6 Şubat 1860) tarihinde vilayete bildirilmiştir183.

Adana vilayeti meclisinden Dahiliye Nezareti gönderilen yazıda, iskan edilecek

Köstence muhacirleri için iaşe, ev inşası için yaklaşık 7000-8000 liraya ihtiyaç olduğu

ve bunun hazinece karşılanması isteği karşısında Meclisi Vükela 17 Aralık 1906 tarihli

toplantısında muhacir iskan edilen yerlerin ve muhacir miktarının bildirilmesi, gerekli

paranın vilayet bütçesinden ve halkın bağışlarından sağlanması kararı alınmıştı184.

İskenderun çevresinde iskan olunan bazı Kırım muhacirlerinin de yerlerinden memnun

olmayıp akrabalarının bulunduğu Hüdavendigar, Adana, Konya vilayetine yerleşme

isteklerinin bu bölgelerde yeterli sayıda muhacir bulunduğundan uygun görülmediği

Sadaret’in 20 Şubat 1319 (4 Mart 1904) tarihli tezkiresinden anlaşılmaktadır185.

181 BOA. A. } MKT. MHM. 508/7. 182 BOA. A. } MKT. MHM. 525/21. 183 BOA. İrade Dahiliye 29979. 184 BOA. M. V. 114-67. 185 BOA. İrade Dahiliye 29982.

37

3.2.2 Adana Vilayetinde Bulunan Ayanlar XVIII. Yüzyıl da Osmanlı merkeziyetçi karakteri yerini ayanlara bırakmıştır186. Tarsus

dan Halep e kadar olan bu sahada bu ayan veya büyük aileler devlet otoritesinin yerini

aldılar.

XVIII. Yüzyıl sonları XIX. yüzyıl ortalarına kadar Çukurova bölgesindeki ayanlar;

Kozanoğanoğulları, Küçükalioğulları, Menemencioğulları, Hasanpaşazadeler,

Gökvelioğulları, Yağbasanlar, Kerimoğullarıdır.

3.2.2.1 Adana Vilayetinde Bulunan Ayanların Durumu ve Oluşturdukları Problemler 3.2.2.1.1 Kozanoğulları Kozan havalisinde bir derebeylik haline gelen Kozanoğulları187 Arıklı cemaati

kethüdasından olup bölgenin ismi olan Kozan-Kuzan tabirini kullanmış oldukları akla

yatkın görünmektedir188. Kozanoğulları adına Osmanlı vesikalarında ilk olarak 1690

yılında rastlanmakta ve bu sırada ağalarının Kara Hasan’ın oğlu olduğu

anlaşılmaktadır189. XVIII. Yüzyıl ortalarında aşiret Hacı beyin biraderi Topal Ağa’nın

idaresindedir. Hacı Bey’in oğlu Osman Ağa amcasını öldürerek Kozanoğullarının

başına geçmiştir190.

Yusuf Ağa Sis hakimi olan Divanoğulları’nı ortadan kaldırıp, Varsak (Farsak) Afşar,

Bozdoğan, Sırkıntılı gibi aşiretleri kontrol altına alarak Kozan’da bir beylik haline

geldi191. 1817 yılında Yusuf ağa Kozanoğulları’nın hakimiyetinde bulunan bölgeyi iki

oğlu arasında taksim ederek Belenköy merkezli Batı Kozan’ı oğlu Sarı Ali’ye, Doğu

186 Ayanlık hakkında geniş bilgi için bkz. ; Mustafa Akdağ. (1974). ‘’Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri‘’ , TAD 19-23, s. 51-61. Yücel Özkaya. (1978 ). “XVIII yüzyılın İlk Yarısında Anadoluda Yerli Ailelerin Ayanlıkları ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Ortaya Çıkışı” , Belleten, XLII/168, Ankara, s. 667-723. 187 XIX. Yüzyılın en büyük Hanedanlarından biri olan Kozanoğulları hakkında geniş bir çalışma yapılmamıştır. A. C. Paşanın Tezakirde verdiği bilgiler yanında (A. C. Paşa, Tezakir, c.III, Özellikle 27. Tezkire); Abdurrahman Münir Kozanoğlu. (1983). Kozanoğulları, İstanbul, adındaki küçük bir aile tarihi ve 2000 yılında yayınlanan Mustafa Onar ‘’Kozanoğulları’’, Adana Köprübaşı, Yapı Kredi yayınları; İstanbul 2000. bu boşluğu birazda olsa kapatmaktadır. 188Buzpınar. a. g. t, s. 35. 189 Ahmet Refik Paşa (Altınay). (1930). Anadoluda Türk Aşiretleri, Türkiyat Enstitüsü, İstanbul, s. 88, 136., Kozanoğlu. a.g.e. , s. 9; Mustafa Onar. a.g.m. , s. 368. 190 A. C. Paşa. Tezakir, c.III, s. 109. 191 A. C. Paşa. Tezakir, c. III, s. 109-112; Kozanoğlu. a.g.e. , s. 19-21.

38

Kozanı ise küçük oğlu Samur Ağa’ya verdi192. Sarı Ali Ağa Belenköy merkezli teşkil

edilen sancağa kaymakam, Samur Ağa da Haçin merkezli kazaya müdür olarak tayin

edildi. 1844 yılında Samur ağa, 1846 yılında da Çadırcı Mehmet ağa ölünce Batı

Kozan’a Samur ağanın oğlu Mehmet, Çadırcının yerine ise kardeşi Ömer ağa geçti.

Kozanoğulları kendilerine göre bir sistem kurarak hükmetmeye devam ettiler. Devlet

tarafından resmi unvanlar verilmekle birlikte, daima kendi bildikleri gibi hareket etmeyi

sürdürdüler. Osmanlı Devleti 1865 yılına kadar XIX. yüzyıl boyunca Kozan dağlarında

hakimiyetini gösteremedi, fakat buranın ıslahı içinde çareler aramayı sürdürdü. Son

olarak 1851 yılında Kıbrıslı Mehmet Paşa Kozan dağını hakimiyet altına aldıysa da

Kozanoğlu Yusuf ağa tarafından yenilgiye uğratıldı193. Kırım savaşında asker vermeyen

Kozanoğulları meselesine İngilizler de karışınca bölgenin ıslah ve iskanı zorunlu hale

geldi194.

1863 yılında Yusuf ağanın tedib edilerek başka bir mahalle gönderilmesi

düşünülmekteydi195. 1864 yılı sonlarında ise Kozana en yakın merkez olan Aziziye

sancağı önemli gelişmelere sahne olmuştur. Kozanoğullarından Hasılağazade Ali ağanın

oğulları Halil ve Hacı beyler Aziziyeye gelerek hükümete dahil olmuşlardır.

İfadelerinde batı Kozan ağası Ahmet ağanın birkaç sene önce babaları Ali ağa ve Yusuf

ağaya sığındıklarına, sonradan Kozan taraflarının ıslahı haberlerini işittiklerinden

Devlete hizmet etmek amacıyla geldiklerine yer vermişlerdi. Bunun üzerine Hacı ve

Halil beylerin diğer dağ ümerasına örnek olması da düşünülerek şehriye 350 kuruş maaş

ile Aziziyede kalmaları kararlaştırılmıştı196. Aziziye kaymakamının sadarete gönderdiği

1 Mayıs 1865 tarihli raporda Kozan’a ait iki yıllık çalışmasından önemli bilgiler

topladığı anlaşılmaktadır197. Kaymakam Kozanoğullarından çoğunun ağalığa göz

dikerek fırsat kolladıkları, fakat güç yetiremedikleri için tabi oldukları, bunların arasına

tefrika düşürülüp, içlerinden birkaçı hükümet tarafına alınır ise işin daha kolay

halledilebileceğini belirtmekteydi. Ayrıca Haçin ahalisinin Daire-i Tanzimat’a girmek

arzusunu kendisine ilettiklerini dile getirmekteydi. Hacı ağa tekrar ağalığa geçebilmek

için Aziziye kaymakamlığı ile irtibata geçerek hükümet memurlarının Devlet tayinine 192 Kozanoğlu. a.g.e. , s. 23; A. C. Paşa. Tezakir, c.III. , s. 112; Mustafa Onar. a.g.m. , s. 370. 193 Poul Dumont; Kıbrıslı Mehmet Paşa yı mağlup edenin Çadırcı Mehmet Ağa olduğunu söylemektedır. ’’1865 Tarihinde Güney-Doğu Anadolu’nun Islahı ‘’. TED X-XI, 1931 s. 375; Kozanoğlu. a.g.e. , s. 30-31. 194 A. C. Paşa. Tezakir, c.III, s. 108-115; Yurtsever. a.g.e. , s. 85. 195 BOA. İ. M. Mahsus. 1256. 196 BOA. İ. M. Mahsus. 1256. 197 BOA. İ. M. Valâ. 23861.

39

mahsus olduğunu göz önünde bulundurmadığından, Kozan müdürlüğünün kendisine

verilmesi durumunda “askersiz ve kavgasız Kozanı yöneteceğini” bir çok kez ifade

etmişti. Aziziye kaymakamı ise Hacı beye temkinli davranmakla birlikte raporda Haçin

reayasının Yusuf ağadan bıktığını, bu yerlerin merkezi yönetime dahil edilmek

istediklerini ve ahalinin büyük bir kısmının Hacı ağa tarafında olduklarını, Hacı beyin

daha önce de ağalık etmiş olduğu belirtildikten sonra, Hacı ağa konusunda ne yapması

gerektiğini sormaktaydı198. Raporda belirtilen bir diğer husus da Afşar aşireti ile

ilgiliydi. Kozan’ın şimdiye kadar ele geçirilememesinin dağların sarplığından ve

Kozanoğlu’nun etrafında bulunan aşiretlerden kaynaklandığını, bunların en büyük kolu

olan Afşar aşiretinin cüzi bir miktarının haricinde ıslah edildiklerinden, aşiretlerin

başıboş bırakılmaması gerektiği belirtilmiştir199.

Kozanoğulları hakkında aynı yıl meydana gelen ikinci önemli gelişme Haçin

Ermenilerinin şikayetleri oldu. Ömer Bey ve Yusuf ağanın ve biraderi Hacı beyin ittifak

ile dairesinde bulunan aşiretleri Niğde, Kayseri ve Adana havalisinde “kat-i nüfus ve

gasp-ı emval gibi bağiyane hareketlerden” geri durmamakta idiler, zira Adana’da

bulunan Ermeni ve Kozan dağı gayrimüslimleri hazırladıkları 15 Mart 1865 tarihinde

Mıgırdıç adlı Ermeni’yi İstanbul’a göndermişlerdi. Buna göre “…dahil-i cebelde kain

Haçin ve Sis kasabaları Hıristiyanları haklarında Ömer bey ve Yusuf ağa ve biraderi

Hacı beyin vuku bulan cevr ve tadilatı keyfiyetini” şikayet etmişlerdi. Ayrıca Ermeni

Patrikhanesi Meclisi de hazırladığı mazbata ile durumu sadarete bildirmişti. Ermenilerin

şikayetlerine göre “…Kozan dağı ahalisinin vergisi 35000 kuruştan ibaret iken on

seneden beri bunlara 3 yük 50000 kuruşu mütecaviz akçe ahzım ictizar eylediklerinden

başka cebel-i mezkurun kaffe-i tekalifi 15 yük kuruş raddesinde olduğu halde bu

meblağın tamamı Kozanoğulları’nın yed-i menkullerinde kaldığından zikrolunan Haçin

kasabası ahalisinde yüzden fazla Adana’ya nakletmiş ve elli kadar şahıs ailelerini

bırakıp firar eylemiş olduğundan bunların tedip ve terbiyelerine bakılmadığı takdirde

terk-i vatana mecbur olacaklarını beyan etmişlerdir200.

1864 yılında Kozan dağında bu gelişmeler olurken, Dersaadet de Bereket dağları ve

Zeytun taraflarının iskan ve ıslahata ilişkin ne gibi tedbirler alınabileceğini

düşünmekteydi.

198 Buzpınar. (2006). a.g.t, s. 37. 199 BOA. İ. M. Valâ. 23861. 200 BOA. Y. EE. 35/16.

40

3.2.2.1.2 Küçükalioğulları XVIII. Yüzyıl ikinci yarısında Üzeyir sancağında hakimiyet kuran ve bir asır boyunca

Payas merkez olmak üzere bölgenin idaresini ellerine geçiren Küçükalioğulları’nın

tarihçesi hakkında pek bir bilgi bulunmamaktadır. Adına vesikalarda ilk olarak 1760

yılında rastlanan küçük Ali Payas taraflarında meydana gelen eşkıyalık olaylarına

katılanlardan biriydi. Rakiplerine karşı güç kazanarak, Payas’tan geçen kervanları

soyarak bu yolu kapatmıştı201. Küçük Alinin oğlu Halil bey ise uzun yıllar devletin

başına bela oldu. Üç defa üzerine kuvvet gönderilmiş, birkaç defa rütbe verilerek

(mirmiranlık) Payas muhafızlığı verilmiş ise de, Halil beyin eşkıyalığı

engellenememişti.

Halil beyin ölümünden sonra Hükümet Payas sancağı muhafızlığına oğlu Dede beyin

getirilmesinde bir sakınca görmedi. Dede beyin ilk faaliyetleri babasının mallarını tespit

ederek borçlarını ödemek olmuştu. 1816 yılında Hasan Paşazadelerden Mehmet beye

yardım etmesi sebebiyle ordu gönderilmişse de, kaçarak Bulanık ayanı Fettahoğlu

Ağaca beyin yanına sığınmıştı. Payası tekrar ele geçirmek için çabaladıysa da başarılı

olamamış, bu sırada Adana valisi olan Beyhanlı Mustafa Paşa tarafından yakalanarak

idam edilmişti202. Dede beyin küçük kardeşi Mustafa bey Adana tarafına giderek Hasan

Paşazadelere sığındı. Bu aileden Hacı Alinin 1829 yılında Adana hakimi

Menemencioğullarına karşı saldırısına katıldı.

Küçükalioğullarından bahseden vesikalarda Mustafa ve Mısdık bey olarak iki isim

geçmektedir. Bazı bilgilerden Dede beyin idamından sonra Mustafa beyin Payas hakimi

olduğunu anlaşılmaktadır203. Yılmaz Kurt ise Mustafa ve Mısdık beyin ayrı kişiler

olduğunu Dede beyin 1819 yılında idamından sonra terine Mustafa beyin geçtiğini

belirtse de Mısdık beyin faaliyetlerinden bahsetmemektedir204. 1885 yılında Payas

kaymakamı olarak Küçükalioğlu Mısdık bey görünmektedir. 1864 yılına gelindiğinde

Üzeyir sancağı kaymakamının bu defa Küçükalioğlu Mustafa Paşa olduğu

görülmektedir. 1855 yılında Mısdık beyin kaymakamlıktan azledilerek hapse atılması

ve zimmetine geçirdiği, mal ve paranın tahsil edilerek defterinin tanzim edilmesi için

201 Mahmut Şakiroğlu. (1991). “Çukurova Tarihinden Sayfalar I Payas Ayanı Küçükalioğulları” , TAD. XV/26, s. 105-108. 202 Şakiroğlu. a.g.m. , s. 130-133. 203 Şakiroğlu. a.g.m. , s. 136. 204Buzpınar. (2006). a.g.t, s. 39.

41

Üzeyir kaymakamlığına içil kaymakamı Şakir beyin atanması uygun görülmüştür205.

Adana ve Halep valilerine gönderilen bu emirde, aralarında haberleşerek Mısdık beyin

zimmetine geçirdiği malları tahsil olunduktan sonra, Edirne’de ikamet ettirilmek üzere

İstanbul’a gönderilmesine karar verilmişti. 1860 yılında Mısdık Paşanın Payas’tan

uzaklaştırılması ile Payas’ın emniyetinin sağlanacağı yönünde hazırlanan rapor

Sadrazam Fuat paşaya sunulduğunda ”şimdi bir Payas meselesi çıkarmanın zamanı

değildir. “diyerek olayı ertelemişti206. 1863-1864 yılında 5. Ordu dairesinde görev yapan

Hüsnü paşanın icraatlarından biri de Üzeyir sancağında kaymakamlık görevini yürüten

Mustafa paşa ve ailesini yakalayarak İstanbul’a göndermek oldu. Hüsnü paşa yanında

kura memuru Yaver bey olduğu halde kura işini yerine getirmek bahanesiyle, Mustafa

paşanın ikamet ettiği Kürtil (?) karyesine gelmişti. Mustafa paşa ile amcazadesi Yusuf

bey, kethüdası Dede ağa oğullarından Hamdi ve Ahmet beyler yakalanarak 28 Kasım

1863 yılında İskenderun’a sevk olundular207. Bu gelişme üzerine Üzeyir sancağına tayin

edilmiş olan Ahmet Paşa Adana’dan hareketle Kürtil’e gelerek görevine başladı.

Mustafa Paşa ve onunla birlikte ele geçirilenler birkaç gün sonra İskenderun

iskelesinden vapura bindirilerek Dersaadet’e gönderildiler. Paşanın oğullarından yirmi

yaşlarındaki Dede bey on üç on dört yaşlarındaki Seydi bey ile İskender ve Kadri beyler

Ulaşlı dağına firar ettiklerinden ele geçirilemedi208. Mustafa Paşanın celbinden sonra

Üzeyir sancağında gerekli ıslahatın yapılmasına başlanmış ise de, bu işlerin

tamamlanması ancak Mustafa paşanın ailesinin dağıtılması ile mümkün olacaktı209.

Dede Bey ve refikasından bazısı tedip olunacaklarını anlayınca Üzeyir kaymakamı ile

Payas kasabasında görüşerek affını istemiş, hilaf-ı rıza halde bulunmayacağına dair

senet vermesi üzerine Bereket dağına giderek Payas’ta rahatsızlık çıkarmaya

başladığından bölgenin ıslahı konusu Meclis-i Valâ’da ele alındı210.

Dede bey Gavur dağına firar ettikten sonra babası Mustafa paşanın Üzeyir sancağı

havalisinde bekasına lüzum göstermek için çevreye zarar vermeye başlayarak Payas

taraflarının emniyetini tamamen ortadan kaldırmıştır211. Dede Beyin eşkıyalığına son

vermek için Üzeyir meclisinden 100 nefer piyade ve 100 nefer süvari askeri talep

205 BOA. A. } MKT. UM. 77/50. 206 Vahit Çabuk. (1976). “Fırka-i Islahiye, İskenderun-Payas”, TKD. XIV/161, s. 35-42. 207 BOA. İ. M. Mahsus 1256; A. C. Paşa, Tezakir, c. III, s. 132. 208 BOA. İ. M. Mahsus 1256; A. C. Paşa, Tezakir, c. III, s. 133. 209 BOA. Y. EE. 35/16. 210 BOA. Y. EE. 35/16. 211 BOA. İ. M. Mahsus 1256; A. C. Paşa, Tezakir, c. III, s. 132.

42

edilmiş ayrıca çevrede bulunan Tacirlü ve Cerid aşiretleri ile Ulaşlı ağalarının da Dede

beye katılmalarına mani olmaya çalışılmıidır212. Neticede Hüsnü paşanın Adana

tarafından tertip edilen 200 nefer piyade ve süvari birlikleri ile Payas tarafına

gönderilmesi kararlaştırıldı213. Payas ve çevresinin Gavurdağının dibinde olması ve

Dede bey takımının başları sıkıştığında dağa kaçmaları nedeniyle ele geçirilmesi

mümkün olamıyordu. Dede bey Adana valisi Rıza Paşanın emri ve Payas kaymakamı

Yiğit ağanın daveti üzerine, kaymakam ile görüşmüş ve hatta iskan etmesi için

gösterilen Payas yakınlarındaki Guzludere (?) nam mevkiye yerleşeceğine ve yanında

bulunanları dağıtarak eşkıyalık yapmamaları için nasihat edeceğine, hükümetten firar

edip yanlarına gelenleri barındırmayacağına dair senet vermişti214. Fakat bu senetten

yaklaşık bir ay sonra Hüsnü Paşanın bölgede yapması gereken işin en başta Dede beyin

yaptıkları zarar ve ziyanı tamamen ortadan kaldırarak emniyeti sağlamak, Dede bey ve

diğer eşkıyaların derdest edilmesi olarak belirlenmiştir. Küçükalioğulları’nın Payas

taraflarındaki hakimiyetleri şekavetleri Mustafa Paşanın sürgün edilmesinden sonra da

devam etmiş oğlu dede beyin isyanı alınan bütün tedbirlere rağmen önlenememiştir215.

3.2.2.1.3 Menemencioğulları Menemencioğulları’nın mensup olduğu Menemenci aşiretinin nereden geldiği ve

“Menemenci (Melemenci)” kelimesinin anlamı konusunda farklı görüşler ortaya

atılmıştır. Ancak aile tarihini yazan Ahmet Bey (Menemencioğlu) XVIII. yüzyıl

başlarında Menemen’den Çukurova’ya geldikleri için bu isim verildiğini

belirtmektedir216. Bozdoğan aşiretinden ana kitle Kütük Bozdoğan’ın bir oymağı olan

Menemenciler Karaisalu yöresine yerleşmişlerdir217.

XVIII. Yüzyıl ilk çeyreğinde ise Menemencioğulları Adana ve Tarsus gibi merkezlerde

mütesellimlik yapmaya başladılar. Tarsus’a hakim oldukları dönemde yabancılara

sattıkları mallar ile büyük servet sahibi olmuşlardır218. Bu dönemde Adana ve çevresinde

diğer hanedan aileler, Hasanpaşazadeler ile Menemencioğulları, iktidar mücadeleleri ile

212 BOA. İ. M. Mahsus 1256; 23 Şaban 1280 (2 Şubat 1864 ) Tarihli Adana Meclisi Mazbatası 213Aynı Belgeler. 214 BOA. İ. M. Mahsus 1256; 17 Rebiyülahir 1281 (18 Eylül 1864 ) Tarihli Adana Meclisi Mazbatası. 215 Aynı yer. 216 Menemenci Ahmet Bey. (1997). Menemencioğulları Tarihi, Yay. Haz. Yılmaz Kurt. Ankara, s. 4. 217 Yılmaz Kurt. (2001). “Menemencioğulları ile ilgili Arşiv Belgeleri I” , Belgeler, XX1/25, s. 85. 218 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 37-38.

43

devlet otoritesini ortadan kaldırmıştır219. 1813 yılında Beyhanlı Mustafa Paşa’nın Adana

valiliğine atanmasından sonra bölgede kısa bir süre hakimiyet tesis edilerek

Menemencioğulları üzerine askeri harekat düzenlenmiş ise de, Hacı Habib bey Milvan

kalesinde savunmaya geçerek aylarca direnmiştir. Buna rağmen Menemencioğulları

kaleden çıkmak zorunda kalmışlar, Hacı Habib Bey de Mısır’a firar etmiştir220. Bu fazla

sürmedi. Hacı Habib Bey yedi sekiz yıl sonra ihtişamlı bir şekilde Adana’ya döndü ve

hemen ardından da Adana ayanı oldu221. İbrahim Paşa’nın Belen’de Osmanlı

kuvvetlerini yenerek, Adana’yı ele geçirmesinden sonra, Menemenci Ahmet Bey

Mısırlılar yanında yer alarak önemli hizmetlerde bulundu. Ağabeyi Hacı Habib Bey ise

Osmanlı tarafında yer almıştır222. Mısır ordusunun çekilmesinden sonra

Menemencioğulları tekrar eski güçlerini devam ettirme fırsatı bulsalar da, Tanzimat

reformlarının uygulanmaya başlanması ile eski güçlerinden uzaklaşmışlardır. Bu üç

büyük aile dışında başka önemli hanedan aileler bulunmaktadır223.

3.2.2.1.4 Hasanpaşazadeler Kars-ı Zülkadriye sancağından Adana’ya geldiler ve zamanla güçlenerek 1770 yılında

Hasan Paşa adında birini Adana valisi olarak çıkardılar ve bundan sonra onun adıyla

anılan büyük bir hanedan oldu224. 1829 yılında Hasanpaşazadelerden Hacı Ali Adana’yı

basarak valinin kaçmasına sebep olmuş ve kendisine diğer derebeyler ve aşiret reisleri

de katılmıştır225.

219Kurt. a.g.m. , s. 88-89; Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 13-18. 220 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 74 -75. 221 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 82. 222 Menemenci Ahmet Bey. a.g.e. , s. 100-143. 223 Menemenci Ahmet Bey.a.g.e. , s. 145. 224 Bu dönemde 19 bin asker ile 300 kadar bir haneye sahip bir hanedan olduklarını belirtilmektedir. (Yurtsever, a.g.e. , s. 96) 225Yurtsever. a.g.e. , s. 133-134.

44

3.2.2.1.5 Gökvelioğulları (Kökülüoğulları) XVIII Yüzyıl başlarından itibaren Sunbas taraflarına hakim olmuşlar, XIX. yüzyılın

ikinci yarısının ilk yıllarına kadar hakimiyetlerini devam ettirmişlerdir.

Kozanoğulları’na karşı gelmekle birlikte devlete karşıda isyan halindeydiler226.

3.2.2.1.6 Yağbasanlılar Sunbas nahiyesi dağlarında yaşayan bir aşiret olmakla birlikte, kethüdalarından

Gençoğlanoğlu ailesinden Ahmet Ağa kendi başına bir idare tesis etmişti. Kozanoğlu

Yusuf Ağa’ya muhalif olan beylerdendi227.

3.2.2.1.7 Kerimoğulları Kerimoğulları Bozdoğan aşiretinin bir kolu olduğundan, XVIII. yüzyıldan itibaren

Çukurova’da güçlü bir hanedan olmuşlardır228.

XIX. Yüzyılın ilk yarısında Hasan Paşazadeler ile Menemencioğulları arasında Adana

hakimi olma mücadelesi nedeniyle tam bir karışıklık yaşanmış, Adana valileri de bu

ailelerin gölgesinde kalarak etkinliklerini kaybetmişlerdir. 1865 yılında bütün bu

hanedanlardan Kozanoğulları ve Küçükalioğulları’nın devlete karşı isyan halinde

olduğu, diğerlerinin ise kendi bölgelerinde hakimiyetlerini devam ettirdiği

görülmektedir. Bu durum Tanzimat’ın merkezileşme politikasına aykırı olduğundan,

Fırka-i Islahiye’nin hazırlanmasında, bu hanedan ailelerin tasfiye edilmesi zorunluluğu

önemli bir etken olarak yer almaktadır229.

3.3 AŞİRETLERİN VE MUHACİRLERİN SEBEB OLDUĞU PROBLEMLER VE YAŞANAN SORUNLAR

XIX. Yüzyıl başlarından itibaren Güney Anadolu’da ve özellikle Çukurova’da kışlayan

ve yaz mevsimi ile birlikte Sivas, Kayseri, Maraş taraflarına yaylaya çıkan aşiretlerin

asayiş bozukluğu önemli bir sorun oluşturmaktaydı. Aşiretlerin iskanının temel

sebepleri vergilerini ödememeleri, askerlik hizmetlerini yerine getirmemeleri, yaylaya

226 A. C. Paşa. Tezakir, III, s. 118; Yurtsever, a.g.e. , s. 96. 227 A. C. Paşa. Tezakir, III, s. 118; Yurtsever, a.g.e. , s. 97. 228 Yurtsever. a.g.e. , s. 99. 229 Yılmaz Kurt. (2000). Menemencioğulları Tarihi ve Çukurova’da Aşiretler, İstanbul, s. 357-364; Kasım Ener. (1964). Tarih Boyunca Adana Ovasına Bir Bakış, Adana, s. 280-282.

45

gidip gelirken yerli halka verdikleri zarar ve ziyanlar, birbirleri ile mücadeleleri

iskanları zorunlu hale getirmişti.

Ceyhan nehrinin doğusunda Afşar ve Bozdoğan aşiretleri, batısında Tacirlü ve Cerid

aşiretleri ile sürekli mücadele ediyorlardı230.

Aşiretlerin sebep olduğu asayişsizliğin önlenmesi için alınan tedbirlerde pek işe

yaramıyordu. 11 Ekim 1855 (29 Muharrem 1272) tarihinde Halep valisinin sadarete

gönderdiği arızada231 Reyhanlı aşireti tarafından ecnebi memur ve tüccarlarından “gasp

ve garet “ olunan eşya ve malların geri alınması hakkında aşiretten bu işlere karışan otuz

kadarının ele geçirildiği belirtilmekteydi. Aynı konu için 4 Kasım 1855 (23 Safer 1272)

tarihinde gönderilen Adana Meclis mazbatasında Adana eyaletinin bazı mahallelerinde

emniyetin sağlanmasına itina gösterilerek, oymak ve Kürt eşkıyasına meydan

verilmeyerek bir gün bile kötü bir olay vuku bulmamakta ve şikayetlerin çok olduğu

Bereket dağı ve Üzeyir sancağında Ulaş, Kıyı ve Tacirlü eşkiyasının uygunsuz davransa

da eskisi gibi hareket edemediklerini bildiriyordu232.

1856 yılı yazında ahalinin zulümden kurtarılması ve zarar gören eşya ve hayvanlarının

tazmini için Maraş sancağı dahilinde bulunan Göksun nam mahalle asker sevk edilmiş

idi233. Maraş eyaletinin Adana ile birleştirilerek bir eyalete dönüştürülmesi, aşiretlerin

Maraş eyaleti içerisinde geçişlerinde yerli halkı zarara uğrattıkları bunun önlenmesi ve

aynı zamanda Karaisalı kazasına Osman Bey’in kaymakam tayin edildiği 20 Eylül 1848

tarihli Adana valisine gönderilen yazıdan anlaşılmaktadır234.

Tacirlü aşiretinin iskanı için Anadolu Ordusu Kumandanlığı’na gönderilen 29 Kasım

1859 tarihli yazıda, aşiretin sahip olduğu silahların alınmaması, bunun yanında herhangi

bir asayiş bozukluğuna meydan verilmemesi de önemle belirtilmekteydi235. Ayrıca

Tacirlü aşiretinin Adana’ya iskanında görevlendirilen Kethüda Rüstem’in müdürlük

görevine atandığı ve aşiretin elindeki çadır, hayvan, silah gibi fazla eşyaların

satılmasının uygun olduğu ve bununda değerine göre yapılması gerektiği hususunda

Meclis-i Vala’nın 19 Mayıs 1852 kararında vurgulanmaktaydı236. 1861 yılında Tacirlü

230 BOA. A. } MKT. MVL. 119/28. 231 BOA. A. } MKT. UM. 235/25. 232 BOA. A. } MKT. UM. 235/25. 233 BOA. A. } MKT. UM. 261/26. 234 BOA. A. } MKT. 149/57. 235 BOA. A. } MKT. NZD. 39/92. 236 BOA. İrade Meclisi Valâ. 1268.

46

aşiretinin başıbozukluğundan dolayı gerekli tedbirlerin alınması gerekmekteydi. Maraş

havalisindeki yaylalara gelip gittikleri esnada rast gelen ekinleri hayvanlarına yedirmek,

ahaliyi soymak, ağırlıklarını yaylada bırakarak Sivas, Bozok, Maraş sancaklarında

kasaba ve köyleri basarak ahali ve neferatın canlarını yakmak gibi hareketleri adet

edindiklerinden mevcut zaptiyeden başka kuvvetler de sevk edilmiştir237. 3 Kasım 1863

tarihinde Maraş sancağı meclisinden sadarete gönderilen mazbatada Tacirlü aşireti

hakkında açık bilgiler verilmekteydi. Bu aşiretin Elbistan ve Göksun havalisinde olan

yaylaklarında bulundukları esnada bölge halkı yolcular ve “muhacirlerin hayvanat ve

mezruatını gasp ve telef etmiş olduklarından” gereğinin yapılması amacıyla aşiret

müdürlüğüne emirler verilmiş, ayrıca memur-u mahsusun mahiyetinde lüzumu kadar

asker ile bir aydan beri oralarda dolaşmakta olduğu halde aşiretin gasp ve itlaf ettiği

emvali iade etmediği dile getirilmiştir238.

Fırka-yı Islahiye’nin bölgeye gelmesinden önce çözülmesi gereken acil problemlerden

biri Tacirlü aşiretinin iskanı sorunu olmuştur. Bu anlamda 14 Mart 1864 tarihli Adana

valisinin arızasından, Tacirlü aşiretinin Adana’dan harice salıverilmemesi için gerekli

askeri tedbirler alındığı anlaşılmaktadır. Tacirlü ve Cerid aşiretinin kışlaklarından

ayrılmaması süvari mirlivası Hüsnü Paşa kumandasında Adana’da bulunan bir tabur

talia ve iki bölük süvari ve üç takım topçu ve askeri ile Maraş’taki talia taburu ilave

olunmuştur. Maraş’taki bu talia taburunun bu havalide ve aşiretin geçiş güzargahı olan

Andırın ve Bulanık taraflarında ikamet olunması, Adana’daki kuvvetlerin ise münasip

mevkiye hareket ettirilmesi halinde silah kullanmadan Tacirlü ve diğer aşiretlerin

yerlerinden harekete mecalsiz kalacağı belirtilmiştir239. Aynı günlerde gerek sadaret

gerekse serasker ile Adana ve Maraş idarecileri bu mesele üzerinde hayli mesai sarf

etmişlerdir. 25 Mart 1864 tarihinde Sadaret’ten Maraş’a cevaben yazılan emirnamede

aşiretin durumu ve askeri tedbirler alınmasına ilişkin bilgi olsa da bu tedbirler hakkında

malumat verilmemiştir240. Buna göre aşiretin genelde Çukurova’da bulunduğu ve 300-

400 kadar haneleri Lece241 nam mahalde kışlamakta olduklarından Çukurova’da

bulunanlar etrafa salıverilmediği gibi, Lece de olan hanelerin kaçmamaları için 4-5

bölük asker, 300 kadar süvari ve piyade bulundurulması gerektiği ve Andırın, Bulanık

237 BOA. A. } MKT. UM. 515/53 238 BOA. İ. M. Mahsus 1256. 239 BOA. İ. M. Mahsus 1256. 240 BOA. İ. M. Mahsus 1256. 241 Bu yer hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz.

47

taraflarında 500’er süvari ve piyade askerden mürekkep iki ayrı kuvvetin kışlak

mevsimi gelinceye kadar buralarda bulundurulmasının lazım geldiği ifade

edilmekteydi242.

1864 yılı başlarında askeri tedbirler sonucunda Tacirlü ve Cerid aşiretlerinin yaylaya

çıkmaları engellenmiş, bunlardan bir kısmı Çukurova’da iskan ve bir kısmı henüz

göçebe bulunduğundan, adetleri olduğu üzere yaylaya çıkarak eski kötü davranışlarına

devam edeceklerinden gelecek senede bu şekilde tedbir alınır ise tamamının iskan

olunacakları” belirtilmişti243.

Afşar aşiretinin çıkardığı sorunlar ise; 3 Eylül 1861 tarihinde Adana vilayetine

gönderilen tahrirde, Afşar aşiretinin asayişinin sağlanması için 2 bölük askerin

görevlendirilmesi istenmekteydi244. Konya’da iskan edilen Afşar aşiretinin asayişi bozan

hareketleri karşısında Kayseri’den 2 bölük asker gönderilmesi karşısında, bunların

Adana’ya ve Niğde’ye saldırabilecekleri düşünüldüğünden bu askerlerin Niğde’ye

gönderilmesinin uygun olduğu Konya vilayetine gönderilen 11 Mart 1860 tarihli

tezkireden anlaşılmaktadır245. Kayseri ve Adana Mutasarrıflığı’na gönderilen 30 Ekim

1861 tarihli tezkirede, Cebel-i Kozan’da meskun Afşar aşiretinden bazı kimselerin Lek

Kürdi aşiretinin 15 hanesini basıp bir kısmını yaraladıkları, buna mukabil olmak üzere

Lek Kürdi aşiretinden bazı kişilerinde Afşarlar üzerine saldırdığı, ölen ve yaralananların

olduğu belirtildikten sonra, gerekli tedbirlerin alınması ve aşiretlerin bir düzen altında

tutulabilmesi gerektiği vurgulanmaktaydı246.

XIX. Yüzyıl da Çukurova ve çevresinde Türkmen aşiretleri ovanın verimli fakat

terkedilmiş topraklarında dolaşmakta ve devlet otoritesine karşı her türlü harekete

cesaret etmekteydiler. Bu nedenle ovanın tarıma açılarak bölgenin işlenir hale

getirilmesi için aşiretlerin iskan edilmesi gerekmekteydi. Aşiretlerin yaylak ve kışlakları

arasında göç ederken yerli halka zararlarının önüne geçilmesi için Sadaret’ten Anadolu

Ordusu Kumandanlığı’na 13 Kasım 1909 tarihinde iletilmişti. Emir gereğince aşiretlerin

düzen altına alınabilmesi ve yerli halka zararlarının önlenmesi için mevcut asker

sayısının arttırılması, olayların meydana gelişi halinde ise sert tedbirlerin alınması

sadaret yazısında açıkça belirtilmiştir. Olayların önlenmesine bir katkı olmak 242 BOA. İ. M. Mahsus 1256. 243 BOA. İ. M. Mahsus 1256. 244 BOA. A. } MKT. UM. 367/63. 245 BOA. A. } MKT. UM. 378/82. 246 BOA A. } MKT. UM. 502/60.

48

düşüncesiyle, Tacirlü aşireti başta olmak üzere, diğer bazı aşiretlerin yaylalara

çıkmasına bazı seneler engel olunması alınabilecek önlemler arasında yer almaktaydı247.

Kırım ve Kafkasya’dan gelen ve Kayseri, Maraş, Adana taraflarına yerleştirilen

muhacirler ile aşiretler arasında huzursuzluklar eksik olmuyordu. 1860 yılında

Çukurova’da iskan edilen Nogay muhacirlerinden bir grubu Bozdoğan aşiretinden sığır

satın almış, fakat bu hayvanlar Afşarlar tarafından çalınmış ve bu esnada bir Nogay

muhaciri de Afşarlar tarafından öldürülmüştür248. Bu anlaşmazlıklarda görevlendirilen

naibin yetkili olduğu Ekim-Kasım 1858 tarihli tezkireyle belirtilmekteydi249. Adana

vilayetine bağlı Tarsus kazasıyla, İskenderun’daki bazı muhacirlerin iskan

edilmediklerinden ve yevmiyeleri verilmediğinden hükümet konaklarına saldırarak

kargaşalık çıkardıkları Adana Fevkalade Kumandanlığı’nın beyanından anlaşılmaktadır.

Sorunun giderilmesi isteği 20 Mart 1901 tarihli Dahiliye Vekaleti tezkiresiyle sadarete

bildirilmiştir250. Ayrıca Adana’da çeşitli yerlere iskan edilen muhacirlere karşı yerli

halkın saldırıda bulunduğu ve arada çatışmaların yaşandığı 25 Ocak 1906 tarihli 20.

Kolordu’nun yazısından anlaşılmaktadır251.

247 BOA. A. } MKT. 324/4. 248 BOA. A. } MKT. MVL. 119/28. 249 BOA. A. } MKT. UM. 571/57. 250 BOA. İrade Hususi 1318-Za 29. 251 BOA. DH. EUM. AYŞ. 1338 RA 25.

49

SONUÇ

Adana tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin geçiş noktasında bulunduğundan önemli bir

yere sahiptir. Osmanlı Devletinde de bu önemini korumasından dolayı yoğun göç alan

bölgeler arasında yer almıştır. Çalışmamızda XIX. yüzyılın ikinci yarısı Adana

vilayetinin demografik yapısı ve iskan siyaseti konusunda somut bilgilere ulaşılmışır.

Birinci bölümde; XIX. yüzyılın ikinci yarısından XX. yüzyılın başlarına kadar

Adana’nın mûlki taksimatı birinci elden kaynak olan devlet salnameleri ile incelenmeye

çelışılmıştır. Vilayet nizamnamelerinin yayınlanmasının idari taksimata etkisi üzerinde

durulmuştur.

İkinci bölümde; çalışmamızın dönemlerini kapsayan tarihler arasında Adana’nın

demografik yapısı üzerinde durulmuştur. Demografik yapısının şekillenmesinde yerli

nüfus ile birlikte Kafkasya, Kırım ve Balkanlardan yoğun göç hareketlerinin bölgede

aşırı nüfus artışına sebep olduğu ve yüzyıl sonlarına doğru göçmenlere yer tedarik

etmede sıkıntılar yaşandığı açıkça görülmektedir.

Üçüncü bölümde; Adanaya iskan edilen aşiretler ve muhacirler hakkında bilgi

verilmiştir. İskan sırasında ya da yerleşmeden sonra devlet ile iskan edilenler arasında

bir çok sorun yaşanmıştır. Bu sorunlara ve devletin getirdiği çözüm yollarına

değinilmiştir.

Mali sıkıntıların gittikçe artması ve göçmenlerin kalabalık gruplar halinde gelmeleri

bunların iskan edilmelerini ve ihtiyaçlarının karşılanmasını zorlaştırmıştır. Göçmenlerin

kendi hemşehrilerinin yanlarında iskan edilmeleri isteği, memnuniyetsizlik ve

kargaşalıklara neden olmuştur. İaşe ve barınma konusunda da zorluklar yaşanmıştır.

Elverişsiz hava koşulları devletin yaptıracağı evlerin teslim zamanınıda geciktirmiştir.

Muhacirlerle yerli halk arasında toprak taksimi konusunda sıkça anlaşmazlıkların

yaşandığı belgelerle yansımıştır. Yerli halk toprak dağıtımında kendilerine daha fazla

verilmesi gerektiği ve bazende kendi arazilerinin verildiği konusunda şikayetçi

olmuşlardır. Bu durum iki taraf arasında istenmeyen huzursuzluklara yol açmıştır.

Aşiretlerinde yerleşik düzene geçirilmesi konularında yerli halk ve devletle

anlaşmazlıklar içerisine girmişlerdir. Yerli halkın arazi ve meralarına tecavüzleri

vesikalarda sıkça görülmektedir. Devletin kendilerine tahsis ettiği arazileri beğenmeyip,

ayrılarak başıbozuk duruma düşmeleri, bölgedeki asayişi bozan önemli noktalar

arasında yer almaktadır.

Mali sıkıntılar ve yerel yönetimin etkili önlemler alamaması, ele aldığımız düzen

içerisinde var olan sorunların çözümünü sağlayamamıştır. Devletin sona erişine kadar

bu sorunlar daha da artarak devam etmiştir.

51

BİBLİYOGRAFYA

1. ARŞİV BELGELERİ Başbakanlık Osmanlı Arşivi 1- İradeler. a- İrade Dahiliye. b- İrade Meclisi Valâ. c- İrade Meclis-i Mahsus. d- İrade Hususi. 2- Yıldız Tasnifi. 3- Cevdet Tasnifi Dahiliye. 4- Sadaret Tasnifi. a- Sadaret Mektub-i Umumi A. MKT. UM. b- Sadaret Mektubi Mühime A. MKT. MHM. c- Sadaret Mektubi Meclis-i Valâ A. MKT. MVL. 2.KAYNAK ESERLER.

Ahmet Cevdet Paşa. (1991). Tezakir, Haz. Cavid Baysun. Ankara.

Ahmet Cevdet Paşa. (1980). Maruzat, Haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul.

Ahmet Refik. (1930). Anadolu’da Türk Aşiretleri, Türkiyat Enstitüsü, İstanbul.

BAYKARA, Tuncer. (1988). Anadolunun Tarihi Coğrafyasına Giriş I.

Anadolu’nun İdari Taksimatı. Ankara.

BUZPINAR, Burcu. (2006). Çukurova Türkmen Aşiretleri. Basılmamış Yükseklisans

Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.

ÇADIRCI, Musa. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve

Ekonomik Yapıları. Ankara.

ENER, Kasım. (1964). Tarih Boyunca Adana Ovasına Bir Bakış. Adana.

ERÖZ, Mehmet. (1991). Yörükler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay. İstanbul.

GÖKBEL, Ahmet. (1998). Anadolu Varsaklarında İnanç ve Adetler. Ankara.

GÜRAN, Tevfik. (1897). Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı. İstanbul.

HALAÇOĞLU, Yusuf. (1987). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskan

Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. TTK. Yay. Ankara.

HAMMER, Joseph. (1986). Osmanlı Devleti Tarihi. Tasvir Yay. İstanbul.

KAFESOĞLU, İbrahim. ( 1995). Türk Milli Kültürü. İstanbul.

KARAL, E. Ziya. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Devlet

İstatistikleri Enstitüsü. Ankara.

KARPAT, Kemal. H.(2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik Ve Sosyal

Özellikleri, İstanbul.

KILIÇ, Orhan. (1997). 18.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinin İdari

Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ.

KOZANOĞLU, A. Münir. (1983). Kozanoğulları. İstanbul.

KURT, Yılmaz. (2004). Çukurova Tarihinin Kaynakları I: 1525 Tarihli Adana

Sancağı Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara.

KURT, Yılmaz. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları II: 1547 Tarihli Adana

Sancağı Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara.

KURT, Yılmaz. (2005). Çukurova Tarihinin Kaynakları III: 1572 Tarihli Adana

Sancağı Mufasal Tahrir Defteri. TTK. Yay. Ankara.

MENEMENCİOĞLU, Ahmet. (1997). Menemencioğulları Tarihi, Yay. Haz. Yılmaz

Kurt. Ankara.

MURSALOĞLU, Şemseddin. (1984). Büyük Reyhanlı Türkmen Aşireti. İzmir.

ORHONLU, Cengiz. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskanı

Teşebbüsü. Eren Yay. İstanbul.

ORTAYLI, İlber. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-

1880). TTK. Yay. Ankara.

Salname-yi Devlet-i Aliye-yi Osmaniye. (1268). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1269). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1270). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1271). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1272). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1273). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1274). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1275). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1276). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1277). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1278). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1279). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1280). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1281). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye.(1282). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1283). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1284). İstanbul.

53

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1285). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye.(1286). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1287). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1288). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1289). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1290). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1291). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1292). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1293). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1294). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1295). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1296). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1297). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1298). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1299). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1300). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1301). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1302). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1303). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1304). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1305). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1306). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1307). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1308). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1309). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1310). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1311). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1312). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1313). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1314). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1315). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1316). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1317). İstanbul.

54

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1318). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1319). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1320). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1321). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1322). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1323). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1324). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1325). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1326). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1327). İstanbul.

Salname-yi Devlet-i Aliyye-yi Osmaniye. (1328). İstanbul.

Salname-yi Vilayet-i Adana. (1287). Adana.

Salname-yi Vilayet-i Adana. (1309). Adana.

Salname-yi Vilayet-i Adana. (1319). Adana.

SAKİN, Orhan. (2006). Anadolu’da Türkmenler ve Yörükler. Doğan Toplumsal

Dönüşüm Yay. İstanbul.

SAMİ, Şemseddin. (1316). Kamusü’l-A’lam, İstanbul.

SAYDAM, Abdullah. (1997). Kırım ve Kafkas Göçleri. TTK. Yay. Ankara.

SÜMER, Faruk. (1980). Oğuzlar (Türkmenler) , Tarihleri- Boy Teşkilatı-

Destanları. Ankara.

UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı. (1995). Osmanlı Tarihi I-IV. TTK. Yay. Ankara.

YURTSEVER, Cezmi. (1983). Ermeni Terör Merkezi Kilikya Kilisesi. İstanbul.

ZİLLİOĞLU, Mehmet. (1996). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Yay. İstanbul.

TALAYHAN, A. Mehmet. (2001). 19. Yüzyıl Sonrası ve 20. Yüzyıl Başlarında

Osmanlı Devleti İdari Taksimatı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.

TEXIER, Charles. (2002). Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi I-III. , Suat

Ali. (Çev.) , Sadeleştiren Musa Yıldız.

TÜRKAY, Cevdet. (1979). Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı

İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul.

Yurt Ansiklopedisi. (1981). “Adana” , c. I, İstanbul.

Adana İl Yıllığı. (1967). Adana Valiliği.

55

3. MAKALELER.

AKBAL, Fazıla.(1951). “ 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve

Nüfus” Belleten XV/60. s. 617-628.

AKDAĞ, Mustafa. (1974).” Osmanlı Tarihinde Âyânlık Düzeni Devri” (1730-1839).

TAD. 19-23. s. 51-61.

BİLGİLİ, A.Sinan. (1999). “ Osmanlıya Karşı Bir Türkmen Boyu Tarsus Varsakları”

Osmanlı, c.4 Ed. Güler Eren. Ankara s. 175-176.

ÇABUK, Vahit. (1976). “ Fırka-i Islahiye, İskenderun Payas” TKD. XIV/161. s. 35-42.

DARKOT, Besim. (1997). “ Adana” İA. I. MEB. Yay. s. 127-129.

DUMONT, Poul. (1981). “1865 Tarihinde Güney-Doğu Anadolunun Islahı” Yediyıldız,

Bahaeddin. (Çev.) TED. X-XI. İstanbul, s. 369-394.

ERDEM, Sargon. (1988). “Adana” TDİA. c.I. İstanbul. s. 348-349.

HALAÇOĞLU, Yusuf. (1973). “ Fırka-i Islahiye ve Yapmış Olduğu İskan” TD. 27. s.

1-20.

HALAÇOĞLU, Yusuf. (2000). “Adana Tarihçesi” Efsaneden Tarihe, Tarihten

Bugüne Adana. Haz. Erman Artun- M. Sabri Kaz. Yapı Kredi Yay. İstanbul. s. 10-17.

KAFESOĞLU İbrahim. (1967). “ Selçuklular” İA. c. X. s. 381.

KARA, Hamdi. (1989) “ Cumhuriyete Kadar Çukurova Nüfusu” Coğrafya

Araştırmaları Dergisi, I/1 s.115-121.

KÖPRÜLÜ. M. Fuat. (1979). “ Avşarlar” İA. II. s. 28-38.

KURT, Yılmaz. (2000). “Menemencioğulları Tarihi ve Çukurova’da Aşiretler” Yapı

Kredi Yayınları. İstanbul. s. 357-365.

KURT, Yılmaz. (1990). “1572 Tarihli Adana Mufasal Tahrir Defterlerine Göre

Adana’nın Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine” Belleten LIX/209. s. 5-17.

KURT, Yılmaz. (2001). “ Menemencioğulları İle İlgili Arşiv Belgeleri I. ” , Belgeler

XXI/25. s.85-151.

ONAR, Mustafa. (2000). “ Kozanoğulları” Yapı Kredi Yay. İstanbul. s. 367-375.

ÖZKAYA, Yücel. (1978). “XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Yerli Ailelerin

Ayanlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Ortaya Çıkışı” Belleten

XLII/168. s. 667-723.

SAYDAM, Abdullah. (1991). “ 19. Yüzyılda Adana’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı

Hakkında Bir Rapor” , BTTD 71. s. 27-33.

SÜMER, Faruk. (1963). “Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar” TAD. I/1. s. 1-113.

56

SÜMER, Faruk. (1987). “ XIX. Yüzyılda Çukurova’da İçtima-i Hayat” TDAD. 48. s. 9-

12.

SÜMER, Faruk. (1987). “ Ceridler” TDAD. 24. s. 3-9.

SOYSAL, Mustafa. (1988). “Onaltıncı Yüzyılda Adana İlinin “ Mufasal Defterine”

Göre Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerinde Bir Araştırma” Belleten LIII/202. s. 170-

180.

ŞAHİN, İlhan. (1999). “ Göçebeler” Osmanlı c. 4 Eren Güler. (Ed.) Yeni Türkiye Yay.

Ankara s. 136-142.

ŞAKİROĞLU, Mahmut. (1992). “Çukurova Tarihinden Sayfalar I. Payas Ayanı

Küçükalioğulları” TAD. XL/26. s. 103-139.

TURAN, Osman. (1977). “Keyhüsrev II.” İA. c. VI. s. 627-628.

TURAN, Osman. (1977). “ Kılıçarslan II.” İA. c. VI. s.696.

TURAN, Osman. (1979). “Süleyman Şah I.” İA. c. XI. s.201-209.

TURAN, Osman. (1979). “Süleyman Şah II.” İA. c. XI. s.219-231.

4. MÜRACAT ESERLER

Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.Zeki PAKALIN, İstanbul 1993.

Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, Nuri Akbayar, İstanbul 2001.

Osmanlıca-Türkçe Lügat, Ferit Devilioğlu, Ankara 1997.

Kâmûs-ı Türkî, Şemseddin Sâmi, İstanbul 2006.

İmla Kılavuzu, Ankara 2000.

Yer İsimleri Kılavuzu, BOA. Yay. , İstanbul 1991.

57