WYMIANA I DAR JAKO ANTROPOLOGICZNE IKONY

dr Agata Stanisz. Antropologia rzeczy, zajęcia nr 12_18.12.2012

Dar jako ikona antropologiczna- tworzenie i podtrzymywanie więzi społecznych

-kontekst zachowań zrytualizowanych

• Koncepcja M. Maussa, zwłaszcza jego ujęcie kula

• np. Alfred Gell: istnienie fundamentalnej tożsamości człowieka oraz tego, co posiada

• maoryski duch rzeczy (hau): rzecz podarowana posiada duszę, która jest syntezą cech osoby obdarowującej; jest elementem zasady wzajemności, która utrzymuje więzi społeczne;

Alfred Gell (1945-1997)

• Brytyjski antropolog społeczny (uczeń Edmunda Leacha , Raymonda Firtha)

• Pola badawcze: sztuka, język, symbolizm, rytuały

• Teren: Melanezja, Indie• Książki: The Anthropology

of Time: Cultural Constructions of Temporal Maps and Images (1992), Art and Agency: An Anthropological Theory (1998)

dar nie jest zwykłą rzeczą

Jean Baudrillard: • kiedy rzecz staje się darem traci swoją

wartość użytkową i wymienną;• nie ważne co: najistotniejsza jest relacja

tworzona w momencie wręczania daru;

Jean Baudrillard (1929-2007)• francuski socjolog i filozof kultury.• inicjator nurtu postmodernistycznego

w teorii społecznej, krytyk globalizacji, współczesnego społeczeństwa i kultury.

• zainteresowany społeczeństwem postindustrialnym i kulturowymi skutkami rozwoju technik rzeczywistości wirtualnej,

• autor teorii symulakrów• Książki: Społeczeństwo

konsumpcyjne(2006), Wymiana symboliczna i śmierć (2007), Symulakry i symulacja (2005), Spisek sztuki (2006).

dar nie jest egzotyczny

Jerzy Kmita: • związki pomiędzy ludźmi ,jakie wytwarza dar są

synkretycznie symboliczne; • sens przekazywania i odwzajemniania daru jest

nie tylko praktyczny, wymienno-ekonomiczny, ale i magiczno-symboliczny.

• egzotyka daru jest antropologiczną hipostazją, bo jest on więziotwórczym elementem w każdym społeczeństwie.

Jerzy Kmita (1931 -2012)• polski filozof i teoretyk kultury• Był dyrektorem Instytutu

Filozofii UAM (1969-1977), Kierownikiem Zakładu Logiki i Metodologii Instytutu Filozofii, Dyrektorem Instytutu Kulturoznawstwa UAM (1978-1993) oraz Kierownikiem Zakładu Historii i Metodologii Nauk o Kulturze.

• Współtworzył poznańską szkołę metodologiczną i kulturoznawczą.

dar – prezent

Eric Rothenbuhler:

• Np. Kwestie prezentów świątecznych• wszystko opiera się na wzorach, choć nie

potrafimy ich jasno sformułować.• zasady te nakładają się na strukturę

pokrewieństwa i stosunków społecznych.

Eric Walter Rothenbuhler• amerykański antropolog

kultury, profesor Texas A&M University.

• zajmuje się teoriami komunikacji medialnej, przemysłem medialnym, muzyką popularną i teorią komunikacji.

• Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003.

dar w kontekście miłości

Russel Belk:• zwykła wymiana dóbr (zasadza się na

wartości wymiennej) • wymiana społeczna (zasada wzajemności)• wskazuje na model wymiany z porządku

„romantycznej miłości”• samoobdarowywanie się

Russel Belk• Amerykański profesor

marketingu• Pracuje w School of Businnes

w• Pola badawcze: reklama i

promocja, branding, zachowania konsumenckie, teoria kultury konsumpcyjnej, globalizm, systemy rynkowe, badania marketingowe, metody jakościowe

• publikacje

dary osobliwe

Aafke Komter: • dary upokarzające• dary podkreślające władzę obdarowującego

nad obdarowywanym • dary te wprowadzają w relacje między ludźmi

coś innego niż więź, która jest pozytywnie warościowana

Aafke Komter• Profesor socjologii pracująca

w Department of Sociology of the Erasmus University Rotterdam

• 2000-2012: dyrektor Department of Social Science at University College w Utrechcie

• Zajmuje się m.in. Wzajemnością w kontekście solidarności, życia rodzinnego

• publikacje

rytuały posługiwania się rzeczami

Grant McCracken: • Typologia rytuałów, która oddaje przypadki

posługiwania się rzeczami: rytuałów posiadania i wymiany rzeczy oraz rytuałów pozbawiania się rzeczy.

• Są to rytuały odnoszące się do rzeczy ujednostkowionych w koncepcji I. Kopytoffa.

Rytuały posiadania:

• dbałość o posiadane rzeczy• branie rzeczy w posiadanie• posługiwanie się rzeczami jako znakami

zróżnicowania• włączanie rzeczy w konteksty przeszłości

proces transferu znaczenia ze świata własnego posiadacza do nowo nabytej rzeczy; ludzie tworzą w ten sposób własny

świat rzeczy, który oddaje ich własne doświadczenie oraz koncepcję siebie samych oraz otoczenia

Rytuały wymiany:

• dar właściwy• przemieszczanie się rzeczy pomiędzy

jednostkami w szczególnych i odświętnych okolicznościach, co również oznacza przemieszczanie się własności i znaczeń

Rytuały pozbawiania się rzeczy:

• dotyczą dwóch przypadków: - nabywanie rzeczy, której pozbywa się ktoś

inny-pozbywanie się rzeczy własnej• w obu przypadkach ujawnia się

przeświadczenie, że znaczenia rzeczy można przemieszczać i wymazywać, mieszać czy tracić.

Grant McCracken• amerykański antropolog• Członek Convergence Culture

Consortium at Massachusetts Institute of Technology

• Książki: Culture and Consumption (1988), Big Hair (1996), Culture and Consumption II (2005), Flock and Flow (2006), Transformations: identity construction in contemporary culture (2008), Chief Culture Officer (2009), Culturematic (2012)

populus classicus

Trobriandczycy

• ponad 80 rodzajów wymiany, które określane są różnymi słowami (urigubu, kula, gimwali etc.)

• wymieniają różnego rodzaju dobra (jamas, naramiennniki, naszyjniki, gotowane jedzenie etc.)

• zaangażowani są w nie różni ludzie (urigubu – jamas, który jest przekazywane przy mężczyznę mężom jego sióstr)

• kula: wymiana wykraczająca poza społeczność; nazwa ta odnosi się do rodzaju dóbr, które są odpowiednie w tek wymianie

• czas dokonywania poszczególnych rodzajów wymian był różny, podobnie jak różny był czas odwzajemnienia (gimwali i natychmiast; kula – co 6 miesięcy)

• rodzaj odwzajemnianego dobra także był różny

Trobriandczycy vs my• nie mamy różnych pojęć na określenie różnych

rodzajów prezentów• posiadamy różne oczekiwania związane z

odwzajemnieniem i • pewne prezenty są odpowiednie lub nieodpowiednie• czynimy różnicę pomiędzy prezentami, donacjami,

rachunkami i podatkami. • potępiamy łapówki, uznajemy je za nielegalne. • uważamy, że pewne relacje wykluczają pewne

rodzaje wymiany. • nie wierzymy w czysty altruizm i potępiamy

skąpstwo.

zasada wzajemności

Norma postępowania, która zakłada obustronność świadczeń pomiędzy jednostkami lub grupami.

Zakłada:• niestosowność odrzucenia ofiarowywanej rzeczy lub usługi

(lub wprost odrzuca taką możliwość)• tym, co podlega wymianie są: rzeczy materialne, korzyści

ekonomiczne, usługi, przekazy ceremonialne i symboliczne, reakcje emocjonalne, postawy podporządkowania

• obowiązek odwzajemnienia nie musi być natychmiastowy • odwzajemniana rzecz nie musi być identyczna• dążenie obu stron do równowagi podtrzymuje relację

społeczną

Emile Durkheim (1893):

uznał odwzajemnienie daru za główny warunek równowagi społecznej, a wymianę za podstawę organizacji społeczeństw opartych na solidarności organicznej

Marcel Mauss (1923/24): • wprowadził pojęcie

wzajemności i okreslił ją jako zasadę leżącą u podstaw pierwotnej wymiany dóbr i usług

• obowiązek odwzajemnienia wieńczy dwa inne: obowiązek dawania i obowiązek przyjmowania

• mechanizm integracji społecznej

• obejmuje wszelkie wartości społeczne (nie tylko ekonomiczne ale także symboliczne)

Bronisław Malinowski (1926):

spopularyzował pojęcie wzajemności i uznał ją za podstawę ekwilibrum społecznego a jej wycofanie za rodzaj sankcji społecznej

Claude Levi-Strauss (1949, 1964):

przyjął zasadę wzajemności za podstawę swojej teorii pokrewieństwa zakładając równoważność świadczeń pomiędzy spowinowaconymi grupami krewniaczymi (wymiana kobiet);

Marshal Sahlins (1965):

przeprowadził typologizację aktów wzajemności

• wzajemność uogólniona• bilansowana• negatywna

+++Antropologia ekonomiczna posługuje się terminem wzajemność jako nazwą jednego z trzech podstawowych sposobów podziału dóbr materialnych. • dawanie darów i ich

odwzajemnianie• redystrybucja • wymiana rynkowa

kryteria stosowane w aktach wzajemności:

• kryterium czasu• kryterium rodzaju daru• kryterium tożsamości partnera• kryterium motywacji

• Dawanie dostarcza prestiżu, dlatego często towarzyszą mu ceremoniały, ostentacja i pokaz samego daru. Dawca daru lub usługi szczególnej wartości nabywa prawa do odpowiednio wysokiego statusu wobec biorcy

kula

Cykliczna okrężna wymiana przedmiotów, które posiadają znaczenie symboliczno-obrzędowe.

• Trzy rodzaje kula:- kula połączone z podróżą zamorską łączące dwa różne terytoria- kula obejmujące dwie sąsiadujące ze sobą społecznością - kula dokonywane w obrębie tej samej społeczności

aspekt gospodarczy, integruje społeczność i jej działania, jest wyznacznikiem społecznego prestiżu, sprzyja doskonaleniu techniki łodzi i nawigacji, organizacji prac zespołowych, pozwala na przełamywanie barier międzygrupowych.

potlacz

• Obrzędowa forma wymiany dóbr i osiągania prestiżu społecznego przez jednostki i grupy, która charakteryzuje się demonstracyjnym i rywalizacyjnym obdarowywaniem się lub nawet niszczeniem dóbr.

• Termin pochodzi z języka Indian Chinook z Kolumbii Brytyjskiej. Oznacza karmić i spożywać, choć wg F. Boasa ma podwójne znaczenie: dar i pożywienie. Wielu badaczy ogranicza zasięg występowania potlaczu do Ameryki Pn, ale jej przykłady odnaleziono także u Eskimosów, Malanezji i Papui.

maussowski potlacz

• Rodzaj szerszej kategorii systemu świadczeń całościowych o typie agonistycznym

• uczestniczą w nich nie jednostki, ale zawsze całe zbiorowości

• przedmiotem wymiany nie są wyłącznie dobra i bogactwa, lecz także kobiety, usługi, obrzędy, festyny, święta, dobra duchowe.

• ma znaczenie religijne, prawne, ekonomiczne, estetyczne.

• obowiązki dawania, przyjmowania i odwzajemniania

• implikuje pojęcia kredytu (odwzajemnienie następuje po jakimś czasie) oraz honoru (konsumpcja, niszczenie i dawanie jest miernikiem godności i prestiżu)

• zasada rywalizacji i antagonizmu

Wykład bazuje na:

J. Barański, Świat rzeczy: zarys antropologiczny. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2007, s. 251-259.

J. Davis. An Anthropologis’t view of exchange. „Social Anthropology” 1996, t. 4, nr 3. s. 213-226.