KANCELARIA SEJMU

BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

Zdrowotność kobiet - wybrane zagadnienia

Maj 1994 Grzegorz Ciura

Informacja

Nr 204

Ocena stanu zdrowia społeczeństwa jako całości nasuwa określone problemy. Z uwagi na brak obiektywnych mierników, stan ten opisuje się zwykle za pomocą wskaźników negatywnych (zjawisk mierzalnych). Ten sposób oceny (stosowany powszechnie) daje obraz zagrożeń i wytycza główne kierunki działań do poprawy zdrowotności.

Sytuacja zdrowotna ludności Polski budzi wiele niepokoju. Od szeregu lat stan zdrowia społeczeństwa polskiego nie ulega poprawie lub się po-garsza. Nie dotyczy to wszystkich wskaźników zdrowotnych, jednak w porównaniu z krajami rozwiniętymi ocena sytuacji zdrowotnej Polaków jest dużo gorsza.

BSE 1

Wstęp Stan zdrowia społeczeństwa polskiego w okresie ostatnich kilku lat jest postrzegany

jako bardzo zły i zdecydowanie negatywnie odbiegający od stanu zdrowia społeczeństw kra-jów wysoko rozwiniętych. Taka ocena sytuacji zdrowotnej wynika zarówno z porównań zmiany w czasie wskaźników zdrowotnych (ujęcie dynamiczne), jak i porównań międzynaro-dowych wielkości tych wskaźników. Sytuacja zdrowotna społeczeństwa polskiego pogorszyła się, nie można jednak twierdzić, że regres ten nastąpił wyłącznie w okresie ostatnich kilku lat. Są to zjawiska rozciągnięte w czasie, których negatywne objawy wystąpiły już w latach sie-demdziesiątych. Także porównania międzynarodowe wykazują zjawisko wyhamowywania dynamiki poprawy parametrów zdrowotnych ludności Polski (niektóre parametry zdrowotne są gorsze niż kilka czy kilkanaście lat temu). Ponieważ proces poprawy sytuacji zdrowotnej społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych trwa nadal, sytuacja w naszym kraju w tym aspek-cie rozwoju społecznego jest niepokojąca i wymaga wnikliwej analizy, na którą, z uwagi na charakter tego opracowania, nie ma miejsca. Koncentruje się ono na prezentacji zjawisk (głównie za pomocą wskaźników zdrowotnych) opisujących sytuację zdrowotną społeczeń-stwa polskiego ze szczególnym uwzględnieniem "zdrowszej części" tegoż społeczeństwa czy-li kobiet.

Determinanty sytuacji zdrowotnej Obecny stan wiedzy pozwolił na wyodrębnienie czterech grup czynników, które

wpływają na stan zdrowia człowieka. Są to: - czynniki genetyczne, - czynniki środowiska materialnego i społecznego, - zachowanie i styl życia, - działania opieki zdrowotnej. Najważniejszą grupą - której procentowa zależność jest największa 50 - 60% - jest za-

chowanie i styl życia człowieka. Oczywiście ta grupa czynników jest tak szeroka, że nie moż-na twierdzić, iż wyłącznie człowiek decyduje o poziomie własnego zdrowia, nawet w obrębie tej grupy czynników. Nie znaczy to, że jednostka jest pozbawiona decydującego wpływu na kształtowanie swojej kondycji zdrowotnej, zwłaszcza jeśli preferuje świadomie - znając za-grożenia zdrowotne swojego postępowania (np. nałogi) - niezdrowy styl życia.

Głównym elementem poprawy stanu zdrowia społeczeństw obecnie jest wzrost ich zamożności. Badania potwierdzają również związek między wzrostem produktu na-rodowego a wzrostem poziomu wydatków na ochronę zdrowia. Głównie poprzez wzrost gospodarczy kraje Europy Środkowej (w tym Polska) mogą uzyskać poprawę stanu opieki zdrowotnej i poprawę stanu zdrowia społeczeństwa.

2 BSE

Sytuacja zdrowotna kobiet Opisując sytuację zdrowotną kobiet, należy na wstępie wyjaśnić za pomocą jakich

kryteriów i mierników będziemy ją określać (oceniać). Związane to jest z brakiem takiej defi-nicji zdrowia, według kryteriów której, można by praktycznie, obiektywnie mierzyć stan zdrowia ludności. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) "zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym". Takie podejście wyklucza ja-kiekolwiek próby jego pomiaru za pomocą sprawozdawczości statystycznej, gdyż podstawo-wymi kryteriami ocennymi są subiektywne odczucia.

W praktyce do oceny stanu zdrowia stosuje się tzw. mierniki negatywne (śmiertelność, chorobowość), które łatwiej poddają się weryfikacji i pomiarowi.

Zmiany w umieralności Najlepszym parametrem opisującym poziom umieralności jest prognoza dotycząca

przeciętnego dalszego trwania życia. Wielkość ta, porównywana w długich okresach czasu, służy do pokazywania zmian stanu zdrowia społeczeństwa.

Do połowy lat siedemdziesiątych przeciętne trwanie życia tak mężczyzn, jak i kobiet wyraźnie wydłużało się. Efektem tych pozytywnych procesów było zwiększenie długości życia noworodków - chłopców i dziewczynek. Porównując ten wskaźnik w latach 1952/53 oraz 1975/76 wydłużenie to wzrosło dla noworodków płci męskiej prawie o 9 lat, a noworod-ków płci żeńskiej prawie o 11 lat. Wydłużenie się trwania życia było charakterystyczne dla osób w różnym wieku, z tym że nie było ono tak znaczące jak w przypadku noworodków. Niestety przewidywania co do stałego charakteru wzrostu tego parametru nie sprawdziły się. Od połowy lat siedemdziesiątych nastąpiła stagnacja lub regres długości przeciętnego dalsze-go trwania życia dla poszczególnych kategorii wiekowych populacji, przy czym większy re-gres odnotowano u mężczyzn. Trudno przewidzieć jak będzie się zmieniała wielkość tego parametru w najbliższych latach. W 1992 r. w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił wzrost przeciętnego dalszego trwania życia, tak u mężczyzn (0,6 lat), jak i wśród kobiet (0,4 lat). Parametr ten jest wyższy dla mieszkańców wsi, dla kobiet różnica ta wynosiła 0,8 lat.

W 1992 r. umieralność kobiet zmniejszyła się we wszystkich grupach wieku z wyjąt-kiem 1 - 4 lat. Największe obniżenie umieralności, aż o 17,4%, wystąpiło wśród dziewczynek w wieku 5 - 14 lat. Obecnie mężczyzna w wieku 0 ma szansę przeżycia średnio 66,7 lat (miasto - 66,6; wieś - 66,9), a kobieta w wieku 0 ma szansę przeżycia średnio - 75,7 lat (miasto - 75,4; wieś - 76,2). Dokonując porównań międzynarodowych (z państwami osiąga-jącymi najdłuższą średnią trwania życia w Europie) różnica w długości życia wynosi 5 - 7 lat na niekorzyść Polaków (różnice w długości trwania życia kobiet są korzystniejsze).

W liczbach bezwzględnych w 1992 r. liczba zgonów wynosiła 393,1 tys. i była o 10,9 tys. mniejsza niż w 1991 r. Umieralność mężczyzn i kobiet ogółem w latach 1960 - 1992 przedstawia wykres nr 1.

BSE 3

Wykres nr 1. Umieralność mężczyzn i kobiet ogółem w latach 1960 - 1992 - stan-daryzowane współczynniki na 100 tys. Ludności

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski w 1992 r., PZH, Warszawa 1993, s. 41. Cechą charakterystyczną sytuacji zdrowotnej społeczeństwa polskiego jest zjawisko

nadumieralności mężczyzn. Mężczyźni umierają częściej niż kobiety we wszystkich grupach wieku. Dobrą ilustracją tego stanu jest wykres nr 2, pokazujący o ile jest wyższe prawdopo-dobieństwo zgonu mężczyzn od prawdopodobieństwa zgonu kobiet w określonym wieku. Widać na nim wyraźnie także różnice wynikające z miejsca zamieszkania (miasto - wieś).

4 BSE Wykres nr 2. Nadumieralność mężczyzn w 1992 r. (Iloraz prawdopodobieństwa zgonu)

Źródło: Trwanie życia i umieralność według przyczyn w 1992 r., GUS, Warszawa 1992 r., s. XX. Główne przyczyny zgonów Od lat główną przyczyną zgonów są choroby układu krążenia. Według danych GUS w

1992 r. choroby układu krążenia aż w 57,7% były przyczyną zgonów kobiet i w strukturze zgonów ich udział był wyższy niż wśród mężczyzn o prawie 10 punktów. Na drugim miejscu znajdują się nowotwory złośliwe 17,3%, następnie zewnętrzne przyczyny urazów i zatruć 4,1%. Występuje zróżnicowanie przyczyn zgonów w zależności od grupy wiekowej. W gru-pie wiekowej 35-54 lat najczęstszą przyczyną zgonów były nowotwory złośliwe, w grupie powyżej 54 lat jako przyczyny zgonów dominują choroby układu krążenia.

BSE 5

Przestrzenne zróżnicowanie umieralności Występuje znaczne zróżnicowanie ogólnego natężenia zgonów w poszczególnych wo-

jewództwach. W 1992 r. współczynnik rzeczywisty (na 100 tys. ludności) w Polsce dla kobiet wynosił 925 (patrz Tabela 1.). Jak w latach poprzednich, tak i w 1992 r. ogólny rzeczywisty współczynnik zgonów kobiet był najwyższy w województwie łódzkim (1 253 zgony na sto tysięcy mieszkańców). Na podstawie współczynników standaryzowanych wg wieku (ze względu na fakt, że struktury wieku mieszkańców poszczególnych województw nie są jedna-kowe, jest on bardziej przydatny do porównań) wartość współczynnika umieralności dla ko-biet w latach 1990-1992 wynosiła 836,7. Umieralność kobiet była najwyższa w woj. katowic-kim 923,7 (10,4% więcej niż przeciętna krajowa), woj. łódzkim 921,7 (10,1%) i woj. wał-brzyskim 902,5 (7,9%). Województwa o najniższych współczynnikach umieralności kobiet to woj. łomżyńskie 734,1 (12,3% mniej niż przeciętna krajowa) i woj. białostockie 735,3 (12,1%). W 1992 r. nastąpiła poprawa wartości tego współczynnika, którego wartość dla ko-biet wynosiła 825,9. Umieralność kobiet była najwyższa w woj. łódzkim (920,2), a dopiero na drugim miejscu znalazło się woj. katowickie (903,2). Najkorzystniejszą sytuacją charaktery-zowały się woj. rzeszowskie (728,3) i woj. białostockie (740,4).

Tabela 1. Umieralność ogółem w Polsce wg płci i województw w 1992 r. (współ-

czynniki rzeczywiste na 100 tys. ludności).

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności ..., s. 33.

6 BSE

Występuje zróżnicowanie przyczyn zgonów w podziale miasto - wieś. Kobiety na wsi umierały częściej na zapalenie oskrzeli, rozedmę płuc i dychawicę oskrzelową, a ponadto spośród chorób układu krążenia na chorobę nadciśnieniową (o 47%). Kobiety w miastach znacznie częściej umierały z powodu nowotworów złośliwych (o 44% częściej z powodu no-wotworu sutka i o 100% z powodu nowotworu tchawicy, oskrzela i płuca), choroby układu trawiennego (o 58%), a spośród chorób układu krążenia na ostry zawał serca (o 49%). W po-równaniu z rokiem poprzednim (1991) nie obserwuje się zasadniczych zmian w zróżnicowa-niu przyczyn zgonów mieszkańców miast i wsi.

Strukturę zgonów kobiet wg głównych przyczyn w 1992 roku na podstawie tablic trwania życia przedstawiało się następująco:

Diagram 1

Źródło: Trwanie życia i umieralność według przyczyn ..., s. XV. Zgony kobiet według głównych przyczyn w 1992 r. dla poszczególnych przedziałów

wiekowych na podstawie tablic trwania życia prezentuje diagram 2. Diagram 2

Źródło: Trwanie życia i umieralność według przyczyn ..., s. XVI.

BSE 7

Wyraźnie widoczna jest dominacja zgonów z przyczyny chorób układu krążenia, lecz dopiero u kobiet w starszym wieku (powyżej 60 roku życia), które po 65 roku życia stanowią ponad połowę ogólnej liczby przyczyn zgonów. Biorąc pod uwagę zjawisko przedwczesnej umieralności (przed 65 rokiem życia) główną przyczyną zgonów kobiet są nowotwory złośli-we.

Współczynniki umieralności i liczby zgonów z uwagi na jednoznaczność informacji i pełność sprawozdawczości stanowią obiektywny punkt do oceny stanu zdrowia ludności. W przypadku innych mierników należy brać pod uwagę pewne ograniczenia związane z czynni-kami pozazdrowotnymi. Na przykład można mieć zastrzeżenia, w niektórych przypadkach, co do rozpoznania przyczyny zgonu. Na wysokość wskaźnika zapadalności na niektóre choroby podlegające rejestracji ma wpływ sprawność i kompletność systemu rejestracji. Poziom ho-spitalizacji jest uwarunkowany także możliwością dostępu (zarówno infrastruktury jak i w ostatnim okresie względami finansowymi) do tych usług. Dlatego przy opisywaniu innych mierników stanu zdrowia społeczeństwa należy te fakty brać pod uwagę. Zakres tego opraco-wania nie pozwala na uwzględnienie - choćby tylko - sytuacji opieki zdrowotnej w ostatnim okresie, co przybliżyłoby trudności w jednoznacznej ocenie prezentowanych niżej danych.

Chorobowość szpitalna W 1992 roku w szpitalach leczono ok. 4 mln 127 tys. przypadków (o 69 tys. więcej

niż w roku poprzednim), w tym 2 mln 239 tys. kobiet. Częstość hospitalizacji wśród kobiet wzrosła o 2% (mężczyźni 3%) w porównaniu z 1991 r. Kobiety nadal były częściej (o 127 osób na 10 tys. ludności) hospitalizowane niż mężczyźni (o 119 w 1991 r.) i różnica ta uległa powiększeniu. W grupach wiekowych najczęściej hospitalizowano dzieci do 1 roku życia (zwłaszcza chłopców) oraz osoby najstarsze - powyżej 65 lat (zwłaszcza mężczyzn). Dane dotyczące leczenia w szpitalach ogólnych według wieku przedstawiają się następująco.

Tabela 2. Chorzy leczeni w szpitalach ogólnych w Polsce wg wieku i płci

2 Współczynniki hospitalizacji na 10 tys. ludności Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 96.

8 BSE

Struktura głównych przyczyn hospitalizacji nie uległa większym zmianom w porów-naniu z 1991 rokiem. Najczęstszymi przyczynami hospitalizacji kobiet były choroby:

- układu krążenia, - powikłania ciąży, porodu i połogu, - układu moczowo-płciowego, - układu trawiennego, - nowotworów, - układu oddechowego, - urazów i zatruć. Ilustruje to diagram 3. Diagram 3

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 110. W porównaniu z 1991 r. w 1992 r. nastąpił wzrost częstości leczenia w szpitalach osób

chorujących na nowotwory oraz choroby układów: moczowo-płciowego, trawiennego i odde-chowego. Niewielki wzrost częstości hospitalizacji z powodu chorób układu krążenia wystą-pił tylko u kobiet. W stosunku do 1980 roku ogólny współczynnik hospitalizacji w 1992 r. wzrósł o 6%, znaczny wzrost z powodu nowotworów - ogólnie 54% (kobiety 52%) oraz cho-rób układu krążenia - ogólnie 41% (kobiety 47%). Na uwagę zasługuje fakt spadku - w tym okresie - o 24 punkty współczynnika hospitalizacji z powodu powikłań ciąży, porodu i poło-gu. Szczegółowe dane dotyczące najczęstszych przyczyn leczenia szpitalnego przedstawia tabela 3.

BSE 9

Tabela 3. Chorzy leczeni w szpitalach ogólnych w Polsce w 1992 r. wg płci i naj-częstszych przyczyn hospitalizacji

1 Współczynniki hospitalizacji na 10 tys. ludności Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 97. Absencja chorobowa i wypadkowa Liczba dni niezdolności do pracy z powodu chorób i wypadków wynosiła w 1992 r.

dla pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej1 208,9 mln dni. W przeliczeniu na jednego zatrudnionego 23,8 dni (dla mężczyzn 22,2 dni; dla kobiet 25,6), gdy w 1991 r. od-powiednio - 21 i 27,6 dni. Wskaźnik absencji w porównaniu do roku poprzedniego wśród kobiet obniżył się o 7% (u mężczyzn wzrósł o 6%). Spadek absencji wśród kobiet wystąpił tylko w grupie poniżej 40 lat, natomiast wśród kobiet starszych niezdolność do pracy była dłuższa niż w roku poprzednim. Nadal utrzymywała się przewaga absencji chorobowej i wy-padkowej kobiet w porównaniu z mężczyznami, ale różnica ta zmniejszyła się znacznie. W porównaniu z 1980 r. absencja ta u kobiet była wyższa o ponad 40%.

Tabela 4. Absencja chorobowa i wypadkowa w Polsce w 1992 r. wg płci i wieku w

porównaniu z latami 1991 i 1980

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 128.

1 Bez pracowników PKP, funkcjonariuszy i żołnierzy zawodowych MSW i MON.

10 BSE

Do głównych przyczyn absencji chorobowej i wypadkowej u kobiet należą choroby układu oddechowego (17%), krążenia i kostno-mięśniowego (po 13%). Aż 11% przyczyn absencji chorobowej stanowią choroby kobiece, powikłania ciąży, porodu i połogu. Strukturę absencji chorobowej pokazuje diagram 4.

Diagram 4

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 132. Choroby zawodowe W 1992 r. stwierdzono 10 639 przypadków chorób zawodowych i liczba ta w stosunku

do 1991 r. zmniejszyła się o 1 349 przypadków. Niestety trudno uznać ten stan rzeczy za sa-tysfakcjonujący. Związane jest to ze zmniejszeniem zatrudnienia w gospodarce narodowej o około 1 860 tys. osób. Zapadalność na choroby zawodowe osiągnęła ponad 119 przypadków na 100 tys. zatrudnionych i była o około 7% wyższa niż w roku poprzednim (wzrost ten na-stąpił jedynie wśród mężczyzn). Zachorowania wśród kobiet (4 002 przypadki) stanowiły w 1992 r. 38% ogółu chorób zawodowych i udział ten znacznie zmniejszył się w porównaniu z rokiem poprzednim.

Struktura chorób zawodowych wykazuje silne zróżnicowanie według płci. Głównymi chorobami zawodowymi kobiet były: przewlekłe choroby narządu głosu (około 42%), choro-by zakaźne i inwazyjne (28%), choroby skóry (10%) i zawodowe uszkodzenie słuchu (ok. 7%).

BSE 11

Diagram 5

Źródło: Sytuacja zdrowotna ludności Polski ..., s. 137. Taka struktura chorób zawodowych związana jest ze strukturą zatrudnienia kobiet

(oświata i wychowanie - choroby narządu głosu, ochrona zdrowia - choroby zakaźne). W po-równaniu z 1991 r. - wśród dominujących chorób zawodowych u kobiet wzrosła zapadalność z powodu przewlekłych chorób narządu głosu oraz chorób zakaźnych i inwazyjnych. Najwyż-szy przyrost zapadalności wystąpił w grupie: zawodowe uszkodzenie słuchu (czwarta z kolei przyczyna chorób zawodowych) - w porównaniu z 1991 r. - wzrost o 43%.

Skalę zagrożeń chorobami zawodowymi u kobiet doskonale oddaje zapadalność we-dług resortów. Przodują tu resorty o wysokim współczynniku feminizacji. Na pierwszym miejscu znajduje się (najwyższa zapadalność) ochrona zdrowia (186 przypadków na 100 tys. zatrudnionych), a na trzecim oświata i wychowanie, kultura i sztuka (176 przypadków).

Dynamikę zmian w zapadalności na choroby zawodowe w Polsce przedstawia wykres nr 3.

Wykres nr 3. Zapadalność na choroby zawodowe w Polsce w latach 1980 - 1992

12 BSE

Widoczny jest trend utrzymujący się od lat osiemdziesiątych - stałego niewielkiego wzrostu współczynnika zapadalności na choroby zawodowe u kobiet. Lata 1989 - 1991 to zdecydowany wzrost zapadalności, który stabilizuje się w 1992 r., niestety na wysokim po-ziomie. "Pocieszające" może być to, że wśród kobiet nastąpiło zahamowanie tendencji wzro-stowej, gdy u mężczyzn w 1992 r. nastąpiło dalsze pogorszenie się tej sytuacji.

Nowotwory złośliwe Informacje na temat zachorowalności na nowotwory złośliwe opierają się na prowa-

dzonym przez Centrum Onkologii Krajowym Rejestrze Nowotworów. Z uwagi na niedostęp-ność danych z 1992 r. przedstawione zostaną dane z 1991 r. Należy zaznaczyć, że mimo po-prawy kompletności rejestru w ostatnich latach, kompletność wszystkich prawdopodobnych zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce szacowano na ok. 86%.

W 1991 r. odnotowano 90 995 zgłoszeń (w 1990 r. - 83 470), dla mężczyzn 48 566 i dla kobiet 42 429. Rejestrowana zapadalność wśród kobiet (mierzona współczynnikiem na sto tys. ludności) w ostatniej dekadzie wzrastała do 1986 roku, po czym nastąpiła stagnacja aż do 1990 r. Niestety w roku następnym nastąpił skokowy wzrost tego wskaźnika (z 197,0 do 216,4).

U kobiet najczęściej rejestrowanymi nowotworami były: - nowotwór złośliwy sutka (17%), - szyjki macicy (9,2%), - płuca (7%), - jajnika (6,2%), - trzonu macicy (6,1%), - żołądka (5,6%). Z powodu nowotworów złośliwych zmarły w 1991 r. 31 432 kobiety i 42 527 męż-

czyzn. Ogólne współczynniki w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosły o 2% wśród ko-biet i 1% wśród mężczyzn. Najczęstszą przyczyną zgonów kobiet na nowotwory złośliwe były nowotwory sutka (13,4%), na drugim miejscu nowotwory tchawicy, oskrzela, płuca (9,2%), następnie nowotwory żołądka (8%) i szyjki macicy (6,6%). Warto zwrócić uwagę na sygnalizowany w pierwszej części opracowania fakt, że nowotwory złośliwe są główną przyczyną zgonów kobiet w wieku 35 - 54 lat, a więc przedwczesnej umieralności.

Choroby zakaźne W 1992 r. zarejestrowano ponad 28 tys. zatruć i zakażeń pokarmowych - czyli o pra-

wie 6 tys. mniej niż rok wcześniej. Od 1988 r. obserwuje się spadek tego typu zachorowań. Współczynnik zapadalności wynosił 73 osoby na 100 tys. ludności i był niższy niż w roku poprzednim o około 20%. Zatrucia pokarmowe wywołane pałeczkami Salmonella tak samo często występowały u kobiet i u mężczyzn (w latach poprzednich - częściej u kobiet).

Obserwuje się wzrost zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby (WZW) typu nie-B, zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet. Zapadalność na WZW typu B była na po-ziomie roku poprzedniego. Zapadalność na obie postaci WZW jest niższa w Polsce niż śred-nia w Europie.

Polska należy do państw o najwyższym wskaźniku zapadalności na gruźlicę w Euro-pie. Pomimo zmniejszania się do 1989 r. współczynnika zapadalności na tę chorobę, nadal jest on wyższy niż średnia w Europie. W ostatnich latach (po 1989) zapadalność nieznacznie wzrosła i w 1992 r. wynosiła około 43 osoby na 100 tys. ludności. Podobnie jak w latach po-przednich, nowe przypadki gruźlicy ponad dwukrotnie częściej występowały wśród mężczyzn

BSE 13 (11 199) niż kobiet (5 220). Niepokojący jest wzrost zapadalności u dzieci, a zwłaszcza w wieku 10 - 14 lat (o 33% w porównaniu z rokiem poprzednim).

W 1992 r. z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych zmarło w Polsce 2887 osób (o 85 mniej niż w 1991 roku). Ponad 46% stanowiły zgony z powodu gruźlicy, 9% z powodu bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, 8% wirusowego zapalenia wątroby.

Zakażenie wirusem HIV po raz pierwszy w Polsce stwierdzono w 1985 r. Pierwsze zachorowanie na AIDS zarejestrowano rok później. Do listopada 1993 r. odnotowano zakaże-nie wirusem HIV u 2824 osób, w tym samym czasie 156 osób zachorowało na AIDS. Wyraź-ny wzrost liczby zakażonych odnotowano w 1989 r., głównie u osób stosujących dożylne środki odurzające. Ta zmiana "jakościowa" przyczyn zakażenia nie tylko spowodowała wzrost liczby zakażeń, ale także między innymi:

- zmianę stosunku liczby zakażonych kobiet do liczby zakażonych mężczyzn z 1:9 w latach 1985 - 1988, a nawet 1:20 w 1988 r., do 1:4 obecnie,

- przesuwanie się wieku zakażonych ku młodszym grupom wiekowym (obecnie 60% zakażonych jest w wieku 20 - 29 lat, 11% w wieku 10 - 19 lat,

- urodzenia dzieci z obecnością przeciwciał anty-HIV. Jak już stwierdzono wyżej zakażenie występuje znacznie rzadziej wśród kobiet, wy-

stępowanie choroby AIDS jest jeszcze rzadsze (na 156 przypadków - 17 u kobiet). Choroby psychiczne W 1992 r. w poradniach zdrowia psychicznego leczono po raz pierwszy ponad 143

tys. osób (ponad 137 tys. w 1991 r.), do poradni odwykowych zgłosiło się po raz pierwszy ok. 30 tys. osób z rozpoznaniami psychiatrycznymi (prawie 5 tys. mniej niż w roku poprzednim). W poradniach uzależnień lekowych zarejestrowano 1 186 nowych pacjentów (844 w 1991 r.). W zakładach psychiatrycznej opieki stacjonarnej (bez oddziałów dziennych) leczono po raz pierwszy ponad 53 tys. osób.

Podobnie jak w latach poprzednich kobiety częściej niż mężczyźni zgłaszały się po raz pierwszy do poradni zdrowia psychicznego (80 313 przypadki). W poradniach odwykowych, uzależnień lekowych i zakładach psychiatrycznej opieki stacjonarnej znacznie częściej leczo-no mężczyzn.

Porównując w okresie ostatnich kilku lat zmianę współczynnika (na 100 tys. ludności) leczonych po raz pierwszy w zakładach psychiatrycznej opieki zdrowotnej widać stopniowy wzrost tych wielkości dla kobiet.

Podsumowanie 1. Sytuacja zdrowotna ludności Polski jest dużo gorsza niż krajów wysoko rozwinię-

tych. Stan ten jest wynikiem długotrwałego procesu, a porównania międzynarodowe wykazu-ją wyraźnie, że rozziew wysokości wskaźników zdrowotnych w Polsce i krajach rozwiniętych spowodowany jest:

- polepszaniem wskaźników zdrowotnych w tych krajach, - stagnacją niektórych wskaźników lub wręcz ich regresem w Polsce, albo też zdecy-

dowanie niższą dynamiką poprawy. 2. Na tle zdecydowanie złej sytuacji zdrowotnej społeczeństwa polskiego zróżnicowa-

nie według płci wyraźnie pokazuje lepszą sytuację zdrowotną kobiet (ilustrowaną za pomocą wskaźników zdrowotnych).

3. Proces wyrównywania parametrów zdrowotnych obu płci nie może jednak powo-dować równania do gorszych wskaźników - notowanych u mężczyzn. Nadal wskaźniki zdro-wotne u kobiet są niższe niż w krajach zachodnich.

14 BSE

4. Jak wspomniano na początku opracowania, występuje wiele czynników wpływają-cych na stan zdrowia społeczeństwa. Część z nich nadal będzie wpływać na różnice in minus między sytuacją zdrowotną w Polsce i w krajach rozwiniętych. Jednak część przyczyn można likwidować już dziś i nie wymagają one radykalnej poprawy sytuacji gospodarczej kraju.

Na pierwszym miejscu należy wymienić działania edukacyjne i promujące zdrowy styl życia. Uświadamianie obywatelom, że to przede wszystkim oni sami decydują o poziomie własnego zdrowia. Zdecydowanemu wzmocnieniu muszą ulec działania ograniczające zasięg zachowań patologicznych głównie w zakresie zwalczania uzależnień (w tym szczególnie od nikotynizmu i alkoholizmu).

5. Dla sytuacji zdrowotnej kobiet ważne jest podjęcie instytucjonalnych działań ogra-niczających przedwczesną umieralność (przed 65 rokiem życia). Z uwagi na fakt, że główną przyczyną przedwczesnych zgonów kobiet są nowotwory złośliwe, trzeba stworzyć instytu-cjonalny system badań profilaktycznych (przeciwrakowych), obejmujących przynajmniej całość określonych grup wiekowych kobiet.