Współczesna gospodarka Indii

Radosław Kuzyk

25 lutego 2016

1 Miejsce Indii w gospodarce światowej

Indie są drugim po Chinach najludniejszym państwem świata, jednakże ich udział wświatowej gospodarce do lat 80. XX wieku był nikły – podobnie, jak w tym samym zgrubsza czasie ich wielkiego, północno-wschodniego sąsiada. Przeciwnie rzecz się miałaz ich pozycją polityczną – jako kluczowego aktora w Ruchu Państw Niezaangażowanych.Rozwój ich znaczenia politycznego nie był zatem kompatybilny z awansem ekonomicznym,co należy złożyć na karb modelu socjalistycznego, realizowanego w kraju od uzyskanianiepodległości.Po wyjściu ze ślepego zaułka, jakim był socjalizm i wdrożeniu reform liberalizującychrynek, wzrost gospodarczy przez ostatnie dekady XX wieku wynosił około 6% rocznie[Zajączkowski 2007, s. 140].

Jednakże dotąd nieprzezwyciężonym problemem jest ubóstwo rzesz ludzi. Ze względuna wielkość kraju i jego wciąż dolegliwe zapóźnienie, PKB per capita wzrastało wolniej niżwielkość gospodarki w liczbach bezwzględnych – w 2001 roku wynosiło wciąż ok. 2,5 tys.dolarów na osobę. Obecnie produkt krajowy jest znacznie wyższy, sięgając 6.300 dolarówna osobę [CIA World Fact Book 2016.01.29].

Mimo znacznego awansu gospodarczego, Indie wciąż osiągają gorsze wskaźniki roz-woju niż inne państwa regionu – Chiny i tzw. „azjatyckie tygrysy”, a wśród nich przedewszystkim Korea Południowa i Tajwan, 60 lat wcześniej równie ubogie jak Indie na prze-łomie wieków [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. IX]. Jest to tym bardziej zauważalne, żewysoki wzrost gospodarczy drugiej połowy lat 90., utrzymujący się wówczas na poziomie6-7%, spadł w 2002 roku do 5%. Tempo wzrostu jest jednak i tak wyższe niż te notowaneprzez państwa UE [Łysiak 2007, s. 14; Zbytek 2004, s. 53].

Transformacja w Indiach, mimo iż w mniejszej niż w Chinach skali, wywołała gwałtow-ne zmiany w świecie, np. poprzez wzrost cen nośników energii, surowców i półproduktówna światowych rynkach. Doprowadziło to do proporcjonalnych przewartościowań w od-powiednich sektorach gospodarki. Przy czym – przynajmniej w obecnej perspektywie –wydaje się, że chiński model rozwoju (połączenie „miękkiego” autorytaryzmu i gospodarkirynkowej) sprawdza się lepiej niż model hinduski [Deszczyński 2009, s. 99].

1

1 MIEJSCE INDII W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 2

Rysunek 1: Rozwój PKB per capita w Indiach w kolejnych latach wyrażony w do-larach amerykańskich. Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego[GDP growth (annual %) 2016.02.24, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.KD?di-splay=default]

Opinię tę zdają się potwierdzać wskaźniki z autorytatywnego źródła, jakim jest BankŚwiatowy: indeksy demokracji oraz stabilności. Pierwszy wskaźnik jest dokładniej opisanyjako Voice and Accountability – agregat takich czynników, jak uczestnictwo obywateli wwyborze rządu i jego formy, swoboda wypowiedzi oraz wolność mediów. Indeks stabilności– to notabene wskaźnik percepcji braku stabilności politycznej i/lub politycznie motywo-wanej przemocy. Pierwszy dla Indii w roku 2014 wyniósł 0.4, a indeks stabilności dla tegosamego roku – -1.0. Dla porównania: indeks demokracji dla Chin został oszacowany na-1.5, a indeks stabilności na -0.5. Chiński rząd nie przestrzega reguł demokratycznych, alezachowuje większą stabilność w państwie [Worldwide Governance Indicators 2016.02.15].

Indie wciąż zachowują wiele barier dla handlu zagranicznego, co zmniejsza ich udział wwymianie międzynarodowej. W pewnych okresach kraj wykazywał wrogość wobec obcegokapitału, co nie tworzyło sprzyjających relacji, również z najbliższą zagranicą [Srinivasani Tendulkar 2003, s. IX; Wancio 2011, s. 46].

Niektóre cechy autarkizmu w gospodarce (czy raczej mentalności sprzyjającej takimpostawom) pozostają w mocy również dzisiaj – między innymi wskutek obaw przed by-ciem zdominowanym przez zagraniczny kapitał [Zajączkowski 2007, s. 146].

2 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI INDYJSKIEJ 3

Indyjscy marksiści zaznaczają różnice między państwami rozwiniętymi a trzecim świa-tem z właściwym sobie dramatyzmem przedstawiając relacje pomiędzy tymi dwoma obsza-rami. Przedstawiciel tego nurtu, Prabhat Patnaik, pisze o sprowadzeniu Trzeciego Światado roli getta charakteryzowanego przez ubóstwo, głód, choroby, przestępczość i konflik-ty. Według niego globalizacja wpływa negatywnie na gospodarczą integralność narodu iponoć wywołuje polityczny separatyzm [Nayar 2014, s. 3].

2 Ogólna charakterystyka gospodarki indyjskiej

Uwzględniając parytet siły nabywczej dolara, Indie w pierwszej dekadzie XXI wieku awan-sowały na czwarte miejsce pod względem wielkości gospodarki [Nowik 2012, s. 166].

PKB w parytecie siły nabywczej w roku 2014 wyniosło 7.411 trylionów dolarów, wzrostPKB osiągnął 7.3%, co lokuje Indie na 16 miejsce na świecie pod względem szybkościrozwoju gospodarczego. Wzrasta również PKB per capita, które w 2014 roku osiągnęło5,800$ i ulokowało Indie na 160 miejscu na świecie. Porównując to z danymi z początkuwieku, jest to znaczący awans indyjskiego społeczeństwa i gospodarki. Według danychmakroekonomicznych za 2014 rok, rolnictwo wytwarza 17% PKB (co jest znacznie mniej-szym odsetkiem niż w połowie ubiegłego wieku), przemysł 30%, sektor usług – 53%. Indiesą drugim państwem na świecie pod względem liczebności zasobów siły roboczej. Pierw-szym są Chiny, ale biorąc poprawkę na dynamiczniejszy przyrost populacji w Indiach,w połowie obecnego stulecia powinna nastąpić zamiana miejsc między tymi dwoma pań-stwami. Obecnie nieco mniej niż połowa Hindusów pracuje w sektorze rolnym, przy czymkraj ma znaczny odsetek ziem przeznaczonych pod uprawę. Jak widać z powyżej przyto-czonych danych, obecnie głównym źródłem dochodów kraju jest sektor usług, z któregopochodzi 2/3 przyrostu indyjskiej gospodarki i w którym pracuje 1/3 zatrudnionych wkraju [CIA World Fact Book 2016.01.29].Zmniejszenie udziału rolnictwa w wytwarzaniu PKB uniezależniło gospodarkę od zjawisknaturalnych, przede wszystkim sezonowości monsunów [Łysiak 2007, s. 13].

Znaczny odsetek ludzi władających językiem angielskim (ok. 350 mln. ludzi posługu-jących się nim biegle, przy znacznie niższych aspiracjach płacowych niż w USA i EuropieZachodniej) przyczynił się do sukcesu kraju jako taniego centrum outsourcingowego iproducenta oprogramowania [Deszczyński 2009, s. 100; Zajączkowski 2007, s. 143].

Głównymi problemami rozwojowymi pozostają wciąż: ochrona własności intelektual-nej, ograniczone ścieżki kariery zawodowej w sektorach pozarolniczych, naruszanie prawkobiet, wysokie wydatki rządowe i źle lokowane subsydia; problemy z dostępem do edu-kacji i chaotyczne migracje ze wsi do miast.

Z powyższego można wnioskować, że duża populacja państwa jest zarazem stroną silnąi obciążeniem. Zaletą liczebności społeczeństwa jest wysokie PKB w liczbach bezwzględ-

3 ETAP GOSPODARKI NIELIBERALNEJ W INDIACH 4

nych, znaczny kapitał ludzki umożliwiający swobodne pozyskiwanie specjalistów, dużyrynek zbytu dla towarów rodzimych i zagranicznych [Łysiak 2007, s. 10].

Po kryzysie końca pierwszej dekady XXI wieku, poprawa sytuacji gospodarczej naZachodzie i problemy z zarządzaniem gospodarką indyjską doprowadziły do odpływuinwestycji zagranicznych z tego kraju w drugim dziesięcioleciu. Sytuacja zaczęła popra-wiać się w 2014 r. w związku z m.in. oczekiwanymi reformami gospodarczymi [CIA WorldFact Book 2016.01.29].

3 Etap gospodarki nieliberalnej w Indiach

Po I wojnie światowej w gospodarce indyjskiej, wcześniej dynamicznie się rozwijającej,wystąpiła stagnacja. Planowanie centralne wprowadzono w związku z postrzeganiem le-seferyzmu jako źródła wszelkiego ekonomicznego zła – a gospodarka planowa miała byćpanaceum na nie. Główne założenia gospodarki planowej opracował Narodowy KomitetPlanowania pod przewodnictwem późniejszego premiera, Jawaharlala Nehru, w 1938 roku.Przed uzyskaniem niepodległości opracowano kilka innych, podobnych systemów (auto-rzy jednego z nich wzorowali się na myśli społecznej Gandhiego) [Srinivasan i Tendulkar2003, s. 5-6].

Indyjscy działacze polityczni byli pod wrażeniem gospodarki sowieckiej, która zindu-strializowała się w przeciągu jednego pokolenia i odnowienia ekonomii III Rzeszy podkierownictwem państwowym. Przekonanie o tym, że zagraniczny handel i kapitał nie mo-gą dać szczęścia narodowi wynikało częściowo z eksploatacyjnych doświadczeń z czasówImperium Brytyjskiego. Kryło się za tym też przekonanie, że Indie mają dwojaki wybór:stać się rozwiniętą, przemysłową gospodarką, lub rynkiem zbytu dla zagranicznych to-warów. By oddalić tę drugą perspektywę, Nehru przez okres swojego premierostwa dążyłdo uchronienia Indii przed byciem wciągniętym w wir „światowego imperializmu ekono-micznego” [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. 6-7].

Zatem połowa lat 50. to realizacja autarkicznej strategii opartej na wielkich progra-mach substytucji importu w ramach Drugiego Planu Pięcioletniego z okresu 1956-61.Uważano, że osiągnięcie suwerenności ekonomicznej może nastąpić tylko przez rozwójprzemysłu ciężkiego, w związku z czym promowano tę gałąź produkcji. Taką strategięrozwoju powtórzono w kolejnym planie w latach 1961-66, jednakże Nehru w międzyczasiezmarł i plan zarzucono w 1964 roku. Złożyły się na to następujące przyczyny: gwałtow-ny wzrost inflacji, katastrofalne susze w bezpośrednio następujących po sobie latach iupokarzająca zależność od USA w dostawach żywności [Nayar 2014, s. 22].

W latach 60-tych wprowadzono licencje na działalność w wielu sektorach. Zagranicz-ne firmy musiały zmniejszać udziały w strukturze własności spółek do 40% i rejestro-wać się jako firmy indyjskie. Wiele branż było zarezerwowanych tylko dla sektora pu-

4 REFORMY RYNKOWE I LIBERALIZACJA GOSPODARKI 5

blicznego, chociaż państwu pozostawiono możliwość zaproszenia do współpracy podmio-tów prywatnych [Panagariya 2008, s. 78].

Rząd publikował listy, w których wymieniano sektory gdzie udział państwa miał być do-minujący; sektory zarezerwowane dla podmiotów o określonej wielkości i takie, którychekspansja była ograniczona. Równie drobiazgowej kontroli poddawano handel zagranicz-ny: import niezbędnych maszyn czy surowych materiałów wymagał zgody właściwychagencji i pozwolenia na ominięcie licencji [Panagariya 2008, s. 79].

W okresie przejściowym po śmierci Nehru podjęto się częściowej liberalizacji gospo-darki, ale wskutek zamętu politycznego i strat wyborczych Partii Kongresowej, późniejszyrząd Indiry Gandhi zradykalizował strategię nacjonalizacyjną, upaństwawiając m.in ban-ki, przemysł tekstylny, sektor miedzi itd. Po kolejnych wyborach w 1971 r. rząd ograniczyłprzestrzeń dla inwestorów zagranicznych i nałożył wysokie podatki na sektor korporacyjny[Nayar 2014, s. 22-23].

4 Reformy rynkowe i liberalizacja gospodarki

W latach 70. okazało się, że przyjęte strategie nacjonalizacji gałęzi przemysłu i handlunie przyniosły spodziewanych efektów. Wzrost PKB był bardzo niski i wynosił ok. 2%rocznie (mimo, że gospodarka startowała z bardzo niskiego pułapu), nastąpił znacznyskok indeksu cen konsumpcyjnych (względem 1970 r.): o 21% w latach 73-4 i 27% wlatach 1974-5. Był to okres występowania wielu negatywnych zjawisk, w tym stagflacjii negatywnego szoku podażowego wywołanego gwałtownym wzrostem cen ropy na ryn-kach światowych, wskutek działań państw zrzeszonych w OPEC. Gospodarka indyjskawykazała małą zdolność adaptacyjną do otoczenia międzynarodowego [Panagariya 2008,s. 79].

Na przełomie lat 80. i 90., m.in. w związku z załamaniem się systemu centralnego pla-nowania w państwach Układu Warszawskiego, nastąpił również kres odgórnego, centralniesterowanego „od wewnątrz” modelu rozwoju gospodarczego w Indiach. Inflacja wzrosła doponad 10%, wartość rezerw zagranicznych była niższa niż dwutygodniowa wartość dóbrimportowanych. Otwieranie gospodarki Indii na zewnątrz, którego próby trwały od po-czątku lat 90., nabrały rozpędu pod koniec tej dekady [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. 1-2].

Tendencje do zmiany systemu narastały wśród elit od pewnego czasu. Wynikło toteż z przekonania kierownictwa o niezadowalających wynikach gospodarczych państwa.Pierwszej próby liberalizacji (jak wspomniano) dokonano w połowie lat 60., po tym nastą-pił powrót do lewicowej polityki gospodarczej. W 1975 r., wobec porażek gospodarczych,rząd I. Gandhi przewartościował dotychczasowe podejście rozpoczynając proces ograni-czonego uwolnienia gospodarki, jakkolwiek był to proces bardzo częściowy i niedokończo-ny. Zmniejszono restrykcje wobec prywatnego sektora i wobec inwestycji zagranicznych.Tę zmianę w polityce gospodarczej uznaje się nieraz za punkt zwrotny. Reformy ekono-

4 REFORMY RYNKOWE I LIBERALIZACJA GOSPODARKI 6

miczne, w sposób równie gradualistyczny, kontynuował kolejny rząd Partii Ludowej [Nayar2014, s. 23].

Po zabójstwie Indiry w roku 1984 jej syn i następca na stanowiskach premiera i szefaPartii Kongresowej, Rajiv, obiecał bardziej zdecydowane reformy, które jednak spotkałysię ze sprzeciwem zachowawczych członków jego własnej partii. Na zaniechanie wpłynąłtakże rosnący deficyt w handlu zagranicznym [Nayar 2014, s. 23; Jaskólska 2011, s. 167].

Dalsze reformy wymusił kryzys finansowy z lat 1990 i 1991, podczas którego krajznalazł się na skraju bankructwa [Jaskólska 2011, s. 167]. Deficyt budżetu przekroczyłwówczas 10%, różnica między przychodami wynosiła 3,5% PKB, wystąpiła rosnąca infla-cja (w sierpniu 1991 r. wyniosła 16,7%) oraz rosnące zadłużenie publiczne, które w latach1991-92 osiągnęło poziom 70% PKB [Łysiak 2007, s. 11].

Pod przywództwem premiera Narasimhy Rao i ministra finansów Manmohana Sin-gha zerwano z socjalistycznym reżimem, otwarto wiele sektorów indyjskiej gospodarki nazagraniczną konkurencję oraz ułatwiono eksport bezpośrednich inwestycji zagranicznychprzez indyjskie firmy [Nayar 2014, s. 23; Wróbel 2010, s. 236; Wancio 2011, s. 48]. Re-formy wymusiły instytucje międzynarodowe: Międzynarodowy Fundusz Walutowy i BankŚwiatowy, które uzależniły udzielenie pomocy finansowej od zliberalizowania gospodarki[Jaskólska 2011, s. 167].

Program zmian wdrożony przez M. Singha obejmował zmniejszenie restrykcji dla za-granicznych firm inwestujących w Indiach, obniżenie stawek celnych, obcięcie wydatkówpaństwa, dewaluację i wymienialność rupii. Reformy gospodarcze szybko przyniosły efek-ty: szybki rozwój giełdy w Bombaju i przedsiębiorstw informatycznych w Bangalurze. Roz-poczęto również prywatyzację i komercjalizację przedsiębiorstw państwowych [Jaskólska2011, s. 168; Zajączkowski 2007, s. 140].

Na początku XXI wieku podjęto się dalszego etapu reform makroekonomicznych, dlaktórych kluczowa była naprawa finansów publicznych.W tym celu parlament debatował w2002 roku nad projektem ustawy – Fiscal Responsibility Bill. Kolejnym obszarem reformpozostawały przedsiębiorstwa państwowe, dla których subsydia w roku 1998 wyniosły 63mld dolarów [Łysiak 2007, s. 16].Indyjska gospodarka rozwija się wolniej niż chińska, ale według Goldman Sachs do 2050ma rosnąć w stabilniejszym tempie [Jaskólska 2011, s. 169].

Wzrost gospodarczy mierzony w liczbach absolutnych w latach 80. wynosił 5%, w la-tach 90. skoczył do 6% [Zajączkowski 2007, s. 140]. Wzrost PKB per capita był niższy.Wynikło to z intensywnego przyrostu naturalnego ludności – większa populacja konsu-mowała dodaną wartość gospodarki. Rozwój ekonomiczny jest stabilny, ale niższy odoczekiwań i wyników tzw. „azjatyckich tygrysów” pierwszej i drugiej generacji, a wśródnich Korei Południowej, Singapuru, Tajwanu czy Tajlandii [Łysiak 2007, s. 11].

Przyjęcie neoliberalnego kursu gospodarczego w Hajdarabadzie i stanie Andhra Pra-deś oznaczało też przejście od gospodarki nakierowanej na realizowanie narodowych celów

5 SEKTOR USŁUG 7

Rysunek 2: Tempo zmian PKB w latach 1981-2014. Opracowanie własne na podstawiedanych Banku Światowego [GDP growth (annual %) 2016.02.24,http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries/1W-IN?display=default]

rozwojowych do gospodarki blisko zintegrowanej z rynkiem światowym – przynajmniej naczęści terytorium Unii Indyjskiej. Jest to też chyba najznaczniejsze odejście od trady-cji państwa socjalnego (czy wręcz socjalistycznego), realizowanego w całych Indiach odpoczątku niepodległości [Kamat 2011, s. 190].

5 Sektor usług

W rozwoju gospodarczym państw można zauważyć pewne powtarzalne tendencje. Wzrostroli sektora usług najszybciej następuje w krajach wysokorozwiniętych, za którymi idą pa-ństwa średnio rozwinięte, w których usługi rozwijają się kosztem rolnictwa [Wróbel 2010,s. 221]. Procesowi temu towarzyszy zmiana struktury zatrudnienia: następuje przesunięciesiły roboczej z rolnictwa do przemysłu, a po osiągnięciu przez ten ostatni określonego pu-łapu, do sektora usług. Przemiany te występują również w Indiach, gdzie jednak tempowzrostu trzeciego sektora jest dynamiczniejsze niż w sąsiednich krajach, znajdujących sięna podobnym etapie rozwoju [Wróbel 2010, s. 223]. Taki kierunek ewolucji gospodarki mazarazem dowodzić włączenia się Indii w procesy globalizacji [Wróbel 2010, s. 222].

5 SEKTOR USŁUG 8

Dynamizm tych procesów jest związany z deterytorializacją i możliwością świadcze-nia usług na odległość, co stało się możliwe wraz z ekspansją sieci informatycznych, wszczególności Internetu. Wcześniej wskutek ich niematerialnego charakteru, usługi byłyświadczone w miejscu powstawania. Najszybszy rozwój jest udziałem sektora usług fi-nansowych, bankowych, związanych z rachunkowością i księgowością. Duża ilość firm wy-konujących zlecenia od klientów z USA i Europy znajduje się w Mumbaju [Deszczyński2009, s. 100].

Rozwój globalizacji prowadzi do zlecania wykonywania pewnych czynności przez pro-ducentów różnych dóbr firmom usługowym z zewnątrz, często zagranicznym specjalistomusługowym. Zjawisko to określa się jako outsourcing. Działania takie mają zmniejszyć ko-szty funkcjonowania firmy zlecającej takie usługi, dzięki konkurencji na rynku usługobior-ców, co jest często tańszym rozwiązaniem niż utrzymywanie własnego personelu. W tensposób dziedziny podlegające outsourcingowi mogą być wykonywane poza przedsiębiorst-wem. Należą do nich m.in. usługi doradztwa podatkowego, rachunkowości, księgowościi kontroli ksiąg, badania rynku, reklamy, rekrutacji pracowników [Wróbel 2010, s. 225].Z usług outsourcingowych w Indiach w 2011 roku korzystało 80% największych na świeciefirm [Jaskólska 2011, s. 169].

Główną zaletą outsourcingu jest, jak wspomniano, redukcja kosztów. Istotna jest tak-że możliwość bardziej elastycznego dostosowywania się do sezonowych wahań popytu izapotrzebowania na usługi danego rodzaju. Firma zlecająca część swoich usług outsour-cerowi nie ponosi kosztów utrzymania dodatkowych pomieszczeń, remontów etc., i w tensposób może skupić się na głównym profilu swojej działalności [Wróbel 2010, s. 226].

Równolegle występuje zjawisko offshoringu – przenoszenia części działalności firm zkrajów rozwiniętych do innych państw, w celu obniżenia kosztów produkcji. Obecnie wzra-sta częstość w tym sposobie wykonywania usług wskutek rozwoju sieci informatycznych itelekomunikacyjnych, co umożliwia utrzymanie kontaktów między zleceniodawcami i zle-ceniobiorcami mimo znacznych między nimi odległości. Swobodnemu przepływowi usługmiędzy państwami sprzyjają także międzynarodowe porozumienia liberalizujące obrotyhandlowe [Wróbel 2010, s. 225-226].

5 SEKTOR USŁUG 9

Wartość Zmiana w % Pozycja na świecieHandel – bilans płatności 2014 2005-14 2014 2014

w mln dol. amer.Import usług komercyjnych 146930 14 17 8

Usługi transportowe 77256 16 35 3U. turystycznea 14596 10 26 23

Pozostałe usługi komercyjne 54833 12 -2 13Eksport usług komercyjnych 155627 13 5 8

U. transportowe 18627 12 10 16U. turystyczne 19700 11 7 15

Pozostałe usługi komercyjne 116917 13 4 7Wartość całkowita handlu 8697 … …

usługamiTabela: Import i eksport usług w Indiach, dane w mln. dolarów amerykańskich.

Opracowano na podstawie [International Trade Statistics 2016]

aTravel services

Innym kierunkiem zmian jest również specjalizacja i wzrost udziału w gospodarce eks-portu usług wiedzochłonnych, przede wszystkim z branży IT [Łysiak 2007, s. 13]. Wywózusług z tego sektora stanowił w 2008 r. 44% światowego rynku tej branży. Obejmujeon oprogramowanie, usługi back-office (telemarketing, call center, wprowadzanie danych)i front-office (obsługi klienta, szkoleń i rekrutacji pracowników) [Wróbel 2010, s. 228;Wancio 2011, s. 53; Jaskólska 2011, s. 170].

Atrakcyjność Indii dla usługodawców wynika z kilku czynników: niskich kosztów,umiejętności technicznych i liczebności wykwalifikowanego personelu (jest tak ze względuna popularność kierunków technicznych i informatycznych wśród indyjskich studentów),wspierającej polityki państwa oraz powszechnej i natywnej znajomości języka angielskie-go wśród osób wykształconych [Wróbel 2010, s. 231 i 233-234; Deszczyński 2009, s. 100].Wsparcie napływu zagranicznego kapitału do trzeciego sektora przez rząd przejawia siępoprzez m.in. tworzenie stref z korzystnymi warunkami dla inwestorów. Strefy dla offsho-ringu są zlokalizowane w Bangalurze, Bombaju, Pune, Hajdarabadzie i Chennai. Bardzoatrakcyjne dla zagranicznych inwestorów i usługobiorców są również warunki finansoweindyjskich specjalistów. Ich zarobki wynoszą od 15% do 35% poborów swoich odpowied-ników w Europie [Wróbel 2010, s. 234].

Zapotrzebowanie na innego rodzaju usługi wytwarza wychodźstwo indyjskie za gra-nicą, np. w Wielkiej Brytanii. Mieszkający tam Hindusi generują popyt na importowanez ich kraju filmy, zwiększając popularność produkcji bollywoodzkich za granicą [Wancio2011, s. 53].

6 SEKTOR INFORMATYCZNY 10

6 Sektor informatyczny

Jest najdynamiczniej wzrastającym działem usług w Indiach. Indyjska branża IT zaczęłasię szczególnie wyraźnie uwidaczniać w światowej gospodarce pod koniec lat 90-tych [Za-jączkowski 2007, s. 142]. Jest to też przykład udanej interwencji państwowej. W latach70. indyjski rząd powiązał obietnicę zakupu amerykańskiego sprzętu komputerowego zrozwojem własnego rynku oprogramowania. W tym celu powołano spółkę joint-ventureTata Consultancy Services [Wróbel 2010, s. 235; Zbytek 2005, s. 171].

Branża informatyczna wzrosła ze 150 mln dolarów na początku lat 90. do 12,2 mld wlatach 2002-2003. Produkcja oprogramowania i inne usługi informatyczne stanowią 2,7%indyjskiego PKB, 13% eksportu tego kraju oraz 40% eksportu usług [Wróbel 2010, s. 235;Zbytek 2005, s. 171]. Sprzedaż oprogramowania w latach 1995-2005 zwiększyła się o 62.3%,a dochody firm z sektora IT w tych latach wzrastały o 56,6% rocznie [Zajączkowski 2007,s. 142]. Z indyjskich usług informatycznych korzysta Bank Światowy i liczne systemybankowe [Jaskólska 2011, s. 169-170].Obecnie do indyjskich liderów z branży IT w Indiach należą: Wipro, Infosys, Genpact,CTS, HLC Technologies, Satyam i Patni [Jaskólska 2011, s. 170; Kamat 2011, s. 188].

Głównym ośrodkiem technologii informacyjnej od drugiej połowy lat 90-tych jest Haj-darabad. Rozwój przemysłu komputerowego w mieście jest częściowo wiązany z przywódz-twem premiera stanu Andhra Pradeś, Chandrababu Naidu. Inne publikacje zwracają teżuwagę na procesy społeczne, jakie przebiegały w całym stanie od lat 50-tych, a wobec któ-rych charyzmatyczne przywództwo było tylko katalizatorem zmian. Rewolucja nie mogły-by mieć miejsca, gdyby na miejscu nie znajdowały się zasoby wykształconej siły roboczej[Kamat 2011, s. 188].Plan Naidu (lokalnie nazywanego CEO Naidu) zakładał utworzenie w mieście hubu tech-nologicznego. Zakładano budowę na wydzielonym obszarze nowoczesnej infrastrukturykomunikacyjnej, lotniska międzynarodowego, szybkich łączy dostępowych do Internetu,własnej elektrowni i awaryjnego zasilania – w celu stworzenia ośrodka atrakcyjnego dlarozwoju nowoczesnych technologii i przyciągnięcia inwestorów z branży informatycznej.Poza rodzimymi przedsiębiorstwami, swoje ośrodki ustanowiły tu Google i Microsoft [Ka-mat 2011, s. 188].

7 Indyjskie inwestycje zagraniczne

Według literatury, w 2008 r. w 15. największych gospodarkach wschodzących liczba korpo-racji transnarodowych wzrosła z 352 do 613, w tym po 111 z Indii i Chin. Mimo szybkiegowzrostu, wartość inwestycji indyjskich jest wciąż najniższa w grupie BRIC [Wancio 2011,s. 46; 48.].

7 INDYJSKIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE 11

Początki ekspansji indyjskiego kapitału sięgają lat 60-tych. Pierwszą firma zagranicz-ną z Indii był zakład włókienniczy w Etiopii założony w 1960 r. przez Birla Brothers LTD[Wancio 2011, s. 48]. Jednakże zasięg inwestycji indyjskich do lat 90. był nikły, zwłaszczaw porównaniu z państwami rozwiniętymi. Ożywienie rozpoczęło się wraz z liberaliza-cją gospodarczą i stopniowym znoszeniem obowiązku rejestrowania transferów kapitałuzagranicę. Do 2004 roku nastąpił wzrost indyjskich Bezpośrednich Inwestycji Zagranicz-nych (BIZ) z kilkunastu milionów do ponad 2 mld dolarów [Wancio 2011, s. 49]. Szybki,ponad 4-krotny przyrost inwestycji indyjskich za granicą wystąpił też w roku 2006 (wzglę-dem roku poprzedniego), po czym w 2008 roku nastąpiło wyhamowanie tempa wzrostu,w związku ze światowym kryzysem gospodarczym [Wancio 2011, s. 49-50].W tym czasie oddziały zagraniczne niektórych spółek zgłosiły wnioski upadłościowe. Dlaprzykładu można wymienić następujące przedsiębiorstwa: Sakthi Sugar Ltd, spółka zbranży spożywczej – ogłosiła upadłość w Szwecji i Niemczech; Reliance Industries Ltd.,koncern paliwowy – upadłość w Niemczech [Wancio 2011, s. 50]. Jednak mimo spowol-nienia gospodarczego, koncern Tata Motors przejął brytyjską markę Jaguar Cars [Wancio2011, s. 50; Jaskólska 2011, s. 174].

Indyjskie spółki mają różne motywy prowadzenia inwestycji za granicą, wśród nichwarto wymienić: czynnik ambicjonalny, chęć zaistnienia na globalnym rynku, systemoweograniczenia dotyczące wzrostu firm indyjskich i poszukiwanie aktywów strategicznychw krajach wyżej rozwiniętych [Wancio 2011, s. 52]. Jako aktywa strategiczne określa sięnowe produkty, obszary usług, innowacyjne technologie, metody zarządzania czy znanemarki (jak wspomniany powyżej Jaguar Cars) [Wancio 2011, s. 57].

Do 2000 roku głównym kierunkiem nowych inwestycji były inne kraje południa, od2000 jako intensywnie eksploatowany kierunek doszły rozwinięte kraje północy, przedewszystkim Zjednoczone Królestwo i USA. Jako przyczyny ekspansji w dwóch powyższychprzypadkach wymienia się liczną diasporę indyjską (zarówno w USA jak i w Koronie Bry-tyjskiej) i wcześniejszą zależność kolonialną od Wielkiej Brytanii [Wancio 2011, s. 54-55].W latach 2004-09 indyjski kapitał dokonał dużej liczby przejęć w USA (ok. 370-ciu). Spo-ro środków jest lokowane również w Singapurze i Holandii, głównie ze względu na dobreotoczenie biznesowe, niskie podatki i dobre rozwiązania logistyczne [Wancio 2011, s. 56].Głównym odbiorcą inwestycji pozostaje kontynent azjatycki, ze wzrastającą pozycją Chin.Dla Indii zawsze istotne są również kraje Azji Południowej – bliskie geograficznie, powią-zane kulturowo (wiele z nich było w poprzednich stuleciach odbiorcami wpływów kulturyindyjskiej). Ważne jest też podobieństwo instytucji [Wancio 2011, s. 57].

Wśród indyjskich firm widać także wzrastające zainteresowanie kontynentem afrykań-skim, gdzie kraj ten prowadzi konkurencję z Chinami. Inwestycje w tym rejonie światadotyczą przede wszystkich krajów wyposażonych w surowce naturalne: Kenii, Sudanu,Nigerii, Liberii. Eksploatację prowadzi w tym przypadku firma z kapitałem publicznym,Oil and Natural Gas Corporation – ONGC [Wancio 2011, s. 59-60].

8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 12

2014-15 2014-15 2015-16 2014 2015IV – X IV – X X IX X

1. 2. 3. 4. 5. 6.Wartość całkowitaa 32,628 18,663 21,987 2,866 2,773 5,035Eksport kapitałub 9,864 4,784 5,629 717 647 647

Kapitał własny 9,612 4,649 5,560 695 645 645Pozostały kapitał 252 135 69 23 1 1

Inwestycje bezpośrednie1,799 951 2,997 178 621 519

firm indyjskichKapitał własny 4,075 2077 2,555 415 310 409

Dochody reinwestowane 1,092 660 1,126 87 99 87Pozostały kapitał 3,280 1,946 1,726 277 409 220Eksport kapitału 6,649 3,732 2,430 600 197 197

Napływ inwestycji zagranicznych 73,3562 42,630 17,587 4,631 309 9,493

Tabela: Przepływy inwestycji zagranicznych w mln. dolarów amerykańskich.Opracowane na podstawie Foreign Investment Inflows 2016.02.24.

aWartość całkowita inwestycji bezpośrednich w Indiach oraz firm indyjskich za granicą.bRepatriation/Disinvestmen

Najwyższy stopień umiędzynarodowienia spółek indyjskich (według wskaźnika com-posite transnationality index*) występuje w branży IT i farmaceutycznej. Dla przykła-du: przedsiębiorstwo farmaceutyczna Ranbaxy Laboratories w 2006 r. osiągnęło wskaźnikumiędzynarodowienia na poziomie 80%. Oznacza to, że większość działalności firma pro-wadzi za granicą. Dla porównania: umiędzynarodowienie największej indyjskiej korporacji– Reliance Industries – wynosi tylko 1%.

Indyjskie inwestycje są obecne również w Polsce. Od 2003 roku w naszym kraju swójoddział ma jeden z największych na świecie producentów stali, firma ArcelorMittal. Przed-siębiorstwo powstało po przejęciu od Skarbu Państwa Polskich Hut Stali [Jaskólska 2011,s. 171].

8 Relacje zagraniczne i handel regionalny

Według Monteskiusza, pokój jest naturalnym następstwem rozwoju handlu, gdyż naro-dy handlujące ze sobą stają się wzajemnie zależne. Teorię tą zastosowano w praktyce wEuropie po II wojnie światowej tworząc najpierw Europejską Wspólnotę Węgla i Stali a

*W celu pomiaru stopnia umiędzynarodowienia korporacji, agenda ONZ UNCTAD (United NationsConference on Trade and Development) opracowała kompozytowy indeks umiędzynarodowienia (Com-posite Transnationality Index – TNI), będący średnią ważoną trzech wskaźników: handlu za granicąjako odsetka ogólnej wartości handlu; aktywów zagranicznych jako procenta wszystkich aktywów firmyoraz zatrudnienia zagranicznych pracowników wyrażonego jako odsetek wśród wszystkich zatrudnionych[Paganus 2006, s. 3].

8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 13

następnie Europejską Wspólnotę Gospodarczą (obecnie Wspólnotę Europejską w ramachUnii Europejskiej). Ekonomiczna współzależność nie tyle wyklucza, co zmniejsza prawdo-podobieństwo konfliktu i agresji między państwami, ze względu na dużą ilość uczestnikówwymiany (również handlowej), którą konflikt mógłby tylko zakłócić. Jest to zatem efektnacisku różnych grup interesu na rządy państw w celu zachowania pokoju i porządku,których zaburzenie mogłoby uderzyć w ich działalność [Naseer 2014, s. 1-2].

Jednakże gospodarcza współzależność między partnerami o radykalnie różnych poten-cjałach może mieć również dokładnie przeciwny skutek: prowadzić do uzależnienia słab-szej strony od silniejszego partnera i stać się źródłem zadrażnień. Tego rodzaju nierównośćmoże być jedną z przyczyn konfliktów między Indiami a Pakistanem, a gospodarcza prze-waga Indii nad północnym sąsiadem uniemożliwia budowę równorzędnych relacji [Naseer2014, s. 2].

Patrząc na region całościowo i w historycznej perspektywie, Indie posiadały więzi nietylko ze swoim bezpośrednim sąsiedztwem, ale także z narodami Azji Środkowej. Relacjete zostały przejściowo zaburzone istnieniem Związku Radzieckiego. Stosunki handloweregionu były wówczas kontrolowane przez Moskwę [Malik i Mir 2014, s. 53].

Wcześniejszy porządek został częściowo zrekonstruowany i rozwinięty po rozpadziebloku sowieckiego. Obecnie Indie budują sieć powiązań w regionie poprzez handel, rozwójrelacji dyplomatycznych i regionalne porozumienia o współpracy. Główne dobra eksporto-wane przez ten kraj do Środkowej Azji to farmaceutyki, herbata, ubrania, wyroby z juty.Importowane są towary podstawowe, rolne i surowce, np. żelazo, stal, owoce &c. Wartośćwymiany handlowej z regionem osiągnęła 746,32 mln. dolarów na przełomie lat 2012-13[Malik i Mir 2014, s. 54].

W 1995-96 roku Indie przyznały Pakistanowi klauzulę najwyższego uprzywilejowania.Pakistan odwzajemnił korzyści sąsiadowi w 2011 r. W wyniku porozumienia, handel mię-dzy państwami wzrósł z 616 mln do 1.8 bln dolarów. Wymiana handlowa dokonuje sięrównież na linii zawieszenia broni w Kaszmirze – przy zerowej stawce celnej [Naseer 2014,s. 5-6].

W 2001 roku wznowiono również oficjalną wymianę z Afganistanem. Kraj ten notu-je znaczny deficyt w handlu z Indiami, jakkolwiek nie jest on tak wysoki jak deficyt whandlu Pakistanu z Indiami. Oba państwa (Afganistan i Indie) podpisały w 2011 rokuPorozumienie o partnerstwie strategicznym w celu przeciwdziałania terroryzmowi, han-dlowi narkotykami, praniu brudnych pieniędzy oraz wspierania kooperacji gospodarczej.Relacje indyjsko-afgańskie mają dla Nowego Delhi o tyle istotne znaczenie, że kraj ten sta-nowi istotne ogniwo w tworzeniu systemu bezpieczeństwa energetycznego subkontynentuindyjskiego [Naseer 2014, s. 6-7].

8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 14

8.1 Tendencje w eksporcie i imporcie

Od momentu otwarcia gospodarki indyjskiej następuje spadek udziału dóbr niskoprze-tworzonych w eksporcie przy wzroście eksportu dóbr wysokoprzetworzonych. Ponadto odpoczątku XXI w. zwiększa się eksport produktów zaawansowanych technologii. Przyczy-nia się do tego napływ finansowego wsparcia na inwestycje badawczo-rozwojowe. W 2006roku wydatki na badania osiągnęły 0.8% PKB. By zobrazować tę tendencję, warto wspo-mnieć dane z rynku farmaceutyków, usług IT i produktów biotechnologicznych. W 2006 r.wywóz tych dóbr osiągnął 30% indyjskiego eksportu, osiągając wartość 30 mld dolarów[Zajączkowski 2007, s. 141].

Pozycja Eksporterzy Wartość Udział w rynku Roczna zmiana w %1 Chiny 2342 12,3 62 USA 1621 8,5 33 Niemcy 1508 7,9 4…18 Hiszpania 325 1,7 219 Indie 322 1,7 220 Tajwan 314 1,7 321 Szwajcaria 311 1,6 -13…48 Argentyna 72 0,4 -1249 Rumunia 70 0,4 650 Izrael 68 0,7 2

Tabela: Pozycja Indii wśród najważniejszych państw-eksporterów w handlu towarowym w 2014 roku.

Wartości w mln. dolarów amerykańskich i procentach [International Trade Statistics 2016].

Jednocześnie Indie pozostają zależne od sprowadzanej ropy naftowej, wskutek brakuwłasnych znaczących zasobów tego surowca [Zbytek 2005, s. 171]. Import paliw płynnychpokrywa 69% potrzeb państwa, do 2030 uzależnienie od napływu surowców energetycz-nych wzrośnie do 94%, co stawia kraj w trudnej sytuacji pod względem bezpieczeństwaenergetycznego. Źródła zaopatrzenia (2/3 zasobów) w paliwa płynne znajdują się przedewszystkim w krajach Zatoki Perskiej, i między innymi dlatego Indie przywiązują wagędo dobrych relacji z tymi państwami. Jednakże wzrost ekonomiczny, powodujący zwięk-szone zapotrzebowanie na paliwa i liberalizacja gospodarki doprowadziły do zmniejszeniawpływów szoków naftowych na kondycję gospodarczą – odczuwalnych w kraju zwłaszczaw pierwszej połowie lat 70-tych [Łysiak 2007, s. 13].

Kondycja indyjskich finansów zależy też w znacznym stopniu od napływu kapitałuod Hindusów mieszkających za granicą, w szczególności w krajach Zatoki Perskiej. Ogra-niczenia tych przepływów były przyczyną trudności gospodarczych kraju na początku

8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 15

lat 90., po wybuchu wojny w Zatoce. Transfery rodzimych pracowników z zagranicy czę-sto są istotnym źródłem dochodów państw słabiej rozwiniętych [Łysiak 2007, s. 12].

Największy potencjał handlowy Indie mają z krajami Azji; w następnej kolejności sy-tuują się: Europa Zachodnia i Ameryka Północna. W ramach wymienionych regionów ist-nieje znaczny potencjał rozwoju handlu z Chinami, Włochami, Francją i Wielką Brytanią.Spośród państw w ugrupowaniach regionalnych, Indie rozwijają handel z Pakistanem wramach Południowoazjatyckiego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej (SAARC) orazFilipinami i Kambodżą z ASEAN-u [Malik i Mir 2014, s. 59].

Państwa rejonu Azji Środkowej stanowią lukratywny rynek dla głównych potęg ekono-micznych i regionalnych, czyli „wielkiej czwórki” – Rosji, Chin, Stanów Zjednoczonych iUE, z którymi Indie na razie nie nawiązują równej walki. W rzeczywistości Indyjskie wpły-wy ekonomiczne w regionie są mniejsze niż Turcji i Iranu, a nawet Korei Południowej iJaponii [Malik i Mir 2014, s. 63-64].

Zaangażowanie Indii w regionie jest również ograniczane przez brak dostępnych ła-twych połączeń komunikacyjnych, brak infrastruktury w Afganistanie i niską skłonnośćPakistanu do kooperacji [Malik i Mir 2014, s. 64; 68].

8.2 Współpraca w ramach SAARC

SAARC – Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (The South AsianAssociation for Regional Cooperation) jest międzyrządową kooperacją regionalną pomię-dzy ośmioma państwami Południowej Azji: Indiami, Pakistanem, Bangladeszem, Afgani-stanem, Sri Lanką, Nepalem, Bhutanem i Malediwami. Status obserwatorów w organizacjiposiadają: Australia, USA, Chiny, Mauritius, Iran, Japonia, Myanmar, Korea Płd. i UniaEuropejska [Ali 2014, s. 240].

SAARC ustanowiono w roku 1985. Organizacja gromadzi państwa bardzo zróżnico-wane pod względem potencjału. Najsilniejszym są Indie; Malediwy, Bhutan i Nepal są znacznie najsłabsze. Na obszarze SAARC żyje 1.6 miliarda ludzi, 75% z tego w Indiach,9.5% w Pakistanie, 9% w Bangladeszu – reszta w pozostałych państwach zrzeszenia. Afga-nistan dołączył do ugrupowania podczas szczytu w 2007 roku [Siddiqi 2016.02.23].

Obszar SAARC należy do najuboższych rejonów świata, mimo szybkiego wzrostuPKB. Dzieje się tak, gdyż przyrostowi gospodarki towarzyszy równie burzliwy wzrostdemograficzny. Szacuje się, że populacja państw ugrupowania podwoi się do 2039 roku.Populacja SAARC stanowi obecnie 22% całej populacji światowej, ale potencjał państww zrzeszeniu to tylko 2% światowego PKB [Ali 2014, s. 240-241].

Powstanie SAARC jest częściową realizacją planów Jawaharlala Nehru i uwidocznie-niem powojennych dążeń regionalizacyjnych w różnych częściach świata. W 1945 rokuogłosił on poparcie dla utworzenia federacji Południowej Azji, składającej się z Indii, Ira-

8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 16

nu, Iraku, Afganistanu i Birmy – zatem byłych państw całkowicie lub częściowo podpo-rządkowanych obcym wpływom, w celu ugruntowania ich suwerenności [Ali 2014, s. 241].

W późniejszym czasie dążenia integracyjne zostały osłabione przez lokalne spory, kon-flikt indyjsko-pakistański i powstanie Bangladeszu oraz obawy mniejszych państw o byciezdominowanymi przez Indie. Korzystniejsza atmosfera do realizacji projektu powstaław latach 70. Nowe reżimy w Azji Południowej dążyły do ustabilizowania i uzyskaniamiędzynarodowego uznania, stąd potrzebowały zewnętrznego wsparcia. Istotne było teżosłabienie pozycji Pakistanu wobec Indii (który wcześniej był bardziej przychylny koope-racji w Azji Zachodniej) oraz zjawiska ekonomiczno-społeczne, takie jak pogłębiający siękryzys gospodarczy czy ubóstwo [Ali 2014, s. 241-242]. W dalszej perspektywie dążeniado utworzenia bloku uległy przyspieszeniu po radzieckiej interwencji w Afganistanie i wefekcie obniżeniu poziomu bezpieczeństwa w regionie [Ali 2014, s. 243].

Powyższe przyczyny tłumaczą, dlaczego w roku 1980 to właśnie prezydent Banglade-szu Ziaur Rahman prowadził konsultacje z przywódcami państw regionu w celu powołaniaugrupowania wzorowanego na ASEAN-ie [Ali 2014, s. 243; Siddiqi 2016.02.23].Inną przyczyną prób ustanowienia regionalnego zrzeszenia były niedobory surowców,przede wszystkim ropy, dotkliwie odczuwane przez państwa regionu [Ali 2014, s. 243].

Mimo sformalizowania współpracy w roku 1985, dopiero od 1991 r. prowadzone sądziałania mające na celu liberalizację taryf celnych między państwami SAARC. W 1992r. powołano organ mający koordynować liberalizację taryf – SAARC Chamber of Com-merce. W roku 1993 państwa członkowskie podpisały porozumienie SAPTA – South AsianPreferential Trade Arrangement (Południowo-azjatyckie Porozumienie w sprawie Prefe-rencyjnego Handlu), które weszło w życie w roku 1995. Poza obniżeniem stawek celnych,umowa zobowiązuje państwa do likwidacji niektórych barier pozataryfowych. W 2004 ro-ku państwa SAARC podpisały w Islamabadzie porozumienie SAFTA (South Asian FreeTrade Area – Strefa Wolnego Handlu w Azji Południowej), zastępujące umowę SAPTA.Traktat wszedł w życie w roku 2006. Nowe porozumienie określało etapy redukcji stawekcelnych: najpierw do 30% w najniżej rozwiniętych państwach członkowskich i 20% w po-zostałych – w okresie dwóch lat, a następnie do 0-5% w ciągu kolejnych pięciu lat [Ali2014, s. 247; Siddiqi 2016.02.23].

8.3 Podobieństwa, różnice i pola konfliktów: Indie oraz Chiny

Indie i Chiny określane są jako mocarstwa XXI w. Jednakże państwa te poza niektórymiwspólnymi cechami, w wielu wymiarach różnią się radykalnie.

Wspólne są dla nich: ogromna populacja, znaczne terytorium, ponadregionalne ambicjepolityczne i bogata kultura [Zbytek 2005, s. 173].

W sprawach ekonomicznych różni je przede wszystkim strategia gospodarcza. W Chi-nach akcent kładzie się na rozwój przemysłu, którego produkty kierowane są przede

9 REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE 17

wszystkim na eksport do krajów wysoko rozwiniętych [Zbytek 2005, s. 173]. DomenąIndii, jak wspomniano, jest branża zaawansowanych usług.Ponadto w ostatnich dekadach nastąpiła swoista zamiana miejsc: w latach 60. XX w.udział Chin w handlu światowym wynosił mniej niż 1%, Indii – ok. 3%. Obecnie: ChRLma 5-procentowy udział, zaś Indie – około 1% [Zbytek 2005, s. 173]. W 2004 roku wielkośćgospodarki indyjskiej została oszacowana na 45% gospodarki chińskiej. Powyższe przykła-dy wskazują na odwrócenie sytuacji z poprzedniego stulecia, kiedy gospodarka indyjskabyła większą o 33% od chińskiej [Zbytek 2004, s. 53].

Oba państwa nie posiadają własnych, znaczących zasobów ropy naftowej. Zasoby węgla(brunatnego i kamiennego) mimo iż wysokie, są niskiej jakości. Zatem rozwój gospodarektych państw siłą rzeczy musiał spowodować ogromny wzrost popytu na surowce energe-tyczne [Zbytek 2004, s. 53]. Państwa różnią też dokonania w przezwyciężaniu problemówspołecznych. Chiny zredukowały poziom ubóstwa z 28% w 1978 roku do 9% w 1998 r. WIndiach wielu ludzi jest wciąż zagrożonych głodem [Zajączkowski 2007, s. 146].

Poniekąd tożsama jest za to polityka wobec Bliskiego Wschodu. Z tego powodu w 2004roku oba państwa zdystansowały się wobec działań amerykańskich w tym regionie. Stałosię tak również wskutek nikłej obecności tam rodzimych firm naftowych [Zbytek 2004,s. 55].

9 Regionalne zróżnicowanie

Indie są federacją dwudziestu dziewięciu stanów, z których duża część pod względemliczby ludności jest większa niż wiele państw europejskich. Również pod względem tery-torialnym stany mogłyby istnieć jako samodzielne jednostki.Stany zostały podzielone i zreorganizowane z terytorium Indii Brytyjskich, według kryte-rium językowego. Pierwszą wydzieloną w ten sposób jednostką był Andhra Pradeś, późniejtę politykę rozszerzono na pozostałą część Unii. Mimo zaprowadzenia takich rozwiązań,wiele stanów pozostaje podzielonych wewnętrznie – w zakresie zarówno społecznym jak ijęzykowym, co często stanowi źródło napięć [Kamat 2011, s. 191].

Przykładem takiego skonfliktowania były rejony wchodzące w skład właśnie stanu An-dhra Pradeś: Telangana (obecnie osobny stan), Andhra i Rayalseema [Karri 2014]. Regionjest zróżnicowany pod względem składu społecznego i religijnego. W Andhrze żyje więcejmieszkańców z tzw. kast średnich, przeważnie chłopskich właścicieli ziemskich. W Telan-ganie przeważają grupy plemienne, wśród nich wielu koczowników oraz grupy określanejako kasty zacofane: niezamożni rolnicy i pozbawieni ziemi robotnicy wiejscy. Dziewięć zdziesięciu dystryktów Telangany jest określanych przez indyjski rząd jako zacofane. Wy-jątkiem jest wysoko rozwinięte miasto Hajdarabad [Kamat 2011, s. 191].

Komisja do spraw Reorganizacji Stanów w 1955 roku przewidywała problemy regionuTelangana w nowej jednostce federalnej, ze względu na negatywne następstwa wzrasta-

10 UDZIAŁ INDII W POMOCY ZAGRANICZNEJ 18

jących dysproporcji socjo-ekonomicznych między Telanganą a resztą terytorium Andhry[Kamat 2011, s. 191]. Wówczas główną obawą mieszkańców było zdominowanie ich przezbardziej przedsiębiorczych mieszkańców Andhry [Kamat 2011, s. 192].

Źródła tych niekorzystnych różnic wynikają z uwarunkowań historycznych, a współ-cześnie ich przyczyn można dopatrywać się m.in. w podziale środków z tzw. ZielonejRewolucji przełomu lat 50. i 60-tych. Modernizacja rolnictwa bardziej się przysłużyła za-możniejszym rolnikom z Andhry z ich większymi gospodarstwami i lepiej rozwiniętą sieciąwspółpracy – co ułatwiało również dostęp do kredytów. Nadwyżki kapitału z działalnościrolniczej zostały później zainwestowane w rozwój prywatnej edukacji, w formie tworzeniaszkół oraz kolegiów medycznych i inżynieryjnych [Kamat 2011, s. 193].

Rozwój Hajdarabadu tylko pogłębił i utrwalił różnice w regionie, w tym dotyczące po-ziomu edukacji (z niekorzyścią dla Telangany). Prywatne szkoły w Hajdarabadzie (nota-bene, miasto znajduje się na terytorium Telangany) finansowane przez kapitał z wybrzeżazaczęły dostarczać kadr specjalistów dla rozwijającej się lokalnie branży informatycznej[Kamat 2011, s. 192-194]. Z jednej strony wystąpił napływ do metropolii specjalistów zbranży IT z Andhry (wybrzeża), z drugiej – odpływ wątłych zasobów wykwalifikowanejsiły roboczej z prowincji Telangany.

Eksport usług informatycznych stanowi 99% eksportu stanu od około 2005 roku. Odse-tek ten prawdopodobnie wzrósł po oddzieleniu Telangany od Andhry. Hajdarabad stanowiobecnie centrum rozwoju wśród bardzo ubogiego otoczenia [Kamat 2011, s. 194].

Drugiego czerwca 2014 roku, po wielu dramatycznych wydarzeniach (m.in. samospa-leniu się działacza frakcji pro-niepodległościowej) nastąpiło oddzielenie Telangany od An-dhry Pradeś jako nowego stanu, przy czym Hajdarabad pozostaje przez 10 lat stolicązarówno Andhry i Telangany [Karri 2014].

Stanowiło to uwieńczenie pogłębiającego się zróżnicowania w poziomie rozwoju pomię-dzy poszczególnymi częściami stanu, i po części skutek realizowania w nim neoliberalnegoprogramu rozwoju. O ile neoliberalizm przyczynił się do dynamicznego rozwoju zamoż-niejszej części stanu, o tyle mógł przyspieszyć rozwój wewnętrznych dysproporcji, co do-prowadziło do nasilających się żądań suwerenności w ramach Unii. Wiąże się to z tzw.glokalizacją, czyli „rekoncentracją” czynników rozwoju gospodarczego w strategicznychlokalizacjach – miastach i dystryktach przemysłowych. Stosując podejście neoliberalne wramach glokalizacji, mniejszy nacisk przykłada do redystrybucji – dochodu, przemysłu iinfrastruktury na terytorium całego kraju (lub jego jednostek w ramach federacji) [Kamat2011, s. 195].

10 Udział Indii w pomocy zagranicznej

Obecnie liczne państwa dotąd klasyfikowane jako rozwijające się (a wśród nich przedewszystkim Chiny) udzielają same pomocy państwom na niższym szczeblu rozwoju go-

10 UDZIAŁ INDII W POMOCY ZAGRANICZNEJ 19

spodarczego. Podobne działania podejmują Indie, w przestrzeni określanej jako pomocpołudnie-południe [Nowik 2012, s. 162; Wancio 2011, s. 54].

Państwa udzielające pomocy międzynarodowej zrzeszone są w komitecie DAC (De-velopment Assistance Committee) przy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju(OECD). Są to zwykle państwa wysoko rozwinięte, przeznaczające na cele rozwojowewzględnie znaczne środki. Poza DAC występują kraje, które reaktywują swoje progra-my pomocowe. Są to państwa aspirujące do członkostwa i współpracujące z DAC: Izrael,Turcja oraz nowi członkowie UE. Poza DAC znajdują się również kraje BRIC – Brazylia,Rosja, Indie i Chiny oraz Kolumbia, Egipt, Tajlandia i Tajwan. Kraje te nie zgłasza-ją oferowanej przez siebie pomocy do celów statystycznych w DAC, dostarczają przedewszystkim pomoc techniczną, w mniejszym stopniu finansową [Nowik 2012, s. 163].

Donatorzy spoza komitetu DAC kładą nacisk na wsparcie techniczne partnerów, czę-sto transakcje mają charakter łączony – komercyjny. Kraje takie jak Brazylia czy Indiemają wieloletnie tradycje pomocy technicznej i szkoleń. Wynikało to z ówczesnej politykigospodarczej tych państw (ochrony własnych rynków) i realizacji ideologicznych celówRuchu Państw Niezaangażowanych [Nowik 2012, s. 165-166].

Indie kierują pomoc do krajów bliskiego sąsiedztwa. Pierwszy raz dokonały tego w1958 r., kiedy przeznaczyły 100 mln rupii na program pomocowy dla Nepalu i 200 mlndla Birmy. Do lat 90. pomoc indyjska była zgodna z zasadami Państw Niezaangażowanych:walki z imperializmem i neokolonializmem [Nowik 2012, s. 165-166].

Ówczesna polityka pomocowa Indii, jak już wspomniano, nie miała na celu promowa-nia stosunków gospodarczych z państwami rozwijającymi się. Wspierano sąsiednie państwatechnicznie i szkolono dla nich kadry: na studiach politologicznych, dyplomatycznych orazinżynieryjnych czy budowlanych [Nowik 2012, s. 166].

Po 2001 roku Indie reaktywowały swoje zaangażowanie w Afganistanie i Azji Środko-wej. W drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku Indie zainwestowały 1.3 mld dolaróww projekty infrastrukturalne w Afganistanie, stając się trzecim największym dawcą po-mocy i inwestorem w tym kraju. Zaangażowanie w budowę dróg, w szczególności budowa218 kilometrowej trasy z południowo-zachodniego Afganistanu do granicy irańskiej miałoułatwić transport dóbr do irańskiego portu Chabahar [Naseer 2014, s. 7].

Brak jednej instytucji zajmującej się pomocą rozwojową i brak definicji w Indiachpomocy rozwojowej (transfery zagraniczne czasem dotyczą projektów komercyjnych niezwiązanych z projektami pomocowymi, innym razem pomoc rozwojowa nie dotyczy trans-ferów pieniężnych) powodują problemy z ustaleniem wolumenu środków dostarczanychprzez Indie państwom rozwijającym się [Nowik 2012, s. 168].

11 SŁABOŚCI I PROBLEMY INDYJSKIEJ GOSPODARKI 20

11 Słabości i problemy indyjskiej gospodarki

Wyzwania stojące przed Indiami są zwykle tożsame z tymi jakie mają przed sobą innepaństwa rozwijające się. Pozostałe są przeważnie związane z działalnością określonychbranż gospodarki.

Do pierwszej grupy należą częste rotacje pracowników, niska jakość środowiska bizne-sowego, brak właściwej ochrony własności intelektualnej, niedostatki infrastruktury, brakstabilności politycznej i ekonomicznej. Do grupy drugiej, związanej z branżą usług, zaliczasię np. często trudną do zrozumienia dla Anglosasów indyjską wymowę języka angielskie-go, który w Indiach jest jego lokalną odmianą [Wróbel 2010, s. 238].

Problemem jest także nierównomierny rozwój gospodarki indyjskiej, zarówno w odnie-sieniu do poszczególnych jej sektorów (dynamicznie rozwijają się usługi i przemysł, mniejkorzystna sytuacja panuje w rolnictwie), jak i w poszczególnych rejonach kraju. Niedo-bory podstawowych produktów zaopatrzenia wykazał w 2005 roku, na podstawie badańwycinkowych, prof. Amaratya Sen (laureat nagrody Nobla i profesor Uniwersytetu w Del-hi). Stwierdził on m.in., że w państwie spada ilość produkowanej żywności w przeliczeniuna mieszkańca [Zbytek 2005, s. 168-169].

Problemem jest także uzyskanie wiarygodnych źródeł statystycznych, w tym informacjidemograficznych. Wynika to ze skali kraju, problemów z dostępem do niektórych jegorejonów i działań politycznych. W okręgach z dużą ilością tzw. ludności pozakastowej,członkowie kast dominujących starają się fałszować spisy wyborców, eliminując w tensposób całe konkurencyjne grupy społeczne z procesu politycznego [Zbytek 2005, s. 169].

Wskutek wysokiego wskaźnika ubóstwa, w połowie ubiegłego stulecia rosła popular-ność skrajnych ruchów lewicowych – antyrządowych maoistów i naksalitów. Wiążą się ztym zagrożenia bezpieczeństwa. Maoiści zaczęli przejmować władzę w niektórych regio-nach kraju. W dużym stopniu iluzoryczna granica między Indiami a Nepalem (pograniczetych państw zamieszkują grupy o wspólnocie religijnej, kastowej i językowej) ułatwia prze-pływ ludności, broni i niebezpiecznych idei, poza kontrolą rządów obu państw [Zbytek2005, s. 169-170].

Państwo jest też w dużym stopniu zależne od wpływów od Hindusów przebywającychza granicą, przeważnie w państwach arabskich [Zbytek 2005, s. 171].

Mimo wysokich przychodów generowanych przez sektor usług, powstają wątpliwości,czy jest to do końca właściwe wykorzystanie siły roboczej państwa. Umiejętności naj-wyżej kwalifikowanych pracowników są użytkowane w centrach telefonicznych, co jestmarnotrawstwem [Zbytek 2005, s. 172].

Wyzwaniem dla zachowania jednolitości państwa jest także zróżnicowanie społecznei polityczne (Unia Indyjska to federacja 29 stanów o szerokiej autonomii, o różnym po-tencjale i rozwijających się w bardzo zróżnicowanym tempie) oraz chaotyczna strategia

11 SŁABOŚCI I PROBLEMY INDYJSKIEJ GOSPODARKI 21

rozwoju gospodarczego, przy braku jednolitej wizji politycznej [Zbytek 2005, s. 177; Za-jączkowski 2007, s. 144].

Problemem jest również szybki, aczkolwiek zbyt wolny jak na potrzeby kraju rozwójgospodarczy, który jest konsumowany przez szybko zwiększającą się populację [Zbytek2005, s. 174].

Indie muszą także sprostać regionalnej konkurencji z Chinami o wpływy i swoim wła-snym ambicjom globalnym. Zagrożenia dla państwa sprowadzają również: proliferacja bro-ni masowego rażenia, spory terytorialne i konflikty etniczne, lokalne separatyzmy, niebez-pieczeństwo terroryzmu islamskiego i wzrost narodowego szowinizmu. Trudności potęgujelokalne otoczenie międzynarodowe – sąsiedztwo państw słabych i upadłych [Zajączkowski2007, s. 139].

Wewnętrzne przeszkody dla rozwoju gospodarczego stanowi też niedorozwój infra-struktury – dróg, szlaków kolejowych, sieci energetycznych, portów morskich i łączy tele-komunikacji.Potrzebne państwu reformy gospodarcze były często hamowane przez związki zawodowe ilobby biurokratów. Zarówno rządy mniejszościowe jak i wielopartyjne koalicje często byłyzbyt słabe by wdrażać wymagane zmiany [Zajączkowski 2007, s. 143].

BIBLIOGRAFIA 22

Bibliografia

Ali, Muhammad (2014). Critical Study of Regionalism in South Asia: Challenges andPerspectives (A Case Study SAARC). W: Dialogue (1819-6462) 9.3, s. 239–254. issn:18196462. url: https : / / www . ebscohost . com / academic / academic - search -complete.

CIA World Fact Book (2016.01.29). url: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html.

Deszczyński, Przemysław (2009). Przestrzeń i czas jako determinanty polityki gospodar-czej. W: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 71.1, s. 89–103.

Foreign Investment Inflows (2016.02.24). Reserve Bank of India. url: https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Bulletin/PDFs/34TAF73C825899D46FDA96CA44AADA89BFA.PDF.

GDP growth (annual %) (2016.02.24). The World Bank. url: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries/1W-IN?display=default.

International Trade Statistics (2016). World Trade Organization. url: https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2015_e/its15_toc_e.htm.

Jaskólska, Aleksandra (2011). Ekspansja gospodarcza Indii. Czy made in India zastąpi Ma-de in China? W: Gospodarka a polityka na przykładzie państw azjatyckich. Red. JoannaMarszałek-Kawa. Biblioteka Azji i Pacyfiku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek,s. 166–183.

Kamat, Sangeeta (2011). Neoliberalism, urbanism and the education economy: produ-cing Hyderabad as a ’global city’. W: Discourse: Studies in the Cultural Politics ofEducation 32.2, s. 187–202. doi: 10.1080/01596306.2011.565639. url: https://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.

Karri, Sriram (2014). Celebration, and Lingering Tensions, as India’s 29th State Is Born.[2016.02.19]. url: http://india.blogs.nytimes.com/2014/06/02/celebration-and-lingering-tensions-as-indias-29th-state-is-born/.

Łysiak, Paweł (2007). Indie jako wschodzące mocarstwo ekonomiczne. W: Azja-Pacyfik 10,s. 9–24.

Malik, Ishfaq Ahamd i M. Afzal Mir (2014). India’s trade potential with Central Asia:an application of gravity model analysis. W: International Journal On World Peace31.3, s. 53–69. url: https://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.

Naseer, Noreen (2014). Trade as an Instrument of Peace Building (Pakistan, Afghanistanand India). W: Putaj Humanities & Social Sciences 21.2, s. 1–11. url: https://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.

Nayar, Baldev Raj (2014). Globalization and India’s Economic Integration. South Asia inWorld Affairs Series. Georgetown University Press. isbn: 9781626161078. url: http://search.ebscohost.com/.

BIBLIOGRAFIA 23

Nowik, Marcin (2012). Pomoc rozwojowa na linii południe-południe – rola Indii. W:Globalizacja i regionalizacja w gospodarce światowej. Księga jubileuszowa ProfesoraJana Rymarczyka. Red. Bogusława Skulska, Wawrzyniec Michalczyk i MałgorzataDomiter. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. isbn:978-83-7695-216-1. url: http://libra.ibuk.pl/.

Paganus, Solja et al. (2006). Finnish Business Repatriates’ Coping Strategies. Helsingfors:Svenska handelshögskolan. url: https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/10227/67/154-951-555-901-4.pdf?sequence=1.

Panagariya, Arvind (2008). India : The Emerging Giant. New York: Oxford UniversityPress, USA. isbn: 9780195315035. url: http://search.ebscohost.com.ebsco-ebooks-academic-collection/.

Siddiqi, Hafiz G. A. (2016.02.23). South Asian Association for Regional Cooperation. url:http://en.banglapedia.org/index.php?title=South_Asian_Association_for_Regional_Cooperation.

Srinivasan, T. i S. Tendulkar (2003). Reintegrating India With The World Economy. Wa-shington, DC: Peterson Institute for International Economics. url: web.b.ebscohost.com.ebsco-ebooks-academic-collection.

Wancio, Agata (2011). Bezpośrednie inwestycje indyjskich korporacji transnarodowych narynku globalnym - tendencje i perspektywy. W: Gospodarka a polityka na przykładziepaństw azjatyckich. Red. Joanna Marszałek-Kawa. Biblioteka Azji i Pacyfiku. Toruń:Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 46–63.

Worldwide Governance Indicators (2016.02.15). The World Bank. url: http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=Worldwide-Governance-Indicators.

Wróbel, Anna (2010). Znaczenie sektora usług dla rozwoju gospodarczego Indii. W: Sto-sunki Międzynarodowe 1/2, s. 221–243.

Zajączkowski, Jakub (2007). Socio-economic factors determining India’s position in in-ternational relations in the age of globalisation. W: Asia & Pacific Studies 4, s. 137–156.

Zbytek, Daniel S. (2004). Ograniczenia rozwoju gospodarczego Indii i Chin. W: SprawyPolityczne 29, s. 52–56.

— (2005). Gospodarka Indii na rozdrożu: między liberalizmem a autorytarnym kapitali-zmem. W: Sprawy Polityczne 5.31, s. 168–174.