Woordenboek Latijn/Nederlands · Woordenboek Latijn/Nederlands Hoofdredacteur prof. dr Harm...

Woordenboek

Latijn/Nederlands

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: I Datum: 08-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: II Datum: 08-12-08

Woordenboek

Latijn/NederlandsHoofdredacteur

prof. dr Harm Pinkster

emeritus hoogleraar aan de

Universiteit van Amsterdam

Vijfde herziene druk

a m s t e r d a m u n i v e r s i t y p r e s s

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: III Datum: 08-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

¢Het redactieteam van het WoordenboekLatijn/Nederlands bestond uit devolgende personen, met vermelding vaneen ^ vereenvoudigde ^ aanduiding vanhun inbreng :Ronald Blankenborg, Se¤ Lenssen, Emilievan Opstall, Marijke Ottink, MischaVeldman (eerstelijn vertalers),Machtelt Bolkestein, Wichert Claassen,Daan den Hengst, Jan de Jong, Se¤ Lenssen,Rodie Risselada (redacteuren),Ronald Blankenborg, Ineke Blijleven,Jan de Jong, Jan Vonk (eindredactie encomputerondersteuning) enHarm Pinkster (hoofdredacteur).

Dit woordenboek is gebaseerd op het pons Global-wo« rterbuch Lateinisch-Deutsch, uitgegeven door ErnstKlett Verlag fu« r Wissen und Bildung gmbh.Dit woordenboek kwam mede tot stand dankzij eensubsidie van het ministerie van oc en w.

Eerste druk : 1998, aup , AmsterdamTweede, herziene druk : 2003, aup, AmsterdamDerde druk : 2005, aup , AmsterdamVierde druk : 2007, aup , AmsterdamVijfde, herziene druk : 2009, aup, Amsterdam

Basisontwerp omslag :Harry Sierman, AmsterdamOntwerp omslag : Kok Korpershoek, AmsterdamOntwerp binnenwerk : Harry Sierman, AmsterdamZetwerk : Thieme MediaICT, Deventer

isbn ingenaaid 9789089640734isbn gebonden 9789053566077nur 627

� Oorspronkelijke uitgave : Ernst Klett Verlag fu« rWissen und Bildung gmbh, Stuttgart, Bondsrepu-bliek Duitsland, 1986� Nederlandse vertaling en bewerking : AmsterdamUniversity Press, Amsterdam, 1998Geografische kaarten Imperium Romanum en ItaliaAntiqua uit : Grand Gaffiot � Hachette Livre 2000

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgavemag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ge-automatiseerd gegevensbestand, of openbaar ge-maakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-tronisch, mechanisch, door fotokopiee« n, opnamen ofop enige andere manier, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopiee« n uit deze uitgave istoegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912j‡ het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewij-zigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 enartikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoorwettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aande Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 aw Am-stelveen). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n)uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en anderecompilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dientmen zich tot de uitgever te wenden.

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: IV Datum: 08-12-08

Voorwoord

Het besluit om een nieuw (vertaal)woordenboekLatijn/Nederlands te maken is voortgekomen uiteen aantal overwegingen die te maken hebbenmet het feit dat de positie van het Latijn in onzemaatschappij heel anders is dan ten tijde van bv.de vervaardiging van het welbekende woorden-boek van Muller en Renkema (en de latere be-werkingen daarvan). In het voorbereidend we-tenschappelijk onderwijs is de omvang van delectuur van Latijnse teksten aanzienlijk vermin-derd. Vertrouwdheid met de woordenschat van devoornaamste literaire teksten kan niet veronder-steld worden. Steeds vaker worden bij schooltek-sten toegespitste woordenlijstjes geproduceerd.Verder is de kennis van de vormleer zo veelminder dan vroeger dat veel leerlingen niet ge-makkelijk van een woord in de tekst bij de lem-mata in een van de bestaande woordenboekenterecht zullen komen. In het wetenschappelijkonderwijs is de kennis van het Latijn weliswaarnog maar voor weinig vakken verplicht, maarvoor bepaalde studierichtingen zijn Latijnse tek-sten nog steeds belangrijk. Ook studenten indergelijke studierichtingen hebben een ontoe-reikende morfologische en lexicale kennis omzelfstandig Latijnse teksten te kunnen lezen. Ditwoordenboek biedt daarom meer morfologischehulp en geeft meer expliciete informatie overconstructies. In de Appendix wordt bovendiensystematische grammaticale informatie gegevenen informatie over realia. De verwachting is dathet woordenboek zo ook een betere ondersteu-ning kan geven om zelfstandig Latijn te lezen eno.a. een goede functie kan vervullen in de tweedefase van het vwo (het ‘studiehuis’).

Hierboven is al aangegeven dat het woorden-boek bedoeld is voor een grotere doelgroep danalleen vwo-leerlingen. Behalve op universitairestudenten richt het woordenboek zich ook opmensen die bij de uitoefening van hun beroep zonu en dan Latijnse woorden moeten kunnenopzoeken. Te denken valt aan juristen en theo-logen. Het woordenboek is daarom gebaseerd opeen corpus dat naar tijd en genre aanzienlijkruimer is dan gebruikelijk.

Voor makers en gebruikers zou het ideaal zijngeweest om van voren af aan een nieuw woor-

denboek te maken. Dit was door de tijd enmankracht die daarvoor nodig zijn niet haalbaar.Toen ik besloten had dat er een nieuw woor-denboek moest komen en subsidie« ring door hetministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten-schappen in het vooruitzicht werd gesteld, ben ikop zoek gegaan naar een bruikbaar voorbeeld, datbovendien in computerleesbare vorm beschikbaarwas. Als uitgangspunt voor dit woordenboek hebik toen gekozen voor het bestaande pons

woordenboek Latijn/Duits (uitg. Klett). Onswoordenboek verschilt echter sterk van hetDuitse voorbeeld. Het aantal lemmata is aan-zienlijk groter en veel bestaande lemmata zijngrondig aangepast, o.a. met behulp van de OxfordLatin Dictionary en de gepubliceerde delen van deThesaurus Linguae Latinae, en flink wat zijn ge-schrapt. In beginsel zijn nu alle woorden opge-nomen die ten minste enkele malen voorkomenin de niet-christelijke teksten tot ca. 400 (m.u.v.inscripties) die in de Thesaurus zijn verwerkt enook de woorden die met redelijke frequentievoorkomen in toegankelijke christelijke teksten.Woorden die in de context worden uitgelegd of opandere wijze makkelijk te begrijpen zijn, zijn nietopgenomen. Een zekere willekeurigheid wasdaarbij niet te vermijden. De in het Duitseuitgangswerk opgenomen Middeleeuwslatijnsewoorden zijn gehandhaafd. Wat de eigennamenbetreft is in grote lijnen de keuze aangehoudenvan het Duitse woordenboek. Verdere uitbreidingbleek onwenselijk i.v.m. de omvang van hetwoordenboek.

Bij de opbouw van de lemmata heb ik ^ innavolging van het Duitse voorbeeld ^ gekozenvoor een lineaire opsomming van betekenissenvan een woord en niet voor een hie« rarchischestructuur met hoofdbetekenis(sen), deelbeteke-nissen en ad-hocinterpretaties. Ik ben me ervanbewust dat daarmee de grens tussen contextueleinterpretatie en betekenis vaak wordt overschre-den, met uiteraard het risico van onjuiste of tetoegespitste interpretaties. Ik heb voorrang ge-geven aan de overzichtelijkheid voor de gebruikerboven een eventuele vanuit de semantischetheorie meer verantwoorde systematiek.

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: V Datum: 08-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bij de woorden wordt waar mogelijk aange-geven van welk Latijns woord ze zijn afgeleid. Bijleenwoorden wordt aangegeven uit welke taal zezijn overgenomen, uiteraard bijna steeds hetGrieks.

Ik heb lang geaarzeld over de te hanterentaalkundige terminologie. Uiteindelijk heb ikgekozen voor de gelatiniseerde, internationaalgebruikelijke terminologie. Het is dus n en nietonz., en adj. en niet bv.nw. In de afkortingenlijstzijn wel de Nederlandse equivalenten toegevoegd.Een nog lastiger probleem vormden de gram-maticale constructies bij werkwoorden van hettype donare (‘begiftigen’, ‘schenken’) met naast hetsubject twee noodzakelijke aanvullingen, zekerals ^ zoals in dit voorbeeld ^ er twee constructiesbestaan bij hetzelfde werkwoord. Hierbij heb ikwat ingewikkelder grammaticale terminologiehelaas niet kunnen vermijden. Voor verdere in-formatie over de uitgangspunten die zijn ge-hanteerd, verwijs ik naar de paragraaf over deopbouw van het woordenboek.

In dit woordenboek is de nieuwe spelling ge-volgd. Dat geldt ook voor ingeburgerde klassiekenamen als Jupiter en Pompeji. Waar ‘het GroeneBoekje’ niet helpt, in het bijzonder in het gevalvan eigennamen, heb ik de spelling aangehoudenvan de Winkler Prins. Maar dat was ook vaak nietmogelijk.

Dit woordenboek is een product van samen-werking tussen velen, junioren en senioren, be-zoldigden en vrijwilligers. De namen van demeest intensief betrokkenen worden elders in ditboek vermeld. Ik maak een uitzondering om hierJan Vonk te noemen, zonder wiens onvermoei-bare inzet het boek er niet zou zijn. De mede-werkers van Amsterdam University Press hebbenons werk gee« ngageerd begeleid. Het ministerievan oc en w (later de Commissie LexicografischeVertaalvoorzieningen) heeft de uitgave mogelijkgemaakt door een royale subsidie. Het ComputerCentrum Geesteswetenschappen van de Univer-siteit van Amsterdam heeft de uitgave technischondersteund. Ik heb het voorrecht gehad dehoofdredactie te mogen voeren. Ik dank alle be-trokkenen voor hun inzet en steun. In het com-putertijdperk is het altijd mogelijk verbeteringenaan te brengen in nieuwe oplagen. Ik ben bijvoorbaat erkentelijk voor iedere vorm van com-mentaar.

Amsterdam, 25 januari 1998

Voorwoord bij de tweede, herziene druk

Het Woordenboek Latijn/Nederlands is buiten-gewoon gunstig ontvangen, door recensenten endoor gebruikers. Een flink aantal gebruikers heeftsuggesties gezonden voor verbeteringen. Hunnamen worden hieronder vermeld. Dit was eenstimulans om verder te werken aan het woor-denboek. Het is nu tijd om een herziene versie uitte brengen, met naar schatting 3000 kleine (eenfout geplaatst haakje) en grote (nieuwe woorden,herziene beschrijvingen) veranderingen. Ook inde Appendix is een aantal storende fouten ver-wijderd. Gelijktijdig komt nu ook een cd-rombeschikbaar, die inhoudelijk gelijk is aan hetwoordenboek, maar op zijn minst twee voordelenheeft : het beeld kan vergroot worden, en het ismogelijk het woordenboek te doorzoeken opNederlandse en Latijnse woorden. Verder zal erook experimenteel, vooralsnog gratis, een websiteversie worden aangeboden.

Ik dank de volgende gebruikers voor hunsuggesties : Leon ter Beek, Jan Bloemendal, Wi-chert Claassen, C.N.D. Harderwijk, Daan denHengst, Nico Koeneman, Cees Kostelijk, Se¤ Lens-sen, Fik Meijer, Marijke Ottink, Marc v.d. Poel,Wim Remmelink, Rodie Risselada, Jan Vonk,Mark de Wilde. Ik wijk van de alfabetische volg-orde af voor drie ‘‘grootleveranciers’’, die ik in hetbijzonder dank voor hun vele kritische opmer-kingen : Guus Bal, Joop Jagers en Jona Lendering.Voor de voorbereiding van de nieuwe tekst heb ikweer mogen profiteren van de inzet van Jan deJong en Jan Vonk, ook al onvermoeibaar betrok-ken bij de eerste druk, en van Sabine Kok en FennePinkster. De directeur en staf van de AUP dank ikvoor ook nu weer hun hartverwarmende be-trokkenheid en deskundigheid.

Een woordenboek is nooit af. Alle suggestiesvoor verbetering blijven welkom. Net als voor-heen zullen regelmatig verbeteringen wordeningevoerd op www.latijnnederlands.nl.

Amsterdam, oktober 2002

Harm Pinkster

[email protected]

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: VI Datum: 08-12-08

VI Voorwoord

Voorwoord bij de vijfde, herziene druk

Ook deze keer is de tekst van het woordenboekaanzienlijk gewijzigd. De appendix is uitgebreidmet een overzicht van de declinatie van de ad-jectieven. Ook is een beknopt overzicht van deRomeinse geschiedenis toegevoegd. Dr Wolfgangde Melo (Oxford) heeft de lengtetekens op deklinkers gecontroleerd en een groot aantal ver-beteringen voorgesteld. Van Wichert Claassen,Harm Poortvliet en Mark de Wilde, maar vooralook van Friederike Bremer en Guus Bal heb ik veelsuggesties voor verbetering en aanvulling ont-vangen. De verwerking van al deze verbeteringenheeft Akke Pinkster voor haar rekening genomen.Zij is ook verantwoordelijk voor heel veel on-zichtbare wijzigingen in de electronische versies,waardoor de doorzoekbaarheid is verbeterd. Jande Jong is nog steeds de steun en toeverlaat voorde technische infrastructuur. Ik dank hen allenzeer voor hun hulp. Mijn dank gaat ook weer uitnaar de enthousiaste en competente staf van AUPen naar Saskia de Vries, directeur van AUP.Voor alle vormen van commentaar houd ik meaanbevolen.

Amsterdam, juli 2008Harm Pinkster

[email protected]

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: VII Datum: 08-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Voorwoord VII

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00a-Voorw.3d Pagina: VIII Datum: 08-12-08

De opbouw van het woordenboek

De ordening van de lemmata

fa� cundita� sfa� cundusfaeceusfaecula

De lemmata (titelwoorden)zijn alfabetisch geordend.

o� s1, o� ris nos2, ossis n

Woorden die op gelijke wijze geschrevenworden, maar tot een verschillende woord-soort behoren of van een verschillende stamzijn afgeleid, worden van elkaar onderschei-den met een verhoogd cijfer : 1, 2, aan het eindvan het titelwoord. (N.B. lengtetekens bovenklinkers worden in dit verband genegeerd.)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De opgenomen basisvorm Bij de vervoegde en verbogen vormen van resp.werkwoorden en naamwoorden wordt hetlemma gevormd door een basisvorm, gevolgddoor beknopte informatie van voornamelijkmorfologische aard. Bij het titelwoord en deandere vormen worden lange klinkers ge-markeerd met een lengteteken boven de klin-ker, bv. a� , |� .

amo� , ama� repu� nio� , pu� n|� recubo� , cuba� re, cubu|� , cubitumhabeo� , habe� re, habu|� , habitumde� leo� , de� le� re, de� le� v|� , de� le� tumd|� co� , d|� cere, d|� x|� , dictumqueror, quer|� , questus sum

ı Bij werkwoorden (verba) is als basisvormgenomen de eerste persoon van de singularispraesentis indicativi activi (of passivi). Naastdeze basisvorm wordt in principe de infi-nitivus praesentis gegeven en vaak ook destamtijden. Het laatste gebeurt niet bij deregelmatige werkwoorden van de a- en i-con-jugatie, zoals ama� re en pun|� re.

re-stituo� , stituere, stitu|� , stitu� tumad-venio� , ven|� re, ve� n|� , ventum

ı Bij samengestelde werkwoorden (compo-sita) wordt met een streepje (-) een scheidingaangegeven tussen het voorvoegsel (prefix) enhet niet-samengestelde werkwoord (simplex).Bij de stamtijden wordt het prefix weggelaten.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

af-fluo� , fluere, flu� x|� ,flo� re� sco� , flo� re� scere,

Het ontbreken van een bepaalde stamtijdwordt aangeduid met een liggend streepje : .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: IX Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onregelmatige vormen Afgezien van de basisvorm en de andere zojuistbeschreven informatie zijn in het woorden-boek ook onregelmatige vormen opgeno-men, die met de eerdere informatie niet ge-vonden kunnen worden. Zij zijn striktalfabetisch geordend. Het is ondoenlijk alleonregelmatige vormen op te nemen. Volstaanis met de volgende gevallen :

velle inf. praes. act. v. volo2

momord|� pf. v. mordeoe� m|� pf. v. emoce� p|� pf. v. capiotul|� pf. v. fero

morsus ppp. v. mordeoe� mptus ppp. v. emocaptus ppp. v. capiola� tus ppp. v. fero

. de infinitivi van onregelmatige werkwoor-den, bv. velle, ferre ;

. de eerste pers. sg. ind. pf. act. en het parti-cipium perfecti passivi (ppp.) van^ de werkwoorden van de 2e conjugatie metaanzienlijke verschillen tussen de perfec-tumstam, het participium en de praesens-stam, bv. mordeo ;^ de werkwoorden van de 3e conjugatie(consonantstammen), bv. emo ;^ de werkwoorden van de gemengde conju-gatie, bv. capio ;^ de onregelmatige werkwoorden, bv. fero ;

. de paradigmata van de meest onregelmatigewerkwoorden zijn meer of minder uitge-breid opgenomen in de appendix ;

. de onregelmatige vormen van samenge-stelde werkwoorden zijn onvolledig opge-nomen.

absconditus, a, umabunda� ns, gen. antistacitus, a, um

Verder zijn apart opgenomen als adjectiefgebruikte participia.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

galea, ae foppidum, |� nna� tio� , o� nis fimber, bris m

ı Bij substantieven is als basisvorm genomende nominativus singularis. Naast deze basis-vorm is de uitgang van de genitivus singularisopgenomen en tevens een aanduiding van hetgrammaticale geslacht (genus) (m, f en n).

o� s1, o� ris nos2, ossis niu� s, iu� ris n

Bij korte woorden is voor de duidelijkheid dehele genitivusvorm gegeven.

laetus, a, um ı Bij adjectieven is als basisvorm genomen denominativus singularis masc. Daarnaastwordt de volgende informatie gegeven :

X De opbouw van het woordenboek

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: X Datum: 03-12-08

a� cer, a� cris, a� cre . bij adjectieven met drie uitgangen de uit-gang of vorm van het vrouwelijke (femin.)en onzijdige (neutr.) geslacht ;

brevis, e . bij adjectieven met twee uitgangen de no-minativus singularisvorm van het onzijdigegeslacht ;

fero� x, gen. o� cisin-ops, gen. opis

. bij adjectieven van e¤ e¤ n uitgang de genitivussingularis.

bonus, a, um (comp. melior, ius, superl.optimus, a, um ; adv. bene)bene, adv. v. bonusmelior, ius comp. v. bonusoptimus, superl. v. bonus

Verder zijn onregelmatige adverbia, compa-rativus- en superlativusvormen opgenomen.Deze zijn ook nog eens apart alfabetisch op-genomen.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Structuur van de betekenisomschrijvingen

In de omschrijvingen van de betekenis van hetwoord wordt naast de Nederlandse vertalin-gen ook allerlei aanvullende informatie op-genomen.

hostis, is m, zelden f1. vijand (a) staatsvijand, vijand in de oorlog[ socii atque hostes vriend en vijand ] ; (coll.)de vijand [ externus ] ; (b) openlijke vijand,tegenstander, opponent [ bonorum van deconservatieven ; patriae landverrader ; veri-tatis ; (ook m. dat.) dis hominibusque ] ;(c) (poe« t.) (in de liefde) rivaal, mededinger ;2. vreemdeling, buitenlander ; c cives atquehostes ;3. (Laatl.) duivel.

Wat bedoeld is als Nederlands equivalent vanhet Latijnse woord of van de onderscheidenbetekenis is in normaal lettertype gezet. Alleandere informatie is typografisch afwijkend.

Wanneer bij een woord verschillende beteke-nissen of toepassingen kunnen worden on-derscheiden, zijn deze met (vette) Arabischecijfers, steeds op een nieuwe regel, aangeduid.Daarbinnen wordt waar nodig weer een on-derscheid gemaakt met (vette) kleine letters.

|� n-sue� sco� , sue� scere, sue� v|� , sue� tumI. intr. zich gewennen aan, gewend raken aan(m. ad ; dat. ; inf.) [ ad disciplinam ; impe-rare ] ;II. tr. gewennen aan (m. ut ; inf.) ; c insuevitpater hoc me ut (Hor.).

gemellus (demin. v. geminus) (poe« t. ; postklass.)I. adj. a, um1. tweeling- [ fratres ] ;2. dubbel [ vites ; legio dubbellegioen ] ;3. (als tweelingen) gelijkend, helemaal ge-lijk ;II. subst. |� m tweeling, tweelingbroer.

Met vette Romeinse cijfers worden meer fun-damentele onderscheidingen, bv. van gram-maticale aard, zichtbaar gemaakt.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De opbouw van het woordenboek XI

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XI Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Voorbeelden van het gebruik van een woord

honestus, a, um (honos)1. gee« erd, geacht, voornaam, aanzienlijk[ homo ; familia ; vir ] ; c -o loco natus ; vir *eretitel v.d. equites ;2. eervol, fatsoenlijk, betamelijk, behoorlijk[ laudatio ; victoria ; mores ; res middelendie bij zijn stand passen ] ; c vita -e acta ; -umest het is eervol of het strekt tot eer ;3. moreel goed, deugdzaam [ vita ] ; c -e vi-vere ;4. (v. niet-lev.) mooi, knap, edel [ facies ; for-ma ; caput ; oratio mooi klinkend ].

ı Om het gebruik van een woord te illustrerenworden Latijnse voorbeelden gegeven. Dezevallen uiteen in twee typen :. korte voorbeelden, halfvet gedrukt, van ty-

perende woordcombinaties tussen rechtehaken [ ] ;

. meer uitvoerige uitdrukkingen en citaten,aangeduid met c , cursief gedrukt.

Soms is voor de duidelijkheid een vertalingtoegevoegd. Bij langere en meer letterlijke ci-taten is soms tussen haakjes d.m.v. een af-korting de naam van de auteur vermeld(zie Lijst van afkortingen).

obtrecta� tio� , o� nis f (obtrecto) jaloezie, afgunst ;c*laudis alienae over de waardering vooriem. anders ; * atque invidia adversus cres-centem in dies gloriam alcis.

ha� c adv. (hic1 ; vul aan : parte of via� )1. hierlangs, via deze weg ; op deze manier ;2. aan deze kant ; c *atque illac (Ter.) overal.

ı In de opgenomen uitdrukkingen wordt hettitelwoord zelf als regel weggelaten. Eengolflijntje (tilde,*) geeft aan dat iets aange-vuld moet worden, nl.. bij verba de infinitivus ;. bij substantiva de nominativus ;. bij adjectiva, adverbia en preposities het

titelwoord.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XII De opbouw van het woordenboek

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XII Datum: 03-12-08

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verdere informatie bij het lemma

ia� nitr|� x, |� cis f (ianitor) ( pre- en postklass.) por-tierster.

im-mu� nio� , mu� n|� re (Tac.) aanleggen [ prae-sidium ].

ha� c-tenus adv. (ook gesplitst)1. (v. plaats) ( poe« t. ; postklass.) tot hier, tot daar,zover ; c hac Troiana tenus fuerit Fortuna secu-ta ;2. (v. tijd ) tot nu toe ;3. (afsluitend in redevoering en geschrift ) tothier, tot aan dit punt, zover ; c* de amicitiadixi ;4. in zoverre, in die mate.

ab-d|� co� ,2 d|� cere, d|� x|� , dictum1. afwijzen, afzweren, verbieden ; (v. voorte-kens) niet toelaten, weigeren, verwerpen (itt.addico) ; c aves abdicunt (alqd ) de voorspel-lende vogels laten (iets) niet toe ;2. ( jur.) (bij vonnis) ontzeggen, betwisten.

ı Bij woorden of betekenisonderscheidingen diehoofdzakelijk of alleen maar voorkomen. in (een) bepaalde periode(s) (bv. preklas-

siek), of vanaf een bepaalde periode (bv.postklassiek). De volgende aanduidingenworden gebruikt :klassiek : het Latijn van de auteurs Cicero enCaesar ;preklassiek : het Latijn van auteurs geborenof werkend voor Cicero en Caesar, bv. Cato enVarro ; daarbinnen worden met archa|« schde auteurs en teksten uit de vroegste periodeaangeduid ;postklassiek : het Latijn van auteurs gebo-ren of werkend na Cicero en Caesar, vanNepos tot Suetonius ;Laatlatijn : het Latijn van auteurs als Gel-lius en Apuleius en lateren ; daarbinnenworden met ecclesiastisch de christelijkeauteurs en teksten aangeduid.

. bij een bepaalde auteur (bv. Tac.) ;

. in een bepaald genre (bv. poe« t.)is in afgekorte vorm tussen haakjes relevanteinformatie gegeven. Ook is vermeld of eenwoord behoort tot het jargon van een bepaaldberoepsveld (bv. jur.).Voor afkortingen raadplege men de afkortin-genlijst.

ab-iungo� , iungere, iu� nx|� , iu� nctum1. ( poe« t.) uitspannen [ iuvencum ] ;2. (metaf.) scheiden, verwijderen.

Tenslotte wordt het metaforische en meto-nymische gebruik van woorden aangeduid.Bij opeenvolgende metaforische betekenissenwordt als regel de aanduiding ‘metaf.’ nietherhaald.

im-pendo� , pendere, pend|� , pe� nsum1. (geld) besteden, gebruiken, uitgeven[ sumptum ; pecuniam ; (aan, voor : in m.acc. ) in res vanas ; nummos in navem ] ;2. (metaf.) (moeite, tijd e.d.) besteden, opoffe-ren, gebruiken (aan, voor : in m. acc. ; ad ; dat. ;in m. abl.) [ operam ; sanguinem in socios ;vitam vero ].

ı Wanneer uit de Nederlandse vertaling nietgemakkelijk kan worden geconcludeerd inwelke constructies een woord voorkomtis tussen haakjes syntactische informatietoegevoegd.

homi-c|� da, ae m en f (homo en caedo)1. moordenaar, moordenares ;2. (Hor.) mannendoder [Hector ].

hodie� adv. (, ho� [ c ] die� )hydra, ae f (Gr. leenw.)

ı Informatie over de etymologie is toegevoegdbij samengestelde woorden (voorzover be-kend). Achter woorden die aan het Grieksontleend zijn, staat (Gr. leenw.) met soms deletterlijke betekenis van dat Griekse woordtussen enkele aanhalingstekens.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De opbouw van het woordenboek XIII

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XIII Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eigennamen

Agathocle� s, is en |� m tiran v. Syracuse (360^289v. Chr.), bekend om zijn oorlogen tegen de Car-thagers.

Aeg_eus, e|� m koning v. Athene, vader v. Theseus ;^ patron. Aegide� s, ae m nakomeling v. Aegeus,Aegide, ihb. zijn zoon Theseus.

Ga� de� s, ium f Fen. (Tyrische) kolonie in Z.W.-Spanje, nu Ca¤ diz ; ^ inw. en adj. Ga� d|� ta� nus, |� mresp. a, um ; ^ Ga� d|� ta� nae, a� rum f danseressenuit Gades.

Van een aantal bekende personen uit de ge-schiedenis en de mythologie, voorzover ze inveelgelezen teksten voorkomen, is korte en-cyclopedische informatie opgenomen.

Bij plaatsnamen is geografische en eventueelhistorische informatie opgenomen.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIV De opbouw van het woordenboek

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XIV Datum: 03-12-08

Verklaring van tekens en lettertypen

[ ] voorbeelden van typerende constructies

c vaste uitdrukkingen en citaten

* tilde, gebruikt als vervanging voor :- de infinitivus van het werkwoord- de nominativus van het substantief- het betreffende adjectief, adverbiumof de prepositie

1. bij stamtijden : betreffende vormontbreekt2. binnen een lemma : De volgende in-formatie is alleen maar geldig binnen hetcijfer waarbinnen het teken voorkomt

, afgeleid van

. wordt

,-. in tegenstelling tot

* niet geattesteerd woord? woord dat niet geheel zeker is

overgeleverd of waarvan de bete-kenis niet vaststaat

/ aan het eind van een lemma, ofvoor een apart onderdeel van eenlemma of een toelichting : Watvolgt heeft betrekking op het helelemma of op meerdere vooraf-gaande cijfers van het lemma.

: : sprekerswisseling in een dialoog

Vet lemma of onderdelen daarvanHalfvet karakteristieke combinatiesCursief Latijnse voorbeelden na een c ,

grammaticale termen en allerleitoelichtingen

Normaal betekenissen en vertalingen in hetNederlands

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XV

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XV Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Lijst van afkortingen

aand. aanduidingabl. ablativusabl. abs. ablativus absolutusabs. absoluut gebruiktabstr. abstract(um/a)acc. accusativusaci. accusativus cum infinitivoact. actiefadj. adjectief (bijvoeglijk naam-

woord)/adjectivischadv. adverbium (bijwoord)/adver-

bia(a)l(e)afh. vr. afhankelijke vraagzinafk. afkortingagr. agrarisch(e)alci alicuialcis alicuiusalg. algemeenalqa(m) aliqua(m)alqd aliquidalqm aliquemalqo(s) aliquo(s)alqs aliquisApul. Apuleiusarch. archa|« sch(e)archit. architectonisch(e)Att. Attisch(e)attrib. attribuut/attributiefAug. AugustusAugust. Augustinus

beh. behalvebew. bewonerbiol. biologisch(e)botan. botanisch(e)bz. bijzin

Caes. CaesarCatull. Catulluschrist. christelijk(e)Cic. Cicerocj. conjunctie (voegwoord)cogn. cognomencoll. collectivum/collectiefcomb. combinatie

comp. comparativus (vergrotende trap)concr. concreetconj. conjunctivus (aanvoegende

wijs)cons. consonant(isch)constr. constructie

dat. dativusdecl. declinatie (verbuiging)defect. defectivum (verbum -, ‘onvol-

ledig’ ww.)demin. deminutivum (verkleinwoord)dep. deponensdesid. desiderativumdir. direct(e)dir. vr. directe vraagzindubb. dubbel(e)

eccl. ecclesiastica (werken van ker-kelijke schrijvers)

Egypt. Egyptisch(e)encl. enclitischEnn. Enniusepith. epithetonEtr. Etruskisch(e)

f femininum (vrouwelijk)fem. femininum (vrouwelijk)Fen. Fenicisch(e)frequ. frequentativumfilos. filosofisch(e)fut. futurum

Gall. Gallisch(e)geestel. geestelijkGell. Gelliusgen. genitivusgeom. geometrisch(e)gerechtel. gerechtelijkgeringsch. geringschattendGerm. Germaans(e)gew. gewoonlijkGr. Grieks(e)

XVI

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XVI Datum: 03-12-08

gramm. grammaticaal

Hebr. Hebreeuws(e)Hor. Horatius

i.d. in deiem. iemandiems. iemands, van iemandimp. imperativusimpf. imperfectumincoh. incohativumindecl. indeclinabel (onverbuigbaar)indic. indicativus (aantonende wijs)inf. infinitivus (onbepaalde wijs)inscr. inscriptie(s)instr. instrumentalis (abl. instrum.)intens. intensivuminterj. interjectie (tussenwerpsel)intr. intransitief (onovergankelijk)inw. inwoner(s)iron. ironischItal. Italisch(e)

jur. juridisch(e)Juv. Juvenalis

Kelt. Keltisch(e)Kl.-Azie« Klein-Azie«klass. klassiekkom. komediekwal. kwalitatiefkwant. kwantitatief

Laatl. LaatlatijnLat. Latijn/Latijns(e)leenw. leenwoordlich. lichamelijkLiv. Liviusloc. locativuslog. logischLucr. Lucretius

m masculinum (mannelijk)m. metMacedon. Macedonisch(e)Mart. Martialis

masc. masculinum (mannelijk)math. mathematisch(e)mbt. met betrekking totmed. medisch(e)Mel. Middeleeuws Latijnmetaf. metaforisch (overdrachtelijk)meton. metonymischmetr. metrisch(e)milit. militair(e)Min. Fel. Minucius Felixmissch. misschienmnl. mannelijk(e)mondel. mondelingmor. moreelmuz. muzika(a)l(e)myth. mythisch(e)mythol. mythologie/mythologisch(e)

n neutrum (onzijdig)nakom. nakomeling(en)naut. nautisch(e)nci. nominativus cum infinitivoneg. negatief (-ieve)Nep. Neposneutr. neutrum (onzijdig)niet-lev. niet-levendniet-klass. niet-klassiekniet-refl. niet-reflexiefniet.-Rom. niet-Romeins(e)nom. nominativusNT Nieuwe Testamentnv. nevenvorm

obj. object (lijdend voorwerp)onomatop. onomatopee|« schonpers. onpersoonlijk(e)oorspr. oorspronkelijk(e)openb. openba(a)r(e)OT Oude Testamentoudchr. oudchristelijk(e)Oudital. Ouditalisch(e)Oudrom. Oudromeins(e)Ov. Ovidius

p. adj. van participium afgeleidadjectief

partit. partitivuspass. passiefpatric. patricisch(e)

Lijst van afkortingen XVII

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XVII Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

patron. patronymicumpejor. pejoratiefpers. persoonPers. Persiuspersoonl. persoonlijk(e)personif. personificatiePerz. Perzisch(e)Petr. Petroniuspf. perfectumPhaedr. PhaedrusPlaut. Plautuspleb. plebejisch(e)Plin. Mai. Plinius MaiorPlin. Min. Plinius Minorplqpf. plusquamperfectumplur. t. plurale tantumplur. pluralis (meervoud)poe« t. poe« tischpol. politiek(e)pos. positivus (stellende trap)poss. possessivus (gen. poss.)postklass. postklassiekpostp. postpositie (achterzetsel)p.p. participium van het perfectum

van een deponensppp. participium van het passieve

perfectumpraes. praesenspred. predicatief (-ieve)preklass. preklassiekprep. prepositie (voorzetsel)pron. pronomen (voornaamwoord),

pronomina(a)l(e)pron. dem. pronomen demonstrativum

(aanwijzend voornaamwoord)pron. indef. pronomen indefinitum (onbe-

paald voornaamwoord)pron. interr. pronomen interrogativum

(vragend voornaamwoord)pron. pers. pronomen personale (per-

soonlijk voornaamwoord)pron. poss. pronomen possessivum (bezit-

telijk voornaamwoord)pron. refl. pronomen reflexivum (weder-

kerend voornaamwoord)pron. rel. pronomen relativum (be-

trekkelijk voornaamwoord)Prop. Propertiusptc. participium (deelwoord)ptc. fut. participium van het futurumptc. pf. participium van het perfectumptc. pr. participium van het praesens

publ. publiek(e)Pun. Punisch(e)

refl. reflexief (wederkerend)reg. regeerderelat. relatief/relatieverelig. religie/religieusrel. bz. relatieve (betrekkelijke) bijzinretor. retorisch(e)Rom. Romeins(e)

Sab. Sabijns(e)Sall. Sallustiusscheldw. scheldwoordscherts. schertsend(e)schriftel. schriftelijkSen. Senecasg. singularis (enkelvoud)Sic. Siciliaans(e)Spart. Spartaans(e)sprw. spreekwoord/spreekwoordelijksubj. subject (onderwerp)subst. substantief (zelfstandig naam-

woord)/substantivischSuet. Suetoniussup. supinumsuperl. superlativus (overtreffende

trap)sync. gesyncopeerdSyr. Syrisch(e)

taalgebr. taalgebruikTac. TacitusTer. TerentiusThrac. Thracie« /Thracisch(e)Tib. Tibullustijdsadv. bijwoord van tijdtr. transitief (overgankelijk)trag. tragedie/tragischt.t. terminus technicus

uitdr. uitdrukking(en)

v. vanVar. Varrovd. vandaarv.d. van dev.e. van eenverb. verbum/verba [ werkwoord(en) ]

XVIII Lijst van afkortingen

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XVIII Datum: 03-12-08

Verg. Vergiliusvergl. vergelijking(en)versch. verschillendverw. verwantv.h. van hetvijandel. vijandelijk(e)voc. vocaalvocat. vocativusvolg. volgend(e)voll. volledigvoorgr. voorgrieks(e)vroegchr. vroegchristelijk(e)vroegrom. vroegromeins(e)vrl. vrouwelijk(e)Vulg. Vulgata

wsch. waarschijnlijk

Lijst van afkortingen XIX

Bestand: {3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/00b-Voorw2.3d Pagina: XIX Datum: 03-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

1 Overzicht van de historische ontwikkeling van het Latijn

De Latijnse taal (lingua lat|� na) is genoemd naarde Lat|� n|� , de inwoners van de streek Latium inCentraal-Italie« , nu Lazio genoemd, waarin destad Rome (Ro� ma) is gelegen. De vroegsteschriftelijke overblijfselen van de Latijnse taaldateren uit een tijd na de traditionele stich-tingsdatum van Rome (21 april 753 v. Chr.).De oudste in Rome gevonden tekst dateert uithet eind van de 6de eeuw v. Chr., een zgn.cippus , gevonden onder de lapis niger op hetforum romanum. De grote stroom begintechter pas vanaf de 3de eeuw v. Chr. Literaireteksten bezitten we vanaf ca. 250 v. Chr. Dezevroege teksten wijken in taalkundig opzichtsterk af van wat gewoonlijk het ‘klassiek La-tijn’ wordt genoemd, dat wil zeggen het lite-raire Latijn zoals gebruikt door auteurs alsGaius Julius Caesar en Marcus Tullius Cicero(1ste eeuw v. Chr.).

Begonnen als taal van een betrekkelijkkleine groep mensen is het Latijn in de Oud-heid gaandeweg geworden tot de voertaal van(globaal) heel Zuid- en West-Europa en wes-telijk Noord-Afrika. Het is de basis geweestvoor de huidige Romaanse talen. Na de periodevan expansie van het Romeinse Rijk en vanstabilisering van de in bezit genomen gebie-den ontstond er een toenemende druk vanGermaanse en Slavische volkeren van buitenhet rijk. Kort na 400 n. Chr. gaven de RomeinenEngeland op. In 410 werd Rome geplunderddoor de Visigoten onder Alarik. In dezelfde tijddrongen de Vandalen door tot in Spanje enAfrika. In 476 viel het (West-)Romeinse Rijk.Dit betekende niet dat de Romeinse bescha-ving meteen ten einde kwam. De binnenge-vallen stammen namen van de superieureRomeinse cultuur over wat ze gebruikenkonden. Een niet onaanzienlijk aantal hei-dense en christelijke auteurs zette de klassiekeliteraire traditie voort en ook in andere op-zichten is er sprake van continuering van hetRomeinse cultuurgoed. Het Latijn bleef bo-vendien in gebruik als taal van de kerk en detheologie, als taal van de administratieve enjuridische documenten, en als wetenschappe-lijke voertaal. De ineenstorting van het Ro-

meinse Rijk, samengaand met het wegvallenvan de bestuurlijke eenheid en het ineenstor-ten van het onderwijsstelsel, bracht uitein-delijk een diversificatie en verzelfstandigingvan de verschillende delen van het Rijk metzich mee. Dat gold ook voor de manier waarophet Latijn zich ontwikkelde. Het ‘echte’ Latijnwerd een tweede taal, een ‘geleerden’taal. Heteerste document in de Franse taal dateert van842 (Eden van Straatsburg).

De vorm van het geschreven Latijn van devroege Middeleeuwen week in meer of min-dere mate af van het klassieke Latijn. Dit wasafhankelijk van diverse factoren : de mate vanscholing van de auteurs, de invloed van amb-telijk en kerkelijk jargon en de invloed van devolkstaal. In Frankrijk heeft o.a. Karel de Groteveel gedaan om het gesproken en geschrevenLatijn weer meer op het klassieke Latijn telaten lijken. In de scholen, die weer in erewerden hersteld, werd Latijn in een zo ‘zuiver’mogelijke vorm onderwezen. Voor de conti-nuering van het Latijn en de overdracht van deLatijnse literatuur is deze zogenaamdekarolingische renaissance van grootbelang geweest. Door dit soort activiteitenwerd anderzijds het besef van het verschiltussen volkstaal en Latijn geaccentueerd. HetLatijn ging fungeren als de tweede taal naastde volkstaal en werd als zodanig aan de be-hoefte van de communicatie aangepast, vooralop het punt van de woordenschat. Deze‘tweede taal’ fungeerde o.a. als internationalegeleerdentaal, maar ook als taal van het rechten van de poe« zie. De latere humanisten her-ontdekten niet alleen de waarde van de klas-sieke Oudheid in zijn algemeenheid, maarconformeerden zich ook (opnieuw) aan denormen van het klassieke Latijn. Deze fase vanhet Latijn (humanistenlatijn of neo-

latijn) kende in Nederland zijn hoogtepuntin de 16de en 17de eeuw. Maar ook nu nogwordt het Latijn gebruikt, bijvoorbeeld in(geleerden)poe« zie en uiteraard in de rooms-katholieke kerk.

{3b2}Aup/La_Ned_2008_2009/02-Appendix.3d Pagina: 1175 Datum: 08-12-08

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1175

2 De uitspraak van het Latijn

2.1 De klanken

Hieronder volgen enkele regels voor de uit-spraak van de klanken in de klassieke periode(ten tijde van Caesar en Cicero).

a) klinkers (vocalen) :

In het klassieke Latijn bestond er eenoppositie tussen lange en korte klinkers,die in het schrift niet tot uitdrukkingkomt (zie beneden). Dit onderscheid isvan wezenlijk belang voor het woord-accent (zie ‰ 2.2) en voor de metriek. Deklankwaarde van deze klinkers was on-

geveer als hieronder aangegeven :a� als in Ned. baar o� als in Ned. boosa als in Ned. bad o als in Ned. bode� als in Ned. beer u� als in Ned. boere als in Ned. bed u als in Ned. hoed|� als in Ned. bieri als in Ned. bit

b) tweeklanken (diftongen) :

ae ongeveer als in ma|« s, bijvoorbeeld Caesar. Alin de tijd van Caesar en Cicero sprakensommige taalgebruikers een open e� uit, alsin Ned. ble' ren.

au als in Ned. koud. Ook hier kwam al tentijde van Cicero de uitspraak als lange

open o voor (o� ), als in Ned. uitroep o� o� h,bijvoorbeeld applaudo (‘ik juich toe’).

oe als in Eng. moist.ui als in Ned. foei.eu meestal uitgesproken als in Ned. ui,

maar beter [ew].

Of het Latijn nog een klank /ˇ/ (uitgesprokenals [ u ] in muziek) kende, is niet zeker.

c) medeklinkers (consonanten) :

p als in Ned. peer m als in Ned. maarb als in Ned. beer n als in Ned. naart als in Ned. teer l als in Ned. lief / loefd als in Ned. deerlijk r als in Ned. trillende rk als in Ned. keer (niet : brouw ‘r’)g als in Frans garc� on f als in Ned. fietskw (gespeld qu) s als in Ned. sap, stem

als in Eng. quick, j (gespeld i)als in Ital. quando als in Ned. jas

gw (gespeld gu) w (gespeld v)als in Ital. guardare als in Eng. William

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1176 Appendix

2.2 Het schrift

Het Latijnse alfabet bevatte vanaf ca. het beginvan onze jaartelling de volgende letters :

A E I O V

B D G

P T C K Q

M N

F S H

L R

X Y Z

De tekens die in de klassieke periode vooralop officie« le inscripties maar ook in hand-schriften werden gebruikt lijken het meest oponze hoofdletters. Een onderscheid tussenhoofd- en kleine letters werd niet gemaakt.Naast dit

schrift werd o.a. voor particuliere correspon-dentie, maar later ook voor boekproductie een‘lopend’ (‘cursief’) schrift ontwikkeld. Onzekleine letters zijn voornamelijk afgeleid vanlatere versies van een lopend schrift.

De letters corresponderen ^ zoals in veel talen ^niet precies met de eerder beschreven klankenen soms worden combinaties van letters ge-bruikt. Twee voorbeelden :1. Lange en korte vocalen worden in het klas-sieke Latijn weergegeven met hetzelfde teken :malus = ma� lus (‘appelboom’) en malus(‘slecht’).2. De I en V worden zowel gebruikt voor de(lange en korte) vocalen /i/ en /u/ als voor desemivocalen /j/ en /w/. Aparte tekens voor /j/en /w/ , nl. j en v, dateren uit de 16de eeuw. Inde meeste moderne teksten wordt de i nogsteeds gebruikt voor de klinker en semivocaal,maar wordt wel de u van de v onderscheiden.Dat gebeurt ook in dit woordenboek.

2.3 De klemtoon

Anders dan in het Nederlands en het Frans isde klemtoon (het woordaccent) in een woordniet gebonden aan een vaste lettergreep. In hetwoord impera¤ tor (‘aanvoerder’) rust de klem-toon op de lettergreep ra� . In de bijbehorendemeervoudsvorm imperato¤ res op de lettergreepto� . Aan dit voorbeeld is tevens te zien dat de

plaatsing van de klemtoon niet volkomen vrijis : het gaat in beide gevallen om de voorlaatstelettergreep van het woord. Bij meerlettergre-pige woorden kan het accent nooit op delaatste lettergreep vallen. Het accent valt op devoorlaatste of voorvoorlaatste lettergreep.

2.4 De moderne uitspraak

De moderne uitspraak is een ratjetoe. Afgezienvan de invloed van de moedertaal op de uit-spraak van het Latijn in de verschillende lan-den is er een aantal bewuste tendensen.

1. Allereerst is er de Italiaans-katholiekeuitspraak. Het meest opvallend daarin is de‘zachte’ uitspraak van de /k/ (geschreven -c) als[ tsj ] en van de /g/ als [ dzj ], bijvoorbeeld :

caelum [ kailoem ] uitspraak :[ tsje' loem ] (‘hemel’), vgl. Italiaans cielo,Cesare.

genus [ ge' noes ] uitspraak :[ dzje' noes ] (‘geslacht’), vgl. Italiaans genere.

2. In de Nederlandse standaarduitspraakwordt de /k/ hard uitgesproken voor a, o en u,maar als [ s ] voor i, e en ae, bijvoorbeeld :

Cicero [Kiekeroo ] uitspraak : [Sieseroo ], vgl.Frans Cice¤ ron.

De /ae/ wordt meestal als [ ee ] uitgesproken,bijvoorbeeld caelum [ kailoem ] uitspraak :[ seelum ].


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1177

3. Natuurlijk wordt soms ook een poging ge-daan om de wetenschappelijk gereconstru-eerde uitspraak te gebruiken, bijvoorbeeld /ae/uitgesproken als [ ai ]. Echt systematisch ge-

beurt dat niet. Voor de in de Nederlandsecultuur opgenomen woorden en namen maaktdit ook een vreemde indruk.

3 Overzicht van declinaties en conjugaties

3.1 Declinatie van substantieven

Ie declinatie : -a-stammensing. nom. ros a (‘roos’) plur. ros ae

gen. ros ae ros a� rumdat. ros ae ros |� sacc. ros am ros a� sabl. ros a� ros |� s

IIe declinatie : -o-stammensing. nom. domin us (‘meester’) plur. domin |�

gen. domin |� domin o� rumdat. domin o� domin |� sacc. domin um domin o� sabl. domin o� domin |� svoc. domin eN.B. Alleen bij deze groep van substantieven komt in het enkelvoud een aparte aanspreek-vorm (vocativus) voor. Bij eigennamen op -ius is de voc. -|� (Hora� t|� ). Zo ook f|� l|� (‘zoon’).

sing. nom. puer (‘jongen’) plur. puer |�gen. puer |� puer o� rumdat. puer o� puer |� sacc. puer um puer o� sabl. puer o� puer |� s

sing. nom. ager (‘akker’) plur. agr |�gen. agr |� agr o� rumdat. agr o� agr |� sacc. agr um agr o� sabl. agr o� agr |� s

sing. nom. templ um (‘tempel’) plur. templ agen. templ |� templ o� rumdat. templ o� templ |� sacc. templ um templ aabl. templ o� templ |� s

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1178 Appendix

IIIe declinatie : consonantstammensing. nom. dux (‘leider’) plur. duc e� s

gen. duc is duc umdat. duc |� duc ibusacc. duc em duc e� sabl. duc e duc ibus

sing. nom. opus (‘werk’) plur. oper agen. oper is oper umdat. oper |� oper ibusacc. opus oper aabl. oper e oper ibus

-i-stammensing. nom. turr is (‘toren’) plur. turr e� s

gen. turr is turr iumdat. turr |� turr ibusacc. turr im turr |� s (e� s)abl. turr |� turr ibus

sing. nom. mar e (‘zee’) plur. mar iagen. mar is mar iumdat. mar |� mar ibusacc. mar e mar iaabl. mar |� mar ibus

-gemengde declinatiesing. nom. c|� v is (‘burger’) plur. c|� v e� s

gen. c|� v is c|� v iumdat. c|� v |� c|� v ibusacc. c|� v em c|� v e� sabl. c|� v e c|� v ibus

sing. nom. urb s (‘stad’) plur. urb e� sgen. urb is urb iumdat. urb |� urb ibusacc. urb em urb e� sabl. urb e urb ibus

sing. nom. os (‘bot’) plur. oss agen. oss is oss iumdat. oss |� oss ibusacc. os oss aabl. oss e oss ibus

IVe declinatie : -u-stammensing. nom. man us (‘hand’) plur. man u� s

gen. man u� s man uumdat. man u|� man ibusacc. man um man u� sabl. man u� man ibus


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1179

3.2.2 Adjectieven van de IIIe declinatie

a. adjectieven met een abl. sing. op -|� (a� cer ‘scherp’, gravis ‘zwaar’, atro� x ‘gruwelijk’)

masc. fem. n. masc./fem. n masc./fem. n.sing. nom. a� cer a� cr-is a� cr-e grav-is grav-e atro� x

gen. a� cr-is grav-is atro� c-isdat. a� cr-|� grav-|� atro� c-|�acc. a� cr-em a� cr-e grav-em grav-e atro� c-em atro� xabl. a� cr-|� grav-i atro� c-|�

masc. fem. n. masc./fem. n. masc./fem. n.plur. nom. a� cr-e� s a� cr-ia grav-e� s grav-ia atro� c-e� s atro� c-ia

gen. a� cr-ium grav-ium atro� c-iumdat. a� cr-ibus grav-ibus atro� c-ibusacc. a� cr-e� s a� cr-ia grav-e� s grav-ia atro� c-e� s atro� c-iaabl. a� cr-ibus grav-ibus atro� c-ibus

b. adjectieven met een abl. sing. op ^e (comparatieven, bv. altior ‘hoger’ ; verder d|� ves ‘rijk’, pauper ‘arm’,vetus ‘oud’)

masc./fem.

n. masc./fem.

n. masc./fem.

n. masc./fem.

n.

sing. nom. altior altius vetus plur. nom. altio� r-e� s altio� r-a veter-e� s veter-agen. altio� r-is veter-is gen. altio� r-um veter-umdat. altio� r-|� veter-|� dat. altio� r-ibus veter-ibusacc. altio� r-em altius veter-em vetus acc. altio� r-e� s altio� r-a veter-e� s veter-aabl. altio� r-e veter-e abl. altio� r-ibus veter-ibus

3.3 Declinatie van pronomina

Pronomina personalia - Persoonlijke voornaamwoorden

1e persoon 2e persoon 3e persoonnom. ego ‘ik’ tu� ‘jij, u’ is ‘hij’ ea ‘zij’ id ‘het’gen. me|� tu|� eius eius eiusdat. mihi tibi e|� e|� e|�acc. me� te� eum eam idabl. me� te� eo� ea� eo�

nom. no� s ‘wij’ vo� s ‘jullie, u’ e|� , |� ‘zij’ eae ‘zij’ ea ‘zij’gen. nostrum, nostr|� vestrum, vestr|� eo� rum ea� rum eo� rumdat. no� b|� s vo� b|� s e|� s, i|� s, |� s e|� s, i|� s, |� s e|� s, i|� s, |� sacc. no� s vo� s eo� s ea� s eaabl. no� b|� s vo� b|� s e|� s, i|� s, |� s e|� s, i|� s, |� s e|� s, i|� s, |� s


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1181

Pronomen reflexivum - Wederkerend voornaamwoord

gen. su|�dat. sibiacc. se� , se� se�abl. se� , se� se�

laudo� eum, eam, eo� s, ea� s ‘ik prijs hem, haar, hen’laudat se� ‘hij prijst zich, zij prijst zich’laudant se� ‘zij prijzen zich’

Pronomina possessiva - Bezittelijke voornaamwoorden

masc. fem. nmeus mea meum ‘mijn’tuus tua tuum ‘jouw, uw’noster nostra nostrum ‘onze, ons’vester vestra vestrum ‘jullie, uw’suus sua suum ‘zijn (eigen), haar (eigen), hun (eigen)’

Pronomina demonstrativa - Aanwijzende voornaamwoorden

hic, haec, hoc ‘deze, dit (hier bij mij)’iste, ista, istud ‘die, dat (daar bij jou)’ille, illa, illud ‘die, dat (daar bij hem, ginds)’

singularismasc. fem. n masc. fem. n

nom. hic haec hoc ille illa illudgen. huius huius huius ill|� us ill|� us ill|� usdat. huic huic huic ill|� ill|� ill|�acc. hunc hanc hoc illum illam illudabl. ho� c ha� c ho� c illo� illa� illo�

pluralismasc. fem. n masc. fem. n

nom. h|� hae haec ill|� illae illagen. ho� rum ha� rum ho� rum illo� rum illa� rum illo� rumdat. h|� s h|� s h|� s ill|� s ill|� s ill|� sacc. ho� s ha� s haec illo� s illa� s illaabl. h|� s h|� s h|� s ill|� s ill|� s ill|� s

Iste wordt verbogen zoals ille.

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1182 Appendix

3.4 Conjugatie van de regelmatige werkwoorden

3.4.1 Eerste conjugatie

I. Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Activum Indicativus Coniunctivus Imperativus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae-sens

ik prijs moge (laat) prijs(t) (te) prijzen prijzendik prijzen

laudo� laudem lauda� re lauda� nslauda� s laude� s lauda� -antislaudat laudetlauda� mus laude� muslauda� tis laude� tis lauda� telaudant laudent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper-fectum

ik prees ik zou prijzen

lauda� bam lauda� remlauda� ba� s lauda� re� slauda� bat lauda� retlauda� ba� mus lauda� re� muslauda� ba� tis lauda� re� tislauda� bant lauda� rent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Futurum(simplex)

ik zal te zullen zullendeprijzen prijzen prijzenlauda� bo� lauda� tu� rus lauda� -lauda� bis -a, -um tu� ruslauda� bit esse -a, -umlauda� bimuslauda� bitislauda� bunt

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1184 Appendix

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Passivum Indicativus Coniunctivus Imperativus Infinitivus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae-sens

ik word moge ik spoor(t) aan* geprezen (te)geprezen geprezen

wordenworden

laudor lauder lauda� r|�lauda� ris laude� ris horta� relauda� tur laude� turlauda� mur laude� murlauda� min|� laude� min|� horta� min|�laudantur laudentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Imper-fectum

ik werd ik zou geprezengeprezen worden

lauda� bar lauda� rerlauda� ba� ris lauda� re� rislauda� ba� tur lauda� re� turlauda� ba� mur lauda� re� murlauda� ba� min|� lauda� re� min|�lauda� bantur lauda� rentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Futurum(simplex)

ik zal (te) zullengeprezen geprezenworden worden

lauda� bor lauda� tum |� r|�lauda� berislauda� biturlauda� bimurlauda� bimin|�lauda� buntur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

* N.B. de zogenaamde passieve imperativus komt vrijwel alleen bij de deponentia voor.


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1185

II. Voltooide tijden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Activum Indicativus Coniunctivus Infinitivus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Per-fectum

ik heb geprezenik prees

moge (laat) ikgeprezen

geprezen (te)hebben

hebbenlauda� v|� lauda� verim lauda� visselauda� vist|� lauda� ver|� slauda� vit lauda� veritlauda� vimus lauda� ver|� muslauda� vistis lauda� ver|� tislauda� ve� runt lauda� verint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plq.pf. ik had geprezen ik zou geprezenhebben

lauda� veram lauda� vissemlauda� vera� s lauda� visse� slauda� verat lauda� vissetlauda� vera� mus lauda� visse� muslauda� vera� tis lauda� visse� tislauda� verant lauda� vissent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurumexactum

ik zal geprezenhebbenlauda� vero�lauda� verislauda� veritlauda� verimuslauda� veritislauda� verint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Passivum Indicativus Coniunctivus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Per-fectum

ik ben geprezen moge (laat) ik geprezen (te) geprezenik werd geprezen geprezen zijn zijn (zijnde)lauda� tus sum lauda� tus sim lauda� tus lauda� tus-a, -um es -a, -um s|� s -a, -um -a, -um

est sit esselauda� t|� sumus lauda� t|� s|� mus-ae, -a estis -ae, -a s|� tis

sunt sint

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1186 Appendix

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Passivum Indicativus Coniunctivus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plq.pf. ik was geprezen ik zou geprezenzijn

lauda� tus eram lauda� tus essem-a, -um era� s -a, -um esse� s

erat essetlauda� t|� era� mus lauda� t|� esse� mus-ae, -a era� tis -ae, -a esse� tis

erant essent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurumexactum

ik zal geprezenzijnlauda� tus ero�-a, -um eris

eritlauda� t|� erimus-ae, -a eritis

erunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.2 Tweede conjugatie

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae-sens

ik verwoest moge (laat) verwoest (te) ver-ik verwoesten verwoesten woestend

de� leo� de� leam de� le� re de� le� nsde� le� s de� lea� s de� le� -entisde� let de� leatde� le� mus de� lea� musde� le� tis de� lea� tis de� le� tede� lent de� leant

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1187

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Imper-fectum

ik verwoestte ik zou ver-woesten

de� le� bam de� le� remde� le� ba� s de� le� re� sde� le� bat de� le� retde� le� ba� mus de� le� re� musde� le� ba� tis de� le� re� tisde� le� bant de� le� rent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal (te) zullen zullende(simplex) verwoesten verwoesten verwoesten

de� le� bo de� le� tu� rus de� le� tu� rusde� le� bis -a, -um -a, -umde� le� bit essede� le� bimusde� le� bitisde� le� bunt

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Praesens ik wordverwoest

mogeik verwoestworden

heb(t)medelijden*

verwoest (te)worden

de� leor de� lear de� le� r|�de� le� ris de� lea� ris misere� rede� le� tur de� lea� turde� le� mur de� lea� murde� le� min|� de� lea� min|� misere� min|�de� lentur de� leantur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

* N.B. zie noot ‰3.4.1.

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1188 Appendix

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Imper-fectum

ik werd ik zou verwoestverwoest wordende� le� bar de� le� rerde� le� ba� ris de� le� re� risde� le� ba� tur de� le� re� turde� le� ba� mur de� le� re� murde� le� ba� min|� de� le� re� min|�de� le� bantur de� le� rentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal ver- (te) zullen(simplex) woest worden verwoest worden

de� le� bor de� le� tum |� r|�de� le� berisde� le� biturde� le� bimurde� le� bimin|�de� le� buntur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.3 Derde conjugatie

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae- ik overwin moge (laat) ik overwin(t) (te) over-sens overwinnen overwinnen winnend

vinco� vincam vincere vince� nsvincis vinca� s vince -entisvincit vincatvincimus vinca� musvincitis vinca� tis vincitevincunt vincant

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper-fectum

ik overwon ik zouoverwinnen

vince� bam vinceremvince� ba� s vincere� svince� bat vinceretvince� ba� mus vincere� musvince� ba� tis vincere� tisvince� bant vincerent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1189

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Futurum ik zal over- te zullen zullende(simplex) winnen overwinnen overwinnen

vincam victu� rus victu� rusvince� s -a, -um -a, -umvincet essevince� musvince� tisvincent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae- ik word moge ik vertrek(t)* overwonnensens overwonnen overwonnen (te) worden

wordenvincor vincar vinc|�vinceris vinca� ris profic|� scerevincitur vinca� turvincimur vinca� murvincimin|� vinca� min|� profic|� scimin|�vincuntur vincantur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ik werd ik zou over-fectum overwonnen wonnen worden

vince� bar vincerervince� ba� ris vincere� risvince� ba� tur vincere� turvince� ba� mur vincere� murvince� ba� min|� vincere� min|�vince� bantur vincerentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum(simplex)

ik zal overwon-nen worden

(te) zullen over-wonnen worden

vincar victum |� r|�vince� risvince� turvince� murvince� min|�vincentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

* N.B. zie noot ‰3.4.1.

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1190 Appendix

3.4.4 Vierde conjugatie

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae- ik hoor moge (laat) hoor(t) (te) horen horendsens ik horen

audio� audiam aud|� re audie� nsaud|� s audia� s aud|� -entisaudit audiataud|� mus audia� musaud|� tis audia� tis aud|� teaudiunt audiant

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ik hoorde ik zou horenfectum audie� bam aud|� rem

audie� ba� s aud|� re� saudie� bat aud|� retaudie� ba� mus aud|� re� musaudie� ba� tis aud|� re� tisaudie� bant aud|� rent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal horen (te) zullen zullende(simplex) horen horen

audiam aud|� tu� rus aud|� tu� rusaudie� s -a, -um -a, -umaudiet esseaudie� musaudie� tisaudient

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Praesens ik wordgehoord

mogeik gehoordworden

verdeel(t)* gehoord (te)worden

audior audiar aud|� r|�aud|� ris audia� ris part|� reaud|� tur audia� turaud|� mur audia� muraud|� min|� audia� min|� part|� min|�audiuntur audiantur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

* N.B. zie noot ‰3.4.1.


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1191

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Imperfec-tum

ik werdgehoord

ik zou gehoordworden

audie� bar aud|� reraudie� ba� ris aud|� re� risaudie� ba� tur aud|� re� turaudie� ba� mur aud|� re� muraudie� ba� min|� aud|� re� min|�audie� bantur aud|� rentur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum(simplex)

ik zal gehoordwordenaudiaraudie� risaudie� turaudie� muraudie� min|�audientur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.5 De capiocapio� groep

Een aantal werkwoorden gedraagt zich gedeeltelijk als werkwoorden van de audio groep, maar in eenklein aantal vormen als de vinco groep. In de lemmata in het woordenboek blijkt dat uit de vorm vande infinitivus (capere).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.6 De onregelmatige werkwoorden

I. sum, esse, fu|� , part. fut. futu� rus ‘zijn’

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indicativus Coniunctivus Imperativus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae- ik ben moge (laat) wees(t) (te) zijnsens ik zijn

sum sim essees s|� s esest sitsumus s|� musestis s|� tis estesunt sint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1192 Appendix

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Imper- ik was ik zou zijnfectum eram essem (of

forem)era� s esse� serat essetera� mus esse� musera� tis esse� tiserant essent

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal zijn wees(t) (te) zullen zullende(simplex) zijn zijn

ero� futu� rus futu� ruseris esto� -a, -um -a, -umerit esto� esse of foreerimuseritis esto� teerunt sunto�

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II. fero� , ferre, tu� l|� , la� tum ‘dragen’, ‘brengen’

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae- ik breng moge (laat) breng(t) (te) brengen brengendsens ik brengen

fero� feram ferre fere� nsfers fera� s fer -entisfert feratferimus etc.fertis ferteferunt

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ik bracht ik zou brengenfectum fere� bam ferrem

fere� ba� s ferre� setc. etc.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1193

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Futurum ik zal brengen (dat) ik zal (te) zullen zullende(simplex) brengen brengen brengen

feram la� tu� rus la� tu� rus la� tu� rusfere� s -a, -um ferto� -a, -um -a, -umetc. sim ferto� esse

etc. ferto� teferunto�

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Passivum Indicativus Coniunctivus Infinitivus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae- ik word moge (laat) ik gebrachtsens gebracht gebracht (te) worden

wordenferor ferar ferr|�ferris fera� risfertur etc.ferimurferimin|�feruntur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ik werd ik zou gebrachtfectum gebracht worden

fere� bar ferrerfere� ba� ris ferre� risetc. etc.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal gebracht (te) zullen(simplex) worden gebracht worden

ferar la� tum |� r|�fere� risetc.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1194 Appendix

IIIa. volo� , velle, volu|� ‘willen’

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indicativus Coniunctivus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae- ik wil moge (laat) (te) willen willendsens ik willen

volo� velim velle vole� ns,v|� s vel|� s entisvult velitvolumus vel|� musvultis vel|� tisvolunt velint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ik wilde ik zou willenfectum vole� bam vellem

vole� ba� s velle� setc. etc.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum ik zal willen(simplex) volam

vole� setc.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IIIb. no� lo� , no� lle, no� lu|� ‘niet willen’

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Prae- no� lo� no� lim no� lle no� le� ns,sens no� n v|� s no� l|� s no� l|� entis

no� n vult no� litno� lumus no� l|� musno� n vultis no� l|� tis no� l|� teno� lunt no� lint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- no� le� bam no� llemfectum no� le� ba� s no� lle� s

etc. etc.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1195

IIIc. ma� lo� , ma� lle, ma� lu|� ‘liever willen’

Onvoltooide tijden

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indicativus Coniunctivus Infinitivus Participium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae- ma� lo� ma� lim ma� lle ma� le� ns, entissens ma� v|� s ma� l|� s

ma� vult ma� litma� lumus ma� l|� musma� vultis ma� l|� tisma� lunt ma� lint

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- ma� le� bam ma� llemfectum ma� le� ba� s ma� lle� s

etc. etc.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV. eo, |� re, i|� , itum ‘gaan’

IVa. Onvoltooide tijden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Activum/passivum

Indicativus Coniunctivus Imperativus Infinitivus Participium

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prae- eo� eam |� re/|� r|� ie� ns,sens |� s ea� s |� euntis

it/|� tur eat/ea� tur|� mus ea� mus|� tis ea� tis |� teeunt eant

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imper- |� bam |� remfectum |� ba� s |� re� s

etc./|� ba� tur etc./|� re� tur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum |� bo� itu� rus itu� rus itu� rus(simplex) |� bis -a, -um |� to� -a, -um -a, -um

etc./|� bitur sim |� to� cssc

|� to� teeunto�

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1196 Appendix

IVb. Voltooide tijden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indicativus Coniunctivus Infinitivus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Perfectum i|� ierim iisse(|� sse)/itum esse|� st|� ier|� siit/itum est etc./itum sitiimus|� stisie� runt

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plq.pf. ieram |� ssemiera� s |� sse� setc./itum erat etc./itum esset

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Futurum iero�exactum ieris

etc./itum erit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1197

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

hoofd-telwoorden

rang-telwoorden

distributiva adverbianumeralia

500 d qu|� ngent|� , ae, a qu|� ngente� simus qu|� nge� n|� qu|� ngentie� s600 dc sescent|� , ae, a sescente� simus sesce� n|� sescentie� s700 dcc septingent|� , ae, a septingente� simus septinge� n|� septingentie� s800 dccc octingent|� , ae, a octingente� simus octinge� n|� octingentie� s900 dcccc no� ngent|� , ae, a no� ngente� simus no� nge� n|� no� ngentie� s

1000 m m|� lle m|� lle� simus singula m|� lia m|� llie� s2000 mm duo m|� lia bis m|� lle� simus b|� na m|� lia bis m|� llie� s

of i· i·

1000000 &x2 decie� s cente� nam|� lia

decie� s centie� sm|� lle� simus

decie� s cente� nam|� lia

decie� s centie� sm|� llie� s

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Van de hoofdtelwoorden worden u� nus, duo, tre� s,ducent|� tot no� ngent|� en m|� lia verbogen.

masc. fem. n masc. fem. n masc. fem. nnom. u� nus u� na u� num duo duae duo tre� s tre� s tria m|� liagen. u� n|� us u� n|� us u� n|� us duo� rum dua� rum duo� rum trium trium trium m|� liumdat. u� n|� u� n|� u� n|� duo� bus dua� bus duo� bus tribus tribus tribus m|� libusacc. u� num u� nam u� num duo,duo� s dua� s duo tre� s tre� s tria m|� liaabl. u� no� u� na� u� no� duo� bus dua� bus duo� bus tribus tribus tribus m|� libus

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1199

5 Maten, gewichten en munten

Hieronder volgt een overzicht van de meestvoorkomende Latijnse termen. De corres-

ponderende Nederlandse eenheden zijnbenaderingen van de Romeinse eenheden.

5.1 Maten

Lengtematen Inhoudsmaten

De basiseenheid is de voet (pe� s) = 30 cm. Een - voor vloeistoffenvoet werd weer onderverdeeld in 16 ‘vingers’ 1 culleus = 20 amphorae = 520 l(digit|� ). 1 amphora = 8 congi|� = 26 l1 digitus (duim) = 18.5 mm 1 congius = 6 sexta� ri|� = 3.25 l1 pe� s (voet) = 30 cm 1 he� m|� na = 0.27 l1 cubitus (el) = 1.5 pede� s = 45 cm1 gradus (pas) = 2.5 pede� s = 75 cm - voor vaste stoffen1 passus (twee passen) = 2 gradu� s = 1.5 m 1 modius (schepel) = 8.75 lm|� lle passuum (Rom. mijl) = 1.5 km 1 se� mimodius (halve schepel) = 4.37 l

1 sexta� rius (ook vloeibaar) = 0.55 lOppervlaktematen

1 pe� s quadra� tus = 0.09 m2

1 iu� gerum (morgen) = 1/4 ha

5.2 Gewichten

1 l|� bra = as (Rom. pond) = 327 g1 u� ncia (ons) = 27.3 g

5.3 Munten

1 aureus = 25 de� na� ri|�1 de� na� rius = 4 se� sterti|�1 se� stertius = 2.5 asses

De waarde van de Romeinse munten is moei-lijk te bepalen doordat er in de loop van de tijdveel wijzigingen optraden. Voor de tijd vanCaesar zou het bestaansminimum moetenworden gesteld op 400 a' 500 sestertie« n per jaar.

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1200 Appendix

6 De Romeinse kalender

In de Romeinse tijdrekening gold aanvankelijkde maan als vast orie« ntatiepunt.Julius Caesar nam het zonnejaar als uitgangs-punt en stelde een jaar op 365 dagen met zo nuen dan een schrikkeldag. Dit is in feite de basisvoor onze tijdrekening.

Het jaar werd benoemd naar de consuls vanhet jaar : P. Sulpicio C. Aurelio consulibus ‘tijdenshet consulaat van P. Sulpicius en C. Aurelius’.

De namen van de maanden waren de vol-gende : (me� nsis) Ia� nua� rius, Februa� rius,Ma� rtius (oorspronkelijk de eerste maand vanhet jaar), Apr|� lis, Ma� ius, Iu� nius, Iu� lius(oorspronkelijk Qu|� nt|� lis), Augustus (oor-spronkelijk Sext|� lis), September, Octo� ber,November, December.De dagen van de week heetten : Lu� nae (die� s),Ma� rtis, Mercu� ri|� , Iovis, Veneris, Sa� turn|� , So� lis.

De datum werd berekend met behulp van drievaste dagen :Kalendae (Kal.) 1e dag van de maandNo� nae (No� n.) 5e dag van de maand

(7e in maart, mei, juli en oktober)I· du� s (I· d.) 13e dag van de maand

(15e in maart, mei, juli en oktober)

De andere dagen werden benoemd door vast testellen hoeveel dagen ze voorafgaan aan devaste orie« ntatiepunten :Kalend|� s I· a� nua� ri|� s 1 januaripr|� die� Kalenda� s I· a� nua� ria� s 31 decemberante diem tertium I· du� s Ma� rtia� s 13 maart

(N.B. de Romeinenrekenden ‘inclusief’)

Een dag werd onderverdeeld in 12 ho� rae(‘uren’), waarvan de lengte afhing van delengte van de dag tussen zonsopkomst enzonsondergang. Zie het volgende schema.


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1201

7 De acht windstreken*

* De afbeelding is met dank aan de uitgever ontleend aan ‘Vitruvius Handboek bouwkunde vertaalddoor Ton Peters’, Amsterdam, Athenaeum ^ Polak & Van Gennep 1997, p.52

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1202 Appendix

8Be

knop

tov

erzi

cht

van

deR

omei

nse

gesc

hie

den

is

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..V

oo

rC

hri

stu

s..

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

ca.8

00N

eder

zett

inge

nop

dePa

lati

jn81

4/3

Stic

hti

ng

van

Car

thag

o(l

e-ge

nde

)75

3R

omu

lus

stic

ht

Rom

e,be

gin

kon

ings

tijd

(leg

ende

)75

0^

550

Gri

ekse

kolo

nie

sge

-ve

stig

din

Zu

id-I

tali

e«en

Sici

lie«

616

^50

9R

ome

gere

geer

ddo

orEt

rusk

isch

eko

nin

gen

ca.6

00A

anle

gva

nh

etFo

rum

Rom

anu

mca

.600

Mas

sili

age

stic

ht

als

Gri

ekse

kolo

nie

(Mar

seil

le)

509

Stic

hti

ng

van

dere

spu

blic

am

ettw

eeco

nsu

ls51

0T

empe

lva

nJu

ppit

erop

het

Foru

m(l

egen

de)

494

Inst

elli

ng

van

het

volk

stri

bun

aat

480

De

Gri

eken

vers

laan

dePe

rzen

bij

Sala

mis

451/

450

Wet

van

deT

waa

lfT

afel

en44

7Be

gin

van

debo

uw

van

het

Part

hen

onin

Ath

ene

431^

404

Pelo

pon

nes

isch

eoo

rlog

tuss

enSp

arta

enA

then

e39

6R

omei

nen

vero

vere

nde

Etru

skis

che

stad

Vei

i39

9D

ood

van

Socr

ates

inA

then

eca

.386

Gal

lie« r

spl

un

dere

nR

ome

ca.3

80Pl

ato

stic

htd

eA

cade

mie

inA

then

e


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1203

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

ca.3

75A

anle

gva

nde

Serv

isch

em

uu

rom

Rom

eca

.345

^29

0Sa

mn

itis

che

enLa

tijn

seoo

rlog

en:

Rom

eex

pan

deer

tnaa

rh

etzu

iden

enh

etoo

sten

312

Aan

leg

van

deV

iaA

ppia

ende

Aqu

aA

ppia

door

App

ius

Cla

udi

us

333

^32

3A

lexa

nde

rde

Gro

teve

rove

rth

etPe

rzis

che

rijk

(in

cl.

Egyp

te)

Na

dedo

odva

nA

lexa

nde

rde

Gro

teva

ltzi

jnri

jku

itee

nin

een

aan

tal

kon

inkr

ijke

no.

a.on

der

dePt

olem

aee« n

(Egy

pte)

enSe

leu

cide

n(S

yrie«

),be

gin

van

deH

elle

nis

tisc

he

peri

ode

ca.3

00Ep

icu

rus

ontw

ikke

ltzi

jnfi

loso

fie

(Ath

ene)

ca.3

00Z

eno

ontw

ikke

ltde

sto|

« -ci

jnse

filo

sofi

e(A

then

e)29

0St

ich

tin

gva

nde

bibl

ioth

eek

inA

lexa

ndr

ie«(E

gypt

e)28

1^

275

Inva

sie

enn

eder

laag

van

Pyrr

hu

s,ko

nin

gva

nEp

iru

s28

1V

iaA

ppia

door

getr

okke

nn

aar

Tar

ente

264

^24

1Ee

rste

Pun

isch

eoo

rlog

:Rom

eve

rove

rtSi

cili

a24

0Ee

rste

ton

eelp

rodu

ctie

inR

ome

door

Livi

us

An

dron

icu

s23

7^

218

Car

thag

ove

rove

rtSp

anje

Plau

tus

(ca.

250

^18

4)ko

med

ies

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1204 Appendix

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

218

^20

1T

wee

dePu

nis

che

oorl

og:

Han

nib

alve

rsla

gen

door

Scip

ioA

fric

anu

s,R

ome

vero

vert

groo

tde

elva

nSp

anje

Enn

ius

(ca.

239

^16

9)tr

aged

ies,

epos

(Ann

ales

)

202

^19

1R

ome

vero

vert

Gal

lia

cisa

lpin

a(d

ePo

vlak

te)

Cat

o(2

34^

149)

proz

a(o

.a.D

eag

ricu

ltur

a)20

0^

150

Rom

eve

rove

rtG

riek

enla

nd

enM

aced

onie«

Ter

enti

us

(ca.

190

^15

9)ko

med

ies

149

^14

6D

erde

Pun

isch

eoo

rlog

:Car

thag

ove

rwoe

st,A

fric

aw

ordt

Rom

ein

sepr

ovin

cie

146

Mu

mm

iusp

lun

dert

Cor

inth

e,G

riek

enla

nd

wor

dtR

omei

nse

prov

inci

e(A

chae

a)14

6Ee

rste

mar

mer

ente

mpe

lin

Rom

e(J

upp

iter

Stat

or)

Luci

liu

s(c

a.18

0^

103)

sati

ren

133

Tib

eriu

sG

racc

hu

sst

elt

voor

omla

nd

inst

aats

eige

ndo

mte

verd

elen

,hij

wor

dtve

rmoo

rd(1

29)

123

^12

2H

ervo

rmin

gspl

ann

enva

nG

aiu

sG

racc

hu

s,h

ijw

ordt

gedo

od11

1^

105

Oor

log

tege

nde

Nu

mid

isch

eko

nin

gJu

gurt

ha,

besl

ist

door

Mar

ius

112

Mit

hri

date

sw

ordt

kon

ing

van

Pon

tus

102

^10

1M

ariu

sve

rsla

atde

Teu

ton

enen

deK

imbr

en91

^89

Bon

dgen

oten

oorl

og,v

erle

nin

gva

nh

etbu

rger

rech

taa

nde

Ital

isch

ebo

ndg

enot

en83

^79

Burg

eroo

rlog

(Su

lla

tege

nM

ariu

s),S

ull

aw

ordt

dict

ator


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1205

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

73^

71Sl

aven

opst

and

gele

iddo

orSp

arta

cus

Cic

ero

(106

^43

)red

evoe

rin

gen

,fi

loso

fisc

he

enre

tori

sch

ege

-sc

hri

ften

64^

63Po

mpe

ius

onde

rwer

ptSy

ria

enJu

daea

Var

ro(1

16^

27)e

ncy

clop

edis

t63

^62

Sam

enzw

erin

gva

nC

atil

ina

ontd

ekt

enon

derd

rukt

door

Cic

ero

Lucr

etiu

s(c

a.97

^55

)lee

rdic

ht

(De

reru

mna

tura

)60

Eers

tetr

ium

vira

at(P

ompe

ius,

Cra

ssu

s,C

aesa

r)C

atu

llu

s(c

a.80

^50

)lie

fdes

-ge

dich

ten

enep

igra

mm

en58

^51

Cae

sar

vero

vert

Gal

liatr

ansa

lpin

aC

aesa

r(1

00^

44)v

ersl

agen

van

zijn

oorl

ogen

49^

46Bu

rger

oorl

ogtu

ssen

Pom

peiu

sen

Cae

sar,

Cae

sar

vers

laat

Pom

peiu

sbi

jPh

arsa

lus

Nep

os(c

a.10

0^

27)b

iogr

afie

e« n46

Kal

ende

rher

vorm

ing

door

Cae

sar

44C

aesa

rw

ordt

dict

ator

voor

het

leve

n,v

er-

moo

rdop

15(d

eId

usva

n)m

aart

Sall

ust

ius

(86

^34

)ges

chie

d-sc

hri

jvin

g43

Tw

eede

triu

mvi

raat

(An

ton

ius,

Oct

avia

nu

s,Le

pidu

s),C

icer

ove

rmoo

rdV

itru

viu

s(c

a.84

^14

)han

dboe

kov

erar

chit

ectu

ur

37In

val

van

dePa

rth

enin

Syri

a31

Oct

avia

nu

sve

rsla

atA

nto

niu

s(e

nC

leop

atra

)bi

jA

ctiu

m(i

nG

riek

enla

nd)

27D

ese

naa

tve

rlee

nt

Oct

avia

nu

sde

tite

lsA

ugus

tus

enPr

ince

ps27

Bou

wva

nh

etPa

nth

eon

door

Agr

ippa

Ver

gili

us

(70

^19

)ged

ich

ten

(o.a

.ep

osA

enei

s)H

orat

ius

(65

^8)

gedi

chte

n(o

.a.

oden

)9

Bou

wva

nde

Ara

paci

sA

ugus

tae

Livi

us

(ca.

59v.

^17

n.C

hr.

)ge-

sch

ieds

chri

jvin

g(A

bur

beco

ndit

a)

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1206 Appendix

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Tib

ull

us

(ca.

50^

19)l

iefd

esel

egie

e« nPr

oper

tiu

s(c

a50

^ca

.2)l

iefd

es-

eleg

iee« n

12^

9D

eR

omei

nen

vero

vere

nG

erm

ania

tot

aan

deEl

beO

vidi

us

(43

v.^

17n

.Ch

r.)g

e-di

chte

n(M

etam

orph

oses

)..

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

Na

Ch

rist

us

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

9R

omei

nen

o.l.v

.Var

us

vern

ieti

gdin

het

Teu

tobu

rger

wou

d,de

Rij

nw

ordt

degr

ens

van

het

Rom

ein

seR

ijk

14D

ood

van

Au

gust

us

14^

37ke

izer

Tib

eriu

sPh

aedr

us

(?^

ca.5

0)fa

bels

ca.3

0K

ruis

igin

gva

nJe

zus

Ch

rist

us

37^

41C

alig

ula

41^

54C

lau

diu

s42

Mau

reta

nia

inge

lijf

d43

Ver

over

ing

(dee

lva

n)B

rita

nnia

54^

68N

ero

Sen

eca

sto|

« cijn

sfi

loso

of(c

a.4

^65

)br

ieve

n,t

rage

dies

,fil

osof

isch

ege

sch

rift

en64

Bran

dva

nR

ome,

verv

olgi

ng

van

chri

sten

enin

Rom

e64

Bou

wva

nN

ero’

sD

omus

aure

aLu

can

us

(39

^65

)epo

s(P

hars

alia

)

69^

79V

espa

sian

us


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1207

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

70Pl

un

deri

ng

van

Jeru

zale

mPl

iniu

sM

aior

(ca.

23^

79)e

ncy

-cl

oped

ist

79U

itba

rsti

ng

van

deV

esu

viu

s,Po

mpe

jien

Her

cula

neu

mbe

dolv

en79

^81

Tit

us

80Bo

uw

van

het

Col

osse

um

ende

Boog

van

Tit

us

81^

96D

omit

ian

us

Mar

tial

is(c

a.40

^10

4)ep

igra

m-

men

Petr

oniu

s(?

)rom

an(S

atyr

icon

)T

acit

us

(ca.

55^

?)ge

sch

ied-

sch

rijv

ing

(o.a

.Ann

ales

)96

^98

Ner

va98

^11

7T

raja

nu

sPl

iniu

sM

inor

(ca.

61^

113)

brie

ven

105

^10

6D

acia

(Roe

men

ie«)w

ordt

Rom

ein

sepr

ovin

cie

112

Opr

ich

tin

gva

nde

Zu

ilva

nT

raja

nu

s11

3^

117

Oor

log

tege

nde

Part

hen

117

^13

8H

adri

anu

sJu

ven

alis

(67

^ca

.140

)sa

tire

n12

2Bo

uw

van

‘Had

rian

’sW

all’

Suet

oniu

s(c

a.70

^?)

biog

rafi

ee« n

138

^16

1A

nto

nin

us

Piu

s16

1^

180

Mar

cus

Au

reli

us

Apu

leiu

s(c

a.12

5^

?)ro

man

(Met

amor

phos

es)

166

Gez

ants

chap

van

Mar

cus

Au

reli

us

naa

rC

hin

a18

0^

192

Com

mod

us

193

^21

1Se

ptim

ius

Seve

rus

Ter

tull

ian

us

(ca.

160

^23

0)ch

rist

elij

keth

eolo

gisc

he

gesc

hri

ften

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1208 Appendix

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

212

^21

7C

arac

alla

212

Burg

erre

cht

voor

alle

vrij

ein

won

ers

van

het

Rom

ein

seR

ijk

216

Bou

wva

nde

Th

erm

enva

nC

arac

alla

230

De

Perz

enva

llen

Mes

opot

amia

bin

nen

235

^27

0In

vall

enva

nba

rbar

enen

talr

ijke

staa

tsgr

epen

250

Ch

rist

enve

rvol

gin

gen

onde

rke

izer

Dec

ius

254

De

Mar

com

ann

iva

llen

Rav

enn

aaa

n25

6In

vall

enva

nde

Fran

ken

bij

deR

ijn

Her

stel

van

het

cen

tral

ege

zag

onde

rA

ure

lia-

nu

s(2

70^

275)

enD

iocl

etia

nu

s(2

84^

305)

271

Au

reli

aan

sem

uu

rom

Rom

ege

bou

wd

ca.3

00M

edio

lan

um

(Mil

aan

)wor

dtke

izer

lijk

ere

side

nti

eLa

ctan

tiu

s(c

a.25

0^

ca.3

25)

chri

stel

ijke

theo

logi

sch

ege

sch

rift

en30

3^

305

Gro

tech

rist

enve

rvol

gin

gen

306

^33

7C

onst

anti

jnde

Gro

te31

3Ed

ict

van

Mil

aan

(ch

rist

endo

mge

tole

reer

dn

aast

ande

recu

lten

)32

9Bo

uw

van

deee

rste

St.-

Piet

ervo

ltoo

id33

0C

onst

anti

nop

elw

ordt

detw

eede

hoo

fdst

ad36

1-36

3Ju

lian

us

‘de

Afv

alli

ge’,

laat

ste

hei

den

seke

izer

Au

son

ius(

ca.3

10^

394)

gedi

chte

n(M

osel

la)

375

De

Hu

nn

enve

rsla

ande

Got

enbi

jde

Dn

jepr

(Ru

slan

d),d

eG

oten

trek

ken

wes

twaa

rts


0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

Appendix 1209

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Staa

tku

nd

ige

on

twik

kel

ing

enB

ou

ww

erk

enLi

tera

tuu

ren

wij

sbeg

eert

eE

nke

leo

ntw

ikk

elin

gen

bu

i-te

nR

om

e/h

etR

om

ein

seR

ijk

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

....

..

Am

mia

nu

sM

arce

llin

us

(ca.

330

^ca

.393

)ges

chie

dsch

rijv

ing

379

^39

5T

heo

dosi

us

Ide

Gro

te38

0H

etch

rist

endo

mw

ordt

staa

tsgo

dsdi

enst

Sym

mac

hu

s(c

a.34

5^

402)

brie

ven

Cla

udi

anu

s(?

^40

4)ge

dich

ten

395

Spli

tsin

gva

nh

etR

omei

nse

Rij

kin

een

wes

teli

jken

een

oost

elij

kde

elH

iero

nym

us

(ca.

345

^42

0)ch

rist

elij

keth

eolo

gisc

he

ge-

sch

rift

en,

bijb

elve

rtal

ing

(Vul

gata

)A

ugu

stin

us

(354

^43

0)ch

rist

e-li

jke

theo

logi

sch

ege

sch

rift

en,

auto

biog

rafi

e(C

onfe

ssio

nes)

402

Rav

enn

aw

ordt

deke

izer

lijk

ere

side

nti

e40

6D

eFr

anke

nen

ande

rest

amm

enva

llen

Gal

l|«e«

bin

nen

410

De

Vis

igot

enon

der

Ala

rik

Ipl

un

dere

nR

ome,

Bri

tann

iaw

ordt

opge

geve

n42

4Bo

uw

van

het

Mau

sole

um

van

Gal

laPl

acid

iain

Rav

enn

a42

9^

430

De

Van

dale

nve

rove

ren

Noo

rd-A

frik

aSi

don

ius

Apo

llin

aris

(ca.

430

^48

6)ge

dich

ten

,bri

even

455

De

Van

dale

npl

un

dere

nR

ome

476

De

laat

ste

Rom

ein

seke

izer

(Rom

ulu

sA

ugu

stu

lus)

afge

zet

door

Odo

aker

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253

0123456789

1011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253


1210 Appendix

Woordenboek Latijn/Nederlands · Woordenboek Latijn/Nederlands Hoofdredacteur prof. dr Harm...

Documents

Transcript of Woordenboek Latijn/Nederlands · Woordenboek Latijn/Nederlands Hoofdredacteur prof. dr Harm...