Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
Transcript of Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
1/359
RUS BILL\f ESERLERl SERS
W. RADLOFF
SIBlRY A'DAN
II
*
(Aus Sibirien)
evire:
Dr. Ahmet TEMIR
ISTANBUL 1956
MAARF BASIMEVl
Rn terriirnenin her trlii, l>crn1.rn 1e J;avm ha1:lar.
Maarif Ve1cMeUne aittir.
miisade.i almmadka lu. tercmenin metni tara.men.. krnmen
veya deitirilerek almama...
NDEKLER
NSZ: A huet Teir
v
YI. amanlk ve bunun kltii
Yl L .Sibirya'nn eski eserleri
il
1. Tun ve bakr devri
ll7
2. Gne A ltay'da eski demir devri
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
2/359
111
:.. :\bakan boyundaki yeni demir devrinden kalm mezarlar
l2H
\" lll. in snrna ve Bat Moolistan'a yaplan ge;iler. Orada lhslar'la Mool'lar' mnasebetleri
l.'i 7
1. ua bozkrnn dousunda, in srnda bulunduu
zamana ait hatra defteri
(18ti0)
1;;7
2. 181H ylnda Soyon'lar arasnda yapt geziye ait
hatra defteri
;;
a. 1870 ylnda Kobdo'ya ya.pt geziye ait hatra def
teri mden
203
HE.SMLER:
Dr. Wilhel Radloff (18;J7 1!18). kapak resmi
1.
By yap bir aman seyreden Altayl'lar. t)aan
davulu. Altayl'larn kurban yeri
20
Abakan boyunda ta mezarlar
77.79
:. Tun devrinden kalma silah ve aletler
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
3/359
.
Tun heykel (n ve arka cephe.si). Tt
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
4/359
Dr. Wilhelm Radloff
(1837
1918)
N SZ
l. Siblrya'da I \'C II in iindeki bahislere gre aklanmas.
J L arnmlk zerine birka sz.
111. Hadloff'un Trk boylar hakkdaki
1. Sibirya'dan 1 ve il nin
iindeki bahislere gre aklanmas.
Trkologlardan F. \\'. Radloff'D a sl Altu1ca olan 2
ci!Uik Aus Sibirien (Sibirya'dan) adl eserinin Trkeye tercmesi
lnnla tamamlanm oluyor. Radloff'un hayat ve eserleri zeric
.vazn.olduum ett, I* cildin bana eklenerek yaynlanm oldu-
undan (bk.:
H adloff,
Sibirya'dan I*, eviren Ahmet
Bilim eserleri serisi, Maarif Vekaleti.
stanbul, Maarif Basmevi
1954; Giri, s. YllLXX), bu konuyu kl olarak burada tekrar ele
alnyacam. Ancak ad geen Giri'te nmzdeki eser zerine sylediklerime
(bk. Giri, 14, 2(i3 l) ek olarak
eser hakknda
ine baz aklamalarda bulunmak niyetindeyim.
Giri'in XXXIX. sayfasnda iaret edildii gibi, ltadloff'un ilk
tab' 1884 (Nr. 39) ve ikinci basl 1893 te (Nr. 77) kan bu eseri,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
5/359
onun 1859 dan 1871 ylna kadar Sibirya ve 'l'rkistan'da geirmi
olduu 12 yln bir hikayesi, kendi hal tercmesinin bir parasdr;
her iki cildin yars dou ve bat TrkistanfL tahsis edilmi olludan, buna "Sib'dan" veya: "Sibirya ve Trkistan Notlar" demek daha doi:!Tu olurdu. Raclluff'un J88'1 tc iirc baslan birok makaleleri bu esenle topland gihi, hu
sor:
laMlan baz yazlar da bu esere layanmaktadr.
Ratlloff 1859 da bat Silirya'daki Barwul .f'lrid;. yerle]Frek
p:ezilerine balaynctt, bunlar hakkcla hazrlam nlduu
liyetindeki yazlarn, 18GO
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
6/359
Majestat unternommene Reise in den AJtai im Sommer des Jahre
1861. BullAIS V, 1863, s. 534537=MelR IV,3, 1863, s. 333338.
(Giri: Nr. 3).
Kurzer Bericht ber eine im Somme 1862 unternommene Reise
in die stliche KirgisenSteppe. BullATS VI, 18fi3, s. 4'151
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
7/359
Nr. :!il).
Das mitllere Serafchanthal. Zlsch.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
8/359
alveri
nasehetleri; IX. ili vadisi ve X. Orla Zerafan vadisi. Bu bahisle
rin herbiri zerinde ayr ayr durarak sz uzatmak istemiyorum. l.
eiltte olduu gibi burada da bir i.7leme ve inceleme yolu tutmayp,
eseri dilimize evirmek ve an
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
9/359
nan, Tarihte ve bugn AMANZM, materyalle!'
ve r:rat.rma.lar. Tiirk 'l'arih Kurumu
Basmevi, Ankara 1954, (lV)
+ 2:o s. + 7 resim. 'l'iirk Tarih
Kurumu yaynlarndan, VIL
seri, N o. 24._
Bu gibi eserlerin nerinden sonra
burada amanlk zerinde
tafsilata girimek yersiz olur; benim tebarz ettirmek istediim noktlar ancak unlarin amanlk veya amanizm_ ad verilen ve Altay halklal'lnda ( Tiirk, Mool, Maro;:uar arasnda hala yaana.k ta tevu eden im din, onl:.rn eski eedlerinin inanlaekil eltiii;ide l)iiple olmayan bir tabiat dinidir. Yalnz burada lerkse otoriilen nehur peygamberler ve yazl temeller evrt olrlrljl:ncla, im dinin
degiikJiii;e nrz kalntr. Hadloff'un:
"Umumi bir tasvir yapn:k iRtelii zarm bu ipek zordur, nk hepsinin de birbkrden toplanmas icabetmektedir ... " (aaya hk., s. 2) tlenesi, ite hundan ileri ktedir. amanlk, Trk halklar arasnda hirc;ok deii;iiklikler
gsterdii gibi, bunun Trk,
"lool ve Tngz'lar arasndaki ekillerine bakarsak, bu ayrlklar,
la.ha da artar. Dunun io;:in imdiye kadar yaplm olan aratrmalara
hir gz atmak ki\.flir.
Dier mhim cihet de, bu dinin ad meselesidir. aman sz as
lnda Tunguzeadr, Tiirk'ler bunun yerine kam, Mool'lar ise bge >
b'e > h tabirini kullanrlar. aman sz Avrupa'da ilk olarak
Eherhard Ishrand'n 16931695 yllarnda yapm olduu in seyahati zerine Brand tarafnan raporda kullanlm olup, hu eser Beschreibug der chinesischen Reise, welche a.o 3, 9,
und 95 verrichtet worden ad altnda 1698 de Hamburg'da yaynlan
ntr. Demek oluyor ki, !amanlk veya amanizm tabiri bir din ad
olarak Altay halklar arasnda hi mevcut
deildir. Yukarda anlan
Tunguzca aman, Trke kam ve Moolca bge szleri ise, hu dinil"
ilgili ayini icra eden, biiy yapan ahs, yani bu dinin papaz, mollas. ..
demektir, ve nihayet sihirbaz, doktor, 'byc anlamnda da kullanlmaktadr. Huna greabirlerinin, "papaz aman olat hir elin'' anlrnna. gelmesi icaheder. Fakat, yukard
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
10/359
t edildii,'i
p:ibi "aman'' til.biri anc.k son asrlarda Tunguz'lar arasnda kullanlm olup, bunski nietinlerde mevcudiyeti hakkndaki fa.
raziyeler henz kati bir netice
vermemitir. 'l'rko;:e kam sziine en
eski metin olarak 9. yzyldan kalma Uygurca eserlerde raslyorz.
K1iktrk'lerde, Hn'larda ve daha eski devirlerde dahi byle blr ru
N SZ
hani snfn mevcut olmas tabii karlanmakla beraber, bu hususta
elde kati deliller pek yoktur. Btn bunlar gsteriyor ki, "amanlk"
''amanizm" tabirleri bir din ad olarak yanl girmitir, eer Kktrk'
lerde ve Hun'larda aman, kam veya bge ad verilen
ruhani snf
mevcut olmamsa, amanlk tabirini ta en eski zamanlardan bugne
kadar temil etmek de hata
olacaktr. Avrupa'llarca ortaya atlan
bu sz, nihayet memleketimiz edebiyatna da girmi bdunuyor. Me-
A. nan yukarda ad geen eserinin 1. sayfasnda: "Eski Trk'ler, phesiz ki, amanistdiyor.
Bu durum karsnda, yanl bir tabir olan amanizm sznden
vazgeerek bunun yerine Codex Comanicus'da mevcut kamlk (mesela orada kamlk etermen"kamlk ediyorum" denmekte ve kamlk sz bir din ad olarak gemektedir) szn m almbir tabir zerinde mi durmalyz, bu hususta
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
11/359
ve umumiyetle Trk halklar hakkndaki gr zerinde de biraz
durmu ve ksa da olsa bu bakmlardan oncn ahsiyetini belirtmeye
almtm. imdi onun, hazan
Trkln aleyhinde ve bazan da
lehinde gzken szlerini ele alarak, eserin II. cildine de bu bakmdan bir gz atalmde Trk'lerden baka in'li, ManuTunguz ve Mool'lar hakknda da birok szler varsa bk. : karakter), ben bunlar durmyarak, bl:rada Radloff'un ancak
Trk boylar ile ilgili (Tarani, Trkmen, KaraKalpak, Kazak, zbek, ve bunlarla ilgillarak Tacik) fikirlerine temas edeceim.
Bu eserde, baz Trk boylar hakknda hi de bitaraf olmyan
szler vardr. Aada da iaret edildii gibi, bunlarn Radloff tarafndan hangi artlanp zikredildii mal"rr olduundan, lunlarn tercrremize alnmasnda bir fayda
bu gibi menfi fikirler ancak birka cmleye inhisar etmi olup, bunlarn karlmas, tsakla da sebebiyet
vermemitir.
(karlan cmleler, eserin Almanca aslna gre u sayfalarda bulunur: 417, 450, 470, 4, 473, 476, 486).
u ciheti .bilhassa tebarz ettirmek icabeder ki, Radloff bu gibi
menfi zelliklerin hepsini de grmemi, bir ksmn ancak rivayetlere
dayanarak yazmtr.
Trk boylar hakkndaki bu gibi ar menfi
hikayelerden birounun, Trkistan Hanlklarnn Rus'lar tarafndan
x
SIBI RYA'DAN il.
zaptna rasladndan, Rus'l.ar ta.rafnd,an.. uydurulmu
olduunda
ph.e yoktur. Rus hizmetinde bulun.n ve Rus ordusuna katlarak
bu' _istil&y bizzat yaam olan Radloff dahi, birok malumatla birlikte, doru veya yasna pek aldrmadan bu gibi hik&yeleri de eserinde toplamtr. Dier cihetten Radloffstan'daki ehir
ahalisinin bozuk ahl&ka sahip olmalarn Trk'lere has . bir zellik
olarak deil de, bunun ran'l Tacik'lerin tesiriyle meydana geldiini
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
12/359
de belirterek yle demektedir: "ehirlerdeki Trk ahali ran'l unsurlarla karmak surtk birok bakmdan. Tacik'lerin karakterine yaklamtr. Burada yle bir halkla karlar; Tacik'ler gibi kl,r ve kazan kelimesini bayraklarna yazml}lardr;
bu, en byk gayesi maddi kazan olan bir halktr" (il 471). Radloff'a gre halkn m&neilemesinde dini taassubun da. rol az olmamtr, mesel&: "r ve Arabistan'da yetien eplerle medreselerde renilen edebiyat malzemesine ulalmaz birer aheser olarak bake bunlar taklit. iin deneme bile yaplmyordu; kom-
udaki dier dinde olanlarla bir yar mevcut olmad iin dini
grler uyutu ve zahiri gteri eklinde dallanp budakland. Ta,
assup o kadar yksek bir de:eceyi
buldu ki, baka dinde olan bir
kimsenin kutsal topraklara ayak basmas bir cinayet saylyordu; saf
heyecan, yerini
riyakirla ve kendi kendini
aldatmaya terketti"
(il. 417).
Radloff, Rus idaresine kar bitaraf grnerek Trk karakte"
rinin iyi taraflarn da ele almay ihmal etmemitir. Meselii, bu bakmdan il. ciltte elerle karlamak mmkndr: "yi kalllilik, sadakat ve alkanlk Tarani karakterbunlar birok ahslarn yznden okumak mmkndr.'(il 343);
"Zerafan vadisinin kyl ahalisi insanda daha iyi bir tesir brakr,
c;;nk onlarda, ehir ahalisinde hi mevcut olmayan muayyen derecede bir kalb s&fl dr ... "
(II 472473); "KaraKalpak,
Trkmen ve Krg'lar saf tabiat ocuklardr, bunlar kurnaz ve hilekir olmakla berabeyine de iyi kalblilik, alicenaplk ve ballk gsterirler" (II 473) v. b.
Btn bu aklama ve misaller
gsteriyor ki, bir alim olarak
Radloff grlerinde olduka bitaraft,. fakat baz anlarda kalemi,
Rus idaresine yaranmak iin ne de olsa biraz o tarafa kayn.tr; bunu
ksmen mecbur olarak yapmsa, ksmen kendisinin hristiyan oluu
da bunda hi phesiz mhim rol oynamtr.
Ankara, Ekim 1955.
Ahmet Temir.
Transkripsiyon:
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
13/359
Tercmede, Radloff'un yaz tarz mmkn olduu kadar bugnk imlimza yaklatrlm,(Manu, Mool ve ince szler mstesna), y harfi ile, bir vokalden sonra gelen i
harfi y ile, sh harfi j ile ifade olunmu, sch yerine , tsch yerine
ve dsch yerine c kullanlmtr.
SBRY A'DAN
H
Vl.
1
\AMANLIK VE
KLT*
amanln Trk balklar arasnda yayl. -Esas Altay'da yayan amanJtk mensuplannm
'dnya hakkndaki grleri. anaolk klt.
amanhm Kazak ve dier Trk boylar
arasndaki izleri.
UralAltay halklar
ailesinin bat kollarndan olan
btn kuzey Asya halklar, yani bt Tunguz, Mool
ve Trk boylar, eskiden amanla mensuptular. Bu amanlk klt bugn, in'in devet kabul etmi Manu'lar mstesna, ancak Tunguz'lar arasnda genel olarak yaylmtr. Tii altnda kalan
Moollar, bugn hemen hemen hepsi de gayretli budist
olup, bunlardan ancak Baykal gl civarnda yaamakta olan
hala amanla mensupturlar; Gobi'de
Moollar arasnda bu d.inin izlerinin mevcut olup olmad-
hususunda ibiligim y;oktur. Nihayet, zikredilen bu
gruptan Asya yksek elini en ba.ta terkeden Trk'ler
.ise, Altay ve Soyon danda yaayanlar mstesna, yzyllardan beri, slamiyetin tes.ikalmlar ve bu dine ok baldrlar. Trk boylarnn ancak Rusya ve
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
14/359
Sibirya'da bulunan pek az bir ;ksm .hristiyan olmu ve
yalnz bat Moiolistan'da oturan Soyon'larm bir ksm da
Budizmi kabul etmitir. Bundan dolay amanl ancak,
Trk'lerin batya ve gneye gleri srasnda 2 byk
*
amanlk hakknda yukardaki nsze bk. (eviren).
4
SIBIRYA'DAN il.
2
Altay da silsilesinin verimli dou blgelerinde, g eden
komularndan ayrlarak geride kalan boyLar arasnda
gryoruz. imdi bu geride kalan boylar zerinde
ularn byk tesiri gflmektedir, yle ki, amanlk do-
udan Budizm ve bat ile kuzeyden de Hristiyanlk ta.rafndan sktrlmaktadr. Btsmen vaftiz edilmi olarak g1sterildiinden ve Soyon'larn ou da hudist olduundan,k Altay'l da
Kalmk'lar, Teret'ler, Karaorman Tatar'lar ve or'lar
byk ksmlariyle ak olarak amanla mensupturlar.
Sibirya Tatar'larnn bir ksm ancak son yzylda Rus
arazisinde mslmanlarn tesir.il altnda kalmtr. Bunlar
Baraba Tatar'lar ile Tara Tatar'1ar (Kurdak'lar) ve
Tomsk Telet'leri ad verilen !boylardr.
amanlarn ayin kltn anlatmadan nce, amanl-
n dnya hakkndaki grn aklamaya alacam.
Umumi bir tasvir yapmnk istend:ii zaman bu i pek
zordur, nk hepsinin de bir.birini tutmyan mnferit
haberlerden toplanmas icabetmektedit'. amanl aratrrken bize hibir yazl vesikektedir.
Mesela, eski Yunan'falar devrinden kalma yazl efsanelerin bir btn halinde toplanmrluunu gz nne getirirsek, burada umumi bir tasvir mey:dana getirmenin
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
15/359
ne kadar mkl olaca kolayca an.alr. Bu yolda bizim
:iin biricik kaynak olan halk, kendisi bile kendi inan
hakknda ancak .karanlk bir fikre maliktir. Bizim iin
yegane emin kaynak olabilecek amanlar ise srrrlarn a-
a vurmaktan ikorkadar ve kazanlar in ok lzumlu
grdkleri esrar perdesine brnrler. Bu yzden, Ke-
bizen Misyonerliinde hristiyan olmu iki
rasladm zaman ok sevinmil ve daha zengin malzme
edeceimi mit etmitim. Maalesef bu sefer de midim
boa
nk onlardan, bu husustaki btn sorularma u cmlelerden baka cevap alamadm: "Esini terkettiimiz iin bize kafi derecede dargndr; mdi bir de kendisine ,thanet ettrenirse ne yapar? Fakat, eski dinimiz hakknda konutuumuzu
duyar diye, :rus Tanrsndan daha fazla korkuyoruz. O
3
AMANLIK
5
zaman nasl bir kurtulu yolu buluruz? (anda arga na 3
po'or?)". Ben btn bu
bakmadan, birok efsane, destan, masal, hikaye ve arklardan, halkn inan hakknda ir sr ip ucu ve kapal tasvirler elde edebildim; bunlara bir de aman dinine mensup kmselerin ve bizzat amanla;rn para halindeki birok izahlarn da eklemekle, birok yoksan olmakla beraber, amanln dnya gr hakknda un:mmi bir tasvir verebilecei
amanla mensup kimselerin fikrince dnya bir
sr katlardan ibarettir; fakat bunlarn kuruluu hakknda onlar kafalarn fazla yormale bir dn, hi phesiz, yksek bir yere kan
dallarn gzleri
nnde kat kat ykselen dalardan alnmtr. Bu katlar muayyen bir eyle birbirlerindeby esnasnda bir .kattan dierine gemek iin
olduka byk kuvvet sarfna mecbur kalmaktadr, bu
ekilde kuvvet sarfn ise her zaman bir grlt takibeder.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
16/359
Yukardaki onyedi kat, k
alemi olan semay ve
aadaki yedi veya dokuz kat da karanlklar alemini
meydana getirirler. Sema katlar e aadaki dnyann
katlar arasnda, insan oullarnn oturduu yer yz
vardr, bylece yer yz, zerinde yaayan btn insanlar ile birlikte,
her iki dnyann tesiri altnda
bulunur.
Kii oullarn yaratan, koruyan ve muhafaza eden
btn iyi ruhlar, dahiler ve tanrlar k dnyasnn yukar katlarnda otururlar, nkve tabiattaki! 'btn hayat tezahrlerini elinde
bulundurur. Alttaki karanlk katlarda ise ifritler, kf.
ruh ve tanrlar yaarlar, bunlar insanlara zarar vermek
ve onlar mahvetmek isterler ve btn mcadelesine ramen neticede onu ebedi karanlaler.
Byle bir dnya nizamnn sebepLerini bize dnyann yaratl hakkndaki
efsaneler anlatmaktadr. te
bunlardan biri:
SIBIRY A'DAN il.
Yer ve gk yaratlmadan nce her ey sudan ibaretti, yer yoktu, gk yoktu, gne ile ayyoktular.
O zam.an, Tanrlarn en yksei, btn varlklarn ba-
. iangc, insan oullarnn ata 4 ve anas Tengere
Kan kendisine benzer bir varlk yaratarak ona kii (kiji)
dedi. Kayra Kan ile kii su zerinde iki kara kaz gibi sakin sakin uarak szlrler
ii bu ebedi skunetten memnun deildi, o, Kayra Kan' dan da fazla ykselmek istiyo11duBu lsz hareketinden dolay o, uma b.assrusn kaybetti ve derinliklere, diipsiz sland.
Boulacak dereceye .gelince, ihtiya karsnda Tengere
Kayra Kan' (merhametli semay) yardma ard. Kayra Kan, kiiye derinlikten kalkmasrdi, sonra kiinin, zerinde oturarak suya kar korunabilmesi jin denizden bir yldini emretti. Kii artk
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
17/359
uamad iin, Kayra Kan yeri yaratmak istedi, bunun
:lin kiiye, suya dalarak derinliklerden toprak tkarmasm syledi ve bu topra suypti. Kii, sudan toprak karrken kendisi iJin
gizlice bir arazi
yapmak maksadiyle topran 'bir parasn azmda sak-
Jad. Fakat, yukarya ,kt zaman azndaki toprak 'iti ve nefes alamaz oldu, eertopra tkrmesini emretmemi ol.sayd, boulacak dereceye gelecekti. Kayra Kan tamfn yer dz ve arzaszd, fakat kiinin azndan fkran toprak her
tarafa srad ve birok yerde batak1kl tepecikler meydana getirdi. Kayra Kan kzgnrlik adn takt ve onu k diyarndan kovdu; bunun zerine arz
'zerinde yerlesinler diye baka kiiler yaratt. Yerden
dokuz dall bir aa byterek, her daln altnda bir kiJi
yaratt. Bu dokuz kii, bugne kadar yer yznde yaayan dokuz boyun cedleri olmulard
Erlik, yer yznn yeni sakinleri olan insanlara ba-
Jnp bunlarn gzel ve iyil olduklarn grnce,Kan'
dan, bu mahlfklar kendi eline vermesini rica etti. Kayra
Kan onun bu ricasn kabul etmedi; bunun zerine Erlik
onlar kt yola sevkederek zorla kendi hakimiyeti alt-
na geirmesini bidi. Fakat Kayra Kan, Erlik tarafndan
AMANLIK
7
bylece kolaylkla kandnlclklar iin insan oullarna
kzd. Bu yzden, bu andan itibaren kii oullarn kendi!
hallerinde brakmaya 5 karar verdi, Erlik'e tekrar beddua okuyarak onu karanlklar diyarnn nc katna srd; kendisi iin ise onyed.i kat gkle onun sakinlerini
yaratt ve daimi mesken olarak en yksekteki onyedinci
kat seti. imdi, yalnz kalan kj,il oullarnn koruyucu
ve reticisi olarak yksk MayTara'yi
brakt.
Gzel semay gren Erlik de kendi\si iin bir sema yapmaya karar verdi ve Kayra Kan'dan
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
18/359
msaade aldktan sonra orada kendi emrindekileri yerletirdi, bunlar, onun
yoldan kard insanlar, yani kt ruhlardr. Hafuki:
,kt ruhlar, Tanrnn yer yznde yaratt insanlardan
1ok da:ha iyi yayorlard. Bu hal Kayra Kan' hiddetlendircli, :bunun zerine o, Erlimasn ykmak iin Mandira Bahadr' gnderdi. O zaman Mandira'nin iddetli darbelerlik'in semas kk par-
allar halinde yere dkld ve o zamana 'kadar dz olan
yeryznn ekli bozuldu, nk, yklan enka'z neticesinde muazzam dalarla derin uurarasmda geilmesi imkansz ormanlklar peyda oldu. Kayra Kan :iSe Er1ik'i, gne ve ayunmad, yldz klarmn nfuz etmedii en alttaki arz katna srd ve dnyann soi.
Dnyann yaratl hakknda;ki efsaneler oktur, ve
hunlar yaratl hadisesinin cereyann, tabii olarak pek
farkla. anlatrlar. Bunu da anlamak kolaydr, nk btn bu hikayeler,
tarafndan anlalimas mmkn olmayan olu hadisesinin ve btn mevcudatn sebep-
Jerinin halk arasnda yaayan ocuka izahndan baka
bir ey deildir. Bu hadisenin izah en cahil kimse iin bile
tezatlarla dolu olduu iin, o, her zaman yeni aklamalar
arar ve baka kimselerin, anlalamayan ibu mevzu zerindeki fikirlerini istiyerek rlr. Muhtelif kavimlerde varln sebeplerini anlatan efsanelierin biriibirme daha ys ve btn dier efsanelere nazaran biribirinden daha abuk fikir almas, ilte hundan
8
SIBIRYA'DAN il.
6
iler'ii. g,elilr. Bundan dolay Altay'daki amanlk mensuplar
arasnda da bu efsanenin ibircik. varyantlarna r,asl.yoruz ve bunlarda Musa dininiaW usturesiyle Budizm.in izlerini de gryoruz ki, bunlardan birincisi ksmen 6 msla ve ksmen de hristiyarlar vastasiyle buraya ,nfuz etmitir.
Kayra Kan'n nce :muazzam ibalk yaratt ve
dnyay ibunlarn arkasna yerletirdii hakkndaki varyant bunu ispat eder. Burada anlede mevcut olup da tarafmdan karlan ve Musa hikayesine aynen
benzeyen gnah hadisesi de !bunlardan biridir. Ayn efsanede geen Mandira ve MayTalar ise Budizm tesirini gsteriyor.
Tengere Kayra Kan bugn dahi semann onyedinci
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
19/359
katnda oturur ve oradan kainatn kaderini idare eder.
Kayra Kan'dan sudur yolu ille aadaki yksek ilah
meydana gelmitir: Semann onaltnc katnda altn bir
da zerinde yaayan ve orada altn bir taht zerinde
oturan Bay lgn; .semann dokuzuncu katnda otwan
kudretli Kzagan Tengere ve semann yedinci katnda
ya yan akll Mergen Tengere; gk]e yeri aydnlatan
gne ana (kn ana) da burada bulunur. Altnc katta
ay ibruba (ay ada) oturur. "Gne ana" ve "ay baba" tabirleri ancak kafiye benzerliinen domu olup, bunlarn efsanevi bir nemi yoktur. Beinci katta 'en yksek yaratan Tday yayui) oturur. Yksek Bay lgn'n iki olu vardr, bitri Yayk'tr, buna Mayana , dieri insanlarn hamisi ve piri Maytara'dir. Bunlar semann nc ikatnda otururatn kayna olan Stakkl (stak.gl) ve .onun yanndaki
Sr da da burada bulunur; yedii Kutlay (yatti Kutlay
=yedi tanr) bu dada kendi tebaalar, Yayui'lar (yaratanlar), koruyucu melekler ve inlara refakat edenlerle birlikte yaarlar. Raihmetli ve doru yolda buliunan
larn (aktu'lar, yani dorulukla mcehhez olanlar'n)
mesut bir hayat :srdkleri ,cennet (ak) de burada buliu'nur. Bu son zikredilenler halen yaamakta olan insanla
7
AMANLtK
9
rn cedleri olup burada aile halinde yaarlar ve hu aile
bann kuvvetiyle, semadaki
yer yznde ya,-
yan ardllar arasnda vastaclk
ve gerektii
zaman onlara yardm edebilirler.
7 zerinde insanlarn yaad yer kendisi ise insanlara iyilik yapan bir ruhlar cemiynde ahslandrlr ve YarSu ad altnda takdis edilir. Ruhlar cemiyeti diyorum, nke yksek
hann hepsi kastedilir ; kaynaklar blgesinin btn
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
20/359
hanlar, muazzam dalarm karl tepelerinde ve karalan
sulayan nehirlerin membalarnda otururlar. Bu onyedi.
hann en kudretlisi Y Kan'dr. O, arzn merkezinde, yeryzndeki btn aalarn en bduu yerde oturur, bu amn ucu Bay lgn'n evine kadar ular. Bu aa, Y Kan'n, kn yksek Tanrya muadil olduunu gstermektedir. Y Kan'n, S Kan ve Temir Kan adndap, bunlar da yerdeki hanlar zmresine aittirler
ve insanlar tarafndan sunulanlar memnuniyetle kabul
ederler. Kudretli yer hanlarnn drdncs denizlerin
hakimi, lleri :koruyan Tal.ay Kan'dr, ona Yayk Ka!l
( tam su!arm han) dahi denir. Onun evi on yedi: deni
zin birletii yerdedir, kendisi de yeryzndeki btn
sularn hkmdardr. Beinci han Adam Kan'dr ( bu
ahsiyet, Kazak'lar vastasiyle mslmanlardan gemitir) . Altncs, Abakan nehrininda Kan veya .Abakan Kan'dr ; Teles glnn dousunda
Abak.an nehrinin membamda oturur ve orada yamur
ilah olarak takdis edilir. Yedincisi, Altay halknn
misi Altay Kan'da.r ; Katunya ile semaya kadar yiikselen
Beluha membalarnda oturur. Sekizincisi, Kemik'in ve
Yenisey membalarnn zengin sahi:bi Krgs Kan'dr. Dokuzuncu han Yaba Kan, onuncusu'dr. Dier yedi han, muhtelif boylar arasnda muhtelif adlar altn.da zikredilmekteduzey Altay'da duyulan adlar unlardr : Yabr Kan, Kayra Kan, Puysan Kan, Parbi Kan, Mansar Kan, Pru Kan ve Oktu Kan ; bunlarn bulundu-
u yer ve nemleri hakknda bilgi veremiyeceim.
SIBIRYA'DAN 11.
Gk ve yerin katlarnda yayan btn bu yukar
dnya ila.hlar, beeriyeti meydana getiren, yaatan ve
koruyan varlklar olarak mtalaa edilirler. 8 nsanlar,
en fazla Yersu mhlarna yakn bulunmakta, onlarn iyiliinden dorudan doraya faydalanve ibu yzden vastasz onlarla irtibat kurarak kurban takdiminde bulunmaya cesaret etmektedirler. Zayf insan, en yksekteki gk il8.hlar ile karanln ruhlarna doruta cesaret edemez, o, bulun iin bir vastaeya muhtatr ; bu va;staclar, onun cenncedleridir. nsan, bu cedler vastasiyle gkteki yksek
ilahlara ihtiyalarm bildiriir ve onlardan yardm ister.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
21/359
Bu yzden, her yurt'un put yerinde semamn katlarn:.
temsil eden bir embere asl olarak yksek ilahlarn bir
ekli .bulunur, onun yannda da :iiilsam koruyan dokuz
ceddd temsili eden somo vardr. Fakat herkes messir
bir ekilde cedlerine mracaat edemez, veya daha dorusu, her cedde messir bir ekilderdm etmek kudreti verilmemitir. Bu kudret, ancak amanlar neslinden olan pek az soyda bulunur ki, onlar kendi kuvvetlerini
ibabadan oula bunun d iareti olan aman davulu ile
ibirlikte intika1 ettirirler. Bu davul vasta.siyle ve cedlerlnin kudreti yardmiyleYersu ruhlar arlr ve onlar faal bir yardma icbar edilebiliir. Cedlerin nasl a
m, tatbikat srasnda yazp alm olduum (bu ii, ayin
esnas:nda yapmak mmkn deildir) iki duadan grmek
mmkndr. Bunlardan birincisi iyi hava iin okunan bir
Bunu, 1861 yLmda, Abakan membalar civarnda
1baftalarca frtna altnda kaldmz zaman Tls hoyuncilan olan (alman civara.) kkumutu. Duay okuyan hir Yada (hava bycs) olup, o esnada elinde yadata bulunmadcu ecza
torbamdan alnan bir ilala duasn tesirli bir hale sokmutu. lac bir kakla ate ra iki elini ve ka semaya kaldrarak yle
Asl iin bk. : \V. Radloff, Proben der Volksliteratur ... I, 1 866,
6. 22 022 1. (eviren ) .
9
AMAN L I K
11
Kayra Kan ! Kayra Kan !
AJa. ! Alas ! Alas !
Avu ii kadar ak ver !
uvaldz kadar deik ver !
Asil kiinin torunuyum !
Sedir aacnn kkym,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
22/359
Abu Tobu :diye ardm,
Ongustay Kuldurak diye ardm,
Gn gbei yerde olsun !
9 Y erin gbei gkte olsun !
Patgan daym aryorum,
Gn yolunu a !
Avu ii kadar ak ver !
uvaldz kadar deik ver !
Yksek dan arkasndan ge !
Abakan dann bandan ge !
Kayra Kan, ey Kayra Kan.
Alas, Alas, Alas !
lkincisi bir teekkr duas olup, Baat'ta kaldmevin sahibi olan bir Telet aman tarafndan sylenmi,
sonra da, yazmam iin :tekrar edilmiti.
Ey ykseklerde yayan
Gkler
Kan Abya,
Yerden otlar,
Aalardan yapraklar karttn,
Butta etler,
Bata 'salar byttn,
Ey varlklar yaratan,
Onlara sen gk oldun,
Ey Altm kudretli han,
Babam ykseklere aldnz,
Ey sen yksek lgn Bay !
O annemi ykseklere ald,
Tanrm, sen hayvan ver !
Tanrm, sen ekmek ver !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
23/359
Eve bir bakan ver !
12
SIBIRYA'DAN ll.
l @
Varlklar sen yarattn,
Onlara sen gk o1dun !
Babam vasta.siyle sana yalvaryorum ;
Ey baba, beni takdis eyle !
Ey baba, bana yardm et !
(Babann ve soyun ad . burada hi phesiz hrmet
yznden anlmamtr) .Evde bama,
Krda. hayvanlarma !
Senin nnde eiliyorum,
Varlklar sen yarattn,
Varlklarn gk hkmdar !
Yukarda zikrettiim gibi, karanlklar diyar olan yer
alt dnyas dokuz kattan ibarettir. Btn bu katlard:: ,
yer altna ma;hsus bir gneten kan korkun bir k
hkm srmektedir. Burada btn kt ruhlar, yan.i insanlarn peine den ve btn gayr l@
ve ziyan vermekten ibaret olan varlklar yaarlar. Alta.y'llar, bu dman kuvvetlere ui bir isimle Tmangi Tu.:s ( aa dnya) der]e. Bunlar, acayip ekilli cinlerden, ku-
uya benziyen bakire kadnlardan, Ayna, Krms, Etklir
ve Yaman st'lerden ibarettir.
Btn bu mahlfklarn ba.nda, bizzat Bay lgan tarafndan yaratlm olan Erlik Kan bi hiikmdar Erlik Kan aa dnyann beinci veya dokuzuncu katnda, kendisinin, yukardruhlardan ibaret saray erkan tarafndan evrilmi olarak kara bir tahtn zerinde otulik'ten daha aada, srlmlerin ikametgah olan cehennem ( kasrgan) bulunur. Bu dcanileri, teki dnyaya gidince, burada hakkettikleri cezay ekerler. Erlik Kan, beeetin korkun dmandr, fakat "hepimiz de ona ait olup hayatmz en sonunda o mahvne Erlik B.aba diye arlr. Onun d grn bile dehet saar, amanlarn by dual:
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
24/359
1 1
A MANLI K
13
,
,.. L, ,... ..
Ey kara beygir zerindeki Erlik,
Kara kunduzdan bir yatan var,
Kalan o kadar geni ki,
Hibir .kucak kuatamaz,
Kudretli boynunu,
Hibir kii kuatamaz ;
Kalarn kar geniliinde,
Sakallarn kapkara,
Yzn kana bulam.
Ey zengin Kan Erlik,
Salar parlar, kvlcm saar,
Sen kova olarak
l kii gs kullanrsn ;
Kiilerin kafa tas sana bardak olur,
Y eiJ demirdir klcn,
Demirdendir krek kemiin,
Kara yzn kvkm saar,
Salarn dalgalanr.
adrnn kapsnda,
Birok muhteem tahtlar vardr.
Topraktan :bir sehpan vardr,
adrnn dam demirdir.
Muazzam bir kze binersin.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
25/359
Eerini rtmek iin
Bir atn derisi yetimez ;
Elini uzatmakla bahadrlar ykarsn,
11 Atn kolann. ekmekle
Hayvanlar yuvarlarsn.
Ey Erlik, babam Erlik,
Niin halk byle takip edersin ?
Syle, niin onu mahvedersin ?
Senin yzn her zaman kurum gibi karadr,
Kmr gibi parlar, karadr, .
Ey Erlik, babam Erlik,
Nesilden nesle
Uzun devirler iinde
14
SIBI RYA'DAN ! l .
Seni gece gndz sayarz,
Sen, nesilden nesle
ok muhterem bir reissin !
Takip edilen zavall insan kalbi bu Erlik'ten RasJ.
kO'rkmasn ? nk btn ktlk ondan gelir : o insan .gU.naha srkler, ona :hastal
reook onu yaknfar:ndan ayrr. Bymede anormallik, hay
van hastal ve fakirlik gibi eylerin hepsini de Erlik gnderir. Bu yzden insan iiil daima saymaktan, ona baba ve reis demekten ve boJ kurban takdim ederek
sine kazanmaktan daha mhim bir vazilfe mevcut olamaz.
nsan doaca zaman Bay lgn oluna emir verir, o
da babasnn emrini yerine getirir ve cedlerin ricas zerine
doumu Yayui'lardan birine havale eder, bu da St Ak
Kl'den hayat kuvveti alarak yeni doan dnyaya kartr
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
26/359
ve yeryznde yaadka yardm ederek insann yannda
bulunur. nsanm doacan bilen Er]ik ise, douma engel
olmak maksadiyle bir Krms gnderir. Krms douma
engel :olmaya, bunu yapamazs,a hi olmazsa zorlatrmaya
alrr, zavall ana bu yzden ar sanclar iinde kvranr.
Buna bakmadan doum baar ile sona erer.se dahi Krms
yeni doann yanrmdan ayrlmaz ve
onu Erlik'in emri
gereince yer yznde hayatnn sonuna kadar takip eder.
Bylece insann yannda daimi olarak
refiki bulunur :
sa omuzu yannda Yayui, sol omuzunda Krms. Bunlar
n her ikisi de insan btn hayat mddetincetetkik ederler. Yayui, insann iyi hareketlerini, Krms
ise kt ilerini yazar. Neticede,
Erlik insann hayat
kudretini ykmaya muaffak
olduu zaman, yani lm
insana 12 ulanca, Krms, insann daha yaamakta olan
ruhunu aadaki dnyann yedinci katna kadar srkliyerek Erlik'in hkm krss huzuui ve Krms adl bu iki refik, lenin hareketleri
hakknda ,ahitld.k ederler. Eer insan ktlkten daha
.fazla yilik yapmsa, Erlik'i: ona kudreti yetimez. Krms onu te:rkeder, ve Yayuranlklar diyarndan alarak yukarya karr. Fena insann ruhunu
1 3
AMANLIK
15
ise Yayui terkeder, ve Krms de onu, aadaki dnyann, korkun cehennemin bulundukadar srkler. Burada
kaynayan ziftle dolduruliu
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
27/359
muazzam bir kazan ,vardrr ki, Krms, :gnahkar insa
nn ruhunu bunun
iine atar. Bir mddet sonra ruh,
kaynayan ziftin zerinde muayyen bir dereceye kadar
ykselir. Yeryzndeki
hayatliar esnasnda hli,. iyilik
yapmam olan en ar gnahllar, ebediyen sathn al
tnda kalill'lar ; gnah tarafndan daha az aaya srk1enen kimsenin ruhu ise, saazandaki s.iyah akc maddenin sathnda grnecek .ekilde yukarya doru ykselir. yolan insanlar daha az batarlar, yle ki, balarnn sala rtl ksm
tamamiyle kazann d'mda kalr. nsann iyi emelleri ne
kadar oksa, kazandan ykselines.i de o derecede faz1a
olur, mesela, bazlarnn aln, bazlarnn kalar, gozu,
burnu, az, ve nihayet enesi ve boynu ile birlikte
tn ba gzkr. Demek oluyor ki, insann hayatnda
yapt iyi iler lmnden sonra da kaybolmuyor ve Er
lik'in korkun cezas ve laneti de ebedi deildir. Semadaki
mesut kimseler, gnahkarlardan
kabul ettikleri iyilikleri unutmazlar, onlar ve gnah ilemi kimsen.in cedleri, oradatrap hayrseverlere yardm etmek maksadiyle kendi Yayui'larn cehenneme gnderirler.
yui, iyilik yapm olan ve kendisinin eski hamisi
saylann ardln ziyaret ederek onu sa rgsnden yakalar (ite bunun iin her Kahmkve onu kaynayan ziftten ekip karmaya alllr.
Yayui'nin kuvveti, gnahkar tarafndan ilenmi olan
iyilllikler nispetinde artar ve byleoe onu gittike kseklere kaldrr. Gnahkar kimsekaynayan mayiden bsbtn ekip karabildii takdirde, onu kendi kolla
rna alarak yukardaki dnyaya gtrr.
Fakat, amanlk dnyasnda yine de ebedi bir hakkaniyet yoktur. Ne k diyarnn ilahanllklar diyarnn ruhlar yalnz ahlk esaslarna dayanarak hareket etmezler, bilAktl yemeklerle de
16
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
28/359
S!.BIRY ADAN il.
1 3
kazanmak mmkndr, zengin hediyeler aldklar takdirde onlar memnuniyetle gz yumarlarsanlann elindeki zenginlii de kskanr ve her eyden hediyelerini
isterler. Bundan dolay, kabiliyetl:i kimseler vastasiyle,
k ve karanlklar diyarnn ruhlar ile daima mnase ...
bette bulunmak bir vazifedir. Bu aracla.k vazifesini aman soylar zerlerine alrla
Kudretli Erlik karanlkta srgn kalp kendi ruhlar
He gndz nda grnmedike, kainatta Tann'nn iradesi!yle yaratlm olduu eki1tertip hkm srer ve bu hal her yaratalan gibi bir
gn sonu gelecek olan dnyann yklmasna kadar devam eder. F1akat, nihayet dnyann : Kara yer alevlenir,
]usan topluluklar mahvolur,
Nehirlerde kanl dalgalar akar,
Dalar girdapta dner.
Kayalar grlt ile yuvarlanr,
Semann kubbesi titrer, sallanr,
Deniz dalgalar. biribiri zerine ylr,
yle ki dibi grnr.
Denizin dibinde,
Dokuz byk v.e kara ta paralanr,
Bu tan herbirinden,
Birer Demir Bahadr peyda olur ;
Kudretli Demir Bahadrlar,
Demir atlara binerler.
Atlarn n ayaklar hizasnda
Dokuz demir kl parldar.
Arka ayaklar hizasnda
DokUzar demir m.zrak parldar,
Ko.arken aalara dokununca
Btn aalar yere yklr ;
Canl varlklara dokununca
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
29/359
Hepsi ma,hvolur, yuvarlanr,
Tanrn, haham, Kayra Kan,
Bu dnyay yaratan,
14
AMANLIK
17
O zaman kulaklarn kapar,
14 Halkn barmasn dinlemez,
o zaman alyima, Mandlira'yi
Bouna yardma arr,
O cevap vermez,
MayTara'yi bouna arr,
MayTara cevap vermez,
Sonra Erlik'in Karan Bahadr ve
Kere Bahadr adl iki kahraman,
Yerden ykselirler.
MayTara ile Mandira
Bu :bahachrlarn zerine atlrlar,
imdi yer, MayTara'nin kam ile
Alevlenir,
te bir gn dnyann sonu byle olur.
amanla bal Altay'l Trk boylar arasnda ;genel
olarak yaylm olan dnya gr, ana hatlar ile ite byledir. Bu ta,s.viri daha ka
it etmek irnkanszdar, ,nk teferruatn her cephesinde tesvirin birliiini kartzan biribirine aykr haberlerle kar:lamaktayz. Ksa hatlarla burada verilen tasrvt ediyor ki, 'burada whslatrlm ta,.
biat kuvvetleriyle kara.lamaktayz. Hayali ve ok yerde para halinde olan bu tasvirkomu ha]klarn mito,.
lojik fikiriOO:rinden mteessir olmutur. Btn bu suni kuruluun esas idesi udur : i, k ve karanlk kuvveti gibi biribirine zt iki kudretin tesiraltnda bulunmaktadrdan birincisi tabiidir ki, yukarda semada oturur : yilik saan gne de scak ualar
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
30/359
souk yer zerine gnderir .ve kendi kudretiyle yeryzndeki btn hayat eserini meydaeceleyin kan solgun ay ile yldzlarn bile yeri rten karanln
meydana getirdii korkuyU hafifletmiye alrlar. kino,i
kudret, karanln ana kayna olan souk ve sert arzn
kucanda yaar. Gecelerin karanl, btn hayat mahveden souklukla ,fm ,onun esersann sertlemi vcudu kara yerin iine iner.
2
18
SIBRYA'DAN iL
l Si
Bu iki muazzam kuvvet arasnda insana yakn ve
yatla dolu yer yz vardr ki, insan onu hisleriyle kavrayabilir ve kendisi de onun bir tekil eder, buras insana maddi hayat iin gerekli o1an btn nesneleri veren, o, elbise ye ikametgahn bol .boill temin eden yedi da ve 15 denizi He Yersu'dur. Bu er insana o kadar yakn ve tabiat icab insanla o derecede bir akrabala:k halindedir i, insan ona korkmadan bavuraJbilir. Bu yzden her insan, Yersu'ya olan teekkr ve hini ifade iin ona dua eder ve hediyesini sunar.
kes onu, bir zarara duar olmadan iirlerde ve dini dualarda ver ve hrmet edebilir. cu, her bir tehlikeli da
geidinde veya iddetle akan nehir geitlerinde o
Tanr'sna olan teekkrn ifade etmek zere, bu maksatla komnu olan talardan iba
a atar veya kutsal bir aaca bir
takar. Fakat yerin tabiat,.
onun kendi hayat gibi deikendir, onda hibir ey sabit
ve daimi deildir, bu yzden, malik olduu btn iyilikle ..
re ramen onun hayat ve talihi iin bir mesnet olam.a:z ;
,insan en byk saygsn k ve karanln et'i-
ilmez kuvvetlerine sunar ki, onlar hem insan, hem yerle zerindeki hadiseleri !idare
ederler. Fakat ibu kuvvetler o kadar muazzam ve onun tesirleri insan iin o kadar
..
!almaz bir eydiki, insan onlarla dorudan doruy,a
mnasebette bulunmaya cesaret edemez. O bunun iin
tanrsal kuvvetlerden anlayan varlklara muhtatr ki,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
31/359
bunlar da onun, k dnyasnda Tanr gibi yayan ce.dleridir. Ancak onlar insana, skede-
:bilider.
O, k kuvvetlerinin karanlklar
olduunu pekaLa bilir ; fakat her gn bol bol faydala:n:
d iyilikleri fazla fikir yrtmeden kabul ettii halde,
duar olduu kt haller ve ihtiyalar onu dndrr; bu
yzden onun dost kuvvetleri hatrlad kadar dman
kuvvetleri de sk sk dnecei kendiliinden anla!lr.
Hibir dakika takibinden emin olmad karanlklar diyannn kuvvetlerine kar duyduruhlarn niyetini nceden anlamak, hcumlarn nlemek ve on
a m a n d a v u l u n u n d y z a m a n d a v u l u n u n s a p
Altayllarn kurban yeri
Sibirya'dan il
S ayfa 20 2 1
1 9
AMANL I K
21
Ayin iin elbisenin nemi yoktur, fakat aman davulu nemlidir ve bu olmadan ayin biret ifade etmez. kran ve niyaz dualarn ve gelecekten haber verme ilerini aman davuda yapabilir.
aman davulu (tngr veya tii!r) , aa yukar 34
.zoll geniliinde, a.zok oval bir ekilde bklm tahta
bir kenardan ibarettir, ibir elek kenarna ,ben.zey;en bu
ksmn en geni kutru takrtben 1 arn kadardr. Bu aa
kenarn zerine sepilenmi bir maral derisi gerilmitir,
ancak bu deri tahtann d ksmn da rter. Davulun i
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
32/359
k1
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
33/359
ustalkla oyulmu 45 zoll uzunluundadr. Tokmak kendisi yass ve takriben 2 zoll genedi'.r, zeri nce ke-
e ile, onun zerinden de kll hayvan derisiyle (samur
kakm veya tavan derisi) rtlmtr, bundan maksat,
davula . vurulduu zaman ibouk ses kmasn temin etmektir.
Davul ile amanlk ayi.n]eri, yukarda zikredilen btn
dinl illeroe icra edilir. ama.n bunun iin ancak ev sahibinin armas ile gelir k defa kk hediyeler verilir. Byle bir ayin umumiyetle bir kurbanla ilgili olduu ian ancak olmu veya olmas muhtemel felaket, aileden birinin hastal veya lm, veyaastalklan gibi zaruri hallerde arlr. aman
geldikten sonra, cedlerinden felaketin sebebini anlamak iin
haber getirmek maksadiyle ksa bir by yapar. Bu i bitince 1sebebi ibildirir ve .ns gerektiini Syler, !kurbann lazm olup olmadn, bunun hangi Tann'ya sunulacarbann neden ibaret olduunu bildirir. Bu esnada, kurbann iyi kabul grmesi ve muvaffaolabilmesi iidn, kurbanlk hayvann rengini ve muayyen
iaretlerini syler. Erlik'e sunulan kurban, felaketin vukubulduu yerde, mesela ya a
nde veya lnn mezar :banda kesilir, halbuki Baylgn iin tahsis edilen kurban tede, mesela bir kayn ormannda yeni kurulmu bir adrn yannda takdim edilir. Bu son ncak erkekler hazr bulunur ve kurban kesen aman dahi
her zaman bir erkek olmaldr. Kurban yemeine erkekler de, kadnlar da itirak edebilikzlar tam kurban kesilen ye11de bulunabilirlerse de, kadnlar bunun biraz uza-
nda dururlar. Ayin esnasnda sylenen arklar zerine
etrafl bilgi edinmek ok zordur, nk bu ekilde malumat veren kimse kendi selametindrkmaktadr. Bununla ilgili olduka tafsilatl yegana yazlar, krk senesi balarndany misy:onunda mevcut bulunmaktadr, fakat i86i de ibuniar bana gstermek .istemediler.
Misyoner Verbitski, ibunlan 1870 ylnda 'Eomsk gazetesinde yaynlad. O, btn aman dasl metin haUnde vermekte ise de, bunlar ok bozuk bir ekle so
AMAN L I K
23
kulduundan birok yerlerini katiyen anlamak mmkn
deildir, bundan baka tercmesi de verilmemitir. Sylediim gilbi bunlar biricik bylduundan, ben de ad geen yazlara dayanarak lgn'e sunulan kurban
meras:ini esnasndaki ileri mufassal bir eki:lde anliatmaya alacam ve dualarnyukardaki yazlardan mmkn olduu nisbette, sz sz tercme ederek mnasip yerlere ekl
Btn kurbanlarn en by olan bu merasim
blfune ayrlr ve bunlardan her biri: ayr bir akam iga1
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
34/359
eder.
Birinci akamda gfue
arkasnda kaybolur
olmaz, kurban (taylga) 1 iin hazrlk balar, kurban yeri
seilir, sahibin srsnden kurban hayvan aranr ve i-
:kence ile ldrlr.
aman, kk bir kayn ormannn tenha bir yerinde kurban iin en uygun yeri bizzat seerdii yerde, buras umumiyetle kk bir aklktr, btn hazr olanlarn yardmiyle , zeri kee ve hallarla rtlr. adrn ortasna, ucu duman deliinden kacak ekille bir kayn
aac yerletirilir. Bu kaynn aatdaki dallar tam gvdeden kesilir ve ucundaki dalde bayrak gibi sarkan bir ey aslr ; kayn gvdesini:n alt .taraf
ayakla baslabilecek ekilde dokuz yerden oyulur ve buna basamak (tapt) denir. Kurbaniin kurulan adrn kaps her zaman douya bakar. adrn kaps nnde
kayn kabuklarndan ve yere aklm deneklerden k-k bir it yaplr ve bu da hayvan aln temsil eder. Bu
itin, adra ibaikan ksm ark braklr ve bu akla,
ucunda at klndan bir ilmik bulunan kayn aacndan bir
denek dikilir.
lgn'e sunulacak kurbanlk hayvann donu ak
:renkte olmaldr. aman kurban ii:n uygun at ibulduktan sonra bunun srtna aatan
konur ve srayp kab yere drmesi iin hayvana vurulur. 21
Oku nuu : taylga. (eviren) .
24
S I B I RY A'DAN i l .
2 1
Bu esnada kap, alt ksm yukarya gelecek ekilde derse, hayvan bugnk
kurban iin uygun saylmaz ; kap
az ile yukarya derse, hayvan msait bir kurban iin
uygun saylr. KurbanLk bir . hayvan ksraksa, kap onun
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
35/359
kendi st ile ykanr ve yukarda anlatlan muamele esnasnda u dua okunur :
Kurban muvafk ise,
Sa gz ile
Sunulana haksn,
Ben kab tadim ettim.
Falmt takdis sdendir ;
Bize iyi bir iaret vererek
Aaya baksn
Kam tarafndan tayin edilen :hir kii hu ekilde se-
il:n: kurbanlk hayvan at klndan yaplm uzun bir
yularla tutar. Bu adama Batutkan kiji (ba tutan kii)
derler ve bu vazifesi ile ibtn kurban ilerine itirak
eder. imdi: aman sk yaprakl bir kayn dal ile kurbanlk hayvann yanna gelir ve bsrt zerine sallar. aman bu hareketiyle kurbanlk hayvann ruhunu lgn'e doru srarn inanna gre, kuI'banlik hayvann ruhu ile birlikte Batutli&'n
ruhu da vcudundan ayrlarak onunla beraber illgn'c
kadar gider.
imdi aman, ierisindeki kayn aac yannda ate
yaklm olan adrn yanna gelir, atee atlm olan ard dallarndan ,kan duman da atein yanna oturarak davuluna i1k kurban ileri iin
. ruhlardan yardmclar armak suret:iyle ayine balar.
Buraya gel ey gen bulut,
Krek kemiime basarak,
Halk ve adamlar, krek
Kemiimi ezerek siz de ,geliniz.
Semann olu Tangsan,
Ey thgn'n olu Kergidliy !
Sen benim gmek iin gzm,
22
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
36/359
AMANLIK
25
Tutmak iin elim,
Kamaf.: iin ayam,
Sendelersem tuyamsn,
Sa elim orbu ile vurur,
Gel sen benim sama !
22
Bu armadan sonra kam deik ve derin bir
sesle : a kam 33'" ! (Ey kam, ite ben buradaym) diyerek
davet edilenin cevabn syler, bundan sonra davulu biraz
darya doru eer ve ruhun davula alndn gstermek maksadiyle kolunu sallayp binra devam eder : Sar kamtan bir denekle,
Sarkula bir ( atla) ,
Sar ipek dzginle,
Sar ipekten bir krkle,
lgn'n olu Kan Kart,
Oynayarak gel sama,
Tokma vuran sama ..
Ruh : a kam ay ! diye cevap verir ve davulun
iine alnr.
Kzl erkek deve
Kzl ipek dizginie,
Alkmdan bir denekle,
Kztlgan Tengra baba,
Yalama olup seslenerek,
imdi bak sama gel.
Ruh : a kam ay ! diye cevap verir ve davulun
ierisine alnr.
Gk grlerken ata binen,
imek akarken koup gelen,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
37/359
Gk grlemesinden gebe kalan sonbahar
bulutu,
imek dolu ilkbahar bulutu,
Bastn yer gmbrder,
Ey Mergan kan babam,
Yalama olup seslenerek,
imdi bak sama gel !
26
S!BIRYA'DAN i l .
23
Ruh : a kam ay ! diye cevap verir ve dierleri
gi!bi davulun ierisine alnr.
imdi aman yerinden kalkar ve yava yava adrdan likar; adra yakn bir yerde, kisine .
ot doldurullmu ve bez1e sarl bir nesne yerletirmitir.
aman bu kazn zerine oturur ve kollariyle yukarya
uuyormu gibi iddetli hareketler yapar, . bu esnada da
yksek sesle ve ar ar unlar terenntim eder :
Ak gn altnda,
Ak bulutun stnde,
Mavi gn altnda,
23 Mavi bulutun stili}de,
Yksel semaya ey ku !
Bunun zerine aman kaz sesini taklit ederek
Ungay gak gak, ungay gak,
Kaygay gak gak, kaygay gak.
aman :
Altn bir dizgin yerletiriniz !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
38/359
Kaz :
Ungay gak gak! v.b.
aman :
Altn kementi tutunuz !
Kaz :
Ungay gak gak ! v.b.
aman :
Bir aylk mesafeye baknz !
Kaz :
Ungay gak gak ! v.b.
aman :
Ak st glne baknz !
Kaz :Ungay gak gak ! v.b.
aman :
Bir gnlk mesafeye baknz !
Kaz :
Ungay gak gak ! v.b.
aman :
Sr dana baknz !
Kaz :
Ungay gak gak !
aman :
Sr dandan
Kendisine yemek almasn,
Ak st glnden,
Kendisine iecek almasn !
Kaz :
Ungay gak gak, ungay gak,
Kaygay gak gak, kaygay gak !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
39/359
Kurbanlk hayvann pra ad verilen ruhu, ;?amann
byle armas neticesinde kinemeye balar, aman bu
24
AMANLIK
27
kinemeyi myak, myak myak ! szleriyle kendisi taklitle ifade eder. imdi bu ruh kaad iin, aman kaz zerinde onun peinden gider. Pura yukardan aaya inmeye balaryapar. Aaya
indikten sonra kaz brakr ve abucak pra'nn peinden koar. Btn hazr bulunanlar ederler ve amanla birlikte adrdan karak, kat zanedilen kurbanlk hayvann r! Ay
hay! diye bara bara koarlar ve bu ii, pra'y ala
kovalamakta muvaffak oluncya kadar devam ettirirler.Orada, zerinde ilmik bulunan ve kurbanlk hayvan ruhunun bekisi saylan (piirasak)aandan bir denek vardr. aman yksek se3te buna seslenir :
Altn ilmii almz !
Hay, hay, hay
Altn ipini abuk sallaynz !
Hay, hay, hay !
Altn kantarmay taknz '.
Hay, hay, hay !
24 aman bu ekilde bararak adra saldrr, an .
bir hareketle davulu sol omuzuna atar, sa eline orbu'yu
ald halde sol eliyle at klndan yaplm ilmii yakalar ve temsili bir ekilde kurbhunu yakalam gibi ydpar. Bu esnada boynuna ip atlm bir atn sesine benzer sesler ayaklar ile ileri
geri tepinir ve btn hareketiyle yakalanm bir atn
durumunu taklit eder. Bu ekilde yakalama esnasnda
sol omuz zerinden frlatlan davulu, havada iken yanndakilerden biri yakalar. Davul yre derse, bu, kurbanlk hayvann ruhunun son anda kurtularak katn gsterir, bu tama muamelesine yeniden
balamak gerekir. Pra yakalanmsa, aman, yannda
bulunduu farzedilen hizmetkarlara, bilhassa. prasak'ya (ruh bekisi)
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
40/359
emirlerini verir ve unlar sylerken
pra'y ona teslim . eder :
Onu altn eyerle kapatnz,
Altn kuyruk kaym taknz,
Altn kolann iyice ekiniz.
28
S!BlRY A'DAN i L
imdi amana yeil bir ard dal uzatrlar, o bunun
la pura'y her taraftan ttslerken ar a.r
okur :
Alas, alas, ey kula !
lgn Kan'n kurbanl !
Ak lgn'n kurbanl !
Alas, alas, alas !
aman, binek hayvan olarak kulland kaz ar.cak
imdi serbest brakr ve onun iin u duay okur :
Yemini, Sr dandan al,
eceini ak St glnden al !
Sen benim kaz anas,
Ku anas Kurgay Kan !
Halkn a:nas Engkay Kan !
Sen halkn yannda kal !
Onlara au, au ! diye seslen !
Onlar ya, ya ! diye ar.
Bunun zerine birdenbire davulu kaldrr, orbu ile
ona iddetle vurarak 25 barr ve bununla kazn birdenbire ykseklere utuunu gsterm
Ancak .:imdi, kurbanlk hayvann
adra clndkten sonra, aman hazr bulunan dier
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
41/359
yardmiyle asl kurbanlk hayvan kesilmek zere tenha yere
gtrr.
resmi bir sesle unlar syler :
Seni bamn tepesiyle kaldryorum.
Seni omuzumla koruyorum,
Seni kurban olarak sunuyorum.
Ey yksekten takdis grm kulunum,
adra doru yksel,
Dokuzuncu kata k,
Oynayarak ak adrn yanma kon,
lgn'n adr yanna kon,
Bay lgn'e ykselerek gel,
Onun sama yakla,
Onun sa gzne grn,
Bize iyi bir hkm getir.
Bu duadan sanra aman, yannda bulunanlardan birka kii ile kurbanlk hayvan ikence ye ha
26
AMANL I K
29
zrlanrlar, dierleri de kurban yerini (taskak) tertip
ederler. Bu maksatla tahiben 4 verok kutrunda ve 45 .
arn uzunluunda drt kayn direi, bir drtgenin uclartna biribirinden 2:} arn kadikey olarak yere aklr. Bu direklerin yukar uclar apraz tahtalarla ve zeri, dr
ayak
tekil edecek tarzda dallarla rtlr.
Kurbanlk hayvann ldrlmesi, ok irkin bir ikencedir. Bu i yle yaplr : at, baerletirilir ve az bir iple skca balanr. Her drt ayana da birer kuvvetli ip taann arkasna uzunlamasna kaln bir direk konur, ayaklara taklm olan ipler bu diresuretle ki, birka kii direi aaya doru
basarken dierleri . de ipleri
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
42/359
ucundan ekerler, n ayaklar ne, arka ayaklar arkaya
gerilir ve mmkn olduu kadar muntazam bir ekilde
diree yaklatrlr.
Byk bir emniyetle yava yava
yaplan bu ameliye esnasnda, tabiidir ki atn 26 arka kemii birok yerden krlr veallar kopar. Bu esnada kan akmasn diye vcudun kulak, burun ve makat gibi btn deliki otla iyice tkanr.
Ata bylece lnciye kadar ikence yapldktan sonra, btn ba ve dizlerine kadar bacala, cak ekilde derisi yzlr. Ancak azndan dili koparlr.
Deri, boyun ve karn ksmndan kesilir ve bylece deriye .
zarar vermeden btn vcut karlabilir. Ba ve ayaklarla birlikte baydam ad verilen 1216 arn uzunluunda bir denee (tkl) aslr, yle ki, kafatasnn arka delii ba ksm denein
zerine gelir ve ayaklar sarkar. Kurban yerinin tam nne
atall bir kk deynek aklr, bunun zerine tkl oekilde yerletir1ilir ki, baydara ba ile douya bakarak
taskak'm zerinde havada sarkar. Kurbann bu ekilde
aslmas ancak Altayllara mahsustur. Ur civarnda gr
dm gibi, Telet'lerde baydara taskak'm zerine oturmu ekilde yerletirilir.
Kurbanlk hayvann vcudu baydara'dan .1karldktan sonra i ksm alnr ve hayvan p
30
5l8!RYA' DAN iL
27
kat o suretle ki, et mafsallardan kesilir, kemikler krlmaz. imdi n ve arka ksmlarkleri yumuak etten karlr, sonra da arka, kaburga ve gs ksm ayrl ayr.1 konur. t i olarak datlr.
Srt, sar, kaburga paralar, kk kemikler ve gs
ksm hibir ey katlmadan byk bir kazanda suda pi-
irilir.
Bu paralama ii byk bir ustalkla yaplmaldr,
nk, dediim gibi hibir kemiin zerinde en ufak bir
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
43/359
zedeleme izi bile grlmemesi lazmdr, bu yzden, bu iten anlyan biri vazifelendirilmi iki aya, kazandaki etleri kartrmak gibi erefli vazife verilir. Et pitikten buklarndan hazrlanm arn uzunluunda bir yere konur ve bu esnada kk 27
alar halinde kesilir. imdi aman aatan bir kap alarak
bunun iine et koyar, zerine orba dker ve kurban yerine giderek yzn douya evirmbwm evin cedlerine ve koruyucu ruhlarna sunar.
nce Batutkan (ba tutan) a dnerek
u duay okur :
Ayn temiz nda,
Gnein parlak nda, .
Eski yl geince,
Yeni yl gelince,
Onun yl deiince,
Sonbaharda her ey ala olunca
Kamn ba geince,
Tabak dolusu iin,
Yemek kokusu iin,
Kayra Kan sana bunu sunarm.
Sonra, onun yanma gelen ev sahibi namna u duay okur :
Eski yl getii iin,
Yeni yl geldii iin,
Onu iki omuzu ile desteklesin,
Bann tepesiyle kaldrsn !
Onu iki omuzu ile desteklemezse,
28
AMAN L I K
31
Ba ile kaldrmazsa,
Ona byk bir ceza gelsin,
Bitmez bir ceza desin.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
44/359
Kabul et , Kayra Kan !
aman, tabakta kalan eti ev sahibine takdim eder, o
ancak birazn yer, .kalann aman ev sahibinin akrabalar
taksim eder. Tabak boaldktan sonra
aman onu etrafnda dnerek bir sallar ve Tele' zerinden frlatr. Taban dibi alta glde dmse, bu, kurbann iyi kabul grdne bir iarettir, fakat dibi
yukarya gefse, bu kt bir iarettir, lgn, kurban iin
sevinmiyor. Fakat bunlarn hibirine bakmadan merasime devam olunur.
aman'n dualar esnasnda, birok kiiler et taklm kayn dallarn yukarya kaldrsaylan arka but ksmn amana hediye olarak sunar ;
o bunun yumuak ksmlarnn ounu kesip aldktan sonra 28 kalann sekin misafirlerdm eder, o da yedikten sonra baksna verir, bylece yenip bitinciye
kadar devam olunur, fakat kemiklerin herhangi bir ekilde zedelenmemesine dikkat edilir. Ev sahibi gs ksmn sekin misafirlerinden birine verir, o birazn kesip al
bakasna, o da kkrdak, yumuak et vesert ksmlar yenip bitinoiye kadar ncsne' v. b.
takdim eder. Kalan et kemiklerinden syrlnca adra ta-
nr ve burada iki gece sonra merasime devam edilir.
Etin bir ksmn ev sahibi kk kk paralara ayrdktan sonra, sa elinin ba, iar
alar alarak hazr bulunanlardan her birinin azna sokar. Kk paralara ayrlm etibaklara yerletirilerek hususi postalar vastasiyle, mecliste hazr bulunmayan akrabaveya misafirlere gnderilir. Bunu gtren postann bu esnada vazifesi, ev sahibinin yer
ne etleri her ahsn azna eliyle ayr ayr sokmaktr.
Kurbann ldrlmesi, taskak'n kurulmas ve ziya
1
imdilik bu szn karl bulunamamtr. (eviren) .
32
SIBIRY A'DAN il.
2 9
fet esnasnda yardm etmi olan kimselere etin bir ksm
hediye olarak verilir ve onlar da bunu evlerine gtrrler. Tabiidir ki, ou aman'n ne der.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
45/359
imdi kemikler dikkatle toplanarak kayn ubuklar
zerine konur, sonra da kurban iskelesi (taskak), zerine
kaldmlr, burada zeri bir kat kayn dal ve yapraklariyle
rtlr. Bunlar orada Tanrya sunulmu olarak kalrlar.
Kemiklerin hepsi de, en kk parasna kadar dahi kurban iskelesinin zerinde bulunme, bu hal byk bir felaket saylr.
Ertesi akam gne battktan sonra kurban merasimi tekrar balar, bugn merasimin temelekil eden ayin yaplr.
aman, karanlk basmya balarken artk ate yaklm olan adra girer. O nce dn pialarak davul sahiplerine, yani kendi neslinin ahs-
Iandlarak dnlm aman kuvvetine sunar.
29 Kabul et, ey Kayra Kan !
Alt. srtl davul sahibi,
Zil alarak bana gel !
"ok" dersem eil !
"Ma" dersem al !
Sonra burada adrda yanan atein sahibine, yani
kurban sunan ev sahibi neslinin ahslandrlm kuvveti:e mracaat eder :
Kabul et, ey Kayra Kan !
Otuz bal ot anas,
Krk bal kz anas,
"ok" dersem eil !
"Ma" dersem al !
aman bunlar sylerken, grnmiyen misafirlere sunar gibi taba iki eliyle yukarya kaz ile de, gorunmiyen
misafirler gelmi gibi sesler karr ; bundan sonra tabaktaki eti kk paralara ayra adrda bulunan kimselere datr; onlar da par-
alar hrsla yutarlar ; bu i merasime dahildir, nk
30
AMANL I K
33
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
46/359
bunu tadan kiiler, ayn zamanda grnmiyen ve yiyen
ruhlar da temsil ederler.
Bunun zerine aman, zerine eritler taklarak adrn nne aslm slt denen ipin ya ipekten dokuz elbise asar ; bunlar, ev sahibinin lgn'e sunduu hediyelerdir. Bunlar ard ile tts-
Jenirken aman syler :
Atlarn tayamyaca hediyeler,
Alas, aias, alas !
Kiilerin kaldramyaca,
Alas, alas, alas,
kat yakal elbiseler
defa evirerek bakn onlara !
Yarlar iin rt olsun,
Alas, alas, las,
Sevin dolusun Bay lgn !
Alas, alas, alas,
imdi aman davulu eline alarak ttsler, sonra
kendisinin aman elbisesini giyer ve davulunu tekrar alarak sessizce 30 atein zerinde tutar, .yle ld, duman davulun her ta:afna dokunur. Bundan sonra aman bir iskemleine oturarak ar ar orbu ile vurmaya balar ve ciddi bir sesle ruhlar armaya koy
her ruh amana : a kam ay ! diye cevap verir ve aman'n
davulu iine alnr, o da bunu her defasnda davulun mnasip bir hareketi ile ak olarir. Evvela denizler Yayk Kan, sonra Kayra Kan, sonra Paysn Kan, ondan sonra da uzun bir davetle Yabr Kan arhr ; bu sonuncusu iin yaplan davet u szlerle nihayet
Benim bu yalvarmam iit,
Benim bu dileimi kabul et !
Uzun gnler iin skunet ver !
Uzun geceler iin uyku ver !
Yele gibi kalabalk meclisler ver,
Kol uzunluunda gece istirahati ver,
Bin ev kadar skunet ver.
3
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
47/359
34
SIBIRYA' DAN i l.
3 1
Bin atein yanndaki kadar uyku ver ;
Oynayp gel sama,
Orbu'yu sallayp vuran sama.
Bu szlerden sonra evin sahibi amana yaklar, aman onu, davul ile ikisinin arasnda ak ekilde yakalar ve orbu ile davula yava yava vururken .unlar okur : Ata bin bizgel !
Dar geitte elenme !
Evin kapsn a !
Sa dizin zerine k !
Benim kamma yslan !
Benim diimle zl !
Benim dilimle seslen !
Bundan sonra ev sahibini kucandan brakarak Bay
lgn'n ailesini arr.
Herkesin babas Bay lgn !
Yksek anamz Tasgan !
Buluttan yeleli Pura Kan
Sandaki dokuz kz !
Solundaki yedi kz !
Cazibeli K!wlay Ka:n,
Azametli Kostu Kan,
Dolunay gibi Tst Kan,
Siz, lgn'n gzel kzlar !
31 Bundan sonra aman tekrar iskemle zerine oturur
ve daha aa derecede olan tanrlarla ruhlar davula armaya balar, nk ayin esnakarken bu ii onlarn yardm olmadan yapamaz. Uzun veya ksa dualarla ard her! diye cevap vererek davula girer. Bu dualarn bazs ok uzun ve
monotondur. Bundan dolay ben burada arlanlar srasiyle zikretmekle yetinerek dual
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
48/359
am.
nce o, aygr yeleli T Kan', kudretli Mansar Kan',
S Kan',, Erkin'in olunu, Ak lgn ile yara bile cesaret
eden ak atl Pru Kan' arr ; sonra korkusuz Telegey'yi
davet eder ki, o kimseye hitap etmez, att oklar kayalar
32
AMAN L I K
35
delip geer, syledii szler her tarafta akseder. Sonra
Abakan ile Altay'n sahipleri olan kudretli hkmdarlara
hitabeder :Ey Abakan kahramanlar,
Ak ipek krkle,
Gl kzl atla,
Benim yanma geliniz !
Kudretli Mordo Kan !
Sen Abakan membanda,
Bin zirveli da zerinde
Yaardn ey Mordo Kan !
,imdi benim yanma gel !
Ey han szm dinle !
Altn ngraklar takan,
Altm bahadr yama eden,
arpmak iin ortaya kan,
Sen kudretli Altay Kan !
Gm ngraklar takan,
Krk bahadr yama eden,
Gremek iin ortaya kan,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
49/359
Ey kudretli Altay Kan !
Sen zengi demirini deldin,
Ey babamz Altay Kan !
Seni atlar tayamaz,
ark syle yanma gel !
aman ayn ekilde Oktu Kan, Purhan Kan, Yajn
Kan, 32 lgn'n olu yksek Kergaday ve kurbann ruhu
Perbi Kan gibi daha birok ruhlar; anp davuluna aldktan sonra bu armay sema kitab ile tamamlar :
Gk kular, be Markt,
Trnaklar bakrdan,
Ayn trna bakrdan,
Ayn gagas buzdan,
Geni kanatlarn muhteem hareketli,
Uzun kuyruklu yelpaze gibi,
Sol kanad ay rter,
S I B I RYA'DAN il.
33
Sa kanad gnei rter ;
Ey dokuz kartaln anas
Yayk' geerken armaz,
Edil zerinde yorulmaz,
terek gel sen bana !
Oynayarak gel sen sa gzme !
Sa omuzuma kon !
aman, Markt kuunu bu ekilde ardktan sonra
cevap verirken ku sesini taklit eder ve : kagak kak, kak !
Kam ay ! diye barr. Bu esnada, hametli kuu tamanp.
ne kadar ar olduunu gstermek iin omuzunu biraz aa-
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
50/359
ya bker. Bundan sonra ev sahibinin mensup 0lduu
neslin (sk=kemik) koruyucu ruhlarn arma ii balar. Mesela Tls ve Mundus boylareler dolu, imek ve yamur ilah olan Totoy Payan' arr
ve bu esnada u duay okurlar :
Dolu gibi
Dolu gibi inersin,
Musgan Kan'n neslinden gelirsin,
Ey atam, Kem Totoy !
Ayn geldii sa taraftan
Altn bir yaz gelsin,
Gne tarafndan,
Gm bir yaz gelsin.
Ay bsbtn perdelersin,Gnei karartrsn,
Oniki yksek basamanla,
Oniki eit oyununla,
Sevin dolu on denein var.
Davul iine kabul edilen ruhlar oaldka, amann davula vuruu da iddetlenir. Kollai 33 o kadar ar gzkr k, ykn basmas ile saa sola sallanmaya balar. Nihayet alkar, adrn iine dikilmi olan kaynn etrafnda birka defa dner, sonra kapya do
an sonra ayakta olduu halde tevazu ile kap sahibine (orada mevcut olduu dnlen ru
34
AMANLIK
3 7
ve diz kerek kendi beyi nnde imi gibi derin derin
eilir. Sonra davulu yan kenar ile dizine dayyarak hafife dokunmaya balar, bu esnadolunu biraz ileriye ve geriye doru hareket ettirerek davulun sallanmasna
sebep olur ve yalvaran bir sesle yavaa unlar okur :
Sen akll bir beysin,
Ben aptal bir hizmeti ;
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
51/359
Sen yksekte bir beysin,
Ben yalvaran bir kle.
Hangi hana yalvaraym ?
Hangi beyden isteyeyim ?
Btn hanlarn hizmetisi,
Btn beylerin ba,
Bana bir eli gnder,
Ta ki yolu gstersin !
Bundan sonra sesini deitirerek kap bekisi . yeri
ne u cevab verir :
Frkan Tengre'ye yalvar,
Prkan Ata'dan iste,
Bu hann emirleriniAlak gnlle kabul et,
Frkan Tengre'nin dediini yap.
Kap bekisinden bu ekilde uygun cevap alan aman
yerinden kalkar, davulun yan erevesini gsne dayar ve vcudunun yukar ksm ile, dber, defa derin derin eilirken unlar okur :
Dilekle defa sana bavurdum,
Ey yksek Frkan Tengre.
imdi bana iyi sz gnder !
Beni dizinle destekle !
.
Yine defa eildikten sonra yalvarr bir sesle tek
rar kap bekisine bavurarak unlar syler :
34 Uyank dur kapda !
Bakr klcna yaslan !
Bakr tfeini tut !
Bir Ayna gelirse onu kovala !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
52/359
S B RYA' DAN i l .
35
Kt kimse gelirse uzaklatr !
Ktye bir ey gsterme !
MelUnlara bir ey bildirme !
i .temiz olmyan gelmesin !
Temiz olan yere girmesin !
Onu buraya sokma !
Bundan sonra aman davulla birlikte
eilir, iddetli ses karacak ekilde davulu birdenbire gsnden kaldrr, sratle aimdi heyecanla, sa elinin kaba ve kuvvetli hareketleriyle davula vurmaya balar, sol kolunu geriye ekmek suretiyle de davuldan sesler karr. Bu esnada vcudunun yukare trl trl sinirli hareketler yapar ve az ile anlalmaz sesler karr. imdi ev lar, aman ona orbu ile hafife vurur, sonra geni taraf ile onun arkasna dokunarak
a apraz hareketler yapar. Onun bu ekildeki outurma hareketi Altay'llarn kanaatincada bulunan ruhun temizlenmesini temsil eder, ve Erlik'in btn tesirini uzaklatrr.
Bu
esnada unlar syler :
Atlm oku ek !
Usta elim, onu al !
Altm yl geri gelme !
Yetmi yl uzakta kal !
Atlm oku al !
Akntl sulardan daha abuk
Onu buradan uzaklatr !
Bunun zerine o, ev sahibini, karsn, ocuklar ve
yakn akrabalarn bir bir kucaklar, bu esnada davul
kucaklanan kimsenin gsne gelir, orbu ise amann arkasnda bulunur. O, Prkan Tengre
apt bu kucaklama ile ve davula toplanan btn ruhlarn yardmna dayanarak onlar, kfndan yaplabilecek felaketlere kar temizler. Sonra temizlenen kimseler yerlerine gierler, amap. ise sratle kapya gelir, ona kar 35 davulunu tutar ve orbu ile iddetlur,
bu suretle kucaklama esnasnda ev sahiplerinden davul
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
53/359
36
AMANLIK
39
ve orbu'ya geen ktlkleri kapdan uzaklara tardetmek
ister, bu esnada ktle emir vererek, gstermi olduu yoldan dz istikamette gitmesiaha gelmemesini syler ve ar sesle okur : ok ! ok !
Geldiin yoldan uzaklama,
Getiin sudan uzaklama !
Tal dalar zerinden u !
Sonra ev sahibine dnerek, davuluna hafife doku
nurken unlar syler :
At ba gibi altn bir kuvvet,
imdi arka kemiklerine gesin !Koyun ba gibi kara bir kuvvet,
imdi arka . kemiklerine gesin !
imdi tekrar ev sahibinin yanna gelir, davulu kaldrarak onun tam kula yannda tutaru'yu alarak birka defa iddetle vurur ve bu suretle cedlerin ruh ve
kuvvetini onun kulana sokar, bundan maksat onu,
ilerde aman tarafndan gelecekteki iler hakknda s;)y-
Ienecek szleri duyarak doru bir ekilde anlyacak duruma getirmektir. Sonra ev sahibiin, karsnn ve aileye mensup dier kimselerin nne gelerek, herbirine bir
zrh ve apka giydiriyormu gibi yapar, sonra yine sratle atein yanna gider, tolu'yaar, davulla birdenbire yere eilir ve tolu'nun altnda yer zerinde, davul ve orbu ilucak bir ey yakalayp kaldrm gibi harekette bulunur.
Btn bu ileri aman, byk bir abukluk ve ustahkla ve davuluna kuvvetle vururken bar.
imdi ocuklarla korkaklar yurt'tan karlar. aman ise
bu ie devam ettike kendinden geer, lgnca etrafnda
srar, dikkatsizlikle ne doru eilen veya kendisine yaklaan seyircilere aya ile tu'yu yakalamken ani olarak bir ayan tapt'nn ilk basamana koyar'
davulu yukarya kaldrr, orbu'yu alarak btn kuvvetiyle vurur, byk bir grlt esnaesle :
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
54/359
40
S ! B I RYA 'DAN i l .
36
ok ! k ! diye barr. Btn bu hareketleriyle, imdi
semaya doru ykselmekte oldrJ.unu gstermek ister.
Yksel, yksel !
Kiiyi tayamyan tolu,
Yksel, yksel !
Tolu ve tolu'nun destei,
At ve atn yular,
Yksel, yksel !
Altn ip ve altn taskak,
Altn konak, altn deynek,
Y1ksel, y;ksel !
Bunun zerine aman ilk basamaktan iner, sratle
yere ker, davulunu kuvvetli gcrt karacak ekilde
yere vurur, sonra orbu ile de defa iddetle vurur ; tekrar sratle ayaa kalkarak ysesle : "Baknz, onu deldim" , diye barr. Sonra daha fazla kendinden geerek davuluetle vurup sesler karrken tapt'nn ve atein etrafnda koar, bununla semaya vard
dolay sevincini ifade etmek ister. Orada gk grlemesini ve imei taklit ederek, datlar altnda yksek sesle barr :
agarbata ! agarbata ! agarbata !
Sonra, zerine bir eyer rts konmu olan ve kurbanlk hayvan pura'nn ruhunu temsil eemle yanma sratle gider ve hemen zerine oturarak seslenir : Bir basamak ktm,
Ayhay !Ayhay !
Bir kata ulatm,
agarbata !
Tapt 'nn bana trmandm,
agarbata !
Dolunaya kadar ykseldim,
agarbata !
aman gittike daha fazla kendinden geer, sramas daha ziyade hainleir, davula vur
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
55/359
lenir, nk o imdi ikinci ge komaktadr ; bu esnada kurbanlk hayvana unlar syl
3 7
AMANL I K
Berrak semaya bavur,
Ayaklarn salla !
37 imek ve gk grlemesiyle,
lgn'e, Frkan Ata'ya
Gk hanlarna ko !
BatutJkan (ba tutan) 1n :ruhu pura'mn yanndadr ; aman bu nidaya kar deiik selit ederek yle cevap verir : lgn'n yolu ok zordur !
A, ho, ho !
aman :
Pura'nn dizginleri usun !
Batutkan :
lgn'n yolu zahmetlidir !
aman :
Pura'nn azn tutma !
Bylece aman pura ile Batutkan' koturduktan
sonra, tapt'nn etrafnda bir defa daha sratle dner,
birdenbire tekrar onun nnde durarak bir ayan tap
t'nn ikinci basamana koyar. Sonra tekrar yere oturur
ve ikinci semann dibini deldiini gstermek maksadiyle
davulunu yere vurarak barr :
kinci dibi deldim,
kinci kata ktm,
Baknz, dibi para paradr.
Sonra imekle g0k grlemesini taklit ederek yine
sylenir :
agarbata agarbata !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
56/359
,
imdi iki basamak ktm,
a:garbata !
ki kata ykseldim,
agarbata !
Tapt'nn bana trmandm,
agarbata !
Dolunaya kadar ykseldim,
agarbata !
Aynen yukarda olduu gibi pura ile Batutkan' koturup ayn ekilde karlkl konumanc kat semaya ykselir, onun dibini de temsili ekil
412
S ! BIRY A'DAN 1 1 .
3
elle deler. nc gkte kurbanlk hayvan yorulmaya
balar, hu y:OO.en ibinici onu yalnz ba;ma Batutkan':m
emrine brakarak yava yava nden yollar. imdi aman kaz arr ve onun zerine bin
ilni pura ile Batutkan'n peinden yetimek ister.
O, kaz u szlerle arr :
Yayk boyunda armayan ,
Sert gagal kaz !
Ungay gak, gak, ungay gak,
Edil boyunda yorulmayan
Sert gagal kaz !
Ungay gak gak, ungay gak !
imdi terek gel bana !
Oynayarak kon sa omuzuma.
aman sesini deitirerek kaz taklit edip barr :
Kagak, kagak ! Kam, ite ben buradaym !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
57/359
Bunun zerine aman yerinden kalkarak yava yava ileriye doru yrr, kaza biner gibi e yava
sesle terennm ederken kazn
taklit etmek maksadiyle iki kolunu kanat gibi sallar. Bu esnada davula da
gayet yava vurur. Kazn zerinde uar gibi davranrken iaretlerle bu seyahatin ok zou gstermek ister, yzndeki muhtelif iaretler, onun yorulduuna
delalet eder.
Sa kanadn a !
In, n, n !
Sol kanadn bk !
In, n, n,
Kanat kemiklerini ek !
In, n, n,
Kanatlarnla vur !
in, n, m,
Kanatlarn salla,
Yksek semaya u !
In, n, n,
Ak bulutlarn stne,
39
SAMANLIK
43
Semann ak yerine,
In, n, m !
Ak esirin kucana,
Bir aylk yolun grnd yere,
In, n, n !
Ak esirin kucana,
Ak bulutlarn stne,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
58/359
In, n,
Benim sevimli ak atm,
Syle, ne zaman sana ularm ?
In, n, n !
39 aman, pura'ya refakat eden kimselere He ! he !
diye seslienir v;e sesini deitirerek : O ! o ! kanay ! diye
cevap verir. Nihayet svari
pura'nm peinden yetiir.
Sonra aksn okuyarak Batutkan'a hitap eder, davulu
gsne bastrr, orbu ile gayet hafif vururken kazn sesini taklit ederek ince sesle uler : Ey beygire binen kimse,
Buraya iyi geldn mi ?
Ungay gak gak, ungay gak !Tolu
hepiniz de baknz !
Taskak yanndakiler, hepiniz de baknz !
Atn yanndakiler, hepiniz de baknz !
Kulun pi yanndakiler hepiniz de baknz !
Ungay gak gak, ungay gak !
Ey beygire binen kimse,
Buraya iyi geldin mi ?
Ungay
gak, ungay gak !
Atn ban sevkeden hizmeti,
Buraya salimen edtin mi ?
Ungay gak gak, ungay gak !
imdi kaz iyi hizmet ederek pura ile Batutkan'n pe-
inden yetitii: iin, aman onu, u ark[y syliyerek
.serbest brakr :
Ey kaz, imdi st glnden i !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
59/359
Sr danda yiyecek ara !
44
S ! B I RY\'DAN i l .
49
E y kaz, arrsam her zaman gel,
Ben : he, dersem, sen de ! he, de !
Ben : au, dersem, sen de : au, de !
Szme hep kulak ver !
aman kaz kovmak iin davulunu yukarya kaldrarak kuvvetle vurur ve kazn uuunu anile gayri muntazam sesler karr. Sonra ay.akta olduu
ha]de vcudunu her iki tarafa eerek Batutkan'a mracaat eder. Bu esnada davulunu gs
tar ve kuvvetli ve neeli sesle terennm eder : Atn ban idare eden hizmeti,imdi sesini ykselterek sen konu !
Bundan sonra sesini deitirir ve Batutkan'n sesini taklit ederek alar gihi okur : dan
i,stiyorum,
Ey aman ata !
Arka kemiklerim aryor,
Ey aman ata !
Kaburgalarm aryor,
Ey aman ata !
Kemtkle,rim gevedi,
Ey aman ata !
Yan kemiklerim ayrld,
Ey aman ata !
Gzm ,kt,
Ey aman ata !
Bak, karm geride kald,
Ey aman ata !
Bana bakan babam da,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
60/359
Ey .aman ata !
Bu yeri grmemi!;. olsaydm,
Ey aman ata !
Bu yola kmam olsaydm,
Ey aman ata !
Buradan geri dnmek istiyorum,
Ey aman ata !
4 1
AMANL I K
45
adrma gitmek istiyorum,
Ey aman ata !
Bunun zerine aman, imdi ok keskin duyulan asl
kendi sesiyle cevap verirken davulunu .gsne bastrarak
kuvvetle vurur :
lgn'n koynuna bakalm !
Ona doru yol alalm !
A, ho, ho ! hoho !
Sonra alyarak Batutkan'n sesiyle devam eder :
Gelmek istemiyorum dedim,
Ey aman ata !
Bir anam var, dedim,
Ey aman ata !
Bak, beni anam gnderdi,
Ey aman ata !
Sana et verecekler, dedi,
Ey aman ata !
Buraya et
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
61/359
geldim,
Ey aman ata !
Bak, btn trnam yara,
Ta atlamtr !
, i, i, i, (lar)
Mi, mi, mi, mi,
Trnaklarm anmtr !
i, i, i, i !
41 Boynum anp yaralanmtr,
Ey ,aman ata !
Batutkan bu suretle kendisini: temize karmak isteyince, aman durur ve seyahatini yaa brakr. O, etrafna baknr \'e dinleyicilere, gn nc katnda grd ve iittk hava de-
iikliini, korkulacak hastalk veya salgn hastalklar,
burada baka bir kam'a raslayp raslamadn, onunla
konuup rendiklerini:, komular tehdit eden felaketleri,
dvardaki kiiler tarafndan sunulmas icabeden kurbanlar
SlBl RYA'DAN ! L
42
v. b., v. b. anlatr. Mesela, yaknda kar yaacaksa yle
der :
Bak, kaynlarn ucu eiliyor,
Her dal aaya sarkyor,
Ak sis aaya yaylyor,
Gz kamatrp parlayan imekler
akyor,
K kras aaya iniyor.
Kar eriyecekse, bunu u szlerle haber verir :
Bak, kayn ucu eiliyor,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
62/359
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
63/359
Kara zrh dvlmtr,
Zrhl gmlek giyilmitir,
Altn kulakl koyu renkli kpek,
Yazlik, uzanm yatyor,
Az ve burnunu yal.yor,
Duyuyor musun Karaku ?
Gitmezsen o gidiyor,
Kigilik ! Kigilik !
imdi aman Batutkan tarafndan uzatlm olan
pipoyu, karaku olarak, fakat elini dokundurmadan ier.
Sonra : Au ! au ! au ! diye bararak yere frlatr. imdi
de ayan drdnc basamaa koyarak unlar ,terennm
fil :
3
Tapt'nn tepesine ktm,
Dolunaya eritim,
imdi drt basamak ktm,
Gk han beni takdis etse idi !
Tekrar aaya sryarak yere oturur, yukrda yapt gibi bu sefer de nc ve drdndrt defa atein etrafnda koar ve tekrar
gk grlemesiyle imei taklit eder.
Ay , hay, hay !
agarbata, .agarbata !
Drt kat deldim,
Onlar tireterek yukarya ktm,
.
43 agarbata, .agarbata
Bir gnlk civar takdis et,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
64/359
S I B I RY A'DAN il.
4 3
Bir ayhk civardaki btn hak da !
agarbata !
Onun bindii beygirim,
agarbata !
Gk hanlar ile yaryor,
agarbata !
aman, Batutkan'a tekrar haddetlenir, fakat teki
alar gibi bir sesle yle cevap verir.
Ne bol gneli lke,
Bu ne gzel memleket !Burada yaamak isterdim !
Burada oturmak isterdim !
Sk dal ormanlar var,
i dolu hayvanlar var !
Nee ile burada yaamak isterdim,
Buradan eve dnmek istemiyorum,
aman iba1ba !
Drdnc gkte aman, Karaku'un bir guguku kova.lamasn temsil eder. aman nce Kukue, nce uzaktan geliyormu gibi, sonra gittike yaklamak
suretiyle sesler 1karr. Karaku'u temsil ederek sa elini
:gzlerinin zerine kaldrr, yukarya, aaya, saa, sofa, her tarafa baknr ; fakaten ku-
u bulamaynca, gzlerini uuturarak ark syler :
Yazk sana Karaku !
Ge mi utu?
Yere mi batt ?
Y etli yivli tf eimle
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
65/359
Onu vurmak isterdim,
Vcudunun iine isabet ettirmek isterdim,
O kaya.n dalnda mdr,
Yoksa Tapt'nn zirvesinde midir ?
Kara,ku'un tfek atn gstermek iin, davul derisinin st ksmn 'grecek ekildegznn nnde tutar, sonra orbu'yu davulun zerinde ileri
AMANLIK
49
ye iterek, tfein patlayn taklit edip: au! diye ibarr. Bundan sonra ayann baa basarak unlar okur : 44
Be tapt'n.n zerine ktm,
Be zirveye trmandm,Dolunaya ulatm,
Bni takdis et, ey gk !han !
Basamaktan srayarak :indikten sonra tam bir vecd
iinde davuluna vurarak be defa atein etrafnda koar
ve yukarda anlatl
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
66/359
imdi aman Yayui'nin adrna varmtr, o hemen
kapdan girer, sayg ve resmiyet gsteren ibir sesle, davuluna yavaa vurarak unlarni gkteki Yayui !
Pislikten temizli yen
s:t gl !
Kindikleri kesen Tap kay !
Sana iten tapann, Yayui Kan !
aman imdi kendisi Y ayui olarak om.in ricasna
kar yksek ve tehditkar bir sesle cevap verir:
Syle sen kimden geldin?
De kimin ahfadsn ?
Herkesin bir ad var,
Her hayvann rengi var,
50
SiBl RYA' DAN i l .
Ad ve yolunu syle !
Kanad olan uar,
Trna olan koar,
Bcek kokunun peinden gider,
Syle nereden geldin ?
A, a, y ! ay !
aman, Yayui'mn hiddetli sesinden kor'.karak kendisini kurtarmak ister gibi
srar 45, sonra aliak gnlllk gstererek kk admlarla ilerler ve birok defa
eildikten sonra yaltak]anarak : "Dinle, sana yalvaryorum yayui/' der. Yayui kuvvet
>bir sesile : "A ! a ! y ! "
diye bararak duasn keser. aman durur, Yayui ise
hiddetle devam eder :
Benim kapm sa1lyorsun,
Kulaklarm nla ta.yorsun,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
67/359
Sa tabanm gdklyosun,
A, a, y ! ay !
aman ona tevazu ile tekrar yaklaarak duasn dinlemesi iin yalvarr. Fakat Yayui aile onun szn bir daha keser :
Syle sen kimden kalda.n ?
Sen kimin ahfadsn ?
aman davulunu gsne koyarak sayg ile eilirken
yle cevap verir :
Kimden kalm olurum ?
Kimin ahfad olurum ?
Ey Yayui Haniba:ba !
Ben Kara Kam'dan gelirim,
Byk Kam'n ahfadndanm !
Testli Kam'n ardlym,
Uuki'nin ardlym,
aretlerden anlyan hirini'n ardlym,
Onun iin dinJJe Yayui,
Ey hametlim, benim ricam,
y
Senin evine geldim,
AMANLI K
5 1
Bir dilek sunmak iin,
Bir sual sormak iin,
Sayg gstermek iin ;
omo Kam'daii kaldm .ben,
Kam Sarga'dan geldim ben,
ark syleyip lgn'e gidiyorum,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
68/359
Davulumu tam,
Ricam dinle Yayui !
aman bir defa daha derin bir ekilde eil.dik,ten
sonra Y:ayui tarafndan samimiyetle kabul edilir. imdi o, Yayui ile eve girer ve okonuarak imdi.ki ve gelecekteki: iler zerine baz bilgiler edinir. Fakat rendikltrafa bildirnemelidir, o bunlar ancak 46 anla-
lmaz bir ekilde kendi kendine mrldanr. Ak olarak
yalnz nceden haber veren baz eyleri syler. Evvela en
,kk oula Yayu'nin u szlerini ibildirir :
Bu ocuu yarattm,
ok elbisesi olur,
Tepede tarla srer,
Kulun ipi uzun olur,
Dar vcudu geni olur,
Muazzam srs atlarla dola,r,
Evi canlarla dolar.
Sonra ortanca oula Yayui'mn u szlerini bildirir :
Bu hanlarn hediyesi,
Cesurlara alt olmaz,
Genis omuzlulara yenilmez,
mr uzun olsun,
Gnleri ksalmasm,
Gl, kuvvetli ol.sun !
Kaputlar zrh gibi olsun,
Yldzlarn arasna ok atsn,
ntikamn al.sn,
Kt. gii.rU!h dmanlar,
KpekLer gibi inliyerek lsn,
Koyunlar gib1 me1iyerek lsn.
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
69/359
S ! B IRYA' DAN
52
1 1 .
47
En sonunda Yayui'nn byk
hakknda sylediklerini bildirir :
En Sonunda Yayui'nn byk olu hakknda syle-
Beni:m .takdilsimle
Yirmi beini doldurdu.
Zengin mallar
tarftan toplasn,
Her yana hediye sunsun ,
Ona gelen szlsr,
Onu nceden yenmesin,
Hibir denek arkadana demesin.
Daha kmk yl yaasn.
Gsne ok isabet etmesin,
Yakasna kimse yapmasn,
kQtl:takh:nasm"
Halk arasnda sulh temin et !
Krkn dmesi o1,
Daha elli yl yaa !
Fal ,sylenirken aileye mensup olanlar apkalarn
davulun altna atarlar. Her faln 47 syleniinden sonra kam davulu biraz yukarya kalorbu ile vurur.
Fal felaketi haber veriy;orsa, apkalar davuldan der,
fakat iyi 'haber .geliyorsa, herkes mmkn olan bir abuklukla apkasn alarak saadet iinde kalsn diye skca tutar. Btn fallar sylenip bittikten sonra aman tekrar k okur :
Ricam dinle Yayui,
Bana sa gznle ba:k,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
70/359
Beni sanla takdis et.
aman drdnc ve beinci kata vard zaman
Pura da dinlenmitir ve amandan iecek bir ey ister:
Gzel gneli bir ilde,
ilecek iyi e var,
Bu .gzme grnyor,
Ey aman !
Maak, l\faak, Maalr !
48
AMANLIK
53lrrdi aman Batutkan olarak su ile bir kap alr
ve Pura'ya jirnek iin slnk alar. Bu esnada Kam hareketleriyle Pura'y taklit ederele nefes alr, tepinir, fakat neticede yine ier. tikten sonra ta:ba dileriyle
yakalayp davulla ibirlikte yukarya frlatr, sonra da Batutkan olup yakalar ve ardiller.
Bundan sonra aman altnc kata kar ; altnc basamaa basarak zemini deldikten sonraukard:aki arklan syliyerek alt defa atein etrafnda koar. Burada, g&n altnc ktadr, aman onun nnde sayg ile eilerek u arky syler :
Ricam dinle ! Ricam dinle !
Altnc gkteki ay ata !
Ricam dinle ! Ricam dinle !
Bu szlerden sonra aman vecd iinde defa tapt'
nn etI'afnda koar ve arkasmdan douya doru defa .
eilir. Bu esnada birdenbire kaan bir tavan grerek,
onun arkasndan derhal hizmetkar Kuruldak' gnderir:
48 Kuruldak, acele et,
Boz st allnda,
Boz tavan gizlenmitir,
uuuk !
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
71/359
Tavan bouna aram olan Kuruldak bunu aman da yz hareketleriyle ifade eder
sesini
deitirerek cevap verir :
Yazk ! Yazk !
ki ormanda gizlenmi,
ormanda gizlenmi,
U, u ! Yazk, yazk !
Bunun zerine aman tekrar sesini deitirmekle, i
gren kimse olarak baka bir ailis ele alr, mesela imdi
Kerelday denen biri ortaya a.karak Kuruldak'm sesini taklitle alay ederek ona seslenir : Tete, tete, tetete !
Ey, ey, ey, azizim !
Neler oldu acaba,
SIBIRYA'DAN il.
49>
Kulaklar sallanyor,
Karn derisi depreniyor.
O, Pura'ya :iaretle devam eder :
Bak, kuyruu teye beriye sallQlllyor,
Atn canl deil mi ?
Ne oldu ki, ihtiyar ?
Ey, ey, ey, ihtiyar !
Bak, tavann ovada,
Bir alya saklanm,
uuuk !
Kerelday'yi temsil eden .aman bu son nida zerine
obu'yu aadan yukarya doru sallar. Sonra durumunu
ve sesini deitirerek tekrar tavan kovalyan Kuruldak
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
72/359
olur ve seslenir:
U, u, u !
imdi iki ormandan koup geti,
U, u, u !
imdi ormandan koup geti,
Yazk, yazk, yazk !
Tavan, ierde kalma !
Kerelday'in btn kfrlerine ramen tavan yakalamak mmkn ollmuyor. Bunun zerine i ekilde yedinci ge kar, imek ve gk grlemeleri arasnda zemini delip yedi defakotuktan sonra, yedinci gkte yayan gnein nnde, davulu sayg ile gsne basnle, ricam dinle,
Burada oturan gn ana. !
Yalvarmam dinle, duam dinle !
Ayn ekilde, trl tesadfler, temsili sahneler, dualar, fallar, takdis szleri v. b.am, seki:zinci ve dokuzuncu g de deler ; kam'n kuvveti ne kadar fazla ise, o kadarklere ka:bilir ; mesela on, onbir, onikinei
ge ve daha da ykseklere kanlar vardr, fakat ibu kuvvet ok azlara.na nasp olur. kuvvetinin yar
50
AMANLIK
55
dmiyle en yksek yere ktktan sonra, aadaki dua ile
!hitap ederek lgn'n kendisine seslenir ; bu esnada davulu aaya indirir, orbu ile urur ve sayg file eilir :
merdivenle klan han,
srl Bay lgn,
Kardaki mavi yama,
Gzken mavi gk,
Akp giden mavi bulut,
Eriilmez mavi gk,
Eriilmez ak gk,
-
7/18/2019 Wilhelm Radloff - Sibiryadan 2.1 [Maarif~1956]
73/359
Bir yllk genilikte sulak yer,
kat yksek lgn ata,
Ay baltasnn yz ondan saknr,
Kendisi at trna kullanr,
Btn halk sen yarattn, Lgn,
Bizi seslenerek kuatan,
Btn hayvanlar sen verdin lgn,
Bizi felakete ibr