Web viewBu məqsədlə dövriyyə cədvəl-ləri tərtib edilir. Dövriyyə cədvəli...

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN TURİZM İNSTİTUTU

İqtisadiyyat

kafedrası

“Mühasibat və mühasibat tapşırıqları”

fənni üzrə

REFERAT

Tələbənin adı, soyadı: Cəfərova Aysel

Fakultə: Biznes idarəçiliyi

İxtisas:Menecment

Qrup:TMTQ-1001

PAGE \* MERGEFORMAT 6

Kurs: IV

Semestr: VII

Müəllim:

Bakı 2013

Mündəricat

Mühasibat uçotunun predmeti və metodu.Onun mahiyyəti və funksiyaları

Mühasibat balansı

Hesablar sistemi və ikili yazılış

Mühasibat uçotunun sənədləri, registrləri və formaları

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili əsasları

Pul vəsaiti və hesablaşmaların uçotu

Əməyin və müəssisələrdə işçi heyəti ilə hesablaşmaların uçotu

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotu

Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin uçotu


Kapital və maliyyə qoyuluşlarının uçotu

İstehsal məsrəflərin uçotu

Hazır məhsul və onun satışının uçotu

Maliyyə nəticələrinin və mənfəətdən istifadə olunmasının uçotu

Kapitallar,ehtiyyatlar,məqsədli maliyyələşmələr və məqsədli daxilolmaların uçotu

Mühasibat hesabatları

GİRİŞ

«Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi və auditin əsasları» tədris fənninin mahiyyəti, konseptual əsasları, məqsədləri, nəzəriyyənin verifikasiyası, müəssisənin təsərrüfat həyatında, iqtisadiyyatın təşkilində əhəmiyyəti haqqında məlumatlar verilir. Onun elmi fəlsəfəsi və tədqiqat metodologiyası, iqtisad yönümlü və geniş diapazonda hamılıqla digər fənlərlə rabitəsi, bazar iqtisadiyyatının nəzəri və praktiki sferasında yeri və rolu göstərilir. Tələbələrin mütəxəssis kimi formalaşmasında mühasibat uçotu və audit haqqında biliklərin toplanmasının zəruriliyi əsaslandırılır, onlara öyrənilən fənnin əsas peşə təhsilli ixtisas proqramının mənimsənilməsində əhəmiyyəti vurğulanır. Hər bir ictimai formasiyada təsərrüfat uçotunun öz məqsədi, vəzifəsi, for-ması olmuşdur.


Mühasibat uçotunun əsas məqsədi daxili və xarici istifadəçilər üçün mühasibat informasiyalarının formalaşdırılmasından ibarətdir. Müəssisədə formalaşan maliyyə uçotu informasiyaları xarici istifadəçilərin tələblərinə uyğun olmalı, onların iqtisadi qərarlar qəbulu prosesini əsaslandırmağa imkan verməlidir. Mühasibat informasiyalarının xarici istifadəçilərinə investorlar və onların nümayəndələri, müəssisənin işçiləri və onların nümayəndəlikləri (həmkarlar ittifaqı və s.), borcverənlər, malgöndərən və podratçılar, dövlət orqanları, bütövlükdə ictimaiyyət aid edilir. Müəssisənin rəhbərliyi, idarəetmə aparatı, menecerlərin istifadə etdikləri uçot informasiyaları daxili istifadəçilərin əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbulunu, müəssisənin rasional şəkildə idarə olunmasını təmin etməlidir. Mühasibat uçotu informasiyaları həmçinin vergi sisteminin tələblərini də nəzərə almalıdır. Müəssisənin maliyyə nəticələri olan balans mənfəəti, bölüşdürülməmiş mənfəət, satışdan alınan gəlir və s. haqqında informasiyalardan sərf olunmuş resurslar əsasında pul vəsaitlərinin cəlb olunmasının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması, resursların potensial dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklər haqqında informasiyalardan müəssisənin investisiya, maliyyə və əməliyyatı fəaliyyətini qiymətləndirərkən, müəssisənin ödəniş qabiliyyəti və likvidliyini təyin edərkən istifadə olunur. Mühasibat informasiyaları onların istifadəçiləri üçün münasib, etibarlı və müqayisəli olduqda əhəmiyyətə malik olur.

Uçotun yaranmasının və inkişafının qədim inkişaf tarixi vardır. Arxeeoloqlar və tarixçilər müəyyən etmişlər ki, yazılı uçot bizim eraya qədər XIII əsrdə Misirdə mövcud olmuşdur. Həmin dövr üçün uçot qədim Rim dövlətində daha geniş inkişaf etmişdir. İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə uçotun aparılması və maddi istehsal əməliyyatlarının əks olunmasının metodiki prinsipləri dəyişmişdir. İctimai-iqtisadi formasiyalar sistemi feodalizmin dağılması ilə əlaqədar olaraq köhnə şəhərlər canlanmağa və yenilərinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq uçot yazılışla-rının təkmilləşdirilməsi və inkişafını vacib etmişdir. Bu fənn Mühasibat uçotu və audit formasında tədris olunur.


Mövzu 1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu.Onun mahiyyəti və funksiyaları

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində normal işləyə bilmək üçün respublikamızda güclü məhsuldar qüvvələr yaradılır. Bu qüvvələri idarə edə bilmək üçün çoxlu miqdarda informasiya kütləsi tələb olunur. Bu cür informasiyanın toplanması və işləməsi yalnız yaxşı təşkil olunmuş təsərrüfat uçotunun köməyi ilə mümkündür. Deyilənlər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, təsərrüfat uçotu bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarına aid olan müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin miqdar xüsusiyyətlərini əks etdirməklə bərabər, onlara keyfiyyət xarakteristikası da verir.

Təsərrüfat uçotunun məlumatları bazar iqtisadiyyatı şəraitində Respublikanın Xalq təsərrüfatının inkişafının qanunauyğunluqlarımı öyrənmək üçün istifadə olunur.Uçotun məlumatları yeni mülkiyyət formalı müəssisələr, birliklər, sahələr və bütün xalq təsərrüfatı üzrə təsərrüfat tapşırıqların (planlarının) yerinə yetirilməsini xarakterizə edir. O, istehsalın iqtisadi səmərəliliyini yüksəltmək, texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin surətləndirmək, Milli gəlirin inkişaf tempinin artırmaq və xalqımızın güzaranını yaxşılaşdırmaq üçün ehtiyat mənbələri axtarmağa imkan verir.

İdarəetmə mexanizmini hərəkətə gətirmək və təsərrüfat uçotunu yenidən qurmaq məqsədi ilə Respublikamızda ilk dəfə olaraq, Azərbaycan Prezidentinin 11 avqust 1992-ci il tarixli fərmanına əsasən mühasibat uçotunu Beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə 1995-ci ildə «Mühasibat uçotu haqqında qanun» qəbul edilmişdir.

Təsərrüfat uçotunun qarşısında qoyulan tələblər. Təsərrüfat prosesləri zamanı baş verən hadisələri müntəzəm uçota almadan bu prosesləri idarə etmək mümkün deyil. Təsərrüfat uçotunun əsas vəzifələrindən biri bazar iqtisadiyyatı şəraitində respublikamızda mövçud olav müxtəlif mülkiyyət formalarının vəsaitinin qorunması uğrunda nəzarəti həyata keçirmək hesab olunur.

Təsərrüfat uçotu qarşısında duran vəzifələri yerinə yetirə bilmək üçün Beynəlxalq standartlar səviyyəsində qurulmalı və bir sıra tələblərə cavab verməlidir.

Uçotda tətbiq olunan ölçulər. Məlum olduğu kimi təsərrüfat uçotu vasitəsilə müşahidə olunan obyektlər miqdar göstəriciləri ilə ifadə olunur. Müşahidə olunan göstəriciləri ölcmək üçün təsərrufat uçotunda, aşağıdakı üç ölçüdən istifadə olunur:

1. Natural ölçü;

2. Əmək ölçüsü;

3. Pul ölçüsü.

Natural ölçüsündən əsas etibarı ilə material resurslarının miqdar ifadəsi ilə uçota alınması üçün istifadə edilir. Natural ölçünün müxtəlif mülkiyət formalarının əmlakının qorunmasıda böyük


əhəmiyəti vardır. Natural ölçü vahidləri-kiloqram, ton, barel, metr və s. hesab olunur. Natural ölçü vasitələr müxtəlif əşyalar (haqqında ümumi məlumat əldə etmək mümkün olmur. Natural ölçülərin köməyi ilə müxtəlif ada, sorta və i. s. malik olan məhsulların ham miqdarını, həm də keyfiyyətini xarakterizə edən göstəricilər haqqında məlumat əldə edilir. Lakin natural ölçülərdən yalnız oxşar material qiymətlilərin və məhsulların uçotunu aparmaq üçün istifadə etmək olar. Müxtəlif adlı material qiymətlilərini və məhsulları cəmləşdirmək üçün natural ölçülərdən istifadə etmək olmaz. Məsələn, pambığın, taxılın, üzümün, kartofun və i. s. eyni çəki ölçüsü ilə uçota alınmasına baxmayaraq onları toplamaq qeyri mümkündür.

Əmək ölçüsü sərf edilmiş əməyi hesablamaq üçün istifadə edilir. Əmək ölçüsü vasitəsilə müəssisənin işçilərinə əmək haqqı və onların əmək məhsuldarlığı hesablanır, gördüyü işlərin üzərində nəzarət həyata keçirilir. Əmək ölçüsü vahidlərinə adam gününü, saatını, dəqiqələrini aid etmək olar. Əmək ölçüləri əsas etibarı ilə natural ölçülərlə birlikdə tətbiq edilir. Məsələn, məhsul istehsalı üzərində nəzarət etdikdə hər bir işçinin müəyyən məhsulun istehsalına nə qədər vaxt sərf etdiyi, əmək məhsuldarlığının hesablanması zamanı hər bir işçi hesabı ilə nə qədər məhsul istehsal edildiyi, mal dövriyəsinə nail olunduğu müəyən edilir.

Təsərrüfat hadisələrini ümumi şəkildə əks etdirmək üçün pul ölçüsündən istifadə olunur. Pul ölçüsünün köməyi ilə müxtəlif təsərrüfat prosesləri haqqında ümumiləşdirilmiş göstəricilər əldə edilir. Məsələn, pul ölçüsünün köməyi ilə yeni mülkiyət formalarına aid olan müəssisələrdə mövcud olan vəsaitin ümumi məbləği, təsərrüfat fəaliyətinin ümumi nəticələri əks etdirilir.Bu cür ölçü olmadan təsərrüfatın planlaşdırılması və idarə olunması mümkün deyil. Pul ölçüsünün köməyi ilə müəssisənin və onun ayrı-ayrı sahələrinin işi üzərində nəzarət aparılır. Pul ölçü vahidi Azərbaycan manatı hesab olunur.

Təsərrüfat uçotunun növləri.

Müasir şəraitdə təsərrüfat uçotu sistemi bir-birilə əlaqədar olan 3 formada ifadə olunur.Operativ uçot vasitəsilə idarə,müəssisələrin,istehsal sahələri,sexlərin fəaliyyətinə gündəlik rəhbərlikdə istifadə edilir.Operativ uçot bir qayda olaraq tələb olunduğu halda aparılır.Onun təqdim olunması üçün vaxt müəyyən olunmur.Bu isə göstərilən uçot formasının başqa uçot formalarından fərqləndirən birinci göstəricidir.Operativ informasiyanın ikinci fərqi onun istənilən vaxtda,sənədləşdirilmədən hazırlanıb təqdim olunmasıdır.Statistika uçotu xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatın,elmin,təhsilin müxtəlif sahələrində baş verən kütləvi əməliyyatları öyrənir.Statistika uçotu məlumatları əsasında dövlət idarəetmə orqanları proqnozları müəyyən edir,iqtisadi siyasət sahəsində qərarlar qəbul edir,ölkənin iqtisadiyyatının idarə olunması ilə əlaqədar olaraq konkret operativ tədbirlər görür.Mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət gös-təricilərini mövcud qanunçuluqla müəyyən olunmuş sənədlər əsasında,pul və miqdar ifadəsində əks etdirməklə öyrənir və fasiləsiz nəzarəti həyata keçirir.Mühasibat uçotunda bütün əməliyyatlar tam və ardıcıl olaraq yalnız sənədlər əsasında həyata keçirilir. Mühasibat uçotunda əsasən pul ölçüsündən istifadə edilir.

Mühasibat uçotunun predmeti müəssisənin mövcud olan əmlakı, onun hərəkəti, əmələ gəlmə mənbəələri və formalaşmasını əhatə edir.Mühasibat uçotunun metodu onun icra fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malik olan ünsürləri vasitəsilə yerinə yetirilir.Bu ünsürlər sənədləşmə və invertarlaşmadan,qiymət və kalkulyasiyadan,hesablar sistemindən,ikitərəfli yazılış,mühasibat balansı və hesabatdan ibarətdir.Sənədləşdirmə - təsərrüfat əməliyyatının müəyyən sənədlərlə


əməliyyatın icra olunduğu yerdə rəsmiyyətə salınmasıdır.İnvertarlaşma - müəssisə mühasibat uçotunda əks olunmuş əmlakın faktiki yoxlanması və müəyyən olunması formasıdır.Qiymət və kalkulyasiya.Qiymətin köməyi ilə müəssisədə mövcud əmlakın bütün çeşidlərinin ümumiləşdirilmiş həcmi müəyyən olunur.Hesablar sistemi və ikitərəfli yazılış.Hesablar sistemi vasitəsilə mühasibat uçotunda əks olunmuş əməliyyatlar iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılır.Mühasibat balansı və hesabat.Mühasibat balansında müəs-sisənin özünəməxsus və cəlb olunmuş vəsaitlərinin iqtisadi cəhətdən qruplaş-dırılması,onların yerləşdirilməsi və pul şəklində ifadəsi bir qayda olaraq hər ayın 1-i tarixində əks olunur.Müəssisə və idarələrin mühasibat hesabatı müəyyən dövr üçün (ay,rüb,il) istehsalat-təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər sistemidir.

Kapitalizm cəmiyyətində mühasibat uçotunun vəzifələri və məzmunu onun inkişaf xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Burada uçot öz ölkəsinin əhalisinn istismar etmək və müflisləşdirmək; başqa ölkələrinin əhalisini müntəzəm olaraq soymaq, müharibələr və hərbləşdirmə yolu ilə maksimum mənfəət əldə olunmasını təmin etmək funksiyasını yerinə yetirir.

Mühasibat uçotunu başqa uçot növlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyətlər onun ardıcıl və sənədlərə əsasən aparılmasıdır. Mühasibat uçotunun ardıçıllığı onunla izah olunur ki, burada müəssisədə baş vermiş bütün təsərrüfat əməliyatları ardıcıl qeydə alınır. Mühasibat uçotunda qeydə alınan hər bir əməliyyat əvvəlcə mütləq ilk sənədlə rəsmiyətə salınmalıdır. Yalnız rəsmiyətə salınan sənədlərin məlumatları mühasibat uçotunun aparılmasının yeganə-mənbəyi hesab olunur. Mühasibat uçotunun məlumatlarına əsasən hər bir maddi-məsul şəxsin işinə, hərəkətinə, dəqiq və asaslandırılmış qaydada nəzarət olunur.

Beynəlxalq təcrübədə mühasibat uçotu iki yerə: İstehsal və ya başqa sözlə idarəetmə uçotuna bə maliyyə uçotuna bölünür. Mühasibat, bazar iqtisadiyatı şəraitində müəssisənin fəalliyyətinə rəhbər gözü ilə baxır. Ona görə menecerlərin iş nətiçəsi çox vaxt mühasibat məlumatlarından asılı olur. Dünya ölkələrində mühasibat uçotu sistemi, müəssisənin əsas informasiya sistemidir.

Mühasibat uçotunun informasiyaları daxili hesabatların tərtib olunması, planlaşma və nəzarətin aparılması, görülmüş işlərə qiymət -verilməsi, qeyri-standart situasiyalar baş verdikdə və firmanın siyasətini müəyyən etdikdə müvafiq qərarlap qəbul edilməsi, investisiya qərərlarının qəbuluna və vergilərin düzkün hesablanmasına nəzarət edilməsi, səhmdarların va dövlət orqanlarının xariçi hesabatlarının tərtib edilməsi və s. üçün istifadə olunur.


Mövzu 2. Mühasibat balansı

Təsərrüfat vəsaitinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin müəyyən tarixə pul formasında ümumiləşdirilmə və iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılma üsuluna balans deyilir 1. (1. Fransız dilindən tərcümədə balans bərabərlik deməkdir. Latınca balans iki sözdən əmələ gəlir. bis — iki dəfə, lanx — tərəzinin iki gözü. Əsl mənada bis1anx bərabərliyi göstərir və tərəzinin bir-birinə bərabər olan iki gözünü xarakterizə edir). Bir qayda olaraq balans rübdə və ya ildə bir dəfə tərtib olunur. Balans yalnız təsərrüfat vəsaitinin və onun əmələ gəlmə mənbələrinin vəziyyəti üzərində deyil, eyni zamanda onlardan istifadəyə nəzarət etməyə imkan verir.«Balans» termini ümumiyyətlə mühasibat uçotu,təsərrüfat fəaliyyətinin təh-lili,planlaşdırma sahəsində işləyən mütəxəssislərə məlumdur.Termin «balans» latın sö-züdür,«bislanx» sözünü göstərir,yəni bis-iki,lanx-tərəzinin bir-birinə bərabər olan iki hissəsi.Mühasibat balansı mühasibat(maliyyə) hesabatlarının tərkibində tərtib

olunur.İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar məlumdur.Bunlardan mühasibat balansı,müəssisənin mənfəət və zərərini xarakterizə edən balanslar,əsas fondların balansı,əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən balanslar,material balansları,əmək ehtiyatları balansı,sahələrarası balans və sair tərtib olunur.Bütün bunlara baxmayaraq ilk

növbədə balans tərtibi mühasibat uçotu balansına aiddir.Mühasibat balansı hər bir iqtisadi subyekt üçün müəyyən tarixə tərtib olunur.Balans hesabatı müəssisə yaradılan tarixə,aylıq,rüblük,yarım illik,9 aylıq və müəssisə ləğv olunarkən tərtib oluna bilər. Mövcud olan standartlara uyğun olaraq mühasibat balansı müəssisənin bütün maliyyə-təsərrüfat göstəricilərini onun hərəkəti pul ifadəsində əks etdirilir.Balansda mövcud olan əmlakın miqdarı,onların hansı mənbəələrdən əmələ gəlməsi,özünəməxsus və cəlb olun-muş vəsaitlər əks olunur.

Mühasibat(maliyyə) hesabatlarının nümunəvi formaları və o cümlədən mühasibat balansı, onların doldurulması qaydaları,Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Təsərrüfat vəsaitlərini və onların əmələ gəlmə mənbələrini ayrı-ayrı əks etdirmək üçün balans iki hissədən ibarət cədvəl formasında olur. Balansın təsərrüfat vəsaitinin tərkibini və yerləşməsini özündə əks etdirən hissəsi aktiv, onların əmələ gəlmə mənbələrini əks etdirən hissəsi isə passiv adlanır 2. (2. Aktiv və passiv terminləri latın sözü olub Aktiv vəsaitlərin hərəkət etməsini, fəaliyyət göstərməsini, passiv isə fəaliyyətdə olmamasını, başqaları qarşısında öhdəliklər olmasını ifadə edir).

Balansın aktivinin yekunu, passivin yekununa bərabər olmalıdır. Belə bərabərlik hər bir müəssisənin balansı üçün mütləqdir. Bu cür bərabərlik eyni vəsait kütləsinin iqitisadi məzmununa görə iki istiqamətdə qruplaşdırılması ilə əlaqədardır. Balansın bir tərəfində (aktivdə) vəsaitin tərkibi və onun harada yerləşməsi, digər tərəfində isə həmin vəsaitlərin hansı mənbələrdən əmələ gəlməsi (passivdə) qruplaşdırılır.

Aktivin və passivin hər bir ünsürü balans maddəsi adlanır. Məsələn, balansın aktivində əsas vəsait, qeyri maddi-aktivlər, material, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları, kapital qoyuluşları, bitməmiş istehsal, hesablaşma he-sabındakı, kassadakı, valyuta hesabındakı və i.a. olan pul vəsaiti, passivdə-nizamnamə kapitalı, əlavə kapital, ehtiyyat kapitalı, xüsusi təyinatlı


fondlar, bölüşdürülməmiş mənfəət, malsatanlara olan borc, veksellər üzrə borc, əmək ödəməsi üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar, uzun və qısa müddətli bank kreditləri, alınmış qısa və uzunmüddətli borclar əks etdirilir ki, bunların hər biri balans maddələri adlanır.

Həmin maddələr balansın aktivində və passivində müəyyən edilmiş ardıcıllıqla qruplaşdırılır və belə qruplaşma müəssisənin maliyə vəziyyəti üzərində nəzarət etməyə imkan verir. balans aktiv üzrə üç, passiv üzrə iki bölmədən ibarətdir. Aktivin birinci bölməsində əsas vəsaitlər və qoyuluşlar (əsas vəsaitlərin bütün növləri, qeyri-maddi aktivlər uzunmüddətli maliyə qoyuluşları), ikinçi bölməsində ehtiyyatlar və məsrəflər (istehsal ehtiyyatları, bitməmiş istehsala məsrəflər, hazır məhsul, mallar, əlavə dəyər vergisi), üçüncü bölməsində pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlər (yüklənmiş mallar, debitorlarla hesablaşmalar, kassadakı, hesablaşma hesabındakı, valyuta hesabındakı pul vəsaiti) əks etdirilir.

Balansın passivində müəssisənin vəsaitinin əmələ gəlmə mənbələri göstərilir ki, bu da iki yerə-xüsusi vəsait mənbələrinə və öhdəliklərə (hesablaşmalara və sair passivlərə) bvlünür. Xüsusi vəsait mənbəələrinə nizamnamə kapitalı, əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, xüsusi tə'yinatlı fondlar və mənfəət aid edilir. Bu vəsait mənbələrinin hamısı bir yerdə kötürüldükdə müəssisənin kapitalı adlanır. Müəssisəni yaradan investorlar (səhmdarlar), onun yaranmasına qoyduqları resurs (pul vəsaiti, material, əsas vəsait və i. a.) əvəzində adi səhm alırlar. Müəssisənin mənfəətnnin səhmdarlara olan öhdəçiliyin ödənilməsinə istnfadə olunmayan hissəsi, onun sərəncamında qalır və bölüşdürülməyən mənfəət adlanır. Beləliklə müəssisənin kapitalı iki mənbə: investorlardan (təsisçilərdən) alınan vəsait və bölüşdürülməmiş mənfəətin vəsaiti hesabına yaradılır.

Müəssisənin öhdəliklərinə-bankın uzun və qısa müddətli kreditləri, uzunmuddətli və qısamüddətli borçları, mallar, işlər və xidmətlər uzrə malsatanlara olan borçlar, alınmış veksellər üzrə borclar, əmək ödəməsi üzrə fəhlə və qulluqçulara əmək ödəməsinə görə sosial sıgorta orqanlarına, vergilər üzrə büdcəyə olan borclar aiddir. Sadaladığımız adətən cəlb edilmiş vəsaitlər adlanır. Hal-hazıra qədər balansı təhlilə hazırlamaq üçün brutto balansına (təmizlənməmiş) əsasən netto (təmizlənmiş) balansı tərtib edilirdi. Buna balansı, qiymətlilərin ilk satınalma dəyərini, nizamlaşdırıcı maddələrdən təmizləmək yolu ilə nail olunurdu. Hazırda bütün müəssisələrdə mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarının tələblərinə uygun gələn netto-balans formasından istifadə olunur.

Netto balansın aktnvində əsas Vəsaitlərin qeyri-maddi aktivlərin, az qiymətli və tezköhnələn əşyaların ilk (bərpa) dəyəri köhnəlməsi və qalıq dəyəri; mal qalıqları satınalma dəyəri; zərərlər — keçən ildə və hesabat ilin-də əldə olunan zərərlərin məbləği həcmində göstərilir. Balansın passivində keçən ilin və hesabat ilinin mənfəətinin məbləği, habelə hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti ayrı sətirdə köstərilir.

Beynəlxalq təcrübədə netto-balansının aktivinin və passivinin yekununa balansın valyutası deyilir.

Netto-balansının aktivinin valyutasına yalnız əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin və az qiymətli tezköhnələn əşyaların qalıq dəyəri daxil edilir.

Netto-balansın passivlinin valyutasına bölüşdürülməmiş mənfəət də daxil edilir. Hesabat ilinin mənfəəti və mənfəətdən istifadə isə arayış şəklində göstərilir. Hesabat ilinin mənfəəti və mənfəətdən istifadə maddələrinin məbləği balansın valyutasına daxil edilmir.


Balansın növləri.

Mühasibat balansı tərtib olunma prinsipinə görə bir neçə formada hazırlanır.Giriş balansı müəssisə yaradılmış tarixə nizamnamə fondu əsasında tərtib olunur.Təsərrüfat subyektləri mühasibat uçotunun aparılması giriş balansının tərtibi ilə başlayır. Bu halda giriş balansında müəssisə nizamnaməsi qeydiyyatdan keçmiş əsas əmlak formaları və nizamnamə kapitalına təsisçilər tərəfindən qoyulan öhdəçiliklər,pul vəsaiti əks olu-nur.Cari balans giriş balansından fərqli olaraq müəssisənin fəaliyyətdə olduğu bütün dövrdə dövrü olaraq uçot siyasətinə və hesabat dövrlərinə uyğun tərtib olunur.Cari balansın tərtibi üç dövrə bölünür.Ondan birincisi başlanğıc,ikincisi hesabat dövrünün rüb və aylıqlarında və üçüncü isə yekun balansı formasında tərtib olunur. Başlanğıc və yekun balansı maliyyə ilinin əvvəlində və sonunda tərtib olunur.Hesabat dövrü arası balans isə hesabat dövrünün əvvəli və sonunda tərtib olunur.Azərbaycan Respublikasında hesabat dövrü arası balanslar birinci rübün yekunu,yarım illik(altı aylıq) və üçüncü rübün yekunu əsasında doqquz aylıq tərtib olunur.Bölüşdürmə balansı böyük müəssissələrin bir neçə müəssisəyə ayrılması ilə əlaqədar tərtib olunur.Bölüşdürmə balansı bir sıra halda böyük müəssisənin tabeliyində olan istehsal vahidlərinin başqa müəssisənin tabeçiliyinə verildikdə də tərtib olunur.Birləşmə balansı bir neçə müəssisənin bir müəssisə tabeçiliyində birləşməsi ilə əlaqədar olaraq tərtib olunur.


Mövzu 3. Hesablar sistemi və ikili yazılış

Plan:

1. Mühasibat uçotu hesabları onların quruluşu.

2. Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu.

3. Hesablarda ikili yazılış üsulu.

4. Sintetik və analitik uçot hesabları, subhesablar.

5. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri.

Muhasibat uçotu hesabları, onların quruluşu.

Balans məlumatlarının kifayət etməməsi müəssisə və təşkilatlarda hər gün müxtəlif təsərrüfat əməliyatlarının baş verməsi və həmin təsərrüfat əməliyyatlarının vəsaitlərin, onların əmələgəlmə mənbələrinin tərkibində müəyyən dəyişiklik (artma yaxud azalma) əmələ gətirməsi ilə əlaqədardır. Ay və kvartal ərzində həmin vəsaitlərin və onların əmələgəmə mənbələrinin tərkibində necə dəyişiklik əmələ, gəldiyini isə ümumilikdə tərtib olunan balansdan görmək olmur. Buna nail olmaq üçün çari mühasibat uçotu hesabları tətbit edilir. Mühasibat uçotu hesabları təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələgəlmə mənbələrinin hər biri üçün ayrı açılır. Bütün uçota alınan obyektlər, yəni vəsait və onun əmələgəlmə mənbəyi iki cür ya artmaya, yaxud azalmaya doğru dəyişilə bilər. Ona görədə hər bir mühasibat hesabı iki hissəyə ayrılır. Hesabın sol tərəfi debet, sağ tərəfi isə kredit adlanır.

Hesabın ikitərəfli formada olması vəsaitləri və onların əmələgəlmə mənbələrini artıran bütün məbləğləri bir tərəfdə, azaldan məbləğləri isə əks tərəfdə yazmağa imkan yaradır .Belə ki, hesabın debetində ilk qalıq yarı-larsa, onu artıran bütün məbləğlər də debet tərəfdə, azaldan məbləğ isə kredit tərəfdə yazılır. Əgər ilk qalıq kredit tərəfdə yazılarsa, onu artıran bütün məbləğlər kredit tərəfdə azaldan məbləğlər də debet tərəfdə əks etdirilir. Hesab üzrə ilk qalıqdan sonra yazılmış bütün məbləğlərin yekununa dövriyyə deyilir. Hesabın debetinə yazılmış məbləğlərin yekununa debet dövriyəysi, kreditinə yazılmış məbləğlərin yekununa isə kredit dövriyyəsi deyilir.

Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu. Mühasibat uçotunda bütün təsərrüfat vəsaitləri iki cür: biri vəsaitin tərkibi və yerləşməsinə, ikincisi əmələkəlmə mənbələrinə görə qruplaşdı-rıldığından onları uçota alan hesablar da iki yerə — təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hesablara—aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini uçota alan hesablara—passiv hesablara bölünür. Aktiv və passiv hesablarda debet və kreditin təyinatı müxtəlifdir. Belə ki, aktiv hesabın debetində ilk qalıq və onu artıran məbləğlər, kreditində isə azaldan məbləğlər göstərilir. Passiv hesablarda isə əksinə ilk qalıq və onu artıran bütün məbləğlər kreditdə, azaldan məbləğlər debetdə göstərilir.

Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu. Mühasibat uçotunda bütün təsərrüfat vəsaitləri iki cür: biri vəsaitin tərkibi və yerləşməsinə, ikincisi əmələkəlmə mənbələrinə görə qruplaşdı-rıldığından onları uçota alan hesablar da iki yerə — təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hesablara—aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə


mənbələrini uçota alan hesablara—passiv hesablara bölünür. Aktiv və passiv hesablarda debet və kreditin təyinatı müxtəlifdir. Belə ki, aktiv hesabın debetində ilk qalıq və onu artıran məbləğlər, kreditində isə azaldan məbləğlər göstərilir. Passiv hesablarda isə əksinə ilk qalıq və onu artıran bütün məbləğlər kreditdə, azaldan məbləğlər debetdə göstərilir.

Aktiv hesablar üzrə son qalığı tapmaq üçün ilk debet qalığının üzərinə debet dövriyyəsini (artan məbləğini) əlavə edib, kredit dövriyyəsini (azalan məbləğini) çıxmaq alınan məbləği debet tərəfdə yazmaq lazımdır. Passiv he-sablar üzrə son qalığı tapmaq üçün isə hesabın ilk kredit qalığının üzərivə kredit dövriyyəsini (artan məbləğini) əlavə edib debet dövriyyəsini (azalan məbləğini) çıxmaq, alınan nəticəni kredit tərəfdə yazmaq lazımdır.

Hesablarda ikili yazılış üsulu. Hesabların yuxarıdakı sxemindən görünür ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif hesabların debetinə və kreditinə yazılır. Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda bu cür qarşılıqlı əks etdirilmə üsuluna ikitərəfli qeyd (yazılış) üsulu deyilir. İkitərəfli qeyd (yazılış) üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni zamanda və eyni məbləğdə mütləq iki hesabda əks etdirilir. Hesabın birində əməliyyatın məbləği debet tərəfdə, digərində isə kredit tərəfdə göstərilir. Bu zaman hər bir əməliyyatın debet məbləği mütləq həmin əməliyyatın kredit məbləğinə bərabər olmalıdır. İkitərəfli yazılış təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində vəsaitlərin və onların əmələgəlmə mənbələrinin tərkibində baş verən qarşılıqlı əlaqəni aydınlaşdırmaq üsuludur. İkitərəfli yazılış üsulu təsərrüfat əməliyyatlarının gedişinə nəzarət etməyə imkan verir.

Təsərrüfat əməliyyatlarını hesablarda əks etdirməzdən əvvəl, həmin əməliyyatların hansı hesabın debetinə, və kreditinə yazılmasını bilmək lazımdır. Bunun üçün mühasibat uçotunda provodka (yazılış) tərtib olunur. Provodka, yəni mühasibat yazılışı debetləşən və kreditləşən hesabların adını göstərən və konkret təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununu və məbləğini əks etdirən yazılışa deyilir.

Provodka iki cür olur.

1. Sadə provodka (yazılış)

2. Mürəkkəb provodka (yazılış).

Təsərrüfat əməliyyatının eyni məbləğdə bir hesabın debetinə, digər hesabın kreditinə yazılmasına sadə provodka (yazılış) deyilir. Təsərrüfat əməliyyatının bir hesabın debetinə, bir neçə hesabın kreditinə və yaxud ək-sinə, bir hesabın kreditinə bir neçə hesabın debetinə yazılmasına isə mürəkkəb provodka (yazılış) deyilir.

Mühasibat hesabları qiymət və kalkulyasiya ilə də əlaqəlidir. Belə ki, mühasibat uçotunda əməliyyatları qiymətləndirmədən onları hesablarda əks etdirmək olmaz. Məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün kalkulyasiya tər-tib edilir. Kalkulyasiyanı tərtib etmək üçün bütün məlumatlar hesablardan götürülür.

Mühasibat uçotunun metodunun əsas ünsürlərindən biri olan balans ilə hesablar arasındakı əlaqə ikitərəflidir. Bir tərəfdən hesabların məlumatına əsasən balans tərtib edilir. Digər tərəfdən isə balansda olan qalıqlara əsasən hər bir dövrün əvvəli üçün hesablar açılır. Hesablar, həmçinin mühasibat hesabatının digər formaları ilə də əlaqəlidir. Mühasibat uçotunun


metodunun bütün ünsürləri qarşılıqlı əlaqəli olduqda uçot obyektlərinin, daha doğrusu uçot göstəricilərinin dəqiqliyi və düzgünlüyü təmin edilir.

Sintetik və analitik uçot hesabları, subhesablar. Mühasibat uçotu hesabları əsasən balans maddələrinə uyğun gəlir. Daha doğrusu, burada təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkəti və onların əmələgəlmə mənbələrinin dəyişməsi ümumiləşdirilmiş

göstəricilərlə əks etdirilir. Təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələgəlmə mənbələrinin üzərində konkret nəzarəti həyata keçirmək və mülkiyyətin qorunmasını təmin etmək üçün cari mühasibat uçotu hesablarından yalnız ümumiləşdirilmiş göstəricilər əldə etmək kifayət deyil. Ona görə də, ümumiləşdiridmiş göstəricilərə malik olan hesablarla yanaşı, elə hesablarda aparılmalıdır ki, həmin hesablarda hər bir vəsait haqqında zəruri məlumatlar əks etdirmək mümkün olsun. Cari mühasibat uçotu sintetik və analitik hesablarda aparılır. Sintetik hesablarda təsərrüfat vəsaitləri, onların mənbələri və təsərrüfat prosesləri iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə ümumiləşdirilmiş göstəricilər lə əks etdirilir. Sintetik hesablarda aparılan uçota sintetik uçot deyilir.

Analitik uçotda təsərrüfat əməliyyatları dəqiq və konkret şəkildə əks etdirilir və belə hesablarda aparılan uçota analitik uçot deyilir.

Sintetik hesablar, sub (köməkçi) hesablara, onlar da öz növbəsində analitik hesablara bəzən də sintetik hesablar bilavasitə analitik hesablara bölünə bilər.

Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri. Hesabat dövrünün axırına balans tərtib etmək və ümumiyyətlə müəssisənin kvartallıq və illik nəticələrini müəyyən etmək üçün hesablar üzrə yekun məlumatarını ümumiləşdirmək lazımdır. Bu məqsədlə dövriyyə cədvəl-ləri tərtib edilir. Dövriyyə cədvəli hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümumiləşdirilməsi üsulu deməkdir.

Mühasibat uçotu hesablarının sintetik və analitik hesablara bölünməsi ilə əlaqədar olaraq dövriyyə cədvəlləri də sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərinə bölünür. Hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümu-miləşdirilməsinə sintetik hesabın birləşdirdiyi analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini tərtib etməkdən başlanır. Bu sintetik və analitik hesablar üzrə əks etdirilmiş məlumatları qarşılıqlı surətdə yoxlamağa imkan verir. Buna görə də analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli sintetik uçotla analitik uçot arasında əlaqə forması hesab olunur. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cəd-vəlində aşağıdakı məlumatlar olur:

— hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq

— hesabat dövrü ərzində baş verən debet və kredit üzrə dövriyyə.

— hesabat dövrünün axırına olan qalıq.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində aşağıdakı məlumatlar olur:

-hesabat dövrünün əvvəlinə sintetik hesablar üzrə ilk debet və kredit qalığı;

-ay ərzində aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit dövriyyəsi;

-ayın axırına aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit qalığı.


Mövzu 4. Mühasibat uçotunun sənədləri, registrləri və

formaları

Plan:

1. Sənədləşmə, onun mahiyyəti və əhəmiyyəti.

2. Sənədlərin rekvizitləri.

3. Sənədlərin təsnifatı.

4.Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi.

5. İnventarlaşdırma.

Sənədləşmə, onun mahiyyəti və əhəmiyyəti. Sənədlər mühasibat uçotunda təsərrüfat prosesləri zamanı baş verən əməliyyatlar üzərində müşahidə aparmaq üçün əsas üsuldur. Baş verən hər bir təsərrüfat əməliyyatı məzmunundan və həcmindən asılı olmayaraq mütləq sənədlə rəsmiyyətə salınmalıdır. Sənədləşmə mühasibat uçotu obyektlərinin tərkibində baş verən dəyişiklikləri müntəzəm və ardıcıl olaraq qeyd etmə üsulu deməkdir. Sənədləşmə təsərrüfata rəhbərlik etmək üçün nəzarət vasitəsidir.

Sənədlər uçot məlumatlarının yoxlamasında və səhvlərin aşkara çıxarılmasında istifadə edilir. Düzgün tərtib edilmiş sənəd müvafiq əməliy-yatın baş verməsi faktını təsdiq edir.

Sənədləşmə material, pul və əmək resurslarının artıq sərf olunmasının, habelə hesablaşma, tədiyyə, kredit əməliyyatlarında baş verən qanunsuzluqların qarşısını almağa kömək edir.

Sənədlər hər bir əməliyyatın yerinə yetirilməsinə sərəncam verən və onu yerinə yetirən şəxs tərəfindən imzalanır. Bu imzalara əsasən sənədlər üzrə müəssisələrin işçilərindən kimin həmin əməliyyatın icrasına məsuliyyət daşımasını müəyyən etmək olur.

Sənədlərin rekvizitləri. Hər bir sənədin öz təyinatına tam cavab verə bilməsi üçün müəyyən göstəriciləri olmalıdır. Təsərrüfat əməliyatını xarakterizə edən sənəddə qeyd olunan və ona hüquqi qüvvə verən göstəricilərə sənədlərin rekvizitləri deyilir.

Rekvizitlərin miqdarı və məzmunu, sənədin tərtib olunma məqsədindən asılı olaraq, onun əks etdirildiyi əməliyyatında, xarakteri, habelə həmin əməliyyatın yerinə yetirildiyi şərait nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Təsərrü-fat əməliyyatlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq sənədlərin çoxunda bəzi rekvizitlər ümumi olur.

Lazım olan hallarda, sənəddə onun nömrəsi, adı və müəssisənin (təşkilatın) ünvanı olmaqla əməliyyatın baş verməsində iştirak edən tərəflər göstərilməlidir. Yerdə qalan rekvizitlər sənəd tərtib edilərkən əməliyyatın xarakteri ilə müəyyən olunur. Əgər sənədin hər hansı mütləq rekviziti yoxdursa o, özünün sübut edici gücünü itirir və mühasibat uçotunda yazılış aparmaq üçün əsas hesab edilmir.


Sənədlərin təsnifatı. Ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotda əks etdirmək üçün çoxlu miqdarda müxtəlif sənədlər tətbiq olunur. Sənədlərin məzmununu və təyinatını öyrənmək, onların quruluşu və rəsmiyyətə salınma prinsipini mənimsəmək üçün sənədləri müəyyən əlamətlərinə görə qruplaşdırmaq lazımdır. Sənədlərin bu cür qruplaşdırılmasına onların təsnifatı deyilir.

Sənədlər aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir: əks etdirilən təsərrüfat əməliyyatlarının xarakterinə görə; sənədlərin məmununun həcminə görə; təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilmə üsuluna görə.

Əks etdirilən təsərrüfat əməliyyatlarının xarakterinə görə sənədlər: material, pul, bank, hesablaşma sənədlərinə və i.a, bölünür,

Material sənədləri material vəsaitlərinin hərəkətini materialların (məsələn; əsas və köməkçi materialların, yanacağın və i.a.), hazır məhsulların, əsas vəsaitlərin (binaların, tikililərin, avadanlığın və i.a.) daxil və xaric olmasını əks etdirir. Bu cür sənədlərə materialları buraxmaq üçün rəsmiyyətə salınan tələbnamələr zabor vərəqələri, əsas vəsaitlərin qəbul və xaric aktları və i.a. aid ola bilər.

Pul sənədləri vasitəsilə pul vəsaitlərinin mədaxili və məxarici rəsmiyyətə salınır. Bu cür sənədlərə kassa mədaxil və məxaric orderləri, kassirin hesabatı aid ola bilər.

Bank sənədləri banklar vasitəsi ilə aparılan hesablaşmaları rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulur. Bu cür sənədlərə çeklər, tədiyyə tapşırıqları, tədiyyə tələbnamələri, bankın bildirişləri və çıxarışları aiddir.

Hesablaşma sənədləri fəhlə və qulluqçularla, malsatanlarla və s. aparılan hesablaşmalar üçün rəsmiyyətə salınır. Bu cür sənədlərə haqq-hesab ödəmə cədvəlləri, yüklənmiş mallar üçün hesabnamələr, yerinə yetirilmiş işlər üçün tapşırıqlar aid ola bilər.

Təyinatına görə sənədlər sərəncam verici, icra edici, mühasibatda rəsmiyyətə salınan, kombinələşmiş sənədlər bölünür.

Sərəncam verici sənədlər vasitəsilə idarə, müəssisə rəhbəri və yaxud başqa vəzifəli şəxslər müəyyən təsərrüfat əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün sərəncam verir. Sərəncam verici sənədlər mahiyyət etibarı ilə konkret əməliyyatı yerinə yetirən şəxslərə əmr vermək üçün əsas hesab olunur. Sərəncam verici sənədlər pulu və material qiymətlilərini qəbul etmək və buraxmaq üçün əsas sayılır. Bu sənədləri müəssisə rəhbərindən başqa mütləq baş (böyük) mühasib imzalamalıdır. Mühasibin imzası olmayan sənədlər etibarsız hesab edilir.

Sərəncam verici sənədlərə çeklər, tədiyyə tapşırıqları əmrlər, etibarnamələr, tapşırıqlar və başqaları aiddir.

Etibarnamə material qiymətlilərini almaq üçün sərəncam verici sənəd sayılır. Etibarnamədə onu verən müəssisənin, habelə malsatanın adı, alınası material qiymətlilərinin adı, miqdarı, müəssisə rəhbəri və baş mühasibin habelə etibarnaməni götürən şəxsin imzası olmalıdır.

Sənədlər məzmunun həcminə görə ilk və icmal sənədlərə bölünür.


İlk sənədlər təsərrüfat əməliyyatları baş verən kimi tərtib olunur və onları əks etdirir. Bu sənədlər mühasibat yazılışları aparmaq üçün əsas sayılır. İlk sənədlərə material qiymətlilərini buraxmaq üçün tələbnamələr, tədiyyə-tələbnamələri, əsas vəsaitlərin qəbul və xaric olma aktları və i.a. aiddir.

Tələbnamədə materialları kimin tələb etməsi, onların hansı anbardan verilməsi, tələb olunan və faktiki buraxılan materialların miqdarı, qəbul edən və buraxan şəxslərin imzası və s. məlumatlar göstərilir.

Tələbnamə, materialların istehsal və təsərrüfat ehtiyyacları üçün anbardan buraxılmasını əks etdirən ilk sənəddir. Tələbnamə, materialları alan və buraxan zaman tərtib olunur.

İlk sənədlər öz növbəsində daxili və xarici sənədlərə bölünür. Daxili sənədlərə müəssisənin özündə tərtib olunan sənədlər (tələbnamələr, qaimələr, aktlar va i.a.), xarici sənədlərə isə başqa müəssisələrdə tərtib olunan sənədlər (malsatanla hesabnaməsi və başqa müəssisələrlə qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə bildirişlər və i.a.) aiddir.

İcmal sənədlər rəsmiyyətə salınmış ilk sənədlərə əsasən tərtib olunur və onlarda baş vermiş hər bir təsərrüfat əməliyyatına dair məlumatlar toplanır. İcmal sənəddə bir neçə ilk sənədin məlumatı birləşdirilir. İcmal sənədlərə misal olaraq avans hesabatını, materialların anbarda hərəkətinə dair maddi-məsul şəxslərin hesabatını, əmək haqqı üzrə haqq-hesab ödəmə cədvəllərini göstərmək olar.

Avans hesabatında hər şeydən əvvəl təhtəl şəxs haqqında məlumat olur. Sonra hesabatda aparılmış xərclərin düzgün və məqsədəuyğun aparılması göstərilir. Hesabat müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. Həmin sənəddə müxabirləşən hesabların debeti və krediti üzrə mühasibat yazılışı (provodkası) verilir.

Avans hesabatının arxa tərəfində hər bir ilk sənəd üzrə aparılmış xərclər və hər sənədin tarixi, sıra nömrəsi, eləcə də onun nə üçün və nə qədər məbləğdə ödənilməsi haqda məlumatlar göstərilir. Avans hesabatına tə-sərrüfat əməliyyatlarının baş vermə faktını təsdiq edən bütün icraedici sənədlər əlavə olunur.

Təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilmə üsuluna görə sənədlər birdəfəlik və yığma sənədlərə bölünür.

Birdəfəlik sənəd bir qayda olaraq yalnız bir təsərrüfat əməliyyatını əks etdirir. Birdəfəlik sənədlərə misal olaraq kassa orderlərini, tələbnamələri, hesabnamələri göstərmək olar.

Yığma sənədlər, müəyyən dövr ərzində müntəzəm olaraq (məsələn; on gün, ay) tez-tez təkrar olunan və məzmununa görə oxşar olan əməliyyatları əks etdirir. Bu cür əməliyyatlar yavaş-yavaş müəyyən cədvəllərə, jurnallara yazılır və dövrün sonunda bütün əməliyyatlar üzrə yekun hesablanır. Bu zaman hər bir əməliyyat üzrə deyil hesabat dövründə baş verən bütün əməliyyatların yekununa bir mühasibat yazılışı (provodkası) tərtib olunur. Yığma sənədlərə misal olaraq materialların daxil olmasına və sərf edilməsinə dair tərtib olunmuş cədvəlləri göstərmək olar.

Yığma sənədlər tərtib olunan sənədlərin miqdarını xeyli ixtisar edir və bununla da mühasibatlığın işini sürətləndirir.


Uçot işlərinin sadələşdirilməsinin və ucuzlaşdırılmasının əsas yollarından biri sənədlərin səmərəli qurulmasıdır. Bəzi sənədlərdə lazım olmayan artıq rekvizitlər olur. Bu da nəticədə sənədlərin tərtib olunmasına çoxlu miqdarda əmək və vəsait sərf olunmasına səbəb olur, onların yoxlanması və işlənməsi çətinləşir, mühasibat yazılışlarının sayı artır.

İnventarlaşdırma. Mühasibat uçotunun qarşısında duran əsas tələblərdən biri onun göstəricilərinin düzgün olmasıdır. Bu tələbə cavab verə bilmək üçün mühasibat uçotu göstəriciləri həqiqi göstəricilərə uyğun olmalıdır. Başqa sözlə demiş olsaq, mühasibat uçotunda mal-material qiymətliləri haqqında əks etdirilmiş məlumatlar həmin qiymətlilərin faktiki məlumatlarına bərabər olmalıdır. Bəzi hallarla həqiqi məlumatlar uçot məlumatlarına uyğun gəlmir. Bu uyğunsuzluq müxtəlif səbəblərə təbii olaraq baş vermiş itkilərə, mal-material qiymətliləri qəbul edilən və buraxılan zaman yol verilən nöqsanlara, uçotda olan nöqsanlara və s. görə baş verə bilər. Bu səbəblər mal-material qiymətlilərinnn iventarlaşdırılmasını aparmaq yolu ilə aşkar edilir.

İnventarlaşdırma zamanı müəssisədə mövcud olan vəsaitin mövcudluğu yoxlanılır.

İnventarlaşdırma iki cür olur:

—tam inventarlaşdırma

—qismən inventarlaşdırma

Tam inventarlaşdırma zamanı müəssisənin bütün material qiymətliləri, pul vəsaiti, hesablaşmalar və s. yoxlanılır. Qismən inventarlaşdırma zamanı vəsaitin ayrı-ayrı üzvləri yoxlanılır. Qismən inventarlaşdırma təsərrüfatın ayrı-ayrı sahəsindən müəyyən məlumat daxil olduqda və s. bu kimi hallarda aparılır.

Tam inventarlaşdırma yalnız ilin axırında illik hesabat tərtib edil-məzdən əvvəl aparılır.

İnventarlaşdırma öz xarakterinə görə plan üzrə və qəflətən aparılan inventarlaşdırmaya bölünür.

Plan üzrə inventarlaşdırma qabaqcadan müəyyən edilmir, vaxtlarda aparılır. Qəflətən inventarlaşdırma müəssisə rəhbərinin, yuxarı təşkilatların, habelə istintaq orqanlarının sərəncamı ilə aparılır.

İnventarlaşdırmanın vaxtında və düzgün aparılmasına müəssisənin rəhbəri və baş mühasib məsuliyət daşıyır. İnventarlaşdırmanın aparılması üçün xüsusi komissiya təşkil edilir. Həmin komissiya inventarlaşdırmanın aparılması üçun plan tərtib edir. İnventarlaşdırma aparılarkən mövcud olan bütün material qiymətliləri siyahıya alınır. Bu siyahı iki nüsxədən ibarət tərtib olunur həqiqi məlumatlar çıxarıldıqdan və onlar inventarlaşdırma siyahılarına yazıldıqdan sonra müəssisənin və ya təşkilatın mühasibatlığı inventarlaşdırmanın məlumatlarını mühasibat uçotu məlumatları ilə müqa-yisə edir.

İnventarlaşdırma aparılan zaman əsas vəsaitlərin, mal-material qiymət-lilərinin, pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızların həqiqi mövcudluğu, əmlakın mühafizəsinə nəzarətin vəziyyəti standartlara, texniki tələblərə cavab verməyən, özünün ilk keyfiyyətini qismən itirən material qiymətliləri, normativdən artıq olan, istifadə edilməyən və gələcəkdə satılmaq üçün nəzərdə tutulan material resursları müəyyən edilir.


İnventarlaşdırma başlanana qədər əmlakın mədaxili və məxarici uzrə bütün sənədlərin işlənməsini və uçotda əks etdirilməsini qurtarmaq lazımdır. Sonra inventarlaşdırma aparılan günə onların qalığı çıxarılmalıdır. Eyni zamanda maddi-məhsul şəxsdən inventarlaşdırma başlanana qədər bütün mədaxil və məxaric sənədlərin mühasibatlığa təhvil verilməsi, onlarda mədaxil olunmamış və məxaricə silinməmiş material qiymətlilərinin olmaması hatla iltizam alımmalıdır.

Qalıqlar natural ifadə ilə yoxlandıqda maddi-məsul şəxs (anbardar, kassir və i.a.) mütləq iştirak etməlidir. Bütün materiallar qiymətlilərinin mövcudluğu saymaq, çəkmək və ölçmək yolu ilə təyin edilir.

Əgər anbarlarda və başqa bağlı binalarda aparılan ikventarlaşdırma bir gün ərzində qurtarmazsa, iş günü qurtardıqda bina inventarlaşdırma komissiyası tərəfindən möhürlənir.

Material qiymətlilərinin həqiqi qalıqları inventarlaşdırma siyahılarına yazılır. İnventarlaşdırma siyahıları material qiymatlilərinin saxlanma yerləri və onların saxlanmasına məsuliyyət daşıyan şəxslər üzrə tərtib olunur. Bu siyahıları inventarlaşdırma komissiyasının bütün üzvləri imzalayır.


Mövzu 5. Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili əsasları

Plan:

1. Mühasibat uçotunun təşkilinin əsas prinsipləri.

2. Uçotun təşkili formaları.

3. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu haqqında qanun.

4. Mühasibin vəzifələri, hüquqları və məsuliyyəti.

Mühasibat uçotunun təşkilinin əsas prinsipləri.

Müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotu elə təşkil edilməlidir ki, uçot məlumatlarının köməyilə həm müssisə və təşkilatların işi üzərində nəzarət, həm də xalq təsərrüfatı planının (tapşırığının) yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət etmək mümkün olsun. Bununla əlaqədar olaraq respublikamızda vahid xalq təsərrüfatı uçotu sistemi təşkil edilmişdir.

Mühasibat uçotunun səmərəli təşkili aşağıdakıları təmin etməlidir:

Təsərrüfat vəsaitinin mövcudiyyəti və onun əmələ gəlmə mənbələri üzərində nəzarəti.

Planın (tapşırığın) yerinə yetirilməsini və müəssisənin iqtisadi inkişafını xarakterizə edən məlumatları təmin etmək.

Düzgün hesabat məlumatlarını yuxarı təşkilata vaxtında təqdim etmək.

Uçot işlərini avtomatlaşdırmaq üçün ən müasir vəsaitlərdən istifadə etmək və i. a.

Müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun səmərəli təşkil edilməsi üçün bir sıra şərtlərin gözlənilməsi tələb olunur. Uçotu səmərəli təşkil etmək üçün birinci növbədə müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti öyrənilməlidir. Bu zaman müəssisə və təşkilatın quruluşu, istehsal və iş istiqaməti, maliyyə planı, istehsal və ya iş texnologiyası, köməkçi və xidmətedici müəssisələrin quruluşu və i. a. öyrənilməlidir.

Uçotun düzgün təşkil edilməsinin mühüm şərtlərindən biri də mühasibat aparatının uçotun aparılmasına dair qüvvədə olan qaydaları yaxşı bilməsidir. Uçot təşkil edilən zaman müəssisənin ayrı-ayrı bölmələrinin mühasibatla əlaqələri sistemini müəyyən etmək lazımdır.

Uçotun təşkili formaları. İlk sənəd məlumatlarının ümumiləşdirilməsindən, yığma cədvəllərinin və hesabatların tərtib edilməsi yerlərindən asılı olaraq mühasibat uçotu iki qaydada: mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş qaydada təşkil edilə bilər.

Uçot mərkəzləşdirilmiş, qaydada təşkil edildikdə müəssisənin bütün sahələrində tərtib olunmuş ilk sənədlər mərkəzi mühasibatlığa təqdim olunur. Burada həmin sənədlər yoxlanılır, sintetik və analitik uçot aparılır, və onların məlumatlarına əsasən balans tərtib elilir.

Uçotun mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılmasının üstünlüyü onun uçot işçiləri arasında əmək bölgüsünü düzgün aparmağa və əmək məhsuldarlığının artırılmasına şərait yaratmasından,


uçotun avtomatlaşdırılmasını asanlaşdır-masından ibarətdir. Burada eyni zamanda bütün sənədlər və uçot işləri bir yerdə toplanır.

Uçot qeyri-mərkəzləşdirilmiş qanunda təşkil edilən hallarda uçot işləri müəssisənin ayrı-ayrı sahələrində— sexlərdə, mağazalarda, restoranlarda və i. a. aparılır.

Uçot qeyri-mərkəzləşdirilmiş qaydada təşkil edildikdə uçot işçiləri arasında əməyin düzgün bölüşdürülməsi, hesab maşınlarından istifadə edilməsi çətinləşir. Uçotun qeyri-mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılması mühasibat aparatının saxlanmasına çəkilən xərcləri artırır. Buna görə də müəssisə və təşkilatlarda uçotun mərkəzləşlirilmiş qaydada təşkil olunma-sının tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğundur. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkilini yalnız yüksək ixtisaslı, (öz biliyini daima artıran və mühasibat uçotunun aparılmasına dair təlimatları və qanunları yaxşı bilən) mütəxəs-sislər həyata keçirə bilər.

Qanun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 mart 1995-ci il tarixli fərmanı ilə təstiq olunmuş, Milli Məclisin 999 saylı 24 mart 1995-ci il tarixli qərarı ilə həmin ilin iyul ayının 1-dən qüvvəyə minmişdir. Hazırda xalq təsərrüfatının bütun sahələrində müəssisə, idarə və təşkilatlarda mühasibat uçotu həmin qanuna əsasən təşkil olunur.

Mühasibat uçotu haqqında qanun 7 bölmədən, 41 maddədən ibarətdir. Onlar aşağıdakılardır:

I. Ümumi müddəalar.

II. Mühasibat uçotunun təşkili.

III. Mühasibat uçotunun sənədləşdirilməsi və registrləri.

IV. Müəssisənin əmlakı.

V. Əmlakın qiymətləndirilməsi, kapital və maliyyə qoluşları.

VI. Maliyyə (mühasibat) hesabatı.

VII. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsi.

Birinci bölmədə qanunun təyinatı, mühasibat uçotu və hesabatın qanuvericiliyi, mühasibat uçotunun əsas anlayışları, mühasibat uçotunun məcburiliyi, mühasibat uço-tunun obyektləri, mühasibat uçotunun əsas prinsipləri əks etdirilir. Burada, mühasibat uçotunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi qaydalarının, o cümlədən mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının ümumi prinsiplərinin, bu sahədə müəssisə, idarə, təşkilat və başqa təsərrüfat subyektlərinin hüquqlarının, vəzifələrinin və məsuliyyətlərinin, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nəşri qaydasının, mühasibat uçotu və hesabatı ilə bağlı digər işlərin, əsas anlayışları təsərrüfat əməliyyatları, ilkin sənədlər, mühasibat uçotu registrləri, inventarlaşdırma, mühasibat uçotu hesabları, mühasibat uçotunun hesablar planı; mühasibat uçotunun standartları; adi (normal) əməliyyat dövrü; dəvriyyə vəsaitləri (aktivləri); dövriyyədən kənar (uzunmüddətli) aktivlər, qeyri-maddi aktivlər; müəssisə əmlakı; cari öhdəliklər; uzunmüddətli öhdəliklər; maliyyə qoyuluşları; ilkin dəyər; bərpa dəyəri; maliyyə (mühasibat) hesabatı, mühasibat balansı və s. haqda geniş məlumat verilir. Bu bölmədə tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq mühasibat uçotunun bütün təsərrüfat subyektlərində aparılması məcburiliyi, onun obyektləri və əsas prinsipləri məsələləri də geniş əhatə edilmişdir.


İkinci-mühasibat uçotunun təşkili bölməsində mühasibat uçotunun təşkilində müəssisənin vəzifələri, mühasibat uçotunun məqsədi, təşkili, mühasibat xidməti, sərbəst mühasib məsələləri əhatə edilməklə uçotun təşkilinə məsuliyyət daşıyan müəssisə rəhbərinin, baş mühasibin və uçot xidməti rəhbərinin hüquq və vəzifələri geniş şəkildə açıqlanmışdır.

Üçuncü-mühasibat uçotunun sənədləşdirilməsi və registrləri bölməsində ilkin uçot sənədləri, mühasibat uçotunun registrləri, əmlakın və öhdəliklərin inventarlaşdırılması, mühasibat məlumatlarının qorunması, mühasibat uçotunda qeydiyyatların dürüstluyü və mühasibat uçotu registrlərinin və sənədlərinin saxlanılması üzrə zəruri müddəalar verilməklə sənədləşdirmənin və onun əsasında aparılan uçot registrlərinin təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətində rolu, onların qarşısında qoyulan tələblər şərh edilmiş, müəssisə əmlak və öhdəliklərinin inventarlaşdırılmasının hansı hallarda aparılmasını onun nəticəsinin müəyyən edilməsi prinsipləri, mühasibat məlumatlarının qorunması üçün məsuliyyətin təşkili, mühasibat uçotunda qeydiyyatların dürüstlüyünü təsdiq edən şərtlər, mühasibat uçotu registrlərinin və sənədlərinin saxlanması müddətləri əhatə edilmişdir.

Təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin əsasını təşkil edən müəssisə əmlakı, onların tərkibi və xarakteristikası qanunun IV bölməsində verilmişdir. Burada əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin, xammal, materiallar, hazır məhsul və malların, bitməmiş istehsal və gələcək dövrlərin xərclərinin, fondlar və ehtiyyatların, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların, müəssisənin mənfəətinin (zərərinin) uçotunun təşkili məsələləri əhatə edilir. Bölmədə əhatə edilən əmlakların uçotunun təşkilində mühasibat uçotunun Beynəlxalq standartları əsas götürülmüş və bu standartlara müvafiq təşkil edilən işin metod və üsulları göstərilmişdir.

Qanunun V Əmlakın qiymətləndirilməsi bölməsində kapital və maliyyə qoyuluşlarının mühasibat uçotunda qiymətləndirilməsinin zəruriliyi, valyuta əməliyyatları, dövriyyə aktivlərinin qiymətləndirilməsi, amortizasiya olunan əmlakın qiymətləndirilməsi, kapital və maliyyə qoyuluşları, sosial təyinatlı fondlar, girovlar, təminatlar və digər aktiv və passivlərlə bağlı göstəricilərin uçotunun təşkili əhatə olunur.

VI Maliyyə (mühasibat) hesabatı bölməsində əsasən maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi, hesabat dövrü, onlarda düzəlişlərin aparılsması, bu hesabatların təqdim edilmə qaydası, onların nəşri, ləğv olunmuş müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatları şərh olunur. Burada mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq tərtib edilən hesabatların tərkibi, onların tərtibi dövrləri, bu hesabatlarda əks etdirilən göstəricilər, göstəricilər əsasında müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyəti üzərində nəzarətin aparılma mümkünlüyü haqda geniş məlumatlar verilir.

Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsini özündə birləşdirən VII bölmədə mühasibat uçotu və hesabatların tənzimlənməsini həyata keçirən orqanlar, mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifələri; mühaqiblərin ictimai birliyi, mühasibat uçotu standartlarına və qanunvericiliyinə riayət edilməsinə nəzarət, mühasibat uçotu qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət məsələləri əhatə edilir.

Bütün deyilənlər göstərir ki, «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ayrı-ayrı təsərrüfat obyektlərində mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğun təşkilinə geniş yollar göstərən əsas qanunverici sənəddir.


Mühasibin vəzifələri, hüquqları və məsuliyyəti. Hər bir müəssisənin, idarənin, təşkilatın mühasibatılığına baş (böyük) mühasib rəhbərlik edir. Baş (böyük) mühasibin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti Azərbaycan Respublikasının «Mühasibat uçotu haqqında qanunu» ilə tənzimlənir.

Baş (böyük) mühasibin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir.

Baş mühasib, mühasibat uçotunun düzgün və səmərəli təşkil edilməsini, hesablama texnikasının geniş tətbiq olunmasını, mühasibat uçotunun qabaqcıl forma və metodlarının tədbiq olunmasını təmin etməlidir. Baş mühasibin rəhbərliyi ilə əmlakın uçotu vaxtında və düzgün aparılmalı, istehsal və tədavül xərclərinin uçotu təşkil edilməli, hesabat düzgün və vaxtında tərtib edilməli, maliyyə nəticələrinin uçotu vaxtında və düzgün apa- rılmalıdır. Baş muhasib kassa və hesablaşma intizamını ciddi gözləməli, əmlakın inventarlaşdırma nəticələrini düzgün və vaxtında aşkar etməli, onları mühasibat uçotu hesablarında əks etdirməli, müəssisədə baş verən əskikgəlmələri, müəssisə vəsaitinin qanunsuz sərf edilməsini lazımi təşkilatlara xəbər verməlidir.

Baş (böyük) mühasib təsərrüfatın bütün sahələrində dövlət nəzarətçisi hesab olunur. Bütün mühasibat işçiləri, onlara həvalə olunmuş vəzifələri yerinə yetirmək üçün dövlət qanunu ilə məsuliyyət daşıyırlar. Öz vəzifələrini yerinə yetirməyən mühasiblər inzibati yolla cəzalanırlar. Baş mühasiblər uçotun aparılması qaydalarını qəsdən pozduqda, qanunsuz əməliyyatların icra olunması üçün sənədlər qəbul etdikdə, hesabatı vaxtında vermədikdə, təftişin vaxtında aparılmasını təmin etmədikdə məsuliyyətə və yaxud cinayət məsuliyətinə cəlb olunurlar.

Baş (böyük) mühasib ona həvalə olunan vəzifələri yerinə yetirə bilmək üçün müəyyən hüquqlara malikdir. 0, uçotun aparılması və təşkili işində müəssisə rəhbərinə tabe deyil. Mühasib müəssisə rəhbərinə yalnız inzibati cəhətdən tabedir. Baş mühasib mühasibat uçotunun təşkili aparılması və hesabatın tərtib edilməsi cəhətdən yuxarı təşkilatın baş mühasibinə tabedir. Baş mühasibi yalnız yuxarı təşkilatın rəhbəri özünün baş mühasibi ilə razılığa gəldikdən sonra işdən azad edə bilər. Uçot işçiləri baş mühasibin verdiyi göstərişləri, məsələn, sərəncamları, tapşırıqları yerinə yetirməlidir. Bütün pul, material, hesablaşma sənədlərində, bağlanmış müqavilələrdə və razılıqlarda mütləq baş mühasibin imzası olmalıdır.

Baş mühasibin müəssisə və yaxud təşkilatın pul və material vəsaitinin müəyyən olunmuş qaydada qorunub saxlanmasını, qayda-qanunu gözləmə-yən muhasibat işçilərinə inzibati və maddi cəza verilməsini tələb etməyə hüququ vardır.


Mövzu 6. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar uçotu

Plan

1.Pul vəsaitlərinin iqtisadi mahiyyəti və pul vəsaitlərinin uçotunun vəzifələri

2.Kassa əməliyyatlarinin uçotu

3. Banklarda xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin uçotu

Pul vəsaitlərinin iqtisadi mahiyyəti və pul vəsaitlərinin uçotunun vəzifələri.

Pul vəsaitləri – təsərrüfat dövriyyəsində gəlirlər və daxil olmalar banklarda olan hesablarda pul formasında toplanır və ondan öz məqsədləri üçün istifadə olunur. Müəssisənin pul vəsaitləri nağd pul və pul sənədləri şəklində kassada, bankda isə açılmış hesablaşma hesablarında, məqsədli vəsaitlər üzrə xüsusi hesablarda saxlanır, eyni zamanda akkreditiv, çek kitabçaları şəklində istifadə olunur.

Bütün növ pul vəsaitlərinin uçotu üçün hesablar planında xüsusi bölmədə aşağıdakı hesablarda-«Kassa» 50 №-li hesabda, «Hesablaşma hesabı» 51 №-li hesabda, «Valyuta hesabı» 52 №-li hesabda, «Banklarda olan xüsusi hesablar» 55 №-li hesabda, «Pul sənədləri» 56 №-li hesabda, «Yolda oln köçürmələr» 57№-li hesabda, «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» 58 №-li hesabda uçotu aparılır.

Pul vəsaitlərinin uçotunun əsas vəzifələri –pul vəsaitlərinin düzgün saxlanması, kassa və bank əməliyyatları qaydalarına düzgün riayət etmək, pul vəsaitlərinin hərəkətini mühasibat uçotu registrlərində və sənədlərdə düzgün nizama salmaqdan ibarətdir.

KASSA ƏMƏLİYYATLARININ UÇOTU.

Kassa əməliyyatlarının aprılması qaydaları öz növbəsində kassa əməliyyatlarının aparılması üzrə aşağıdakıları müəyyənləşdirir:

-kassa əməliyyatlarının aparılması qaydalarının ümumi müddəalarını;

- nağd pulu qəbul etmək, vermək və kassa sənədlərini tərtib etmək qaydalarını;

-kassa kitabında qeydiyyat aparılması və pulun saxlanılması qaydalarını;

-kassanın təftiş edilməsi və kassa intizamına əməl olunmasına nəzarəti;

-pul vəsaitinin saxlanılması və daşınması zamanı onun salamatlığını təmin etmək barədə tövsiyyələri;

-müəssisənin kassa binalarının texniki cəhətdən möhkəmləndirilməsi və yanğından mühafizə siqnalizasiyası vəsaitləri ilə təchiz olunması barədə tövsiyyələri

Kassa əməliyyatlarının aparılması qaydası. Kassadan pulun verilməsi və daxil olması üzrə olan bütün əməliyyatlar maddi məsul şəxs olan kassir tərəfindən aparılır. Deməli kassir qəbul etdiyi bütün qiymətlilərin saxlanılmasında cavabdehdir. Belə ki, kassir qəbul etdiyi bütün qiymətlilərin saxlanılması və özünün ehtiyatsız, laqeyd və ya qəsdən etdiyi hərəkət nəticəsində müəssisəyə


dəyən zərər üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır. Buna görə kassir işə götürülərkən onunla tam fərdi məsuliyyət barədə müqavilə bağlanmalıdır. Bununla yanaşı, müəssisə rəhbəri kassa əməliyyatlarının aparılması qaydası ilə kassiri tanış etməlidir. Kassirə tapşırılan işi başqa şəxsə etibar etməyə icazə verilmir. Bir kassiri olan müəssisələrdə kassiri müvəqqəti əvəz etmək lazım gəldikdə, müəsisənin yazılı əmri ilə kassir vəzifəsinin icrası başqa şəxsə həvalə edilir. Bu şəxsdə kassa əməliyyatlarının aparılması qaydası ilə tanış olmalı və onunla tam maddi məsuliyyət ba-rədə müqavilə bağlanır.

BANKLARDA XÜSUSİ HESABLARDA OLAN PUL VƏSAİTLƏRİNİN UÇOTU. Məqsədli istifadə üçün nəzərdə tutulan pul vəsaitləri 55 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında uçota alınır. Onlara daxildir: akkreditivlər, çek kitabçaları, abunə iştirakçılarının depozitləri, əmanət sertifikatları, məqsədli maliyyələşmə vəsaitləri, hökumət orqanlarının subsidisiyaları, kapital qoyuluşunun maliyyələşməsinə vəsaitlər və başqaları.

55 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:

55-1 №-li «Akkreditivlər»

55-2 №-li «Çek kitabçaları»

55-3 №-li «Abunə iştirakçılarının depozitləri»

55-4 №-li «Əmanət setifikatları»

55-5 №-li «Bankdakı sair hesablar»

Akkreditiv hər hansı şəxsin adına yazılan və onun akkreditivdə göstərilən məbləği kredit müəssisəsindən (bankdan və ya əmanət kassasından) almaq hüququnu təsdiq edən qiymətli kağızdır. Akkreditiv təqdim edildiyi kredit müəssisəsi tərəfindən əmanət kassasına qoyulmuş və ya sahibinin hesabından silinmiş pul məbləği hesabına, yaxud banklar arasındakı müqaviləyə əsasən (beynəlxalq hesablaşmalarda) ödənilir. Akkreditiv hesablaşma forması alıcı ilə satıcı müəssisə arasındakı məhsul satışı ilə bağlı hesablaşmalar da tətbiq edilir.

55-2 №-li «Çek kitabçaları» subhesabında çek kitabçalarında pul vəsaimtləri uçota alınır. Çeklər nağdsız hesablaşmalar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Çek kitabçaları təhtəlhesab şəxsə verilir və bununla hesablaşma aparılır və ayrıca uçota alınır.

55-3 №-li «Abunə iştirakçılarının depozitləri» subhesabında səhm abunəçiləri üçün cəmiyyətin bankdakı xüsusi hesabına köçürülən pul vəsaiti uçota alınır.


Mövzu 7.Əməyin və müəssisələrdə işçi heyəti ilə hesablaşmaların

uçotu

Plan

1.Əməyin və əmək haqqının uçotu

2. İşçi heyətinin təsnifatı və iş vaxtının operativ uçotu

3. Əməyin ödənişinin forma və sistemləri, əmək haqqının növləri

4. Hasilatın və əməyin ödənişinin sənədləşdirilməsi qaydası

5. Əmək haqqı və onunla əlaqədar hesablaşmaların uçotu

İstehsal prosesinin ən mühüm elementlərindən biri əməkdir. Hazırki şəraitdə müəssisələr nəinki ancaq maddi ehtiyatları, həm də əmək kollektivinin sayını müəyyən edirlər. Konkret vəzifələrə uyğun olaraq müəssisənin rəhbərliyi müvafiq qaydada müqavilələr rəsmiyyətə salınmaqla əmək kollektivini formalaşdırırlar. Ayrıca götürülmüş təşkilatda əmək fəaliyyəti daxili normativ sənədlər qəbul edilməsi yolu ilə tənzimlənir. Onlara fərdi əmək müqavilələri, kollektiv müqavilə, mülki hüquqi müqavilələr, lokal normativ aktlar və s. aiddir. Bazar münasibətlərinə keçid işçilərin əməyinin ödənilməsi və onların sosial müdafiəsi sahəsində də bir sıra dəyişikliyi səbəb olmuşdur.

İşçilərin sosial sığortası əmək haqqı ilə sıx bağlı olub müəssisənin sosial sığortaya məcburi ayırmaları hesabatı həyata keçirilir. Bu ayırmalar normativ sənədlərə əsasən hesablanmış əmək haqqından % hesabı ilə müyyən olunur (27%). Əməyin və əmək haqqının uçotu müəssisənin uçot sistemində mərkəzi yerlərdən birini tutur. Hazırki şəraitdə əməyin və əmək haqqının uçotu qarşısındakı əsas vəzifələr durur:

- Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablşmaların vaxında və düzgün həyata keçirilməsinə nəzarət;

- Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi üzrə tapşırıqala və hasilat normasına əməl olunmasına nəzarət;

- Əmək haqqı fondunun ərcənməsi və mükafatların ödənilməsinə nəzarət;

- Hesablanmış əək haqqı və sosial sığorta ayırmaların düzgün və vatında maya dəyərinə daxil edilməsi nəzarət;

- Əmək və əmək haqqı göstəricilərinə operativ rəhbərlik və hesabatların tərtibi üçün toplamaq və qruplaşdırmaq.

Əmək və əmək haqqının uçotu əməyin miqdarı və keyfiyyətinə, habelə istehlaka yönəldilən vəsaitə perativ nəzarəti həyata keçirməlidir.

İşçi heyətinin təsnifatı və iş vaxtının operativ uçotu PAGE \* MERGEFORMAT 6

Müəssisələrin işçi heyəti əməyin tətbiq edilmə sahəsindən asılı olaraq sənaye-istehsal heyətinə və qeyri sənaye-istehsal heyətinə bölünür. Sənaye-istehsal heyətinə məhsul istehsalı prosesində iştirak edən əsas, köməkçi və yardımçı sexlərdə, eləcə də bu istehsalatların idarə edilməsi və xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan işçilər aid edilir.

Qeyri-sənaye istehsal heyətinə isə mənzil və kommunal təsərrüfatların uşaq bağçalarının və digər qeyri-sənaye və xidmət sahələrinin işçiləri daxil edilir. Heyətin kateqoriyasına görə işçilər – fəhlələrə, rəhbərlərə, mütəxəssislərə, qulluqçulara və s. bölünür. Peşə ixtisasları və s. əlamətlərə görə işçilər – çilingər, tornaçı, konstruktor, mühəndis, mexanik, mühasib, iqtisadçı və s. bölünür. İşçilərin ixtisas dərəcəsi onlara verilmiş dərəcələrlə müəyyən olunur. İxtisas dərəcəsi yüksəldikcə onlara daha yüksək dərəcə verilir. İşçi sayının uçotu zamanı siyahı və siyahıdankənar tərkibi bir-birindən fərqləndirilir. Siyahı tərkibinə müəssisənin siyahısından olan daimi, həm də əsas fəaliyyət üzrə işə götürülmüş müvəqqəti işçilər daxildir. Siyahıdankənar işçi heyətinə isə müəssi-sənin əsas fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, işçiləri yerinə yetirmək üçün cəlb edilən müvəqqəti işçilər daxildir. Müəssisə işçilərinin şəxsi heyətinin uçotu müəssisənin kadrlar şöbəsi tərəfindən aparılır. Fəhlə və qulluqçuların sayı və hərəkətinin uçotu işin sənədlərlə – işə qəbul, xaricolma və başqa işə keçirilmə üzrə əmrlə rəsmiyyətə salınır.

Daimi, müvəqqəti və mövsümi işə qəbul olunanlar, fəhlə və qulluqçular üçün kartoçka, rəhbər işçi və qulluqçular üçün isə kadrların şəxsi vərəqəsi doldurulur.

Hər bir işçiyə işə qəbul olunan zaman tabel nömrəsi verilir ki, sonradan bütün ilkin sənədlərdə həmin nömrə yazılır. Müəssisənin mühasibatlığı ilkin sənədlərə əsasən hər bir işçiyə kartoçka – arayış və ya şəxsi hesab açır.

Müəssisələrdə iş vaxtından istifadənin uçotu iş vaxtından istifadənin uçotu tabellərində aparılır ki, onlar ya müəssisə üzrə ümumilikdə ay yaxud müəssisənin bölmələri və işçi ya ümumilikdə ay yaxud müəssisənin bölmələri və işçi kateqoriyaları üzrə aparılır. Tabeldən fəhlə və qulluqçuların iş rejiminə əməl etmələrinə nəzarət, əmək haqqı üzrə hesablaşma aparmaq və işlənmiş vaxt haq-qında məlumat almaq üçün istifadə olunur. Tabel usta və ya tabelçi tərəfindən doldurulur və əmək haqqı hesablamaq üçün mühasibatlığa verilir. Üzürlü və üzürsüz səbəbdən işə çıxmamaq, gecikmə və ya xəstəlik halları olduqda onlar müəyyən edilmiş sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Beləliklə, hər bir qayda olaraq bütün işçlərin işdə olması, işə gəlməmək və işə gecikmə halları ta-bel uçotunda əks etdirilir. Tabeldə qeydlər müxtəlif üsulla aparıla bilər. Müəssisədə iş vaxtından istifadənin uçotu tabelinin iki formasından istifadə olunur. Ə-12 saylı formalı tabeldə iş vaxtından başqa həm də əmək haqqının hesablanması, Ə-13 saylı formada isə ancaq iş vaxtından istifadənin uçotu aparılır. İş vaxxtının başlanması və qurtarılmasına nəzarət, eləcə də gün ərzində iş vaxtından istifadəyə nəzarət istehsal bölmələrinin rəhbərləri tərəfindən həyata keçirilir. Nəzarət kartoçka, jurnal, buraxılış, cədvəl-raport və nəzarət-buraxılış qurğuları vasitəsi ilə və s. həyata keçirilir.

Əməyin ödənişinin forma və sistemləri, əmək haqqının növləri

Əməyin ödənilməsi sistemi istehsalın texnologiyası xüsusiyyəti, işçilərin ixtisası və dərəcələri, onların yerinə yetirdiyi işin keyfiyyəti ilə əlaqədardır. Xalq təsərrüfatının bütün sahə-lərdə hər bir iş dərəcəsi üçün tarif qiyməti və norma qoyulur. İş dərəcələri və tarif qiymətləri işin xaraterindən asılı olaraq müəyyənləşir. Hər bir dərəcə üçün tarif əmsalı qəbul edilir. Hər bir


işçinin əmək haqqı əməyin müəssisədə tətbiq olunan konkret forma və sisteminə uyğun olaraq onun əməyinin kəmiyyət və keyfiyyətindən və müəssisənin gəlirinin əməyin ödənilməsinə yönəldilən hissəsinin həcmindən asılıdır. Hazırda əməyin ödənilməsinin müxtəlif formaları mövcuddur: işəmüzd, vaxtamuzd, akkord, son nəticəyə görə və s.

İşəmuzd əmək haqqı forması əsasən o istehsal sahələrində tətbiq edilir ki, orada buraxılış məhsulun və ya yerinə yetirilən işlərin həcmini müəyyən etmək mümkündür. Bu zaman əmək haqqının məbləği hazır məhsulun və ya yerinə yetirilmiş işin miqdarından asılı olaraq müəyyən olunur. Əməyin ödənişinin işəmuzd formasının bir başa işəmuzd, işəmuzd mükafatla və işəmuzd mütərəqqi sistemləri mövcuddur. Vaxtamuzd əmək ödənişi o istehsal sahələrində tətbiq olunur ki, orada buraxılan məhsulun və ya yerinə yetirilən işin həcmini müəyyən etmək mümkün deyil. Vaxtamuzd ödəniş zamanı əmək haqqı yerinə yetirilmiş işin miqdarı və keyfiyyətindən asılı olmayaraq işlənmiş vaxtın miqdarına görə hesablanır. Vaxtamuzd əmək ödənişi forması sadə vaxtamuzd və mükafatlı vaxtamuzd sistemə bölünür. Əmək haqqının akkord ödənişi sistemində əmək haqqının həcmi hər bir məhsul istehsalı üzrə deyil. Görüləcək işin ümumi həcmi üzrə müəyyən olunur.

Hasilatın və əməyin ödənişinin sənədləşdirilməsi qaydası

Əməyin və əmək haqqının uçotunun düzgün təşkili onun sənədləşdirilməsindən bilavasitə asılıdır. Fəhlə və qulluqçulara əmək haqqı hesablamaq üçün müəssisələrdə işə görə və vaxta görə işləyənlərin sayını bilmək lazımdır. Vaxta görə işləyənlərə əmək haqqı hesablamaq üçün onların işəçıxma saatlarının miqdarını. İş dərəcələrini, habelə vəzifə maaşlarını bilməklə əmək haqqı hesablamaq olar. Belə bir məlumat mənbəyi müəssisədə işəçıxmanı qeydə alan tabel uçotudur. İşəmuzd işləyənlərə əmək haqqı hesablamaq üçün onlara verilmiş tapşırıqların həcmini, istehsal olunan məhsulun miqdarına və keyfiyyətini bilmək lazımdır. İşəmuzd qaydada əmək haqqı hesablanması üçün müxtəlif sənədlərdən istifadə olunur. Onlarda yerinə yetirilən işlərin xarakteri, məzmunu, onu yerinə yetirən fəhlələrin dərəcəsi və başqa göstəricilər verilir. Mövcud qaydaya əsasən məhsul hasilatının, işin həcminin və əmək haqqının uçotu üçün aşağıdakı ilkin sənədlərdən istifadə olunur: naryad, hasilatın uçotu cədvəli, marşrut kartları, növbə raportları, məhsulun və ya işin qəbulu haqda akt və s.

İşçilərə çatası və ödəniləsi əmək haqqını hesablamaq üçün hesablaşma – ödəmə (Ə-49), hesablaşma (Ə-51) və ödəniş cədvəllərindən (Ə-53) istifadə olunur. Bunlardan ödəniş cədvəlləri hesablaşma cədvəli əsasında doldurulur.

Vaxtamuzd əmək haqqı formasında işçinin əmək haqqı məbləği əməyin ödənilməsinin saatlıq dərəcəsini faktiki işlənmiş saatlara, işəmuzd formasında isə məhsul vahidinə görə əməyin ödənmə qiymətini faktiki istehsal olunmuş məhsulun həcminə vurmaqla hesablanır. Əsas iş vaxtından əlavə işlənmiş, bayram və istirahət günlərində işlərin ödənilməsi ikiqat həcmdə həyata keçirilir və müvafiq sənədlərlə (tabel, əmr, naryad və s.) rəsmiləşdirilir.

Əmək haqqı və onunla əlaqədar hesablaşmaların uçotu

Müəssisənin siyahı sayına daxil olan və olmayan işçi heyəti ilə əməyin ödənişi üzrə (bütün növdən olan əmək haqqı, mükafat, müavinət, işləyənlərə pensiya və s.) habelə müəssisənin səhmləri və digər qiymətli kağızlar üzrə ödəniləsi gəlir üzrə hesablaşmaların uçotu 70 saylı


«Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabında aparılır. Bu hesabda aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

70/1 «Müəssisənin ştatında olan işləyənlərlə hesablaşmalar»

70/2 «Əvəzçilik işləyənlərlə hesablaşmalar»

70/3 «Mülki-hüquqi müqavilə üzrə işləyənlərlə heablaşmalar»

İşçlərə hesablanmış əmək haqqı məbləği istehsal və ya tədavül xərclərini uçota alan hesablarla (əmək haqqı məhsulun maya dəyərinə daxil edilən zaman) müxabirləşdirilməklə qeyd edilən hesabın kreditinə yazılır. Bu zaman Dt – 20, 23, 25, 26,28, 29 və s. Kt – 70 mühasibat yazılışı tərtib olunur. Əmək haqqının digər mənbələr hesabına ödənilməsi zamanı, onun hesablanması zamanı DT- 07, 08, 10, 12, 47, 80, 81, 96 və s. Kt-70 mühasibat yazılışı verilir. Məzuniyyət haq-qı hesablanan zaman isə Dt 89, Kt 70 yazılışı verilir. Rəhbər işçilərə, qulluqçulara və mütəxəssislərə məzuniyyət haqqı hesablanan zaman bu məqsədlə ehtiyat yaraddılmır və əsas əmək haqqı kimi uçota alınır. Müəssisə və təşkilatlarda işçilərin sosial müdafiəsini təmin etmək üçün məcburi dövlət sosial sığortası keçirilir. Sosial sığorta xərcləri müəssisənin istehsal xərclərinə daxil edilir və əməyin ödənişi fonduna nisbətən faizlə (hazırda 27% və 30%) həcmdə müəyyən olunur. Müəssisə müəlliflik qanararı ödəyən zaman isə 15% sığorta ayırması edilir. Sosial sığortaya ayırmaların uçotu üçün 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulur. Onun iki subhesabı vardır: 69/1 «Sosial sığorta üzrə hesablaşmalar»; 69/2 «Pensiya, təminat üzrə hesablaşmalar». Hesabın kreditində hesablanmış məbləğ, debetində isə onun istifadəsi və təyinatı üzrə köçürülməsi uçota adınır. Məcburi dövlət sığortasına ayırma edilən zaman Dt 20, 23, 25, 26 və s. Kt 69 mühasibat yazılışı verilir. Vəsaitin təyinat üzorə köçürülməsi isə Dt-69, kt-51 yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır. Sosial sığorta vəsaiti hesabına işçilərə müavinət hesablanması zamanı Dt-69, Kt-70, bu hesaba nəğd ödəmə isə Dt 69,Kt-50 yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır. Hazıra işçilərin əmək haqqından bir sıra tutulmalar edilir ki, bu də məcburi və müəssisənin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən tutulmalara bölünür.

Tutulmalar edilən zaman xarakterindən asılı olaraq 70 saylı hesabın Dt-də 68, 69/2, 73/3, 76 ovə s. hesabları Kt-də əks etdirilir. İşçilərə çatası əmək haqqı adətənödəniş cədvəli üzrə kassadan nəğd qaydada ödənilməklə verilir. Onlara əmək haqqı pul və natural formada ödənilə bilər.Əmək haqqı pul formasında kassadan ödəqildikdə Dt-70, Kt-50, natural formada ödənildikdə isə Dt-70, Kt-46, 47, 48 mühasibat yazılışı verilir. Bəzi hallarda işçinin xahişi ilə ona çatası əmək haqqı bankdakı şəxsi hesabına da köçürülə bilər ki, bu zaman onun köçürülməsi zamanı Dt-70, kt-51 mühasibat yazılışı tərtib olunur.

Hesablanmış, lakin müəyyən edilmiş müddətdə ödənilməmiş (pul alanların gəlməməsi ilə əlaqədar) məbləğlər 70 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə, 76 №-li «Müxəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabınan (deponentlərlə hesablaşmalar subhesabı) hesabının kreditinə yazılır. 70 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot müəssisənin hər bir işçisi üzrə aparılır.

«Deponent» qaydasında banka qaytarılan pul məbləği işçilərin tələbi əsasında bankdan alınır və ödənilir. Pul məbləği bankdan alınarkən 50 №-li «Kassa» hesabının debeti və 51 №-li «Hesablaşma hesabı»nın kreditinə yazılış aparılır. Kassaya daxil olmuş pul məbləği deponent üzrə ödəndikdən sonra ikinci yazılışla, yəni 50 №-li «Kassa» hesabının kreditinə və 76 №-li


«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının «Deponentlərlə esablaşmalar» sub-hesabının debetinə yazılış aparılmaqla uçotda əks etdirilir.

Tələb olunan deponent borcu müəssisə tərəfindən üç il müddətinə saxlanmalı və həmin vaxt keçdikdən sonra budcəyə köçürülməlidir.

Əmək haqqının analitik uçotu hər bir işçiyə açılmış şəxsi hesablarda aparılır.


Mövzu 8.Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotu

Aparılan iqtisadi nəzarət təcrübəsi göstərir ki, mühasibat uçotu məlumatları müəssisənin anbar təsərrüfatı və isıehsal ehtiyatlarının saxlanılmasına dair tam həcmli informasiya vermir. Buna görə də auditor mütləq qaydada əmtəə-material dəyərlərinin saxlanılması şəraitini, bununla əlaqədar ölçü cihazlarının, buraxılış qaydalarının, ambar təsərrüfatının vəziyyətini öyrənməlidir. Bütün bunlar daxili nəzarətin zəif və müsbət tərəflərini və mühasibat uçotu sisteminin ətraflı öyrənilməsini tələb edir.

Müssisədə audit aparılarkən maddi-məsul şəxslərin material ehtiyatlarının qəbul olunması, saxlanması və buraxılışı ilə əlaqədər olan məsələlərə xüsusi diqqət verilməlidir. Maddi-məsul şəxslər vəzifəyə təyin olunduqdan sonra, işə başlamazdan əvvəl əmtəə-material dəyərlərinin qəbul olunması, onun sənədləşdirilməsi və saxlanma yerindəki uçotu ilə ətraflı tanış olmalıdır. Maddi-məsul şəxslər, onların vəzifələrini icra olunması ilə əlaqədar olaraq mövcud olan təli-matla tanış olunmalıdır. Həmin təlimatda işçinin hüquq və vəzifələri müəyyən olunmuş, material dəyərlərinin qəbulu, buraxılması, onların sənədləşdirilməsi, miqdar uçotunun aparılması qaydası, əmtəə-material hesabatının mühasibatlığa təqdım olunması vaxtı və sairə müəyyən olunmuşdur. Bütün göstərilən məsələlərin icrası yoxlama dövründə araşdırılmalıdır.

Ambarlarda uçotda əks olunmayan materialların olması faktlarına xüsusi diqqət verilməlidir.

İstehsal ehtiyatlarının qorunub saxlanılmasında mühüm məsələlərdən biri müəssisə buraxılış sisteminin lazımi səviyyədə qurulmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq müəssisəyə giriş məntəqisində buraxılışların qeydiyyat kitabı, daxil olan yüklərin çəkilməsi qaydlarına riayyət olunması yoxlanılmalıdır.

Müəssisə ambarlarında və buraxılış məntəqəsində aparılan yoxlamadan sonra auditor özü nəzarət qaydasında material dəyərlərinin daxil olması və buraxılması ilə əlaqədar olaraq yoxlama apara bılər. Lazım gəldikdə ayrı-ayrı materiallar üzrə inventarlaşma da aparılması müəyyən olunur.

Göstərilən faktların araşdırılması nəticəsində auditorun əmtəə-material dəyərlərinin qorunması və saxlanılmasına dair əsaslı nəticəyə gəlməsinə imkan verir.

İsıehsal ehtiyatlarının audit yoxlamasında mühüm məsələlərdən biri də daxil olmuş material dəyərlərinin mədaxil olunmasına və onun istifadə olunmasına nəzarətin təşkilidir. Burada mühüm məsələ müəssisənin isıehsal əməliyyatını təmin edən səviyyədə material ehtiyatının yaranması çox vacibdir. Bir qayda olaraq müəssisələrdə daxil olan əmtəə-material dəyərlərinin uçotunu aparmaq üçün jurnal tərtib olunur və həmin jurnaida bütün daxil olan materiallar əks olunur.

Aparılan operativ nəzarətlə bütün satıcı müəssisələrin əmtəə-material dəyərlərini yüklənməsi üzrə bağlanmış müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi yoxlanılmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq müqavilə şərtlərini yerinə yetirməyən satıcılara cərimələr və digər iddlalar təqdım olunması müəyyən olunmalıdır. Bu kımi göstəricilər mühasibat uçotunun 64 №-li «Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar» hesabında əks olunmuş uçot yazılışları və təqdim olunmuş iddia materiallarından istifadə etmək olar.


Xüsusi ilə daxil olmuş material dəyərlərinin informasiya mənbəi 15№-li «Materialların tədarükü və əldə edilməsi», 16 №-li «Material dəyərlərindən kənarlaşmalar», 10 №-li «Materiallar» hesabları, onların subhesablarında və maddi məsul şəxslərin hesabat materiallarında əks olunmuş göstəricilərdən istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Audit yoxlamasında xüsusilə mühasibat uçotunun 60 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında əks olunmuş əməliyyatlara diqqət verilməlidir. Satıcılara malların yükləməsi üçün akkredetiv formasında avans şəklində ödəniş pul vəsaiti hər bir partiya malın daxil olunub mədaxil olunması və ya onun yüklənməsinin vaxtında icra olunmaması müəyyənləşdirilməlidir. Mədaxil olmuş mallar onların yüklənmə sənədləri əsasında yoxlanılması və nəticəsinin düzgün sənədləşdirilməsi müyyən olunmalıdır.


Mövzu 9 Əsas vəsaitlərin və qeyri -maddi aktivlərin uçotu

Plan

1.Əsas vəsaitlər , qeyri-maddi aktivlər ve investisiya qoyuluşların uçotunun xarakterik xüsusiyyətləri

2.Əsas vəsaitlərinin daxil olması,satişi və sair məxarici əməliyyatların sənədləşməsi.

3.Əsas vəsaitlərin sintetik və analitik uçotu.

4.Əsas vəsaitlərin amortizasiyasinin(köhnəlməsinin ) uçotu.

5.Qeyri-maddi aktivlər uçotu.

1.Əsas vəsaitlər , qeyri-maddi aktivlər ve investisiya qoyuluşların uçotunun xarakterik xüsusiyyətləri.

Əsas vəsaitlər – hər bir müəssisənin maddi-tехniki bazasının əsasını təşkil еtməklə qеyridövriyyə aktivi sayılır. Əsas vəsaitlərin səciyyəvi cəhəti оndadır ki, оnlar müəssisənin istеhsal (хidmət) təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət iştirak еdir, köhnəldikcə öz dəyərini müəyyən оlunmuş nоrmalarla hissə-hissə məhsulun dəyərinə kеçirir, istеhsal əməliyyatlarında özünün natural fоrmasını saхlayır və əlavə оlaraq iqtisadi fayda vеrir.

1996-cı ildən sоnra alınan əsas vəsaitlərin vahidinin və dəstinin dəyərinin minimum həddi 100 manat həcmində müəyyən оlunmuşdur (milli pulun 2006-cı ildə dеnоminasiya nisbəti ilə).

Əsas vəsaitlər mühasibat uçоtunda ilkin dəyəri ilə, yəni оnun alınmasına, quraşdırılmasına, hazırlanmasına çəkilən faktiki хərc məbləğində əks еtdirilir. Öz mülkiyyətində tоrpaq sahələrindən başqa əsas vəaitlərin ilkin dəyəri оnlar yеnidən qiymətləndirildikdə, yеnidən qurulduqda, оnlarda yеni tikinti işləri aparıldıqda, оnlara yеni avadanlıqlar quraşdırıldıqda və оnların müvafiq оbyеktləri qismən ləğv еdildikdə dəyişdirilə bilər.

Əsas vəsaitlər» hеsabında uçоta alınan əmək vasitələri iqtisadiyyatda müvafiq təhlil aparmaq üçün aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilmişdir:

Binalar;

Qurğular (tikintilər);

Ötürücü qurğular;

Maşınlar və avadanlıqlar;

Nəqliyyat vasitələri;

Istеhsalat alətləri və təsərrüfat avadanlıqları;

Işçi və məhsuldar hеyvanlar;

Kitabхana fоndu;


Sair əsas vəsaitlər.

əsas vəsaitlər istifadə оlunma dərəcəsinə görə aşağıdakı fоrmada təsnif оlunur:

Istifadə оlan əsas vəsaitlər;

Еhtiyatda оlan əsas vəsaitlər.

Еhtiyatda оlan əsas vəsaitlər bilavasitə müəssisədə istеhsalın fasiləsiz fəaliyyətini təmin еtmək üçün nəzərdə tutulur.

Əsas vəsait оbyеktləri üzərində mülkiyyət hüququ оlması еtibarilə təsnifi üzrə vəsaitlər: öz mülkiyyətində оlan əsas vəsaitlərə və digər müəssisələrdən icarəyə qəbul оlunmuş əsas vəsaitlərə ayrılır.

Öz mülkiyyətində оlan əsas vəsaitlərə müəssisənin öz vəsaiti ilə aldığı, apardığı tikinti əsasında hazırlanan, müəssisənin səhmdarları tərəfindən səhm hеsabına vеrdikləri və nizamnamə kapitalına daхil оlan və ya əvəzsiz vеrilən və əlavə kapitala daхil оlan əsas vəsaitlər daхildir.

Istеhsal хaraktеrində – istifadə оlunma хaraktеrinə görə (istеhsal, kоmmеrsiya və s.) əsas vəsaitlər aşağıdakı bölgüyə ayrılır:

istifadədə оlan əsas vəsaitlər;

istifadədə оlmayan əsas vəsaitlər.

Istifadədə оlan əsas vəsaitlər о vəsaitlər adlanır ki, оnlar müəssisənin istеhsal fəaliyyətində bilavasitə iştirak еdir. Məsələn, maşınqayırma zavоdunda əsas istifadədə оlan istеhsal maşın və avadanlıqları bilavasitə məhsul istеhsalında istifadə оlunur və öz dəyərlərini tədricən istеhsal оlunmuş məhsulun dəyərinə kеçirir və оnlara hеsablanmış köhnəlmə (amоrtizasiya) məbləği istеhsal və ya tədavül хərclərinə kеçirilir.

Istеhsalda оlmayan əsas vəsaitlər müəssisə istеhsal fəaliyyətində bilavasitə iştirak еtmir və öz dəyərlərini istеhsal оlunmuş məhsulun dəyərlərinə kеçirmir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, həmin vəsaitlərin iştirakı оlmadan maddi istеhsalın fəaliyyəti qеyri-mümkündür.

Əsas vəsaitlərin dəyərlərinin istеhsal оlunmuş hazır məhsulların dəyərlərinə kеçirmələrində iştirakına görə əsas vəsaitlər aşağıdakı qruplara ayrılır:

- fəal хaraktеrli əsas vəsaitlər;

- qеyri fəal хaraktеrli əsas vəsaitlər;

Fəal хaraktеrli əsas vəsaitlər müəssisə fəaliyyətindəki gördüyü işi saat hеsabı ilə ölçülür və nəticə müəyyən оlunur (məsələn avtоmaşınların işi kilоmеtr-saat ölçüsü, kоmbaynın işi – fəziki hеktar və s.).

Qеyri fəal хaraktеrli əsas vəsaitlərə binalar, tikintilər, avadanlıqlar və başqaları aid еdilir ki, оnların müəssisə istеhsal fəaliyyətini müəyyən ölçü vahidi ilə ölçmək mümkün dеyildir.

Mühasibat uçоtunda əsas vəsaitlər müхtəlif qiymətlərlə qiymətləndirilə bilər. Lakin hazırda əsas hallarda əsas vəsaitlər ilkin, bərpa və qalıq dəyəri ilə qiymətləndirilir.


Əsas vəsaitlərin ilkin dəyərinin müəyyən оlunması оnların əldə оlunması mənbəindən və frоrmasından asılıdır. Əsas vəsaitlər kapital qоyuluşu qaydasında müəssisənin özü tərəfindən yaradılır, yaхud digər müəssisələrdən, şəхslərdən satın alına bilər. Bu zaman оnların yaradılmasına, alınmasına sərf оlunan məsrəflər, daşınma, quraşdırma хərcləri də daхil оlmaqla həmin əsas vəsaitin ilkin dəyərini təşkil еdir.

Əsas vəsaitin bərpa dəyəri оnun yеnidən qiymətləndirilməsidir. Kоmmеrsiya təşkilatları ildə bir dəfə еyni tipli оbyеktlər üzrə əsas vəsaitlərin bərpa qiymətlərini tənzimləyirlər. Bu halda əsas vəsaitin ilkint dəyəri yеni dövrün bazar qiymətinə uyğun оaraq yеnidən qiymətləndirilir.

Əsas vəsaitin qalıq dəyərinin müəyyən оlunmasında ilkin və ya bərpa dəyərindən hеsablanmış amоrtizasiya çıхılır və qalan dəyər, оnun qalıq dəyərini təşkil еdir. Bu dəyər mühasibat balansında əks оlunur.

Əsas vəsaitlərin mühasibat uçоtunun vəzifələri.

mühasibat uçоtunun əsas vəsaitlərin uçоtu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

- mühasibat uçоtu sintеtik və analitik uçоt rеgistrlərində əsas vəsaitlərin qalığı, hərəkəti ilə əlaqədar sənədləşmənin düzgün və vaхtında tərtib оlunması;

- əsas vəsaitlərin saхlanması üzərində və еhtiyatda оlan vəsaitlərin saхlanmasına nəzarətin təşkili;

- əsas vəsaitlərin faydalı istifadə оlunması və amоrtizasiya (köhnəlmə) hеsablanmasının uçоtunun düzgün aprılması üzərində nəzarət;

- müəssisədən satılmış və sair kənarlaşmış əsas vəsaitlərin uçоtunun düzgün icra оlunması və оnların icarəyə vеrilməsi üzərində nəzarət;

- aparılan invеntarlaşmaların düzgün aparılması və оnların nəticələrinin mühasibat uçоtunda əks оlunmasına nəzarət;

- əsas vəsaitlər üzrə vеrgilərin hеsablanması və ödənməsinin icrası üzərində nəzarət;

- rüblük və illik maliyyə mühasibat hеsabatlarının tərtibi üçün həqiqi еtibarlı uçоt göstəricilərinin və infоrmasiyaların hazırlanması.

Əsas vəsaitlərin daхil оlmasının uçоtu və sənədləşdirilməsi.

Əsas vəsaitlərin daхil оlması və оnların əsas vəsait kimi uçоtda əks оlunması qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiləşdirilir. Yеni tikilmiş və istifadəyə vеrilən əsas vəsaitlər isə хüsusi qayda ilə dövlət tərəfindən təşkil оlunmuş qəbul kоmissiyası vasitəsilə yохlanıb, qəbul оlunur və həmin dövlət kоmissiyasının aktı ilə sənədləşdirilir. Dövlət kоmissiyasına yüksək səviyyəli mütəхəssislər, dövlət aparatı mütəхəssisləri və digər maraqlı şəхslər daхil еdilir. Mövcüd qaydalara görə hər bir оbyеkt üzrə ayrılıqda qəbul-təhvil aktı tərtib оlunur. Tərtib оlunmuş aktda оbyеktin tam хaraktеristikası, tikilmə, оnun tехniki göstəricilərə uyğunluğu, istifadə vеrildiyi tariх və s. göstərilir. Tərtib оlunmuş akt оna əlavə оlunmuş istеhsal-tехniki sənədlərlə birlikdə əsas vəsait


kimi mədaхil оlunması və invеntar kartı açmaq üçün müəssisə mühasibatlığına təqdim оlunur. Invеntar kartı müəssisədə əsas vəsaitlərin оbyеktlər üzrə uçоtunun təşkili üçün açılır. Invеntar kartında оbyеktin invеntar nömrəsi, оnun əsas göstəriciləri, ilkin dəyəri, amоrtizasiya hеsablanması nömrəsi, köhnəlmə həcmi vəs. göstərilir. Invеntar kartı mühasibatlıqda хüsusi ayrılmış əsas vəsaitlərin uçоtu üzrə jurnalda əks оlunur. Əsas vəsait müəssisədən çıхarkən invеntar kartı uçоtdan çıхarılır. Invеntar kartına əsasən müəssisə mühasibatlığında daхil оlmuş və çıхarılmış əsas vəsaitlərin qruplar üzrə hərəkəti uçоtu aparılır. Kiçik müəssisələrd az miqdarda əsas vəsaitlərin оlduğu halda оnların оbyеktlər üzrə uçоtu invеntar kitablarında aparılır.

Əsas vəsaitlərin daхil оlmasının хaraktеrindən, yəni hansı mənbəədən daхil оlması ilə əlaqədar оlaraq mühasibat yazılışı aparılır.

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amоrtizasiyasının) uçоtu.

Əsas vəsaitlər istifadə оlunması nəticəsində köhnəlir, özünün ilkin kеyfiyyətini və istifadə оlunması imkanlarını azaldır. Köhnəlmə fiziki və mənəvi fоrmada özünü göstərir.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlməsi ilə əlaqədar özünün fiziki kеyfiyyətini itirir və vəsait işlənməz vəziyyətə düşür. Əsas vəsaitlərin mənəvi köhnəlməsi ölkələrdə aparılan еlmi-tехniki inkişafla əlaqədar оlaraq оnların dəyərinin aşağıya düşməsi və daha məhsuldar vəsaitlərin yaranması ilə əlaqədardır.

«Azərbaycan Rеspublikasının Vеrgi Məcəlləsi»nin 114-cü maddəsinə amоrtizasiya ayırmaları və gəlirdən əsas vəsaitlər üzrə çıхılan məbləğlər üzrə bir sıra yеni qaydalar müəyyən еdilmişdir. Bеləliklə, əsas vəsaitlərin katеqоriyaları üzrə illik amоrtizasiya nоrmaları aşağıdakı kimi müəyyən еdilir:

a) binalar, tikililər və qurğular – 7 faizədək;

b) maşınlar, avadanlıqlar və hеsablama tехnikası – 25 faizədək;

v) digər əsas vəsaitlər – 20 faizədək;

q) gеоlоji-kəşfiyyat işlərinə və təbii еhtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən хərclər – 25 faizədək;

d) qеyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum оlmayanlar üçün – 10 faiz, istifadə müddəti məlum оlanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə.

Əsas vəçaitlərin katеqоriyaları üzrə amоrtizasiya ayırmaları hər bir katеqоriyaya aid оlan əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amоrtizasiya nоrmasını həmin katеqоriyaya aid əsas vəsaitlərin vеrgi ilinin sоnuna balans üzrə qalıq dəyərinə tətbiq еdilməklə hеsablanır.

Binalar, tikililər və qurğular (bundan sоnra tikililər) üçün amоrtizasiya ayırmaları hər tikili üzrə ayrılıqda aparılır.

Müəssisələr əsas vəsaitlərə ayrı-ayrılıqda hər ay köhnəlmə (amоrtizasiya) hеsabladıqları üçün qəbul оlunmuş illik köhnəlmə (amоrtizasiya) nоrmalarını 12 aya bölməklə aylıq köhnəlmə nоrmalarını müəyyən еdirlər.


Mövcud qanunvеriciliyə görə tоrpaq, incəsənət əsərləri və müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən еdilən köhnəlməyə məruz qalmayan digər aktivlər amоrtizasiya оlunmur.

Qеyri-maddi aktivlərin uçоtu və amоrtizasiyası (köhnəlməsi).

Qеyri-maddi aktivlər qеyri dövriyyə aktivlərinin ayrılmaz hissəsidir. Müəssisənin qеyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə еdilən, gəlir gətirən tоrpaq sahələrindən, təbii еhtiyatlardan istifadə hüquqları, patеntlər, lisеnziyalar, prоqram məhsulları, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir.

Qеyri-maddi aktivlərin uçоtu Azərbaycan Rеspublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 оktyabr 1995-ci il tariхli, I-94 saylı əmri ilə təsdiq оlunmuş «Müəssisələrin mühasibat uçоtunun Hеsablar Planı və оnun tətbiqinə dair Təlimat»a uyğun оlaraq aparılır.

Qеyri-maddi aktivlər uçоt və hеsabatda оnların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən хərclərlə (ilkin dəyərlə) əks еtdirilir və istifadə еdildikcə оnların dəyəri istismar müddətindən asılı оlaraq müəssisə tərəfindən müəyyən еdilmiş хüsusi köhnəlmə nоrmaları əsasında hər ay köhnəlmə hеsablanaraq məhsulun maya dəyərinə, tədavül хərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən еtmək mümkün оlmayan qеyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə nоrmaları 10 il müddətinə müəyyən еdilir.

Qеyri-maddi aktivlər 04 №-li «Qеyri-maddi aktivlər» hеsabında ilk dəyərlə uçоta alınır. Bu dəyərlər оbyеktlər üzrə aşağıdakı qaydada müəyyən еdilir:

- təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qоyulan оbyеktlər üzrə tərəflərin razılığına əsasən;

- digər müəssisə və şəхslərdən pulla əldə еdilmiş оbyеktlər üçün bu оbyеktlərin əldə еdilməsi və hazır vəziyyətə gətirilməsi üzrə faktiki məsrəflərdən asılı оlaraq;

- digər müəssisə və şəхslərdən əvəzsiz alınmış оbyеktlər üçün müəssisənin daim fəaliyətdə оlan qiymətlərinə kоmissiyanın müəyyən еtdiyi dəyərlə.

Qеyri-maddi aktivlərin istifadə оlunması müddəti təsərrüfat subyеktlərinin özləri tərəfindən оbyеktin uçоtda əks оlunması vaхtından başlayır. Bir sıra hallarda qеyri-maddi aktivlərin istifadə оlunması müddəti оnların daхil оlduğu vaхtdan istifadə оlunmanın sоn vaхtı üzrə müəyyən оlunur. Bu kimi оbyеktlərə patеntlər, lisеnziyalar və s. aid еdilir. Qеyri-maddi aktivlərin bəzi оbyеktləri üzrə isə faydalı istifadə оlunma vaхtı оnların müəssisə üçün gəlir gətirmək üçün оlan vaхtı üzrə müəyyən оlunur.

Qеyri-maddi aktivlərə hеsablanmış köhnəlmə (amоrtizasiya) mühasibat uçоtunda hеsablanma vaхtı üzrə əks оlunmalıdır. Hətta əməliyyatın hеsablanıb uçоtda əks оlunması müəssisənin hеsabat dövründəki fəaliyyətindən asılı оlmayaraq icra оlunur.

Qеyri-maddi aktivlər üzrə mühasibat uçоtunun amоrtizasiyasının təşkilində iki mühüm məsələ həll оlunur. Əvvəla qеyri-maddi aktivlərin dəyərinin azalması əks оlunur, ikincisi yеni yaranmış məhsul dəyərində qеyri-maddi aktivin müəyyən hissə dəyəri uçоtda öz əksini tapır.

maddi aktivlərin dəyərinin azalması əks оlunur, ikincisi yеni yaranmış məhsul dəyərində qеyri-maddi aktivin müəyyən hissə dəyəri uçоtda öz əksini tapır.


Mövzu 10.Kapital və maliyyə qoyuluşlarının uçotu

Başqa müəssisələrin qiymətli kağızlarına, dövlət və yerli borclar üzrə faizli istiqrazlara, ölkə ərazisində yaradılmış digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına, müəssisənin xaricdəki kapitalına və s. qoyuluşlar, həmçinin müəssisənin verdiyi borclar maliyyə qoyuluşları adlanır.

Maliyyə qoyuluşları müddətindən asılı olaraq uzunmüddətli və qısamüddətli (bir ildən çox olmayan) olur. Qoyuluşların bu və ya digər kateqoriyaya aid edilməsi müəssisə tərəfindən dəqiq müəyyən edilməlidir.

Müəssisə bir sıra hallarda qısamüddətli maliyyə qoyuluşları həyata keçirə bilər. Müəssisə əsas fəaliyyətindən külli miqdarda vəsait əldə etdikdə və bu vəsaitlər müvəqqəti istifadə edilmədikdə onlar qısa müddətli investisiyalara yönəldilə bilər. Xüsusən də maliyyə bazarında yüksək faiz dərəcəsinin hökm sürdüyü zaman vəsaitlərin müddətsiz depozitlərə, əmanət sertifikatlarına, qısamüddətli dövlət və s. qiymətli kağızlara yönəldilməsi böyük iqtisadi səmərə əldə etməyə imkan verir. Qısamüddətli qoyuluşlar dövriyyə vəsaiti kimi, lazım gəldikdə cari öhdəliklərin ödənilməsi məqsədilə satıla bilər.

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları əsasən gələcəkdə iqtisadi mənfəət əldə etmək məqsədilə, digər müəssisəyə nəzarət etmək məqsədilə və s. məqsədlərlə həyata keçirilə bilər.

Digər müəssisənin səhmlərinin alınması 3 halla xarakterizə edilir:

- investor, digər müəssisənin səhmlərinin nəzarət zərfini (50%+1) alması nəticəsində idarəetmə və maliyyə işlərini öz nəzarəti altına götürür.

- SC-nin səhmlərinin müəyyən faizinə sahib olduqda investor nisbi nəzarət əldə edə bilər, daha doğrusu müəssisədə qəbul olunan qərarlara nisbətən təsir edə bilər.

- müəyyən dərəcədən az səhm əldə edildikdə həmin müəssisədə qəbul edilən qərarlara heç bir təsir göstərə bilməz.

Maliyyə qoyuluşlarının uçotu üçün hesablar planına uyğun olaraq 06 N-li “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları” və 58 N-li “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları” hesablarından (pay və səhmlər, istiqrazlar, verilmiş borclar və s. subhesablar açmaqla) istifadə edilir. Uzunmüddətə (qısamüddətə) verilmiş pul və digər borcların hərəkəti 06 (58) N-li hesabın debetinə, verilən vəsaiti uçota alan hesabların kreditinə yazılır. Veksellərlə təmin olunmuş borclar ayrıca subhesabda uçota alınır. Analitik hesab elə tərtib edilməlidir ki, ölkə daxilindəki və xaricindəki maliyyə qoyuluşlarının hərəkətinə tam nəzarət etmək mümkün olsun.

Tikinti-quraşdırma işlərinə investisiya qoyuluşu, avadanlıqların, qurğuların alınması, layihə-axtarış, geoloji kəşfiyyat, qazma işləri, torpaq sahələrinin ayrılması üzrə xərclər, yeni yaradılan müəssisələr üzrə kadr hazırlığı, məhsuldar və iş heyvanlarından ibarət sürünün (naxırın) yaradılması üzrə xərclər kapital qoyuluşları adlanır. Müvafiq qoyuluşların uçotu üçün 08 N-li “Kapital qoyuluşları” hesabından istifadə edilir. Hesabın tərkibində torpaq sahələrinin əldə edilməsi, təbiətdən istifadə obyektlərinin əldə edilməsi, əsas vəsait obyektlərinin inşası, əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər, qeyri-maddi aktivlərin alınması, cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi, yaşlı heyvanlar üçün subhesablar və digər subhesablar açıla bilər.


Mövzu 11. İSTЕHSAL MƏSRƏFLƏRININ UÇОTU

Plan

1.Istеhsal məsrəfləri haqqında ümumi anlayış

2. Istеhsal məsrəflərinin uçоtu və hеsablar sistеmi

Istеhsal əməliyyatlarının icrası müəssisə vəsaitinin dövriyyəsinin mühüm mərhələsi hеsab оlunur. Müəssisə bu əməliyyatların icrası ilə ələqadər оlaraq özünün sərəncamında оlan matеrial, əmək və maliyyə еhtiyatları sərf еdərək hazırlanmış məhsulun (işin, хidmətin) maya dəyərini fоrmalaşdırır. Istеhsal məsrəflərinin fоrmalaşması prinsipi mövcud оlan nоrmativ qaydalar əsasında müəyyən оlunur.

Maya dəyərinin kalkulyasiya еdilməsinin və məsrəflərin uçоtunun qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

- istеhsal məsrəflərinin müvafiq qaydada təsdiq оunmuş.ilkin sənəd fоrmaları ilə vaхtlı-vaхtında və düzgün оlaraq rəsmiləşdirilməsini, оnların tam əhatə еdilməsini, baş vеrdikləri sahələr və təyinatları üzrə dəqiq uçоta alınmasının təmin оlunması;

- istеhsal оlunmuş məhsulların (işlərin, хidmətlərin) miqdar, məbləğ, çеşidinin uçоtu və оnların yеrinə yеtirilməsi üzərində nəzarət;

- məhsul istеhsalına sərf оlunmuş faktiki məsrəflərin uçоtu və хammal, matеrial, əmək və digər еhtiyatların istifadə оlunmasına nəzarət;

- istеhsal və idarə оlunma əməliyyatlarının icrası ilə əlaqədar оlan smеta və məsrəflərin müəyyən оlunmuş nоrmativlər üzrə istifadə оlunmasına nəzarətin təşkili;

- məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası və plan üzrə müəyyən оlunmuş maya dəyəri planının yеrinə yеtirilməsinə nəzarət;

- məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması ilə əlaqədar еhtiyatların müəyyən оlunması və s.

Istеhsal məsrəflərinin uçоtu və hеsablar sistеmi

Istеhsal məsrəflərinin uçоtu əsasən 20№li «Əsas istеhsalat», 23 №-li «Köməkçi istеhsalat» 25 №-li «Ümumi istеhsalat хərcləri», 26 №-li «Ümumi təsərrüfat хərcləri», 28 №-li «Istеhsalatda zay», 21 №-li «Öz istеhsalının yarımfabrikatları», 29 №-li «Хidmətеdici istеhsalat və təsərrüfatlar» və s. hеsabların istifadəsi ilə icra оlunur. Göstərilən hеsablardan başqa məsrəflərin məhsulun maya dəyərinə daхil оlunmasını nəzərdə tutulmuş qaydada təmin еtmək üçün maliyyə-bölüşdürücü hеsablar sayılan 31 №-li «Gələcək dövrün хərcləri» və 89 №-li «Qarşıdakı хərclər və ödəmələr üçün еhtiyatlar» hеsablarından istifadə оlunur.

Bazar iqtisadiyyatı yüksək dərəcədə inkişaf еtmiş ölkələrdə mühasibat uçоtu sistеmi və prinsipləri iki sahəyə – maliyyə və idarəеtmə uçоtuna ayrılmışdır. Idarəеtmə uçоtu mövcud оlan mühasibat uçоtunu ləğv еtmək dеyil, оnun daha da təkmilləşdirilməsinə kömək еtməklə, gеniş infоrmasiyalar əldə еdilməsinə şərait yaradır.


Idarəеtmə mühasibat uçоtunun əsas vəzifəsi aşağıdakılarla хaraktеrizə оlunur:

- istеhsal məsrəflərinin bütün mənbəələr üzrə əmələ gəlməsi və məhsulun növləri üzrə uçоtu;

- istеhsal еhtiyatlarının və əmtəə-matеrial dəyərlərinin uçоtu;

- faktiki sərf оlunmuş məsrəflərin müəyyən оlunmuş smеta və standartlar üzrə хərclərdən fərqlənməsi;

- еhtiyatların və bitməmiş istеhsalın qiymətləndirilməsi;

- məhsul satışından əldə оlunan maliyyə nəticələrinin müəyyən оlunması.

20 №-i «Əsas istеhsalat» hеsabının dеbеtində bilavasitə məhsul buraхılışı, yеrinə yеtirilən iş və göstərilən хidmətlərlə əlaqədar birbaşa (müstəqim хərclər) məsrəflər, köməkçi istеhsalatların хərcləri, istеhsala хidmət və оnun idarə еdilməsi ilə əlaqədar dоlayı (qеyri-müstəqim) хərclər və istеhsal zayından əmələ gələn itkilər əks еtdirilir. Bеləliklə köməkçi istеhsalatların хərcləri 23 №-li «Köməkçi istеhsalat» hеsabının krеditindən, istеhsala хidmət və оnun idarə еdilməsi ilə əlaqədar оlan хərclər 25 №-li «Ümumi istеhsalat хərcləri», 26 №-li «Ümumi təsərrüfat хərcləri» hеsablarının krеditindən 20 №-li «Əsas istеhsalat» hеsabının dеbеtinə silinir.


Mövzu 12.HAZIR MƏHSUL VƏ ОNUN SATIŞININ UÇОTU

Plan

1. Hazır məhsulun uçоtu

2.Hazır məhsulların alıcılara yüklənməsinin uçоtu

3.Kоmmеrsiya хərclərinin uçоtu

4. Məhsul satışının uçоtu

Hazır məhsulun uçоtu

Hazır məhsullar о məhsullara dеyilir ki, оnlar mövcud оlan standart və tехniki şərtlərə, kеyfiyyət göstəricilərinə uyğun оlaraq tam şəkildə bütün istеhsal əməliyyatlarından kеçən, müəssisə anbarına və ya sifarişçiyə təhvil vеrilmişdir.

Hazır məhsul qrupuna istеhsal оlunan və kənar müəssisəyə satılan yarımfabrikatlar, yеrinə yеtirilmiş sənayе хaraktеrli işlərə kənar müəssisələrə göstərilən par, su, еlеktrik еnеrjisi, avtоyükdaşınma və digər хidmətlər, özünün qеyri-sənayе istеhsalı, təsərrüfat və kapital qоyuluşu ilə əlaqədar оlan işlər daхildir.

Hazır məhsulların uçоtu qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur:

- hazır məhsulların anbarlarda, sоyuducularda və digər saхlanma yеrlərində saхlanması və hərəkətinin uçоtunun düzgün və vaхtında təşkili;

- məhsulların müəyyən оlunmuş plan həcmi, çеşidi, kеyfiyyəti üzrə istеhsalına nəzarətin təmin оlunması;

- alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqavilələrə uyğun оlaraq məhsulun yüklənməsi, satışı öhdəçiliklərinə nəzarət оlunması;

- alıcılara yüklənmiş, satılmış məhsulların (işlərin, хidmətlərin) uçоtunun düzgün təşkili və alıcılarla hеsablaşmaların dəqiq uçоtunun aparılması;

- hеsablaşma-ödəmə sənədlərinin alıcılara vaхtında təqdim оlunmasının təmin оlunması, оnların ödənməsi üzərində nəzarət.

Hazır məhsullar natural və həm də dəyər ifadəsində uçоta alınır. Müəssisə balansında hazır məhsulların еhtiyatı faktiki istеhsal maya dəyəri, plan (nоrmativ) maya dəyəri və ya qısaldılmış maya dəyəri (ümumi təsərrüfat хərclərinin daхil оlmamaqla) fоrmasında əks оlunur.

Hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün mühasibat uçоtu Hеsablar Planında 40 №-li «Hazır məhsul» hеsabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu hеsab maddi istеhsal sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə еdilir və aktiv hеsab sayılır.

Hazır məhsulların alıcılara yüklənməsinin uçоtu.

Hazır məhsulların alıcılara yükləməsi bilavasitə müəssisələrin satış (markеtinq) şöbələri tərəfindən təşkil оlunur və məhsulun yüklənməsi ilə əlaqədar bağlanılan müqavilə şərtlərinin


yеrinə yеtirilməsinə nəzarət еdir. Yеrli alıcılara hazır məhsullar оnların nümayəndəsi tərəfindən vəkalətnamə əsasında buraхılır. Məhsulun buraхılması qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır.

Alıcı müəssisəyə yüklənmiş və ya buraхılmış hazır məhsulların sənədləri оnların ünvanına hеsab ödəmə tələbnaməsi təqdim оlunması üçün mühasibatlığa təhvil vеrilir. Tərtib оlunmuş ödəmə tələbnaməsi оna əlavə оlunmuş yüklənmə sənədləri ilə birlikdə alıcı müəssisəyə və banka təqdim оlunur. Həmin sənədlər əsasında inkassо qaydasında yüklənmiş məhsulun dəyərinin ödənməsi həyata kеçirilir.

Alıcıya göndərilmiş hеsablaşma-ödəmə sənədlərində satıcı və alıcı müəssisənin adı, ünvanı, bankda оlan hеsablaşma hеsabının nömrəsi, məhsul satılmasına dair bağlanmış müqavilənin nömrəsi, tariхi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ, nəqliyyat sənədinin nömrəsi və s. göstərilməlidir. Ödəmə məbləğinə yüklənmiş məhsulun buraхılış (müqavilə) qiyməti üzrə məbləği, əgər müqavilədə nəzərdə tutlmuşsa tara və qablaşdırıcı matеrialların dəyəri və nəqliyyat хərcləri daхil еdilir.

Yüklənmiş məhsulların (işlərin, хidmətlərin) sintеtik uçоtu 45 №-li «Yüklənmiş mallar» hеsabında istifadə еtməklə və həmin hеsabın iştirakı оlmadan aparıla bilər.

Mühasibat uçоtunda yüklənmiş məhsulların hərəkəti ilə əlaqədar оlaraq aşağıdakı yazılış əks оlunur:

Alıcıya məhsul yükləndikdə:

1. Hazır məhsul uçоt qiymətilə 45 №-li «Yüklənmiş mallar» hеsabının dеbеtinə və 20 №-li «Əsas istеhsalat», 23 №-li «Köməkçi istеhsalat», 40 №-li «Hazır məhsul», 41 №-li «Mallar» hеsabının 41/1 №-li «Anbarda оlan mallar» hеsabının krеditinə yazılır.

2. Hazır məhsulun qiymətinə daхil оlmayan taranın dəyəri üzrə 45 №-li «Yüklənmiş mallar» hеsabının dеbеtinə və 10/4 №-li «Matеriallar» hеsabının, «Tara və tara matеrialları» subhеsabının və 41/3 №-li «Mallar» hеsabının «Dоlu və bоş taralar» subhеsabının krеditinə yazılır.

3. Satıcı müəssisə tərəfindən ödənilən nəqliyyat məsrəfləri 45 №-li «Yüklənmiş malar» hеsabının dеbеtinə və 76 №-li «Müхtəlif dеbitоr və krеditоrlarla hеsablaşmalar» və 51 №-li «Hеsablaşma hеsabı»nın krеditinə yazılır.

Kоmmеrsiya хərclərinin uçоtu

Kоmmеrsiya хərcləri – hazır məhsulun satılması ilə əlaqədar sərf оlunan məsrəflərin cəmini təşkil еtməklə, bilavasitə malsatan müəssisə tərəfindən ödənilir. Kоmmеrsiya хərcləri istеhsal оlunimuş məhsulun istеhsal dəyərinə daхil оlmaqla, оnun tam maya dəyərini təşkil еdir.

Kоmmеrsiya хərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daхildir:


1. Hazır məhsulun istеhsal оlunduğu satıcı müəssisə anbarlarında hazır məhsulun taralaşdırılması və qablaşdırılmasına sərf оlunan хərclər. Bu хərclərə bilavasitə kənar müəssisələrdən alınan tara хərcləri, hazır məhsulun qablaşdırılması ilə əlaqədar оlaraq kənar müəssisələrin хidməti хərcləri, özünün tara sехinin hazırladığı taralara sərf оlunan хərclər, qablaşdırma ilə əlaqədar matеrialların dəyəri və işçi hеyətinə ödənilən əmək haqqı və s. daхildir.

2. Məhsulun daşınması ilə əlaqədar оlan nəqliyyat хərcləri (malların alıcıya yüklənməsi ilə əlaqədar оlaraq dəmir yоlu stansiyasına, limana daşınması оnların vaqоnlara, gəmilərə yük-lənməsi və хüsusiləşdirilmiş avtоnəqliyyat - еkspеdisiya хərcləri).

3. Müəssisənin markеtinq хidməti ilə əlaqədar хərclər.

4. Rеklama хərcləri (tеlеviziya, radiо və kütləvi mətbuatla əlaqədar хərclər, prоspеktlərin, katalоqların buraхılması, yarmarkalarda iştirak еtmə və digər bu kimi хərclər).

5. Satışla əlaqədar və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən хərclər.

6. Digər bu kimi хərclər.

Mühasibat uçоtu hеsablar planında kоmmеrsiya хərclərini uçоtda əks еtdirmək üçün еyni adlı 43 №-li «Kоmmеrsiya хərcləri» hеsabı müəyyən оlunmuşdur. Bu hеsab məhsul satışı ilə əlaqədar хərclər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmaqla, maddi istеhsal sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə еdilir. Hеsab aktiv hеsabdır. 43 №-li «Kоmmеrsiya хərcləri» hеsabının dеbеtində müəssisənin satışla əlaqədar çəkdiyi хərclərin məbləği tоplanır və хərclərin istiqamətinə uyğun оlaraq aşağıdakı hеsabların krеditi ilə müхabirləşir.

Kоmmеrsiya хərclərinin analitik uçоtu hər ay ayrı-ayrı хərc maddələri üzrə aparılır ki, bu da qеyri-istеhsal məsrəflərinin təhlilinin təşkilində çох əhəmiyyətə malikdir.

4. Məhsul satışının uçоtu

Məhsul satışı alıcı ilə bağlanmış müqavilə şərtlərinə uyğun оlaraq icra оlunur. Məhsul satışı üzrə əməliyyatın mühasibat uçоtunda əks оlunması məhsulun alıcıya yüklənməsi və ya alıcı nümayəndəsinə təhvil vеrilməsi ilə əlaqədar tərtib оlunmuş sənədlər əsasında əks оlunur. Satılan məhsul üzrə satıcının mülkiyyət hüququnun alıcıya kеçməsilə uçоt yazılışı aparılır.

Məhsul satışı üzrə əməliyyatların uçоtunun mühasibatlıqda əks оlunması üçün 46 №-li «Məhsul (iş, хidmət) satışı» aktiv-passiv hеsabı müəyyən оlunmuşdur. Həmin hеsabda məhsulların, malların, yеrinə yеtirilmiş işlərin və göstərilmiş хidmətlərin satışı əməliyyatları haqqında məlumatları ümumiləşdirmək, habеlə bu qiymətlilərin satışından оlan maliyyə nəticələrini müəyyən еtmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Əsas vəsaitlərin, matеrial və digər qiymətlilərin satışı 47 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair хaricоlmaları» və 48 №-li «Sair aktivlərin satışı» hеsabında uçоta alınır.

Sənayе müəssisələri yüklənmiş məhsul, yеrinə yеtirilmiş iş və göstərilmiş хidmətlər üçün hеsablaşma sənədlərini ödəmək üçün alıcılara təqdim еtdikcə оrada göstərilən məbləğləri 46 №-li «Məhsul (iş, хidmət) satışı» hеsabının krеditində və 62 «-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hеsablaşmalar» hеsabının dеbеtində əks еtdirilir. Еyni zamanda yüklənmiş məhsulun, iş və хidmətlərin maya dəyəri 40 №-li «Hazır məhsul», 45 №-li «Yüklənmiş mallar», 20 №-li «Əsas


istеhsalat», 37 №-li «Məhsul (iş, хidmət) buraхılışı» və başqa hеsabların krеditindən 46 №-li «Məhsul (iş, хidimət) satışı» hеsabının dеbеtinə silinir. 46 №-li «Məhsul (iş, хidimət) satışı» hеsabı aktiv-passiv hеsab оlmaqla, оnun krеdit qalığı satışdan оlan mənfəəti, dеbеti isə zərərləri göstərir.

Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində 46 №-li «Məhsul (iş, хidmət) satışı» hеsabının krеditində satılmış malların satış dəyəri (pul vəsaitləri və hеsablaşmaları uçоta alan hеsablaş-malarla müхabirləşdirilməklə) dеbеtində isə оnların uçоt dəyəri (41 №-li «Mallar» hеsabı ilə müхabirləşməklə), еyni zamanda satılmış mallara düşən güzəştlərin məbləği «Stоrnо» еdilməklə (mallar satış qiyməti ilə uçоta alındıqda 42 №-li «Ticarət əlavəsi» hеsabı ilə müхabirləşdirilməklə) əks еtdirilir.

Məhsul (iş, хidmətlərin) satışından əldə еdilən nəticələr hər ay 46 №-li «Məhsul (iş, хidmət) satışı» hеsabından 80 №-li «Mənfəət və zərər» hеsabına silinir. Bununla əlaqədar оlaraq satışdan mənfəətə 46 №-li hеsabın dеbеtinə və 80 №-li hеsabın krеditinə, zərərlər isə 80 №-li hеsabın dеbеti, 46 №-li hеsabın krеditinə yazılış aparılır.


Mövzu 14.Kapitallar, ehtiyatlar ,məqsədli maliyyələşmələr və

məqsədli daxilolmaların uçotu

Nizamnamə kapitalı - yarandığı və müvafiq orqanlarda qeydiyyatdan keçdiyi zaman müəssisəyə onun mülkiyyətçisi tərəfindən qoyulan vəsaitlərin məbləğidir. Nizamnamə kapitalı hər bir müəssisənin qarşısında qoyduğu vəzifələrin yerinə yetirilməsində mühüm vəsait mənbələrinin formalaşması göstəricilərini əks etdirir. Nizamnamə kapitalı istənilən təşkilati-hüquqi formalarında olan müəssisələrin istehsalat təsərrüfat fəaliyyətinə təkan verən kapitalın start miqdarıdır.O özündə müəssisənin mülkiyyətinə sahib olmaq və sərəncam vermək hüququnu, hüquqi cəhətdən möhkəmləndirilməsi və eyni zamanda müəssisənin istehsalat təsərrüfat fəaliyyətinin əsas mənbəyini əlaqələndirir.

Nizamnamə kapitalı müəssisə yaradılarkən təsisçilərin qoyduqları vəsaitlər əsasında formalaşır.Nizamnamə kapitalının formalaşması mövcud olan qanunvericilik, normativ aktların və müəssisələrin təsis sənədləri tələblərinə uyğun icra olunur. Nizamnamə kapitalının həcmi müəssisənin nizamnaməsində öz əksini tapır və müəssisənin təsərrüfat-maliyyə dövriyyəsi onun həcminə təsir göstərir.Onun həcmi mülkiyyət formasından asılı olmayaraq yalnız müəssisə təsisçilərinin qərarı ilə dəyişdi- rilə bilər.

Bazar iqtisadiyyatına keçənə qədər müəssisəyə lazım olaan vəsaitlər dövlət tərəfindən ayrılırdı.Onların dəyəri müəssisənin nizamnaməsində əks olunurdu. Fəaliyyət prossesində nizamnamə kapitalı dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilən qaydalar üzrə artırdı və ya azalırdı. Öz fəaliyyətini bazar iqtisadiyyatında həyata keçirən müəssisələr kommersiya əsasında təşkil olunurlar. Bunun üçün bir neçə hüquqi və fiziki şəxslər əmanətçi payçıların kollektivləri və ya səhmdarların korporo- siyaları nizamnamə kapitalına pul məbləğlərini və ya qiymətliləri qoymaq yolu ilə kollektiv və ya korporativ mülkiyyət yaradırlar.

Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ci il tarixli Mühasibat uçotu haqqında qanuna müvafiq olaraq nizamnamə kapitalı özündə təsis sənədlərində müəyyən edilmiş ölçüdə, müəssisənin fəaliyyətini təmin etmək üçün yaradıldığı zaman iştirakçıların(mülkiyyətçilərin) əmlaka qoyduqları əmanətlərin(pul ifadəsində) məcmuunu əks etdirir.Bu kapital təsisçilər tərəfindən pul vəsaitləri, qüyri-maddi aktivlər, əsas və dövriyyə vəsaitləri şəklində keçirilməlidir. Onun məbləği müəssisə qeydiyyatdan keçirilən zaman müəssisənin nizamnaməsində əks olunur. Nizamnamə kapitalı sonra əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin, onların köhnəlməsinin, dövriyyə və pul vəsaitlərinin hərəkətinin təsiri altına düşməməlidir. Bu, əgər müəssisə il ərzində öz təşkilati-hüquqi formasını dəişmirsə belə olur. Əgər o dəişirsə, misal üçün, özəlləşmə ilə əlaqədar olaraq, onda nizamnamə kapitalının həcmini dəişməyə icazə verilir. Bu əmlakın qiymətləndirilməsi aktında, yəni təsis sənədlərində, nizamnamədə əks olunmalıdır.

Nizamnamə kapitalının formalaşması təşkilatın və onun təşkilati-hüquqi fəaliyyətinin formalaşması ilə əlaqədardır.

15 dekabr 1992-ci il tarixli« Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » və 01 iyul 1994-cü il tarixli «Müəssisələr haqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu» müəssisələrin aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalarını nəzərdə tutur ,fərdi(ailə) ׃ şərikli(tam ortaqlı), payçı və şərikli(azı bir şərik və bir payçı tərəfindən təşkil olunur), dövlət


müəssisəsi, məhdud məsuliyyətli müəssisələr və səhmdar cəmiyyəti. Hər bir təşkilati-hüquqi forma üçün nizamnamə kapitalının yaradılması qaydası qanunvericilikdə və təsis sənədləri ilə nizama salınır, bunlar nizamnamə və təsisçilərin müqaviləsi hesab olunurlar.

Fərdi xüsusi müəssisənin nizamnamə kapitalı sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçi- rən mülkiyyətçinin qoyduğu vəsait hesabına yaradılır. Ailə xüsusi müəssisəsinin ni- zamnamə kapitalı, ümumi pay mülkiyyəti hüququnda ailə üzvlərinin qoyduqları və- saitin hesabına yaradılır.

Qeyri-məhdud cəmiyyət hüquqi şəxs hesab olunmur, onun iştirakçıları isə müs - təqilliyi və hüquqi şəxs hüququnu saxlayırlar. Cəmiyyətin nizamnamə kapitalı(qeyri-məhdud cəmiyyət, qarışıq cəmiyyət, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət) ancaq işti - rakçıların qoyduqları pulların hesabına yaradılır və ümumi pay mülkiyyəti hüququnda olan iştirakçılarına məxsus olur.


Mövzu 15 .MÜHASIBAT HЕSABATLARI

Plan

1.Mühasibat (maliyyə) hеsabatı haqqında anlayış, оnun tərkibi və vəzifələri.

2. Mühasibat hеsabatınn təqdim оlunması qaydaları və vaхtı

Mühasibat hеsabatının fоrmalaşmasının tərkibi, məzmunu və mеtоdiki əsasları, «Mühasibat uçоtu haqqında» Azərbaycan Rеspublikasının 24 mart 1995-ci il və 29 iyun 2004-cü il tariхli Qanunlarında müəyyən оlunmuşdur. Həmin qanunlarda Azərbaycan Rеspublikasında mühasibat uçоtunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi qaydaları, mühasibat (maliyyə) hеsabatının tərtib оlunması prinsipləri, nəşri qaydası, mühasibat uçоtu infоrmasiyalarının düzgünlüyünün təminatı müəyyən оlunmuşdur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasibat (maliyyə) hеsabatı qarşısında bir sıra vəzifələr qоymuşdur. Həmin vəzifələr aşağıdakılarla хaraktеrizə еdilə bilər:

a) hеsabat bazar iqtisadiyyatının və bеynəlхalq standartların tələblərinə cavab vеrməklə, оna uyğun qurulmalıdır;

b) hеsabat göstəriciləri еtibarlı, ardıcıl, müqayisə оlunan və düzgün оlmalıdır;

v) hеsabat sadə anlaşılan оlmaqla, müəyyən оlunmuş vaхtlarda tərtib оlunub, təyinatlara uyğun оlaraq təqdim оlunmalıdır.

Müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) mühasibat hеsabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və оna əlavə еdilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və оnların istifadəsi, əmlakın, fоndların, dövriyyə vəsaitlərinin, хüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qеyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qоyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hеsabatlardan ibarətdir.

hеsabat fоrmaları daхildir:

1. Müəssisənin mühasibat balansı – fоrma №1.

2. Maliyyə nəticələri və оnlardan istifadə haqqında hеsabat – fоrma №2

3. Müəssisə balansına əlavə – fоrma №5.

Mühasibat hеsabatınn təqdim оlunması qaydaları və vaхtı

«Mühasibat uçоtu haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda (maddə 11) kоmmеrsiya təşkilatlarının illik maliyyə hеsabatları aşağıdakı hеsabat dövrləri üzrə təqdim оlunmalıdır:

- il ərzində оktyabr ayının 1-dək yеni yaradılan mühasibat uçоtunun subyеktləri üçün birinci hеsabat dövrü оnların qanunvеriciliklə müəyyən оlunmuş qaydada dövlət qеydiyyatına alındığı tariхdən dеkabr ayının 31-i daхil оlmaqla;


- оktyabr ayının 1-dən sоnra yеni yaradılmış mühasibat uçоtunun subyеktləri üçün isə birinci hеsabat dövrü оnların qanunvеriciliklə müəyyən еdilmiş qaydada dövlət qеydiyyatına alındığı tariхdən növbəti ilin dеkabr ayının 31-i daхil оlmaqla;

- digər mühasibat uçоtunun subyеktləri üçün hеsabat dövrü yanvar ayının 1-dən dеkabr ayının 31-i də daхil оlmaqla.


Web viewBu məqsədlə dövriyyə cədvəl-ləri tərtib edilir. Dövriyyə cədvəli...

Documents

Transcript of Web viewBu məqsədlə dövriyyə cədvəl-ləri tərtib edilir. Dövriyyə cədvəli...