1

A)ÇEVREMİZDE SAYISIZ MADDELER VARDIR1. MADDEYİ NİTELEYEN ÖZELLİKLER2. NİTELEMEK NE DEMEKTİR?3. MADDELERİ NİTELEMEK HEP KOLAY MIDIR?4. MADDENİN NİTELİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI5. MADDE, CİSİM, MALZEME, EŞYE, ALET

B) MADDENİN HALLERİ1. KATILAR2. SIVILAR3. GAZLAR

C) MADDENİN ÖLÇÜLENİLİR ÖZELLİKLERİ1. KÜTLE 2. HACİM

D)MADDENİN DEĞİŞİMİ1. İNSALAR İŞLEYEREK MADDEYİ DEĞİŞTİREBİLİR2. DOĞA OLAYLARI MADDEYİ DEĞİŞTİREBİLİR

E) MADDENİN ISI ETKİSİYLE DEĞİŞİMİ1. ISINMA VE SOĞUMA 2. HAL DEĞİŞİMİ3. BOZUNMA

F) MADELER DOĞADA KARIŞIK HALDE BULUNUR1. SAF MADDELER2. KARIŞIMLAR3. ÇÖZELTİLER4. ÇÖZÜNME

G)KARIŞIMLAR AYRILABİLİR Mİ?1. SÜZME VE YÜZDÜRME2. MIKNATISLA AYIRMA3. BUHARLAŞMA

2

A)ÇEVREMİZDE SAYISIZ MADDELER VARDIRÇEVREMİZDE GÖRDÜĞÜMÜZ CANLI CANSIZ ÇOK SAYIDA MADDE BULUNMAKTADIR.ODAMIZIN YA DA SINIFIMIZIN PENCERESİNDEN DIŞARIYA BAKTIĞIMIZDA NELER GÖRDÜĞÜMÜZÜ LİSTELEYELİM VE BUNLARI ÖZELLİKLERİNE GÖRE GRUPLANDIRALIM.ODALARIMIZIN PENCERELERİ CAM DEĞİL DE TAHTA OLSA YA DA SABAH KAHVALTIDA ÇAYIMIZA ŞEKER YERİNE TUZ ATSAYDIK NE OLURDU ?

1. MADDEYİ NİTELEYEN ÖZELLİKLER

ÇEVREMİZDE ÖZELLİKLERİ BİRBİRİNDEN FARKLI CANLI YADA CANSIZ BİR ÇOK VARLIK BULUNUR.BUNLARA MADDE DENİR.BOŞLUKTA YER KAPLAYAN VE DE KÜTLESİ OLAN HER VARLIĞA MADDE DENİR.BEŞ DUYU ORGANLARIMIZLA MADDELERİN VARLIKLARINI ANLAYABİLİRİZ.NOT:DUYU ORGANLARIMIZLA ALGILADIĞIMIZ ISI, SES, IŞIK, VE ELEKTRİK MADDE DEĞİLDİR.BUNLAR BİRER ENERJİ KAYNAKLARIDIR.

2. NİTELEMEK NE DEMEKTİR?

DUYU ORGANLARIMIZLA MADDELERİ ÖZELLİKLERİNE GÖRE NİTELENDİRİRİZ.

****SAYDAMLIK****MADDELERİN IŞIĞI GEÇİRGENLİKLERİNE GÖRE FARKLI ÖZELLİKLER GÖSTERİRLER.IŞIĞI TAM OLARAK GEÇİREN MADDELERE SAYDAM MADDE DENİR.IŞIĞIN BİR KISMINI GEÇİREN MADDELERE YARI SAYDAM MADDE DENİR.IŞIĞI GEÇİRMEYEN MADDELERE OPAK MADDE (SAYDAM OLMAYAN) DENİR.SU, SAYDAM; YAĞLI KÂĞIT, YARI SAYDAM; DUVAR OPAK MADDEDİR.

*******PARLAKLIK MATLIK*******ALTIN, GÜMÜŞ, ALÜMİNYUM, ÇELİK PARLAK MADDELERDİR.KÖMÜR, BETON, GİBİ MADDELER İSE MATTIR.

********SERTLİK YUMUŞAKLIK********ŞEKİL VERİLMESİ GÜÇ VE ÇİZİLMEYE DAYANIKLI MADDELERE SERT MADDEKOLAYCA ŞEKİL VERİLEN MADDELER YUMUŞAKTIR.DUVAR,ELMAS,KÖMÜR…SERT MADDEDİRPAMUK, LASTİK, YÜN, SÜNGER, YUMUŞAK MADDELERDİR.

*********ESNEK VE BERK***************KOLAYCA BÜKÜLEN MADDELER ESNEK MADDE DENİR.BÜKÜMESİ ÇOK ZOR OLAN MADDELERE BERK MADDE DENİR.LASTİK, OYUN HAMURU,CAM MACUNU ESNEK MADDEDİRKURŞUN KALEM,TAHTA,MAKAS BERK MADDEDİR.

**********SAĞLAM VE KIRILGANLIK********************ÇELİK VE CAM İKİSİDE SERT MADDEDİR.FAKAT ÇELİK SAĞLAM,CAM İSE KIRILGAN MADDEDİR.

3

***********SUYU ÇEKENLER VE ÇEKMEYENLER***********NAYLONDAN YAPILMIŞ MADDELER, TAŞ,PLASTİK.. GİBİ MADDELER SUYU GEÇİRMEZLER.SÜNGERİMSİ ÖZELLİK TAŞIYAN MADDELER VE TOPRAK VE DE KÂĞITTAN YAPILAN MADDELER SUYU ÇEKERLER.

***********SUDA BATMA VE YÜZME*******************SUYA BIRAKILAN BOŞ PET, KÂĞITTAN YAPILMIŞ OYUNCAKLAR SUDA YÜZERKENİÇİ SU DOLU ŞİŞE, TAŞ, DEMİR, ÇELİK GİBİ MADDELER SUDA BATAR.

************MIKNATISLA ÇEKİLME ÖZELLİĞİ*************DEMİR, NİKEL VE KOBALTTAN YAPILMIŞ MADDELER MIKNATIS TARAFINDAN ÇEKİLİR.PLASTİK, KÂĞIT, TAŞ, TAHTADAN YAPILAN MADDELERİ MIKNATIS ÇEKMEZ.

***************RENK VE KOKU***********************BAZI MADDELER RENKLİ VE BAZI MADDELR RENKSİZDİR.BAZI MADDELERİ KENDİNE ÖZGÜ KOKULARINDAN TANIRIZSU,RENKSİZ; SÜT İSE BEYAZ RENKTEDİR.SU, HAVA, ŞEKER GİBİ MADDELERİN KOKULARU YOKTUR,SOĞAN SARIMSAK GİBİ MADDELERİN KOKULARI VARDIR.

***************PÜRÜZLÜ VE PÜRÜZSÜZLÜK**************BAZI MADDELERİN YÜZEYLERİNE DOKUNULDUĞUNDA PÜRÜZLÜ (TIRTILLI)BAZI MADDELERİN İSE YÜZEYLERİ PÜRÜZSÜZDÜR(KAYGAN)CAM, MASA, KÂĞIT PÜRÜZSÜZ; HALI, TOPRAK, AĞAÇ PÜRÜZLÜDÜR.

NOT: MADDELERİ NİTELEYEN ÖZELLİKLER AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLER DEĞİLDİR.

3. MADDELERİ NİTELEMEK HEP KOLAY MIDIR?

MADDELELERİ NİTELEMEK HER ZAMAN KOLAY DEĞİLDİR.BAZI MADDELERİN İÇERİSİNDE SETRT,YUMUŞAK VE DE ESNEK MADDE KULLANILABİLİYOR, BUNLARI AYIRT ETMEK ZOR OLABİLİYOR.BAZI MADDELERİ KESİN ÇİZGİLERLE SINIFLANDIRAMAYIZ.

4. MADDENİN NİTELİKLERİ VE KULLANIM ALANLARI

BİR ÜRÜN HANGİ AMAÇLA KULLANILACAKSA HAM MADDESİ ONA UYGUN SEÇİLMELİDİR.YOKSA ÜRÜN KULLANILAMAZ.OYUN OYNAN TOP PLASTİKTEN DEĞİL DE DEMİRDEN YAPILSA OYNAN MAZDI.HAVLU SUYU EMİCİ ÖZELLİĞE SAHİP OLMASA İDİ KULLANILAMAZ OLURDU.

5. MADDE, CİSİM, MALZEME, EŞYE, ALET

HAM MADDE OLARAK KULLANILANLAR MADDE, MADDEDEN YAPILAN VE ÜZRİNDE ŞEKİLLENDİRME YAPILAN VARLIKLARDA CİSİMDİR.CAM BİR MADDE BARDAK İSE CİSİMDİR.CAM BARDAK GÜNLÜK HAYATTA KULLANILIDIĞINDA BİR EŞYADIR.

4

ÇEKİÇ ÇİVİ ÇAKMAK İÇİN KULLANILDIĞINDAN ALETTİR.BAZI MADDELER YENİ BİR MADDE OLUŞTURMAK İÇİN BİR ARAYA GELİRLER.BİR ARAYA GELEN BU MADDELERE MALZEME ADI VERİLİR.ÇORBA YAPMAK İÇİN BİR ARAYA GELEN UN,SU,YAĞ,MERVİMEK BİRER MALZEMEDİR.

VARLIK ADI MADDE CİSİM EŞYA ALET MALZEMESİLGİUNPERDEKUMBIÇAK

B) MADDENİN HALLERİ

MADDE TABİATTA ÜÇ HALDE BULUNUR.KATI, SIVI VE GAZ HALİNDE BULUNUR.

***************KATILAR**************BELİRLİ BİR ŞEKİLLERİ VARDIR.BELİRLİ BİR HACİMLERİ VARDIR.DIŞARIDAN Bİ ETKİ OLMASIĞI SÜRECE ŞEKİL VE HACİMLERİNİ KORURLAR.KATIYI OLUŞTURAN TANECİKLER BİRİBİRİNE ÇOK YAKINDIR.TAHTA, TAŞ,ÇELİK … VB MADDLER KATIDIRLAR.NOT:KUM TUZ ŞEKER GİBİ KÜÇÜK TANELİ KATILAR SIVI MADDELER GİBİ BULUNDUKLARI KABIN ŞEKLİNİ ALIRLAR.

******************SIVILAR**************BELLİ BİR HACİMLERİ VARDIR.BELLİ BİR ŞEKİLLERİ YOKTUR, BULUNDUKLARI KABIN ŞEKLİNİ ALIRLARSU, SÜT, BENZİN,ZEYTİNYAĞI,KOLONYAĞI…NOT :SIVI MADDELERİN TANECİKLERİ KATILARA ORANLA DAHA SEYREKTİRLER.VE DAHA HIZLI HAREKET EDERLER.SIVI MADDELERİN TANECİKLERİ BİRBİRLERİNİN ÜZERİNDEN KAYARAK HAREKET EDERLER.BUNDAN DOLAYI AKIŞKAN ÖZELLİĞE SAHİPTİRLER.

***************GAZLAR*********************BELLİ BİR ŞEKİLLERİ YOKTUR,BULUNDUKLARI KABIN ŞEKLİNİ ALIRLAR.BELLİ BİR HACMİ YOKTUR BULUNDUKALRI KABI TAMAMEN DOLDURURLAR.SU BUHARI, HAVA, OKSİJEN, AZOT GAZI…NOT:GAZ MADDELERİN TANECİKLERİ KATI VE SIVILARA ORANLAR DAHA SEYREKTİ VE DAHA HIZLI HAREKET EDERLER.BU ÖZELLİKLERİNDEN DOLAYI SIKIŞTIRILABİLİRLER VE DE AKIŞKANDIRLAR.NOT1:GAZ MADDLER SIKIŞTIRILINCA HACİMLERİ KÜÇÜLÜR.YANGIN TÜPLERİ, MUTFAK TÜPLERİ VE DALGIÇLARIN KULLANDIĞI TÜPLERDE GAZLAR SIKIŞTIRILMIŞ HALDEDİRLER.KOLONYA,PARFÜM GİBİ SIVI MADDELER BUHARLAŞIP GAZ HALİNE GEÇİP GAZ HALİNİ ALIRLAR.

C) MADDENİN ÖLÇÜLENİLİR ÖZELLİKLERİ

BÜTÜN MADDELERDE VAR OLAN VE ÖLÇÜLEBİLEN ÖZELLİKLERDİR.

5

KÜTLE İLE HACİM MADDELERİN ÖLÇÜLEBİLEN ORTAK ÖZELLİKLERİNDENDİR.

1. KÜTLE MADDE MİKTARININ ÖLÇÜSÜDÜR.KÜTLE BİRİMİ GRAM VEYA KİLOGRAMDIR. “g” VE “kg” SEMBOLLERİ İLE GÖSTERİLİR.SICAKLIK BASINÇ GİBİ DIŞ ETKİLERE BAĞLI DEĞİLDİR.MADDENİN KÜTLESİ HER YERDE AYNIDIR(DEĞİŞMEZ)1 kg = 1000g DIR.MADDELERİN KÜTLESİNİ ÖLÇMEK İÇİN EŞİT KOLLU TERAZİ KULLANILIR.

******KATILARIN KÜTLSİ NASIL ÖLÇÜLÜR ?******EŞİT KOLLU TERAZİ İLE ÖLÇÜLÜR. BİR KEFEYE ÖLÇÜLECEK AMDDE DİĞERİNE BİRİM KONU DENGE SAĞLANINCA ÖLÇÜM YAPILMIŞ OLUR.

******SIVILARIN KÜTLESİ NASIL ÖLÇÜLÜR?********İZLENECEK SIRA ŞU ŞEKİLDE OLUR.BOŞ KABIN KÜTLESİ ÖLÇÜLÜR. BUNA( DARA ) DENİR.SIVI BOŞ KABA KONUR.SIVI İLE BOŞ KAB BİRLİKTE TARTILIR.BUNA BRÜT KÜTLE DENİR.BRÜT KTLEDEN BOŞ KABIN KÜTLESİ ÇIKARILIR KALN İSE NET KÜTLEDİR.SIVININ NET KÜTLESİ = BRÜT KÜTLE – DARA

*********GAZLARIN KÜTLESİ NASIL ÖLÇÜLÜR***********SIVILARA BENZER ŞEKİLDE ÖLÇÜLÜR.ŞİŞİRİLMEMİŞ BİR BALONUN İÇERİSEN HAVA DOLDURULARAK SIVILARDA Kİ YOL İZLENEREK GAZLARIN KÜTLESİ HESAPLANIR.

2. HACİMMADDENİN BOŞLUKTA KAPLADIĞI YERDİR.BİRİMİ GENELLİKLE LİTREDİR.(L) VEYA SANTİMETREKÜPTÜR (cm³) HACİM BİRİMLERİ 1000 ER 1000 ER BÜYÜR VE AYNI ŞEKİLDE KÜÇÜLÜR.KATI SIVI VE GAZLARIN HACİMLERİ FARKLI FARKLI ŞEKİLDE ÖLÇÜLÜR.

**************KATILARIN HACİMLERİ*****************

DÜZGÜN ŞEKİLLİ KATILARIN HACİMLERİ ÖLÇÜLÜRKEN;

DÜZGÜN ŞEKLE SAHİP OLAMAYAN KATILARIN HACİMLERİ DERCELİ SİLİNDİRLERLE ÖLÇÜLÜR.

******************TAŞIRMA KABI***************TAŞIRMA KABINDA İSE ÖNCE TAŞMA SEVİYESİNE KADAR SU DOLDURULUR.SONRA HACMİ ÖLÇÜLECEK CİSİM SUYA ATILIR.KATI MADDE KENDİ HACMİ KADAR SU TAŞIRIR.NOT:KUM, TUZ, ŞEKER GİBİ BAZI KATI MADDELERİN TANECİKLERİ ARASINDA BOŞLUK OLDUĞU İÇİN DERECELİ KAPLARDA OKUNAN DEĞERLER GERÇEK HACİM DEĞERLERİ DEĞİLDİR.

***********SIVILARIN HACİMLERİ NASIL ÖLÇÜLÜR***********DERECELİ SİLİNDİRLERLE ÖLÇÜLÜR VE VERİLER SIVININ HACMİNİ BELİRLER.

HACİM = EN X BOY X YÜKSEKLİK

KATI MADDENİN HACMİ = SUYUN SON HACMİ – SUYUN İLK HACMİ

6

BİRİMİ LİTREDİR (L) 1 LİTRE = 1000 MİLİLİTREDİR (ml)1 LİTRE = 1 (dm³) DESİMETREKÜPTÜR. 1 mL = 1 c m³

************GAZLARIN HACİMLERİ NASIL ÖLÇÜLÜR ************GAZLAR BULUNDUĞU KABI TAMAMEN DOLDURURLAR.GAZLARIN HACMİ BULUNDUĞU KABIN HACMİNE ŞİTTİR.GAZLARIN HACİMLERİ SICAKLIK VE BASINCA GÖRE DEĞİŞKENLİK GÖSTEREBİLİR.

NOT :KATI SIVI VE GAZ MADDELERİN KÜTLE VE HACİMLERİ VARDIR.KÜTLE VE HACİM MADDENİN ÖLÇÜLEBİLİR ÖZELLİĞİDİR.

D) MADDENİN DEĞİŞİMİ1. İNSALAR İŞLEYEREK MADDEYİ DEĞİŞTİREBİLİR

((((((DOĞAL MADDELER))))))))))DOĞADA KENDİ HALİNE BULUNA MADDELERE DOĞAL MADDE DENİR.TAŞ, TOPRAK, İPEK, DERİ, MEYVE, SEBZE… DOĞAL OLARAK BULUNAN MADDELERDİR.ÜRÜN ELDE ETMEK İÇİN KULLANILAN MADDELERE HAM MADDE DENİR.HAM MADDENİN İŞLENMESİYLE ELDE EDİLEN ÜRÜNE İŞLENMİŞ MADDE DENİR.HAM MADDE İŞLENDİKTEN SORA TÜKETİM MADDESİ OLARAK EN SON KULLANILIR.BUĞDAY---UN---EKMEKPETROLÜN İŞLENMESİ İLE ELDE EDİLEN ÜRÜNLER BENZİN, GAZ YAĞI, UÇAK BENZİNİ, MOTORİN,FUEL-OİL VE KATRANA PETROL ÜRÜNLERİ DENİR.

***********PETROL ÜRÜNLERİNİN KULLANILDIĞI YERLER********BENZİN: TAŞIMADA YAKIT OLARAK KULLANILIR.MAZOT: EVLERDE ISINMA VE TAŞITLARDA YAKIT OLARAK KULLANILIR.FUEL-OİL: KALORİFER YAKITI OLARAK VE ELEKTRİK ÜRETİMİNDE KULLANILIR.KATRAN : ASFALT YAPIMINDA VE PLASTİĞİN HAM MADDESİ OLARAK KULLANILIR.

((((((YAPAY MADDELER)))))))DOĞAL MADDELER ÇEŞİTLİ NEDENLERDEN DOLAYI TÜKENDİĞİNİ GÖRÜYORUZ.BİLİNÇSİZ AVLANMA SONUCUNDA HAYVANLAR, BİLİNÇSİZ AĞAÇ KESİMİ İLE ORMANLAR YOK OLUYOR.BU NEDENLE DOĞAL MADDELERİN YERİNİ YAPAY MADDELER ALIYOR.NAYLON,PLASTİK, TEFLON, VİNLEKS GİBİ MADDELER YAPAY HAM MADDELERDİR.

2. DOĞA OLAYLARI MADDEYİ DEĞİŞTİREBİLİRYAĞMUR, SEL, RÜZGAR, SICAKLIK FARKLARI, DEPREM VE VOLKAN PATLAMALARI, GİBİ DOĞA OLAYLARININ ETKİSİYLE MADDELER DEĞİŞİKLİĞE UĞRAR.BU OALYLAR SONUCUNDA YERYÜZÜNÜN ŞEKLİ DEĞİŞİR.

XXXXXXXXXXXXXXX SULARIN ETKİSİ XXXXXXXXXXXXXXXŞİDDETLİ YAĞAN YAĞMUR VE SEL SULARI, TAŞI VE TOPRAĞI SÜRÜKLEYEREK GÖL VE DENİZLERE TAŞIR.AKARSULAR GEÇTİKLERİ YERLERDE DERİN YARIKLAR OLUŞTURUR.

7

XXXXXXXXXXXXXX RÜZGARIN ETKİSİ XXXXXXXXXXXXXXXXRÜZGAR VE FIRTINA TOPRAĞI SÜRÜKLER,KAYALARI AŞINDIRIR.KOPAN KAYA PARÇALARINI UFALAR, SÜRÜKLER VE ÇUKURLARI DOLDURUR.RÜZGAR DAHA ÇOK BİTKİ ÖRTÜSÜ OLMAYAN YERLEDE GÖRÜLÜR.(ÇÖLLERDE)

XXXXXXXXXXX SICAKLIK DEĞİŞİMİ XXXXXXXXXXXXXXXGÜNDÜZ ISINAN KAYAÇLAR GENİŞLER.GECE ANİ SICAKLIK DÜŞMESİ KAYAÇLAR BÜZÜŞÜR.SONUÇTA KAYAÇLARDA KIRIMLA VE ÇATLAMA OLUR.BU KAYAÇLARIN ARSINA GİREN KAR SULARI KAYAÇLARIN UFALANMASINA NEDEN OLUR.

E) MADDENİN ISI ETKİSİYLE DEĞİŞİMİ1. ISINMA VE SOĞUMA

BİR CİSMİN SICAK MI SOĞUK MU OLDUĞUNU DOKUNARAK ANLAYABİLİRİZ.BİR ELİMİZİ SICAK SUYA DİĞER ELİMİZİ DE SOĞUK BİR SUYA BATIRALIM SONRA ILIK BİR SUYA BİR MÜDDET SONRA İKİ ELİMİZİ BERABER BATIRALIM SICAK SUDA OLAN ELİMİZN ÜŞÜDÜĞÜNÜ SOĞUK SUDA OLAN ELİMİZN ISINDIĞINI HİSSEDERİZ. CİSİMLERİN SICAKLIKLARI KONUSUN DA DOKUNMA DUYUMUZ BİZİ YANILTABİLİR.BUNUN İÇİN TERMOMETRE İLE SICAKLIKLARI ÖLÇÜP DEĞERLENDİRME YAPARIZ.SICAKLIKLARI FARKLI OLAN İKİ MADDE BİR ARAYA GELDİĞİ ZAMAN SICAKLIĞI FAZLA OLAN MADDEDEN SICAKLIĞI AZ OLAN MADDEYE ISI AKIŞKANLIĞI OLUR.BUNUN SONUCUNDA SICAK OLAN SOĞUR SOĞUK OLAN İSE ISINIR.BUNA DA ISI ALIŞ VERİŞİ DENİR.

2. HAL DEĞİŞİMİMADDENİN HAL DEĞİŞTİRMESİ ISI İLE İLGİLİDİR.MADDELERİN ISI ALIŞ VERİŞİ İLE BİR HALDEN DİĞERİNE GEÇMESİ OLAYINA HAL DEĞİŞİMİ DENİR.

<<<<<<<<<<<<<<<<< ERİME VE DONMA >>>>>>>>>>>>>>>>>KATI BİR MADDENİN ISI ALARAK SIVI HALE GEÇMESİ OLAYINA ERİME DENİR.ERİMENİN GERÇEKLEŞTİĞİ SICAKLIĞA DA ERİME SICAKLIĞI DENİR.SIVI BİR MADDENİN ISI VEREREK KATI HALE GELMESİNE DONMA DENİR.DONMANIN GERÇEKLEŞTİĞİ SICAKLIPA DA DONA SICAKLIĞI DENİR.

NOT :ERİME SICAKLIĞI KATILAR İÇİN DONMA SICAKLIĞIDA SIVILAR İÇİN AYIRT EDİCİ BİR ÖZELLİKTİR.AYNI MADDELERİN ERİME VE DONMA SICAKLIKLARI BİRBİRİNE EŞİTTİR.HER MADDENİN ERİEM VE DONMA SICAKLIKLARI BİR BİRİNDEN FARKLIDIR.ERİME VE DONAM OLAYLARI SONA ERENE KADAR SICAKLIK SABİT KALIR.BUZUN ERİME SICAKLIĞI 0 DERECEDİR. SUYUN DONMA SICAKLIĞI 0 DERECEDİR.

<<<<<<<<<<<<< BUHARLAŞMA VE YOĞUNLAŞMA >>>>>>>>>>>>>>>>>SIVI BİR MADDENİN ISI ALARAK GAZ HALİNE GEÇMESİNE BUHARLAŞMA DENİR.SIVI MADDENİN HIZLI BUHARLAŞMASINA DA KAYNAMA DENİR.GAZ BİR MADDENİN ISI KAYBEDEREK SIVI HALE GEÇMESİNE YOĞUNLAŞMA DENİR.YOĞUNLAŞMANIN GERÇEKLEŞTİĞİ SICAKLIĞA DA YOĞUNLAŞMA SICAKLIĞI DENİR.HER MADDENİN KAYNAMA VE YOĞUNLAŞMA SICAKLIĞI BİRBİRİNDEN FARKLIDIR.AYNI MADDENİN KAYNAMA VE YOĞUNLAŞMA SICAKLIKLARI AYNIDIR.

NOT : KAYNAMA SICAKLIĞI SIVILAR İÇİN YOĞUNLAŞMA SICAKLIĞI DA YOĞUNLAŞMA İÇİN AYIRT EDİCİ BİR ÖZELLİKTİR.KAYNAMA VE YOĞUNLAŞMADA SICAKLIK SABİT KALIR.BUHARLAŞMA HER SICAKLIKTA OLUR.

8

PROTON

NÖTRON

ÇEKİRDEK

YÖRÜNGE

ISI ALIR

KATI SIVI GAZ ISI VERİR

3. BOZUNMABAZI KATI MADDELERİN ISI ALARAK ERİDİĞİNİ SIVI MADDELERİN İSE ISI VEREREK KATILAŞTIĞINI ÖĞRENDİK. ISI MADDENİN HAL DEĞİŞİMİNDE ÇOK BÜYÜK BİR ETKENDİR.ŞEKER,ODUN,KAĞIT,EKMEK,KÖMÜR,SEBZE VE MEYVE GİBİ BAZI MADDELER ISI ALDIĞINDA ERİMEZ,ŞEKİLLERİNDE VE GÖRÜNTÜLERİNDE DEĞİŞİKLİKLER OLUŞUR BUNA BOZUNMA DENİR.ŞEKERİN ISI ALARAK KÖMÜRLEŞMESİ, KÂĞIDIN ISI ALARAKKOYU RENGE DÖNÜŞMESİ BUNA ÖRNEKTİR.ISI ETKİSİYLE GERÇEKLEŞEN YANMA VE PİŞME OLAYLARI MADDE DE BOZUNMAYA NEDEN OLUR.

NOT: BİR MADDE HAL DEĞİŞTİRİRKEN YAPISI DEĞİŞMEZ ÖZELLİKLERİNİ KAYBETMEZ.BOZUNMAYA UĞRAYAN AMDDELERİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ DEĞİŞİR.ISI ETKİSİYLE MADDELER HAL DEĞİŞTİRİR YA DA BOZUNUR.

F) MADDELER DOĞADA KARIŞIK HALDE BULUNURBÜTÜN MADDELER TANECİKLİ YAPIDADIRLAR. BİR TELİ NE KADAR KÜÇÜK PARÇALARA BÖLSEN DAHİ KALAN MADDE YİNE PARÇALARA AYRILABİLİR.

&&&&&&&&&& MADDENİN TEMEL TANECİKLERİ&&&&&&&&&&&&&&

a) ATOM:MADDENİN GÖZLE GÖRÜLEMEYEN VE BÜTÜN ÖZELLİKLERİNİ TAŞIYAN EN KÜÇÜK YAPI BİRİMİNE DENİR.ATOM İKİ KISIMDAN OLUŞUR.

1. ATOM ÇEKİRDEĞİ:ARTI YÜKLÜ PROTONLAR VE YÜKSÜZ PROTONLARDAN OLUŞUR.ÇEKİRDEĞİN YÜKÜNÜ PROTONLAR BELİRLER.

2. ÇEKİRDEK ÇEVRESİNDEKİ ELEKTRONLAR:ATOM ÇEKİRDEĞİNİN ÇEVRESİNDE ENERJİ SEVİYESİ ADI VERİLEN YÖRÜNGELERDE EKSİ (-) YÜKLÜ ELEKTRONLAR VARDIR.PROTON SAYISI ELEKTRON SAYISINA EŞİT OLAN ATOMLARA NÖTR ATOM DENİR.NÖTR BİR ATOMDA PROTON SAYISI = ELEKTRON SAYISI

9

KARIŞIMLAR

ELEMENT BİLEŞİK HOMOJENÇÖZELTİLER

HETEROJEN

b) MOLEKÜL :AYNI YA DA FARKLI CİNS ATOMLARIN BİRLEŞMESİ İLE OLUŞAN TANECİKLERE DENİR.OKSİJEN ATOMUNUN SEMBOLÜ (O) DUR. İKİ OKSİJEN ATOMU BİR ARAYA GELEREK (O₂) OKSİJEN MOLEKÜLÜ OLUŞUR.OKSİJEN MOLEKÜLÜ AYNI CİNS ATOMLARIN BİR ARAYA GELMESİ İLE OLUŞMUŞTUR.2 TANE HİDROJEN ATOMU İLE 1 TANE OKSİJEN ATOMU BİR ARAYA GELEREK HAYATIMZIN EN ÖNEMLİ KAYNAĞI OLAN SUYU MEYDANA GETİRİR. (H₂O) MOLEKÜLÜ OLUŞTU.

((((((((((((((------------MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI-----------------)))))))))))))))

MADDE

SAF(ARI) MADDE

1. SAF MADDELERİÇİNDE YABANCI MADDE BULUNMAYAN AYNI CİNS ATOM YA DA MOLEKÜLLERİN OLUŞTURDUĞU MADDELERDİR.DEMİR,GÜMÜŞ,ALTIN,SU,YEMEK TUZU…GİBİ

SAF MADDELER İKİ GRUB A AYRILIR:

a) ELEMENTLER AYNI CİNS ATOMLARDANOLUŞURLAR KENDİSİNDEN DAHA BASİT MADDELERE AYRIŞAMAZLAR ERİME, KAYNAMA, YOĞUNLUK GİBİ AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ VARDIR. SEMBOLLE GÖSTERİLİR.

ELEMENT SEMBOL ELEMENT SEMBOLHİDROJEN H DEMİR FeOKSİJEN O GÜMÜŞ AgKARBON C KALSİYUM CaAZOT N MAGNEZYUM MgSODYUM Na ALÜMİNYUM Al

b) BİLEŞİKLER İKİ VE YA DAHA FAZLA ELEMENTİN BİRLEŞMESİ İLE OLUŞUR. EN KÜÇÜK YAPI BİRİMLERİ MOLEKÜLDÜR. KENDİNİ MEYDANA GETİREN ELEMENTLERE KİMYASAL YÖNTEMLERLE AYRILIRLAR. YOĞUNLUK,ERİME, KAYNAMA SICAKLIKLARI GİBİ AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ VARDIR. BİLEŞİĞİ OLUŞTURAN ELEMENTLERİN BİRLEŞME ORANLARI SABİTTİR. FORMİLLE GÖSTERİLİR.

2. KARIŞIMLAR BİRDEN ÇOK SAF MADDENİN BİR ARAYA GELMESİYLE OLUŞAN MADDEYE KARIŞIM DENİR.

10

AYRAN,HAVA,TOPRAK,KAYA,HAM PETROL,SÜT VE DONDURMA BİRER KARIŞIMDIR.

ÖZELLİKLERİ : KARIŞIMI OLUŞTURAN MADDELER ÖZELLİKLERİNİ YİTİRMEZLER KARIŞIMI ÖZELLİĞİ, KARIŞIMI OLUŞTURAN SAF MADDELERİN ÖZELLİĞİNİ TAŞIR. LİMONATA LİMON GİBİ EKŞİDİR.ŞEKERLİ SU ŞEKER GİBİ TATLIDIR. KARIŞIMI OLURTURAN MADDELER ARASINDA BELLİ BİR MİKTAR YOKTUR. ÖĞNERĞİ ÇAYA İSTEDİĞİMİZ KADAR ŞEKER ATABİLİYORUZ. ŞEKERLİ SU GİBİ KARIŞANI GÖRÜNMEYENVE ÖZELLİKLERİ HER YERDE AYNI OLAN

KARIŞIMLARA HOMOJEN KARIŞIM DENİR. KUMLU VE ZEYTİNYAĞLI SU GİBİ KARIŞANI AYRI KISIMLAR HALİNDE GÖRÜLEN VE

ÖZELLİKLERİ HER YERDE AYNI OLMAYAN KARIŞIMLARA HETEROJEN KARIŞIM DENİR.

3. ÇÖZELTİLER BİR MADDENİN BAŞKA BİR MADDE İÇERİSİND ÇOK KÜÇÜK PARÇACIKLARA AYRILMASINA

ÇÖZÜNME DENİR. BU TÜR KARIŞIMLARA HOMOJEN KARIŞIM DENİR. HOMOJEN KARIŞIMLARIN DİĞER ADI DA ÇÖZELTİDİR. ÇÖZELTİ, ÇÖZÜCÜ VE ÇÖZÜNEN OLMAK ÜZERE İKİ BİLEŞENDEN OLUŞUR. MİKTARI AZ OLAN BİLEŞENE ÇÖZÜNEN; MİKTARI FAZLA OLAN BİLEŞENE İSE ÇÖZÜCÜ DENİR. NOT: SU DOĞLAL BİR ÇÖZÜCÜDÜR.

ÖZELİKLERİ: ÇÖZELTİLERİN ÖZELLİKLERİ HER YERDE AYNI OLUR. ÇÖZELTİDE ÇÖZÜNEN MADDE GÖZLE GÖRÜLMEZ ÇÖZELTİLER SAYDAM GÖRÜNÜMLÜDÜR. KOLA GİBİ BAZI ÇÖZELTİLER RENKLİ

GÖRÜNÜMLÜDÜR. BAZI MADDELERİN ÇÖZÜNMESİNDE SICAKLIK ETKİLİDİR. HETOROJEN KARIŞIMLAR ÖZELLİKLERİ HER TARAFINDA AYNI OLMAYAN KARIŞIMLARDIR. KARIŞIMI OLUŞTURAN BİLEŞENLER AYRI KISIMLAR HALİNDE GÖRÜLÜR. NOT: SAF MADDELER HOMOJENDİR. HER HOMOJEN MADDE SAF OLMAYABİLİR. ÇÖZELTİLER DE HOMOJENDİR. ÇÖZELTİLER SAF MADDE DEĞİLDİR.

4. ÇÖZÜNME ÇAYA KONAN ŞEKER ERİR Mİ YOKSA ÇÖZÜNÜR MÜ ? ILIK LİMONA KONAN BUZ ERİR Mİ YOKSA ÇÖZÜNÜR MÜ? ERİME VE ÇÖZÜNME KELİMELERİ BİRBİRİNDEN FARKLI KAVRAMLARDIR. ERİME: KATI BİR MADDENİN ISI ALARAK SIVI HALE GEÇMESİ OLAYIDIR. ÇÖZÜNME: KATI BİR MADDENİN SIVI İÇERİSİNDE GÖRÜNMEYECEK KADAR KÜÇÜK

PARÇALARA AYRILMASI DEMEKTİR.

*********MADDEDEKİ DEĞİŞİMLER NELERDİR?*********1. FİZİKSEL DEĞİŞİM: MADDENİN YAPISININ VE FORMÜLÜNÜN DEĞİŞMEDİĞİ,FİZİKSEL HALİNİN VE ŞEKLİNİN

DEĞİŞTİĞİ DEĞİŞİMDİR. BUZUN ERİMESİ,CAMIN KIRILMASI,SUYUN DONMASI,KOLONYANIN

BUHARLAŞMASI,KAĞIDIN YIRTILMASI…

11

NOT: HAL DEĞİŞİMLERİ VE KARIŞIM OLUŞUMLARI FİZİKSEL DEĞİŞİMDİR.

2. KİMYASAL DEĞİŞİM: MADDELERİN YAPISIN DEĞİŞEREK,YENİ MADDELERİN OLUŞTUĞU DEĞİŞİMDİR. KİMYASAL DEĞİŞİME UĞRAYAN MADDE TÜM ÖZELLİKLERİNİ KAYBEDER. ODUNUN YANMASI,DİNAMİTİN PATLAMASI,EKMEĞİN KÜFLENMESİ,SÜTÜN

MAYALANMASI,DEMİRİN PASLANMASI,GÜMÜŞÜN KARARMASI,SÜTÜN EKŞİMESİ… MUMUN ERİMESİ FİZKSEL BİR DEĞİŞİMDİR AMA YANMASI KİMYASAL DEĞİŞİMDİR.

*****/////// KARIŞIMLAR AYRILBİLİR Mİ ?\\\\\\\*******

1. SÜZME VE YÜZDÜRME YÖNTEMİ:a) SÜZME : SIVILAR İÇİNDE ÇÖZÜNEMEYEN KATILAR İÇİN KULLANILIR. DEMLENMİŞ ÇAYDA TANELERİ AYIRMAK İÇİN KULLANILIR.YOĞURTLA SUYUN BİRBİRİNDEN

AYRILMASI İÇİN BU YÖNTEM KULLANILIR.

b) YÜZDÜRME: BİRİBİRİ İÇİNE KARIŞMIŞ VE SUDA ÇÖZÜNEMEYEN İKİ KATI MADDE YÜZDÜRME YÖNTEMİ

İLE AYRIŞTIRILABİLİR.

2. MIKNATISLA AYIRMA MIKNATIS DEMİR NİKEL VE KOBALT GİBİ MADDELERİ ÇEKER. KARIŞIMI OLUŞTURAN MADDELER MIKNATIS TARAFINDAN ÇEKİLİYOR SABU YÖNTEMİ

KULLANIRIZ.

3. BUHARLAŞTIRMA YÖNTEMİ: BU YÖNTEM, SUYUN İÇİNDE ÇÖZÜNEN KATI MADDELERİ AYIRMAK İÇİN SUYUN

KARIŞIMDAN UZAKLAŞMASIDIR. KATI MADDE SU İÇERİSİNDE ÇÖZÜNDÜĞÜ İÇİN SÜZME YÖNTEMİ KULLANMAYIZ. TUZLU SUYU BİRBİRİNDEN AYIRMAK İÇİN TUZLU SU ISITILIR SU BUHARLAŞIR TUZ KALI SU

SOĞUTULUP TEKRAR KULLANILIR HALE GETİRİLİR. BUNA DAMITMA ADI DA VERİLİR.

TUZ GÖLÜNDEN TUZ ELDE EDİLMESİ, ŞEKER PANCARINDAN ŞEKER ELDE EDİLMESİ VE DENİZ SUYUNDAN İÇME SUYU ELDE DİLMESİ BU YÖNTEMLE OLUR.

KUVVET VE HAREKET

12

1.HAREKETLİ VARLIKLARI GÖZLEYELİM

2.VARLIKLARIN HAREKET ÇEŞİTLERİ

3.CİSİMLERİ HAREKET ETTİRME VE DURDURMA

4.KUVVET CİSİMLERİN HAREKETİNİ VE ŞEKLİNİ ETKİLER.

1.HAREKETLİ VARLIKLARI GÖZLEYELİM

ÇEVREMİZDEKİ VARLIKLARIN BAZILARI HAREKETLİ BAZILARI DA HAREKETSİZDİR. CANIZ VARLIKLAR HAREKETSİZKEN CANLI VARLIKLAR HAREKETLİDİR. BİR CİSİM BULUNDUĞU NOKTADAN AYRILMIYORSA HAREKETSİZDİR. BİR CİSİM BULUNDUĞU NOKTADAN KONUM DEĞİŞİYORSA HAREKETLİDİR. SINIFTA TAHTAYA KALKAN ÖĞRENCİ OTURANA GÖRE HAREKETLİDİR. İNSANLAR ZAMANDAN KAZANMAK İÇİN HAREKETLİ VARLIKLAR İCAT ETMİŞLERDİR. BUNLARIN EN ÖNEMLİ OLANI İSE TEKERKLEĞİN BULUNMASIDIR. AYNI HIZLA AYNI YÖNE GİDEN İKİ CİSİM HAREKETSİZMİŞ GİBİ ALGILANABİLİR.

13

DÜNAYNIN HIZININ SABİT OLMASI BİZE HAREKET ETMİYOR MUŞ GİBİ ALGILAMAMIZA NEDEN OLUR

2.VARLIKLARIN HAREKET ÇEŞİTLERİ SINIF İÇERİSİNDE TAHTAYA GÖRE ÖĞRENCİLERİN BULUNDUĞU YERE KONUM ADI VERİLİR. BU

DA KİŞİDEN KİŞİYE DEĞİŞKENLİK GÖSTERİR.HAREKET: BİR VARLIĞIN BAŞKA BİR VARLIĞA GÖRE YER DEĞİŞTİRMESİ OLARAK TANIMLANIR.

BİR CİSİM SABİT KABUL EDİLEN BİR NOKTAYA GÖRE BULUNDUĞU YERDEN BAŞKA BİR YERE NOKTA İSE SON KONUM OLARAK ADLANDIRILIR.

BİR CİSMİN HIZINI BULMAK İÇİN GİDİLEN YOLUN ZAMANA BÖLÜNMESİ İLE BULUNUR.

[HIZ= YOLZAMAN ] [YOL=HIZ X ZAMAN ]

1 km = 1000m 1m = 100cm1 Saat = 60 dakika1 Saat = 3 600 Saniye

DURAN BİR CİSMİN HIZI SABİTTİR.YANİ 0 DIR.HAREKETLİ CİSİMLERİN HAREKETLERİ SIRASINDA İZLEDİKLERİ YOLA YÖRGE DENİR.BİR CİSMİN HAREKETİNİ HIZINA VE YÖRÜNGESİNE BAKARAK İKİ TÜRLÜ TANIYABİLİRİZ.

1. HIZINA GÖRE HAREKET ÇEŞİTLERİ:a) SABİT HIZLI HAREKETLER:

BİR CİSMİN HIZI HAREKETİ SÜRESİNCE DEĞİŞMİYORSA, SABİT HIZLI HAREKET EDİYOR DEMEKTİR.GÜNEŞ SİSTEMİ BUNA EN GÜZEL ÖRNEKTİR.SAATİN AKREP VE YELKOVANI D A SABİT HAREKET EDEN CİSİMDİR.

b) HIZI DEĞİŞEN HAREKETLER:HAREKET EDEN ARAÇLAR DEVAMLI SABİT HIZLA HAREKET EDEMEZLER.AŞAĞIDAN YUKARIYA DOĞRU ATILAN TOP,KIRMIZI IŞIKTA DURMAYA ÇALIŞAN ARAÇ YAVAŞLAYAN HAREKET EDER.YERE DÜŞMEKTE OLAN TOP CE KIRMIZI IŞIKTAN SONRA HAREKET EDEN ARAÇ DA HIZLANAN HAREKET EDİYOR DEMEKTİR.

2. YÖRÜNGESİNE GÖRE HAREKET ÇEŞİTLERİ :DÜZ YOLDA HAREKET EDEN ARAÇ İLE ELİMİZDEN DÜŞEN BARDAK DOĞRUSAL HAREKET ETMİŞ OLUR.LUNAPARKTA DÖNME DOLAP VE SAATİN AKREP VE YELKOVANI DAİRESEL(ÇEMBERSEL)HAREKET ETMİŞ OLUR.SALINCAĞIN YAPMIŞ OLDUĞU HAREKET EĞRİSEL HAREKETTİR.GEZEGENLER İSE GÜNEŞ ÇEVRESİNDEKİ HAREKETLERİ ELİPS ŞEKLİNDEDİR.

DOĞRUSAL HIZ EĞRİSEL HAREKET DAİRESEL HAREKET ELİPS HAREKET

14

……………

3.CİSİMLERİ HAREKET ETTİRME VE DURDURMAGÜNLÜK HAYATIMIZDA FARKINA VARMADAN BİR ÇOK HAREKET YAPARIZ.ODANIN KAPISINI AÇMADA, TELEVİZYONUN DÜĞMESİNİ KAPAMADA BİR HAREKET UYGULARIZ.İTME YA DA ÇEKME ŞEKLİNDE UYGULANAN CİSİM HAREKET EDER.YERDE DURAN BİR CİSME VURDUĞUMUZDA İTME UYGULARIZ.AĞIR BİR YÜKÜ KALDIMAK İÇİN ÇEKME UYGULARIZ.BİR YELKENLİNİN HAREKET ETMESİ İÇİN RÜZGÂR İTME KUVVETİ UYGULAR.TOPU YUKARI FIRLATIRKEN UYGULANAN KUVVET İTME ŞEKLİNDEDİR. TOPUN YERE DÜŞMESİ İSE YERÇEKİMİ KUVVETİ ŞEKLİNDE OLUŞUR.YÜNLÜ KUMAŞA SÜRÜLEN TARAK KÜÇÜK KAĞIT PARÇALARINI KENDİNE DOĞRU ÇEKER.BUNA ELEKTRİKSEL KUVVET DENİR.GEMİ KAYIK VE VAPUR SUYA İTME KUVVETİ UYGULAR.SUYUN İSE CİSİMLERE KARŞI UYGULADIĞI KUVVET SUYUN KALDIRMA KUVVETİDİR.ELİMİZDEN UÇAN BALON HAVA İLE İTME KUVVETİ UYGULAR.BUNA HAVANIN KALDIRMA KUVVETİ DENİR.HAYATIMIZDA İTME VE ÇEKME SIKLIKLA GÖRÜLÜR.

NOT:HAREKETSİZ BİR CİSMİN HAREKET ETMESİ İÇİN YETERİNCE KUVVET UYGULANMALIDIR.BİR CİSMİ DURDURMAK İÇİN CSİMİN TERS YÖNÜNDE KUVVET UYGULAMAMIZ GEREKİR.VARLIKLARI HAREKET ETTİRMEK İÇİN UYGULANAN İTME VE ÇEKMEYE KUVVET ADI VERİLİR.

4.KUVVET CİSİMLERİN HAREKETİNİ VE ŞEKLİNİ ETKİLER.

HER GÜN KARŞILAŞTIĞIMIZ BİR ÇOK OLAYIN NEDENİ KUVVETTİR.TENEKE KUTUNUN ÜZERİNE OTURUNCA ÇÖKMESİBİR YAYI ÇEKTİĞİMİZDE YAYIN UZAMASIGÜNEŞ SİSTEMİNDEKİ GEZEGENLERİN BİR DÜZEN İÇERİSİNDE HAREKET ETMESİ.MIKNATISLARIN BİRBİRİNİİTMESİ YÂ DA ÇEKMESİ.BİZLE R KY-UVVETİ GÖREMEYİZ KUVVETİN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ GÖZLEMLEYEBİLİRİZ.

************KUVVETİN CİSİMLERE ETKİSİ*************KUVVET DURAN CİSİMLERİ HAREKET ETTİRİR.DURAN BİR CİSMİ HAREKET ETTİRMEK İÇİN HAREKET ETTİĞİMİZ YÖNDE KUVVET UYGULAMALIYIZ.KUVVET HAREKET EDEN BİR CİSMİ YAVAŞLATIR YA DA DURDURUR.

15

HAREKET EDEN BİR CİSMİ DURDURMAK YA DA YAVAŞLATMAK İÇİN CİSME TERS YÖNDE KUVVET UYGULAMALIYIZ.HAREKET EDEN CİSİMLERİ HIZLANDIRIR.HAREKET EDEN BİR ARACIN HIZINI ARTIRMASI BUNA EN GÜZEL BİR ÖRNEKTİR.KUVVET HAREKETİN YÖNÜNÜ DEĞİŞTİRİR.KALE DİREĞİNE ÇARPAN TOPUN GERİ DÖNMESİ.KUVVET CİSİMLERİ DÖNDÜRÜR.CİSİMLER UYGULANAN KUVVETİN ETKİSİYLE DÖNEBİLİR.BİSİKLETİN TEKERLEĞİNİN DÖNMESİ.KUVVET CİSİMLERİN ŞEKLİNİ DEĞİŞTİRİR.KUVVET UYGULANAN HAMURUN ŞEKLİNİN DEĞİŞMESİ BUNE GÜZEL BİR ÖRNEKTİR.

NOT:DURAN CİSİMLERİ HAREKET ETTİRME, HAREKETLİ CİSİMLERİ DURDURMA, HAREKETİN YÖN VE HIZINI DEĞİŞTİRME, CİSİMLERİ DÖNDÜRME VE ŞEKİL DEĞİŞTİRME GİBİ ETKİLERİ VARDIR.

A) IŞIK

1. KARANLIKTA GÖREBİLİR MİYİZ?

2. ÇEVREMİZDE IŞIK KAYNAKLARI

3. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE AYDINLANMA

16

4. YAŞAMIMIZI ETKİLEYEN AYDINLATMA

5. IŞIK DA ÇEVREYİ KİRLETEBİLİR Mİ?

B) SES

1. HER SESİN BİR KAYNAĞI VARDIR

2. SES TİTREŞİMDİR.

3. SESİN İŞİTMEDEKİ ÖNEMİ

4. SESTE ÇEVREYİ KİRLETİR.

1. KARANLIKTA GÖREBİLİR MİYİZ?

GÜNDÜZ GÖZLERİMİZİ KAPADIĞIMIZDA GÖRDÜĞÜMÜZ YALNIZCA KARANLIKTIR.GÖZLERİMİZİ AÇTIĞIMIZDA IŞIĞI VE ÇEVREMİZDEKİ CİSİMLERİ GÖRÜRÜZ.ÇEVREMİZDEKİ CİSİMLERİ GÖRMEMİZİ SAĞLAYAN IŞIKTIR.VARLIKLARI DAHA İYİ GÖREBİLMEMEİZ İÇİN BULUNDUĞUMUZ ORTAM YETERİNCE AYDINLATILMALI.CİSİMLERİ GÖREBİLMEMİZ İÇİN; CİSİM IŞIK YAYMALI YA DA CİSİM, ÜZERNE DÜŞEN IŞIĞI BİZE YANSITIR.

**IŞIĞIN CİSİMLER ÜZERİNDEKİ OLUMLU VE OLUMSUZ ETKİLERİ**IŞIK CANLILARIN HAYAT KAYNAĞIDIR.GÜNEŞ IŞIĞI İNSAN VÜCUDUNDA BULUNAN D VİTAMİNİ AKTİF HALE GEÇİRİR.

17

BİTKİLERİN GELİŞİMİ İÇİN ÖNEMLİDİR.BİTKİLER, BESİN YAPMAK İÇİN OKSİJEN ÜRETEBİLMEK İÇİ N GÜNEŞ IŞIĞINI KULLANIRLAR.MEYVELERİN OLGUNLAŞMASI VE TATLANMASI İÇİN IŞIĞA İHTİYAÇ DUYAR.GÜNEŞ IŞIĞININ ALTINDA ÇOK KALAN CİSİMLERİN RENGİ DEĞİŞİR.GÜNEŞİN ALTINDA ÇOK KALAN BESİNLERİN TADI DA DEĞİŞİR.GÜNEŞ IŞIĞI ALTINDA ÇOK KALMAK GÜNEŞ ÇARPMASINA NEDEN OLUR.

2. ÇEVREMİZDE IŞIK KAYNAKLARI

IŞIK YAYARAK ÇEVRESİNİ AYDINLATAN CİSİMLERE IŞIK KAYNAĞI DENİR.

IŞIK KANNAKLARI DOĞAL VE YAPAY OLMAK ÜZERE İKİYE AYRILIRa) DOĞAL IŞIK KAYNAKLARI:

BAŞTA GÜNEŞ OLMAK ÜZERE DİĞER YILDIZLARİŞİMSŞEK, CANLILARDAN ATEŞ BÖCEĞİ DOĞAL IŞIK KAYNAKALRINDANDIR.DOĞAL IŞIK KAYNAKLARI KENDİLİĞİNDEN IŞIK YAYARLAR.IŞIĞI KENDİLERİ ÜRETİRLER.EN BÜYÜK IŞIK KAYNAĞI GÜNEŞTİR.CİSİMLERİ GÜNEŞİ YAYDIĞI IŞIK SAYESİNDE GÖRÜRÜZ.

b) YAPAY IŞIK KAYNAKLARI:AMPUL,MUM,EL FENERİ,TRAFİK IŞIKLARI GİBİ CİSİMLER İNSANLAR TARAFINDAN YAPILDIĞI İÇİN YAPAY IŞIK KAYNAĞI OLARAK ADLANDIRILIR.

**ŞIK KAYNAKLARI YALNICA GÖRMEMİZİ SAĞLAMAZ,

18

ISINMAMIZI DA SAĞLAR**

1. SICAK IŞIK KAYNAKLARI:ÇEVRESİNE HEM IŞIK HEM DE ISI YAYAN KAYNAKLARA DENİR.EN BÜYÜK ISI VE IŞIK KAYNAĞI GÜNEŞTİR.GÜNEŞ HEM ISITIR HEM DE AYDINLATIR.ELEKTRİK AMPÜLÜ, MUM,ATEŞ,GAZ LAMBASI SICAK IŞIK KAYNAKALRIDIRLAR.

2. SOĞUK IŞIK KAYNAKLARI:BAZI IŞIK KAYNAKLARI ÇEVREYE IŞIK YAYAR AMA ISI VERMEZLER.BUNLAR FLORASAN, ATEŞ BÖCEĞİ… GİBİ.BİR IŞIK KAYNAĞI TARAFINDAN AYDINLATILAN CİSİMLER AYDINLIK CİSİMLER DENİR.BUNA EN GÜZEL ÖRNEK AY DIR.GÜNEŞTEN ALDIĞI IŞIĞI BİZE YANSITIR.IŞIĞI YAYMAYAN CİSİMLER İSE KARANLIK CİSİMLERDİR. DEFTER, KİTAP MASA GİBİ.YILDIZLAR KENDİ IŞIĞINI ÜRETİR, GEZEGENLER İSE SADECE YANSITICI GÖREVİ GÖRÜRLER.

3. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE AYDINLANMA

İLK İNSANLAR ATEŞİ BULDUKTAN SONRA YAŞADIKLARI MAĞARALARI HEM AYDINATIP HEM DE ISITMIŞLAR.DAHA SONRA ÇIRA VE MEŞALELERİ UZUN YILLAR AYDINLANMA ARACI OLARAK KULLANMIŞLAR.DAHA SONRALARI GAZ YAĞINI BULMUŞLAR VE PETROL DELİKLERİ ÜZERİNE YAKARAK AYDINLANMIŞLARDIR.

1879 DA THOMAS EDİSON ARK LAMBASINI BULARAK UCUZ VE KULLANIŞLI ELEKTRİKLİ AMPÜLÜ BULDU.

AMPÜL: ELEKTİRK ENERJİSİNİ IŞIK ENERJİSİNE DÖNÜŞTÜREN ARAÇTIR.

1927 YILINDA DAHA UCUZ VE KULLANIŞLI FLÜORESAN LAMBA BULUNMUŞTUR.

1980 Lİ YILLARDA HALOJEN LAMBALAR İCAT EDİLDİ.BU LAMBALAR ÇOK IŞIK VERİP ÇOK ELEKTRİK TÜKETMEKTEDİRLER.

---MEŞALE—MUM—AMPÜL—FLÜORESAN--NEON LAMBAN----

4. YAŞAMIMIZI ETKİLEYEN AYDINLATMA

19

GÜNÜMÜZDE YAPAY IŞIK KAYNAKLARI KULLANILIYOR.BUNLAR AMPÜL, FLÜORESAN, HALOJEN LAMBALARDIR.BU LAMBALAR ELEKTRİK ENERJİSİNİ TÜKETEREK BİZİ AYDINLATIR.

5. IŞIK DA ÇEVREYİ KİRLETEBİLİR Mİ?IŞIĞI GEREĞİNDEN FAZLA KULLANMAK IŞIK KİRLİLİĞİNE NEDEN OLUR.İŞYELERİNDE,REKLAM PANOLARINDA Kİ IŞIKLAR IŞIK KİRLİLİĞİNE NEDEN OLUYOR.

**********IŞIK KİRLİLİĞİNE KARŞI************EVLER, İŞYERLERİ, GÜNEŞ IŞIĞINDAN FAZLA YARARLANACAK ŞEKİLDE YAPILMALIGERKESİZ IŞIK KULLANIMINDAN KAÇINILMALIDIR.TRAFİK IŞIKLARI HAYATIMIZDA ÖNEMLİ YERE SAHİP OLDUĞUNDAN IŞIK KİRLİLİĞİNE NEDEN OLMAZ.İYİ AYDINLATILMIŞ BİR İŞ YERİNDE VERİMLİLİK ARTACAĞINDAN KİRLİLİĞE NEDEN OLMAZ

*************IŞIĞIN DOĞRU KULLANIMI***************ILIK KULLANIMINA DİKKAT ETMEMİZ GÖZ SAĞLIĞI İÇİN ÖNEMLİDİR.BULUNDUĞUMUZ ODA YETERİNDCE AYDINLATILMALIDIR.IŞIK DOĞRUDAN GÖZÜMÜZE GELMEMELİDİR.GECE DERS ÇALIŞIRKEN MASA LAMBASI KULLANILMALIDIR.ÇALIŞIRKEN IŞIĞIN SOL ÜSTTEN GELMESİNE DİKKAT EDİLMELİDİR.GERKESİZ YANAN LAMBALAR SÖNDÜRÜLMELİDİR.

20

ELEKTRİKLE ÇALIŞAN ARAÇLAR GEREKMİYORSA ÇALIŞTIRILMAMALIBOZUK FAZLA AKIM ÇEKEN ARAÇLARIN ONARIMI YAPILMALIIŞIĞIN AZ GEREKLİ OLDUĞU YERLERE GÜÇLÜ AMPÜL TAKILMAMALI.PARK VE SOKAK AYDINLATMALARINDA KULLANILAN IŞIK AKYNAKLARI AYDINLATILACAK ORTAMA YÖNLENDİRİLMELİDİR.

C) SES

1. HER SESİN BİR KAYNAĞI VARDIR CANLILAR ÇEVRELERİYLE İLETİŞİM KURABİLMESİ İÇİN GÖRMELERİ VE

DUYMALARI GEREKİR. BAZEN CİSİMLERİ GÖRMEDEN SESLERİNDEN NE OLDUKLARINI

TANIYABİLİRİZ. HAYVAN SESLERİNDEN, MÜZİKAL ALETLERDEN, TAŞITLARIN ÇIKARDIĞI

SESTEN NE OLDUĞUNU BİLİR VE DE TANIRIZ. ÇEVREMİZDE SES VEREN VE SES OLUŞTURAN CİSİMLERE SES KAYNAĞI

DENİR. KULAĞIMIZA GELEN BAZI SESLER DOĞAL BAZI SESLER İSE YAPAYDIR. RÜZGÂR UĞULTUSU, GÖK GÜRLEMESİ, DALGA SESİ, YÜKSEK BİR

YERDEN AKAN SU ŞIRILTISI, KUŞ VE BÖCEKLERİN SESİ DOĞAL SESTİR. BU SESLERİ ÜRETEN KAYNAĞA DA DOĞAL SES KAYNAĞI DENİR.

MÜZİK ALETLERİNDEN, ULAŞIM VE TAŞIMA ARAÇLARINDAN ÇIKAN, SESLER DE YAPAY SESTİR. BU SESLERİ ÜRETEN KAYNAKLARA DA YAPAY SES KAYNAĞI DENİR.

SES KAYNAĞINDAN ÇIKTIKTAN SONRA IŞIK GİBİ HER YÖNE YAYILIR. SESİN YAYILMA ÖZELLİĞİ OLMASAYDI KAYNAĞINDAN ÇIKAN SESLER

KULAĞIMIZA KADAR GELMEZDİ.

21

SES DALGALAR HALİNDE YAYILIR. SES DALGALARINI BİZLER GÖREMESYİZ.

DALGALAR HALİNDE YAYILAN SES UZAKLAŞTIKÇA DALGALAR ZAYIFLAŞIR.

BU NEDENLE SES KAYNAĞINA YAKIN SASLER GÜÇLÜ DUYULUR, SES KAYNAĞINDAN UZAKLAŞTIKÇA SESİN DUYULMASI GÜÇLEŞİR.

SES DALGALARI HAVADA HAREKET ETTİĞİ GİBİ SUDA DA DALGALAR HALİNDE YAYILIR.

SES SUDA HAVADAN DAHA HIZLI YAYILIR. SES KATILARDA DA DALGALAR HALİNDE YAYILIR.

SESİN KATI, SIVI VE GAZ ORTAMDA YAILMA HIZLARI ŞU ŞEKİLDEDİR

SESİN 1 SN DE ALDIĞI YOLA SESİN HIZI DENİR.SES HAVADA 1 SN DE -----------340m YOL ALIR.SES SUDA 1 SN ---------------1500m YOL ALIR.SES KATILARDA 1 SN DE 5000m YOL ALIR.NOT:

KATI SIVI VE GAZ ORTAMDA SICAKLIK ARTTIKÇA SESİN YAYILMA HIZI ARTAR.

NOT:GÖK GÜRÜLTÜSÜ OLDUĞUNDA IŞIĞI ÖNCE GÖRÜP SESİ DE SONRA DUYMAMIZIN SEBEBİ IŞIK SESTEN DAHA HIZLI YAYILMASIDIR.SES KATI SIVI VE GAZ MADDELERDE DALGALRA HALİNDE YAYILIR.SES BİR ENGELE ÇARTIĞI ZAMAN YÖN DEĞİŞTİR. YÖN DEĞİŞTİRME OLAYINA YANKI ADI VERİLİR.YANKI OLAYININ GERÇEKLEŞMESİ İÇİN SESİN KAYNAĞINDAN SONRA ENGELE ÇARPIP GERİ DÖNMESİ OALYI ARSINDA 1/10 sn GEÇMESİ GEREKİR.YOKSA SESLER BİRİBİNE KARIŞIR YANKI OLMAZ.MİMARİDE SES DÜZENİNİ AYARLAMAK İÇİN KULLNILAN YÖNTEME DE AKUSTİK DENİR.

NOT:SESİN YANKISINDAN UZAKTAKİ CİSİMLERİN YERİ SAPTANABİLİR.HAVA VE DENİZ ARAÇLARININ EMNİYETLİ ŞEKİLDE YOL ALMASINI SAĞLAR.DENİZLERİN DERİNLİĞİ ÖLÇÜLEBİR, DENİZ HARİTALARI ÇİZİLEBİLİR.SESİN YANKILANMA ÖZELLİĞİ YALNIZ İNSANLAR İÇİN KULLANILMAZ.

22

YUNUSLAR YİYECEKLERİNİ ARARKEN SES ÇIKARIRLAR.BU SESLER BALIK SÜRÜSÜNE ÇARPINCA GERİ DÖNER VE YUNUSLAR BU SAYEDE BALIKLARIN YERİNİ ÖĞRENİRLER.

2. SES TİTREŞİMDİR. SES TİTREŞİMLER SONUCU OLUŞUR.

DİYAPOZON: BİR CİSME DOKUNULDUĞUNDA SESİN DİĞER CİSİMD DE HİSSEDİLMESİ OLAYIDIR.(DENEY YAPILACAK)

MÜZİK ALETLERİNDE SES TİTREŞİMLER SAYESİNDE OLUŞUR. DAVULUN SESİ DERİNİN TİTREŞMESİ İLE, FLÜTÜN SESİ İÇERİDEKİ

HAVANIN TİTREŞMESİ YLE, KEMAN VE MANDOLİNİN SESİ TELLERİN TİTREŞMESİ İLE OLUŞUR.

ELİMİZİ KONUŞMA HALİNDE GIRTLAĞIMIZA DOKUNDURDUUMUZDA TİTREŞİMLERİ HİSSEDERİZ. AKCİĞERDEN GELEN HAVA TİTREŞİMLER SONUCUNDA SES OLARAK DIŞARI ÇIKAR.

SONUÇ OLARAK SES MADDELERİN TİTREŞMESİ VE İLERİ GERİ HAREKET ETMESİ İLE ORTAYA ÇIKIYOR.

HAVANIN AZ OLDUĞU ORTAMDA SES DAHA İNCE ÇIKAR. ÇÜNKÜ TİTREŞİMLER DAHA HIZLI HAREKET EDER. HAVANIN ÇOK OLDUĞU ORTAMDA SES DAHA KALIN ÇIKAR TİTREŞİMLER DAHA YAVAŞ HAREKET EDER.(PİPETLERLE DENEY YAPILACAK.)

SESLER TELLERİN KALINLIĞINA GÖRE DE DEĞİŞİR. İNCE TELDEN SES İNCE, KALIN OLAN TELDEN SES KALIN ÇIKAR.

İNCE TEL DAHA ÇOK TİTREŞİR VE İNCE SES ÇIKAR, KALIN TEL DAHA AZ TİTREŞİR SES KALIN ÇIKAR.

SESLER CİSİMLERİN GERGİNLİKLERİNE GÖRE DE FARKLILIK ARZ EDER. EN İNCE SES GERGİN TELDEN ÇIKAR, EN KALIN SES GEVŞEK OLAN TELDEN ÇIKAR.

TELLERİN GERGİNLİĞİ ARTTIKÇA TİTREŞİM SAYISI DA ATAR VE SES İNCELİR.

SES KAYNAĞININ TİTREŞİMİ ŞU ÖZELLİKLERE BAĞLI OLARAK GERÇEKLEŞİR:

23

BOYUNA KALINLIĞINA GERGİNLİĞİNE BAĞLI OLARAK DEĞİŞİR. KISA, İNCE VE GERGİN TELDEN İNCE SES ÇIKAR, UZUN, KALIN VE GERGİN OLMAYAN TELDEN KALIN SES ÇIKAR.

İNCE SESLERİ KALIN SESLERDEN AYIRAN ÖZELLİĞE SESİN YÜKSEKLİĞİ DENİR. SESİN YÜKSEKLİĞİ SES KAYNAĞININ TİTREŞİMİNE BAĞLIDIR. ERKEK SESLERİ UZUN VE KALINDIR, KADINLARIN SESLERİ KISA VE

İNCEDİR.İNCDE SESE TİZ; KALIN SESE DE PES DENİR.

**********HER SESİ DUYABİLİR MİYİZ?**********

SES HAVADA YAYILIRKEN TANECİKLERİ TİTREŞTİR. TİTREŞEN TANECİKLER SU DALGALARI GİBİ YAYILIR VE BİRBİRİNE ENERJİ AKTARIR. ANCAK SES KAYNAĞINDAN UZAKLAŞTIKÇA BU ENERJİDE AZALMA OLUR.

BU NEDENLE SES KAYNAĞINDAN UZAKLAŞTIKÇA SES ZAYIFLAMAYA VE DUYULMAMAYA BAŞLAR.

ZAYIF SESİ ŞİDDETLİ SESTEN AYIRAN ÖZELLİĞE SES EŞİĞİ DENİR. AYNI ŞİDDET VE YÜKSEKLİKTEKİ SESLER BİRBİRİNDEN FARKLIDIR.SESİN

BU ÖZELLİĞİNE SESİN TINISI DENİR.ÖRNEK: “DO” SESİ HER MÜZİK ALETİNDE FARKLIDIR.

SESLERİN BİRBİRİNDEN FARKLI OLMASININ NEDENİ: YÜKSEKLİĞİ(TİTREŞİM SAYISI) ŞİDDETİ TINISI

3. SESİN İŞİTMEDEKİ ÖNEMİSESİ KULAĞIMIZLA İŞİTMEMİZ ŞU ŞEKİLDE GERÇEKLEŞİR.DIŞ ORTAMDAN GELEN SES HAVAYI TİTREŞTİRİR.

24

HAVADA OLUŞAN TİTREŞİMLER KULAK KEPÇESİ TARAFINDAN TOPLANIR.KULAK KEPÇESİNE GELEN SESLER KULAK ZARINA ULAŞIR VE TİTREŞİR.KULAK ZARI BU TİTREŞİMLEİR ORTAKULAĞA GÖNDERİR.ORTA KULAKTA KEMİKLER TİTREŞİR.KEMİKLER BU TİTREŞİMLERİ İÇ KULAKTA BULUNA SIVIYA İLETİRBU SIVI İÇERİSİNDE İŞİTME GÖREVLİLERİ TİTREŞİMLERİ BEYNE ULAŞTIRIR VE İŞİTME GERÇEKLEŞMİŞ OLUR.

DIŞ KULAKTA; KULAK KEPÇESİ, KULAK YOLUORTA KULAKTA; KULAK ZARI, KÜÇÜK KEMİKLERİÇ KULAKTA; ÖSTAKİ BORUSU, KULAK SIVISI

************HER SESİ DUYABİLİR MİYİZ?************ SAĞLIKLI BİR İNSANIN KULAĞI SANİYEDE TİTREŞİM SAYISI 20 İLE 20.000

ARASINDAKİ SESLERİ DUYAR. TİTREŞİMLERİ 20 DEN AZ VE 20.000 DEN FAZLA SESLERİ DUYAMAZ

25

İNSAN KULAĞI ŞİDDETİ AZ OLAN SESLERİ DE DUYAMAZ,İŞİTİLEBİLEN EN HAFİF SESE İŞİTME EŞİĞİ DENİR.

HAYVANLARIN KULAKALRI DAHA HASSASTIR.YARSA İYİ GÖZLERİ İYİ GÖRMEZ AMA KULAKLARI ÇOK HASSASTIR.

BALİNALARDA BİZİM DUYAMADIĞIMIZ SESLERİ DUYAR. AT, KÖPEK VE KÜMES HAYVANLARININ DA İŞİTME DUYULARI İYİ

GELİŞMİŞTİR.KULAĞIMIZIN DUYAMADIĞI SESLERDEN BİR ÇOK ALANDA YARARLANABİLİRİZ.

YER KABUĞUNUN YAPISININ İNCELENMESİNDE DENİZALTI ARAŞTIRMALARINDA PETROL ARAMA ÇALIŞMALARINDA TIP ALANINDA

BÖBREK TAŞLARININ ÇATLAMASI VE ULTRASONOGRAFİ DENEN İNSAN VÜCUDUNUN DİNLENMESİNDE.

ESKİ BİNALARIN YIKILMASI GİBİ ÇALIŞMLARDA.

**********SESİN ŞİDDETİ DEĞİŞEBİLİR Mİ?***********

SESLERİN, SES KAYNAĞINDAN OLAN UZAKLIĞA VE SES KAYNAĞININ DENGE DURUMUNDANAYRILMA MİKTARINA BAĞLI OLARAK FARKLI ŞİDDETLERİ VARDIR.İ

SES ŞİDDETİNE GÜRLÜK DENİR. SESİN ŞİDDETİNİ ARTIRMAK VE UZAKLARA ULAŞMASINI SAĞLAMAK

İÇİN; MEGAFON, HOPÖRLÖR VE MİKROFON KULLANILIR. SES HER DOĞRULTUDA YAYILDIĞINDAN DAĞILIR VE DUYULMASI

GEREKEN YERLERE ULAŞMAZ. KONİ ŞEKLİNDE OLAN MEGAFON SESİ TOPAR VE UZAKLARA DUYURUR.

***************GRÜLTÜ NEDİR?***************** İNSANLARI RAHATSIZ EDEN VE HOŞA GİTMEYEN SESLERE GÜRÜLTÜ

DENİR. GÜRÜLTÜLÜ ORTAMLARDA ŞU OLUMSUZLUKLAR GÖRÜLÜR: DİKKAT DAĞILIR VERİMLİLİK AZALIR RUHSAL BOZUKLUKLAR VE AŞIRI SİNİRLİLİK YÜKSEK SESLE KONUŞMA ALIŞKANLIĞI GÖRÜLÜR.

26

BAŞ DÖNMESİ BAŞ AĞRISI GÖRÜLÜR. İŞİTME BOZUKLUKLARI VE İŞİTME KAYBI GÖRÜLÜR. YÜKSEK SESLE MÜZİK DİNLENİLMEMELİDİR.

4. SESTE ÇEVREYİ KİRLETİR.

GÜRÜLTÜLÜ ÇEVRE SAĞLIKLI ÇEVRE DEĞİLDİR. TEKNOLOJİ İLE BİRLİKTE ŞEHİRLERDE GÜRÜLTÜ ARTTI SAĞLIĞIMIZI OLUMSUZ YÖNDE ETKİLEYENBU DURUMA SE

SKİRLİLİĞİ DENİR.*******SES KİRLİLİĞİ İÇİN ALINACAK ÖNLEMLER ŞUNLARDIR******

ORTAK YAŞAM ALANLARINDA GÜRÜLTÜ YAPILMAMALI YENİ TEKNOLOJİLER KULANILARAK GÜRÜLTÜSÜ AZ ALETLER

YAPILMALI GÜRÜLTÜLÜ ATÖLYE VE FABRİKALR ŞEHİR DIŞLARINA YAPILAMLI ÇEVRE AĞAÇLANDIRILMALI GÜRÜLTÜLÜ İŞ YERLERİNDE KULAKLIK KULLANILMALI PENCERELERDE ÇİFT CAM KULLANILMALI APARTMANLARDA YALITIM AMLZEMELERİ KULLANILMALI SİNEMA VE TİYATROLARDA SES YALITIM MALZEMELERİ

KULLANILMALI.

27

A) ÇEVREMİZDEKİ VARLIKLARI TANIYALIM

1. CANLI DEYİNCE NE ANLIYORUZ?

2. BİTKİ VE HAYVANLARIN CANLILIK ÖZELLİKLERİ

3. GÖZLE GÖRÜLEMEYECEK KADAR KÜÇÜK CANLILARI TANIYALIM

4. UYUYAN CANLILARI UYANDIRALIM

B) YAŞADIĞIMIZ ÇEVRE

1. YAŞAM ALANLARI

2. ÇEVREMİZDEKİ KİRLİLİK

3. İNSAN VE KİRLİLİK

4. ÇEVREMİZİ KORUYALIM.

28

A) ÇEVREMİZDEKİ VARLIKLARI TANIYALIM DERS ÇALIŞIRKEN, YÜRÜRKEN, ÇEVREMİZE BAKTIMIĞIMIZDA BİRÇOK

VARLIK GÖRÜRÜZ. ÇEVREMİZE BAKTIĞIMIZDA GÖRDÜĞÜMÜZ CANLI VE CANSIZ VARLIKLARIN BÜTÜNÜNE DOĞA DENİR.

CANSIZ VARLIKLAR CANSIZ GOAYI, CANLI VARLIKLAR CANLI DOĞAYI OLUŞTURURLAR.

1. CANLI DEYİNCE NE ANLIYORUZ?

CANLI VE CANSIZ VARLIKLAR ARASINDA BAZI FARKLILIKLAR VARDIR.

CANLI VARLIKLAR HAREKET EDER FAKAT CANSIZ VARLIKLAR EDEMEZ

CANLILAR YAŞAMSAL FAALİYETLERİNİ SÜRDÜREBİLMESİ İÇİN ENERJİYE İHTİYAÇ DUYARLAR. BU NEDENLE BESLENİR VE ENERJİYE İHTİYAÇ DUYARLAR.

CANSIZ VARLIKLAR SOLUNUM YAPAMAZ VE BESLENEMEZLER. YANİ ENERJİ ÜRETEMEZ TÜKETEMEZLER.

CANLILAR ELDE ETTİKLERİ ENERJİ İLE BÜYÜR VE ÇOĞALIRLAR, CANZSIZ VARLIKLAR BU OLAYI YAPAMAZLAR.

*********CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ**********

BÜYÜRLER VE GELİŞİRLER BESLENİRLER HAREKET EDERLER SOLUNUM YAPARLAR BOŞALTIM YAPARLAR UYARTI ALIR VE TEPKİ VERİRLER. ÇOĞALIRLAR.

29

2. BİTKİ VE HAYVANLARIN CANLILIK ÖZELLİKLERİ

ÇEVREMİZ BİRÇOK CANLI VE CANSIZDAN MEYDANA GELİR. CANLILAR ORMAN, DENİZ, HAVA GİBİ PEK ÇOK ALANDA

YAŞAYABLİRLER. EVREMİZDE GÖZLE GÖRDÜĞÜMÜZ PEK ÇOK CANLI VARLIĞI

HAYVANLAR VE BİTKİLER OLUŞTURUR. BİTKİ VA HAYVANLARIN PEK ÇOK FARKLI ÖZLELLİKLERİ OLMASINA

RAĞMEN ORTAK ÖZELLİKLERİ DE VARDIR.

******BİTKİ VE HAYVANLARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ*****

BÜYÜME VE GELİŞME BÜTÜN CANLILAR BÜYÜRLER VE GELİŞİRLER, HAYVANLARDA BÜYÜME

SINIRLIDIR. HAYVANLAR DÜNYAYA GELDİKLERİNDE ÇOK KÜÇÜKTÜRLER, ZAMAN

İÇERİSİNDE BÜYÜR VE GELİŞİRLER. KURBAĞA YAVRULARI YUMURTADAN ÇIKTIĞINDA KÜÇÜKTÜR, BÜYÜYP

ERGİN KURBAĞA OLUNCA BÜYÜMESİ DURUR. BİTKİLERDE BÜYÜME SÜREKLİDİR VE FARKLIDIR. BİTKİLER BİR TOHUMUN TOPRAKTA ÇİMLENMESİ İLE FİDAN OLUR. FİDANIN GELİŞMESİYLE ERGİN BİTKİLER OLUŞUR. İLKBAHARDA EKİLEN

FASULYE FİDELERİ BÜYÜYÜP GELİŞİR VE FASULYE BİTKİSİNİ OLUŞTURUR.

BESLENME BÜTÜN CANLILAR HAREKET DEBİLMEK BÜYÜYÜP GELİŞEBİLMESİ İÇİN

BESLENİRLER. CANLLILAR GEREKLİ OLAN ENERJİYİ BESİNLERDEN ELDE EDERLER.

30

BESLENMELERİNE GÖRE CANLILARIN KARŞILAŞTIRILMASI

BİTKİLER:KENDİ BESİNLERİNİ KENDİLERİ YAPARLAR(ÜRETİCİLER)

HAYVANLAR:BESİNLERİNİ DIŞARIDAN HAZIR ALAN CANLILARDIR(TÜKETİCİLER)

YANİ BÜTÜN CANLILAR BESLENİRLER AMA BÜTÜN CANLILARIN BESLENMELERİ FARKLI FARKLIDIR.

HAREKET

CANLILAR HAREKET EDERLER.HAYVANLAR YER DEĞİŞTİREREK AKTİF HAREKET EDERLER.HAYVANLAR YÜZGEÇ, KANAT, BACAK GİBİ HAREKET ORGANLARI VARDIR.KUŞ, KELEBEK GİBİ HAYVANLAR UÇARAK KANATLARIYLA HAREKET EDERLER.BALIKLAR YÜZEREK HAREKET EDERLER.BİTKİLER KÖKLERİYLE TOPRAĞA TUTUNDUKLARINDANYER DEĞİŞTİREMEZLER.PASİF HAREKET EDERLER.BİTKİLERİN AÇMASI, GÜNEŞE DOĞRU YÖNELMESİ, KÖKLERİNİN TOPRAKTAKİ SUYA DOĞRU UZAMASI PAİF HAREKETTİR.

SOLUNUM

CANLILARIN YAŞAMSAL FAALİYETLERİNİ SÜRDÜREBİLMESİ İÇİN BESLENMELERİ GEREKTİĞİNİ ÖĞRENMİŞTİK. BU ENERJİNİN AÇIĞA ÇIKMASI İÇİN İSE SOLUNUMA İHTİYÇLARI VARDIR.CANLILARIN ÇOĞU SOLUNUMYAPARKEN DIŞARDAN ALDIKALRI OKSİJENİ KULLANIRAR. BU OSİJENLE BESİNLERİ PARÇALAYARAK ENERJİ ELDE EDERLER.

31

CANLILARDA SOLUNUM ORGANLARI FARKLILIK GÖSTERİR.MEMELİLERİN, KUŞALRIN, SÜRÜNGENLERİN SOLUNUM ORGANI AKCİĞERLERİDİR.BALIKLARIN SOLUNUM ORGANI SOLUNGAÇLARIDIR.SOLUCANARIN ÖZEL SOLUNUM ORGANLARI YOKTUR. ISLAK DERİLERİ İLE DIŞARIDAN OKSİJEN ALIRLAR.BİTKİLERİN SOLUNUM ORGANLARI YAPRAKLARIDIR. BİTKİLER YAPRAKALRI İLE DIŞARIDAN OKSİJEN ALIRLAR.

BOŞALTIM

CANLILAR ÇEŞİTLİ FAALİYETLER SONUNDA VÜCUTLARINDA OLUŞAN ARTIK MADDELERİ DIŞARI ATARLAR.İNEK, ASLAN, KUŞ GİBİ VARLIKLARIN BOŞALTIM ORGANLARI BÖBREKTİR.BÖBREKLER VÜCUTTA BİRİKEN ZARARLI MADDELERİ DIŞARI ATARAK BOŞALTIMA YARDIMCI OLURLAR.BİTKİLER YAPRAKLARI İLE TERLEME YAPARAK FAZLA SUYU DIŞARI ATARLAR VE BOŞALTIMI GERÇEKLEŞTİRİRLER.

UYARTI ALABİLME VE TEPKİ VEREBİLMEBİTKİLER VE HAYVANLAR ÇEVREDEN GELEN UYARILARA FARKLI ŞEKİLDE TEPKİ VERİRLER.KÖPEĞİMİZ SESİMİZİ DUYUNCA YANIMIZA GELİRKEDİ FAREYİ GÖRÜNCE KOŞARTAVUKLARA YEM ATINCA TOPLAŞIRLAR.BAZI BİTKLER ÇEÇEK VE YAPRAKALRINI GÜNEŞ IŞIĞINA DOĞRU ÇEVİRİRLER.

ÜREME HER CANLI OLGUNLAŞINCA KENDİNE BENZEYEN CANLILAR MEYDANA

GETİRİR.BU OLAYA ÜREME ADI VERİLİR. CANLILARIN ÜREME ŞEKİLLERİ FARLI FARKLIDIR.

32

MEMELİ CANLILAR DOĞURARAK ÇOĞALIRLAR. BAZI HAYVANLAR YUMURTA İLE ÇOĞALIRLAR. BİTKİLER İSE TOHUMLA ÇOĞALIRLAR.TOHUMLAR UYGUN ŞARTLARDA

ÇİMLENEREK YENİ BİTKİ OLUŞTURURLAR.

CANLILIK ÖZELLİĞİ HAYVANLAR (UYGULAMA ŞEKLİ) BİTKİLER (UYGULAMA ŞEKLİ)

HAREKET

BESLENME

SOLUNUM

ÜREME

BÜYÜME VE GELİŞME

BOŞALTIM

UYARTI YAPABİLME VE TEPKİ VEREBİLME

3.GÖZLE GÖRÜLEMEYECEK KADAR KÜÇÜK CANLILARI TANIYALIM

CANLILAR SADECE BTKİ VE HAYVANLARDAN OLUŞMAZLAR. GÖZLE GÖRÜLEMEYECEK KADAR KÜÇÜK CANLILAR VARDIR. BUNLARA

MİKROSKOBİK CANLILAR DENİR. GÖZLE GÖRÜLEMEYECE KADAR KÜÇÜK OLAN CANLILARI MİKROSKOP

YARDIMIYLA GÖREBİLİRİZ. MİKROSKOBİK CANLILAR HAVA, TOPRAK, SU GİBİ TÜM ORTAMLARDA

BULUNABİLİR. KEK, EKMEK, POĞAÇA, MAYALANMIŞ HAMURDAN YAPILIR. HAMURUN

KABARMASINI SAĞLAYAN MİKROSKOBİK CANLIDIR. SÜTÜN, PEYNİRİN VE YOĞURDUN OLUŞMASINDA, ÜZÜM SUYUNUN

SİRKE OLMASINDA, TURŞUNUN YAPILMASINDA MİKROSKOBİK CANLILAR ETKİLİDİR.

PENİSİLİN DENEN ÖLDÜRÜCÜ İLAÇ PEYNİR KÜFÜNDEN YAPILIR.

33

BU CANLILARIN OLUMLU ETKİSİ OLDUĞU GİBİ OLUMSUZ ETKİLERİ DE VARDIR.

BESİNLERİ KÜFLENDİREN VE EKŞİTEN MİKROSKOBİK CANLILARDIR. MİKROSKOBİK CANLILARIN BAZILARI İNSANLARA BAZILARI DA DİĞER

CANLILARDA HASTALIKLARA NEDEN OLUR. MİKROSKOBİK CANLILARIN NEDEN OLDUĞU HASTALIKLARIN BAZILARI

ŞUNLARDIR: İNSANLARDA; KOLERA, VEREM, DİZANTERİ, SITMA GİBİ HASTALIKLARA

BU CANLILAR NEDEN OLUR. BAZI MİKROSKOBİK CANLILAR TOPRAĞA KARIŞARAK CANLI ATIKLARINI

TÜKETİRLER VE ÇEVRE KİRLİLİĞİNİ ÖNLEMİŞ OLURLAR.

4.UYUYAN CANLILARI UYANDIRALIM EVİMİZDE KULLANDIĞIMIZ YUMURTA, FASULYE, MERCİMEK GİBİ

VARLIKLAR CANLIDIR.

BU CANLILAR UYGUN KOŞULLAR OLMADIĞINDAN UYKU

HALİNDEDİRLER.

UYGUN KOŞULLAR OLUŞTURULUNCA UYKUDAN UYANIR CANLILIK

ÖZELLİĞİ KAZANIRLAR.

FASULYE TOHUMU YETERİ KADAR SU HAVA VE GÜNEŞLE

BULUŞTURULDUĞUNDA FASULYE BİTKİSİ OLUŞUR.

C) YAŞADIĞIMIZ ÇEVREBİR CANLININ BULUNUĞU ORTAMA ÇEVRE DENİR.

ÇEVRE ÇEŞİTLİ CANLI VE CANSIZ VARLIKLARDAN OLUŞUR.

ÇEVREMİZDE CANLILARIN YAŞAYABİLECEĞİ FARKLI YAŞAM ALANLARI VARDIR.

34

HAYATIN DEVAM EDEBİLMESİ İÇİN ÇEVREYİ KORUMAMIZ GEREKMEKTEDİR.

1. YAŞAM ALANLARI

DOĞADAKİ CANLILAR FARKLI ORTAMLARDA YAŞARLAR.CANLILARIN KENDİ ÖZELLİKLERİNE GÖRE DOĞAL YAŞAMA ALANLARI VARDIR.CANLILARIN YAŞAMASI BELLİ SICAKLIK GEREKİR.

CANLILARIN YAŞAM ALANLARI HAVA, SU VE KARA ALANLARIDIR.SU ORTAMDA PEK ÇOK CANLI YAŞAR.MİKROSKOBİK CANLILAR GENELLİKLE SUDA YAŞARLAR.BALIKLARIN BİR KISMI TATLI SUDA BİR KISMI DA TUZLU SUDA YAŞARLAR.YENGEÇ, İSTAKOZ, MİDYE, MÜREKKEP BALIPI SUDA YAŞAR VE SUDAKİ ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJENLERDEN YARARLANIRLAR.GÜNEŞ IŞINLARI DENİZ DİPLERİNE KADAR İNEMEDİĞİNDEN CANLI ÇEŞİTLİLİĞİ DE AZALIR.CANLILARIB BİRÇOĞU KARADA YAŞAR.ORMAN ÇAYIR GÖL DAĞ GİBİ ALANLARDA YAŞARLAR.KURBAĞA, SUAYGIRI, TİMSAH, SUKAPLUMBAĞASI, KUNDUZ GİBİ CANLILAR HEM KARADA HEM DE SUDA YAŞARLAR.İNSAN ELİYLE OLUŞAN YAŞAM ALANLARI DA VARDIR.BUNLAR DOĞAL OLMAYAN YAŞAMA ALANLARIDIR.ÖRNEĞİN AKVARYUM, TARLA, SAKSI, HAVUZ GİBİ…

35

2.ÇEVREMİZDEKİ KİRLİLİKHER CANLININ YAŞAMLARINI SÜRDÜREBİLMELERİ İÇİN DOĞAL ALANLARA YANİ ÇEVREYE İHTİYACI VARDIR.ÇEŞİTLİ ÇEVRELERDE YAŞAYAN CANLILAR UYUM İÇERİSİNDE BİRLİKTELİKLERİNİ DEVAM ETTİRİRLER.ÇEVRENİN KİRLENMESİ BU UYUMU ORTADAN KALDIRARAK TABİATIN DENGESİNİ BOZMAKTADIR.ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN EN ÖNEMLİ FAKTÖRÜ İSE İNSAN UNSURUDUR.ÇEVRE DENİLİNCE AKLIMIZ İLK ÖNCE YAKIN ÇEVRE GELİR.EVİMİZ, MAHALLEMİZ, SOKAĞIMIZ, OKULUMUZ VE SINIFIMIZDIR.YAKIN ÇEVREMİZİ TEMİZ TUTARSAK ÇEVRE KİRLİLİĞİNİ DE ÖNLEMİŞ OLURUZ.SINIFLARIMIZI VE OKULUMUZU TEMİZ TUTMALIYIZ VE BAHÇE TEMİZLİĞİNE ÖZEN GÖSTERMELİYİZ.

3.İNSAN VE KİRLİLİKNE YAZIK Kİ ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN EN ÖNEMLİ FAKTÖRÜ İNSANDIR.İNSAN NÜFÜSUNUN HIZLI ARTMASI BARINA SORUNU ORTAYA ÇIKARMAKTADIR.BU NEDENLE DÜZENSİZ KENTLEŞME KAÇAK YAPILAŞMA ARTMIŞTIR.İNSANLAR HAYVAN OTLATARAK, TARLA AÇMAK İÇİN VE YERLEŞİM YERLERİ OLUŞTURMAK İÇİN ORMANLARI TAHRİP EDERLER.ORMANLAR HAVAYA OKSİJEN VEREREK İNSN GİBİ BİRÇOK CANLININ HAYATLARINI SÜRDÜRMESİNİ SAĞLAR.

36

*****ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN NEDENLERİ****** ÇEVREYE ATILAN ÇÖPLER KANALİZASYON SİSTEMİNİN EKSİKLİĞİ TARIM İLAÇLARININ KONTROLSÜZ KULLANIMI NÜFUS ARTIŞI VE DÜZENSİZ KENTLEŞME DETERJANLAR, DEODORANTLAR, PİLLER EV VE FABRİKA BACALARINDAN ÇIKAN DUMANLAR MOTORLU TAŞITLARDAN EGZOZUNDAN ÇIKAN ZEHİRLİ GAZLAR

4.ÇEVREMİZİ KORUYALIM.ÇEVRE KİRLİLİĞEİNE NEDEN OLAN ETKENLERİ ÖĞRENDİKBU KİRLİLİKLER ÇEVREMİZDEKİ BÜTÜN CANLILARA ZARAR VERİRÇEVRE KİRLİLİĞİNİ ÖNLEMEK BİZİM ELİMİZDEDİR.

****YAŞADIĞIMIZ ÇEVREYİ TEMİZ TUTMAK İÇİN****

SINIFLARIMIZI TEMİZ TUTMALIYIZ KÂĞIT ARTIKLARINI VE ÇİKOLATA POŞETLERİNİ ÇÖPE ATMALIYIZ. OKUL BAHÇESİNİ TEMİZ TUTMALIYIZ. EVİMİZİN ÖNÜNÜ TEMİZ TUTMALIYIZ AĞAÇLANDIRMAYA ÖZEN GÖSTERMELİYİZ. KÂĞIT, PLASTİK, CAM GİBİ GERİ DÖNÜŞÜM İMKÂNI OLAN MADDELERİN

GERİ DÖNÜŞÜMÜNÜ SAĞLAMALIYIZ. PARFÜM VE DEODORANT KULLANIMINA DİKKAT ETMELİYİZ.

37

1. ELEKTİRİĞİ TANIYALIM

2. ELEKTRİĞİN GÜNLÜK YAŞANTIMIZDAKİ YERİ VE ÖNEMİ

3. FARKLI ELEKTRİK KAYNAKLARI

4.ELEKTİRİĞİN YOL AÇABİLECEĞİ TEHLİKELER

5.PİLLERİ TANIYALIM

6.BASİT ELEKTRİK DEVRESİ KURALIM

38

7.ELEKTİRİĞİ KONTROL EDELİM

1. ELEKTİRİĞİ TANIYALIM

ELEKTRİK HENÜZ KEŞFEDİLMEDEN HAYAT STANDARTLARI DAHA DÜŞÜK VE YAŞAM DAHA ZORLUKLARLARLA DEVAM EDİYORDUULAŞIM ARAÇLARI OLARAK YALNIZCA HAYVAN GÜCÜNE DAYALI ARAÇLAR KULLANILIYORDUEVLERİMİZDE GECELEREİ YALNIZCA MUM VE BENZERİ AYDINLATMA GEREÇLERİ KULLANILIYORDU.GÜNLÜK HAYATTA YOKLUĞUNU DÜŞÜNEMEDİĞİMZ ELEKTRİK BİR ENERJİ TÜRÜDÜR.ELEKTRİK ENERJİSİ AYDINLANMA DIŞINDA TIP, ULAŞIM, TAŞIMACILIK, İLETİŞİM GİBİ BİRÇOK ALANDA KULLANILMAKTADIR.ELEKTRİK KOLAY ÜRETİLİR TAŞINABİLİR VE DİĞER ENERJİLERE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLİR.ELEKTRİK ENERJİSİNİN KULLANIM ALANI ÇOK GENİŞTİR.GÜNLÜK HAYATIMIZDA BİRÇOK İŞİMİZİ ELEKTİRK ENERJİSİ KULLANARAK HALLEDERİZ.

2. ELEKTRİĞİN GÜNLÜK YAŞANTIMIZDAKİ YERİ VE ÖNEMİ

EVDE İŞ YERİNDE OKULDA AYDINLANMA ELEKTRİKLE SAĞLANIR.

EVLERDE KULLNILAR BİRÇOK ARAÇ VE GEREÇLER ELEKTRİKLE ÇALIŞMAKTADIR. ÖRNEK, TV, BİLGİSAYAR, ÇAMAŞIR MAKİNASI, ÜTÜ…

39

ELEKTRİK AYRICA ULAŞIM ALANINDA DA KULLANILIR. TRAMVAY, TREN, TRALEYBÜS…

KARA DENİZ VE HAVA ULAŞIMINDA İÇ AYDINLATMA ELEKTRİKLE SAĞLANMAKTADIR.

ELEKTRİK KESİNTİSİNDE İSE BİR NEVİ HAYAT FONKSİYONLARI DURMUŞ OLUR HEMEN HEMEN HİÇBİR İŞ YAPILAMAZ HALE GELİR.

ELEKTRİĞİNISIYA, HAREKETE, SESE VE IŞIĞA DÖNÜŞTÜRÜLMESİ ONUN VARLIĞINI BİZLERE İSPATLAMIŞ OLUR.

****ELEKTRİKLİ ALETLERİN ÖRNEKLENDİRİLMESİ*****

FIRIN, ELEKTRİK SOBASI, TOST MAKİNASI GİBİ ALETLERDE ELEKTRİK ENERJİSİ ISI ENERJİSİNE DÖNÜŞÜR.ÇAMAŞIR MAKİNESİ, MİKSER, VANTİLATÖR, YÜRÜYEN MERDİVENLERDE İSE HAREKET ENERJİSİNE DÖNÜŞÜR.AMPÜLLERLE IŞIK ENERJİSİNE DÖNÜŞÜR.

İLETİŞİM ARAÇLARINDA ELEKTRİK ENERJİSİ SES ENERJİSİNE DÖNÜŞÜR.

3. FARKLI ELEKTRİK KAYNAKLARI ISI, IŞIK, SES VE HAREKET BİRER ENERJİ TÜRÜDÜR. ELEKTRİK DE BİR ENERJİDİR. ENERJİLER BAŞKA ENERJİLERE DÖNÜŞEBİLİRLER. ISI, HAREKET VE KİMYASAL ENERJİYİ ELEKTRİK ENERJİSİNE

DÖNÜŞTÜREREK ELEKTRİK ÜRETEN ARAÇLARA ELEKTRİK ÜRETEN ENERJİ KAYNAĞI YA DA ÜRETEÇ DENİR.

ÜRETEÇ BAŞKA ENERJİLERİ ELEKTRİK ENERJİSİNE DÖNÜŞTÜRÜR.

JENERATÖR, PİL, AKÜMLATÖR VE DİNAMOLAR BAŞLICA ELEKTRİK KAYNAKLARIDIR.

*******ELEKTRİK SANTRALLERİ ÜÇ ÇEŞİTTİR******a)HİDRO ELEKTRİK SANTRALLERİ:

40

SUYUN HAREKET ENERJİSİNİ ELEKTRİK ENERJİSİNE ÇEVİRİR. AKARSULAR ÜZERİNE KURULAN BARAJLARLA SU DEPO EDİLİR,

YÜKSEKTEN AKAN SU TÜRİBÜNLERİ VE ONA BAĞLI OLARAK JENARATÖRLERİ DÖNDÜRÜR. BÖYLECE ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİLİR.

ÜLKEMİZDE ELEKTRİĞİN BÜYÜK BİR KISMI BU ŞEKİLDE ELDE EDİLİR.

b)TERMİK SANTRALLERİ: KÖMÜR, PETROL YA DA DOĞAL GAZ KULLANILARAK ELEKTRİK ÜRETEN

SANTRALLERE DENİRÇ YAKITIN YANMASI SONUCU MEYDANA GELEN ISI ENERJİSİ

KAZANLARDAKİ SUYU BUHARLAŞTIRIR. BASINÇLI SU TÜRİBÜNDEKİ JENARATÖRÜ DÖNDÜREREK ELEKTRİK ENERJİSİ ELDE EDİLİR. ÇEVRE KİRLİLİĞİNE YOL AÇAR.

c) GÜNEŞ ENERJİSİ VE YEL DEĞİRMENLERİ: GELİŞMİŞ ÜLKELER GÜNEŞ ENERJİSİ VE YEL DEĞİRMENLERİNİ

KULLANARAK HAREKET ENERJİSİNİ ELEKTRİK ENERJİSİNE ÇEVİREREK DAHA UCUZ ELEKTRİK ELDE EDİYORLAR.

d)NÜKLEER SANTRALLER: BU SANTRALLER ATOM ENERJİSİ İLE ÇALIŞIR. MERKEZDE REAKTÖRDE OLUŞAN ISI SUYU BUHARLAŞIR VE YİNE

TÜRİBÜNDEKİ JENARETÖRÜ DÖNDÜREREK ELEKTRİK ENERJİSİ ELDE EDİLİR.

*****EVLERE ELEKTRİK NASIL ULAŞIR?******EVLERDE KULLANDIĞIMIZ ELEKTRİK SANTRALLERDE ÜRETİLİR.SANTRALLERDE ÜRETİLEN ELEKTRİĞİN GERİLİMİ ARTIRILIR. YÜKSEK GERİLİMLİ ELEKTRİK ÇOK YÜKSEK METAL DİREKLER ARSINA GERİLMİŞ BAKIR YA DA ALÜMİNYUM TELLERLE TAŞINIR.YÜKSEK GERİLİM HATLARINA YAKLAŞMAMAK GEREKİR, BURALRADA ELEKTRİK AKIMI 220 VOLTA DÜŞÜRÜLÜR, EVLERE AYRI AYRI HATLARDAN VERİLİR.

41

BİNALARA ÇEKİLEN ELEKTİRK BİNA ANA SİGORTASINA VERİLİR. BURADA EVİN ELEKTRİK TESİSATINA BAĞLANTI YAPILIR.SİGORTA : ELEKTRİĞİN EVLERE AŞIRI KULLANILMASINDA DOĞACAK SORUNLARI VE ELEKTRİK YANGINLARINI ÖNLEMEK İÇİN KULLANILAN ARAÇTIR.

****************PİLLER*****************GÜNÜMÜZDE EN ÇOK KULLANILAN ÜRETEÇLERDEN BİRİDİR.CEP TELEFONU, RADYO, SAAT, GİBİ PEKÇOK ARAÇTA

KULLANILIR.PİLLER BARINDIRDIKLARI ENERJİYE GÖRE BOY BOY VE ÇEŞİT

ÇEŞİTTİR.CEP TELEFONARI BATARYA İLE ÇALIŞIR. BATARYA; BİRKAÇ

PİLİN BİR ARAYA GELMESİ İLE KURULUR. ŞARJ ALETİ İLE BİTTİĞİNDE DOLUMU SAĞLANIR.

İLK PİL 1800 YILINDA İTALYAN FİZİKÇİ ALESSANDRO VOLTA TARAFINDAN YAPILMIŞTIR.

1960 YILLARINDA UZAYDA KULLANILMAK ÜZERE GÜNEŞ PİLLERİ GELİŞTİRİLDİ.

AKÜMLATÖR; ULAŞIM ARAÇLARINA ELEKTRİK SAĞLAYAN ÜRETEÇTİR

4.ELEKTİRİĞİN YOL AÇABİLECEĞİ TEHLİKELERGÜNLÜK HAYATIMIZDA EN ÇOK KULLANDIĞIMIZ ELEKTRİK DİKKATLİ KULLANILMAZSA TEHLİKELİ OLABİLİR.80-90 VOLTU GEÇEN AKIMLAR ÖLÜME NEDEN OLABİLİYOR.

******DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR*****

EVLERDE ESKİYEN VE KIRILAN PRİZLER DEĞİŞTİRİLMELİDİR.PRİZE GEREĞİNDEN FAZLA FİŞ TAKILMAMALIDIR.

42

BANYO GİBİ NEMLİ YERLERDE PRİZLER KAPALI OLMALIDIR.PRİZE ÇİVİ ÇATAL GİBİ METAL CİSİMLER TAKILMAMALIDIR.KABLOLARIN SAĞLAMLIĞI KONTROL EDİLMELİDİR.TSE BELGESİ OLAN ARAÇLAR SATIN ALINMALIDIR.

TSE=TÜRK STANDARTLARI ENSTİTÜSÜELEKTRİK ENERJİSİ İLE KESİNLİKLE OYUN OYNANMAZ.

5. PİLLERİ TANIYALIMPİLDE AKÜDE VE BATARYADA (+) VE (-) OLMAK ÜZERE İKİ UÇ VARDIR. BU UÇLARA KUTUP ADI VERİLİR.KURU PİLLER GERÇEKTE DE KURU DEĞİLDİRLER.İÇERİSİNDE ISLAK BİR MADDE OLAN NİŞADIR İLE DOLUDUR.PİİLER BİRİKTİRDİĞİ ENERJİLERİ TÜKETİNCE BİR SÜRE SONRA BOŞALIRLAR.BİTMİŞ PİLLERİ GELİŞİGÜZEL YERLERE ATMAMAK GEREKİR.PİLİN İÇERİSİNDEKİ ZEHİRLİ MADDE TABİATTA KALICI KİRLİLİĞE NEDEN OLABİLİR.TOPRA VE SUYA KARIŞARAK BİTKİ VE HAYVANLAR YOLUYLA İNSANLARA DA BULAŞABİLİRLER.TÜKENEN PİLLER AYRI TORBALARDA TOPLANMALIDIR.PİLLERİ AÇMAK AĞZA SÜRMEK VE ATEŞE ATMAK TEHLİKELİ VE YASAKTIR.

6. BASİT ELEKTRİK DEVRESİ KURALIMDEVRE ELEKTİRİĞİN İZLEDİĞİ YOLA DENİR.ELEKTRİK DEVRESİ; ELEKTRİK ÜRETECİNDEN BAŞLAYIP YİNE ÜRETEÇTE BİTEN KESİNTİSİZ YOLDUR.BASİT BİR ELEKTRİK DEVRESİ; PİL, AMPÜL, BAĞLANTI KABLOLARI VE ANAHTAR GİBİ ARAÇLARDAN OLUŞUR.BAĞLANTI KABLOLARI İLETKEN MADELEREDN YAPILIR.İLETKEN MADDELERİN ÜZERİNDE SERBEST HAREKET EDEN ELEKTRONLAR VARDIR.AMPÜLLERİN IŞIKVEREBİLMESİ İÇİN İLETKEN TELLERDEN BİRİNİN PİLİN (-) KUTBUNA DİĞERİNİ DE (+) BAĞLANMASI GEREKİR.

43

İLETKEN TELLERDEN GEÇEN AKIMLARA ELEKTRİK AKIMI DENİR.

NOT:ELEKTRONLAR PİLİN(-) KUTBUNDAN (+) KUTBUNA DOĞRU İLETKEN ÜZERİNDE HAREKET EDERLER. BUNA ELEKTRON AKIŞ YÖNÜ DENİR.ELEKTRİK AKIMININ YÖNÜ İSE (+) KUTUPTAN (-) KUTBA DOĞRU KABUL EDİLİR. BUNA DA ELEKTRİK AKIM YÖNÜ DENİR.ELEKTRİK YÜKÜNÜN HAREKETİNE İZİN VEREN MADDELERE İLETKEN MADDE DENİR.ELEKTRİĞİN İLETİLMESİNDE BAKIR MADDELER KULLANILIR.PORSELEN, KURU AĞAÇ, KAUÇUK, CAM, PLASTİK GİBİ MADDELER KAZANDIKLARI ELEKTRONLARI BİR BÖLGEDE TUTAR VE CİSMİN HAREKET ETMESİNİ ÖNLERLER. BÖYLE MADDELERE DE YALITKAN MADDE DENİR.BİR ELEKTRİK DEVRESİNDE DEVRE ELEMANLARI SEMBOLLERLE İFADE EDİLİR.

DEVRE ELEMANI SEMBOLLE GÖSTERİMİ

AMPÜL

İLETKEN TEL

ÜRETEÇ (+) (-)

ANAHTAR AÇIK KAPALI

44

DEVRE ELEMANLARI KAPALI OLDUĞU DURUMDA AMPÜL YANAR.

DEVRE ELEMANLARI AÇIKKEN AMPÜL YANMAZ.

7. ELEKTİRİĞİ KONTROL EDELİM ELEKTRİK ENERJİSİNİ EVİMİZE KABLOLARLA GELDİĞİNİ VE ORADAN

EVİN İÇİNE DAĞILDIĞINI ÖĞRENDİK. ELEKTRİĞİ KONTROL ETMEMİZİ SAĞLAYAN DÜĞMEYE ANAHTAR

DENİR. LAMBALARIN IŞIK VERMESİNİ İSTEDİĞİMİZDE ELEKTRİK DÜĞMESİNE

BASARIZ. ELEKTRİK DEVRESİ KAPANIR VE LAMBALAR IŞIK VERİR. BU OLAYIN TAM TERSİ DURUMUNDA İSE LAMBA IŞIK VERMEZ VE

DEVRELER AÇIK DURUMA GELİR VE AKIM GEÇMEMİŞ OLUR. ELEKTRİK İLE ÇALIŞAN TEKNOLOJİK ÜRÜNLERİN AÇILIP KAPANMASINI

DÜĞMELERİNE BASARAK YAPABİLİRİZ. DUVARLARDA VE ELEKTRİKLİ ARAÇLARDA BULUNA DÜĞMELER

ELEKTRİK AKIMININ GÜVENLİĞİNİ SAĞLAMADA YARDIMCI OLMUŞ OLUR.

PRİZ; ELEKTRİKLİ ARAÇLARIN FİŞLERİNİN TAKILDIĞI YERDİR.

A) DÜNYAMIZIN YAPISINI İNCELEYELİM

45

1. DÜNYAMIZIN ŞEKLİ NEYE BENZER?

2. DÜNAYAMIZIN GÖZLEMLENEBİLİR KATMANLARI NELERDİR?

3. DÜNYAMIZIN GÖZLEMLENEMEYEN KISIMLARINDA NELER VAR?

B) YER KABUĞUNUDA NELER VAR? NELER YAŞANIYOR?

1. YER KABUĞUNUN ANA MADDESİ KAYAÇLAR

2. KABUKTAKİ HAZİNELER: MİNERALLER VE MADENLER

3. HAYATI TOPRAK BESLER

4. EROZYON: AKIP GİDEN TOPRAKLAR

5. KİRLİ ÇEVREDE YAŞAMAK ZOR

A) DÜNYAMIZIN YAPISINI İNCELEYELİM

1. DÜNYAMIZIN ŞEKLİ NEYE BENZER?

46

DÜNYAMIZIN OLUŞUMU İLE İLGİLİ GEÇMİŞTE BİRÇOK GÖRÜŞ ÖNE ATILMIŞTIR.1876 YILINDA LAPLAŞ TARAFINDAN ÖNE ATILAN GÖRÜŞE GÖRE; DÜNYA ÖNCELERİ KIZGIN BİR GAZ VE TOZ KÜTLESİ İDİ. KENİ ETRAFINDA DÖNMEYE BAŞLAMADAN ÖNCE DÜZGÜN BİR BİÇİMİ YOKTU. ZAMANLA DIŞTAN İÇE DOĞRU SOĞUMAYA BAŞLARKEN, YAPISINDA Kİ AĞIR MADDELER MERKEZDE TOPLANMAYA BAŞLADI. BU MADDELER BİRLEŞEREK YERKÜRE ADLI MADDEYİ OLUŞTURDU.ATMOSFER TABAKASI GÜNEŞTEN GELEN ZARARLI IŞINLARI EMEREK CANLININ ZARAR GÖRMESİNİ ENGELLER.DÜNYAMIZIN YAŞININ TAHMİNİ OLARAK YAŞI 4,6 MİLAYAR YIL OLDUĞU İFADE EDİLMEKTEDİR.DÜNAYMIZ ÜST KISMINDAN BİRAZ BASIK, ORTA KISMINA (EKVATORA) DOĞRU GİDİLDİKÇE BİRAZ ŞİŞKİNLEŞİR. DÜNAYMIZIN KENDİNE ÖZGÜ YUVARLAĞA YAKIN BU ŞEKLİNE GEOİD DENİR.DÜNAYMIZIN ŞEKLİNİN YUVARLAĞA YAKIN OLDUĞUNU İSPATLAMAK İÇİN;SÜREKLİ DOĞUYA GİDEN BİR UÇAK BAŞALDIĞI YERE GERİ DÖNER.DENİZ KIYISINDA OTURUP UZAKLARA BAKTIĞIMIZDA GÖKYÜZÜ İLE DENİZ BİRBİRİNE ÇOK YAKIN GÖRÜNÜR, DENİZ İLE GÖKYÜZÜNÜ AYIRAN İNCE ÇİZGİYE UFUK ÇİZGİSİ ADI VERİLİR.UZAKTAN BİZE YAKLAŞMAKTA OLAN BİR YELKENLİNİN ÖNCE YELKENLERİ SONRA GÖVDESİ EN SON DA TAMAMI GÖRÜNÜR, BU DA DÜNYANIN ŞEKLİ HAKKINDA BİZE BİLGİ VERİR.

2. DÜNAYAMIZIN GÖZLEMLENEBİLİR KATMANLARI NELERDİR?

47

SU KÜRE

ATEŞ KÜRE

AĞIR KÜRE ( ÇEKİRDEK )

TAŞ KÜRE ( YER KABUĞU )

HAVA KÜRE (ATMOSFER)

DÜNYAMIZIN OLUŞUMUNDA AĞIR MADDELER, DÜNYANIN MERKEZİNDE TOPLANMIŞ; DAHA HAFİF MADDELER İSE DIŞA DOĞRU KATMANLAR OLUŞTURMUŞTUR. BU KATMANLAR DIŞTAN İÇE DOĞRU:

1. HAVA KÜRE (ATMOSFER)2. TAŞ KÜRE ( YER KABUĞU )3. SU KÜRE4. ATEŞ KÜRE ( MAĞMA )5. AĞIR KÜRE ( ÇEKİRDEK )

NOT:HAVA KÜRE, SU KÜRE, TAŞ KÜRE DÜNYANIN GÖZLEMLENEBİLİR

KATMANLARIDIR.

**************HAVA KÜRE ( ATMOSFER)************** DÜNYAMIZIN ETRAFINI SARAN VE ONUNLA BİRLİKTE HAREKET EDEN

GAZ KARMANINA DENİR. HAVA KÜRENİN İÇERİSİNDE FARKLI YOĞUNLIKLARDA GAZLAR

BULUNUR.BU GAZLARIN YOĞUNLUĞU EN FAZLA OLANI YERE EN YAKIN BULUNA GAZDIR.

48

% 78 ORANINDA----------------AZOT% 21 ORANINDA---------------OKSİJEN% 1 ORANINDA------------------SU BUHARI, ARGON, KARBONDİOKSİT VE DİĞER GAZLAR.

HAVA KÜRE YAKLAŞIK 1000km KALINLIĞINDA DEĞİŞİK ÖZELLİKLER GÖSTEREN BÖLGELERDEN OLUŞUR.

BU BÖLGELER AŞAĞIDAN YUKARIYA DOĞRU SIRALANIŞI ŞU ŞEKİLDEDİR:

((TROPOSFER---STRATOSFER---OZONOSFER---İYONOSFER---EKSOSFER))

((((((((((( TROPOSFER )))))))))))))))

CANLILARIN YAŞAMASI İÇİN EN ELVERİŞLİ KATMANDIR.

YERDEN YÜKSEKLİĞİ 16km BULUR. ATMOSFERDEKİ HAVANIN 34 Ü BU

KATMANDADIR.METEOROLOJİK OLAYLAR BURADA GERÇEKLEŞİR.

((((((((((( STRATOSFER )))))))))))))))TROPOSFERDEN SONRA BU JATMAN YER ALIR.

((((((((((( OZONOSFER )))))))))))))))BU KATMANDA GÜNEŞTEN GELEN ZARARLI IŞINLARI KORUYAN OZON TABAKASI VARDIR.BU TABAKAYA İNSANLAR SON ZAMANLARDA ÇOK ZARAR VERMİŞLERDİR. KULLANILAN SPREY VE PARFÜM TÜRÜ ŞEYLER TABAKAYI İCELTMİŞTİR.

((((((((((( İYONOSFER )))))))))))))))RADYO, TELVİZYON, CEP TELEFONLARININ ÇALIŞMASI BU KATMAN SAYESİNDE OLUŞUR.

49

((((((((((( EKSOSFER )))))))))))))))EN SON KATMANDIR BU KATMANDAN SONRA UZUY BOŞLUĞU YER ALIR.

*****************TAŞ KÜRE******************

ATEŞ KÜREYİ SARAN KATMAN TAŞ KÜREDİR.DAĞLARIN DENİZLERİN ÜZERİNDE BULUNDUĞU, İNSALARIN HAYVANLARIN VE BİTKİLERİN YAŞAMINI DEVAM ETTİRDİĞİ KÜREDİR.KALINLIĞI 6-40 km ARASINDADIR. BU KALINLIK HER YERDEAYNI DEĞİLDİR.DENİZ DİPLERİNDE İNCE, KARALARDA ÖZELLİKLE DAĞLIK ARAZİLERDE DAHA KALINDIRLAR.YER KABUĞUNU İNCELEYEN BİLİM DALI JEOLOJİ, YER KABUĞUNU İNCELEYEN BİLİM ADAMINA DA JEOLOG DENİR.

******************SU KÜRE******************KATMANLARDAN BİRİ OLAN SU KÜRE YERYÜZÜNÜN YAKLAŞIK 34 ÜNÜ

KAPLAR. DENİZLER GÖLLER AKARSULAR VE YER ALTI KAYNAKALRINDAN OLUŞUR.ÇOK BÜYÜK DENİZLERE YA DA DENİZLERİN BİRLEŞMESİ İLE OLUŞAN BÜYÜK SU KÜTLELERİNE OKYANUS DENİR.SICAKLIĞIN DÜŞÜK OLDUĞU YERLERDE SU KATI HALDE BULUNUR. YANİ BUZ ŞEKLİNDEDİR.

3. DÜNYAMIZIN GÖZLEMLENEMEYEN KISIMLARINDA NELER VAR?

50

MAĞMA

DENİZ

HAVA KÜRE

ÇEKİRDEKATEŞ KÜRE

TAŞ KÜRE

ÜZERİNDE YAŞADIĞIMIZ KATMANA TAŞ KÜRE DENİLDİĞİN ÖĞRENMİŞTİK.TAŞ KÜRENİN ALTINDA ATEŞ KÜRE BULUNUR, EN İÇ KISMADA AĞIR KÜRE YADA ÇEKİRDEK ADI VERİLİR.ATEŞ KÜRE VE ÇEKİRDEK DÜNYANIN GÖZLEMLENEMEYEN KATMANLARIDIR.

*************ATEŞ KÜRE*************

ÇEKİRDEĞİN ÜSTÜNDE YER KÜRENİN ALTINDAKİ KATMANDIR. MANTO DİYE DE ADLANDIRILIR.

SICAK VE AKIŞKAN YAPIDADIR. KALINLIĞI YAKLAŞIK OLARAK 2900km DİR. ORTALAMA SICAKLIĞI 2200 C DİR. SICAKLIK ÇEKİRDEĞE YAKIN

YERLERDE ARTARKEN YER KABUĞUNA YAKIN YERLERDE AZALIR. İÇİNDE Kİ AKIŞKAN YAPIAYA MAĞMA DA DENİR. MAĞMAYI OLUŞTURAN MADDELER SÜREKLİ HAREKET HALİNDEDİR VE

AKIŞKANDIRLAR. YERYÜZÜNÜ YAKIN YERLERDE LAV OLARAK DIŞARI ÇIKARLAR.

*************AĞIR KÜRE ( ÇEKİRDEK )***********

YER KABUĞU

51

DÜNYAMIZIN MERKEZİNİ OLUŞTURAN EN İÇ KATMANDIR. DIŞ VE İÇ ÇEKİRDEK OLMAK ÜZERE İKİ KISIMDAN OLUŞUR. MERKEZDE OLDUĞU İÇİN DİĞER KATMANLARIN AĞIRLIĞI BURADA

BÜYÜK BİR BASINÇ OLUŞTURUR. BASINÇ SAYESİNDE DEMİR NİKEL GİBİ KATI MADDELERİN, SICAKLIĞIN

YAKLAŞIK OLARAK 4500 C – 5000 C OLDUĞU AĞIR KÜREDE KATI HALDE KALMASINI SAĞLAR.

KALINLIĞI 3500Km DİR.

NOT: TAŞ KÜRE DİĞER KATMANLARA GÖRE İNCE, HAFİF KIRILGAN VE ÇOK

SICAK OLMAYAN BİR KATMANDIR. ATEŞ KÜRE İSE DAHA KALIN, DAHA AĞIR VE ÇOK SICAK OLAN AKIŞKAN

BİR KATMANDIR. ÇEKİRDEK DÜNYANIN İÇİNDE ÇOK AĞIR VE ÇOK SICAK BİR KÜRE

HALİNDE BULUNUR.

C) YER KABUĞUNUDA NELER VAR? NELER YAŞANIYOR?

1. YER KABUĞUNUN ANA MADDESİ KAYAÇLARYER KABUĞUNU OLUŞTURAN LEVHALAR KIRILGAN VE HAREKET HALİNDEDİR.BU LEVHALAR BİRBİRİYLE ÇARPIŞIR, AYRILIR VE SÜREKLİ YER DEĞİŞTİRİR.YER KABUĞUNU OLUŞTURAN, YAPISINDA TÜRLÜ BİLEŞİM VE KARIŞIMLARIN BULUNDUĞU TAŞ VE KAYALARA KAYAÇ DENİR.KAYAÇLARIN PARÇALANARAK KÜÇÜLMÜŞ HALİNE TAŞ DENİR.TAŞLARIN PARÇALANMASIYLA ÇAKILLAR MEYDANA GELİR.ÇAKILLAR İSE PARÇALANARAK KUMA DÖNÜŞÜR.

KAYAÇLAR OLUŞUM VE YAPISI BAKIMINDAN ÜÇE AYRILIR

a) PÜSKÜRÜK KAYALAR (MAĞMATİK)

52

MAGMANIN YERYÜZÜNE YA DA YER KABUĞUNUN ÇATLAKLARINA SIZMASI SONUCU SOĞUYARAK KATILAŞMASIYLA OLUŞUR.MAGMADAN GELEN LAVLARI, YERYÜZÜNE ÇIKMADAN YER KABUĞUNUN BOŞLUK VE ÇATLAKALRINDA SOĞUMASIYLA GRANİT DENEN KAYAÇLAR OLUŞUR.

ÖZELLİKLERİ: PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR SERTTİR. GENELLİKLE KRİSTALLİ YAPIDADIR. PÜSKÜRÜK KAYAÇLARDA FOSİLLERE RASLANMAZ.

b) TORTUL KAYAÇLARYERYÜZÜNDEKİ KAYAÇLAR SU, RÜZGÂR GİBİ DIŞ ETKENLER NEDENİ İLE SÜRÜKLENİP PARÇALANIR. BU PARÇALAR GENELLİKLE DENİZ VE GÖL DİPLERİNDE YA DA KARALARDA ÇUKUR YERLERDE BİRİKİP TORTULAŞIR.KİL TAŞI, KAYA TUZU, ALÇI TAŞI, KÖMÜR VE PETROL TORTUL KAYAÇLARA ÖRNEKTİR.

ÖZELLİKLERİ: TORTUL KAYAÇLAR YUMUŞAKTIR. TABAKALAR HALİNDE OLUŞMUŞTUR. TORTUL KAYAÇLARDA FOSİLERE RASTLANIR. MİNERAL BAKIMINDAN ÇOK ZENGİNDİRLER.

NOT: GEÇMİŞTE YAŞAMIŞ VE TORTUL KAYAÇLAR İÇİNDE KORUNARAK

GÜNÜMÜZE KADAR BOZULMADAN GELEN CANLI KALINTI YA DA İZLERE FOSİL DENİR.

c) BAŞKALAŞIM KAYAÇLARIPÜSKÜRÜK VE TORTUL KAYAÇLAR BASINÇ VE SICAKLIĞIN ETKİSİYLE DEĞİŞİKLİĞE UĞRAYARAK BAŞKALAŞIM KAYAÇLARINI OLUŞTURUR.

ÖRNEĞİN; KALKERİN DEĞİŞMESİYLE MERMER, KÖMÜRÜN DEĞİŞMESİYLE ELMAS MEYDANA GELMİŞTİR.

53

YER KABUĞUNU OLUŞTURAN KAYAÇLARINYAPISINDAÖZELLİKLERİ:

YAPAY OLARAK ELDE EDİLEMEZLER BELLİ BİR KİMYASAL YAPIYA SAHİPTİRLER CİVA HARİÇ KATI HALDE BULUNURLAR. BELLİ BİR SERTLİKLERİ VARDIR. EKONUMİK DEĞERİ OLAN VE DOĞADA AZ OLAN MADDELERE MADEN

DENİR. ALTIN, ELMAS GİBİ…

2. KABUKTAKİ HAZİNELER: MİNERALLER VE MADENLER

*******ÇEVREMİZDE BULUNAN BAZI ÖNEMLİ MİNERALLER****** GRANİT------BİNA YAPIMINDA, KURŞUN KALEM UCUNDA KULLANILIR. DEMİR, MİKA----OTOMOBİL VE SANAYİ ALANINDA KAYA TUZU----TUZ ÜRETİMİNDE ALÇI TAŞI----- TEBEŞİR YAPIMINDA KİL----PORSELEN, FAYANS, TUĞLA, KİREMİT YAPIMINDA SİLİSYUM VE GÜMÜŞ---- CAM VE AYNA YAPIMINDA KULLANILIR.

3. HAYATI TOPRAK BESLERYER KABUĞUNUN EN ÜST KATMANINA TOPRAK DENİR.YERYÜZÜNDE BULUNAN KAYAÇLAR MEKANİK VE KİMYASAL ETKENLERDEN DOLAYI PARÇALANIR. KOPAN PARÇALAR DA ZAMANLA UFALANIR VE BÖYLECE TOPRAK KATMANINI OLUŞTURURLAR.

******MEKANİK ETMENLER***********GECE GÜNDÜZ ARASINDAKİĞ SICAKLIK FARKLARIYAĞMUR SULARININ KAYAÇLAR İÇİNE SIZMASI İLE OLUŞAN GENLEŞME VE BÜZÜŞMELERSELLER VE AKARSULAR KAYA VE TAŞ PARÇASINI SÜRÜKLEYEREK GÖTÜRÜR. BİRBİRİNE ÇARPARAK UFALANMIŞ OLURLAR.ŞİDDETLİ ESEN RÜZGÂR TABİATTAKİ TAŞ VE KAYA PARÇALARINI BİRBİRİNE ÇARPIŞŞTIRARAK UFALANMASINA NEDEN OLURLAR.

54

BİTKİ KÖKLERİNİN KAYALAR ARASINA GİREREK ONLARI YARMASI İLE KAYALAR PARÇALANIR.KAYALARIN PARÇALANMASINA ETKEN OLAN BİR BAŞKA UNSUR DA İNSANDIR.

********* KİMYASAL ETKENLER***********YAĞMUR SUYUNDAKİ KİMYASAL MADDELER KAYALARIN İÇİNE GİREREK KAYALARI AŞINDIRIR, ERİTİR VE UFALANAMSINA NEDEN OLUR.TOPRAK, ÇEŞİTLİ BİTKİ VE HAYVAN ATIKLARININ ÇÜRÜYÜP UFALANAN KAYA PARÇALARININ ARASINA KARIŞMASIYLA OLUŞUR.TOPRAĞIN İÇERİSİNDE GÖZLE GÖRÜLEMEYECEK KADAR KÜÇÜK CANLI HAVA MİNERALLER BULUNMAKTADIR.

************TOPRAK TÜRLERİ***********TOPRAK YAPISI YERYÜZÜNÜN HER YERİNDE AYNI DEĞİLDİR.TOPRAĞIN RENK YAPI GÖZENEKLİK VE İÇERİSİNDE MADDE YOĞUNLUĞUNA GÖRE ÇEŞİTLERİ VARDIR.

1. KİLLİ TOPRAK: GRİ RENKLİDİR. YAPISINDA KİL MİKTARI ÇOKTUR. SU GEÇİRGENLİĞİ ÇOK AZDIR. KİL SUYU EMER VE ŞİŞER SUYUN ALT TABAKAYA GEÇMESİNİ ENGELLER. KURUDUĞUNDA SERT BİR YAPIYA DÖNÜŞÜR. TARIMA ELVERİŞLİ BİR TOPRAK DEĞİLDİR.

2. KUMLU TOPRAK: AÇIK RENKLİDİR. SUYU VE ISIYI ÇABUK GEÇİRİR. KOLAY İŞLENİR. TARIMA ELVERİŞLİ DEĞİLDİR.

3. HUMUSLU TOPRAK: KAHVERENGİDİR.

55

İÇERİSİNDE ÇEŞİTLİ ÖLÜ BİTKİ VE HAYVANLARIN PARÇALANMASI SONUCU OLUŞAN ATIK MADDELER VARDIR.

ATIK MADDELER BİTKİLERİN YAŞAYABİLMESİ İÇİN TOPRAĞI ZENGİNLEŞTİRİR.

HUMUSLU TOPRAK EN VERİMLİ TOPRAKTIR VE KOLAY İŞLENİR.

4. KİREÇLİ TOPRAK: İÇERİSİNDE KREÇ MİKTARI FAZLADIR. BİTKİ VE HAYVAN ATIKLARININ ÇÜRÜMESİNİ HIZLANDIRIR. VERİMSİZ TOPRAKTIR.

*********TOPRAK NEDEN ÇOK DEĞERLİDİR?********

TÜM CANLILARIN BESİN KAYNAĞI BİTKİLERDİR. HAYVANLARIN YEDİĞİ OTLAR, İNSANLARIN YEDİĞİ SEBZE VE MEYVELER

TOPRAKTA YETİŞİR. TOPRAK OLMAZSA BİTKİLER DE OLMAZ CANLILAR DA OLAMAZLAR. KITLIK BAŞLAR AÇ KALIRIZ VE DE YOK OLMAYA BAŞLARIZ TOPRAK BİRÇOK CANLININ DA AŞAM ALANIDIR.(SOLUCAN, BÖCEK…) BU NEDENLE TOPRAK CANLILARI HAYATLARINI SÜRDÜREBİLMESİ EN AZ

HAVA, SU VE GÜNEŞ KADAR ÖNEMLİDİR. TABİATTA TOPRAĞIN OLUŞUMU ÇOK UZUN SÜREDE GERÇEKLERŞİR. BİR

AVUÇ TOPRAK BİNLERCE SENEDE OLUŞUR. BU KADAR ZOR OLUŞAN VE DE BİZİM İÇİN ÇOK KIYMETLİ OLAN BU

VARLIĞI KORUMAMIZ GEREKMEKTEDİR.

4. EROZYON: AKIP GİDEN TOPRAKLAR

YERYÜZÜNDEKİ TOPRAĞIN ÖZELLİKLE SEL SULARI VE RÜZGÂRIN ETKİSİYLE SÜRÜKLENMESİNE EROZYON DENİR.

EROZYON TOPRAĞIN KURU OLDUĞU VE BİTKİ RTÜSÜNÜN OLMADIĞI YERLERDE GÖRÜLÜR.

EROZYONLAR VERİMLİ TARIM ALANLARINI DARALTIRLAR VE BARAJ GÖLLERİNİN ZAMANINDAN NCE DOLMASINA NEDEN OLURLAR.

56

********EROZYON HIZINI ARTIRAN NEDENLER*****

BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN AALMASI VE YOK OLMASI AŞIRI OTLATMA ARAZİNİN EĞİMLİ OLMASI TOPRAĞIN EĞİME PARALEL SÜRÜLMESİ TOPRAĞIN NADASA BIRAKILMASIDIR.

**EROZYONU ÖNLEMEK İÇİN NELER YAPILAMALIDIR?**

SAHİP OLDUĞUMUZ ORMANLAR KORUNMALI ÇIPLAK ARAZİLER AĞAÇLANDIRILMALI AŞIRI OTLATMA ENGELLENMELİ EĞİMİ FAZLA OLAN YERLERDE TARIM YAPILMALI TOPRAK EĞİME DİK SÜRÜLMELİ TERASLAMA YAPILMALI NÖBETLEŞE EKİM YAPILMALI TARIMLA UĞRAŞANLAR EROZYON HAKKINDA

BİLİNÇLENDİRİLMELİDİR.

5. KİRLİ ÇEVREDE YAŞAMAK ZOR

57

CANLILAR YAŞAMAK İÇİN GEREKSİNİMLERİ OLAN HER ŞEYİ DOĞADAN KARŞILARLAR.HAVA, SU VE TOPRAK CANLILARIN YAŞAYABİLMELERİ İÇİN ÇOK GEREKLİDİR.GÜNLÜK YAŞANTIDA ÇEVREYE KATI, SIVI VE GAZ MADDELERLE HAVAYI, SUYU VE TOPRAĞI KİRLETMEKTEYİZ. TABİATIN KİRLENMESİNİN TEK SORUMLUSU İNSANDIR.ÇEVREYE BIRAKILAN CANLI ATIKLARI KISA BİR SÜRE SONRA TOPRAKTA YAŞAYAN VE GÖZLE GÖRÜLMEYEN KÜÇÜK CANLILAR TARAFINDAN PARÇALALANIR VE YOK EDİLİR.NAYLON POŞETLER, PET ŞİŞELER, KULLANILMIŞ PİLLER HASTANE ATIKLARI, YAKILAN KÖMÜR GİBİ MADDELER ÇEVREDE KALICI KİRLİLİĞE NEDEN OLUR.KULLANDIKTAN SONRA ATILAN MADDELERE ATIK ADI VERİLİR.ATIKLARI ÇEVREYE BIRAKAN İNSANLAR YAŞADIKLARI ÇEVREYİ KİRLETEREK YAŞAMLARINI GÜÇLEŞTİRİRLER. ÇEVRE KİRLİLİĞİ TÜM CANLILARI OLUMSUZ YÖNDE ETKİLER.

******HAVA KİRLİLİĞİNE NEDEN OLAN ETMENLER*****EV VE FABRİKA BACALARINDAN ÇIKAN DUMANLARMOTORLU ARAÇLARIN EGZOZLARIORMAN YANGINLARIKALORİFER VE SOBALARDAN ÇIKAN GAZLAR HAVA KİRLİLİĞİNE NEDEN OLUR.

*********HAVA KİRLİLİĞİ NASIL ÖNLENİR?*********FABRİKALARA ARITMA TESİSİ YAPMA VE BACALARA FİLRE TAKMA ZORUNLULUĞU GETİRİLMELİDİR.DOĞAL GAZ KULLANIMI ARTIRILMALIDIR.

58

MOTORLU ARAÇLARDA BENZİN KULLANIMI YAYGINLAŞTIRILMALIDIR.KAPALI ALANLARDA SİGARA İÇİLMEMELİDİR.OZON TABAKASINI ETKİLEYİCİ PARFÜM VE DEODORANTLARIN KULLANIMI SINIRLANDIRILMALIDIR.ÇIPLAK KENTLEŞME VE HIZLI SANAYİLEŞME ÖNLENMELİDİR.AĞAÇLANDIRMAYA ÖNEM VERİLEREK, YEŞİL ALANLARIN SAYISI ARTIRILMALIDIR.

********KİRLİ HAVA CANLILARI NASIL ETKİLER?**********

İNSANLARIN SOLUNUM GÜÇLÜĞÜ ÇEKMESİNE, ASTIM, KALP, SOLUNUM YETMEZLİĞİ VE AKCİĞER HASTALIKLARININ OLUŞMASINABİTKİNİN DÜZENLİ FOTOSENTEZ YAPMAMASINA VE BÜYÜMEMESİNEAÇIĞA ÇIKAN GAZLAR NEDENİYLE, GÖL VE IRMAKLARIN KİRLENEREK BALIK VE DİĞER CANLILARIN ÖLÜMÜNE NEDEN OLUR.HAVADAKİ OZON TABAKASI, GÜNEŞTEN GELEN ZARARLI IŞINLARIN YERYÜZÜNE GELMESİNİ ÖNLER. FAKAT PARFÜM VE DEODORANT KULLANIMI OZON TABAKASINI İNCELTMEKTEDİR. BU DA IŞINLARIN YERYÜZÜNE ULAŞMASINA NEDEN OLUR.

ASİT YAĞMURLARI:HAVADAKİ BAZI GAZLARIN, SU BUHARI İLE BİRLEŞEREK YERYÜZÜNE İNMESİ SONUCU OLUŞAN YAĞMURLARDIR.

BAŞTA TOPRAK OLMAK ÜZERE YEŞİL ALANLARA ZARAR VERİR.KİRLİ HAVA HEYKELLERİN VE ANITLARIN DIŞ YÜZEYLERİNİ AŞINDIRARAK ONLARA DA ZARAR VERİR.

*******************SU KİRLİLİĞİ*******************

SU, TÜM VARLIKLARIN YAŞAMASI İÇİN EN ÖNEMLİ MADDEDİR.HAVASIZ YAŞAYAMAYACAĞIMIZ GİBİ SUSUZ DA YAŞAYAMAYIZ.

(((((((((((( SULAR ŞU ŞEKİLDE KİRLETİLİR )))))))))))))))))) FABRİKA ATIKLARIYLA

59

TARIM ALANINDA KULLANILAN GÜBRELERLE KANALİZASYON SULARIYLA ÇEŞİTLİ NEDENLERLE SUYA KARIŞAN PETROL ATIKLARIYLA GÖL VE IRMAK KENARLARINDA KURULAN ENERJİ SANTRALLERİYLE

SULAR KİRLETİLİR.

((((((((((((((( SU KİRLİLİĞİNİN ETKİSİ İLE ))))))))))))))) İNSANLARDA TİFO, KOLERA, DİZANTERİ, SARILIK GİBİ HASTALIKLARIN

OLUŞMASINA DENİZLERDE, GÖLLERDE YAŞAYAN BALIKLARIN,

MİKROORGANİZMALARIN OKSİJEN YETERSİZLİĞİ SONUCU ÖLÜMLERİNE NEDEN OLUR.

TATIM ALANLARINDA KULLANILAN İLAÇLARIN SUYA KARIŞMASI BAZI BÖCEKLERİN ÖLMESİNE NEDEN OLUR.

*****************TOPRAK KİRLİLİĞİ***************** DOĞADAKİ DENGE İÇİN HAVA VE SUYUN YANINDA TOPRAK DA ÖNEMLİ

BİR YERE SAHİPTİR.

(((((((((((((( TOPRAK NASIL KİRLENİR? )))))))))))))))) SANAYİ KURULUŞLARININ ÇEVREYE BIRAKTIĞI ATIKLAR İLE ÇÖPLER (CAM, PLASTİK, NAYLON… ) ZEHİRLİ İLAÇ VE GÜBRELER ÇARPIK KENTLEŞME, ORMAN YANGINLARI AŞIRI OTLATMA İLE YETERSİZ VEYA FAZLA SULAMA SONUCU TOPRAK

KİRLENİR.

(((((((((((((( TOPRAK KİRLİLİĞİ NASIL ÖNLENİR? )))))))))))))

EROZYONA KARŞI AĞAÇLANDIRMA YAPILMALIÇİFTÇİLER TOPRAK KULLANIMI VE SÜRÜLMESİ HAKKINDA BİLGİLENDİRİLMELİALT YAPISI TAMAMLANMIŞ VE DÜZENLİ KENTLEŞME İÇİN İNSANLAR BİLİNÇLENDİRİLMELİGERİ DÖNÜŞÜM ÜRÜNLERİ SANAYİDE YENİDEN KULLANILIR HALE GETİRİLMELİDİR

60

((((((((((( TOPRAK KİRLİLİĞİNİN ETKİSİ ))))))))))))

TOPRAĞIN VERİMİNİ ETKİLER.BİTKİLERİN BÜYÜMESİNİ, GELİŞMESİNİ ETKİLER.BAZI ATIKLAR TOPRAĞA KISA SÜREDE KARIŞIRKEN, PLASTİK, NAYLON GİBİ ATIKLAR TOPRAĞA HEMEN KARIŞMADIĞI İÇİN CANLI YAŞAMINI OLUMSUZ YÖNDE ETKİLER.ASİT YAĞMURLARI TOPRAKTA FAZLA MİKTARDA ASİT BİRİKİMİNE NEDEN OLUR. BİTKİLERİN BÜYÜMEMESİNE NEDEN OLUR.EROZYONA NEDEN OLUR.

EROZYON; TOPRAĞIN ÜST TABAKASININ SU VE RÜZGÂRLARIN ETKİSİYLE TANIŞIP YOK OLMASIDIR.

NOT: DÜNYA BİZİM EVİMİZDİR. EVİMİZİ TEMİZ TUTMAK TÜM İNSANLARIN GÖREVİDİR. KİRLİLİĞE NEDEN OLAN ETKENLERİ ENGELLEMEK VE ONLARI ORTADAN

KALDIRMAK İÇİN DUYARLI OLMAK, ÇABA GÖSTERMEK VE MÜCADELE ETMEK GEREKİR.

DAHA TEMİZ BİR DÜNYADA YAŞAMAK BİZİM ELİMİZDE TEMİZ BİR DÜNYA SAĞLIK VE MUTLU YAŞAMAK DEMEKTİR.

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ MADDENİN HALLERİ

**Maddenin üç hali vardır. Bunlar ; katı, sıvı ve gazdır.

a. KATI MADDELER : Katı maddelerin belli bir şekli vardır. Dışarıdan bir etki olmadıkça şekilleri değişmez. Katı maddeler akışkan değildir. ( masa, tahta, defter …..)b. SIVI MADDELER : Sıvı maddeler akışkandır. Sıvıların belli bir şekli yoktur. Sıvı maddeler içinde bulundukları

kabın şeklini alırlar. ( su, süt, yağ ….. )

ÖNEMLİ : Küçük taneli katılar , sıvılar gibi akışkandır. Bu tür katı maddeler aynı zamanda sıvılar gibi içinde bulundukları kabın şeklini alırlar. Örneğin ; toz şekeri veya tuzu bir kavanoza doldurduğumuzda , kavanozun şeklini aldığını görürüz. Bunun sebebi yığın halinde

61

bulunmalarıdır. Bu durum küçük taneli katıların sıvı olduğu anlamına gelmez. Çünkü bunlar tek tek düşünüldüğünde katı oldukları görülür.

c. GAZLAR : Gazlarda aynı sıvılar gibi bulundukları kabın şeklini alırlar. Belli bir şekilleri yoktur. Örneğin;

topun, şişmiş balonun içindeki hava. Gazların yayılma özelliği vardır. Örnek;odanın bir köşesine dökülen kolonya buharlaşarak gaz

haline gelir ve kokusu bütün odaya yayılır. Gazlar çok küçük gözeneklerden kaçabilir. Örneğin; şişmiş bir balonu toplu iğneyle

deldiğimizde balonun hızla söndüğünü görürüz. Bu deneyde bize gazların küçüçük gözeneklerden bile geçebileceğini gösterir.

Gazların varlığını anlamak için ; bir kağıt parçasını yüzümüze yelpaze gibi tutalım veya yanan bir mumu üfleyelim. Her iki etkinliğin sonucunda da havayı hissederiz.

MADDENİN ÖLÇÜLEBİLİR ÖZELLİKLERİ

Maddenin renk, koku, saydamlık gibi özelliklerini ölçemeyiz, rakamlarla veya birimlerle ifade edemeyiz. Fakat maddenin rakamla ifade edilebilen ve ölçülebilen özellikleri vardır. Bunlar, kütle ve hacimdir.

KÜTLE :

Varlıkları meydana getiren madde miktarına kütle denir. Aynı büyüklükteki maddeler farklı kütlelere sahip olabilirler. Maddenin büyüklüğüne göre

kütlesini tahmin edemeyiz. Örneğin aynı büyüklükte bir top ve karpuz alalım. Kütlelerini ölçtüğümüzde sizce hangisi daha ağır olur ?

Maddelerin kütlesi eşit kollu terazi ile ölçülür. Kütle birimleri gram ( g ) ve kilogramdır ( kg ) 1 kg = 1000 g veya 1 g = 1/ 1000kg Sıvıların kütlesini de eşit kollu terazi ile ölçebilir miyiz sizce ?

Evet ölçebiliriz. Önce sıvıyı içine koyacağımız kabı boş haldeyken tartarız. Tartım sonucunda elde edilen değer bize kabın darasını gösterir ( boş kabın ağırlığına dara denir. ) Sonra kabın içini sıvı ile doldurur ve yeniden tartarız. İkinci tartım sonucu elde edilen sonuç ise brüt kütledir. Brüt kütleden kabın darasını çıkardığımızda net kütleye ulaşırız ( yani kabın içerisindeki sıvının kütlesi )

Gazların kütlesini de aynı sıvılar gibi ölçebiliriz. Örneğin ; havası alınmış bir topu tartalım. Aynı topu havayla şişirip yeniden tartalım İki tartım sonucunu birbirinden çıkardığımızda, topun içindeki havanın kütlesene buluruz.

HACİM :

Varlıkların boşlukta ( uzayda ) kapladığı yere hacim denir. Çevremizde gördüğümüz varlıkların hepsi uzayda yer kaplar. Varlıkların kapladığı yerin ölçülmesi yani hacminin bulunması katı ve sıvı olma durumlarına göre değişir.

Sıvıların hacmi dereceli silindir, beher veya hacmi bilinen başka bir kapla ölçülür. Sıvı maddelerin hacmini ölçmek için LİTRE ( L ) adı verilen ölçü birimi kullanılır. Kütlesi daha az olan maddelerin hacmini ölçmek için ise mL( mililitre ) kullanılır.

1 L = 1000 mL Katılar küp, küre, prizma gibi düzgün bir şekle sahip ise hacimlerini bulmak için belli formüller

kullanırız.

62

Taş, kömür gibi şekli düzgün olmayan bir katının hacmini ölçmek için dereceli silindirden yararlanabiliriz. Ama tek başına dereceli silindir yeterli olmaz. Ölçüm yapabilmemiz için sıvıya da ihtiyacımız vardır. Dereceli silindire bir miktar su koyalım ve suyun hacmini ölçelim.

MADDELER MIKNATIS TARAFINDAN

ÇEKİLİR

MIKNATIS TARAFINDAN ÇEKİLMEZ

Demir X

Porselen

Demir tabak

Nikel

Plastik bardak

Tahta kaşık

Kobalt

Cam bardak

Altın yüzük

Gümüş

2) Aşağıdaki tabloyu belirtilen özelliklere göre doldurunuz.

MADDELER SUDA YÜZER SUDA YÜZMEZ SU ÇEKER SU ÇEKMEZ

Kağıt X X

Yaprak

Taş

Demir kaşık

Sünger

Havlu

Naylon poşet

Şemsiye

Yağmurluk

63

3) Aşağıdaki tabloyu belirtilen özelliklere göre tamamlayınız.

MADDELER ESNEK BERK SAYDAM OPAK PARLAK MAT

Silgi X X X

Kalem

Cam

Tahta

Ayna

Yazı tahtası

Balon

Cetvel

Bardak

Çanta

Duvar

4) Maddenin özelliklerini duyu organlarımızla algılarız. Tabloda verilen maddelerin özelliklerini hangi duyu organımızı kullanarak algılıyorsak onu işaretleyiniz.

MADDENİN ÖZELLİKLERİ

GÖZ BURUN DİL DERİ KULAK

Renk

Parlaklık-matlık

Saydam-opak

Sert-yumuşak

Koku

Tat

Berk-esnek

Soğuk-sıcak

Su geçirme

5) Tabloda yer alan varlıklar hangi gruba dahilse onu işaretleyin.

64

VARLIK Madde Cisim Eşya Malzeme Alet Araç

İplik

Makas

Tahta

Un

Şeker

Çekiç

Tuğla

Sandalye

Cam

Tepsi

Kalem

6) Çevremizde gördüğümüz tüm varlıklar maddedir. Kütlesi ve hacmi olan her şey maddedir. Ağaç, pamuk, kum vs.

Maddenin şekillendirilmiş hali cisimdir. : İplik, masa, cam, sıra…

Eşya malzemelerle yapılır.: Koltuk, masa, halı, buzdolabı…

Alet ler i ise şekil değişikliği için kullanırız. : Makas, bıçak…

Araç lar kuvvetimiz yardımıyla iş yapmamızı sağlar. : Tornavida, kalem, silgi…

Tabloda yer alan varlıklar hangi gruba aitse onu işaretleyiniz.

VARLIK Madde Cisim Eşya Malzeme Alet Araç

İğne

Testere

Şeker

Sehpa

Cam sürahi

Kerpeten

KUVVET VE HAREKET

BİR SORU---------BİR YANIT

1-Hareket nedir?

65

*Bir cismin sabit bir noktaya göre yerinin yada konumunun değişmesine hareket denir.

2-Yer değiştirme nedir?

*Hareket eden bir cismin başlangıç konumundan başka bir yöne doğru konumunun değişmesine yer değiştirme denir.

ilk Yer değiştirme son konum konum

3-Hareketli cisimlere neleri örnek verebiliriz?

*Hareket halindeki insanlar,taşıtlar,uçan kuşlar,çamaşır makinesi,çalışan saatler.

4-Hangi varlıklar hareketsiz varlıklara örnek gösterilebilir?

*Dağlar,evler,köprüler,durmakta olan taşıtlar…..

5-Hangi hareketlere hızlı,hangi hareketlere yavaş diyebiliriz?

*Bir cismin yer değiştirmesi ;belli bir süre içinde ve kısa zamanda gerçekleşiyor-

sa hızlı,uzun zamanda gerçekleşiyorsa yavaştır.

6-Çevremizde yavaş ve hızlı hareket eden varlıklara neleri örgösterebiliriz?

*Uçan kuş hızlı hareket ederken,kaplumbağa yavaş hareket eder.

7-Yörünge nedir?

*Hareket eden varlıkların izlediği yoldur.Dünya’nın ,Güneş etrafında dönerken izlediği yörünge.

66

8-Kaç çeşit yörünge vardır?

*Doğrusal,eğrisel ve dairesel olmak üzere 3 çeşit yörünge vardır.

9-Doğrusal hareket nedir?

*Bir cismin bir doğru üzerinde aldığı yola doğrusal hareket denir.

10-Hangi hareketler doğrusaldır?

*Düz bir yolda hareket eden arabanın,yere düşmekte olan bir cismin hareketi doğrusaldır.

Doğrusal hareket

11-Eğrisel hareket nedir?

*Yer değiştirme hareketi bir eğri boyunca oluyorsa buna eğrisel hareket denir.

12-Eğrisel hareketlere neleri örnek gösterebiliriz?

*Potaya atılantop,virajı dönen araba,fıskiyeden akan su….

13-Dairesel hareket nedir?

67

*Bir cismin yer değiştirmesi çember şeklinde ise bu hareket daireseldir.

14-Dairesel harekete neleri örnek verebiliriz*Atlı karınca,yel değirmeninin kanatları,hareket halindeki araba tekerleği……

15-Salınım şeklindeki hareket nedir?

*Bir cismin hareketi ileri ve geri doğru sallanma şeklindeyse bu hareket salınım şeklindedir.

16-Hangi araçlar salınım hareketi yapar?

*Saatin sarkacı,salıncakta sallanan çocuk ,bebeğin beşiği salınım hareketi yapar.

17-Kuvvetin temel hareketi nedir?

*Kuvvet itme ve çekmedir.

18-Kuvvet nedir?

*Bir cismi hareket ettiren ,yönünü ve şeklini değiştiren etkiye kuvvet denir.

19-İtme ile hareket ettirilen cisimlere neleri örnek verebiliriz?

*Bebek arabasını iten anne ,kapıyı örten Yasemin,masayı iten öğretmen.itme kuvveti uygulamaktadır.

20-Çekme kuvvetinin uygulandığı eylemler neledir?

68

*Kuyudan su çekme,Balık oltasını çekme…..

21-İtme ve çekmenin birlikte uygulandığı eylemler nelerdir?

*Yüzme,kürek çekme,bir tahtayı testereyle kesme….

22-Kuvvet cisimlere nasıl etki eder?

*1-Duran bir cismin hareket etmesini sağlar.

2-Hareket halindeki bir cismin durmasını sağlar.

3-Hareket halindeki bir cismin hızlanmasını ve yavaşlamasını sağlar.

4-Hareket halindeki cismin yön değiştirmesini ve dönmesini sağlar.

5-Cisimlerin şeklinin değişmesini sağlar.

23-Cisimlerin şeklini değiştirmek için hangi kuvvetleri uygularız?

*Germe,sıkma bükme,vurma biçiminde kuvvetler uygularız.

24-Esnek maddeler nedir?

*Kuvvetin etkisiyle şekli değişen cisimlerin bazıları uygulanan kuvvet ortadan kalkınca eski şekline döner.Bu tür maddelere esnek maddeler denir.(sünger)

25-Esnek olmayan maddeler nedir?

*Kuvvet uygulanınca eski haline dönemeyen maddelerdir.(cam)

26-Bir varlık kuvvet uygulanmasına rağmen hangi durumda hareket etmez?

*Aynı anda ve eşit kuvvetler uygulanırsa cisim hareket etmez.

27-Kuvvet ile cismin büyüklüğü arasındaki ilişki nedir?

*Cismin büyüklüğü arttıkça,uygulanan kuvvette artar.

5.TEMA (İYİ Kİ VAR)

TEKNOLOJİNİN KULLANIM ALANLARI

69

ÇEVREMİZDEKİ TEKNOLOJİ ÜRÜNLERİ

Yaşamımızda olmasa hayatımızın zorlaşacağı ve İYİKİ VAR dediğimiz teknolojik ürünler vardır.İnsanoğlunun ihtiyaçları teknolojik ürün kullanımında bile farklılık göstermektedir.Örneğin; Şoför olan birisi minibüse İYİ Kİ VAR derken Çiftçi olan birisi de traktöre İYİ Kİ VAR diyebiliyor.Öğretmen bilgisayara İYİ Kİ VAR derken gazeteci olan birisi de kameraya İYİ VAR diyebiliyor.

İnsanoğlu doğumundan ölümüne kadar iletişim halindedir.Yeni doğmuş bir çocuk ihtiyaçlarını annesine iletmek için ağlama yolunu seçer.Büyüyüp geliştiği zaman da konuşarak iletişim kurar.

Bildiğimiz gibi insanlar konuşarak iletişim kurarlar.Peki konuşacağımız kişi yanımızda değilse nasıl iletişim kuracağız.İşte insanlık bu noktada yani iletişim konusunda hızlı bir yol kat etmiştir.

TEKNOLOJİ:Teknolojiyi yaşamı kolaylaştırmak için bir önceki duruma göre aynı işi daha hızlı ve daha kolay yapmamızı sağlayan değişimlerin tamamı olarak tanımlayabiliriz.

Teknolojinin Kullanım Alanları

Eğitim,ulaşım,iletişim,sağlık,üretim,ev aletleri……..

ZAMAN ÖLÇME ARAÇLARI

Zaman insanlar için oldukça önemlidir. Eskide insanlar Güneş’in düzenli bir şekilde yer değiştirmesine dikkat ederek vakitlerini belirlemeye çalışmışlardır.

SAAT

70

Uzun yıllar zamanı ölçmek için Güneş saati kullanılmıştır. Mısırlılar, Güneş saati gibi günlük zamanı gölgenin bir takım işaretler üzerine düşmesiyle ölçmüşlerdir.

Su saati de eski zamanı ölçmek için kullanılmıştır. Bir huniden konulan su silindirdeki şamandırayı yükseltir. Bu saatin ibresini döndüren bir dişli çubuğa bağlanmıştır. Su akım hızı bir dondurucu tarafından ayarlanır. Su düzeyi bir tüp aracılığıyla sabit tutulur.

Yine bu dönemde yağ saati, mum saati kullanmışlardır. Devamlı olarak yanan, eriyen mumun boyunu gösteren bir ölçekle zamanı anlamaya çalışmışlardır. Mum düzenli yanarak suyun kaba damla damla akışından yaralanarak zamanı ölçmüşlerdir.

En çok kullanılan da kum saati olmuştur. Belirli bir zaman parçasını gösterir. Kum saati içindeki kumun bir kaptan diğerine boşalmıştır. İki cam küreden oluşmuştur. Saat baş

71

aşağı çevrildiği zaman, bir küresinde bulunan ince kum diğerine boşalır. Kumun akması bittiği zamanki geçen süre üç dakikadır.

İlk mekanik saatler 10. yüzyılda yapılmaya başlayan ağırlıklı saatlerdir. 16. yüzyılda Hollandalı bilim adamı Christian Huygens Kristiyan Huygnes) ilk kez sarkaçlı saati yapmıştır. Saatin altında sürekli sallanan sarkaçlar, saatin düzenli çalışmasını sağlar.

TAKVİM

Takvimi ilk kez, İlk Çağda Sümerler kullanmışlardır. Yılı 354 gün hesaplayarak Ay takviminin temellerini atmışlardır. Bir günü gece ve gündüz on iki eşit saat olarak düşünmüşler, bir saati 60, bir dakikayı 60 saniyeye bölmüşlerdir.

Mısırlılar, Dünya’nın hareketlerini ve gökyüzünü inceleyerek bir yılın 365 gün olduğunu hesaplamış ve Güneş takvimini oluşturmuşlardır. Yılı on iki aya bölerek, bir ayı otuz gün kabul etmişlerdir. Günümüzde iki takvim çeşidi kullanılmaktadır:

Hicri takvim: Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçünü (hicret) yılın başlangıcı kabul eder.

Miladi takvim: Hz. İsa’nın doğumundan 7 gün sonraki 1 Ocak gününü yılın başlangıcı kabul eder.

Ay yılı ile Güneş yılı arasında 11 gün zaman farkı vardır. Yüz yıllık zaman dilimlerine yüzyıl (asır) denir.

TARİH BOYUNCA TÜRKLERİN KULLANDIKLARI TAKVİMLER

72

a. On İki Hayvanlı Türk Takvimi: Her yıl ayrı bir hayvan ismiyle adlandırılır. Hala Orta Asya’da yaşayan bazı Türklerin kullandığı takvimdir.

b. Celali Takvimi: Selçuklu Devletinin kullandığı bir takvimdir.c. Rumi Takvim: Cumhuriyet’in ilanından önce yurdumuzda kullanılmakta idi. Güneş

yılını esas alıyordu. Başlangıç yılı hicret yılıydı. Osmanlı mali işlerinde bu takvimi esas alıyordu.

d. Hicri Takvime. Miladi takvim

ÖNEMLİ

Takvimler Arası Yıllar Nasıl Hesaplanır?

Örneğin içinde bulunduğumuz yıl olan 2008 yılını hem Hicri hem de Rumi olarak hesaplamak istiyoruz.Ne yapmalıyız?

Hicri Yılı hesaplamak istiyorum.Öncelikle içinde bulunduğumuz yılı yazarız.Sonra ise Hicri yıl başlangıcı olan 622 yılından çıkartırız.Yapalım. 2008-622=1386 (HİCRİ YIL)

Rumi Yılı hesaplamak istiyorum.Öncelikle içinde bulunduğumuz yılı yazarız.Sonra ise Rumi yıl başlangıcı olan 584 yılından çıkartırız.Yapalım. 2008-584=1424 (RUMİ YIL)

Buradaki 2008 yılı MİLADİ YIL yani içinde bulunduğumuz, kullanmış olduğumuz takvimin yılıdır.Bunu sadece 2008 yılı için değil MİLADİ herhangi bir tarih içinde yapabiliriz.Bu işlemlerin tersini de yapabiliriz.Örneğin; Hicri Takvim yılı 1304 olsun.Bunu MİLADİ YILA çevirmek istiyorum.Yapacağımız işlem çok basit.HİCRİ YIL başlangıcı 622 olduğundan Hicri yılın üstüne 622 ilave ettiğimiz zaman MİLADİ YILI bulmuş oluruz.Yapalım.

1304+622=1926 (MİLADİ YIL)

Örneğin; Rumi Takvim yılı 1402 olsun.Bunu MİLADİ YILA çevirmek istiyorum.Yapacağımız işlem çok basit.RUMİ YIL başlangıcı 584 olduğundan Rumi yılın üstüne 584 ilave ettiğimiz zaman MİLADİ YILI bulmuş oluruz.Yapalım. 1402+584=1986 (MİLADİ YIL)

Türkler bugüne kadar çeşitli takvimler kullanmışlardır.Türklerin ilk kullandıkları takvim ise ONİKİ HAYVANLI TÜRK TAKVİMİDİR.Bu takvim her yıla bir hayvan ismi verilerek oluşturulmuştur.Şu şekildedir;

1.SıçanYılı

2.Öküz Yılı

3.Pars Yılı

73

4.Tavşan Yılı

5.Timsah Yılı

6.Yılan Yılı

7.At Yılı

8.Koyun Yılı

9.Maymun Yılı

10.Tavuk Yılı

11.Köpek Yılı

12.Domuz Yılı

Bu takvimde hayvan adları yılları simgeler.Ayların adları yoktur.Yılın 1.,2.,…….12.ayı diye geçer.Örneğin; at yılının 10.ayı gibi

İLETİŞİM --TELGRAFTAN E-POSTAYA

Eskiden insanlar ateş yakarak dumanlarla mesajlarını iletmeye çalışmışlardır. Bazı Afrika kabileleri davul çalarak uzaklara haber iletmişlerdir. Ulak adı verilen kişiler yaya ya da at üzerinde haber iletmiş, mektup taşımışlardır.

İlk posta teşkilatını Persler oluşturmuştur.

Yazını ilk kez Sümerler tarafından icat edilmiştir. 19. yüzyıldaki iletimdeki en büyük gelişme Mors alfabesini bulan Samuel Mors’un elektrikli telgrafı bulmasıdır. Samuel Mors Amerikalı bir ressamdır.

Telefon ilk kez 1876 yılında Graham Bell tarafından icat edilmiştir. 20. yüzyılda sesin radyo dalgaları ile iletişimini sağlayan telsiz telefon bulunmuştur.

Birçok ülke tarafından Dünya etrafında uzaya fırlatılmış haberleşme uyduları vardır. Televizyon uyduları ile yeryüzüne yerleştirilmiş çok sayıda uydu çanağı haberlerin ve bilgilerin gönderilmesini, alınmasını sağlamaktadır.

Ülkemizin uzaya fırlatılarak yörüngeye oturtulmuş olan Türksat adında uydusu vardır.

Milli mücadelemizde 16 Mart 1920’de İngilizler İstanbul’u işgal ettiklerinde, canını hiçe sayarak telgrafçı Manastırlı Hamdi Bey, işgal haberini ATATÜRK’e ulaştırmıştır.

74

Gramofon: Seslerin kaydedilip sonradan tekrar okunabileceği fikri 1877’de Cross adında bir şair ve bilgin tarafından ortaya atılmış. Bir alıcı, bir kayıt ve bir de okuma düzeneğinden meydana gelen ilk fonograf 1878 yılında Thomas Edison tarafından yapılır. Edison, Mello Fabrikası’nda 20 kişilik ekibiyle yaptığı çalışmalar sonucunda fonograf hariç 40 yeni proje ile 1000’e yakın buluşun patentini alır. 1894 yılında Amerikalı mucit Emil Berliner bu fonografı gramofon adı altında tescilli bir marka olarak yaygınlaştırır.

Teknolojinin Gelişimi İle İlgili Ek Bilgiler

Ülkemizde PTT (Posta,Telefon,Telgraf) kurumu 1840’da kuruldu. O yıllarda posta gönderimi atlı birliklerle yapılıyordu. Bu işi yapanlara POSTA TATARI denirdi.Bunlar dayanıklı insanlar ve çok

iyi binicilerdi. Yurdumuzda ilk TELGRAF hattı Edirne-Şumnu (Şumnu bugün

Bulgaristan sınırları içindedir) arasında kuruldu. Amerikalı bir ressam olan Samuel MORSE, bilimle de uğraştı ve MORSE

(mors) alfabesi de denilen alfabeyi geliştirdi. Tarihimizin en önemli telgrafçılarından biri de HAMDİ BEY’dir.Hamdi

bey İstanbul’un işgalini Atatürk’e iletmiştir. 1863’te mektuplarda pul kullanılmaya başlandı. İlk telefon santrali 1909 yılında faalite geçti. Halka telefon verilmesine 1914 yılında başlandı. 1995’te telekomünikasyon işlerini Türk Telekom yapmaya başladı.

İskoçyalı mucit John Logie BAİRD (1888-1946), görüntünün de aynen ses gibi gönderilebileceğini söyledi.Bunu da 1925 yılında ilk canlı televizyon yayını yaparak bunu gösterdi.

1936’da ilk kez siyah-beyaz televizyon yayınları BBC tarafından yapıldı. 1956’da Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) renkli televizyon yayını

yapıldı. 1968’de TRT (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu) siyah-beyaz yayınlara

başladı. 1990 yılında Türkiye’de ilk özel tv yayını yapıldı. 1994 yılında ilk kez Türk uydusu TÜRKSAT uzaya fırlatıldı.

ULAŞIM

İlk tekerlek günümüzden 6000 yıl önce Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Tekerleğin bulunmasından sonra, atların çektiği arabalar yapılmış, ulaşım bununla sağlanmıştır. Uzun yıllar faytonlar insan taşımacılığında at arabaları ise yük taşımacılığında kullanılmıştır.

İçten yanmalı motorun bulunması ulaşım alanında büyük bir devrim sayılır. Bu devrim sayesinde otomobilden uçağa kadar bir dizi taşıtın üretilmesini sağlamıştır. Motosikletlerin ve

75

otomobillerin motorlarına içten yanmalı motor denir. Bu motor içindeki benzini yakarak tekerlekleri döndürür.

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte kara yollarının yapımı, gelişmiş hava, deniz limanları, gideceğimiz yere daha hızlı ve güvenli ulaşabileceğimiz kara, deniz ve hava taşıtları yapılmıştır.

Metro ve yaylı sistemler şehir içi ulaşımda büyük bir rahatlık sağlar. Elektrikli trenler daha hızlı, güvenli ve ekonomik ulaşım imkanı sunar.

Ülkemiz, Dünya’nın her tarafına gelişmiş kara, deniz, demir ve hava ulaşım ağıyla bağlıdır.

1933’te kurulan devlet hava yolları (5 uçak 28 personel) 1956’da Türk Hava Yollarının kurulması, modern hava meydanları ve hava limanlarının yapılması iç ve dış hatlarda yolcu ve yük (kargo) taşımacılığı giderek artmıştır. Zamanın tasarrufunun çok iyi bilinmesi, siyasi ve ticari trafiğin çok yoğunlaşması, daha hızlı ve gelişmiş uçakların yapılmasını sağlamıştır.

Ulaşımdaki gelişmeler, bir ülkedeki ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmişliğin de göstergesidir. Ekonomik gelişmişlik bilim ve teknolojik gelişmeyi de beraberinde ortaya çıkarır.

LOKOMOTİFİN TARİHÇESİ

İlk kez kömür madenlerinde vagonların taşınması için atın yerini alacak lokomotifi 1804 yılında İngiliz Richard Trevit Hick (Riçırd Tirevit Hik) yapmıştır. İlk lokomotifin sadece dört tane çekici tekerleği vardır.

İlk buharlı lokomotifler İngiltere’de kömür madenlerinde kullanıldı. Zamanla posta arabalarının yerini lokomotifler almıştır. Buhar makinesi insanlığın gelişmesine teknolojinin yaptığı en büyük katkılardan biridir. 1769’da James Watt tarafından yapılmıştır. Ulaşımda çok etkili olmuştur. Buhar gücüyle çalışan lokomotifler yapılarak tekerlek ve raylarla ağır yüklerin taşınabileceği ispatlanmıştır.

ENDÜSTRİ

Tarımsal, hayvansal ve madensel maddeleri işleyerek onlardan doğrudan kullanılır eşya ve madde elde etmeye (endüstri) denir.

Bilim ve teknolojik gelişmeler endüstrinin ortaya çıkmasında, oluşmasında en büyük etkendir. Buhar makinesinin İngiltere’de bulunması endüstri devriminin İngiltere’de başlamasına neden olmuştur. Endüstrileşmeyle birlikte ekonomik ve sosyal hayat önemli ölçüde değişmiştir. Kırsal alandan kentlere akın olmuş kentler gelişerek nüfusları artmıştır. Tarımda makineleşme ve modern usuller verimin artmasına neden olmuştur. Tarımda çalışanların sayısı azalmıştır. Endüstriyel gelişme dünya ticaretinin gelişmesine neden olmuştur(Ham madde ihtiyacı artmış, üretilen malların satılma zorunluluğu ortaya çıkmıştır.)

76

Üretimde maliyeti düşürmek, daha seri üretmek için bilimsel ve teknolojik buluşlar yapılmış, bilgisayar, elektronik beyin, robot makineleri üretilmiştir.

1950 yıllarından itibaren ilk seri üretim hatları kullanılmaya başlanmış ve birçok işin mekanik yollarla yapıldığı görülmüştür.

Tekstil, maden, makine, orman ürünleri, çimento, cam, seramik gibi ülkemizde gelişmiş olan sanayi kolları her gün biraz daha gelişerek, ihtiyacımız olan her türlü ürünü bize sunmaktadır.

Tarım ve hayvancılık sektörüne yönelik endüstriyel kuruluşlar gelişmiştir.

TEKNOLOJİYİ AMACI DIŞINDA KULLANMAK

Günümüzde gitgide artan teknoloji kullanımı,enerji tüketiminin atmasına neden olmaktadır.Böylelikle yeni enerji kaynaklarının oluşturulması ve bulunması ihtiyacı ortaya çıkarmıştır.Bu enerji kaynaklarının başında atom(nükleer enerji) gelir ki çok az bir madde ile çok büyük enerji elde etmemizi sağlar.Ancak bu enerji türü ,insanlığı tehdit edecek en güçlü tehlikedir.Yanlış ya da amacı dışında kullanımı sonucu tüm dünyayı etkileyebilecek bir felakete yol açabilir.Milyonlarca insan ölebilir.Teknolojinin ,amacı dışında kullanılmasının engellenmesi gerekmektedir.

TELEVİZYON HASTALIĞI

TELEVİZYON ve ÇOCUK

Televizyon çocuğun çevresindeki ulaşamayacağı görüntüleri getirerek;

Çevresini zenginleştirir. Hayal alanını genişletir. Bilgisini genişletir.

Bunun yanı sıra sürekli Televizyon izlenmesi halinde;

Hayal gücü azalır. Geç yatma ve uykusuzluğa neden olur. Yakından izlendiğinde gözleri bozar ve yorar. Hareketsizliğe neden olduğundan beden gelişimi olumsuz etkilenir. Aile ve arkadaşlık ilişkilerini bozar.

77

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ IŞIK VE SES TEMA ÖZETİ

Cisimleri görebilmemiz için ışığa ihtiyacımız vardır. Işıksız bir ortamda çevremizdeki varlıkları göremeyiz.

Bir duvarın arkasındaki cismi göremeyiz fakat camın arkasındaki cismi görebiliriz.Bunun sebebi duvarın opak bir madde olmasıdır. Duvar ışığı karşı tarafa geçirmediği için arkasındaki cismi göremeyiz. Faka cam saydam bir madde olduğu için ışığı arkasına geçirir ve böylece cisimleri görmemizi sağlar.

IŞIK KAYNAKLARI

** Ampul, floresan, lamba, el feneri, mum, araba farları, gaz lambası gibi ışık kaynakları insanlar tarafından yapılır. Bunlara YAPAY IŞIK KAYNAKLARI denir.

** Güneş, yıldızlar, ateş böcekleri gibi ışık kaynakları ise

DOĞAL IŞIK KAYNAKLARIDIR. Çünkü bunlar insanlar tarafından yapılmamıştır.

78

** Ay da etrafa ışık yayar, ancak Ay bir ışık kaynağı değildir. Çünkü Ay Güneş’ten aldığı ışığı bir ayna gibi bizlere yansıtır.

Ay gibi bazı cisimlerde ortamda bulunan ışık kaynaklarından aldıkları ışığı bizlere yansıtırlar. Örneğin; ayna, çelik tencere ve çaydanlık, metal kaşıklar vb.

** Işık kaynakları aynı zamanda etraflarına ısı da yayarlar. Örneğin; Güneş en büyük ışık kaynağımızdır. Güneş bir taraftan Dünya’yı aydınlatır, bir taraftan da ısıtır.

IŞIK

ISI

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE AYDINLATMA TEKNOLOJİLERİ

** Çok eskiden insanlar için en önemli ışık kaynağı Güneş ve ateş olmuştur. Yapay ışık kaynakları çok sonraları ortaya çıkmıştır.

Şimdi kısaca ışığın tarihçesine bir bakalım;

1. İlk önce insanlar meşale yapmayı öğrendi. 2. Sonra kandiller ve yağ lambaları kullanılmaya başlandı.3. İngiltere ve Almanya’da gaz lambaları kullanılmaya başlandı.4. Yağ lambalarında balina yağı kullanılmaya başlandı.5. Mum ve petrol ürünleri ışık kaynağı olarak geceleri kullanılmaya başlandı.6. Edison ampulü icat etti. Bu ampul birkaç saat yanabiliyordu.7. Florasan ampuller keşfedildi. Bu ampuller hem daha az enerji harcıyor hem

de daha fazla ışık verebiliyordu.8. Normal ampullerden daha fazla ışık verip daha az enerji harcayan halojen

lambalar icat edildi.

79

AYDINLATMA TEKNOLOJİSİNİN HAYATIMIZA ETKİSİ

Aydınlatmanın hayatımızda ki yerini anlamak için bir an aydınlatma araçlarının olmadığını düşünelim. İş merkezlerinde, fabrikalarda, hastanelerde, evlerde, okullarda faaliyetler devam edebilir miydi ? Elbetteki hayır. Demek ki aydınlatma teknolojilerinin hayatımızdaki önemi çok büyük.

Etrafın aydınlatılmasında bazı konulara dikkat etmek gerekir. Örneğin;

Işık gözümüze doğrudan gelmemelidir. Aksi halde gözümüze zarar verebilir. Ders çalışırken ışığın sol taraftan gelmesine dikkat etmeliyiz. Ayrıca ışığın şiddeti norma olmalıdır.

Ortamları aydınlatırken gereğinden fazla ampul kullanılması hem göz sağlığımızı bozar hem de enerji israfına sebep olur.

Evimizde tasarruflu olan ampulleri tercih etmeliyiz. Kullanmadığımız ışık kaynaklarını söndürmeliyiz. Böylece hem aile

bütçemize hem de ülke ekonomisine katkıda bulunmuş oluruz.

IŞIK ÇEVREYİ KİRLETİR Mİ ?

Büyük alış veriş merkezleri, mağazalar, eğlence yerleri vb. dikkat çekmek için gereğinden fazla ışık kullanırlar. Işığın gereğinden fazla ve yanlış kullanımına IŞIK KİRLİLİĞİ adı verilir.

80

Işık kirliliği doğal hayatı olumsuz etkiler . Öreğin; şehir ışıkları gökyüzünün özellikle yıldızların ve gezegenlerin görünmesini engeller. Bu da gök cisimlerinin incelenmesini zorlaştırır.

Işık kirliliği aynı zamanda enerji israfına de sebep olur. Üretilmesi çok zahmetli ve pahalı olan elektrik enerjisi boşuna kullanılmış olur.

BUNLARI BİLİYOR MUSUNUZ ?

Işık bir saniyede 300 milyon metre yol alır.

Dünya’nın en parlak yapay ışık kaynağı 1987 yılında lazer kullanılarak yapıldı. Yapılan bu ışık kaynağı Güneş’ten birkaç milyon kez daha parlaktı.

Dünya’nın en uzun süre yanan ampulü California’ da bulunmaktadır. Bu ampul 1901 ‘den bu yana yanmaktadır.

Dünya’mızın ışık kaynağı olan Güneş’in yaklaşık 7 milyar yıl ömrü vardır.

81

SES

82

SES KAYNAKLARI VE TİTREŞİM

** Etrafımızda duyduğumuz bütün seslerin bir kaynağı vardır. Seslerin çıktığı bu kaynaklara SES KAYNAKLARI denir

Örneğin; İnsanlar, su, rüzgar, hayvanlar, müzik aletleri bu kaynaklardan bazılarıdır.

Su, rüzgar, kuş, şimşek gibi kaynaklar DOĞAL SES KAYNAKLARIDIR .

Müzik aletleri, radyo, televizyon, telefon, kapı zili gibi kaynaklarda YAPAY SES KAYNAKLARIDIR.

Ses yayılma özelliği gösterir. Böylece bir ses kaynağına farklı uzaklıkta ve konumda bulunan insanlar aynı sesi duyabilirler

SES VE TİTREŞİM

Ses kaynaklarından ses titreşme sonucu ortaya çıkar.

Örneğin; Gitar, saz gibi müzik aletlerinde tel titreştikçe ses çıkar.

83

Davul tokmağı, davula vurdukça zarda titreşim meydana getirir. Bu titreşim de sesi oluşturur. Konuşurken elimizi gırtlağımıza dokundurduğumuzda ses tellerindeki titreşimi hissedebiliriz.

Titreşim olayı her zaman gözle görülmeyebilir. Mesela sazın telinin titreştiğini görebiliriz. Fakat rüzgarın havada meydana getirdiği titreşimleri göremeyiz.

SONUÇ: Ses titreşim sonucu oluşur.

Titreşim bir harekettir. Sazın teli titreşirken hareket eder. Cisimlerde titreşimi meydana getirmek için enerjiye ihtiyacımız vardır. Öyleyse SES BİR ENERJİ çeşididir.

SES VE İŞİTME

Ses kaynaklarındaki titreşimler havada yayılır. Havadaki titreşimler kulak kepçesi tarafından toplanarak kulak zarına iletilir. Kulak içindeki diğer yapılar ve beyin aracılığıyla sesleri algılarız.

Çevremizdeki her sesi duyamayız. Örneğin; aralarında fısıldaşarak konuşan iki arkadaşımızın söylediklerini duyamayız. Sesin şiddeti azaldıkça duyma da azalır.

Ayrıca ses kaynağına yakın veya uzak olmamızda duymamızı etkileyebilir. Ses kaynağından uzaklaştıkça sesin azaldığını, yaklaştıkça da sesin çoğaldığını görürüz.

İnsan kulağının duyamayacağı kadar düşük ve yüksek şiddetteki sesleri bazı canlılar duyabilir. Örneğin; yarasa, köpek, yunus balıkları gibi.

SONUÇ:

Sesi duyabilmemizi sağlayan özellik sesin şiddetidir. Düşük şiddetteki sesleri duyamayız. Ses kaynağına yaklaşıp uzaklaştıkça da ses şiddeti değişir.

84

Sesin şiddeti, işitme cihazları veya yükselticiler kullanılarak artırılıp azaltılabilir.

Uzun süre sesli müzik dinlemek, yüksek seslere maruz kalmak kulak sağlığımızı olumsuz etkiler.

Gürültülü yerlerde çalışanlar kulaklık takarak yüksek sesten korunur.

Ses Kirliliği

Düzensiz ve şiddeti yüksek olan sesler gürültüye neden olur. Buna SES KİRLİLİĞİ denir

Gürültü insan sağlığını olumsuz etkiler. Gürültülü ortamlarda bulunan insanların kulak sağlığı bozulabilir.

Ayrıca gürültü insanı gergin ve sinirli yapabilir.

Gürültülü ortamlarda bulunmamaya çalışmalı,

evlerimizde ses yalıtımı yaparak dışarıdaki gürültünün olumsuz etkilerinden korunabiliriz.

85

BUNLARI BİLİYOR MUSUNUZ ?

1. Bilinen en yüksek sesli patlama 1883 yılında gerçekleşti. Krakatao volkanı patladığında sesi 5000 km’den duyulmuştu.

2. Bilinen en eski müzik aleti 40 000 yıl önce yapılmıştır. Bu müzik aleti geyik ayağından yapılmış.

3. Bazı şarkıcılar sesleri ile bardak kırabilmektedir.

4. İnsanların duyamayacağı kadar yüksek ses şiddeti iç organların ve anne karnındaki bebeklerin incelenmesinde kullanılmaktadır.

5. Ses , havada saniyede 340 m hızla gidebilmektedir. Sıcak havada sesin hızı biraz daha artar.

6. Yarasa, köpek ve yunuslar yüksek şiddetteki sesleri duyabilirler.7. Çok düşük şiddetteki seslerden tıp, petrol arama, haberleşme ve yer

kabuğunun incelenmesi gibi alanlarda yararlanılmaktadır.

DÜNYA’MIZIN ŞEKLİ

      Dünya’mızın şekli üst ve alt kısımdan basık (kutuplardan basık) bir KÜRE şeklindedir.

86

 DÜNYA’NIN KÜREYE BENZEDİĞİNİN KANITLARI

 1- Dünya’nın, Ay üzerine düşen gölgesi yuvarlaktır.

2- Uzaktan gelen bir geminin önce dumanını, sonra bacasını veya bayrağını daha sonra da geminin tamamını görmemiz.

 3-Bir noktadan çıkıp hep aynı yönde gidersek başladığımız noktaya geri dönmemiz. 

4-Uzaydan çekilen fotoğraflar, Dünya’nın küreye benzediğinin kesin kanıtıdır.

KAYAÇLARI,MİNERALLERİ VE MADENLERİ TANIYORUZ

 Karalar kayaçlardan oluşmuştur. Kayaçlar ise çeşitli minerallerin birleşmesi ile oluşmuş katı maddedir. Minerallerin çeşitliliği ve farklılığından dolayı kayaçların yapısal özellikleri, renkleri, sağlamlıkları birbirinden

farklıdır. Mineraller,kayaçlara;renk,sertlik,yumuşaklık,

parlaklık,matlık gibi özellikler kazandırır.      

Mineraller kayaçların içindedir.Bunların bazılarına ulaşmak için toprağın derinliklerine inmek gerekir.

Mineralleri günlük hayatımızda birçok alanda kullanırız.

Örneğin;

87

* Ampulün içindeki telin yapıldığı tungsten bir mineraldir.

*Ayna yapımında silis ve gümüş mineralleri kullanılır.

*Kurşun kalemin ucu grafit adlı mineralden yapılmıştır.

*Tebeşir alçı taşı denilen mineralden yapılmıştır.

*Günlük hayatımızın birçok yerinde kullandığımız alüminyum, çinko, demir, altın, kömür, bakır, kum taşı, granit, mermer birer mineraldir.

    Ekonomik değeri olan mineral, taş veya kayaçlara MADEN denir.

Altın, elmas, kömür birer madendir.

  TOPRAK NASIL OLUŞTU?

Toprak kayaçların parçalanması sonucu oluşmuştur. Kayaçlar ise suyun, rüzgârın, iklim şartlarının ve bitki köklerinin etkisiyle parçalanmıştır.

  SUYUN ETKİSİ

 *Akarsular taşları sürükleyerek birbirine çarpıp parçalanmasına neden olur.

*Kayaçlardaki çatlaklardan giren su donar ve kayaçları parçalar.

88

 RÜZGÂRIN ETKİSİ

 *Rüzgârın etkisiyle kayaçlar kopar, parçalanır ve aşınır. PERİ BACALARI bu şekilde oluşmuştur.

 İKLİM ŞARTLARININ ETKİSİ ( ISI ETKİSİ)

*Güneş’in etkisiyle kayaçlar gündüz ısınır ve genişler. Gece hava soğuyunca kayalar büzüşür. Genişleme ve büzüşme kayaları çatlatır ve ufaltır.

 BİTKİLERİN KÖKLERİ

*Kayaçların çatlaklarına giren kökler burada büyüyüp kayaçların parçalanmasına neden olur.

BÜTÜN BU OLUŞUMLARIN YANINDA BİTKİ VE HAYVAN ATIKLARI DA BU PARÇALARA KARIŞARAK TOPRAĞI OLUŞTURUR.

EROZYON

   Toprak aşınması da denir. Toprağın sürüklenip gitmesidir.Erozyon sonucunda toprak bitki yetiştirmeye uygun olan ve canlıların yaşadığı en verimli kısmını

kaybeder.Erozyona;

*Yağmur suları

*Akarsular

*Eriyen kar suları

*Rüzgârlar sebep olur.

89

 EROZYONU ÖNLEMEK İÇİN

*Yamaçlar ağaçlandırılmalıdır.

*Bentler ve barajlar yapılmalıdır.

*Ormanlar korunmalı ve sayısı arttırılmalıdır.

*Toprak eğimine ters sürülmeli.

(GÖZLEMLENEBİLİR KATMANLAR)

1- HAVA KÜRE ( ATMOSFER)

   Çeşitli gazların karışımından oluşmuştur. Yer küreyi sarar, çevresinden uzaklaşmaz.Su buharı bu katmanda bulunur.Güneş’ten gelen zararlı ışınları engeller.Canlılar için gerekli gazları içerir.

2- SU KÜRE

   Taş küre ile iç içe olan katmandır. Su küreyi; okyanuslar, denizler, iç kesimlerindeki çukurlara suların birikmesiyle oluşan göller, akarsular ve yeraltı suları oluşturur. Canlılar için çok önemli yaşam kaynağıdır. Su kürenin yaklaşık YÜZDE BİRİ içme suyu olarak kullanılabiliyor. Kullanılan bu suya tatlı su da denilmektedir.

3- TAŞ KÜRE ( YER KABUĞU )

Üzerinde canlıların yaşadığı katmandır. Çeşitli yapıdaki kayaçlardan oluşmuştur. Üst kısımları yer yer toprakla örtülmüştür. Yer yer yükselti, düzlük, ve çukurlardan

oluşur.Kalınlığı her yerde aynı değildir.Okyanusların dibinde

90

ince ,dağlık bölümlerde kalındır. Yer kabuğunun derinliklerine

inildikçe sıcaklık artar.

(GÖZLEMLENEMEYEN KATMANLAR)

 4-ATEŞ KÜRE ( MAĞMA TABAKASI) (MANTO)

   Yer kabuğunun hemen altındaki tabakadır. Sıcaklığı çok yüksektir. Erimiş maddeler, sıkışmış gaz ve buharlardan oluşmuştur. Ateş kürenin akışkan bir yapısı vardır ve hareketlidir. Ateş küreyi oluşturan akışkan ve sıcak olan bu erimiş maddeye MAGMA denir. Magma zaman zaman yanardağlardan yeryüzüne çıkar. Magmanın yeryüzüne çıkmış haline LAV denir.

 5-AĞIR KÜRE  (ÇEKİRDEK)     

  Dünya’nın en iç ve en kalın katmanıdır. En sıcak ve en ağır katman burasıdır. Sıcaklığı çok yüksek olmasına rağmen katı ve katıya yakın haldeki maddelerden oluşmuştur.

 Yeryüzünden içe yani merkeze doğru gidildikçe sıcaklık artar.

91

  ÇEVRE KİRLİLİĞİ

  Doğada bulunan hava, su ve toprağın sanayi atıkları, kimyasal maddeler, evsel atıklar, bilinçsizce kullanılan teknolojik ürünler sonucu kirlenmesi olayıdır. Kirlenmiş bir çevrede canlılar yaşayamaz.

             KİRLİLİĞİ ÖNLEMEK İÇİN ;

 *İnsanlar eğitilmeli.

*Fabrika ve sanayi tesislerin bacalarında filtre kullanılmalı.

*Fabrika ve sanayi tesislerine arıtma tesisleri kurulmalı.

*Ev ve iş yerlerinde kaliteli yakıtlar kullanılmalı.

*Motorlu taşıtlarda çevreci yakıtlar geliştirilmeli.

*Kimyasal maddelerin, tarım ilaçlarının ve her türlü atığın, kanalizasyonların akarsu ve denizleri kirletmesi önlenmeli.

*Toprakta çürümeyen plastik ve naylon atıklar ile pil, hastane atıkları ve nükleer atıkların toprakla teması önlenmeli.

* Geri dönüşümlü malzemeler kullanılmalı.

*Ağaç dikilmeli ve ormanlar korunmalı.

*Bilinçsizce sanayileşme önlenmeli.

*Erozyona karşı önlemler alınmalı.

MADDELER DOĞADA KARIŞIK HALDEDİR

Maddeler doğada her zaman saf halde bulunmaz.Madenciler karışık bulunan madenleri bulup ,fabrikalarda işlenip saf hale getirilmesine yardımcı olurlar.

SAF MADDE- KARIŞIM

92

SAF MADDE: Çevremizdeki bazı maddeler saf durumundadır. İçlerinde kendinden başka madde bulunmayan maddelere saf maddeler denir. Şeker, tuz, cam, altın, alüminyum gibi maddeler saf maddelerdir.

KARIŞIMLARÇevremizdeki bir çok madde karışımlar halindedir. Birden çok saf maddenin kendi özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesiyle, oluşan maddelere karışım denir. Toprak, şekerli su, limonata, ayran, ekmek, süt, reçel, bal, hava, deniz suyu, harç karışımdır.

Karışımların özellikleri1)     Karışımı oluşturan maddeler kendi özelliklerini kaybetmezler.

2)    Karışımı oluşturan maddelerin miktarları arasında belirli bir oran yoktur.İstenildiği oranda karıştırılabilirler.

3)     Karışımların erime ve kaynama noktaları sabit değildir.

4)     Karışımların belirli bir kimyasal formülleri yoktur.

5)     Karışımlar fiziksel yollarla oluşur ve bileşenlerine fiziksel yollarla ayrılırlar.

Örneğin :Demir saf maddedir.Kükürt saf maddedir.Fakat demir tozu ve kükürt tozunu karıştırdığımız zaman içinde sarı ve siyah renkli tanecikler görürüz.

Karışımlar homojen ve heterojen olmak üzere ikiye ayrılırlar.

ÇÖZELTİLERKatı sıvı yada gaz bir maddenin bir sıvı içerisinde dağılması sonucu oluşan saydam sıvı karışımlarına çözelti denir. Şekerli ve tuzlu su, maden suyu, gazlı içecekler, deniz suyu

çözeltilere örnektir. Şeker, tuz gibi maddeler suda erimezler, çözünürler

Homojen karışımlar:

Her tarafında aynı özelliği gösteren,tek bir madde gibi davranan karışımlara denir.

Homojen karışımlara genel olarak çözeltiler de denir.

Tuzlu su,hava,kolonya,24 ayar altın örnektir.

93

Metallerin eritilip karıştırılmasıyla oluşan homojen karışımlara ise alaşım denir.

Bakır+çinko= pirinç

Kurşun+kalay= lehim

Bakır+kalay=tunç

Altın+bakır=bilezik alaşımı

Krom+nikel+karbon+demir=çelik

BİLELİMDeniz suyu bir çözeltidir. Fakat tüm denizlerde tuzluluk oranı aynı değildir. Örneğin Akdeniz Karadeniz’e göre daha tuzludur. Bunun nedeni Akdeniz’de buharlaşmanın, Karadeniz’de ise yağışların fazla oluşudur.

Bir çözeltide çözünen ve çözücü olmak üzere iki madde vardır.

Örneğin;şekerli suda şeker çözünen,su çözücüdür.

Bir çözeltide çözücü fazla çözen az ise buna seyreltik çözelti,çözücü az çözünen fazla ise buna da derişik çözelti denir.

Çözeltinin Özellikleri

1-Çözünen madde çözen içinde gözle görülmez.

Tuzlu suda

Tuz çözünen madde

Su çözen madde

Tuzlu su çözeltidir.

Şekerli suda

94

Şeker çözünen madde

Su çözen madde

Şekerli su çözeltidir

Su iyi bir çözücüdür.Fakat çözünen madde çözen maddeden fazla olduğu zaman çözünen madde suyun içinde görünür.Buna da doymuş çözelti

denir

Örneğin ;bir bardak suya 2 şeker atarsak hepsi çözünür ama 10 şeker atarsak bir miktarı dibinde belirgin biçimde görünür.

2-Süzmekle birbirinden ayıramayız.

3-Beklenirse çözeltideki madde dibe çökmez,ancak kaynatılırsa birbirinden ayrılır

4-Çözeltiler saydam maddelerdir.

Heterojen karışımlar:Her yerinde aynı özellikleri göstermeyen karışımlara denir.

Heterojen karışımlar süspansiyon ve emülsiyon olarak iki özel durumu vardır:

Süspansiyon (katı-sıvı karışımı):su-kum,su-tebeşir tozu

Emülsiyon(sıvı-sıvı karışımı)     :su-zeytin yağı,su-benzin karışımı,süt içindeki yağ damlacıkları da birer emülsiyondur.

KARIŞIMLAR AYRILABİLİR Mİ?

Doğadaki maddelerden pek çoğu saf olarak bulunmaz,karışım olarak bulunurlar.Hava, toprak,kayalar,petrol …gibi maddeler doğal karışımlardır.Doğadaki bu karışımlardan saf madde elde etmek için çeşitli teknikler kullanılır.

Bu ayırma tekniklerinin başlıcaları eleme ,süzme,yüzdürme,dinlendirme, çözme-kristallendirme ve damıtmadır.

ELEME:Değişik irilikteki katı taneciklerden oluşmuş karışımları birbirinden ayırmak için kullanılan yöntemdir.

Nohut – mercimek karışımı mercimeğin geçebildiği nohutun geçemediği bir elekten elenerek ayrılır.Kum-çakıl ,un – kepek elenerek ayrılan karışımlardır.

SÜZME:Bir sıvı ile bu sıvıda çözünmeyen katı tanecikler süzme yöntemiyle birbirinden ayrılır.

Huniye yerleştirilen bir süzgeç kağıdına çamurlu su dökülürse çamur üstte kalır,saydam suaşağıya akar.

95

Haşlanmış makarna,demli çay süzme yöntemi ile ayrılan karışımlardır.

YÜZDÜRME: Birbiriyle karışmış farklı katı taneciklerin bir sıvı yardımıyla ayrılması yöntemidir.

Fasulye saman karışımı suya atılırsa fasulye su dibine çöker ,saman çöpleri su yüzeyine çıkar.

DİNLENDİRME: Bir sıvı içine dağılmış katı taneciklerin zamanla dibe çökmesi ile ayrılma yöntemidir.

Çamurlu su bulanıktır.Bir süre bekletildiğinde çamur dipte toplanır.Üstte saydam su kalır.

MIKNATISLA AYIRMA: Demir kükürt karışımına mıknatıs yaklaştırıldığında demir tozları mıknatıs tarafından çekilip kükürtten ayrılır.

ÇÖZME ve KRİSTALLENDİRME: Katı ile katının karışımlarını suda çözüp kristallendirme ile ayırma yoludur.

Günlük yaşamımızda reçel ve sızma bal kristallenebilir.Bu olaya şekerlenme denir.

DAMITMA: Damıtma yöntemi sıvı-sıvı karışımların ayrılmasında kullanılır.Karışan maddelerin kaynama noktalarının farklı olmasından yararlanılır.

MADDELER

Hava,su,aliminyumidrojen,su,civa,çay şekeri,alkol,yemek tuzu,yemek sodası,tuzlu su,şekerli su,çelik,süt,ayran,su-kum karışımı

SAF MADDELER KARIŞIMLAR

Su,demir,oksijen,hidrojen,yemek sodası

yemek tuzu,çay şekeri

Hava,toprak,tuzlu su,şekerli su,ayran,su-kum karışımı

96