Sneltrein door de Kunstgeschiedenis

(gericht op landschappen in de schilderkunst)

van Maniërisme tot Romantiek

Kenny Jacobs 3VT Docent: Simone Rijs

Het Maniërisme (±1530-1600);

een kunststroming die ook wel de 'Hoog Renaissance' wordt genoemd. Kunstenaars willen iets anders dan hun voorgangers. Ze willen een kunst ontwikkelen die verrast. Er wordt niet enkel gekeken naar de natuur, maar het onderbewuste van de kunstenaar gaat een rol spelen. In deze stijl wil men iets anders laten zien, namelijk: elegantie. Het Maniërisme is gecultiveerd. Het gaat niet meer alleen om de klassieke schoonheid, maar ook om hoofse bewegingen. Het lijkt alsof de figuren zich in het hof bevinden. Ze bewegen zich Elegant. Kunst krijgt de functie om de toeschouwer te verrassen en te verwarren. 1

In deze tijd werken kunstenaars dan ook veel voor het hof. Vorsten geven de opdrachten. De gebruikte thema's in het Maniërisme zijn mythologieën. Hoewel er ook Bijbelse verhalen in voorkomen. De schilderijen uit het Maniërisme zijn virtuoos: alles is mogelijk2

Voor de betekenis van het landschap in het Maniërisme gaan we naar Venetië. Hier wordt namelijk op een nieuwe manier geschilderd. Er wordt bewust gebruik gemaakt van een ruwere manier van schilderen. Dit is dus heel anders dan het fotografische wat we voorheen zien. Ook ontstaat er een soort kleurigheid in de schilderijen. Hier komt het 'Venetiaans blauw' vandaan. Het landschap gaat nu ook een rol spelen.

De rol van het landschap in het Maniërisme is, onder andere, diepte geven aan een schilderij. Er wordt meer gespeeld met perspectief. In veel schilderijen zie je een planmatige manier van werken. Hoe verder naar achteren in een schilderij, hoe vager en grijzer de kleuren worden. De schilderijen worden heel verhalend door de achtergrond en het landschap: door de landschappen op de achtergrond ontstaat er een 'atmosferisch perspectief'. 3

Ik kan dit laten zien aan de hand van een voorbeeld.

1 Aantekeningen Lessen TDK2 Aantekeningen Lessen TDK3 Aantekeningen Lessen TDK

Geschilderd door Paolo Veronese in 1573. Het gastmaal in het huis van Levi. 555 x 1280 cm4.

Je ziet in dit schilderij aan de architectuur dat ze duidelijk gek zijn op de klassieken. Er is echter wel gekozen voor eigentijdse kleding. Het schilderij hangt in Gallerie dell Accademia in Venetië.

Het landschap is hierbij heel belangrijk. Je kijkt zo door de het schilderij naar buiten. Het geeft een gevoel van ruimtelijkheid. Je ziet dat er hier gebruik gemaakt is van het Venetiaans blauw. Het is alsof je door het schilderij kan wandelen en zo in een klassieke stad terecht komt. Het schilderij zit hierdoor vol verassingen. Het verwart en verrast door een atmosferisch perspectief. Dit is vernieuwend, er wordt voor het eerst op deze manier gebruik gemaakt van het landschap.

Humanisme, Reformatie (vanaf ±1517)

In de 16e eeuw krijgt de kunst een grote interesse in de mens. Anders dan bij de Renaissance, waarbij de mens ook belangrijk is, gaat men nu uit van de 'vrije mens'. Er ontstaat een nieuwe denkwijze: het Humanisme. De (Griekse)Oudheid en de filosofie daarvan is een bron voor de Humanisten. De Oudheid is echt paganistisch: heidens. De Griekse cultuur legt het accent op zelfverantwoordelijkheid van het individu. Het Christendom zegt dat je verantwoording hebt tegenover God. Dit staat lijnrecht tegenover elkaar. Er wordt dus gezocht naar de balans tussen het heidense en het christendom. Uit het Humanisme ontstaat het Protestantisme.5

In het Humanisme worden kunstenaars geleerden. Je kunt geen kunst uit eigen verbeeldingskracht maken voordat je de werkelijkheid meerdere malen hebt vastgelegd en 4 "Feast in the House of Levi." Web Gallery of Art - Paolo Veronese. Wikipaintings, n.d. Web. 26 June 2012. <http://www.wikipaintings.org/en/paolo-veronese/feast-in-the-house-of-levi-1573>.5 Aantekeningen Humanisme lessen TDK

de vaardigheden beheerst.6 Er wordt nog steeds in opdracht gewerkt, maar ze proberen hun eigen visie hier in door te laten schemeren. De werkelijkheid wordt de nieuwe norm. Je schildert wat er is en zoals het in het echt is. In deze tijd zijn ook de eerste schilderijen van landschappen naar waarheid gemaakt.

De werkelijkheid schilderen is erg belangrijk. Je moet de natuur( is de werkelijkheid ) bestuderen. Hierdoor zie je steeds meer landschapschilderingen in Vlaanderen. Het landschap wordt dus steeds interessanter en een meer voorkomend onderwerp. Alles is door God geschapen en daarom is alles de moeite waard om te schilderen.7 Dit is een totaal vernieuwende denkwijze in die tijd. In tegenstelling tot het Maniërisme maken ze in de reformatie, en dan vooral in Vlaanderen, een landschap naar werkelijkheid. Het hoeft niet mooier dan dat het is. Het landschap vertelt over jouw geschiedenis als individu. Over hoe de mensen leven en hoe het gewone leven loopt.

6 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 4557 Aantekeningen TDK

Een voorbeeld:

Pieter Breughel de Oude; Toren van babel. Geschilderd in 1563. Olieverf op eiken paneel, 114 x 155. Kunsthistorisch Museum in Wenen8

Je ziet in dit schilderij dat de schilder in Rome is geweest. Dit kun je zien aan de architectuur. Het landschap is belangrijk in dit schilderij. Het verteld over de gewone mens. Je ziet hoe in die tijd - de zestiende eeuw - gebouwd wordt. Je ziet het normale landschap er omheen. Dit laat het menselijke zien. Het is dus duidelijk een humanistisch schilderij en het landschap speelt een grote rol in het laten zien van deze denkwijze.

8 "Pieter Bruegel De Oude." Wikipedia. N.p., n.d. Web. 26 June 2012. <http://nl.wikipedia.org/wiki/Pieter_Bruegel_de_Oude>.

Contrareformatie - Barok (±1600 en 1750)

De Contrareformatie is een reactie op de reformatie. De Kerk laat door middel van architectuur en kunst zien hoeveel macht ze heeft. Er zijn grote beslissingen genomen in de kunst tijdens de kerkvergadering: ''Concilie van Trente''. De Kerk zei: 'Wij trekken ons niet terug in onze schulp; wij pakken nog eens extra uit''. Deze kunstvorm is echt Rooms-katholiek. De stijl die bij deze periode hoort noemen we Barok.9

In de Barok is er een onderling verschil in de rol van landschappen. De gewone Barok en de Franse Barok. Ik ga dit uitleggen aan de hand van twee schilders: Caravaggio en Annibale Caracci. Daarna komt de Franse Barok aan bod. Voordat ik dat ga doen ga ik eerst nog iets uitleggen over de Barok. De Barok is een schilderkunst waarin emoties; affecten centraal staan. Afgeleid van Barocco: grilligheid. Emoties kunnen de mensen herkennen en zich in vinden. De emoties worden weergegeven door Claire Obscure en beweging en dynamiek. Het moet allemaal duidelijk zijn voor de gewone mens. In de Barok schilderkunst wordt gebruik gemaakt van diagonale en piramidale composities. Het is een stijl die theatraal is. Alsof je dus naar een opera/theatervoorstelling aan het kijken bent. 10

We hebben het echter over landschappen. In de beginfase van de Barok zijn landschappen niet heel belangrijk. We beginnen met Caravaggio. Hij maakt heel erg veel gebruik van het licht/donker contrast. Dit roept sterke emoties op. Landschappen spelen in zijn schilderijen zo goed als geen rol. Hij houdt de achtergronden heel erg donker zodat de nadruk ligt op de figuren op de voorgrond.11 Dit kan ik natuurlijk laten zien aan de hand van een aantal schilderijen van hem:

9 Aantekeningen Barok TDK10 Aantekeningen Barok TDK11 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 569

David en Goliath. 1600. Olieverf op doek.

Judith onthoofdt Holofernes. 1599. Olieverf op doek

De emmausgangers 1601. Olieverf op doek.

Caracci gebruikt zijn achtergronden als deel van zijn schilderij. Zijn achtergronden en landschappen maak deel uit van de 'theatershow'. Het hoort bij het geheel. Het voegt soms ook toe aan de indrukwekkendheid en majestueuze sfeer van zijn schilderijen. De mensen worden wederom verbluft.12 Ik zal laten zien wat ik bedoel:

12 "Annibale Caracci." Wikipedia. N.p., n.d. Web. 26 June 2012. <http://nl.wikipedia.org/wiki/Annibale_Carracci>.

Bij deze schilderijen zie je de rol van de achtergrond en soms de landschappen.

Franse Barok

De Franse Barok is toch weer wat anders. Dat komt door Koning Lodewijk de 14e. Hij verzon regels in de kunst. Hij zette de klassieke kunst helemaal naar zijn eigen Franse hand.13 Door de regels kon iedereen die hiervan op de hoogte was de schilderijen lezen. Hij startte dan ook de Academia op. Hier werd er theoretisch geleerd hoe de regels van de kunst waren. Daarnaast waren de schilderijen een soort propaganda voor Lodewijk de 14e.

In de Nederlanden werden landschappen volledig naar de natuur geschilderd. In Italië en zeker in Frankrijk vindt men dit maar ordinair. Alles moet veel mooier gemaakt worden. Een landschap in deze stijl is arcadisch en zal altijd idealistisch voorgesteld worden.14

Het gaat niet meer om de klassieke verhalen maar om de klassieke vormgeving van het landschap.15 Waar we dit het beste kunnen zien is bij de schilderijen van Claude Lorrain.

13 Aantekeningen TDK Franse Barok14 Aantekeningen TDK Franse Barok15 Aantekeningen TDK Franse Barok

Haven met de inscheping van de heilige Ursula

1641. Olie op doek. 113 × 149 cm. Art Gallery in Londen.16

De gebeurtenis op het schilderij valt in het niet ten opzichte van het landschap. Het landschap is dus belangrijker dan de gebeurtenis. Het hierboven genoemde is in dit schilderij overduidelijk. De Fransen hebben duidelijk geen behoefte aan een herkenbaar landschap. Kunst moet iets laten zien wat boven de werkelijkheid uitstijgt. De werkelijkheid is namelijk onvolmaakt. Schilderkunst en poëzie zijn het enige medium dat volmaaktheid kan tonen. De rol van het landschap is dus steeds belangrijker.

Claude Lorrain begint een nieuwe fase in het landschapschilderen.17

16 "Claude Lorrain" Wikipedia. N.p., n.d. Web. 26 June 2012. <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Claude_Lorrain_007.jpg>.17 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 587

Rococo (±1720-1775)

De fijnzinnige, sensuele en vaak grillige kunst van de eerste helft van de achttiende eeuw.18 De Rococo is ontstaan als afzetting van de academische beperkingen en regels. Er werd gezocht naar een zekere spontaniteit, frivoliteit en vernieuwing. De grote kracht lag in de subtiele aaneenschakeling van vormen, het ongrijpbare, dansende ritme van gevarieerde motieven.19 Je zou de Rococo in twee verschillende groepen kunnen verdelen: Franse Rococo & Duitse, Italiaanse Rococo.

Franse RococoIk ga de rol van landschappen in de Franse Rococo uitleggen aan de hand van een aantal schilders. Antoine Watteau is de eerste. De grootste schilder uit begin achttiende eeuw. Watteau was niet erg theoretisch ingesteld, zoals veel kunstenaars wel waren in die tijd. Hij had een kunstambachtelijke opleiding gevolgd en had grote bewondering van Rubens.20 Hij schilderden veel verschillende onderwerpen, waaronder religieuze voorstellingen, portretten, militaire en mythologische taferelen. Maar zijn grootse talent kwam echter naar voren in zijn eigen genre: 'Fêtes galantes'. Fantasierijke taferelen met fraai geklede heren en dames die in de openlucht plezier maken. Zijn tijdgenoten konden op deze doeken hun eigen idealen van gecultiveerd, stijlvol leven zien. Je zou dit demonstratief actueel kunnen noemen, want het confronteert de hoge samenleving met hun eigen leven en lusten.

Het strakke en gemaakte maakt plaats voor het vrije. Er wordt een nieuw evenwicht, een versmelting, gevonden tussen de mens en de natuur. Dit kun je zien aan de houdingen van de mensen in zijn schilderijen en aan zijn informele compositie in het algemeen. Watteau's schilderijen zijn grotendeels fantasie, maar door zijn cynisme en spot zijn ze in poëtische zin waar. Er wordt aan zijn schilderijen dan ook een poëtische waarde gehecht. Een kenmerk voor de Rococo in het algemeen.

18 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 60819 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 60920 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 609

Antoine Watteau, Het Bal, 1717-18 Olieverf op doek. 56 x 45 cm. National Art gallery of Scotland, Edinburgh.

Bij dit schilderij kun je eigenlijk ál het bovengenoemde in terugvinden. De manier van schilderen is veel vrijer, de compositie is vrijer. Het lijkt bijna een soort dromerig, prachtig tafereel. Op de achtergrond zie je het landschap. Deze draagt bij aan de vrije compositie en het poëtische gevoel van het schilderij. Ze bevinden zich in een schitterende tuin die oneindig lijkt door te lopen. De door de mens gemaakte standbeelden staan zo tussen de natuur alsof het samen gegroeid is. Er is een evenwicht. De natuur staat gelijk aan de mens door het grote indrukwekkende landschap op de achtergrond.21

Een tweede schilder waarmee ik het duidelijk kan maken is Jean-Honoré Fragonard. Ik kan dit uiteraard het beste laten zien door middel van een schilderij.

21 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 611

Jean-Honoré Fragonard, De schommel, 1767. Doek, 81 x 64,2 cm. Wallace Collection Londen.

Kijk eens naar de speelse compositie van zowel het landschap als de figuren. Het landschap speelt een belangrijke rol door de bovengenoemde regels. Ook hier lijkt het dus eeuwig door te lopen. Het maakt een deel uit van het geheel.

Nederlandse schilderkunstIk kan het natuurlijk hebben over Rembrandt, Frans Hals, Vermeer en andere Nederlandse meesters, maar waar het om gaat is, uiteraard, de rol van de schilderkunst en de functie van het landschap hierin.

Door de Republiek der Verenigde Nederlanden was er veel meer vrijheid in Nederland dan in andere landen eromheen. De Nederlanden waren tolerant en open. vrijdenkers en kunstenaars mochten hier hun gang gaan. Zij hadden een economie die op handel gebaseerd was. De adel was er niet of nauwelijks. Het was het eerste land met een open markt voor schilderijen. Deze tolerantie en openheid bracht een geheel nieuwe manier van schilderen met zich mee. Er waren geen grote opdrachten van de kerk of andere religieuze fresco's. Hierdoor kon men schilderen wat ze wilden en al snel ontstonden er dus ook nieuwe Genres: Zeezichten, volkstaferelen, stillevens en ook landschappen. 22

Het platte, waterige Nederlandse landschap werd heel vaak geschilderd. Het had nooit te maken met mythologische of Bijbelse verhalen, evenmin zijn het voorstellingen van het boeren leven zoals Pieter Breughel dat deed. Ze probeerden niet de klassieke oudheid na te 22 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 591

bootsen. Ze probeerden niet de trots op hun eigendommen te laten zien. De schilderijen werden geschilderd voor de vrije verkoop. De gewone burgers hadden de schilderijen als decoratie thuis aan de muur hangen.

Je zou er ook nog enige geestelijke en vaderlandslievende betekenis achter kunnen vinden. De Bijbel en de natuur werden in het algemeen gezien als de bronnen van goddelijk inzicht. Een mooi citaat van de Nederlandse protestant Constantijn Huygens: ''Gods goedheid is op elke duintop zichtbaar.''23 Je zou kunnen zeggen dat het nut van de landschappen in de Nederlandse schilderkunst is dat het de mensen samenbindt. Het deelt de herinneringen, gevoelens en ideeën uit die tijd.24

Enkele voorbeelden:

Jan van Goyen, Gezicht op Rhenen, 1646. Doek, 102 x 136 cm. The corcoran Gallery of Art, Washington.

23 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 59524 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 595

Jacob van Ruisdael, De molen bij wijk bij Duurstede, ca. 1665. Doek, 83 x 110 cm. Rijksmuseum, Amsterdam

De Romantiek(±1780-1880)De romantiek was de reactie op de situatie aan het begin van de eeuw - beter gezegd, een oneindig aantal individuele reacties op een voortdurend veranderende situatie. In de romantiek werd, in reactie op de Verlichting, de subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan. 25 Deze stijl kwam met name voor in Duitsland, Frankrijk en Engeland. De romantici proberen hun eigen gevoelens, overtuigingen, hoop en vrees uitdrukking te geven in hun oneindige vormen. Een citaat van de dichter Charles Baudelaire over de Romantiek: 'de romantiek is niet nauwkeurig te situeren in onderwerpkeuze of exacte waarheid, doch uitsluitend in een manier van voelen'. De romantiek richt zich door deze denkwijze niet op één stijl, maar verdeelt verschillende stijlen met eenzelfde idee.26 De snelle puurheid van de schets werd belangrijk.

Het is heel lastig vast te stellen wat de rol van het landschap is in deze stijl. Het is namelijk allemaal heel erg persoonlijk. Voor elke schilder zijn er weer andere persoonlijke dingen die geschilderd worden en die belangrijk zijn. Ik zal een voorbeeld geven bij de schilder John Constable.

John Constable is opgegroeid als zoon van een welverdienende molenaar in een landschap dat door hard werken van vorige generatie gevormd is door de mensen. Zo schilderde hij liever door mensenhanden aangelegde kanalen en dijken dan de bergbeken en watervallen

25 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 64026 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 642

die romantische schilders en dichters inspireerden.27 Constable noemden de combinatie van de door mens gemaakt landschappen en de natuur de 'Goddelijke harmonie van de natuurlijke wereld'. Hij schilderde in zijn landschappen bijna altijd een kerk om de Goddelijke aanwezigheid te tonen. Constable legde landschappen vast waarvan iedereen vond dat het maar weinig spectaculair was. Elk werk kent een alledaags voorval als centraal punt. Ik zal een aantal voorbeelden geven.

John Constable, Stour valley en de kerk van Dedham, 1814-15. Olieverf op doek, 55 x 77,8 cm. Museum of fine arts, Boston.

Er wordt hier een tafereel uit het dagelijks leven geschilderd. De mannen zijn bezig met het wegscheppen van een mestheuvel. Het landschap op de achtergrond is een door de mens gemaakt landschap en als je goed kijkt zie je op de achtergrond de kerk staan. het is niet een zomaar nageschilderd landschap. Constable legt zijn ziel en liefde in het schilderij door de bijzonder gedetailleerde lichtinvallen op de struiken en het gras. Het schilderij gaat om het geheel en er zit emotie in. 28

27 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 65328 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 653

John Constable, Het springende paard, 1824-25. Olieverf op doek, 142 x 187 cm. Royal academy of art London.

Ook hier zie je een tafereel uit het normale leven. Het paard springt ongelukkig over een obstakel en er ligt een bootje in de rivier. het landschap is wederom aangepast door de mens, maar komt toch redelijk wild over. Wat je hierin ook duidelijk terugziet en wat echt romantiek is, is de 'schetserige' manier van schilderen. De spontaniteit die dit met zich mee brengt, samen met de scherpe lichtinvallen zorgen voor emotie en gevoel.29

De volgende die ik kort wil behandelen is Joseph Mallord William Turner. Ook zijn schilderijen hebben een zeer persoonlijke draai. Hij werd door tijdgenoten vaak verkeerd begrepen, maar behoort heel duidelijk tot de stroming Romantiek. In sommige opzichten was turner meer een 'natuurlijk beschouwer' dan Constable, minder weloverwogen, impulsiever, meer bezig met visuele aspecten en vooral met wisselende lichteffecten. Hij was intensiever bezig met de handeling van het schilderen dan met het direct, duidelijk overbrengen van zijn verhaal.30 een voorbeeld:

29 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 65430 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 655

Joseph M.W. Turner, Het slavenschip, 1840. Olieverf op doek, 90,8 x 122,6 cm. Museum of Fine Arts, Boston.

In dit schilderij zie je duidelijk de intense lichtinval die veroorzaakt wordt door het gekozen kleurenpallet en de manier van schilderijen. Je ziet hier duidelijk de spontaniteit en impulsiviteit in terug die bij Turner hoort. Zijn tijdgenoten vonden dit schilderij overdreven en lelijk, maar turner hoefde niet begrepen te worden zei hij zelf. Hij probeert hier lichteffecten te herscheppen in plaats van vast te leggen. In zijn eigen woorden: 'Ik probeer de natuur te bewonderen met de kracht en bruikbaarheid van zijn kunst en kunst te beoordelen aan de hand van waarnemingen in de natuur'. Het zit vol persoonlijke emotie en gevoel. 31

Als laatste wil ik het natuurlijk ook nog even hebben over Caspar David Friedrich. Deze Duitse schilder was van protestantse afkomst en weigerde waarschijnlijk ook daarom Bijbelse taferelen en pelgrimstochten te schilderen. Friedrich probeerde in verf gedachten en emoties uit te drukken die niet in woorden te vatten waren. Hij hield absoluut niet van gezag en was daarom heel eigenzinnig. Zijn overtuigd geloof in het innerlijk licht en zijn nadruk op het 'eigen oordeel' van het individu gold als enige leidraad bij zijn interpretatie van de 'Bijbel van de natuur'. De combinatie van een strakke omlijning en een vage zwevende indruk van onwerkelijkheid, van letterlijkheid en poëtische sfeer, doet ons beseffen dat in de kern van zijn werk iets van twijfel en onzekerheid schuilt.32 Een heel persoonlijke benadering dus. Zijn figuren staan op zichzelf, alsof ze buiten het landschap staan. We zweven in de ruimte als we naar zijn werk kijken. Een voorbeeld:

31 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 65532 Hounor & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam. Uitgeverij Meulenhoff. Bladzijde 651

Caspar David Friedrich, De wandelaar boven de nevelen, 1817-18. Olieverf op doek, 74,8 x 94,8 cm. Kunsthalle, Hamburg

Het landschap speelt dus wel degelijk een grote rol in de romantiek. Het is echter niet met één regel vast te leggen wat deze rol is. De Romantiek is persoonlijk en daarom is de rol van het landschap in deze stijl ook erg persoonlijk. Het draagt in ieder geval sterk bij aan de sfeer, boodschap en mystiek die bij de Romantiek en de schilder horen. Het maakt het schilderij wat het is.