Mündəricat:

1. Şagirdlərin əqli və nitq inkişafında mütaliənin rolu (Giriş üçün).......2. Nitq mədəniyyəti və onun anlayışı ilə bağlı. . . ..................................3. Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi...................4. Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi.........................................5. Nitq mədəniyyətinin ümumi və xüsusi cəhətləri.................................6. Dil, nitq və nitq fəaliyyəti ..................................................................7. Azərbaycan ədəbi dili .........................................................................8. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları .......................................9. Fonetik norma ....................................................................................10. Leksik norma ....................................................................................11. Dilimizdə özləşmə meyilləri.............................................................12. Qrammatik norma ............................................................................13. Nitq normalarının tarixiliyi ..............................................................14. Nitq istisnaları ..................................................................................15. Natiqlik sənəti ..................................................................................16. Nitq etiketləri.....................................................................................17. Nitq mədəniyyətinə aid testlər...........................................................18. Nitq mədəniyyəti mövzusuna aid sual-cavab....................................19. Nitq mədəniyyəti. Testlərin cavabı...................................................20. İstifadə olunmuş ədəbiyyat................................................................

Şagirdlərin əqli və nitq inkişafında mütaliənin rolu

(Giriş üçün)

Azərbaycan Respublikasının Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun məktəblilərin mütaliəyə istiqamətləndirilməsi işində səmərəli sistem yaratmaq məqsədilə verdiyi məlum əmri məhz şagirdlərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşmasına yönəlmiş əvəzsiz perspektivi olan layihəyə doğru atılmış zəruri bir addımdır.

Mütaliə mədəniyyəti insan həyatında böyük rol oynayır. Şifahi və yazılı nitq şəxsiyyətin formalaşmasının mühüm vasitələrindəndir. Bu, onlara təhliletmə, müşahidə, insanı bir fərd kimi öyrənmək bacarığını aşılayır.

Mədəni nitqin əsası ilk öncə ailədə qoyulur, sonra isə fərdin bağça, məktəb mərhələsində davam etdirilir: özəyi anadan, bağçada tərbiyəçi-müəllimdən, məktəb illərində oxu kitablarından, ədəbiyyat dərsliklərindən, əlavə bədii oxu vəsaitlərindən, əlbəttə ki, dil-ədəbiyyat müəllimlərinin verdiyi bilikdən, dil nümunələri ilə zəngin radio-televiziya verilişlərindən qaynaqlanır, onların əvəzsiz zəhməti hesabına formalaşıb yaranır. Məhz bunların sayəsində uşaqlarda söz ehtiyatı artır, düzgün dil vərdişləri, mədəni danışıq adəti formalaşır. Şəxsi ünsiyyət, ümumilikdə, onun təfəkkür tərzi, dünyagörüşü, bunların sayəsində yaradılan elmi təsəvvürlər də fərdin nitq inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Orfoqrafik və orfoepik normalara yiyələnməklə sinifdə müəllim və yoldaşları qarşısında ifadəli oxu, müxtəlif fənn mövzularını səliqəli və rəvan şəkildə çatdırmaq uşaqların mədəni nitqini inkişaf etdirir. Müəllim və nümunəvi şagird kollektivinin mədəni, səlis, məntiqli danışığından

2

yararlanmaq fərdin düzgün tələffüz vərdişlərini, mədəni danışıq tərzini, yazı mədəniyyətini də (inşa yazılarda) təfəkkürlə bağlı olaraq yüksək səviyyəyə çatdırır.

Qrammatikada təlim dili dil qanunlarının tətbiqini öyrənir. İfadəli oxu, şeirlərin əzbər söylənilməsi prosesi şagirdlərin nitqinin püxtələşməsi, səlisləşməsilə yanaşı, onların elmi və bədii düşüncəsinin formalaşmasına da təsirini göstərir. Bu vaxt dil müəlliminin nitqi, pedaqoji ustalığı, rəvan oxu və deklomasiya qabiliyyəti, gözəl danışığı, nəcib hərəkətləri, hətta geyimi, mimika və jestləri şagirdlərin nitqinin müsbətə doğru cilalanmasına səbəb olur, canlı nümunə kimi onların bədii və estetik zövqünün formalaşmasına təkan verir. Deməli, valideynlərin, müəllimlərin, televiziya aparıcılarının diksiyası, tərəf-müqabili ilə ünsiyyət qabiliyyəti, hadisəni şərh etmək bacarığı şagirdləri gözəl danışmağa ruhlandırır. Onlar fikin dəqiq ifadəsi üçün sözləri düzgün seçməyə, hər sözün, ifadənin məna tutumunu bilməyə, onları öz yerində işlətməyə çalışırlar.

Mövzuya, mətnə uyğun sözləri seçib işlətmək, fonetik normaları gözləməklə nitqin təbiiliyinə, axarlığına, gözəlliyinə xələl gətirən quru, rəsmi tələffüzdən qaçmaq, cümlələri qrammatik və üslubi cəhətdən düzgün qurmaq, hər sözün, ifadənin ahənginə, vurğusuna diqqət yetirmək mədəni nitqin əsas şərtlərindəndir.

Görkəmli şəxsiyyətlərin yubileyinin təşkilinə məktəblilərin cəlb olunması, müxtəlif şeir müsabiqələri, bilik yarışlarının keçirilməsi şagird şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafına müsbət təsir göstərir.

3

Nitq mədəniyyəti və onun anlayışı ilə bağlı. . .

Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik (təcrübi ) sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadənin ilkin qaydalarını öyrənir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik (orfoepik və orfoqrafik), leksik və qrammatik qayda-qanunlarını bilmək və nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir.

Dilçiliyin nəzəri fikirləri nitq mədəniyyətində əməli (praktik) şəkildə həyata keçirilir. Bu baxımdan nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri deyil, praktik sahəsi sayıldığından, nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya hadisələr deyil, dilçiliyin qayda-qanunlar sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.

Natiqliklə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmək olmaz. Natiqlik də şairlik, rəssamlıq kimi bir sənətdir. Hər kəs nitqini tərbiyə edə bilər, lakin hamı natiq ola bilməz. Ədəbi dilə yiyələnməyin özü nitq mədəniyyətinə sahib olmağa çalışmaqdır.

Bir sıra Avropa xalqları bizim “ədəbi dil” dediyimiz anlayışı “mədəni dil”, “mədəniyyət dili” adlandırırlar. Yəni mədəni nitq özlüyündə dilin, danışığın gözəlliyi, bütövlükdə mili mədəniyyətinin tərkib hissəsidir.

“Mədəniyyət “sözü ərəb dilində “şəhər” anlamında olan “mədinə” sözündəndir.

4

Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi

Gözəl nitq hər xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri və birincisidir.

Gözəl nitqin iki şərti vardır: 1. Dilin ifadə imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı fikri ifadə

etmək imkanının olması;2. Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə

imkanlarından düzgün istifadə etməsi. Azərbaycan dili fonetik, leksik və qrammatik quruluşuna görə

dünyanın inkişaf etmiş, zəngin dillərindəndir. Bu dil özünəməxsus, musiqili ahəngi, səlisliyi və axıcılığı ilə

diqqəti cəlb edir. Hələ qədim zamanlarda mövcud olmuş şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrimiz yazılı ədəbiyyatın yaranması ilə təşəkkülünü tapmışdır.

“DƏDƏ QORQUD” kimi dünya mədəniyyətinin nadir incisi məhz bu dildə yaranmışdır.

Türk dünyasının böyük alimi Fuad Köprülü “Dədə Qorqud kitabı “nı türk xalqlarının ən sanballı əsəri adlandırıb.

İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatımız xalqımızın gözəl və zəngin nitq mədəniyyətinin olduğunu sübut edir.

Milli mədəniyyətin, o cümlədən nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısı bütövlükdə xalqın özüdür. Xalqın hər bir nümayəndəsi nitq mədəniyyətinə dərindən yiyələnməli və onu layiqli şəkildə qorumalıdır. Bu mədəniyyəti inkişaf etdirən, yayan söz ustalarının danılmaz xidməti tarixi yaddaşımızın bir parçasıdır.

Nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərti ədəbi dil normalarına əməl etməkdən ibarətdir.

5

Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi

Nitq mədəniyyətinin (yaxud yüksək mədəni səviyyəli nitqin) əsas şərti bunlardır: nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi )

“Nitqin düzgünlüyü” anlamı dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarına əməl etməyi nəzərdə tutur. Məsələn: “Öyə getmək” yanlış ifadədir. Burada dilin fonetik (orfoepik) qaydası pozulmuşdur. Onu “evə getmək” kimi səsləndirəriksə, o zaman nitq düzgün şəkil alar.

“Nitqin dəqiqliyi” anlamı fikrin çatdırılması üçün birbaşa tələb olunan sözün, ifadənin və ya cümlənin seçilməsini nəzərdə tutur. Məsələn: “Uşaq dərsdən gəlir” düzgün, ancaq qeyri-dəqiq cümlədir. Cümlə “Uşaq məktəbdən gəlir” kimi ifadə olunarsa, həm düzgün, həm də dəqiq hesab edilər.

Yaxud “mal sürüsü”, “at sürüsü” düzgün, ancaq “naxır”, “ilxı” düzgün olmaqla yanaşı, həm də dəqiqdir.

Nitqin ifadəliliyi üslub baxımından ən uğurlu bədii dil vahidinin işlədilməsi deməkdir.

Nitqin ifadəliliyini nitqin dəqiqliyindən fərqləndirmək o qədər də asan deyil. Məsələn: “O, klassik ədəbiyyatı çox sevir” cümləsi düzgün və dəqiq olsa da, ifadəli deyil . “O, klassik ədəbiyyatın vurğunudur” cümləsi isə düzgün və dəqiq olmaqla yanaşı, həm də ifadəlidir.

Nitqin düzgünlüyünə hamı əməl etməli, nitqin dəqiqliyinə də hamı əməl etməyə çalışmalıdır. Nitqin ifadəliliyi daha çox şair və yazıçılara məxsusdur.

6

Nitq mədəniyyətinin ümumi və xüsusi cəhətləri

Nitq mədəniyyətinin ümumi (ictimai) xarakter daşıyan cəhəti: Nitqin düzgünlüyünün bütövlükdə cəmiyyətdən tələb

olunması, dilin qayda-qanunlarına hamının eyni dərəcədə riayət etməsi zərurətini yaradır. Sözün fonetik tərkibini, düzgün tələffüz (orfoepik) və yazılışını (orfoqrafik), leksik mənasını, cümlənin quruluşunu hamı eyni üsulla qavrayır. Belə olmasaydı, dil əsas vəzifəsini – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi.

Nitq mədəniyyətinin xüsusi (fərdi ) səciyyə daşıyan cəhəti: Hər kəs gözəl nitqə və fikrini dürüst, məntiqli çatdırmaq (istər

yazılı, istərsə də şifahi) səriştəsinə malik deyil. Burada nitqin gözəlliyinin fərdlərin timsalında müxtəlif şəkillərdə təzahür etdiyini də nəzərə almaq lazımdır.

Bununla belə, nitq mədəniyyətinin ümumi (ictimai) məsələləri onun xüsusi (fərdi) məsələləri ilə birbaşa bağlıdır. Hər hansı gözəl nitq sahibi sözün müəyyənləşmiş mənasını, cümlənin qrammatik quruluşunu kəskin şəkildə dəyişdirə bilməz. Çünki subyektin – fərdin sözə yeni məna çalarları qazandırmaq, cümləni adi nitqdə işləndiyi şəkildən fərqli, xüsusi formalarda işlətmək hüququ olsa da, bütün hallarda ümumi (ictimai) tələbləri gözləməyi təbii və zəruri qanunlardandır.

Xüsusi (fərdi) gücü olmayan nitq də ümumi (ictimai) tələbləri gözləməyən nitq qədər mədəni nitq hesab edilmir.

7

Dil, nitq və nitq fəaliyyəti

Dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olaraq, mücərrəd işarələr sistemindən ibarətdir. Dilin özünəməxsus qrammatik quruluşu və ifadə imkanları vardır.

Nitq ünsiyyət prosesinin özüdür. Nitq bu və ya digər informasiyanın ifadə tələbinə uyğun olmaqla, dilin daxili imkanları (ifadə) əsasında reallaşır. Dil əsas, nitq isə ondan törəmə olan nəsnə – məfhumdur. Dil tarixən az, nitq isə ona nisbətdə daha çox dəyişkəndir. Məsələn: Dilimizin keçən əsrə aid quruluşu müasir dövrümüzə xas quruluşundan o qədər də fərqlənməməsinə və həmin yüzillikdə yaşayan şəxslərin də təbii ki, Azərbaycan dilində danışmasına rəğmən, onların diksiya və fikirlərini ifadə quruluşu indikindən çox fərqli olub.

Nitq fəaliyyəti nitqin reallaşmasını zəruri edən ictimai, psixoloji və fizioloji proseslər toplusudur.

Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi çox mürəkkəb bir hadisədir: onun ictimai ( sosial ), psixoloji və fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir, dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı formalarında təzahür edir.

Azərbaycan ədəbi dili

Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik (qrammatik) normalar əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır. Ədəbi dil xalq dilinin cilalanmış təzahürüdür. Ədəbi dil dialektə qarşı durur və ondan fərqlənir.

Ədəbi dilin şifahi və yazılı olmaqla iki forması var:

8

Şifahi ədəbi dil ilkindir. Qədim dövrdə ədəbi dilin şifahi forması xalq yaradıcılığının dili kimi işlənmişdir. Dövrümüzdə ədəbi dilin şifahi forması daha çox radio, televiziya, nitq, çıxış, məruzə və mühazirələrin hesabına genişlənmişdir.

Yazılı ədəbi dilin ilk nümunələri dövlət sənədlərinin, məktublarının dili olmuşdur. Bədii əsərlərin, qəzet və jurnalların, elmi və publisistik kitabların, reklamların, müxtəlif məzmunlu plakatların dili da yazılı ədəbi dil nümunəsidir.

Ədəbi dil mövcud üslublar sistemidir. Şifahi ədəbi dil orfoepik normalara tabe olan ünsiyyət

vasitəsidir. Nitqlər, çıxışlar, mühazirələr, məruzələr və s. belə ünsiyyət vasitəsinə aid olan üsuldur.

Yazılı ədəbi dil orfoqrafik normalara tabe olan, ünsiyyət vasitəsi – yazılan dildir.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları

Müasir Azərbaycan ədəbi dili onun dəyişilməzliyindən (sabitliyindən) irəli gələn mükəmməl, sabit normalara malikdir. Bu normaların müəyyən tarixi təkamül nəticəsində əmələ gəldiyini xatırlatmaq yerinə düşər. Onlar həmçinin dialekt və şivələrdəki, xalq danışıq dilindəki qeyri-mükəmməl və qeyri-sabit normalardan fərqlənir.

Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası və qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilin aşağıdakı normaları vardır:

1) Fonetik norma2) Leksik -(leksik-semantik) norma3) Qrammatik (morfoloji və sintaktik) norma

9

Orfoepik və orfoqrafik normalar dilimizin fonetik və qrammatik normaları əsasında yaranır. Türk dillərinin, o cümlədən də Azərbaycan dilinin iltisaqi quruluşa malik olması onların ədəbi normalarının xarakterini, tipologiyasını müəyyən edir. Ədəbi dil normaları bir sistem olmasına baxmayaraq, həm də müstəqil xarakterli nəsnədir. Nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərti onun ədəbi dil normalarına tabe olmasından, bu normaların qoyduğu tələbə cavab verməsindən ibarətdir.

Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik normaları normativ qrammatikalarda, dərslik və lüğətlərdə əks olunur.

FONETİK NORMA

Ümumxalq dilində söz müxtəlif variantlarda işlənsə də, ədəbi dildə ancaq bir variantda tələffüz olunur və yazılır.

Ədəbi dildə sözün tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır. Azərbaycan ədəbi dilinin orfoepik norması orfoepik lüğətlərdə əks olunur.

Ədəbi dildə sözün yazılış qaydası orfoqrafik norma adlanır. Orfoqrafik norma orfoqrafiya lüğətlərində əks olunur.

Xüsusi isimlərin böyük, ümumi isimlərin kiçik hərflərlə yazılması, mürəkkəb sözlərdəki defis işarəsinin qoyulması, durğu işarələrinin istifadəsi orfoqrafik norma ilə müəyyənləşir.

O, həm orfoepik, həm də orfoqrafik dilin fonetik quruluşu ilə müəyyən edilir.

Fonetik normada dəyişmə gec olur. Hər bir dildə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də bir sıra sözlərin tələffüzü ilə yazılışı arasında müəyyən fərqlər özünü

10

göstərir. Bu baxımdan dilimizdə elə sözlər vardır ki, onların tələffüz edildiyi kimi yazılması, yaxud əksinə, yazıldığı kimi tələffüz edilməsi səhvdir. Məsələn: ( məx təp) deyilir, məktəb yazılır; (ma:vin) deyilir, müavin yazılır və s. Deməli, fonetik norma düzgün yazı təzahürü – orfoqrafiya; düzgün tələffüz təzahürü – orfoepiya olmaqla iki şəkildə təzahür edir. Əgər orfoepik, və ya orfoqrafik norma pozulmuşdursa, o zaman fonetik norma pozulmuş hesab edilir.

Durğu işarələrindən səhv istifadə artıq orfoqrafik normanın pozulması deməkdir.

LEKSİK NORMA

Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi olduqca zəngindir. Dilimizdə əsl türk sözləri ilə yanaşı, həm də məzmunca türkləşmiş ərəb və fars mənşəli sözlər işlənir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, digər dünya dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də leksik -(leksik-semantik) normanın keyfiyyət təyinedicisi milli leksikadır.

Fonetik və qrammatik norma ilə müqayisədə, leksik norma dəyişkənliyə daha tez uğrayır.

Əsl türk sözlərindən ibarət milli leksika ədəbi dildə alınma sözlərlə müqayisədə daha fəal iştirak edir və yüksək tezliklə işlənir. Burada ikinci yeri milliləşmiş alınma leksika tutur.

Leksik norma hər hansı bir şəxsdən sözün mənasına bələd olmağı, ondan düzgün, yerində yararlanmağı tələb edir.

Hər bir söz tarixi inkişaf prosesi nəticəsində müəyyən məna-məzmun (semantika) qazanır.

11

Leksik normanın tələbinə əsasən hər bir sözün yerində işlənməsi vacib və zəruridir. Əks halda fikir düzgün ifadə olunmur və nitq mədəniyyətinin tələbi təmin edilmir. Məsələn: “Anam başımın yanında dua edirdi” cümləsində “yanında” sözü yerinə düşmür. Bu sözün yerinə “üstündə” sözü işlənməsi doğru olar. Deməli, burada leksik norma pozulması baş vermişdir. Ədəbi dildə söyüşlərə, loru, yaxud kobud sözlərə yol verilməməsini xatırlamaq yerinə düşər.

Qeyd: Frazeoloji birləşmələr, bədii təsvir və ifadə vasitələri və ümumiyyətlə, məcazilik norma pozuntusu hesab edilmir.

Leksik norma funksional üslublara görə də fərqlənir. Məsələn: Bədii üslubda obrazlı sözlər, ifadələr geniş işləndiyi halda, elmi üslub üçün bu, xarakterik deyil. Elmi üslubda terminlər üstünlük təşkil edir. Nitq mədəniyyəti sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, həm də onun dəqiq və ifadəli olmasını, yəni məna incəliklərinə diqqət yetirməklə, müvafiq sinonim variantlarından faydalanaraq işlədilməsini tələb edir.

12

DİLİMİZDƏ ÖZLƏŞMƏ MEYİLLƏRİ

Özləşmə alınma sözlərin yerində milli sözlərdən istifadə meylidir. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində XX əsrin 60-cı illərindən üzübəri özləşmə meyilləri müşahidə olunmaqdadır. Bu meyillərin özünü həmişə doğrultmaması onların təbii və düzgün proses olmadığına dəlalət etmir.

Özləşmə: a) ədəbi dili etnik yaddaşına qaytarır; b) ədəbi dili başqa dillərin təsirinə məruz qalmadan bu və ya digər dərəcədə xilas edir.

İstənilən yaradıcılıq özləşmə adlana bilməz. Özləşmə daha çox mövcud alınma sözlərin işlədilməsi əleyhinə yönələn və həmin sözlər üçün qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarət olan bir prosesdir.

Özləşmə üç yolla gedir: 1) hər hansı bir söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürmək, yaxud mövcud oxşarlıq əsasında söz yaratması yolu ilə; 2) cəmiyyətin özündə müəyyən hadisəyə əsaslanmış “söz partlayışı” yolu ilə ; 3) türk dillərinin təsiri ilə

Azərbaycanda əvvəllər də alınma sözlərin türkləşdirilməsi prosesi olmuşdur. Bu günə qədər işlətdiyimiz bir sıra qurultay, bildiriş, görüntü, seçki, ildönümü və s. kimi sözlər bu qəbildəndir. Son zamanlar çimərlik, duracaq, saxlanc (maliyyə termini kimi), əyləc (tormoz), dönəm ( mərhələ), qaynaq ( mənbə), çağdaş (müasir), yüzillik(əsr), durum (vəziyyət), özəlləşmə, nəfəsli, açıqca (otkrıtka), bölgə (ərazi), soyqırım, yetərsay (seçki ilə bağlı termin), toplu, toplum və s. kimi sözlər yaradılmışdır.

Belə leksik vahidlər dildə öz qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır.

13

Dili tərk etmiş bir sıra türk mənşəli sözlərin yenidən qayıtması da özləşmə prosesinin təsiri ilə baş verir və bu yolla yaranan sözlər dirilən sözlər adlanır. Məsələn: çavuş, yarlıq, ulu, dürlü, araşdırma və s.

QRAMMATİK NORMA

Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir.

Qrammatik norma dedikdə, aşağıdakılar nəzərdə tutulur. 1) Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə

işlədilir: iki əsgər, altı kitab və s. “İki əsgərlər”, “altı kitablar” demək yanlışdır. Bu halda qrammatik norma pozulmuş olur.

2) Adlara (isim, sifət, say və s. ) əvvəlcə cəm, sonra mən-subiyyət, daha sonra hal və sonra xəbərlik şəkilçi-şəxs sonluqları qoşulur. Məsələn: ev-lər-imiz-dən-dir; yaxşı-lar-ınız-ın-dır və s.

3) Feil kökünə əvvəl təsirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs-xəbərlik şəkilində artırılır. Məs: don-dur-ul-malı-dır: çıx-ar-ıl-sa-nız və s.

Uşaqlar hər zaman oxuyarlardı cümləsində qrammatik norma pozulub. Çünki idi hissəciyinin şəkilçiləşmiş variantı olan -dı sıranı pozub. Halbuki, bu şəkilçi -lar2 şəkilçisindən əvvəl gəlməli idi.

4) Azərbaycan dilçiliyində belə bir qayda var ki, “nə” inkar bağlayıcısından sonra gələn feil təsdiqdə olmalıdır. Nə gəlir, nə də yazır. Bu hal gözlənilmədikdə, yeni feil inkarda olduqda, qrammatik norma pozulmuş hesab olunar: Nə gəlmədi, nə yazmadı.

14

5) Mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə də kəmiyyətə görə uzlaşır. Məsələn: Biz oxuyuruq, onlar işləyir.

Qeyd: Eyni zamanda belə bir qayda da var: Mübtəda cansız əşyalarla ifadə olunduqda, mübtəda ilə xəbər arasında kəmiyyətə görə uzlaşma prosesi pozulur. Məsələn: otlar (mübtəda) tərpənir ( xəbər). Əgər bu cümlə otlar tərpənirlər şəkilində işlənsə idi, qrammatik şərtilik pozulardı – qrammatik şərtə görə cəmdə olan mübtəda cansız əşyanı bildirdikdə xəbər təkdə işlənməlidir.

6. Cümlədə sözlərin nitq hissəsinə görə düzülüşündə ilk növbədə mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər, təyin aid olduğu isimlə ifadə olunan istənilən cümlə üzvündən əvvəl gəlir. Zərflik isə əsasən feildən əvvəl işlənir. Məsələn: Qardaşım Həsəni məktəbin həyətinə çağırdım.

Göstərilən qaydalara əməl olunmadıqda, sözlərin qrammatik cəhətdən bir-biri ilə əlaqələnməsi zamanı səhvə yol verildikdə (inversiya) qrammatik norma pozulmuş hesab olunur.

Nitq normalarının tarixiliyi

Norma tarixi kateqoriyadır. Zaman keçdikcə ədəbi dilin normasında əvvəlki dövründən fərqlənən müəyyən əlamətlər, keyfiyyətlər meydana çıxır. Məsələn: 1930-cu illərə qədər Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasında “sağır n” (nuni-səğir ) adlı bir səs əlifbada xüsusi işarə ilə – hərflə göstərilirdi. 1930-cu ildən sonra həmin səs fonetik normativliyini itirdi.

Yaxud bir neçə il bundan əvvəl ədəbi dilimizdə işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, raykom, kommunizm, partkom, milis, pioner və s kimi sözlər hazırda fəal nitq prosesindən çıxmışdır.

15

Ədəbi dilin normasında həmişə sabitlik olur. Amma bu sabitlik də nisbi xarakter daşıyır. Leksik normada həmin nisbilik özünü daha çox göstərir. Yəni leksik normada dəyişmə daha sürətli, fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə daha ləng gedir.

Nitq normalarının tarixiliyi ədəbi dilin inkişafının, onun təkamülünün nəticəsidir.

Nitq istisnaları

Ədəbi dilin müəyyən inkişaf mərhələsində norma ilə yanaşı, nitq istisnaları – qeyri-normativ hallar da olur. Nitq istisnaları iki halda ortaya çıxır:

1. Ədəbi dildə işlənməyən, öz dövrünü keçmiş nitq vahidləri bu və ya digər üslubda özünü göstərir;

2. Yeni yaranmış nitq vahidləri norma halına düşmür – normativləşə bilmir.

Natiqlik sənəti

Natiqlik – nitq sahəsində müəyyən peşəkarlıq tələb edən sənətdir. Nitqi ədəbi normalara uyğun, düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) olan kəslər natiq adlanırlar.

Natiqlik sənətinin əsas tələbləri bunlardır: 1. Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) danışmaq;2. Dinləyicilərin (auditoriya) səviyyəsini nəzərə almaq, onlar

üçün anlaşıqlı bir dildə danışmaq; 3. Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir vermək və ona uyğun

əl-qol, baş və bədən hərəkətləri etmək; 4. Mövzu haqqında yığcam danışmaq, mətləbdən kənara

çıxmamaq; 16

5. Nitqə əvvəlcədən hazırlaşmaq və sonra təhlil edib konkret nəticələr çıxarmaq.

Natiqlik sənət və elm olaraq, qədim zamanlardan formalaşmışdır. Qədim dünyanın, xüsusilə də, antik dövrün yetişdirdiyi görkəmli natiqlər natiqliyin praktikası ilə məşğul olmaqla yanaşı, bütöv bir elmi-nəzəri sistem hazırlamışlar. Platon, (Əflatun), Siseron, Aristotel (Ərəstun ), Demosfen və s. antik dövrün ən tanınmış natiqləri sayılır.

Azərbaycanda da tarix boyu böyük natiqlər olub. Onlara nümunə olaraq:

Xətib Təbrizi, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai, M.P.Vaqif, M.F.Axundzadə, S.Vurğun, M.Rəfili, Ə.Sultanlı, İ.Şıxlı, Ş.Qur-banov, M.Məmmədov, H.Əliyev kimi klassikləri göstərmək olar.

Həmçinin Azərbaycanda əsrlər boyu natiqliyin nəzəriyyəsi ilə məşğul olunmuş, bir sıra mükəmməl nitq prinsipləri müəyyənləşdirmişdir.

Natiqlik elminə ritorika da deyilir. Bu sənətin bir neçə sahəsi var: bədii natiqlik, akademik natiqlik, siyasi natiqlik, inzibati-idarə natiqliyi, işgüzar natiqlik.

Hər hansı bir şəxsin (müəllimin, şagirdin, qocanın, cavanın, uşağın və s . ) bədii bir nümunəni ( şeiri, hekayəni, nağılı və s ) söyləməsi bədii natiqlikdir.

Sinifdə, auditoriyada müəllimin, professorun söhbəti və ya mühazirəsi akademik natiqlik sayılır.

Dövlət xadimlərinin tribunalardan ayrı-ayrı siyasi hadisələrlə bağlı çıxışları siyasi natiqlik hesab edilir.

İdarəçinin (məktəb direktorunun, xəstəxananın baş həkiminin, zavod, fabrik, müəssisə rəhbərinin) öz işçiləri qarşısındakı çıxışı, tələbləri və s. inzibati-idarə natiqliyidir.

17

Ayrı-ayrı firma rəhbərlərinin işgüzar görüşlərdəki nitqləri, beynəlxalq iqtisadi-forumlarda, iqtisadi müqavilələrin bağlanması, müzakirəsi zamanı söylənən nitqlər işgüzar natiqliyə nümunə ola bilər.

Natiqlik sənətinin mühüm şərtlərindən biri jestlərdir. Jest nitq zamanı ona uyğun edilən əl-qol hərəkətləridir.

Jestlər nitqin təsir gücünü, emosionallığını artırır. Bununla belə, hər bir jest ölçülüb-biçilməli və ondan yerində istifadə edilməlidir. Hər bir görkəmli natiqin özünəməxsus jest üslubu olur.

Nitq prosesində mimikadan da istifadə olunur. Mimika nitq prosesində üz əzələlərinin mənalı hərəkətinə

(təəccüb, narazılıq, sevinc və s . emosiyaları ifadə edən üz hərəkəti) deyilir.

Mimika da jest kimi, şifahi nitqin emosionallığını artırır. Jestlə mimika mükəmməl nitqdə bir-birini tamamlayır və

vahid psixo-fizioloji akt kimi çıxış edir. Şifahi ədəbi dil bunlarla daha da gözəlləşir.

Nitq etiketləri

Ünsiyyət zamanı müraciət, görüşmə, ayrılma, təbrik və s. formalarına (ifadələrinə) nitq etiketləri, yaxud nitq yarlıqları deyilir. Nitq etiketləri xalqın milli mədəniyyətinə, təfəkkürünə, etnoqrafiyasına uyğun olur və nitq mədəniyyətinin mühüm göstəricisi hesab edilir. Nitq etiketlərinin aşağıdakı növləri var:

1. Müraciət etiketləri: Həmsöhbət yaşca böyük olduqda və ya qarşı tərəfdən tanınmadığı halda ona “siz”, deyə müraciət olunur. “Divani lüğatit-türk”də göstərilir ki, türklər özlərindən böyüklərə “siz”, kiçiklərə isə “sən “ deyə müraciət edirlər.

18

Həmin qayda bütün müraciət formalarında gözlənilir: bağışlayın, buyurun, xahiş edirəm, zəhmət olmazsa, lütfən və s. Qardaş! Bacı!

Əmi! Dayı! Əzizim! Eloğlu! Ay oğlan! Qadası! Dərdin alım! Başına dönüm! və s. kimi müraciət formaları da vardır. Müraciət etiketləri rəsmi və qeyri-rəsmi olur. Məsələn: Cənab nazir, cənab rəis (rəsmi), oğlum, əzizim (qeyri-rəsmi ) və s.

2. Görüş etiketləri: Salam! Salam-əleyküm! Əleyküm-salam! Xoş gördük! Sabahınız xeyir! Xoş gəlmişsiniz! və s.

3. Ayrılma etiketləri: Xudahafiz! Əlvida! Salamat qalın! Sağ olun! Allah amanında! Görüşənədək! Yaxşı yol! Uğur olsun! və s.

4. Təbrik etiketləri: Təbrik edirəm! Gözünüz aydın olsun! Mübarəkdir! Mübarək olsun! Sağlığınıza qismət olsun! və s. (hamısının cavabında: Sağ olun!)

5. Alqışlar (xeyir-dualar): Allah köməyiniz olsun! Həmişə ayaq üstdə! Allah rəhmət eləsin!

6. Qarğışlar (bəd dualar): Allah cəzanı versin! Allah evini yıxsın! Gözün tökülsün! Qapında ot bitsin!

7. Söyüşlər: Səni yerə soxum! Üzünə lənət! və s. Bəzi nitq etiketləri minilliklər boyu sabit qalmış, bəziləri də

müəyyən dövrdə işlənib sonra ünsiyyətdən çıxmışdır. Məsələn, son illərə qədər fəal işlənən Yoldaş! Vətəndaş! müraciət formaları artıq qeyri-fəaldır. Ancaq son illərə qədər işlənməyən cənab sözü artıq geniş miqyasda yayılmışdır.

Nitq etiketlərindən yerli-yerində istifadə olunması ünsiyyətin normal gedişinə, anlaşmaya kömək edir, səmimi münasibət yaradır.

19

Nitq mədəniyyətinə aid testlər

1. Ədəbi dilin qrammatik normasının əsas tələbi nədir? A) Milli sözləri alınma sözlərdən daha çox işlətməkB) Sözün mənasına bələd olmaq, onu düzgün işlətməkC) Sözü düzgün tələffüz etmək və düzgün yazmaq D) Məhəlli, yerli sözləri nitqdə işlətməməkE) Sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələri nitqdə düzgün qurmaq 2. Biri vurğu qəbul etməyən şəkilçilər sırasında verilə bilməzA) Feilin inkar şəkilçisiB) -madan, -mədən feili bağlama şəkilçisiC) Zərf düzəldən -la, -lə şəkilçisiD) Şühudi keçmiş zaman şəkilçisindən sonra işlənmiş -lar, -lər şəkilçisiE) Feilin gələcək zaman şəkilçilərindən sonra gələn şəxs şəkilçiləri

3. “Onun yüksək hafizəsi vardır” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) leksik B) fonetik C) qrammatik D) orfoepik, qrammatik E) orfoqrafik, leksik

4. Vurğudan asılı olaraq mənası dəyişə bilən sözləri müəyyənləşdirinA) yəni, nüvə B) adət, namus C) çarə, izlə D) güldür, bəzən E) azad, sanki 5. “Nigar şəkərburanın üstünə naxış çəkirdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) qrammatik B) fonetik və qrammatik C) fonetik D) leksik və qrammatik E) leksik

20

6. Üz əzələlərinin mənalı hərəkətləri hansı terminlə ifadə olunur?A) jest B) mimika C) etiket D) nitq E) ritorika

7. Hansı ifadə görüşmə etiketlərinə aid deyil?A) xoş gördük B) xoş gəlmisiniz C) görüşənə qədər D) sabahınız xeyir E) axşamınız xeyir

8. “Ömrün uzun olsun”, “canın sağ olsun”, “bəxtin ağ olsun” nümunələri nitq etiketlərinin hansı növünə aiddir?A) müraciət B) təbrik C) görüşmə D) alqış E) ayrılma

9. “Onun yüksək hafizəsi vardır” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) fonetik B) orfoepik C) leksik D) qrammatik E) orfoqrafik

10. Hansı norma hər bir şəxsdən sözün mənasına bələd olmağı, onu düzgün və yerində işlətməyi tələb edirA) orfoepik B) leksik C) orfoqrafik D) morfoloji E) sintaktik

11. Hansı bəhs filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənən praktik sahəsidir?A) leksikologiya B) qrammatika C) fonetika D) nitq mədəniyyəti E) üslubiyyat

12. “Xəstənin böyük qızdırması var” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) orfoqrafik E) orfoepik

13. “Bu iki kitabları müəllimə çatdırın” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) leksik B) qrammatik C) orfoepik D) orfoqrafik E) Orfoqrafik və qrammatik

21

14. Hansı sözdə ədəbi dilin orfoepik norması pozulmuşdur?A) [sənnən] B)[sa:dət] C) [gəlmisən] D) [məniydim] E) [başdayar]

15. “Qapını döyürlər” əvəzinə “Qapını vururlar” cümləsində ədəbi dili hansı norması pozulmuşdur?A) qrammatik B) leksik C) fonetik D) qrammatik və fonetik E) fonetik və leksik

16. “Danışdırdılar” sözünün vurğusu hansı hecadadır? A) I B) II C) III D) IV E) V

17. Hansı fikir nitqə aid edilə bilməz? A) dil əsasında meydana çıxırB) törəmədirC) dəyişkəndirD) fərdidirE) ünsiyyət vasitəsidir

18. “Zülmə adət etmiş xalq Yusif Sərraca qarşı üsyan qaldır-dılar” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) leksik B) fonetik C) qrammatik D) leksik və fonetik E) fonetik və qrammatik

19. “Görüşə siz və onlar dəvət olunublar” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik B) fonetik C) qrammatik D) leksik və qrammatik E) fonetik və leksik

20. “Toyuqlar yuvalarına doluşdular” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) fonetik və leksik E) leksik və qrammatik

22

21. Xəbər mübtəda ilə uzlaşmırsa, onda mədəni nitqin hansı şərti pozulmuş sayılır? A) düzgünlüyü B)dəqiqliyi C) ifadəliliyi D) həm düzgünlüyü, həm dəqiqliyi E) həm dəqiqliyi, həm ifadəliliyi

22. Qeyd olunan fikirlərdən hansı səhvdir?A) Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədirB) Dil və nitq ünsiyyət vasitələridirC) Dil ümumi, nitq isə fərdidirD) Dil az dəyişkəndir, nitq isə çox dəyişkəndirE) Hər bir dilin özünəməxsus quruluşu olur

23. “Bu səksəkəli hadisələr hamını narahat edirdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) leksik, qrammatik E) fonetik, leksik

24. “Süzdən şikayətçiyəm” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik B) qrammatik C) həm leksik, həm də qrammatik D) sintaktik E) fonetik

25. Vurğudan asılı olaraq mənası dəyişə bilən sözü müəyyənləşdirinA) məhkəmə B) barama C) xurma D) qovurma E) tirmə

26. “Camaat meydana axışırdılar” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur ? A) leksik B) fonetik C) qrammatik D) leksik və fonetik E) orfoqrafik və orfoepik

27. Nitq mədəniyyətinin ən mühüm və hamıdan tələb olunan şərti hansıdır? A) Nitqin elmiliyinə diqqət yetirmək B) Nitqin bədiiliyinə diqqət yetirmək

23

C) Ədəbi dilin normalarına əməl etməkD) Dialektizmlərdən istifadə etməkE) Nitqin əhatəli olmasına əməl etmək

28. “Örüşdə at sürüsü otlayırdı” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik B) qrammatik C) fonetik D) leksik və qrammatik E) heç biri

29. Nitqdə müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər cəmdə işlənərsə, bu halda ədəbi dilin hansı norması pozulur? A) leksik B) qrammatik C) fonetik D) orfoqrafik E) orfoepik və orfoqrafik

30. Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri hansıdır? A) 1-ci jest – hərəkət, 2-ci düzgünlük, 3-cü elmilik, 4-cü dəqiqlik, 5-ci sərbəstlik, 6-cı ifadəlilik A) 1-ci, 2-ci, 3-cü B)3-cü, 4-cü, 6-cı C) 2-ci, 3-cü, 4-cü D) 2-ci, 4-cü, 6-cı E) 1-ci, 5-ci, 6-cı

31. Hansı fikir natiqlik sənətinin əsas tələbi baxımından səhv göstərilmişdir? A) Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir vermək B) Nitqdəki əsas yerləri bir neçə dəfə yüksək tonla təkrar demək C) Düzgün, dəqiq və gözəl danışmaq D) Dinləyicilərin bilik səviyyəsini nəzərə almaq E) Nitqə əvvəlcədən hazırlaşmaq

32. Leksik normanın əsas tələbi hansıdır? A) Sözün düzgün tələffüz edilməsi B) Sözün düzgün yazılmasıC) Sözün düzgün tələffüz edilməsi və düzgün yazılmasıD) Sözün mənasına bələd olmaq, onu düzgün və yerində işlətməkE) Sözlər və cümlələr arasında əlaqələrin düzgün qurulması

24

33. “Müğənninin həzin səsi könlümü kövrəltdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) yalnız qrammatik B) yalnız fonetik C) yalnız leksik D) fonetik və qrammatik E) leksik və qrammatik

34. Məktəbliyə “şagird” əvəzinə “tələbə” deyilərsə, ədəbi dilin hansı norması pozular? A) qrammatik və fonetik B) fonetik C) qrammatik D) leksik və fonetik E) leksik

35. “O, qanlı döyüşlərin birində vəfat etdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) orfoqrafik B) qrammatik C) orfoqrafik, leksik D) leksik, qrammatik E) leksik

36. Qeyri-rəsmi müraciət etiketləri hansıdır? 1. Vətəndaş hakim! 2. Qardaşoğlu! 3. Cənab nazir! 4. Oğlum! A) 2, 3 B) 2, 4 C) 1, 2 D) 1, 4 E) 3, 4

37. Hansı müraciət etiketi rəsmi xarakter daşıyır? 1. Qızım! 2. Cənab! 3. Xanım! 4. Uşaqlar! A) 2, 4 B) 1, 2 C) 1, 3 D) 2, 3 E) 3, 4

38. “Dönəm” hansı alınma sözün qarşılığı kimi meydana çıxmışdır? A) xoşbəxtlik B) ərazi C) mərhələ D) vəziyyət E) kvorum39. “Durum” hansı alınma sözün qarşılığı kimi meydana çıxmışdır? A) davamiyyət B) ərazi C) əsr D) mərhələ E) vəziyyət

40. Ədəbi dil adlanır... A) Xalq danışıq dili B) Yalnız qrammatik qaydalara uyğun dil

25

C) Tələffüz normalarına uyğun dil D) Bədii ədəbiyyatın dili E) Tarixən müəyyənləşmiş möhkəm qayda-qanunlara tabe olan dil

41. Diplomatların nitqi natiqliyin hansı sahəsinə aiddir? A) inzibati-idarə B) akademik C) siyasi D) bədii E) işgüzar

42. “O, Füzulinin Leyli və Məcnun poemasını əzbər bilir” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur ? A) qrammatik və orfoqrafik B) yalnız orfoepik C) yalnız leksik D) yalnız orfoqrafik E) leksik və qrammatik

43. “Salam gətirmişəm hüzuruna mən” ( S.Vurğun ) nümunəsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) yalnız fonetik B) fonetik, leksik C) leksik, qrammatik D) yalnız qrammatik E) yalnız leksik

44. “Televiziya verilişinə yalnız siz və qonaqlar gedəcəklər” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik B) qrammatik C) fonetik D) leksik və qrammatik E) fonetik və leksik

45. Bəzən ifadəlilik məqsədilə nitqin ümumi tələblərinin pozulması özünü daha çox harada göstərir? A) şifahi nitqdə B) məişətdə C) rəsmi sənədlərin dilində D) elmi əsərlərin dilində E) bədii əsərlərin dilində

46. İş adamlarının, sahibkarların çıxışları natiqliyin hansı sahəsinə aiddir?

26

A) siyasi B) akademik C) bədii D) inzibati-idarə E) işgüzar

47. Nitq mədəniyyətinin birinci şərti hansıdır?A) Nitqin dəqiqliyi B) Nitqin düzgünlüyü C) Nitqin ifadəliliyi D) Nitqin elmiliyi E) Nitqin sərbəstliyi

48. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Beynəlxalq forumda Qarabağ məsələsi ilə bağlı çıxışı natiqliyin hansı sahəsinə aiddir? A) siyasi B) işgüzar C ) inzibati-idarə D) akademik E) bədii

49. Natiqlik sənətinin digər adı nədir? A) mimika B) etiket C) ritorika D) jest E) etika

50. “Ürəyim ağrıyır” əvəzinə “Könlüm ağrıyır” ifadəsini işlətsək, ədəbi dilin hansı norması pozular? A) leksik və qrammatik B) qrammatik C) fonetik D) leksik E) leksik və fonetik

51. “Məcmuə, jurnal” sözünün türk mənşəli qarşılığı kimi meydana çıxmış sözA) özəl B) ömürlük C) bilgi D) deyim E) toplu52. “Mənbə” sözünün türk mənşəli qarşılığı kimi meydana çıxmışdır? A) çağdaş B) qaynaq C) durum D) əyləc E) bölgə

53. “Dərsi danışmaq” əvəzinə “dərsi söylə” deyirlirsə, ədəbi dilin hansı norması pozulur? A) leksik B) fonetik C) qrammatik D) fonetik və leksik E) qrammatik və leksik

27

54. “O, şiddətli adamdır” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) yalnız leksik B) yalnız orfoqrafik C) qrammatik, leksik D) orfoepik, qrammatik E) leksik, orfoqrafik

55. “Mənə də çay tökün” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) leksik və qrammatik E) fonetik və leksik

56. “İşə tez-tez gecikirsiz?” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) fonetik və qrammatik E) fonetik və leksik

57. Bu ifadələrdən hansı müraciət etiketidir? A) Bağışlayın! B) Salamat qalın! C) Allah rəhmət eləsin! D) Yaxşı yol! E) Mübarək olsun!

58. “Şagirdlərdən ikisi dərsə hazır gəlməmişdilər” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) leksik və qrammatik E) orfoqrafik

59. “Nitq etiketi” birləşməsinin əsas tərəfini hansı sözlə əvəz etmək olar? A) danışıq B) mədəniyyəti C) fəaliyyəti D) yarlığı E) forması

28

60. “. . . hər bir xalqın dilində onun milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına uyğun olaraq işlədilən ifadələrdir” cümləsində nöqtələrin yerinə hansı ifadə yazılmalıdır?A) Nitq etiketləri B) Nitq C) Dil D) Nitq fəaliyyəti E) Natiqlik

61. Nitqə aid edilənlərdən biri səhvdirA) törəmədir B) fərdidir C) dəyişkəndir D) ünsiyyət vasitəsidir E) şifahi və yazılı şəkildə mövcud olur

62. Cümlədə söz sırasına əməl olunmazsa, ədəbi dilin hansı norması pozular? A) orfoqrafik B) orfoepik C) leksik D) qrammatik E) fonetik

63. Biri natiqliyin sahəsi deyilA) Bədii natiqlik B) Siyasi natiqlik C) İnzibati-idarə natiqliyi D) İşgüzar natiqlik E) Publisistik natiqlik

64. Nümunədə ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? Tarix utanmazmı yaratdığından? Dönüb keçmişinə baxmazmı İran? A) qrammatik B) fonetik C) leksik və qrammatik D) leksik E) fonetik və leksik

65. Professorun auditoriyada oxuduğu mühazirə natiqliyin hansı növünə aiddir?A) siyasi B) bədii C) işgüzar D) akademik E) inzibati-idarə

66. “Elə iş tut ki, nə şiş yanmasın, nə kabab” cümləsində hansı norma pozulmuşdur?

29

A) qrammatik B) leksik C) fonetik D) fonetik və leksik E) heç bir norma

67. Baş həkimin xəstəxana işçiləri və həkimlərlə keçirdiyi iclasdakı çıxışı natiqliyin hansı növünə aiddir?A) siyasi B) bədii C) işgüzar D) akademik E) inzibati-idarə

68. Hansı bənddə qrammatik norma pozulmuşdur?A) Mən tarixi yerlərə səyahəti xoşlayıram. B) Bu əhvalat qələmə alınmalıdır. C) Hər iki şəxs məğlub olmayacağına inanırdı. D) Göydən üç alma düşdü... E) Mən də dinləyiciyəm.

69. Nitq etiketlərindən ibarət məntiqi ardıcıllığı tamamlayın1. Allah amanında! 2. Xudahafiz! 3. Görüşənədək! 4. . . . A) Yaxşı yol! B) Sağlığınıza qismət olsun! C) Allah şəfa versin!D)Mübarəkdir! E) Həmişə ayaq üstdə!

70. Uyğunsuzluğu seçin A) Nitq istisnaları – ədəbi dildəki qeyri-normativ hallar B) Mimika – üz əzələlərinin mənalı hərəkəti C) Nitq etiketləri – milli təfəkkürə, etnoqrafiyaya uyğun işlədilən ifadələrD) Jest – nitqə uyğun əl-qol hərəkətləri E) Ritorika – ədəbi dilin normaları

71. “Uşaqların çoxu dünən yola düşdülər” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?

30

A) fonetik B) qrammatik C) leksik D) fonetik və leksik E) leksik və qrammatik

72. Sözün fonetik tərkibinin, leksik mənasının və cümlənin qrammatik quruluşunun hamı tərəfindən qəbul olunan fəaliyyətinə ... deyilirA) dil B) norma C) nitq D) ritorika E) nitq mədəniyyəti

73. Nitq etiketlərindən hamısının alınma olduğu cərgə hansıdır? A) Oğlum, bağışlayın, buyurun B) İraq olsun, yaxşı yolC) Xudahafiz, əlvida, lütfən D) Cənab, mübarəkdir, qızımE) Xoş gördük, salam

74. Bəndlərin birində “Nitq etiketləri”nin izahı verilmişdirA) Dildə yaranan yeni sözlər B) Xalqın dilində onun milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına uyğun olaraq işlənən ifadələr C) Ədəbi dildəki qeyri-normativ hallar D) Əl-qol hərəkətlərindən istifadə etməklə nitq emosionallığının zənginləşdirilməsi E) Ayrı-ayrı məhəlli söz və ifadələrin işlənməsi

75. Nitq etiketlərinin məntiqi ardıcıllığını tamamlayınHəmişə ayaq üstdə! Allah köməyiniz olsun!A) Allah razı olsun! B) Allah amanında! C) Çox mübarəkdir! D) Salamat qalın! E) Hələlik!

31

76. Normalara tabe olmayıb, fəaliyyət sahəsinin genişliyi ilə seçilirA) şivə və dialekt B) ədəbi dil C) cənub dialekti D) xalq danışıq dili E) bədii əsərlərdə yazıçıların dili

77. “Allah amanında, uğur olsun” kimi nitq etiketləri aşağıdakılardan hansına aiddir? A) müraciət etiketinə B) görüş etiketinə C) təbrik etiketinə D) alqış (xeyir-dua ) etiketinə E) ayrılma etiketinə

78. “Anam başımın yanında dua deyirdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) fonetik B) leksik C) qrammatik D) leksik, qrammatik E) orfoqrafik

79. Nitq istisnaları nədir ? A) Ayrı-ayrı müəlliflərin nitqində köhnəlmiş sözlərdən istifadə B) Ədəbi dil normasının pozulması C) Üslublardan birinin ədəbi dildə aparıcı rol oynaması D) Müəyyən ədəbi dil normasının qeyri-məhdud işlənməsi E) Ədəbi dildəki qeyri-normativ hallar

80. “Çayçı tez-tez təzə çay düzəldirdi” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik norma B) fonetik norma C) qrammatik norma D) orfoepik norma E) orfoqrafik norma

81. “Qulağıma hardansa bir səs toxundu” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?

32

A) leksik B) orfoqrafik və leksik C) orfoqrafik D) qrammatik E) leksik və qrammatik

82. Nümunədə ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? “Pəncərəmə hicran yazır Damcıların naxış-naxış”. ( B . Vahabzadə ) A) Fonetik və qrammatik B) fonetik C) leksik və qrammatik D) qrammatik E) leksik və fonetik

83. Nümunədə ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? “Göylər çənə büründükcə Ürəyimi bürüyür qəm”. ( B. Vahabzadə ) A) leksik və qrammatik B) fonetik C) qrammatik D) fonetik və qrammatik E) leksik və fonetik

84. “Körpə quzu” birləşməsində asılı tərəfi “gənc” sözü ilə əvəz etsək, ədəbi dilin hansı norması pozulmuş olar? A) qrammatik B) leksik C) fonetik D) leksik və qrammatik E) fonetik və qrammatik

85. Filologiya fakültəsinin müəlliminin bədii təsvir vasitələri barədə mühazirəsi natiqliyin hansı sahəsinə aiddir? A) inzibati-idarə B) işgüzar C) bədii D) siyasi E) akademik

86. “Bir neçə məsələlər hələ də öz həllini tapmamışdır” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) həm orfoqrafik, həm də leksik B) orfoqrafik C) qrammatik D) leksik E) həm qrammatik, həm də leksik

33

87. “Bıçağın üstündə cinayətkarın əlinin şəkli qalmışdı” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) leksik və qrammatik B) qrammatik C) leksik D) fonetik E) fonetik və leksik 88. Beynəlxalq icmalçıların nitqi natiqliyin hansı sahəsinə aiddir?A) siyasi B) akademik C) inzibati-idarə D) bədii E) işgüzar

89. İnsanların ədəbi dilin normalarına yiyələnməsi və gündəlik ünsiyyətdə ona əməl etməsi nə adlanır?A) natiqlik sənəti B) nitq istisnaları C) nitq fəaliyyəti D) yarlıqlar E) nitq mədəniyyəti

90. Nümunələrdən biri düzgün nitq formasıdır?A) Stəkan aşdı, çay süfrəyə yayıldı. B) Xoruz çörəyi dişlədi. C) Vaqif heç vaxt nahaq söz götürmək istəməzdi. D) Qoyun naxırı axşamüstü kəndə qayıdırdı. E) Qəssab təzə kəsilmiş əti parçaladı.

91. N.Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasının adını dırnaqsız yazsaq və “gözəl” sözünə -lər şəkilçisini artırsaq, bu mürəkkəb adda bütövlükdə ədəbi dilin hansı norması pozulmuş olar?A) fonetik, qrammatik B) fonetik C) qrammatik D) fonetik, leksik E) leksik, qrammatik

92. Nümunədə ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?“Dəniz sevinirdi gəlişimizə,

34

Dalğalar dikəlib bizə baxırdı”. ( N. Kəsəmənli )A) yalnız qrammatik B) leksik və qrammatik C) yalnız fonetik D) leksik və fonetik E) fonetik və qrammatik

93. Bu jest və mimikalardan biri həm müsbət, həm də mənfi çalar kəsb edirA) gözünü ağartmaq B) alnını qırışdırmaq C) dil çıxarmaq D) göz vurmaq E) çəpik çalmaq

94. “Qağında ot bitsin” ifadəsi nitq etiketlərinin hansı növünə aiddir?A) qarğış B) müraciət C) görüşmə D) alqış E) təbrik

95. “On birinci sinif şagirdlərinin, demək olar ki, hamısı axırıncı zəng günü münasibəti ilə akt zalına toplaşmışdılar” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) fonetik, leksik B) yalnız leksik C) fonetik, leksik, qrammatik D) leksik, qrammatik E) yalnız qrammatik

96. Aşağıdakılardan hansılar orfoqrafik normalarla tənzimlənir? 1. Sözün vurğusu; 2. Defis işarəsindən istifadə; 3. Cümlədə sözlərin sırası; 4. Nitqin ifadəliliyi; 5. Sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsi; 6. Nitqin dəqiqliyi A) 1, 2, 5 B) 1,3 C) 3, 4, 6 D) 2,5 E) 2, 4, 6

97. “O, uzun xəstəlikdən sonra həlak oldu” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) leksik B) qrammatik C) orfoepik, leksik D) orfoqrafik, qrammatik E) orfoqrafik

35

98. “Hardansa qulağıma yanıqlı bir səs toxundu” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur? A) qrammatik və fonetik B) qrammatik C) fonetik D) fonetik və leksik E) leksik

99. “Dözmək olmur didərginin, qaçqınların göz yaşına” nümunəsində ədəbi dilin hansı norması pozulmuşdur?A) leksik B) orfoqrafik C) həm leksik, həm qrammatik D) qrammatik E) həm orfoepik, həm orfoqrafik

100. “. . qeyri-türk mənşəli sözlərin əleyhinə yönəlir və məhz həmin sözlərə qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarətdir” fikrində nöqtələrin yerinə hansı cavab yazılmalıdır ?A) nitqin düzgünlüyü və dəqiqliyi B) Azərbaycan lüğətçiliyi C) nitq istisnaları D) özləşmə E) natiqlik

36

Nitq mədəniyyəti mövzusuna aid sual-cavab

1. Azərbaycan milli mədəniyyətinin, o cümlədən nitq mədəniyyətimizin əsas qoruyucusu, daşıyıcısı kimdir? Azərbaycan xalqı 2. Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri nədir? Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi 3. Tələb olunan sözü, cümləni, ifadəni tapmaqla nitq mədəniyyətinin hansı şərti müəyyən edilir? Nitqin dəqiqliyi 4. Nitqin düzgünlüyünün əsas şərti nədir? Fonetik, leksik, qrammatik qayda-qanunlara əməl edilməsi 5. Nitqin ifadəliliyi dedikdə nə başa düşülür? Müvafiq dil vahidindən ən uğurlusunu işlətmək6. “Hamı danışdılar” cümləsində nitqin hansı tələbi pozulub?Ümumi, qrammatik norma pozulub. “Hamı danışdı” şəklində ifadə olunmalıdır. Çünki mübtəda təkdir, xəbər də təkdə olmalıdır.7. Dil ünsiyyət vasitəsi olmaqla nədən ibarətdir? Mücərrəd işarələr sistemindən 8. Nitq nədir? Ünsiyyət prosesidir. 9. Nitq necə yaranır? Məlumatın tələbinə uyğun olaraq dilin ifadə imkanları əsasında meydana çıxır. 10. Nitq nədən törəyir? Dildən 11. Tarixən dil çox dəyişir, yoxsa nitq? Nitq 12. Ədəbi dilin hansı formaları var?

37

Yazılı və şifahi13. Nitq nələrin qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir? İctimai, psixoloji və fizioloji tərəflərin 14. Nitqin hansı təzahür formaları var? Dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı 15. Azərbaycan ədəbi dili nəyin əsasında fəaliyyət göstərir? Ədəbi dil normalarına uyğun fəaliyyət göstərən danışıq dili əsasında 16. Ədəbi dilin hansı normaları var? Fonetik , leksik,qrammatik17. Müasir şifahi ədəbi dil nəyin hesabına formalaşır? Radio və televiziyanın 18. Ədəbi dildə işlənməyən sözlərə nə deyilir? Normativ olmayan sözlər 19. Ədəbi dilin hansı normaları var? Fonetik, leksik, qrammatik 20. Sözlərin semantik tutumu nə deməkdir? Sözlərin leksik mənası 21. Dilin fonetik quruluşuna hansı normalar daxildir? Orfoepik və orfoqrafik 22. Leksik normanın əsas tələbi nədir? Sözün yerində düzgün işlənməsi 23. Semantika nə deməkdir? Məna, məzmun 24. Dildə özləşmə meyli nə deməkdir? Alınma sözlərin yerində millisini – öz sözlərimizi işlətmək 25. İstənilən söz yaradıcılığı dildə “özləşmə” adlana bilərmi?Xeyr 26. Azərbaycan ədəbi dilində özləşmə üçün əsas şərait nə vaxt yarandı?

38

Azərbaycan xalqı müstəqillik qazanandan sonra 27. Ədəbi dildə özləşmə necə yaranır? Üç yolla: 1) qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürülməsi, yaxud mövcud oxşarlıq yaradılması yolu ilə ( bəy, bildiriş, məlumat, başqan – sədr ); 2) Cəmiyyətin özündə müəyyən hadisə ilə bağlı .“Söz partlayışı” yolu ilə (soyuducu, əyləc ); 3) Türk dillərinin təsiri ilə (olay – hadisə, durum – vəziyyət, çağdaş – müasir)28. Leksik vahidlərin dildə qeyri-türk mənşəli qarşılığı ilə paralel işlənməsi nə adlanır?Sinonimlik (dublet) 29. Qrammatik normanın əsas tələbi nədir? Sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin düzgün qurulması 30. “Qrammatik norma” dedikdə nələr nəzərdə tutulur? Miqdar sayından sonra gələn isimlər tək şəkildə işlənir, adlara əvvəlcə kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, hal və xəbərlik şəkilçisi artırılır. 31. Cümlə üzvlərinin sırası necədir?Mübtəda, tamamlıq, təyin, zərflik, xəbər32. Bəs cümlədə təyinin yeri haradadır? İzah etdiyi üzvün əvvəlində33. Dildə söz sırasının pozulması nə adlanır? İnversiya 34. Nitq normaları necə kateqoriyadır? Tarixi 35. “Kateqoriya” sözünün mənası nədir? Anlayış36. Ədəbi dilin hansı normalarında dəyişmə ləng gedir? Fonetik və qrammatik normalarında

39

37. Sabitliyin az olduğu norma hansıdır? Leksik norma, yəni bəzi sözlər köhnəlir, yeni sözlər əmələ gəlir. 38. Nitq normalarının tarixiliyi nəyin nəticəsidir? Ədəbi dilin inkişafının 39. Kimə natiq demək olar? Düzgün, dəqiq, ifadəli nitqə malik olanlara 40. Natiqlik sənətinin əsas tələbləri nədir? 1. Düzgün, dəqiq və ifadəli danışmaq2. Dinləyicilərin səviyyəsini nəzərə almaq3. Nitqin intonasiyasına fikir vermək4. Yığcam danışmaq5. Çıxışa əvvəlcədən hazırlaşmaq, sonra onu təhlil etmək41. Ən qədim (antik) dövrün natiqlərindən kimi tanıyırsınız? Aristotel, Platon, Demosfen, Siseron və başqalarını 42. XI əsrdə Bağdad mədrəsəsində kitabxana müdiri işləmiş Azərbaycan natiqi kimdir? Xətib Təbrizi 43. Natiqlik sənətinin hansı mühüm şərti jest adlanır? Nitqin intonasiyasına, ritminə uyğun əl-qol hərəkətləri etmək 44. Nitq prosesində üz əzələlərinin mənalı hərəkətlərinə nə deyilir? Mimika 45. Nitqdə mimika və jestlərin əhəmiyyəti nədir? Nitqi təsirli və emosional edir. 46. Alimin nitqi hansı natiqliyə aiddir? Akademik natiqliyə 47. Prezidentin BMT-də çıxışı hansı natiqliyə aiddir? Siyasi natiqliyə 48. Məktəbin pedaqoji yığıncağında direktorun çıxışı hansı natiqliyə aiddir?

40

İnzibati-idarə natiqliyinə 49. Televiziyada aparıcı elan oxuyur. Bu, hansı natiqlikdir? İşgüzar natiqlik50. Nitq etiketləri, yaxud yarlıqlar nəyin göstəricisidir? Nitq mədəniyyətinin

41

Nitq mədəniyyəti

Testlərin cavabları

1. E; 2. D; 3. A; 4. D; 5. E; 6. B; 7. C; 8. D; 9. C; 10. B; 11. D; 12. B; 13. B; 14. E; 15. B; 16. E; 17. E; 18. C; 19. C; 20. B; 21. A; 22. B; 23. B; 24. E; 25. D; 26. C; 27. C; 28. A; 29. B; 30. D; 31. B; 32. D; 33. C; 34. E; 35. E; 36. B; 37. D; 38. C; 39. E; 40. E; 41. C; 42. D; 43. D; 44. B; 45. E; 46. E; 47. B; 48. A; 49. C; 50. D; 51. E; 52. B; 53. A; 54. A; 55. B; 56. A; 57. A; 58. C; 59. D; 60. A; 61. D; 62. D; 63. E; 64. A; 65. D; 66. A; 67. E; 68. C; 69. A; 70. E; 71 B; 72. E; 73. C; 74. B; 75. A; 76. D; 77. D; 78. B; 79. E; 80. A; 81. A; 82. D; 83. C; 84. B; 85. E; 86. C; 87. C; 88. A; 89. E; 90. C; 91. A; 92. A; 93. E; 94. A; 95. D; 96. D; 97. A; 98. E; 99. D; 100. D

42

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1. Nadir Abdullayev, Zabit Məmmədov. “Nitq mədəniyyəti məsələləri”. Bakı, 19982. Nadir Abdullayev. “Müəllimin nitq mədəniyyəti”. Bakı, 20133. Həsrət Həsənov. “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları”. Bakı, 1999 4. “Hədəf” kursları. Şəmil Sadiq, Elxan Nəcəfov, Arif Əsədov. “Azərbaycan dili” – 20115. Möhsün Nağısoylu, Mehman Zeynallı, Səbuhi Hüseynov. “Azərbaycan dili” – 20126. Test bankı. II hissə – 20017. Azərbaycan dili. TQDK – 20088. Saməddin İbrahimov. “Azərbaycan dili”, 5-11-20019. Azərbaycan dili, X sinif , “Dərslik” – 201310. “Zirvə kursları”. Test bankı – 2014

43

44

Çapa imzalanıb: 20.02.2016. Ofset çap üsulu. Formatı 60x84 1/16.

Fiziki həcmi 2,5 ç.v. Sayı 000.

45