Web - ORSAM-Ortadoğu Araştırmaları Merkezi

Dış Politika Aracı OlarakYatırımlar: Suudi Arabistan,

BAE ve Katar Örnekleri

İsmaİl Numan Telcİ I GÖKHAN ERELİ

ORSAM RAPORM A R T 2 0 2 1

26

Telif HakkıAnkara - TÜRKİYE ORSAM © 2021

Bu çalışmaya ait içeriğin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarıncakaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızınkullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu çalışmada yer alan değerlendirmeler yazarına aittir; ORSAM’ınkurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.

Ortadoğu Araştırmaları MerkeziAdres : Mustafa Kemal Mah. 2128 Sk. No: 3 Çankaya, ANKARATelefon : +90 850 888 15 20E-Posta : [email protected]ğraf : Shutterstock

Yayın Tarihi: 25 Mart 2021

“Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 5’inci maddesinin ikinci fıkrasıçerçevesinde bandrol taşıması zorunlu değildir”

Doç. Dr. İsmail Numan Telci

ORSAM Başkan Yardımcısı ve Körfez Çalışmaları Koordinatörü görevlerini yürüten İsmail Numan Telci, aynı zamanda Sakarya Üniversitesi

Ortadoğu Enstitüsü ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde lisans, yüksek lisans ve doktora düzeyinde dersler

vermektedir. 2014-2018 yılları arasında Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Enstitüsünün kurucu müdür yardımcılığını yapan Telci’nin

çalışma alanları arasında Körfez siyaseti, Körfez ülkelerinin dış politikaları, Mısır siyaseti, Mısır’daki toplumsal hareketler ve Arap

devrimleri gibi konular bulunmaktadır. 2013’te “Mısır Devrimi Sözlüğü”, 2017’de “Mısır: Devrim ve Karşı Devrim” ve 2018 yılında da “Devrim

Sonrası Mısır Dış Politikası: Dönüşüm Arayışından Meşruiyet Çıkmazı”na kitaplarını yayımlamıştır. 2017-2019 yılları arasında Birleşmiş

Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, Uluslararası Göç Politikaları Geliştirme Merkezi ve İslam İşbirliği Teşkilatı tarafından

desteklenen projelerde yürütücü ve araştırmacı olarak görev almıştır.

Gökhan Ereli

Gökhan Ereli, 1992 yılı Ankara doğumludur. 2014-2015 yılında Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünü birincilik ile

bitirmiştir. Ardından 2015 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Uluslararası İlişkiler Tezli Yüksek Lisans programına başlamıştır.

“Amerikan İstisnacılığının Birleşik Devletler Dış Politikası Üzerine Etkisi” başlıklı teziyle yüksek lisans eğitimini tamamlamıştır. Hâlen,

Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Uluslararası İlişkiler Bölümünde doktora çalışmalarına devam etmektedir. Aynı zamanda Ortadoğu

Araştırmaları Merkezi (ORSAM) bünyesinde, Körfez Çalışmaları Koordinatörlüğünde uzman olarak görev yapmaktadır. Genel ilgi alanı

Körfez bölgesi ve Amerikan dış politikası olmakla beraber, özel ilgi alanı Birleşik Arap Emirlikleri ve Katar dış politikasıdır. İleri düzeyde

İngilizce, başlangıç düzeyinde Arapça bilmektedir.

DIŞ POLİTİKA ARACIOLARAK YATIRIMLAR:SUUDİ ARABİSTAN, BAE VEKATAR ÖRNEKLERİ

RAPORMart 2021

26

Yazarlar Hakkında

GİRİŞ

DIŞ POLİTİKA ARACI OLARAK YATIRIMLAR

SPOR

KÜLTÜR

HAVAYOLLARI

LİMANLAR

MEDYA

EĞİTİM

GAYRİMENKUL

ENERJİ

SONUÇ

İÇİNDEKİLER

03

03

07

12

15

20

23

24

27

29

32

örfez ülkeleri, dünya siyasetinde ulus-lararası yatırımlarıyla öne çıkmaktadır.Bu ülkeler, artan ekonomik gelirleri

ve Ortadoğu geneli ile değerlendirildiğindegörece düşük nüfusları ile diğer Ortadoğu ül-kelerinden ayrışmaktadır. Fakat Körfez ülkeleri,yüksek hidrokarbon ihracatına dayanan gelir-lerine rağmen ekonomik kaynak çeşitliliği açı-sından tek kaynağa bağımlı olmanın getirdiğizorluklar ile de karşı karşıyadır. Bu nedenleKörfez ülkelerinde ekonomik kaynakların çe-şitlendirilmesi hususu kritik öneme sahiptir.Turizm sektöründe gerçekleştirilen yatırımlarınartması, belirli şehir ve emirliklerde finans mer-kezleri ve serbest ticaret bölgelerinin kurulması,Körfez ülkelerinin ekonomik kaynaklarını çe-şitlendirme amacıyla gerçekleştirdiği politika-lardandır. Son yıllarda, Riyad’ın yanı sıra Doha,Abu Dabi ve Dubai gibi şehirlerin de finans, ti-caret ve turizm merkezleri olarak ortaya çıktığısöylenmektedir. Bu şehirler sadece ekonomikkalkınmanın nesnesi olarak kalmamakta, aynızamanda bu şehirlerin yöneticileri ve sakinleri

de ekonomik kaynakların çeşitlendirilmesinde

rol oynamaktadır. Bu bağlamda Suudi Arabistan,

Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Katar, bölgesel

ve uluslararası rekabet gücü açısından Körfez

bölgesinin önde gelen ekonomileridir. Sadece

Riyad değil, Abu Dabi, Dubai ve Doha da eko-

nomik kaynakların paylaşılması konusunda bir

yarış içerisindedir. Bu şehirleri ve emirlikleri

yöneten kraliyet aileleri ve yakın ilişki kurulan

kimseler de bu yarıştan pay almak için müca-

dele etmektedir.

DIŞ POLİTİKA ARACI OLARAKYATIRIMLAR

Suudi Arabistan, Katar ve BAE; spor, kültür,

havayolları, limanlar, medya, iletişim ağları,

eğitim, emlak ve enerji alanlarında ve daha

birçok alanda uluslararası yatırımlar yapmaktadır.

Ortadoğu’nun en büyük yatırım ve kalkınma

fonlarına sahip ülkeleri olan Suudi Arabistan,

BAE ve Katar, bu yatırım ve kalkınma fonlarının

imkânlarını uluslararası yatırım alanında ola-

3

K

GİRİŞ

bildiğince cömert şekilde kullanmaktadır. Şüp-hesiz, uluslararası yatırımların gerçekleştirildiğibaşka alt kategoriler de mevcuttur. AncakKörfez ülkelerinin belirtilen alanlardaki ulus-lararası yatırımlarının siyasi boyutları da bu-lunmaktadır. Bu nedenle siyasi boyutu içer-meden sadece yatırımların teknik detaylarıylayetinmek, ülkelerin dış politika hedefleri hak-kında fikir vermeyebilir.

Körfez ülkeleri uzun yıllar boyunca doğalkaynaklardan elde ettikleri gelirlerini ekonomikkalkınma yolunda harcarken, bu gelirleriniayrıca uluslararası yatırımlara da dönüştürdüler.Son yıllarda yatırım girişimlerinin arttığı göz-lemlenirken, yatırımların temel motivasyonugiderek tartışılan bir konu hâline gelmiştir. Buyatırımların temel amaçları “ekonomik çeşit-lendirme” olarak ifade edilse de Körfez dev-letlerinin küresel düzeyde özellikle de Batılıülkelerde gerçekleştirdiği yatırımların arkasındakitemel motivasyonun çoğunlukla “dış politika”merkezli olduğu görülmektedir. Bu bağlamda,Körfez ülkelerinin uluslararası yatırımları bir dışpolitika enstrümanı olarak araçsallaştırmasınınüç ana boyutu olduğu iddia edilebilir.

Birinci boyut “dış politika satın almak” (buyingforeign policy) olarak formüle edilebilir; belirlibir devlete yatırım yaparak Körfez İşbirliği Kon-seyi (KİK) üye ülkeleri, bu ülkenin dış politikasınışekillendirmeyi hedeflemektedir. Bunlardanilki, Körfez ülkelerinin ABD, İngiltere, Almanya,Fransa, Rusya, Çin gibi küresel aktörlerin ken-dilerine yönelik politikalarını şekillendirmekveya bu minvalde yol gösterici bir etkiye sahipolmaktır. Daha net bir ifadeyle Körfez ülkeleri,bu ülkelere yaptıkları yatırımlarla o ülkelerindış politikasını satın almayı hedeflemektedir.Bu anlamda BAE Devlet Başkanı Şeyh Halifebin Zayid El Nahyan, Londra’da bir emlak im-paratorluğuna sahiptir ve Suudi Arabistan VeliahtPrensi Muhammed bin Selman ise Batılı ülke-lerde son teknoloji ekipmanlar ve birinci sınıflüks gayrimenkuller satın almaktadır.

İkinci boyut, “KİK içi rekabet” olarak görül-melidir. Körfez ülkeleri uluslararası yatırımlaryaparak birbirleriyle rekabette avantaj elde et-meyi hedeflemektedir. Başka bir deyişle Körfezülkeleri, birbirleriyle rekabetlerinde öne çıkmakiçin finansal kaynaklarını kullanarak bir yatırımyarışına girişmektedir. Körfez devletleri bu şe-

Dış Politika Aracı Olarak Yatırımlar: Suudi Arabistan, BAE ve Katar ÖrnekleriRAPORMart 2021 26

4

Muhammed bin Selman gibi Körfez’deki kraliyet ailesi üyeleri, Fransız şatolarına ilgi duymaktadır.

kilde ve bu politikayla kendilerini diğer dev-letlere göre daha etkin bir konumda göstermeyi,prestij kazanmayı veya bu alanlardaki diğerdevletlerin yatırımlarını engelleyerek o alandagüçlenmeyi hedeflemektedir. Örneğin; AbuDabi, Dubai ve Doha’nın ulusal havayolları ara-sındaki rekabet, KİK ülkeleri arasında en fazlaetkiye kimin sahip olacağı üzerine bir yarıştır.

Üçüncü boyut ise “bölgesel nüfuz eldeetme rekabeti” olarak formüle edilebilir. Körfezülkelerinin dış politika bağlamında küresel ya-tırımları araçsallaştırmasının bir başka yönü debölgesel düzeyde rekabet ettikleri ülkelerinetki alanını engellemektir. En basit şekliyle budurum, bir Körfez ülkesinin liman yönetimi ala-nında yatırım planı olan bölgesel bir rakibi en-gellemek için o ülkenin hükûmeti ile resmî ol-mayan bağlantılar kullanılması yoluyla rakipülkeleri sürecin dışına iterek liman yönetimialanında bir anlaşma imzaladığında ortaya çık-maktadır. Afrika Boynuzu bölgesi, KİK ülkeleritarafından gerçekleştirilen bu bölgesel rekabetinaçık bir örneğidir. Enerji, liman işletmeciliği,havayolları, düşünce kuruluşları, gayrimenkulgibi başlıklar bu çalışmada kapsamlı bir şekildetartışılacaktır.

Spora ilişkin bölümde, daha çok futbol ta-kımlarına ve spor faaliyetlerindeki şirketlereyönelik yatırımlar tartışılmaktadır. Burada Körfezülkelerinin, İngiltere ve Fransa’da futbol en-düstrisine yaptıkları yatırımlar öne çıkarken,Abu Dabi ve Doha yöneticilerinin futbol yatı-rımlarının Riyad’ı geride bıraktığı görülmektedir.Futbolun yanı sıra, yarış sporları, bisiklet vediğer spor branşları, yatırım boyutları ile orantılıolarak ele alınmaktadır. Farklı ülkelerdeki kalıcıyatırımlara ilave olarak, Körfez’in bölgesel imajınıyenileme amacıyla spor etkinlikleri düzenle-meye yönelik çabaları da bulunmaktadır. Sporalanındaki yatırımlar, yatırım yapılan ülkedekisiyaset ve iş çevreleri ile Körfez ülkelerininsiyasi elitleri arasında sıkı bir bağ kurma fırsatıda sunmaktadır.

Kültür alanında yapılan yatırımlar, Körfezülkelerinin modernleşme hamlelerini ve ulusalkimlik oluşturma çabalarını içermektedir. Finansmerkezleri olarak görülen şehirleri ve emirlikleridesteklemek, güçlendirmek ve daha iyi hâlegetirmek için bir strateji olarak, müzeler, çeşitlitarihî eserler ve projeler kültürel yatırımlar ara-sında yer almaktadır. Kültürel yatırımlar, aynızamanda Körfez ülkelerinin bugününü şekil-lendirmek için geçmişin öne çıkarılması fikriile de uyumludur.

Ekonomik gelirlerin fiziki ve maddi avantajadönüştüğü alanlardan biri de hava taşımacılı-ğındaki yarıştır. Kısa bir zaman dilimi içerisindeson teknoloji ekipmanlara ve filolara sahip olanKörfez havayolu şirketleri, bu alanda lider fir-malar hâline gelmiştir. Ülkelerin bu alandakirekabeti, şirketleri uluslararası hava taşımacılı-ğının önde gelen firmaları hâline getirerekuluslararası yatırımları da tetiklemiştir. Bu an-lamda, geniş filolara ve çok sayıda noktayauçuş imkânına sahip olma motivasyonu ile ha-vayolu şirketleri yatırım amacıyla çeşitli anlaş-malar imzalamışlardır. Spor alanında yapılanyatırımlarda olduğu gibi, Riyad’ın bu alandada Abu Dabi, Dubai ve Doha’nın gerisindekaldığı söylenebilir. BAE’nin iki emirliği AbuDabi ve Dubai’nin farklı havayolu şirketlerinesahip olması, hava taşımacılığında rekabetinsadece uluslararası planda değil, aynı zamandaülke içinde de mevcut olduğunu göstermek-tedir. Körfez’in üç büyük havayolu şirketininuluslararası yatırımlarının yanı sıra, diğer Körfezülkelerinin havayolu şirketleri de nispetendüşük sayıda varış noktasına ve yatırım kap-asitesine sahiptir.

Limanlar bir diğer önemli yatırım alanınıoluşturmaktadır. Ortadoğu içinde ve dışındalimanların kiralanması, satın alınması ve resto-rasyonu Körfez ülkeleri için önemli yatırım alan-larından birisini oluşturmaktadır. Limanlar sa-dece ekonomik yatırım olarak değerlendiril-

İsmail Numan Telci I Gökhan Ereli

5

RAPORMart 2021 26

6

memelidir. Deniz ticaretinin kolaylaştırılmasıve jeopolitik stratejilerin hayata geçirilmesi, li-manlarda güçlü bir konum sayesinde sağla-nabilir. Bu nedenle siyasi kazanımları açısından,uluslararası yatırımlar arasında limanlar özelbir öneme sahiptir. Limanlar, aynı anda birdenfazla dış politika stratejisinin uygulanmasınısağlayabilir. Deniz ticaretinde yurt içindeki li-manların pozisyonu muhafaza edilirken; yurtdışında sahip olunan limanların kapasitesi az-altılarak farklı dış politika stratejileri tercih edi-lebilmektedir. Dolayısıyla limanlar sadece biruluslararası yatırım alanı olarak değil, aynı za-manda jeopolitik bir unsur olarak görülmelidir.

Limanlara yapılan yatırımlar kadar siyasietkiyi haiz bir diğer yatırım da medya alanındagerçekleştirilmektedir. Televizyon kanallarınınkurulması, desteklenmesi ve çeşitli projelerekaynak aktarılması belli başlı medya yatırımlarınıoluşturmaktadır. Medya yatırımları, diğer tümalanlardaki yatırımların dünyaya anlatılmasıaçısından da kritiktir. 2017’de Körfez krizine ne-den olan Katar ambargosunun kaldırılması içinKatar’ın Al Jazeera televizyonu sayesinde ka-zandığı etkinliğin de hedef alınmasının gösterdiğigibi, yatırımlar ve siyaset aynı zamanda medyaile de ilgilidir.

Medya konusunda yapılan yatırımlar gibieğitim alanı da algı oluşturmakla ilgilidir. Eğitimyatırımlarının temelini değişim programlarıoluşturmak ve çeşitli program ve projelere fonsağlamak oluşturmaktadır. Spora yapılan yatı-rımlara benzer şekilde, eğitim alanında da İn-giltere’nin öne çıktığı söylenebilir. Ancak ençok yatırımın yapıldığı belli başlı kurumlarABD’de bulunmaktadır. ABD’de birçok eyalettekipek çok farklı eğitim kurumu, Körfez ülkele-rinden projeler, finansman ve destek almaktadır.Ancak bu fonlar ve bu fonların getirdiği yakınilişkiler, genellikle yatırımların yapıldığı ülkelerdeinceleme konusu olmaktadır. ABD ve İngiltere’deönde gelen gazeteler ve medya organları bu

hususu pek çok kez gündeme getirerek ka-

muoyunun bu ülkelerden gelen destekten

memnun olmadığını iddia etmektedir. Dolayı-

sıyla eğitim alanının, Körfez ve Batılı ülkeler

arasındaki gerilim noktalarından biri olduğu

ifade edilebilir.

Bireysel, ticari ve kalıcı yatırımların yapıldığı

diğer bir alan gayrimenkul alanıdır. Avrupa baş-

kentlerinde, pahalı cadde ve bulvarlarda bu-

lunan mülklere yapılan yatırımlar burada öne

çıkmaktadır. Genellikle Avrupa başkentlerinde

yapılan mülk yatırımları gizli tutulmakta ve

resmî bir kayıt olarak paylaşılması tercih edil-

memektedir. Gayrimenkul yatırımları, tıpkı eğitim

alanındaki faaliyetler gibi araştırmacı gazetecilik

yoluyla ortaya çıkarılmaktadır. Gayrimenkul

alanı, Körfez ülkelerinin kraliyet ailesi üyelerinin

ve iş adamlarının bireysel yatırımlarının en

yaygın olduğu alanların başında gelmektedir.

Yatırım yapılan belirli şehirlere bakıldığında,

İngiltere ve ABD’nin Londra, Manchester, Was-

hington, New York, Los Angeles kentleri örnek

olarak verilebilir.

Son olarak, Körfez ülkelerinin enerji alanın-

daki yatırımları da oldukça dikkate değerdir ve

bu konunun da detayları siyaset ile bağlantılıdır.

Petrol ve petrokimya ürünlerinin yanı sıra doğal

gaz ve sıvılaştırılmış doğal gaz yatırımları, enerji

yatırımlarının sadece bir bölümünü oluştur-

maktadır. Pek çok ülkedeki enerji yatırımları,

liman yatırımlarını ve diğer yatırım türlerini de

kapsar. Baraj inşaatları, sulama projeleri, elektrik

santrali inşaatı ve restorasyon projeleri başlıca

enerji yatırımlarıdır. Bütün bunlara ilaveten, ya-

tırımlar belirli bir düzey iş birliğini de gerektir-

mektedir. Bunun nedeni Körfez ülkelerindeki

ekilebilir tarımsal arazi kıtlığıdır. Körfez ülkelerinin

başkentleri dışındaki kırsal alanlar için gerekli

olan projelerin pek çoğu bu amaca yöneliktir.

Dış Politika Aracı Olarak Yatırımlar: Suudi Arabistan, BAE ve Katar Örnekleri


7

SPOR

Siyaseten önde gelen Körfezülkeleri kısıtlı insan kaynağı se-bebiyle nitelikli nüfus eksikliğiçekmektedir ve 21. yüzyılda dahafazla uluslararası tanınma ve kü-resel görünürlük ihtiyacı içerisin-dedir. Son yirmi yıldır, Körfez ül-kelerinin bölgesel ve küresel si-yasette daha görünür aktörlerolma güdüsünün daha da güç-lendiği açıktır. Bu da Körfez ül-kelerinin mali kaynaklarını ve araç-larını yurt dışında daha yoğunkullanmalarına yol açmaktadır.Batılı ülkelerle özellikle de ABDve İngiltere ile ilişkileri sağlambir şekilde kurulmuş olduğundan,paranın nereye harcanacağınakarar verme eğilimi ve tercihi Kör-fez ülkeleri için kolay olmuştur.Körfez ülkeleri, küresel medyanıngözünde daha fazla görünürlükkazanmak ve dolayısıyla Batılı ül-keler ile iş olanaklarını artırmakiçin spor etkinliklerine yatırım yap-maya başlamıştır ve bunu geniş

yatırım portföyü sayesinde dahakalıcı yatırım fırsatları izlemiştir.

Körfez ülkeleri Suudi Arabistan,BAE ve Katar spor faaliyetleriniülkelerine çekmek isterken herşeyden önce ülkelerinin “uzak vegarip yerler” olmadığını göster-mek istemektedir. Küresel eko-nomi ile bütünleşmiş finansal im-kânları nedeniyle spor faaliyet-lerini ülkelerine çekmenin yanısıra, yurt dışında isimlerini duyur-mak da yatırım stratejilerinin te-melini oluşturmaktadır. Bundandolayı, Körfez ülkeleri önceliklistrateji olarak Avrupa futbol ku-lüplerinden hisse satın almaklailgilenmiş; özellikle İngiltere Pre-mier Ligi ve Fransa Lig 1 kulüp-lerine büyük oranda yatırım yap-mışlardır. BAE ve Katar, her ikiAvrupa liginde öncü futbol ku-lüpleri Manchester City ve ParisSaint Germain (PSG) için yaptıklarıbüyük yatırımlarla bilinmektedir.Manchester City, 2008’den beriBAE menşeli Abu Dhabi United

Manchester City,2008'den beriBAE menşeliAbu DhabiUnited Grouptarafındanyönetilirken;PSG, 2011'denberi Qatar SportsInvestmentstarafındanyönetilmektedir.

Newcastle United Stadyumu, St. James’ Park


8

Group tarafından yönetilirken; PSG, 2011’denberi Qatar Sports Investments tarafından yö-netilmektedir.

BAE menşeli Abu Dabi United Group forDevelopment and Investment, Körfezdeki sporyatırımları açısından en önemli kurumlardanbiridir.1 İngiliz ekibi Manchester City’nin yanısıra, Abu Dabi United Group’un bir başka yatırımı,ABD’de Major League Soccer (MLS) New YorkCity’nin % 80 hissesine sahip olmasıdır.2 Manc-hester City ve New York City ile birlikte AbuDhabi United Group, Avustralya’nın MelbourneCity FC’nin %100 hissesini de satın almıştır veBAE’li girişimci Haldun El Mubarek de kulübünbaşkanı olmuştur.3 Haldun El Mubarek, ayrıca“İngiltere, ABD, Avustralya, Uruguay, Hindistan,İspanya ve Belçika’daki belirli kulüpleri de yö-netmektedir.”4 Gösterişli hisse senedi satınalımları dışında, medyada gerektiği kadar yerbulmayan birçok başka spor yatırımı bulun-maktadır. Sadece Avrupa’da değil; Amerika,Asya ve Avustralya’da da spor yatırımları ya-pılmıştır. Bu yatırımların en önemli amacı, nakitakışının garanti edilmesiyle Körfez ülkelerininve yönetici ailelerin mali gücünün tanıtılmasıve finansal ağların kurulmasıdır. Tüm bunlaraek olarak Japonya’dan Yokohama F. Marinos,Uruguay’dan Montevideo City Torque, İspan-ya’dan Girona, Çin’den Sichuan Jiuni, Hindis-tan’dan Mumbai City ve Belçika’dan LommelSK, Abu Dhabi United Group ve City FootballGroup ile anlaşma imzalayarak azınlık veyaçoğunluk hissesini bu şirketlere ve yatırım port-föylerine devretmişlerdir.5 Bu nedenle hemenhemen her kıtada Körfez ülkelerine ait futbol

takımlarının bulunduğu söylenebilir. Körfez’dengelen şeyhlerin kulüpleri yönetmeye başla-masıyla birlikte, satın alınan takımların hissedeğerleri, transfer bütçeleri ve diğer gelirleribu gelişmelere paralel olarak artmıştır. Birstrateji olarak, başarılı yıldız oyuncuların transferedilmesi politikası izlenmiştir. Örneğin Brezilyalıyıldız Neymar, Ağustos 2017’de 222 milyoneuro karşılığında İspanyol kulübü Barselona’danFransız kulübü PSG’ye transfer edilmiştir vebu, o zamana kadar yapılan en büyük transferödemesi olarak tarihe geçmiştir.6 222 milyoneuronun ödenmesi ile aynı zamanda Katar’ınfinansal gücü de lanse edilmekteydi.

Abu Dabi ve Doha’nın yanı sıra Dubai yöne-timi hem içeride hem de dışarıdaki spor yatı-rımlarını ekonominin bir sektörü olarak gör-mektedir. Futbol yatırımlarının yanı sıra, Dubai’ninfarklı spor yatırımları mevcuttur. Aslında burada,spor sektöründeki faaliyetlere bakmak durumuözetleyecektir. 2015 yılında Dubai’de yapılan270 milyon dolar değerinde golf turizmi har-caması, Dubai’nin spor ekonomisindeki toplamharcamalarını karakterize etmektedir.7

BAE ve Katar’ın yanında diğer Körfez ülkeleride spor faaliyetleri ve yatırımları konusunda il-gilidir. Suudi Arabistan, İngiliz Premier Ligi ku-lüpleri Sheffield United, Manchester United veNewcastle United’ın hisselerini satın almayaçalışırken bu yarışta nispeten geç kaldı. Şubat2020’ye kadar, Suudi girişimciler Sheffield Uni-ted’ın hisselerinin tamamını satın almayı başardı.Bunun yanında, bir diğer kulüp olan NewcastleUnited’ın satın alınması için müzakereler uzun

1 Simeon Kerr, “Abu Dhabi investors buy Manchester City”, Financial Times, 2 September 20082 Mark White, “Which football clubs do Manchester City’s City Football Group own?”, Four Four Two, 12 May 2020. 3 “Has Abu Dhabi United Group $1 Billion Sports Investment Paid Off?” Arab America, 28 March 2020.4 Emre Asikci, “Footbal giants want to dominate, control, act free”, Anadolu Agency, 25 July 2020.5 White, “Which football clubs do Manchester City’s City Football Group own?”.6 Julien Laurens, “Neymar: How the record-breaking €222m move to PSG unfolded”, The Guardian, 4 August 2017.7 “Dubai sports industry worth more than $1.7 billion a year”, The First Group, 1 November 2015.


9

bir süre devam etti. Newcastle United konusuile birlikte, uzun zamandır beklenen Suudi Ve-liaht Prensi Muhammed bin Selman’ın Manc-hester United’ı satın alma girişimleri ise başarısızoldu. Futbol yatırımlarının yanı sıra Körfez ül-keleri, küresel girişimlere de ev sahipliği yap-makta ve kendilerini dünya çapındaki projeleriidare edebilecek kapasitede göstermeye ça-lışmaktadır. Bu bağlamda FIFA 2022 DünyaKupası, önemli boks müsabakaları ve yarışplatformları, insanları Körfez’e davet etmekteve Körfez ülkelerini bu konuda yetkin ve özveriligöstermektedir.

Suudi prenslerin lüks içinde yaşamakta ol-duklarına dair şüphe yoktur. Ancak birçok Suudiprens, mali kaynaklarını pervasızca kullandığıiçin eleştirilmektedir. Harcadıkları olağanüstüparalar, kraliyet ailesindeki mali dengelerin an-lamlandırılmasında ve Suudi prenslerinin lüksiçinde nasıl yaşadıklarını ortaya çıkarma konu-sunda önemli bir rol oynamaktadır. Ekonomikve siyasi sorunlar nedeniyle kraliyet ailesi içindemali kaynakların bu şekilde kullanılması, es-Suud ailesinin, vatandaşların içinde bulunduğuzor yaşam koşullarıyla empati kurma yeteneğinigiderek kaybettiğini ve çekirdek ailenin genişkraliyet ailesi içinde izole olmaya başladığınıgöstermektedir. Nitekim son dönem dış politikatercihlerinde yaşanan stratejik hatalar ve ülkeiçindeki gelişmeler, Suudi Arabistan’a yönelikuluslararası eleştiriyi de beraberinde getir-mektedir. Prestij kaybının devam etmesine ne-den olan tepkisel hamleler, kraliyet ailesi iledinî otoriteler arasında anlaşmazlıklara ve ailedebirtakım rahatsızlıkların ortaya çıkmasına nedenolmuştur. Tüm bu nedenler, kraliyet ailesininmali kaynakları nasıl kullandığına dair dahafazla araştırmalar yapılmasına yol açmıştır.

Bu bağlamda, son zamanlarda gündemegetirilen konulardan biri de Suudi ArabistanVeliaht Prensi Muhammed bin Selman’ın as-tronomik miktarda mali kaynak kullanımıdır.Hem kraliyet ailesinin hem de devletin çokbüyük mali kaynaklarının veliaht prensin em-rinde olduğu açıktır. Suudi Arabistan için Batıdostu ve reformcu bir ülke ve “ılımlı İslam’ın”vücut bulmuş hâli olarak imaj yaratmayı he-defleyen Muhammed bin Selman, İngilterePremier Lig takımlarından Newcastle United’ınsahibi olmak için büyük çaba göstermiştir.Fakat tıpkı Manchester United gibi bu konudada başarısız olmuştur. Belirtilmelidir ki Körfezülkelerinin Avrupa futbol kulüplerine ilgisi yenideğildir. Katar’ın Nasır bin Ganim el Halifi ara-cılığıyla Fransız kulübü PSG’yi satın aldığı veBAE’nin aynı zamanda Abu Dabi kraliyet ailesimensubu Mansur bin Zayid El Nahyan aracılı-ğıyla İngiliz kulübü Manchester City’nin sahibiolduğu dikkate alındığında, Suudi Arabistan’ınfutbol yoluyla görünürlüğünü artıran bu yarıştageç kaldığı söylenebilir. Bu yönde bir eksikliğinortaya çıkması, İngiltere kulüplerine yapılacakyatırım planlarına hız kazandırmıştır.

320 milyar dolar değerindeki8 Suudi Ara-bistan Kamu Yatırım Fonu’nun (PIF) NewcastleUnited’ın satın alınmasını finanse edeceği veolası bir satın alma durumunda Suudi petroldevi ARAMCO’nun Başkanı Yasir bin OsmanEl-Rumayyan’ın kulübün başkanı olacağı birsüredir iddia edilmekteydi.9 Yasir bin OsmanEl-Rumayyan’ın yeni bir Nasır el Halifi mi yoksaŞeyh Mansur bin Zayid mi olacağını zamangösterecek olsa da Muhammed bin Selman’ınNewcastle United’a olan ilgisi, Veliaht Prens’inmasraflı harcamalarına bir başka örnek oluş-turmaktadır. Ayrıca satın alma gerçekleştiği

8 “Public Investment Fund of Saudi Arabia (PIF)”, Sovereign Wealth Fund Institute.9 Jason Burt, “Newcastle United set for businessman Yasir al-Rumayyan as chairman if deal is reached with Saudi-backed

consortium”, The Telegraph, 27 January 2020.


10

takdirde, hem Muhammed bin Selman’ın KamuYatırım Fonu’ndaki etkinliği artacak hem dedaralan karar alma mekanizmasındaki etkisiçok daha güçlü olacaktı. Dolayısıyla Ağustos2019’da Suudi Arabistan kabinesinde yapılanyeniden görevlendirmelerin10 ardından, VeliahtPrens’in sadece dar ve yakın çevresine gü-vendiği dikkate alındığında, Yasir bin OsmanEl-Rumayyan’ın bu olası görevi üstlenmesimuhtemel görünmekteydi. Fakat 2020 yılı Nisanayında Newcastle United’ın satın alınmasıylailgili birtakım gelişmeler meydana gelmiştir. AlJazeera medyası, Muhammed bin Selman’ınyatırım grubunun Newcastle United’ın belirlibir yüzdesini almaya yakın olduğunu belirtmişti.Kulübün sahibi İngiliz milyarder Mike Ashley’nin,koronavirüs krizi nedeniyle fiyatı 425 milyondolardan 378 milyon dolara düşürdüğü belir-tilmişti.11 Al Jazeera’ya göre, anlaşma başarılıolursa Suudi Yatırım Fonu %80, İngiliz finansçıAmanda Staveley %10 ve milyarderler Davidve Simon Reuben diğer %10’u hisseye sahipolacaklardı.

Newcastle United ile devam eden, sporkulüpleri sayesinde görünürlük ve prestij ka-zanma politikasının bir diğer ayağı, Muhammedbin Selman’ın Manchester United’ın sahibi olanGlazers ailesine 3,5 milyar sterlin12 ödemeyeniyetli olmasıdır. Glazer ailesinin böyle bir satınalma işlemine kayıtsız kalması sonucu ertelenenve büyük ölçüde terk edilen Manchester Unitedmacerasının yerini görece daha gerçekçi birhedef olarak öne çıkan Newcastle United’ınsatın alınmasına bıraktığı düşünülebilir. Esasenbu satın alma girişimi, Suudi Arabistan’ın İngil-tere’deki futbol kulüplerine yaptığı ilk yatırım

da olmayacaktır. Prens Abdullah Bin MusadBin Abdulaziz El Suud’un geçen yıl mahkemekararıyla bir başka İngiliz futbol kulübü SheffieldUnited’ın kalan %50 hissesini alması dışında,Suudi prenslerin İngiliz kulüpleriyle pek iyi an-laşamadıkları belirtilebilir.

İngiliz kamuoyunun Suudi Arabistan’ın ulus-lararası ilişkilerdeki faaliyetlerine tepkisi, Suudiprenslerin İngiliz kulüpleriyle anlaşamamala-rında önemli bir faktördür. Hem ManchesterUnited ısrarı hem de Newcastle United ile ilgilison durum, Suudi Arabistan kraliyet ailesininprenslere mali kaynak ayırma konusundaki ni-yetini ortaya çıkarmış ve bazı mali eğilimlerinfark edilmesine yol açmıştır. Suudi Arabistankraliyet ailesinin durumu göz önüne alındığında,Newcastle United ve Manchester United gibiİngiliz futbol kulüplerine olan ilgileriyle gün-deme gelen prenslerin mali kaynakları ciddibir şekilde incelenmelidir. Bunun için önceliklekraliyet ailesinin toplam servetine ve prenslereait mali kaynakların büyüklüğüne odaklanmakgerekebilecektir. Kraliyet ailesinin nüfusu vehangi mali kaynakları kontrol ettiği konusundayeterince veri bulunmamakta olduğu ve bahsekonu rakamları açıklamakta güçlükler yaşandığıaşikâr olsa da Suudi Arabistan kraliyet ailesininsahip olduğu mali servetin 1,4 trilyon dolar ci-varında veya büyük olasılıkla daha fazla olduğutahmin ediliyor.13 Çekirdek aile üyeleri dışındakikraliyet ailesi üyelerinin, aileye yakınlıklarınagöre bir servet payı aldıkları düşünüldüğünde,kral ve veliaht prensin kişisel yaşamlarındasahip oldukları mali güç tahmin edilebilecek-tir.

10 Ahmed Al Omran ve Andrew England, “Saudi Arabia announces sweeping changes to cabinet”, Financial Times, 27 December2018.

11 “Saudi-backed takeover of Newcastle United edges closer”, Al Jazeera, 15 April 2020.12 “Trillionare Saudi Arabian Prince Mohammad Bin Salman ‘desperate’ to buy Manchester United despite Newcastle links”, Fox

Sports, 3 February 2020.13 Ruth Umoh, ““This royal family’s wealth could be more than $1 trillion”, CNBC, 18 August 2018.


11

14 Murat Keleş, “Suudi Arabistan bozulan imajını spor organizasyonlarıyla düzeltmeyeçalışıyor”, Anadolu Ajansı, 16 Aralık 2019.

Maliyetli harcamaların bir ne-deni nüfuzlarını artırmakken; diğeriise yapılan işlem miktarı sayesindeSuudi Arabistan’ın liderliği ile Batıülkelerindeki iş çevreleri arasındastratejik finansal ilişkiler kurmaarzusudur. Bu anlamda SuudiArabistan’ın, İspanya Süper Kupafinal maçlarının üç yıl süreyle Ri-yad’da yapılması için İspanya Fut-bol Federasyonu’na 120 milyoneuro ödeyeceği ortaya çıkmıştır.Ayrıca 2020 yılında Dakar Ralli-si’nin Suudi Arabistan’da organizeedilebilmesi için 15 milyon euroödenmiştir.14 Bir diğer Suudi kentiDiriye’de düzenlenecek boks mü-sabakaları için ödenen tutarın da100 milyon dolara ulaştığı açık-lanmıştır. Riyad ve komşu şehir-lerdeki spor faaliyetlerinin orga-nizasyonu hem ülkenin turizminekatkıda bulunmakta hem de Riyadliderliğine Suudi Arabistan’ı de-

ğiştirmeye ve dönüştürmeye dö-

nük sözde çabalarını gösterme

fırsatı sağlamaktadır.

Yukarıda bahsedilen gelişme-

lerden de anlaşılacağı üzere çok

büyük miktar finansal fonlarla ya-

pılan yatırımlar, Suudi Arabistan’ın

hem içeride hem de dışarıda kar-

şılaştığı sorunların üzerini kapa-

tacak şekilde gündemin değişti-

rilmesinde rol oynamaktadır. Bü-

yük mali harcamaların bu yönüne

ilave olarak, yüksek maliyetli ya-

tırımların arkasındaki bir diğer ne-

den, mali güç aracılığıyla Batı ül-

keleri için vazgeçilmez bir ortak

olarak Suudi Arabistan imajının

oluşturulmasıdır. Bu harcamaların

en yakın örneklerinden biri olarak,

başarılı olması ihtimal dâhilindey-

ken Suudi Arabistan’ın Newcastle

United’a Kamu Yatırım Fonu üze-

rinden olan ilgisi gösterilebilir.

2020 yılındaDakar Rallisi’ninSuudiArabistan'daorganizeedilebilmesi için15 milyon euroödenmiştir.

Dakar Rallisi


12

15 Ed Aarons, “Newcastle taking legal action against Premier League over blocked Saudi buyout”, The Guardian, 14 September2020.

16 Stephen Farrand, “Nibali linked to new Bahrain-sponsored team for 2017”, Cycling News, 21 February 2016.17 “With new backer, UAE Team Emirates unveiled in Abu Dhabi”, VeloNews, https://www.velonews.com/news/road/new-

backer-uae-team-emirates-unveiled-abu-dhabi/18 Joe Snell, “Team Emirates rider winds Tour de France as cycling gains legs in Middle East”, Al Monitor, 23 September 2020.19 Snell, “Team Emirates rider winds Tour de France as cycling gains legs in Middle East”.

Özellikle Newcastle United’ın satın alımıkonusunda, yaklaşık 3 yıldır devam eden giri-şimler sonucunda beklenmedik gelişmeler deyaşanmıştır. Yatırım fonunun çoğunluk hissesinesahip olduğu konsorsiyum, 2020 yılı Temmuzayı sonunda Newcastle United’ı satın almaktanvazgeçmiştir. Yatırım fonunun bir devlet kurumuolarak resmî kurumsal kimliği, Veliaht PrensMuhammed bin Selman tarafından idare edil-mesi ve diğer siyasi karışıklıklar, konsorsiyumunNewcastle United’ın mülkiyetini devralmasınıengellemiştir. Karşılaşılan sorunlar arasındaSuudi Arabistan’ın insan hakları konusundakitutumları bulunmaktadır ve gazeteci CemalKaşıkçı’nın öldürülmesi bunların başında gel-mektedir. Konsorsiyumu endişelendiren ge-lişmelerden birisi de Premier Lig’in Suudi Ara-bistan’ın Dünya Ticaret Örgütünün (DTÖ) aldığıkararın gereklerini yerine getirmediği iddiasıdır.Konuyla ilgili olarak DTÖ, korsanlıkla mücadeleetmeyerek “Suudi devletinin, fikri mülkiyet hak-larını ihlal ettiğine” hükmetmişti. Ancak tümilgili kişi ve kurumların sert tepkilerine rağmeneylül ayında, Suudi yetkililer ile konsorsiyumundiğer üyeleri Amanda Staveley ve ReubenBrothers arasında “İngiltere hükûmeti bundanmemnuniyet duyacaktır” söylemiyle devralmasürecini canlandırmak için görüşmeler yapıldığıiddia edildi. Bununla birlikte bir yeni gelişmeolarak, Newcastle United Eylül 2020 ortasındaSuudilerin satın almasını engellediği için PremierLig’e karşı yasal işlem başlattı. Kulübün başkanıMike Ashley, Premier Lig’in Genel Müdürü Ric-

hard Masters’ı, Suudi yatırım fonunun teklif

vermekten çekilmesine giden süreçte uygun

şekilde davranmamakla suçladı.15

Bütün bunların yanında Körfez ülkeleri, dün-

yanın her köşesinde futbol kulüplerinin hisse-

lerini satın almanın yanı sıra büyük spor etkin-

likleri düzenleyerek spor alanında öne çıkıyor.

Bu spor aktivitelerinden biri de 2022 FIFA Dünya

Kupası turnuvasının Katar’da düzenlenecek ol-

masıdır.

Bir diğer yatırım ve faaliyet alanı da bisiklet

sporudur. Bisiklet, Körfez ülkelerinin rekabet

ettiği bir başka spor alanını oluşturmaktadır.

Bahreyn kraliyet ailesi el-Halife’nin profesyonel

bisiklet takımlarını ve bisikletçileri desteklediği

ve sponsor olduğu bilinmektedir. Körfez’de ta-

nınan genç bir bisikletçi olan Prens Nasır bin

Hamed El Halife’nin, Vincenzo Nibali ve bisikletçi

ekibine sponsorluk yaptığı ifade edilmektedir.16

Bahreyn’in yanında bisiklet sporunda görünür

olmak için rekabet eden bir başka Körfez ülkesi

de BAE’dir. 2017’nin sonlarında BAE’nin, Emirates

Havayolları sponsorluğu aracılığıyla bir bisiklet

takımına başkanlık edeceği açıklandı.17 Çeşitli

spor yatırımlarına artan ilginin bir işareti olarak

BAE Emirlikler Takımı, dünyanın önde gelen

yarışlarından biri olan Tour de France’ı kazandı.18

Üç yıldır BAE tarafından finanse edilen kazanan

takım, BAE’nin “spor diplomasisi ve yumuşak

gücü genişletme” stratejisine ayrı bir boyut

katmıştır.19


13

20 Michael B. Greenwald, “The New Race for Contemporary Arts Dominance in the MiddleEast”, Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School, October2018.

21 Greenwald, “The New Race for Contemporary Arts Dominance in the Middle East”.

KÜLTÜR

Körfez ülkeleri, Arap kimliğinivurgulamanın ötesinde bir “ulusalkimlik” yaratma isteğinin bir par-çası olarak ulusal mirası sergile-mek üzere müze ve anıtlar inşaetmek için finansal kaynaklarabaşvurmaktadır ve bunu sürdü-rülebilir kılma adına özellikle Av-rupa’da yatırımlar yapılmaktadır.Katar, BAE ve Suudi ulusal kim-liklerinin sanat eserlerinin satınalınması ve sanatla uğraşılmasıylagüçlendirilmesi hedeflenmekte-dir.

Michael B. Greenwald’ın ifadeettiği gibi Körfez ülkeleri sanatkonusunda nüfuz sahibi olmakiçin yarışmaktadırlar.20 Körfez ül-keleri arasında sanatta nüfuz mü-cadelesi, değerli sanat eserlerive kültürün Körfez’e taşınmasıylaortaya çıkmaktadır. Greenwald,

Körfez’e getirilecek sanat eser-lerinin sorumluluğunu üstlenme-ye istekli yeni bir sanatçı grubunaişaret etmektedir: Suudi Arabis-tan’dan Abdulnasır Garim,BAE’den Abdullah el Sadi ve Ha-san Şerif ve Katar’dan Vadha elSuleati, Sophia al Maria ve VefikaSultan el-Essa.21 Bu kişilerin ça-balarıyla Körfez ülkelerinin sanatıyatırım için birinci öncelik hâlinegetirdiği öne sürülmektedir. Bukişilerin milliyetleri hem Avrupa’dahem de Körfez’de Suudi Arabis-tan, BAE ve Katar’da sanata har-cama yapmaya istekli devletleringöstergesidir.

Katar, Körfez’deki ulusal mirasve kimliği şekillendirmenin ve pe-kiştirmenin bir göstergesi olarak,2018’de Katar Ulusal Müzesi’niaçtı. 2017’de, aynı Mimar JeanNouvel, Abu Dabi’deki Louvre’un

Ulusal kimliğinpekiştirilmesiçabasının birparçası olarak,Katar UlusalMüzesi'ninyaklaşık 434milyon dolaramal olduğubelirtilmektedir.

Katar Ulusal Müzesi


14

inşa edilmesi ve açılmasına yardımcı oldu. Gu-ardian’dan Rowan Moore, bu Körfez ülkelerindegösterişli müzelerin açılmasının “kimlik açlığı”anlamına geldiğini öne sürmektedir.22 Ulusalkimliğin pekiştirilmesi çabasının bir parçası ola-rak, Katar Ulusal Müzesi’nin yaklaşık 434 milyondolara mal olduğu belirtilmektedir. Katar’ın 434milyon dolarlık bir finansman kaynağını buradakullanması ve bu amaçla on yıl çaba sarfetmesi, sanatın Körfez içerisinde bir etki yaratmayolu olduğunu göstermektedir.23 Müze, içerideulusal kimliğin pekiştirilmesi ve dışarıda birnüfuz oluşturmak açısından hem iç hem dedış politika amaçlarına hizmet etmektedir.

Ulusal Müze gibi yerli yatırımların yanı sıraKatar, sanat eserleri satın almak ve onları ülkeyegetirmek için çok büyük miktarda finansmankullanmıştır. Guardian’dan David Batty, geçti-ğimiz yedi yılda Katar kraliyet ailesinin yaklaşık1 milyar dolarlık sanat eseri satın aldığını be-lirtmektedir.24 Yaklaşık 1 milyar dolarlık bu tutarhem Avrupa başkentlerini hem de politika ya-

pıcıları etkilemeyi amaçlayan ve iyi işleyen birstratejiye işaret etmektedir.

BAE ve Katar’ın, on yıldır gerek yurt içi ge-rekse yurt dışında mali güçlerini kullanaraksanat sahnesinde öne çıkma çabalarına ekolarak, Suudi Arabistan da sanat yarışına katıl-mıştır. BAE ve Katar’da kraliyet ailelerinin vedevletin faaliyetleri tespit edilebilirken; SuudiArabistan örneğinde, kraliyet zenginliğine tamerişimi olan kraliyet çevrelerinden bazı figürleröne çıkmaktadır. Son 5 yıldır kraliyet ailesindeVeliaht Prens Muhammed bin Selman tarafın-dan sanat için yapılan harcamaların hiç dedüşük miktarlar olmadığını söylemek abartıolmaz. Bununla birlikte, Muhammed bin Sel-man’ın bu işlemler için özel şirketlerini veyatırım fonunu kullanmakta olduğu belirtil-mektedir. Ayrıca, Veliaht Prens’in söz konusuözel şirketleri, 2015 yılında Muhammed binSelman’ın bir Rus iş adamına ait 500 milyondolarlık yatı satın alması işlemlerini de yürütm-üştü.

22 Rowan Moore, “How landmark building became weapons in a new Gulf war”, The Guardian, 21 July 2018.23 “Nouvel’s desert rose finally blooms as Qatar inaugurates national museum”, France24, 28 March 2019. 24 David Batty, “The rise of Gulf art scene”, The Guardian, 16 April 2012.

Mansur bin Zayid El-Nahyan’ın “Topaz” Yatı


15

25 Hilary Weaver, “The World’s Most Expensive Painting Sold at Auction is Missing, and theLouvre Abu Dhabi Isn’t Panicking”,Vanity Fair, 9 January 2019.

26 ME3: Ortadoğu Üçlüsü (Etihad, Emirates, Qatar Airways)27 Akbar Al Bakar, Qatar Airways CEO, Qatar Airways Website.

HAVAYOLLARI

Mali açıdan güçlü ve varlıklıdevletleri barındıran Körfez böl-gesi, giderek küresel havayollarısektörünün merkezlerinden birihâline gelmektedir. Havacılığınen yeni merkezlerinden biri olarakBAE ve Katar, son on yılda öneçıkmaktadır. ME3 veya Big-3 ola-rak bilinen Emirates, Etihad Air-ways ve Qatar Airways, havacılıksektöründeki üç dev havayoluşirketi olmuştur.26 Sırasıyla 1985,2003 ve 1997’de kurulan bu şir-ketler, sadece pazar paylarınınbüyüklüğü nedeniyle değil, aynızamanda yurt dışında gerçekleş-tirdikleri yatırımlarla da havayolusektöründe öne çıkmışlardır.

1997’dekurulan Qatar Airways, Katar’aküresel ekonomiye daha da en-tegre olma yolunu açmıştır. Körfezülkelerinin bu yönde belirli adımlarattığı bir dönemde, Qatar Airwayshem iç hem de dış hatlarda hiz-met vermeye başlamış ve 150kadar varış noktasına ulaşmıştır.27

Qatar Airways bir yandan 150’denfazla noktaya uçup sektördeki engelişmiş ve en büyük filolardanbirisine sahip olurken; dünyanınbaşka yerlerindeki büyük şirket-lere yatırım yaparak da itibar ka-zanmıştır.

2014 yılında Körfez ülkeleriarasındaki siyasi gerilimler artar-ken Qatar Airways, Katar’ın eko-

ME3 veya Big-3olarak bilinenEmirates, EtihadAirways ve QatarAirways,havacılıksektöründeki üçdev havayoluşirketi olmuştur.

Katar’ın Ulusalhavayolu şirketiQatar Airways

The Wall Street Journal gazetesi, ABD istih-barat raporlarına dayanarak 2017’de 450,3milyon dolar değerinde bir Leonardo daVinci tablosunun da Suudi Veliaht Prens ta-rafından satın alındığını duyurdu. Ancak dahasonra 450,3 milyon dolarlık teklif sahibininMuhammed bin Selman’ı temsil edip et-mediği konusunda spekülasyonlar ortayaçıktı. Hatta, teklif sahibinin tablo için AbuDabi liderliği adına ödeme yaptığına dairiddialar dahi vardı. Bir başka iddia ise BAEKültür ve Turizm Bakanlığının, bahse konu

tabloyu Louvre Abu Dabi Müzesi’nde sergi-lemek için satın aldığı yolundaydı. Bu satınalma işlemleri, Veliaht Prens’in değişmesininardından başlatılan yolsuzluk operasyonla-rında Suudi hazinesinin Ritz-Carlton Ote-li’ndeki milyarderlerden 100 milyar dolarmüsadere etmesinin ardından yapıldı. Dahasonra, “Salvador Mundi” adlı tablonun, Mu-hammed bin Selman’ın yakın müttefiki olanSuudi Prens Bader bin Abdullah bin Mu-hammed bin Ferhan el-Suud tarafından alın-dığı ortaya çıktı.25


16

nomik olarak kendi kendine yeterliliği için dahafazla yatırım yoluyla güvenli bir geçiş sağlamayıamaçladı. Bu bağlamda, özellikle 2015’tensonra Qatar Airways’in yurt dışındaki yatırımlarıneredeyse iki katına çıktı. Sadece 2014 yılındakijeopolitik gerilimler ve Katar liderlerinin QatarAirways’in prestijine duyduğu güven değil; aynızamanda Dubai ve Abu Dabi merkezli havayoluşirketleriyle rekabet, bu işte ayakta kalmakiçin daha fazla yatırımı gerektirmekteydi.

Bu çerçevede Qatar Airways, 2016 yılında613 milyon dolar karşılığında LATAM’ın %10hissesini satın aldı.28 LATAM Havayolları San-tiago, Şili merkezlidir ve Brezilya ile ortaklıksonucu kurulmuştur. Ayrıca Arjantin, Brezilya,Kolombiya, Ekvador, Paraguay ve Peru’da çeşitlişubeleri bulunan, Latin Amerika’daki en büyükhavayolu şirketi olarak kabul edilmektedir. Bubüyük yatırımdan önce Qatar Airways, yaklaşık1,7 milyar dolara International Airlines Group’un(IAG) %9,99 hissesini daha satın almıştır.29 IAG’dehisselerin satın alınması, aynı zamanda British

Airways IAG’ye bağlı bir şirket olduğundan,İngiliz ve Katarlı iş adamları arasındaki iş ilişki-lerini iyileştirmeyi amaçlamaktaydı. Katar, IAG’nin%9,99 hissesini satın almakla kalmadı ve Mayıs2016’da Qatar Airways, sahip olduğu hisseyitoplam değeri 2,29 milyar dolara karşılık gelen%15’e yükseltti. Son olarak Şubat 2020’de, QatarAirways ilave 600 milyon dolar ile IAG’dekihisse payını %25,1’e çıkardı.30 Hisse paylarındakibu artışın yanı sıra, Qatar Airways İcra KuruluBaşkanı Ekber Abbas El Bekir, şirketin LA-TAM’daki payını artırmayı ve diğer hissedarDelta Airlines ile yakın çalışmayı planladığınıbeyan etti. Bunun yanında LATAM’ın diğer birhissedarı olan Delta, yaklaşık 1,9 milyar dolarkarşılığında %20 hisse aldı.31

IAG ve Latin Amerika havayolu şirketlerineyapılan bu yatırımların yanı sıra Katar, diğerbüyük/küçük Avrupa şirketlerine ve havali-manlarına da büyük yatırımlar yapmıştır. QatarAirways, 2016 yılında İtalya’nın ikinci en büyükhavayolu şirketi Meridiana’nın %49 hissesini

28 Ben Lucky, “Qatar Airways Buying A %10 Stake In LATAM”, One Mile At a Time, 12 July 2016.

29 Ben Lucky, “Qatar Airways Buys %9.99 Stake in British Airways Parent Company”, One Mile At a Time, 30 January 2015.

30 Paul Sandle ve Alexander Cornwell, “Qatar Airways spends $600 million to lift stake in BA owner to %25”, Reuters, 19 February

2020.

31 Alexander Cornwell, “Qatar Airways swoops for RwandAir stake and eyes bigger LATAM holding”, Reuters, 5 February 2020

Dubai Menşeli Havayolu Şirketi Emirates


17

satın almıştır.32 Katar’ın Meridiana’ya yatırımyapmasının nedeni muhtemelen Doha bağlantılıuçuşlar yoluyla İtalyan pazarına erişimin, diğeryoğun uluslararası pazara girme şansını artı-racağı motivasyonudur. Bir başka motivasyonda varlıkların çeşitlendirilmesi ve ekonomiyihavayolu faaliyetleri yoluyla çeşitlendirme ih-tiyacının, Qatar Airways’in İtalyan pazarına dagirmesini gerektirmesi olabilecektir.

Katar, 2017 yılında dünyanın diğer bölgele-rindeki yatırımlarının yanı sıra Pasifik’e de biryatırım yolu açtı. Bu hamle ile Qatar Airways,Cathay Pacific’in %9,6 hissesini yaklaşık 662milyon dolar karşılığında satın alarak DoğuAsya havayoluna yatırım yapan ilk şirket oldu.33

Özellikle Cathay Pacific’in Ağustos 2016’da yarıyıl kârında %82’lik rekor bir düşüş açıkladığı birdönemde, Qatar Airways’in bu hamle ile birkurtarıcı olarak Çin hava pazarına girdiği belir-tilmektedir.34

Körfez ülkeleri ile Katar arasındaki 2014 yı-lındaki diplomatik gerginlikte olduğu gibi SuudiArabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır tarafındanKatar’a karşı başlatılan 2017 ambargosu, Katar’ınekonomide kendi kendine yeterlilik stratejisigeliştirmesini gerektirdi. Bu anlamda Katar,2017 ambargosunun olumsuz etkilerini aşmakiçin başka bir büyük havayoluna yatırım yap-manın yanı sıra bazı uluslararası havalimanlarınayatırım yapmaya başladı. 2019 yılının kapanışgünlerinde Qatar Airways, yeni Bugesera Ha-valimanı’nın %60 hissesini 1,3 milyar dolar kar-şılığında satın almak için Ruanda ile anlaştı.35

Anlaşma, Ruandalı yetkililerin pek memnun

olmadıkları maksimum 4,5 milyon yolcu kap-asiteli Bugesera Havaalanı’nın yenilenmesi vegenişletilmesi çalışmalarını kapsamaktadır. Ru-anda havaalanı girişimi, Katar’ın 2017’deki Körfezkrizinin olumsuz etkilerini aşma çabalarındanbiri olarak açıklanabilir zira Qatar Airways, Suudi,BAE ve Bahreyn hava sahaları üzerinden uçmaizni alamadığı için uçuş rotalarının çoğunu de-ğiştirmek zorunda kalmıştır.

Ruanda’daki uluslararası havalimanında ye-nileme ve genişletme girişimlerine yapılan ya-tırımların yanı sıra Qatar Airways, RwandAir’in%49 hissesini açıklanmayan bir miktar karşılı-ğında satın almak için anlaşmaya vardı36 QatarAirways, ayrıca, 2019 yılında Çin pazarındakihamlelerine devam ederek China SouthernAirlines ile de bir anlaşma yaptı. Bu hamle ileQatar Airways, Çin pazarında ümit veren birgeleceği olan havayolunun %5 hissesini satınaldı.37

Bunun yanında BAE’nin havayolları da yatı-rımlarına devam etmektedir. Abu Dabi merkezliEtihad Airways, Hindistan Jet Airways’in %24hissesini 379 milyon dolar karşılığında satınalarak yurt dışındaki yatırımlarda yeni bir rekabetdalgasını tetikledi ve bazı kısıtlamaların kaldı-rılmasından sonra bir Hintli havayolu şirketineyapılan ilk yatırımlardan biri oldu.38 379 milyondolara ek olarak, Etihad, Jet Airways ile olanortaklığını genişletmek için 220 milyon dolardaha taahhüt etti. Ayrıca, Jet Airways’in diğerbir programı olan Jet Privilege için harcanan150 milyon dolar ile birlikte Etihad’ın Jet Air-ways’e yaptığı yatırımların toplamı 749 milyon

32 Ben Lucky, “Qatar Airways Buys A %49 Stake in Money Losing Italian Airline With Ancient Planes”, 14 July 2016.33 “Qatar Airways buys %9.6 stake in Cathay Pacific”, BBC News, 6 November 201734 “Cathay Pacific profits plunge amid fierce competition”, BBC News, 17 August 201635 “Qatar Airways to take %60 stake in Rwanda international airport”, Al Jazeera, 10 December 201936 Remy Darras, “Qatar Airways confirms purchase of %49 stake in RwandAir”, The Africa Report, 10 February 2020.37 Dominic Dudley, “Qatar Airways Buys Into Fast-Growing Chinese Market, With One Eye On The Future”, Forbes, 3 January

2019. 38 “Etihad buys %24 stake at India’s Jet Airways for $379m”, The National, 25 April 2013.


18

39 “Etihad proposes to invest in Jet Airways at %49 discount”, Arab News, 16 January 2019.40 Ben Lucky, ““Alitalia to Install New Business Class Seats and Wifi”, One Mile At A Time, 1

May 2015.41 David Conn, “Manchester City sponsorship covered by Abu Dhabi government, not Etihad”,

The Guardian, 17 February 2020.

2006 gibi erkenbir tarihte

Emirates, 100milyon sterlinkarşılığında 15

yıllığına kulübünstadyumu veformaları için

sponsorlukamacıyla Arsenal

ile bir anlaşmaimzalamıştı.

Arsenal, Emirates Stadyumu, Londra

dolara ulaştı. Ancak yıllar geçtikçe

Jet Airways’in hisseleri hızlı düşüş

eğilimine girdi ve Etihad hisselerin

%49’unu satın almayı teklif etti

ancak anlaşma henüz gerçek-

leşmedi.39 Etihad’ın bir diğer ya-

tırımı da İtalya menşeli şirkete

yaklaşık 700 milyon euro harcama

sözü vererek Alitalia’nın %49 his-

sesini satın almak oldu.40 İtalyan

şirkete yapılan bu yatırım hamlesi

ile Etihad, Asya pazarının yanı sıra

Avrupa pazarının da önemli ol-

duğu sinyallerini verdi. Etihad, ha-

vayolu şirketlerine yaptığı yatı-

rımların yanı sıra İngiltere PremierLig kulübü Manchester City’ninstadyumunun da sponsorudur.Ancak 2010 yılında, kulübün Eti-had tarafından değil; doğrudanAbu Dabi hükûmeti tarafından fi-nanse edildiği iddia edilmiştir.41

Qatar Airways ve Etihad’ın ya-tırım stratejileri, havayolu şirket-lerine yapılan yatırımlar yoluylaAsya ve Avrupa pazarına odak-lanmaktadır. Bununla birlikte, Kör-fez havacılık sektöründeki diğeroyun kurucu Emirates, Qatar Air-ways ve Etihad’dan farklı bir yatı-


19

rım stratejisi izlemektedir. Emirates, havayoluşirketlerine yoğun bir şekilde yatırım yapmakyerine başka bir yatırım yolu seçmektedir.Etihad gibi Emirates de büyük ölçüde futbolendüstrisiyle özellikle de İngiliz Futbol Ligi ileilgilenmektedir. 2006 gibi erken bir tarihte Emi-rates, 100 milyon sterlin karşılığında 15 yıllığınakulübün stadyumu ve formaları için sponsorlukamacıyla Arsenal ile bir anlaşma imzalamıştı.42

2018’de, anlaşmanın sadece 2023-2024 se-zonlarına uzatılması bile Abu Dabi’ye yaklaşık200 milyon sterline (280 milyon dolar) mal ol-muştur.43 Bu anlaşma, Arsenal’in imzaladığı enbüyük sponsorluk anlaşması olarak kayda geç-miştir.

“ME3” veya “Big-3”ün yanı sıra, Suudi Ara-bistan ulusal havayolu Saudia şirketi de, Orta-doğu havacılık pazarından adil bir pay almakiçin adımlar atmaktadır. Muhammed bin Selman,BAE ve Katar’ın havayolu şirketlerinin Ortado-ğu’yu dönüştürme çabalarından övgüyle bah-

sederken Suudi Arabistan’ın piyasada büyükbir pazar payı elde etme isteğini dile getirmiştir.44

Bununla birlikte, özellikle Ortadoğu’daki faali-yetleri vuran Covid-19 salgını sonrasında, ME3’emeydan okumak, Saudia için son derece düşükbir ihtimaldir.

Bununla birlikte, Dubai merkezli bir şirketİsrail havayolu şirketlerinden İsrair Airlines’ateklif vermeyi planlamaktadır. NY Koen Group,bir yan kuruluşun anlaşmayı sağlamaya yakınolduğunu doğruladı. Mücevher, elmas, özelhavacılık, dijital teknolojiler, inşaat ve güvenlikile ilgilenen NY Koen Group, Ukraynalı iş adamıNaum Koen tarafından 2003 yılında Dubai’dekurulmuştur.45 Bu alanda tecrübeli olan Du-bai’deki Aero Private Jet firması, İsrair’i satınalarak hizmetlerini genişletmeyi ummaktadır.BAE ve İsrail arasındaki normalleşme anlaş-masının ardından İsrail’de şirket satın alma ni-yetinin bir ilk olması sebebiyle bu duyurununönemli olduğu belirtilmelidir.

42 Emirates Havayolları Web Sitesi, www.emirates.com43 Bill Wilson, “Arsenal and Emirates in £200m shirt sponsorship extension”, BBC News, 19 February 201844 Zahraa Alkhalisi, “Can Saudi Arabia turn its airlines into a real rival to Emirates and Qatar?”, Egypt Independent, 12 March 2019.45 “Dubai-based company plans to buy Israeli airline”, Middle East Monitor, 15 October 2020.

İsrair Airlines Havayolu Şirketine ait Uçaklar. Eilat Havaalanı, İsrail


20

Suudi Arabistan,BAE ve Katar dış

politikalarında,Ortadoğu

çevresindeki veözellikle AfrikaBoynuzu'ndaki

limanların kontrolaltına alınması vearaçsallaştırılması

hedeflenmektedir.

Dubai’nin Cebel Ali Limanı

LİMANLAR

Suudi Arabistan, BAE ve Katararasındaki bir diğer jeopolitik vefinansal rekabet alanı da limanlarve liman şehirleri üzerindeki nüfuzmücadelesidir. Körfezde limanlarile ilgili faaliyetlerin çoğu AfrikaBoynuzu ülkeleri üzerinde yo-ğunlaşmıştır. Suudi Arabistan, BAEve Katar dış politikalarında, Orta-doğu çevresindeki ve özellikleAfrika Boynuzu’ndaki limanlarınkontrol altına alınması ve araç-sallaştırılması hedeflenmektedir.Afrika Boynuzu’nun bu ülkelerindış politikalarına dâhil olmasınıntemel nedeni, Afrika Boynuzu böl-gesi üzerinde etkin olmanın, Or-tadoğu deniz ticaretindeki önemlisu yolları olan Aden Körfezi veBab’ül Mendep boğazına yakınbir konuma sahip olmayı sağla-masıdır. Afrika Boynuzu ülkeleriEtiyopya, Cibuti, Eritre ve Somalilimanlarının ve liman şehirleriningüvenli hâle getirilmesi ve araç-sallaştırılması hususu bu nedenleöne çıkmaktadır. Afrika Boynuzu

ülkelerinin yabancı yatırımlara venakit para akışına ihtiyaç duyması,zengin Körfez ülkeleriyle anlaşmayapmalarını kolaylaştırmaktadır.Etiyopya, denize kıyısı olmayanbir ülke olsa da yakın geçmişteEritre ile siyasi yakınlaşmanın sağ-lanması nedeniyle bölgede biryer kazanmaya çalışan Suudi Ara-bistan ve BAE açısından jeopolitikolarak önem kazanmıştır. AfrikaBoynuzu ülkeleri dışında, Soma-li’deki Somaliland, Jubaland vePuntland gibi yarı özerk ayrılıkçıbölgeler, yakın zamanlarda baştaSuudi Arabistan ve BAE olmaküzere Körfez ülkelerine topraklarınıve limanlarını kiralama stratejilerinedeniyle önemli hâle gelmiştir.Limanların güvenlikli hâle getiril-mesi, balıkçılık, denizcilik ticaretive diğer alanlarda iş birliği yapıl-ması gibi normalde siyaset dışıalanları da siyasallaştırmıştır. AfrikaBoynuzu jeopolitiğinin bir gereğiolarak, Suudi Arabistan, BAE veKatar; Etiyopya, Somali, Cibuti veEritre’ye limanlar inşa etmeye verestorasyon için hâlihazırda ku-


21

46 Maggie Fick, “Harboring ambitions: Gulf states scramble for Somalia”, Reuters, 1 May 2018.47 Abdi Latif Dahir, “The UAE is expanding its influence in the Horn of Africa by funding ports and military bases”, Quartz Africa,

11 April 201748 “UN Report: UAE, Saudi Using Eritrean Land, Sea, Airspace and Possibly Eritrean Troops in Yemen Battle”, UN Tribune, 11

February 2015.

rulmuş limanları kiralamaya izin veren anlaş-

malar yapmak için fırsat kollamaktadır. Suudi

Arabistan, BAE ve Katar’ın bölgedeki faaliyet-

lerini denizcilik şirketleri aracılığıyla yürütmesi

de önemli bir noktadır.

Bu tür şirketlerden biri, yaklaşık 450 milyon

dolardan fazla bir bütçeyle bu görevlerden

sorumlu kurum olan Suudi Arabistan Liman

İdaresi’dir. BAE için faaliyet gösteren çok ta-

nınmış bir diğer şirket, 2018 itibarıyla 26 milyar

dolara ulaşan toplam varlığı ile Dubai Ports

World (DP World)’dür. Örneğin DP World, So-

maliland yarı özerk bölgesindeki Berbera Li-

manı’nın kullanım haklarını 440 milyon dolar

karşılığında 25 yıllığına kiralamıştır.46 Ayrıca

BAE, Aden Körfezi ve Bab’ül Mendep Boğa-

zı’ndaki jeopolitik hedeflerine uygun olarak,

Berbera Limanı yakınlarında bir askerî üs inşa

etmiştir. Askerî üslerin inşasında ve Berbera ve

Bosaso’daki limanların yenilenmesinde bazı

aksamalar yaşanıyor olmasına rağmen, BAE’nin

Afrika Boynuzu bölgesine ve özellikle Somali’nin

yarı özerk bölgeleri Somaliland ve Puntland’e

olan ilgisi azalmamaktadır.

DP World, Berbera Limanı’nın doğusunda

yer alan Bosaso Limanı’nı yenilemek ve işletmek

için Somali’nin bir diğer yarı özerk bölgesi Pun-

tland ile de bir anlaşma yapmıştır. Anlaşma,

BAE tarafından ödenecek 330 milyon dolara

karşılık limanın 30 yıllık kiralama hakkını ver-

mektedir.47 BAE, ayrıca 2015 yılında Assab Li-

manı’nın kiralanması konusunda Eritre ile de

bir anlaşma yapmıştır ve bu anlaşma BAE’nin

Yemen’deki uzun süren askerî müdahalesi için

askerî eğitim alanına sahip olmasını sağlamıştır.48

BAE’nin Cibuti ve Somali’de diğer planları ve

projeleri olmasına rağmen, bu ülkelerin BAE

ile ilişkilerinde yaşanan siyasi gerginlikler, liman

London Gateway Limanı, DP World


22

49 Harun Maruf, “Somalia Seizes Nearly $10M From UAE Plane in Mogadishu”, VOA News, 8 April 2018.50 “Qatar to build new port in Somalia’s Hobyo”, Al Jazeera, 20 August 2019.51 Aaron Kirchfield, “DP World, Canada Fund Plan $4.5 Billion of Port Investments”, Bloomberg, 3 September 2020.52 Abdelraouf Arnaout, “Israeli firm signs cooperation deal with DP World”, Anadolu Agency, 16 September 2020.53 “Israel’s Bank Leumi, Dubai’s DP World to explore regional shipping cooperation”, The Times of Israel, 21 September 2020.

projelerini engellemiştir. DP World, Yemen ya-kınlarında bir başka stratejik nokta olan Cibu-ti’deki Doraleh Limanı’nı işletme hakkını almıştıancak BAE’nin Doraleh Limanı’nı kapasitesininaltında işletme kararı, Cibuti’nin anlaşmayı fesetmesine ve limanı tekrar geri almasına nedenolmuştur. Öte yandan, BAE’nin yarı özerk So-maliland ile Berbera Limanı hakkında yaptığıanlaşma ve BAE’nin ayrılıkçı bölgelere yaptığı10 milyon dolarlık gizli yardıma el konulması,Somali ile BAE arasındaki ilişkilerin gerilmesinesebep olmuş ve Somali limanlarına BAE yatı-rımlarını engellemiştir.49

BAE’nin aksine Katar, son zamanlarda Somaliile kârlı ilişkilerini sürdürmüştür. Ayrıca Somalihükûmeti, 2017 ablukası kapsamında Katar’layollarını ayırmayı reddetmiş ve Katar ile iş birliğianlaşmaları yapmayı seçmiştir. Katar Liman İş-letmeleri İdaresi (Qatar Ports ManagementCompany), 2019 yılında Somali’nin Mudug böl-gesinin Hobyo şehrinde yeni bir liman inşaedeceğini ve Bab’ül Mendep üzerinden kendisiiçin hayati bir hat oluşturacağını ilan etmiştir.50

Somali ile Katar arasında, Mudug bölgesiningüçlendirilmesi ve Hobyo’da bir liman inşaedilmesi anlaşmasının yaklaşık 170 milyon do-lara mal olduğu belirtilmektedir fakat bu resmîolarak teyit edilmemiştir. Suudi Arabistan, BAE

ve Katar’ın ciddi miktarlarda para yatırdığı alan-lardan biri olan limanların, stratejik açıdan ciddietkiye sahip olduğu açıktır.

Bütün bunların yanında 2020 yılı Eylül ayıbaşlarında, DP World ve Caisse de Depot etPlacement du Quebec, 4,5 milyar dolarlıkyatırım yapmak üzere anlaşmıştır. Anlaşma, DPWorld ile Kanadalı firma arasında mevcut birortaklığın bir uzantısıdır. Geniş erişim alanlarısayesinde iki şirketin Kuzey Amerika, LatinAmerika ve Asya Pasifik’te yatırımları bulun-maktadır. 4,5 milyar dolarlık yeni nakit akışının,Avrupa da dâhil olmak üzere yatırım yapılansektörleri ve bölgeleri çeşitlendirmek için kul-lanılacağı belirtilmektedir.51

BAE ve İsrail’in 15 Eylül 2020’de normalleşmeanlaşması imzalamasından sonra, DP Worldve çeşitli İsrailli firmalar arasındaki iş birliği art-mıştır. İsrailli Dover Tower şirketi ile DP Worldarasında denizcilik faaliyetleri konusunda birön anlaşma yapılmıştır. DP World İcra KuruluBaşkanı Sultan Ahmed bin Sulayem, artık ikiülke arasında hem bölgeye hem de her iki ül-keye yardımcı olacak ticaret yolları inşa etmekonusunda fikir birliği olduğunu dile getirmiştir.52

Anlaşma, İsrail’in Hayfa Limanı’nın özelleştiril-mesi ve İsrail’deki Eilat Limanı ile Dubai’dekiJebel Ali Limanı arasında doğrudan nakliyerotası oluşturulmasını içermekle birlikte konuyadair açık bir yol haritası vermemektedir. Ayrıca,İsrail bankaları ile DP World arasında, gelişenlimanların ve ticaretin finansmanı kolaylaştıracakşekilde çeşitli mutabakat zaptları imzalanmıştır.Örneğin, İsrail bankası Leumi, yukarıda belirtilengörevler için DP World ile bir anlaşma yapmışve ayrıca BAE’nin First Abu Dabi ve Dubai Emi-rates NBD bankaları ile mutabakat zabıtlarıimzalamıştır.53

Dubai’nin Cebel Ali Limanı


23

MEDYA

Arap sokaklarını geniş dünyaya

açılan bir kapı olarak yansıtma

ihtiyacı, medyanın finansal kay-

nakları üzerinde bir kontrole ihti-

yaç duymaktadır. Bu amaçlar dâ-

hilinde medya varlıklarına yatırım,

Körfez ülkelerinin dış politikasında

giderek artan bir öneme sahip

olmaktadır. Medya varlıklarına ya-

tırım yapmanın yanı sıra medya,

Körfez ülkelerinin dış politikasında

giderek daha fazla araçsallaş-

maktadır. Örneğin, 2017’de am-

bargo uygulayan ülkeler tarafın-

dan öne sürülen 13 talepten biri

Katar’ın Arap dünyası üzerinde

medya aracılığıyla elde ettiği et-

kisini büyük ölçüde azaltacak

olan Al Jazeera kanalının ve ga-

zetesinin kapatılması talebiydi.

Genellikle yurt dışındaki med-

ya kuruluşlarına ve televizyon ka-

nallarına yapılan Körfez yatırım-

larının, propaganda ve manipü-

lasyon amaçlı olduğu belirtilebilir.

2010 yılında, özellikle Telegram,

Twitter ve Facebook platformla-

rının ülkelerdeki sosyal hareketleri

etkileyerek siyasi sahneye girmesi,

Körfez monarşilerini rahatsız et-

miştir ve her durumda ne paha-

sına olursa olsun hükûmetlerin

gündemini öne çıkaran sosyal

medya trollerine akıllıca yatırımlar

yapmalarını gerekli kılmıştır. Bu

nedenle, Suudi-BAE ve Katar ara-

sındaki 2014 ve 2017 yıllarındaki

siyasi kırılmalarla birlikte Körfez

İşbirliği Konseyinde medyayı ma-

nipüle etme konusunda karşılıklı

suçlamalar yapılmıştır. 2017 kri-

zinde BAE’nin Katar Haber Ajansını

ele geçirdiği ve ajansın, Katar

Emiri Şeyh Tamim bin Hamed El

Sani adına konuşuyor gibi pro-

paganda yaptığı bildirilmiştir.54

54 Kristian Coates Ulrichsen, “The coup that never was: How a disinformation campaign

created the illusion of political chaos in Qatar”, Responsible Statecraft, 7 May 2020

Körfez ülkelerinindış politikasındagiderek artan biröneme sahipolmaktadır. Medyavarlıklarına yatırımyapmanın yanı sıramedya, Körfezülkelerinin dışpolitikasındagiderek daha fazlaaraçsallaşmaktadır.

Suudi, Emirlikler ve Katar Gazeteleri


24

55 Ben Flanagan, “Exposed: How Qatar manipulates American media”, Arab News, 15 April 2019.56 “How Saudi Arabia manipulates foreign media outlets”, Reporters Without Borders, 9 June 2015.57 “Saudi Arabia profile- Media”, BBC News, 25 February 2019.

Suudi-BAE, Katar’ın imajını zedelemek için mil-yonlar akıtırlarken Katar da olumsuz sonuçlarıortadan kaldırmaya çalışmıştır. Örneğin 2019’daSuudi-BAE yanlısı bir medya kuruluşu olanArab News, Katar’ın Amerikan medyasını çı-karları için manipüle ettiğini iddia etmiştir.55

Mali gücünü bir yatırım aracı olarak ve bazenrakipleri üzerinde nüfuz kazanmanın bir yoluolarak kullanan Suudi Arabistan’ın faaliyetleri,gerçekleri saptırmak için medyaya fon sağlamakanlamına gelen “çek defteri diplomasisi” (che-quebook diplomacy) olarak adlandırılmaktadır.Hatta Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü, çeşitliSuudi Büyükelçilerinin bulundukları ülkelerdedaha iyi bir Suudi Arabistan imajı oluşturmakiçin finansal yolları kullandıklarını iddia etmiştir.Bahse konu gazeteci örgütü, Senegal ve GüneyAfrika Cumhuriyeti’ndeki Suudi Büyükelçilerinin,Suudi yanlısı haberler yapılması karşılığındagazetecilere düzenli olarak değişik miktarlarda“ödeme yapılmasını” önerdiğini iddia etmişti.56

Suudi Arabistan, bunun yanında Abu Dabive Dubai’de de medya yatırımları yapmaktadır.

Örneğin, Suudilere ait MBC ve OSN medya

kurumları BAE’de bulunmaktadır ve bu da

Suudi Arabistan ile BAE arasında, Ortadoğu’da

Suudi ve BAE yanlısı haberler yapılması açı-

sından yakın bir ilişki olduğunu göstermektedir.57

Bunun yanında ise Katar Yatırım Otoritesi’nin

bir medya şubesi olan Katar Holding, %13 hisse

ile Fransız medya şirketi Lagardère Group’un

üçüncü büyük yatırımcısıdır. Diğer hisseler ise

medya grubu Vivendi (hisselerin %23,5’i) ve

aktivist fonu Amber’e (hisselerin %20’si) aittir.

EĞİTİM

Tıpkı medya gibi, eğitim de kendini ifade

etme konusunda önemli bir husustur. Bu an-

lamda Körfez ülkeleri, özellikle ABD ve İngiliz

eğitim kurumlarına ve üniversitelere bağlı mer-

kezlere yoğun bir şekilde yatırım yapmaktadır.

Ancak son zamanlarda, Körfez ülkelerinin ma-

ceracı dış politikaları ve insan hakları sicilleri,

kamu imajı açısından finansmanın nereden

sağlandığı konusunda artan bir memnuniyet-

sizliğe neden olmuştur. 2 Ekim 2018’de, kritik

ABD üniversiteleri de geniş Körfez yatırımlarını çekmektedir.


25

bir olay olan İstanbul’daki Suudi Başkonsolos-luğunda gazeteci Cemal Kaşıkçı’nın öldürülmesi,Batı üniversitelerine aktarılan Körfez fonları ko-nusunda şüphe uyandırmıştır. Bir diğer olayise İngiliz Durham Üniversitesi doktora öğrencisiMatthew Hedges’in casusluk suçlamasıyla BAEtarafından keyfî alıkonulması ve ömür boyuhapse mahkûm edilmesinin ardından salıve-rilmesiydi.58

Batı üniversiteleri ile Körfez arasında yakınzamanda tırmanan gerilimin bir sonucu olarakHarvard Üniversitesi, Veliaht Prens Muhammedbin Selman’ın yardım kuruluşu aracılığıyla ya-pılan burs programlarından birini durdurmaya

karar vermiştir. Son on yıl içerisinde 37 ABDüniversitesinin, Suudi Arabistan’dan veya devletkurumlarından 354 milyon dolar fonlama aldığıve bu 354 milyon dolar tutarındaki fonun 62milyon dolarının, Suudi krallarından ve onlarınşirketlerinden hediye olarak kanalize edildiğisöylenmektedir.59 AP ajansı haberlerine göreSuudi Arabistan’dan en çok fon sağlayan üni-versiteler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Özellikle ABD ve İngiltere’deki eğitim ku-rumlarında Suudi Arabistan ve BAE finansmanıaçıkça görülmektedir. Mali destek, burs sağ-lamaktan belirli programlara finansal destekolmaya kadar birçok şekilde görülebilmektedir.

58 Richard K. Lester, “Letter to MIT faculty regarding engagement with Saudi Arabia”, MIT News Office, October 22, 2018. 59 Collin Binkley ve Chad Day, “Amid global uproar, some US colleges rethink Saudi ties”, AP News, 30 October 2018.

Üniversite veya Kolej Yer Fon Miktarı Fon Sağlayan

George Washington Üni. Washington, DC 73,7 Milyon $ S. Arabistan

George Mason Üni. Fairfax, VA 63,1 Milyon $ S. Arabistan

Tufts Üni. Medford, MA 41,9 Milyon $ S. Arabistan

Kansas Üni. Lawrence, KS 27,3 Milyon $ S. Arabistan

Northwestern Üni. Evanston, IL 14,4 Milyon $ S. Arabistan

Eastern Washington Üni. Cheney, WA 13,1 Milyon $ S. Arabistan

NY Teknoloji Üni. NY City, NY 12,3 Milyon $ S. Arabistan

Ball State Üni. Muncie, IN 10,2 Milyon $ S. Arabistan

Texas A&M Üni. College Station, TX 9,3 Milyon $ S. Arabistan

Texas A&M Üni. College Station, TX 285 Milyon $ Katar

Carnegie Mellon Üni. Pittsburgh, PA 300 Milyon $ (üzeri) KİK

Cornell Üni. Ithaca, NY 60 Milyon $ (yaklaşık) KİK

MIT Cambridge, MA 100 Milyon $ (yaklaşık) KİK

Exeter Üni. Great Britain 8 Milyon Sterlin BAE

London School of Economics London 5,8 Milyon Sterlin BAE

London School of Economics London 11,5 Milyon $ BAE

Harvard Cambridge, MA 50 Milyon $ (yaklaşık) SA, BAE ,Katar

Yale New Haven, CT 375 Milyon $ SA, BAE ,Katar

Georgetown Üni. Washington, DC 415 Milyon $ Katar

Tablo 1: Geçtiğimiz On Yılda Körfez’den ABD ve Avrupa’ya Fon ve Hediye Transferleri


26

60 “US Department of Education Launches Investigations into Foreign Gifts Reporting at Ivy League Universities”, Department ofEducation, 12 February 2020.

61 “Harvard and Yale ‘failed’ to disclose millions in donations from Gulf states, China”, Middle East Eye, 13 February 2020. 62 “US looking into university funding from Qatar and other outside sources”, The National, 15 June 2019 63 “How Qatar is paying US institutions $1.3 billion to gain ‘dubious influence?”, Al Arabiya, 19 December 201864 “How Qatar is paying US institutions $1.3 billion to gain ‘dubious influence”.65 Camilla Turner ve Harry Yorke, “Exclusive: MPs demand British universities stop accepting donations from dictatorships”, The

Telegraph, 13 August 2017.66 Andrew England ve Simeon Kerr, “Universities challenged: scrutiny over Gulf money”, Financial Times, 13 December 201867 “Universities challenged: scrutiny over Gulf money”.

Son zamanlarda Harvard ve Yale gibi önemlikurumlarda yapılan incelemelerde, Körfez fi-nansmanı ABD’de odak noktası hâline gelmiştir.ABD Eğitim Bakanlığı; Suudi Arabistan, BAE,Katar ve Çin kaynaklı “bildirimi yapılmamış ya-bancı hediyeler” şüphesiyle Harvard ve Yalenezdinde bir soruşturma60 başlatmıştır.61 YaleÜniversitesinin aldığı 375 milyon dolarlık fi-nansman hakkında Eğitim Bakanlığına uygunaçıklama yapamadığı bildirilmektedir. Yale gibiHarvard da Körfez ülkeleri tarafından yıllar bo-yunca büyük miktarlarda finanse edilmiştir.

Ayrıca ABD Eğitim Bakanlığı, 2019 yılındaGeorgetown Üniversitesi ve Texas A&M Üni-versitesi hakkında 250 bin doları aşan yabancıhediye ve fonların bildirilmemiş olması nede-niyle başka bir soruşturma başlatmıştır. Geor-getown’un, çoğu Katar Vakfı ile yapılan iş birliğiyoluyla 415 milyon doları aşan hediye ve fonaldığı belirtilmektedir.62

Bir diğer kaynak, Georgetown Üniversitesinin

Katar’dan yaklaşık 333 milyon dolar fon eldeettiğini ve Katar’dan en çok finansal kaynaksağlayan ve hediye alan ABD üniversitesi hâlinegeldiğini iddia etmektedir.63

Texas A&M Üniversitesinin verilerine göreokul, yine Katar Vakfı ile yaptığı iş birliği saye-sinde 2014 yılından bu yana 285 milyon dolarınüzerinde hediye ve fon almıştır.64 Katar, ABDüniversitelerine düzenli olarak finansman sağ-lamanın yanı sıra İngiltere üniversitelerini degeniş ölçüde finanse etmektedir. Bununla bir-likte Körfez fonları, ABD ve İngiltere kamuoyutarafından her zaman pek hoş karşılanmamak-tadır. 2017’de bir grup İngiliz milletvekili, İngiltereüniversitelerinin Körfez bağışçılarıyla ilişkilerikonusundaki endişelerini dile getirmiştir. Mil-letvekilleri, İngiliz üniversitelerine akan mil-yonlarca fonun Ortadoğu ile ilgili merkezlerinkurulması için kullanıldığını ve bu nedenleSuudi Arabistan, Katar ve Kuveyt için etki ya-ratmayı amaçladığını savunmuştu.65

Financial Times, Körfez İşbirliği Konseyi (KİK)devletlerinin 2012 ve 2018 yılları arasında Batıüniversiteleri üzerinde nüfuz elde etmek ama-cıyla 2,2 milyar dolar harcadıklarını ve bu tutarın1,3 milyar dolarının Katar tarafından; 580,5milyon doların Suudi Arabistan tarafından ve213 milyon doların BAE tarafından ödendiğinihaberleştirmiştir.66 Son dönem bağışlar vefonlar, nüfuz yaratma ve Batılı politika yapıcılarladaha yakın ilişkiler kurma ihtiyacı bağlamındaanlaşılabilirken 2000’li yıllardan öncesine kadaruzanan bağışlar ve fonlar da bulunmaktadır.67

LSE, Körfez ülkelerinin ilgisini çeken önemli bir İngilizüniversitesidir.


27

GAYRİMENKUL

Körfez ülkelerinin, özellikle

ABD ve İngiltere’deki gayrimenkul

sektörüne yaptıkları yatırımlar,

bunu kâr yaratma mekanizması

olarak kullandıklarını göstermek-

tedir. Fakat burada dikkat edilmesi

gereken bir diğer nokta, Körfez

ülkelerinin gayrimenkule yatırım

yapıyor olması sadece finansal

potansiyellerini göstermemekte-

dir; aynı zamanda siyasi karar alı-

cılar ile ve gayrimenkullerin bu-

lunduğu yerlerdeki önemli figürler

ile de bir bağ oluşturmaktadır.

Yüksek maliyetli spor müsa-

bakalarının Riyad’da düzenlen-

mesi ve Riyad liderliğinin Avru-

pa’da spor kulüplerinin sahibi ol-

masından ayrı olarak, finansal

kaynakların tahsis edildiği bir diğer

önemli sektör gayrimenkul sek-

törüdür. 2015 yılında veliaht prens

ilan edilmeden önce Muhammedbin Selman, Fransa’nın Louveci-ennes kentinde bulunan 300 mil-yon dolarlık Louis XIV Şatosu’nusatın almıştır ki bu Veliaht Prens’insahip olduğu mali gücün büyük-lüğüne de ışık tutmaktadır. Châ-teau Louis XIV, defalarca “dün-yanın en pahalı evi” olarak ilanedilmişti.68 Söz konusu şato, Fran-sa ve Lüksemburg’da kayıtlı olanve Eight Investment Company’ninsahibi olduğu paravan şirketleraracılığıyla satın alınmıştır. EightInvestment Company’nin, SuudiArabistan kraliyet ailesinin ve özel-likle Muhammed bin Selman’ın“ihtiyaçları” doğrultusunda yatırımyapan bir şirket olduğu iddia edil-mektedir.

Bunun yanında, Los Angeles’taes-Sani ailesi için yapım aşama-sındaki malikanenin 300 milyondolar değerinde olduğu konu-

68 Nicholas Kulish ve Michael Forsythe, “World’s Most Expensive Home? Another Bauble fora Saudi Prince”, The New York Times, 16 December 2017.

The Guardian'agöre, ŞeyhHalife'ninLondra'nın enprestijli yerlerindebirçok mülkübulunmaktadırancak ŞeyhHalife'nin kimliği -bu mülklerinsahibi olarak-yıllarca gizlitutulmuştur.Danışmanlar veavukatlar onu"müşteri" olarakadlandırmaktaydı.

Körfez ülkelerinin önemli gayrimenkul yatırım noktalarından biri: Mayfair bölgesi.


28

şulmaktadır.69 Ancak es-Sani ailesi bu satınalımlar sürecinde görünür olmayı tercih etme-mektedir. Bu sebeple, Lübnanlı bir göçmenThomas Barrack, es-Sani ailesi için gayrimenkulsatın almaktadır. Barrack, Miramax Films veLondra’daki Claridge’s Hotel’i satın almak içinde geçmişte es-Sani ailesi için çalışmıştı. DonaldTrump ile iyi iş ilişkilerine sahip olan Barrack,Trump’ın 2016’daki kampanyasını desteklemiş-tir.

Katar Emiri’nin kardeşi Şeyh Halife bin Ha-mad bin Halife el Sani Kaliforniya, Los Angeles’talüks bir hayat sürmektedir.70 Şeyh Halife, GüneyKaliforniya Üniversitesinde eğitim görmüştür;iş adamları ve üniversite personeli ile ilişkileraçısından pek çok avantaja sahiptir. Ancak ken-disi akademik hayatına Şubat 2011’de L. A. Mis-sion College’de başlamıştır. Bu kolejdeki öğ-rencilerin çoğunun Latin kökenli olmasına, yi-yeceklerin yeterince güvenli olmadığını dü-şünmelerine ve üniversitenin yaşadığı yerdençok uzakta olmasına rağmen neden bu üni-versiteyi seçmiş olduğu anlaşılamamıştır. Buanlamda es-Sani’nin kayıt dışı tutulan birçokharcaması bulunmaktadır, özellikle The BeverlyHills Rent-A-Car şirketi ile olan ilişkilerinindikkat çekici olduğu belirtilmektedir. Katar Emi-ri’nin, annesi üzerinden ABD’deki üniversitelerefon sağladığı tahmin edilmektedir. Bu kapsamdaThomas Barrack, Şeyha Moza ile Güney Kali-forniya Üniversitesi rektörü arasında toplantılargerçekleştirilmesini sağlamış ve bu toplantılarsonrasında prens ve kuzenleri bu üniversiteyetransfer edilmiştir. Fakat prens, üniversite ilepek ilgilenmemektedir. İddialara göre prensinbaşarısı Juvenal Cortes adlı bir yüksek lisansöğrencisinden kaynaklanmaktadır. Kendisi Katarkraliyet ailesiyle çalıştığını söylemiş ve prens

ile kuzenleri adına profesörlerle konuştuğunuifade etmiştir. Kraliyet ailesi üyelerinin dersleregirmediği ve prensin işlerini para kullanarakhallettiği belirtilmektedir.

Bunun yanında, BAE’nin de önemli gayri-menkul yatırımları bulunmaktadır. İngiltere’deBAE Devlet Başkanı Şeyh Halife bin Zayid El-Nahyan’a ait 5,5 milyar sterlin değerinde emlakportföyünün bulunduğu ortaya çıkmıştır. TheGuardian’a göre, Şeyh Halife’nin Londra’nın enprestijli yerlerinde birçok mülkü bulunmaktadırancak Şeyh Halife’nin kimliği -bu mülklerin sa-hibi olarak- yıllarca gizli tutulmuştur. Danış-manlar ve avukatlar onu “müşteri” olarak ad-landırmaktaydı. İşlemler, farklı şirketler üzerindenve Londra’nın hukuk firmaları tarafından ger-çekleştirilmişti. Gayrimenkul portföyünün, yıllarboyunca gizlice yapılan anlaşmalar yoluyla ya-ratıldığı iddia edilmektedir. The Guardian, 2016yılında Şeyh Halife’nin İngiltere’deki mülklereolan ilgisini ortaya çıkarmıştır. Portföy değeri2015’te 5,5 milyar sterline yükselmiş ve yıllıkkira geliri 160 milyon sterlin olmuştu. Ancaktüm mülklerin yasal olarak satın alındığı belir-tilmektedir.71

Bunun yanında Katarlı isimlerin de lüks gay-rimenkullere yatırımları söz konusudur. KatarYatırım Otoritesi, acil kısa vadeli yükümlülükleriolmayan uzun vadeli bağımsız fonlar aramak-tadır. Varlık Fonu’nun tahmini varlıkları 295milyar dolardır ve öz sermayesinin varlık dağı-lımının %50’si özel ve %55’i kamudur. Katarfonu kısmen Londra’daki Canary Wharf Group’asahiptir ve 126 milyon dolar değerindeki Almanklinik aşama biyofarmasötik şirketi CureVac’tanmiktarı açıklanmayan bir miktarda hisse satınalmıştır.72

69 Amy Lamare, “One of L.A.’s Highest Property Tax Bills: 77,000 Square Feet On Chalon Road In Bel Air”, Celebrity Net Worth, 6March 2020.

70 Harriet Ryan ve Matt Hamilton, “The true story of the hearttrob prince of Qatar and his time at USC”, Los Angeles Times, 16 July 2020.71 “Leaked documents show how UAE president amassed a £5bn London property portfolio”, Middle East Eye, 18 October 2020.72 “Qatar Investment Authority: More than half of assets invested in private and public equity”, Middle East Monitor, 17 October 2020.


29

ENERJİ

Enerji; Suudi Arabistan, BAEve Katar’ın milyarlarca dolar ya-tırımlarının bulunduğu bir diğerstratejik alandır. Körfez ülkeleri,diğer alanlardaki yatırımların yanısıra enerji stratejilerine uygun ola-rak, enerji kaynaklarına ve plat-formlarına yatırım yapmaktadır.Bu bağlamda 2020’de Suudi Ara-bistan’ın yenilenebilir enerjiye 30milyar dolarlık yatırım yapmayaodaklandığı belirtilmektedir.73 Suu-di Arabistan’ın bu yatırımı yap-masının ana itici unsuru, ekono-mide petrolün rolünün azalmasıve fiyatın düşüklüğü nedeniylekrallığın ekonomik kaynaklarınındaralmasıdır. Suudi liderliğindekiOPEC ile Rusya Federasyonu li-derliğindeki OPEC+ üyesi ülkelerarasında bir anlaşmaya varıldığı

hâlde bile Brent tipi ham petrolve Amerikan petrolünün fiyatı,petrol üreticisi ülkeleri ve firma-larını tatmin etmemektedir. Ayrıcabir enerji yatırımı olarak, SuudiArabistan’ın ulusal petrol şirketiARAMCO, SABIC (Saudi Basic In-dustries Corporation) petrokimyaşirketinin yaklaşık %70 hissesinisatın alma sürecini yakın zamandayeniden başlatmıştır. Geçen yılSuudi Arabistan ve SABIC bir an-laşmaya varmıştı ancak Muham-med bin Selman’ın kararıyla an-laşma ertelenmişti. Suudi Arabis-tan’ın 70 milyar dolarlık değeriolan SABIC’e yaklaşık 40 milyardolar ödemesi beklenmektedir.74

Bu nedenle ekonomik çeşitlen-dirme ihtiyaçları önümüzdeki yıl-larda Suudi Arabistan’a muhte-melen 2025 yılına kadar 30 milyardolara mal olabilir.

73 “2025: Saudi Arabia to invest $30billion in renewable energy”, International Finance, 19February 2020.

74 “Saudi Aramco to review SABIC deal after oil price crash”, Middle East Monitor, 11 May 2020.

2020 yılınınKasım ayınınsonlarında SaudiAramco,Hollanda'dakiShell AMGRecycling B.V.,Çin'deki SuzhouXDM ve GüneyKore'den Poscogibi Avrupa veAsya'dakişirketlerle çeşitli işanlaşmalarıyapmıştır.

Saudi Aramco’nun Dhahran Ofisi


30

75 “Saudi Aramco eyes news business, signs partnerships with six firms”, ZAWYA, 30 November 2020.76 P.R. Sanjai ve Matthew Martin, “Saudi Arabia’s PIF Invests About $1.3 Billion in Mukesh Ambani’s Reliance Retail”, Bloomberg,

5 November 2020.77 P. R. Sanjai and Anirban Nag, “Billionare Ambani Gets $855 Million from Abu Dhabi for Retail Venture,” Bloomberg, 1 October

202078 “Where Abu Dhabi’s Mubadala is investing its billions”, Arabian Business, 10 November 2019.79 Rommer M. Balaba, “Investment in renewables consistent with UAE energy strategy” Mubadala CEO”, Arab News, 11 February

2020. 80 Mahmoud Habboush, “Arab World’s First Nuclear Reactor Cleared for Startup”, Bloomberg, 17 February 2020.81 AlNowais Investments, https://www.alnowais.com/our-businness/energy-and-infrastructure-project-development/82 Salma El Wardany, “U.A.E.’s Al Nowais Plans $500 Million Renewable Energy Fund”, Bloomberg, 22 January 2020.83 “Silver Lake and Mubadala Partner to Establish Unique Long-Term Investment Strategy”, Business Wire, 30 September 2020.

2020 yılının Kasım ayının sonlarında SaudiAramco, Hollanda’daki Shell AMG RecyclingB.V., Çin’deki Suzhou XDM ve Güney Kore’denPosco gibi Avrupa ve Asya’daki şirketlerle çeşitliiş anlaşmaları yapmıştır. Aramco, yeni yatırımlarınçelik levha üretimi, 3D baskı ve diğer sistemve teknolojilerle ilgili olduğunu açıklamıştır.75

Bu yeni yatırım alanlarının yanı sıra Suudi Ara-bistan, Hindistan’da da enerji yatırımları yap-maktadır. Daha önce fiber optik teknolojisineyatırım yapmış olan Suudi Arabistan’ın yatırımfonu ayrıca en zengin Hindistanlı olarak bilinenMukesh Ambani’nin sahibi olduğu RelianceRetail’e yaklaşık 1,3 milyar dolar yatırım yaparak%2,04 oranında hisse satın almıştır.76 Ekim ayınınbaşlarında Abu Dabi’deki Mubadala Investmentfonu, BAE’nin Hindistan’daki yatırımlarını kon-solide ederek Reliance Industries’in perakendebirimi Retail Venture’a yaklaşık 855 milyon $yatırım yapmıştır.77

Petrol dışında ciddi ekonomik çeşitlendir-meye ihtiyaç duyan bir diğer KİK devleti BAE’dir.Körfez’in tahminen 240 milyar dolarlık78 port-föyüyle en güçlü yatırım fonlarından birininİcra Kurulu Başkanı Haldun Halife El Mubarek,BAE’nin “temiz enerji ihtiyaçlarını karşılamakiçin” 2050 yılına kadar 12,66 milyar dolarlık birharcama yapmaya hazırlandığını dile getirmiştir.79

Sadece temiz enerji hedeflerine 12,66 milyardolar kadar yatırım yapması, BAE’nin daha yük-sek maliyetli diğer enerji yatırımlarını da dikkate

almakta olduğunu göstermektedir. Bu bağlamdaBAE, nükleer enerjiye de büyük yatırımlar yap-maktadır. BAE, enerjide kendi kendine yeterli-liğini gerçekleştirmek için Abu Dabi’de inşaedilen Bereket Nükleer Santrali’ni tam kapasiteçalışır hâlde açmayı planlamaktadır. 2023 yılınakadar tamamının hizmete gireceği dört reak-törün bir parçası olan Bereket Nükleer Santra-li’nin maliyetinin 25 milyar doları aştığı tahminedilmektedir.80 Yenilenebilir enerjiye yapılanbir diğer yatırım olarak Ocak 2020’de, başkan-lığını BAE’li iş adamı Hüseyin en-Nüveyis’inyaptığı,81 ağırlıklı olarak Mısır’da yatırımları olanAMEA Power aracılığıyla yenilenebilir enerjiiçin 500 milyon dolarlık fonu ayırmayı planla-dıklarını açıkladı.82

Abu Dabi’nin Mubadala şirketi, 2007’lerinbaşından itibaren küresel teknoloji sektörününbirincil yatırımcılarındandır. ABD’deki diğerbirçok büyük yatırımın yanı sıra Mubadala,birincil işi teknoloji yatırımları olan ABD’dekiSilver Lake firmasına yaklaşık 2 milyar dolarlıkyatırım yaparak Silver Lake ile Mubadala ara-sında uzun vadeli bir yatırım stratejisinin yolunuaçmıştır.83

Abu Dabi ayrıca tarımla ilgili teknolojilereve yurt dışındaki ilgili şirketlere büyük yatırımyapmaktadır. Abu Dabi’nin tarım teknolojilerineyaptığı son yatırımlardan biri Louis Dreyfus(LDC) ile yapılan anlaşma oldu. Şirket bir emtiaticaretçisidir ve Abu Dabi LDC’ye yaklaşık 800

milyon dolar yatırım yapmıştır. Bu anlaşmanınbir parçası olarak, LDC’nin BAE’ye tarım ürünleride satacağı belirtilmektedir.84 Bu yatırımın ya-nında, Mısır’a yönelik daha geniş bir yatırımstratejisinin bir parçası olarak Abu Dabi Deve-lopment Holding şirketi (ADQ), Mısır’da yaklaşık1 milyar dolar değerinde yatırım yapmak içinLulu International ile bir anlaşma imzaladı.ADQ, yatırım stratejisinin Lulu International’ınyardımıyla Mısır’da otuz hipermarket ve yüzmini market mağazası ve lojistik merkezi inşaetmek olduğunu açıkladı.85

Qatar Petroleum ve Qatargas ulusal şirket-leriyle Katar da enerjiye yoğun bir şekildeyatırım yapmaktadır. Suudi Arabistan ve BAE’denfarklı olarak, petrol endüstrisinden ziyade doğalgaz rezervlerinden çok daha fazla gelir ve güçelde eden Katar, Rusya Federasyonu ve İran’dansonra dünyanın en fazla doğal gaz rezervinesahip üçüncü ülkesi konumundadır. Katar,Körfez ve Doğu Akdeniz’deki yeni gaz sahalarıkeşfetmek için ExxonMobil gibi önde gelenABD şirketleriyle de iş birliği içindedir.86 2017yılının başlarında Katar’ın Rus petrol şirketiRosneft ile 6,83 milyar dolarlık; Hollanda’nınönde gelen petrol şirketi Royal Dutch Shell ile2,33 milyar dolarlık; Fransız petrol şirketi Totalile 2 milyar dolarlık; Malezyalı petrol şirketiPengerang Integrated Petroleum Complex ile5 milyar dolarlık ve İspanyol enerji şirketiIberdola ile 2,9 milyar dolarlık anlaşmalar im-zaladığı belirtilmektedir.87 Katar Finans Merkeziyetkilisi el-Ceyda, enerji yatırımları kapsamında

2019 yılında, Katar’ın tahmini maliyeti 10 milyardolar olan bir İslami Enerji Bankası kurduğunuaçıklamıştır.88

Uygulanan abluka nedeniyle Körfez kom-şuları dışında bölgesel ve uluslararası ortaklaradayanmaya çalışan Katar’ın, Türkiye, İran veABD’deki yatırımları 2017’den sonra hızlanmıştır.Ankara’ya resmî bir ziyarette bulunan KatarEmiri Şeyh Tamim bin Hamad es-Sani, Cum-hurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile görüş-mesinde önümüzdeki yıllar içinde Türkiye’ye15 milyar dolarlık bir yatırım paketi gerçekleş-tirileceğine söz vermişti.89 Ayrıca 2019’da ABDve Katarlı yetkililer, Exxon mobil ve GoldenPass şirketlerinin temsilcilerinin önünde Katar’ınABD’de bir gaz tesisine yatırım yapacağını ilanettiler. Bu duyuru, Teksas’taki bir ihracat tesisineharcanacak 10 milyar dolarlık bir projeyi kap-sıyordu.90 Katar, yurt dışı yatırımlarının yanı sırakendi enerji ihtiyaçları için de yatırım yapmak-tadır. Bu çerçevede Katarlı yetkililer, Katar ileFransız şirketi Total’in 467 milyon dolarlık birmaliyetle “Al Kharsaah” adında bir güneş enerjisisantrali inşa edeceğini duyurmuşlardır.91

Suudi Arabistan, BAE ve Katar gibi petroleve doğal gaza bağımlı Körfez ekonomilerinin,küresel petrol talebinin azaldığı ve petrolün fi-yatındaki tarihî düşüşler ile mücadele ettiği birdönemde ekonomik çeşitlendirme planları dik-kate değerdir. Küresel öncelikler uyarınca Körfezülkelerinin enerji yatırımları, ülkelerin ekonomikbüyüme oranlarını ve hidrokarbonlar karşısındakırılganlıklarını etkileyebilir.


31

84 Sean Cronin, “Abu Dhabi fund boosts food security with $800m Louis Dreyfus deal”, Arab News, 11 November 2020.85 Archana Narayanan, “Abu Dhabi’s ADQ Pumps $1 Billion Into Lulu’s Egypt Expansion,” Bloomberg, 19 October 2020 86 Muhsin Tiryakioğlu, “ExxonMobil & Qatar Petroleum to explore Cyprus’ block 10”, Anadolu Agency, 5 April 2017.87 Neşe Karanfil, “Katar’ın dünyada 335 milyar dolarlık yatırımı var”, Hürriyet, 5 Haziran 2017.88 Nuran Erkul Kaya ve Tuba Şahin, “İslami enerji bankası Türkiye’deki projeleri de destekleyecek”, Anadolu Ajansı, 27 Mart 2019.89 Kemal Karadag, “Qatar to make direct investment of $15 billion in Turkey”, Anadolu Agency, 15 August 2018.90 “U.S., Qatar energy ministers to announce Qatari investment in U.S.: Energy Department”, Reuters, 5 February 2019.91 “Qatar to build new solar power plant”, Al Jazeera, 20 January 2020.

SONUÇ

Mali kaynakların yatırım amacıyla nasıl kul-lanıldığı büyük ölçüde farklılık arz etmektedir.Uluslararası yatırımlar ve dış yatırımlar, ülkelerinekonomik gelirini ve prestijini artırabilir. Anlaşı-lacağı üzere yatırımlar hem yatırımcı hemyatırım yapılan alan ve ülke açısından sıfır top-lamlı bir oyundan çok daha fazlasıdır. Yatırımlaraynı zamanda ticari yatırım, prestij yatırımlarıve siyasi beklentileri yüksek yatırımlar gibi farklıimajlarla sunulmaktadır. Çeşitli yatırım araçlarıve ekonomik gelirleri olan Körfez ülkeleri, uzunsüredir dış yatırımları etkin bir şekilde kullan-maktadır. Küresel ekonomi ile iç içe geçmişolmak, serbest ticaret bölgelerinin mevcudiyetive siyasi elitlerin geniş mali kaynakları yatırımlarıkolaylaştırmaktadır.

Körfez ülkelerinin dış yatırımlarının siyasiboyutları, ekonomik amaçları gibi farklılık arzetmektedir. Yaklaşık 50 yıldır yatırım yapmaktaolan Körfez ülkeleri, siyasi hedefleri yok sayarakyatırım yapamaz. Bu nedenle Körfez ülkelerininsiyasi ilişkilerinde olduğu gibi yatırımların çoğuBatılı ülkelerde gerçekleşmektedir. Körfez ül-kelerinin dış yabancı yatırımlarında önde gelenülkeler ABD, İngiltere ve Fransa gibi ülkelerdir.Bu çalışmanın da ortaya koyduğu üzere Körfez

ülkelerinin uluslararası yatırımları, daha çok buaktörlerin dış politikaları için bir araç olarakkullanılmaktadır. Bazı durumlarda Körfez ülkeleribir Batı ülkesinin dış politika kararlarını etkile-meye çalışırken, diğer durumlarda bu yatırımlarbaşka bir Körfez aktörünün artan dış politikaaktivizmine karşı koymayı amaçlamaktadır. Kör-fez ülkelerinin küresel yatırım yapma motivas-yonlarından biri de rakip bir bölgesel veyauluslararası aktörün liman işletmeciliği, hava-yolları, spor veya enerji gibi çeşitli sektörlerdekierişimini genişletmesini engellemektir.

Son olarak, yabancı yatırımlar aynı zamandaKörfez ülkelerinin ekonomik kaynaklarının çe-şitlendirilmesi projesini oluşturmaktadır. Körfezülkeleri, petrol ve doğal gaz gelirlerinin yanısıra petrokimya ürünlerine dayalı ekonomileresahiptir. Hidrokarbona dayalı enerjinin uzunvadede sektördeki birincil yerini kaybetmesiihtimal dâhilindedir. Bu nedenle uzun vadeliyatırım stratejileri geliştirilmektedir.

Bu yatırımların ne kadar kalıcı olacağı doğalolarak siyasi süreçlere bağlıdır. Kuşkusuz,ayrıntılı bir yatırım analizi daha fazla çalışmagerektirir. Bu nedenle bu çalışma, ileride ba-sılması planlanan bir kitabın ön çalışması olmakapasitesine sahiptir.


32

www.orsam.org.tr orsamorgtr

Web - ORSAM-Ortadoğu Araştırmaları Merkezi

Documents

Transcript of Web - ORSAM-Ortadoğu Araştırmaları Merkezi