1

« Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » we Uyghur romanliri heqqide deslepki

izdinish

Nuriye Rahman

Kirish söz

Ötken yili 12-ayning bir küni bir dostum féysbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur

edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » degen mezmunni oqup, derhal inkas

bildürüp, men oqughan « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ge asaslan’ghanda, Uyghur

romanlirining 200 yüzdin ashidighanliqini éytqan idim. Shuning bilen birge bu témigha

qiziqquchilarni, bolupmu dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyghur roman

hérismenlirini mukemmel hem asasliq uchurlar bilen teminleshning zörürlikini hes qilghan

idim. Shu meqsette, qolumda bar matériyallar, tor béti we dostlirim arqiliq érishken

menbelerdin toluq paydilinip, imkaniyitim yar bergen sharaitta estayidil izdinish we

sélishturup tekshürüsh arqiliq, uyghur romanlirining ismi, sani we roman yazghuchilarning

isim-familisi heqqidiki mezkur maqalini yézip chiqtim. Manga qimmetlik waqtini hem zéhnini

berip yardemde bolghan dostlirimgha jümlidin Abdushükür Abdurishitke chin dilimdin

rehmet éytimen.

Bu maqalida asasliqi « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni oqughandin keyinki qisqiche

tesiratimni otturigha qoyush arqiliq, Uyghur romanlirining istatistikiliq ehwalini tonushturush

bilen birge, bu jehettiki izdinishlerni dawamlashturushning zörürlikinimu sherhilep öttüm.

Uyghur romanlirigha qiziqidighan oqurmenler üchün biraz menpeti bolup qalsa ejeb emes,

degen arzudimen. Wahalenki, maqalini yézish jeryanida izdinishimning yéterlik bolmasliqi

tüpeyli bézi nuqsanlargha yol bergen bolushum mumkin. Oqurmenlirimning tüzüt qilmay

körsitip bérishini, tenqid we teklip pikirlirini bérishini ümid qilimen.

1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » heqqide

On nechche yil neshriyatchiliq xizmiti bilen shughullan’ghanliqimdin bolsa kérek, qolumgha

bir kitab alghan haman, kitabning aldi-keynini örüp, özemche « tekshürüp » kétimen. Elwette

bu hemmidin awal qolumdiki kitabning aptori, neshir qilghan neshriyat, neshir qilin’ghan

waqti degendek uchurlarni igilesh üchün bolidu. Men bundin ikki yillar ilgiri « Uyghur

Romanliri Izahliq Lughiti »ni qolumgha alghandimu, del shundaq qilghantim. Bu lughetning

aptori Sadir Tursunniyaz Udunluq, kitab jem’iy 743 bet, 32 format, qelin muqawiliq bolup,

Shinjang Uniwersitéti Neshriyati teripidin 2015-yili 9-ayda neshirge yollinip, 2016-yili 8-ayda

bésilip tarqitilghan.

Roman keng weqelerni öz ichige alghan, sehipisi uzun, hejmi chong edebiy eser bolup,

keng we murekkep ijtimaiy turmushni ekis ettürüp, bir pütün tarixiy dewirning omumiy

körünüshini kitabxanlarning köz aldida gewdilendüridu. Uyghur edebiyatining muhim terkibiy

2

qismi bolghan Uyghur romanliri 1 yazghuchilirimizning qimmetlik waqtini hem zéhin-

quwwitini sérip qilip royapqa chiqarghan japaliq emgikining mehsuli, shuning bilen birge,

xelqimizning qimmetlik meniwiy bayliqi hésablinidu. Uyghur romanlirining omumiy ehwalidin

xewer berish, kéyinki ewladlar üchün menbe, iz qaldurush roman tetqiqatchiliri we roman

xumarlirining zimmisidiki bir wezipe. Aptor Sadir Tursunniyaz Udunluq del mushu nuqtini

közde tutup, etrapliq izdinish netijiside « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni tüzüp chiqqan.

Aptorning qarishiche, Uyghur romanliri 20-esirning otturlirida barliqqa kelgen bolup, 60

nechche yil jeryanida nurghun egri-toqayliqlarni bösüp ötüp, bügünki kün’ge kelgende san

hem süpet jehette yükselgen. Roman yazghuchilar yoqluqtin barliqqa kélip, ijadiyet qoshuni

zorayghan, ayal roman yazghuchilarmu künsayin köpeygen. Shuning bilen birge, az bolsimu,

bir türküm romanchiliqni tetqiq qilidighan tetqiqatchilarmu meydan’gha kelgen. Halbuki,

Uyghur romanchiliqi tetqiqati Uyghur roman ijadiyitining güllinishige yétishelmesliktek

réalliqmu roshenlishishke bashlighan. Neshir qilinghan romanlar heqqide yézilghan

maqalilarning az bolushi, kitabxanlarni Uyghur romanchiliq tarixida barliqqa kelgen

romanlarning ehwalidin xewerlendürüshning yéterlik bolmasliqi, shundaqla Uyghur

romanchiliq bilimlirige dair ilmiy matériyallarning kemchilliki Uyghur edebiyat tarixida bir

boshluqning künsayin chongqurlishishidiki halqiliq sewebler dep körsitilgen. Aptor bu

boshluqni nezerde tutup, Uyghur romanlirining omumiy ehwali toghrisida etrapliq izden’gen.

Her bir romanni bir qétimdin oqup chiqqan, romanlar heqqide yézilghan obzor-maqalilarni

toplighan we ilmiy asasliq yekün’ge érishken. Men aptorning Uyghur romanliri heqqidiki 15

nuqtiliq yekünini oqughandin keyin, özüm muhim dep qarighan nuqtilarni töwendikidek

xulasilep chiqtim:

1. Uyghur romanlirining sani we dairisi Uyghur romanlirining sani toghrisida oxshimighan qarashlar bar, hetta Uyghur romanliri az

kam minggha yéqinlashti, deydighan konkirt asasi bolmighan perezlermu bar. Yalqun Rozi

2001-yili 1-ayning 30-küni « Shinjang Maaripi Géziti » de « Uyghur Yazghuchiliri Qanche

Roman Yazdi » serlehwilik bir maqalini élan qilghan bolup, 1950-yildin 2000-yilghiche

bolghan ariliqta 85 romanning yézilip neshir qilin’ghanliqini tonushturghan. Lékin Yalqun Rozi

shéiriy romanlar we terjimihal eserlerni roman qatarigha kirgüzmigenidi. Shundaq déyishke

boliduki, Yalqun Rozi Uyghur romanlirining sani hem yazghuchilirining ismini istatistika qilish

jehette etrapliq izden’gen hem bu heqte izdinish maqalisi élan qilghan tunji yazghuchidur.

2012-yili 5-ayda Shinjang Pidagogika Uniwérsitétida ötküzülgen bir qétimliq roman ijadiyet

muhakime yighinida edebiyat tetqiqatchisi Azat Sultan Ependi : « Uyghur romanliri 244 ke

yetti » dep élan qilghan. Buni Uyghur romanliri heqqidiki éniq uchur dep bilishke bolidu.

Lékin bu yerde 1950-yili bashlan’ghan roman türidiki eserlerning sanini belgileshte mueyyen

yil chéki asas qilinmighan, « roman » dep atilidighan eserlerning éniq dairisi yeni qaysi xildiki

edebiy eserlerni roman dep atash ölchemliri békitilmigen. Del mushu jehettiki éniqsiz

tereplerni aydinglashturush üchün, aptor özining « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » de,

1 Uyghur romani dégen isimgha éniqlima bergende, bu Uyghur yazghuchilar teripidin Uyghur tili yaki bashqa

tillarda we her xil mezmunlarda yézilghan romanlarni körsitidu. Aptordin.

3

waqit chéki jehettin, 1950-yilidin 2013-yilining bashlirighiche, yeni mezkur lughetni neshirge

teyyar qilghuche bolghan ariliqta neshir qilin’ghan barliq romanlar tizimlikini turghuzup

chiqqan hem xulasilep mundaq dégen : « Bir tomluq roman 243 parche, ikki tomluq roman

27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman

bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy 279 parche

roman bar.2 » (Izahat : Bu istatistikida körülgen bezi xataliqlar toghrisida mezkür maqalining

2-bölümide chüshendürüsh bérildi.)

« Roman » dep atilidighan eserlerning dairisi mesiliside, aptor « roman » dégen namda

neshir qilin’ghan romanlarni, « roman » dégen namda neshir qilinmighan bolsimu, neshir

qilin’ghandin kéyin oqurmenler teripidin yézilghan maqalilerde « roman » dep étirap

qilin’ghan romanlarni, shéiriy romanlarni, tarixiy roman hésablighan asasta terjimihal

eserlerning hemmisini we tarixiy qisselerni « Lughet »ke kirgüzgen. Aptor yene Uyghur

romanlirini shekil we mezmun jehettiki alahidilikliri boyiche réalliq témisidiki romanlar,

tarixiy romanlar, ilmiy fantaziyilik romanlar, pelsepewiy romanlar, balilar romanliri, shéiriy

romanlar, hejwiy romanlar we pisxika romanliri dep sekkiz türge ayrighan.Uyghur romanliri

bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz bilen zich baghlan’ghan.

Uyghur romanlirida ejdadlirimizning yiltizi toghrisida tepsilatlar xéli köp. Köp qisim tarixiy

romanlarda Uyghur tarixida yüz bergen zor weqeler we bu jeryanda otturigha chiqqan ijabiy

we selbiy shexislerning ehwali bayan qilin’ghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örp-

adetliri, kishiler otturisidiki munasiwetler, turmush qarishi, dunya qarishi hemde wetenperlik,

meripetwerlik qarashliri namayen qilin’ghan. Romanlarda güzellikmu, rezillikmu yézilghan.

Qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen. Shuning bilen

birge, ijtimaiy témilarmu, penniy témilarmu, réalliqmu, fantaziyimu yézilghan. Qisqisi,

Uyghur romanlirida turmushimizda körülgen, körüliwatqan ishlar asasen yézilip,

turmushimizning bediiy höjjiti bolush shertini hazirlighan.

2. Roman yazghuchilirining isim-familisi we romanlarning nami Uyghur romanlirining namini we roman yazghuchilarning isim-familisini toghra atash

emeliyette yazghuchilarning emgikige hörmet qilish, tarixqa hörmet qilish bolupla qalmastin,

belki kelgüsige, ewlatlargha bolghan mes’uliyetchanliq éngi bolup hésablinidu. Aptor del

mushu nuqtini közde tutup, « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha

qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni tüzüp chiqqan. (Bu jedwel

resimge eyni tartilip, qoshumche bérildi.)

Aptor romanlarning ismini atash jehette saqliniwatqan bezi mesililerni alahide körsitip

ötken. Alayli, Qeyyum Turdining « Qizil Tagh étikide » namliq romanining 1984-yili deslepki

neshride « Qizil tagh chiraghliri » dep élin’ghan. 2003-yili we 2009-yilidiki neshride « Qizil

tagh étikide » namida élin’ghan; Muhemmet Osman Emirining « Qanliq édir » romani kéyin

« Natonush Yigit »dep neshir qilin’ghan; Ehmetjan Qurban Sabirining « Kök Östeng » namliq

romani kéyin « Yatliq Bolalmighan Qizlar » dep neshir qilin’ghan; Alimjan Rejepning 2006-yili

2 « Lughet » tiki 4-bet

4

neshir qilin’ghan « Chiradin Halqighan Oghlan » namliq romani 2008-yili qayta neshir

qilin’ghanda « Teklimankandin Halqighan Oghlan » dégen namda neshir qilinghan.

Yighinchaqlighanda, aptorning « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha

qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni roman yazghuchilirining isim-

familisi we romanlarning namini toghra atashtiki ishenchlik paydilinish menbesi, dep

békitishke bolidu. (Izahat: Bu « Jedwel» de körülgen bezi xataliqlar mezkür maqalining 2-

bölümide sherhilendi.)

3. Uyghur romanliri yézilghan tillar we terjime qilinish ehwali Aptor mezkur lughetni tüzüsh dawamidiki izdinishlirige asasen, Uyghur romanliri yézilghan

tillar we neshir qilin’ghan romanlarning bashqa tillargha terjime qilinish ehwali üstide

qisqiche toxtalghan. Uyghur til-yéziqi bizning ana til-yéziqimiz, bizning alaqe qoralimiz.

Shuning üchünmu, tebiiy halda, ana tilimizda yézilghan romanlar Uyghur romanlirining

mutleq kop qismini igileydu. Wahalenki, yazghuchilirimiz Uyghur tilidin bashqa tillardimu

romanlarni yézip neshir qildurghan. Shuning bilen birge, uyghurche yézilip, neshir

qilin’ghandin kéyin bashqa tillargha terjime qilin’ghan romanlarmu bar. Aptorning

tekshürüshlirige asaslanghanda, töwendiki bir nechche xil ehwalni sherhilep ötüsh mumkin:

Uyghur tilida yézilghan, emma xenzu tilida élan qilin’ghan, kéyin, uyghurchigha terjime qilinip, neshir qilin’ghan roman. Alayli, Memtimin Toxtayupning « Qanliq Yer » esli Uyghur tilida yézilghan, kéyin xenzuchigha terjime qilinip, eyni waqittiki « Gherbiy shimal edebiyat-sen’iti » jornilining 1951-yilidiki sanlirida élan qilin’ghan. Kéyin, Mehmutjan Islam bu romanni xenzuchidin uyghurchigha terjime qilghan we 1993-yili Uyghur tilida neshirdin chiqqan.

Xenzu tilida yézilghan roman. Merhum Réyhan’gül Mijitning « Qayta Nikah » namliq romani xenzu tilida yézilghan. Kéyin, Siyit Tilwaldi teripidin uyghurchigha terjime qilinip, 2008-yili neshirdin chiqqan.

Xenzu tiligha terjime qilin’ghan romanlar. Uyghur tilida yézilghan romanlardin xenzuchige terjime qilinip, neshirdin chiqqan romanlar xéli köp. Alayli, « Izdinish» (Zordun Sabir), « Qizil Tagh étikide » (Qeyyum Turdi), « Boz Dala» (Ebeydulla Ibrahim), « Pilsirattin Ötkenler » (Batur Rozi), « Léyighan Bulaq » (Jalalidin Behram)3, « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan) we bashqilar.

énggiliz tiligha terjime qilin’ghan romanlar. « Kiroranliq Balilar » (Perhat Elyas), « Jezire » (Tursunjan Muhemmet)

Nemis tiligha terjime qilin’ghan roman. « Izdinish » (Zordun Sabir)

Türk tiligha terjime qilin’ghan roman. « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan)

4. Uyghur romanlirida eng köp teswirlen’gen dewir we obrazi yaritilghan meshhur shexisler

Uyghur romanlirida tariximizning herqaysi dewirliri oxshash bolmighan usul bilen

teswirlen’gen bolup, her bir roman özige arqa körünüsh qilghan dewir sharaitidin

xelqimizning omumiy tarixiy musapisini körüwélish mumkin. Aptorning qarishiche, Uyghur

romanlirida töwendiki dewirler köprek teswirlen’gen: Orxun Uyghur Xanliqi dewri, Idiqut

3 Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » jem’iy yette tom bolup, 1- we 2-tomliri xunzuchige terjime qilin’ghan.

5

Uyghur Xanliqi dewri, Qaraxaniylar Xanliqi dewri, Yarkend Seidiye Xanliqi dewri, Xinjangning

17-esirdin 19-esirning axirighiche bolghan ariliqtiki dewri, Shinjangning 20-esirning aldinqi

yérimi we Üch wilayet inqilawi dewri, 20-esirning 50-yillirining axiri, “Medeniyet zor inqilabi”

dewri we uningdin kéyinki dewirler.

Yazghuchilar bediiy obraz wastisi arqiliq turmushni ekis ettüridu. Mutleq köp qisim Uyghur

romanlirida Uyghurlarning obrazi asasiy obraz süpitide yaritilghan, bu tebiiy ehwal, elwette.

Shuning bilen birge yene bashqa milletler obrazi asasiy obraz qilin’ghan romanlarmu yoq

emes. Uyghur romanlirida nami tilgha élinip, obrazi yarqin yaritilghan meshhur tarixiy

shexisler xéli köp. Alayli, Yüsüp Xas Hajip, Mehmud Kashgheriy, Sutuq Bughraxan,Abduqadir

Damolla, Abduxaliq Uyghur, Melike Ammannisaxan, Seidixan, , Shah Mexsut, Yaqupbeg,

Apaq Xoja, Sadir Palwan, Lutpulla Mutellip, Tömür Xelipe, Molla Zeydin, Xojaniyaz Haji,

Exmetjan Qasimi, Seypidin Ezizi we bashqilar, yene Chianlong Xan, Sun Zhongshen, Mao

Zedong, Lénin, Sitalin, Jiang Jieshi, Gitlér, Chinggizxan, Chérchil qatarliqlarmu bar. Bezi

romanlarda nami chiqmighan bolsimu, xelqimiz üchün özini béshlighan kishilirimizning obrazi

teswirlen’gen bolsa, yene bezi romanlarda herqaysi dewirlerde yashap, türlük ehwallarda

xelq bilen qarshilashqan satqun, munapiq kishilerning ehwallirighimu tégishlik orun bérilgen.

5. Edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche yétip kélelmigen romanlar Hazirqi zaman Uyghur edebiyatida Uyghur romanliri 1940-yillarning otturilirida barliqqa

kelgen bolup, gerche san jehettin nahayiti az bolsimu, edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche

yétip kélelmigen romanlar dep qarilidu. Aptor bu romanlar heqqide qisqiche toxtalghan:

« Dawanlar Ashqanda » Bu Uyghur edebiyatida yézilghan tunji roman bolup, aptori Lutpulla Mutellip

(1922 - 1945). Merhum shairimiz 1941-yili yazda Sowét Itipaqi

ékispédiyichilirige terjiman bolup jenubiy Shinjangning bir qisim yerlirige

barghanda, xeliqning échinishliq turmushi bilen tonushqan. Kéyin shu qétimliq

seper xatirisi asasida bu romanni yazghan. Bu roman 1945-yili Gomindang

eksiyetchiliri teripidin köydürüwétilgen.

Ibrahim Turdi (1914 - 1990) « Tentene », « Xumaxan » qatarliq dastanlarni yézip tesir qozghighan bu shair

1960-yillirining béshida bir roman yazghan bolup, “Medeniyet zor inqilabi”

mezgilide bu romanning waraqliri Ürümchidiki edebiyat-sen’etchiler qorosida

shamalda uchup yürgen, héchkimning kari bolmighan. Shu wejidin, bu

romanmu bizgiche yétip kélelmigen.

Abduléziz Mexsum (Abduqadir Damollamning oghli) (1889 - 1982) Merhum shair ömride nurghun shéir yazghan, lékin köp qismi élan qilinmighan.

Merhumning eyni yillarda roman yazghanliqi melum, lékin bizgiche yétip

kélelmigen.

Nimshéhit Ermiye éli Sayrami (1906 – 1972)

6

Merhum shair 20-esirning 70-yillirining bashlirida « Gör éghizidin Yanghanda »

namliq bir shéiriy romanning 1 ming 500 koplétini yézip bolghan. Epsus, bu

shéiriy romanmu bizgiche yétip kélelmigen.

2. Sélishturup tekshürüshtin xulase

Men bu bölümde, aldi bilen, aptor Sadir Tursunniyaz Udunluqning « Uyghur Romanliri Izahliq

Lughiti »ni oqurmenlerge qisqiche tonushturushni meqset qilghan bu maqalini yézish

dawamida bayqighan « Lughet »tiki bir nechche xataliqni sherhilep ötüshni muwapiq kördum.

Gerche bu xataliqlar mezkur lughetni tüzüsh dawamida aptorning qilghan japaliq ejri aldida

tilgha élishqa erzimeydighan yétishsizlikler bolsimu, emma ularni körsitip ötmeslikni bir xil

érensizlik, mes’uliyetsizlik dep qaridim. Andin, bashqa menbeler arqiliq érishken Uyghur

romanliri tizimlikini « Lughet » tiki romanlar tizimliki bilen sélishturush arqiliq ige bolghan

yekünümni qisqiche tonushturimen.

1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de bayqalghan bir nechche xataliqlar

« Lughet »ni estayidilliq bilen oqush we tekshürüsh dawamida, « Uyghur yazghuchilirining

1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »

de mundaq xataliqlar yaki yétishsizlikler barliqini bayqidim:

1. Bir aptorning ikki romani jedwelge kirgüzülmigen, lekin « Lughet »te izahlan’ghan

yeni kitabning ichide tonushturulghan

Bu Amannuri Abdurusulning « Tang Aldida Tughulghanlar » bilen « Ashiq-Meshuqlar »

namliq ikki parche romani.

2. Jedwelde bérilgen ikki romanning ismi bilen « Lughet »te izahlan’ghan isimlirida biraz

periq körülgen

Mesilen, Alimjan Ismayilning bir romani jedwelde « Atilar Izidin » dep élinip, kitab ichide

« Atilar Yoli » dep atalghan ; Muhemmetjan Litipning romani jedwelde « Atining nesiheti »

bolsa, kitab ichide « Ata Nesiheti » dep élin’ghan.

3. Jedwelde bérilgen aptor ismliri bilen lughette izahlan’ghan aptor isimlirida periq

körülgen

Jedweldiki isim

Ablet Abdurishit Berqi

Mamutjan Dawut

Osman Haji Yüsüpjan Qeyum

Muhemmet Osman

Kitab ichidiki isim

Abdulehet Abdurishit Berqi

Mamut Dawut

Osman Haji Abduraxman

Yüsüpjan Sulayman

Muhemmet Osmanhajim

7

4. Jedweldiki roman sani we kitab sanida xataliqlar körülgen, eng axirqi yighinda sanlar

pütünley xata jemlen’gen

Bu jedweldiki aptor sani, roman sani, tom sani we jem’iy kitab sanlirini qayta hésablap hem

lughettiki her bir kitabning izahliq tékisti bilen inchike sélishturush arqiliq, bezi kichik, emma

muhim xataliqlarni bayqidim hem tüzitip qoyushni muwapiq kördüm. Aldi bilen, jedwelde

ikki qétim tekrarlan’ghan töt aptorning ismi töt aptor emes, belki sekkiz aptor sanilip

hésablan’ghan. Bular Jalalidin Behram (resimdiki 10- betning eng axirqi quri we 11-betning 1-

qurida), Gheyret Osman (resimdiki 12-betning eng axirqi quri we 13-betning 1-qurida),

Mettursun Obulqasim (resimdiki 13-betning eng axirqi quri we 14-betning 1-qurida),

Tursun Ömer (resimdiki 14-betning eng axirqi quri we 15-betning 1-qurida). Netijide

aptorlarning sani 125 neper bolmay, 129 neper bolup xata hésablanghan. Andin, roman

ismigha asasen érishilgen omumiy roman sani xata hésablan’ghan. Jedweldiki roman

isimlirini munderijide bérilgen roman isimliri bilen birmu bir sélishturush hem qayta-qayta

sanash arqiliq, roman sanining 279 parche emes, belki 270 parche ikenliki delillendi. Axirida,

kitab sani, tom sanimu xata jemlen’gen. Yeni Jalalidin Behramning « Hayat Qismiti » namliq

ikki tomluq romani bir tomluq , dep xatirilen’gen (resimdiki 11-bette) ; Muhemmet Barat

Teshnaining üch parche romani qoshulup üch parche kitab déyilmey, ikki parche dep

yézilghan (resimdiki 14-bette) ; Adil Imin Shadtékinning ikki parche romani qoshulup, ikki

parche déyilmey, bir parche dep tizimlan’ghan (resimdiki 17-bet); Jedwelning eng axiridiki

yighinda sanlar yuquridiki xataliqlarni hesabqa almighan ehwaldimu pütünley xata

jemlen’gen bolup, töwendikidek toghrilash bérildi :

Jedwelde bérilgini Aptor Roman ismi (roman sani)

Tom sani

Jem’iy kitab sani

129 279 233 233

Toghrilap élin’ghini 125 268 308 308

Amannuri Abdurusulning ikki romani qoshulghanda

126 270 310 310

Démek, bu maqalining béshidiki « Uyghur romanlirining sani we dairisi » dégen témida tilgha

élip ötülgen aptorning uyghur romanlirining ehwali heqqidiki xulasisini toghrilap mundaq

yézish mumkin : Uyghur romanliri, aptor dégendek, « bir tomluq roman 243 parche, ikki

tomluq roman 27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte

tomluq roman bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy

279 parche » bolmastin, bu « Lughet »ke kirgüzülgen Uyghur romanliri bir tomluq roman 240

parche (jedweldiki 238 parche bilen Amannuri Abdurusulning jedwelge kirgüzülmey qalghan

ikki parche bir tomluq romani qoshulghanda), ikki tomluq roman 24 parche, üch tomluq

roman töt parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche bolup, jem’iy

270 parche. Bu romanlarni yazghan aptorlarning omumiy sani 126 bolup, buning ichide 14

neper ayal yazghuchi bar. Alahide körsitip ötüshke tégishlik bir nuqta shuki, aptor « yette

8

tomluq roman bir parche » dégenyu, lékin bu roman « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin

2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »dimu

körsitilmigen, « Lughet »ning ichki tékistliridimu chüshendürülmigen. Elbette, bu yerde

déyiliwatqan yette tomluq roman Jalalidin Béhramning « Léyighan Bulaq » namliq romani

bolup, her bir tomining nami oxshimaydu : « Üch Dost » (1-tom), « Üshshük Tegken

Yapraqlar » (2-tom), « Qara Chayshapliq Qiz » (3-tom), « Qarchuqta Qatqan Qan » (4-tom),

« Axirqi Doqal » (5-tom), « Yügensiz Ötmigen Yillar » (6-tom) we « Wisal Deqiqiliri » (7-tom).

Jalalidin Behramning bu romanining 1-tomi Shinjang Uniwérsitéti teripidin 1997-yili 2-ayda

neshir qilin’ghan bolsa, eng axirqi 7-tomi Milletler Neshriyati terepidin 2006-yili 4-ayda

neshir qilin’ghan. Wahalenki, maqalining bash qismida yeni « Uyghur romanliri yézilghan

tillar we terjime qilinish ehwali » dégen 3-nuqtida körsitip ötülginidek, aptor Xenzu tiligha

terjime qilin’ghan romanlar qatarida Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » romanining ikki

tomining xenzuchige terjime qilinghanliqini yazghan. Neme sewebtin Jalalidin Behramning

bu romani « Lughet »te izahlan’ghan bashqa 9 romani qatarida orun almidi ? Aptordiki

bixestilikmu yaki neshriyattiki tehrirlerdin xataliq öttimu ? Bu suallargha jawab tépishqa

nailaj boldum.

2. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » diki romanlarni bashqa menbelerde bérilgen

Uyghur romanliri bilen sélishturushtin qisqiche xulase

Mezkur maqalining eng deslepki qurlirida tilgha élip ötkinimdek, bu maqalini yézishqa türtke

bolghini bir dostumning féyisbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa

kelgen 101 parche roman » témiliq bir uchur bolghan idi. Men bu uchurning

https://ug.wikipedia.org ni menbe qilghanliqini bilgendin kéyin, bu tor bétidiki mezmunlarni,

bolupmu romanlarning tizimlikini estayidil körüp chiqtim hemde bu tizimliktiki romanlarning

aptorlirining ismi we romanlarning ismini « Lughet »te körsitilgen romanlar bilen birmu-bir

sélishturup chiqtim. Netijide 101 parche romanning 92 parchisini Lughet »tin tépip chiqtim.

Tapalmighan romanlar Abduwéli élining « Bedölet » (yene bir menbe www.uyghurpedia.com

de « Bédölet Heqqide Qisse » ), « Mehdum Ezem We Uning Ewlatliri », « Apaq Xoja »,

« Turghaq Xojilar » ; Ablikim Sabirning « Ümid Yultuzliri » ; Perhat Tursunning « Ölüwélish

Sen’iti », Tursun Rozining « Qurumas Derex », Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » we

Memtili Hélimning « Qan’gha Boyalghan Sayram » qatarliq toqquz parche roman boldi. Bu

yerde qoshumche tekitlep qoyidighinim, « 101 parche roman » tizimlikide Abdurahman

Qaxarnng « Hayat siri » namliq romani « Hayat sepiri » dep élin’ghan ; Qeyyum Turdining

« Qizil Tagh étikide » namliq romani « Qiziltagh Baturliri » dep élin’ghan. Men « Lughet »ke

asasen birlikke keltürüp, bu romanlarning « Hayat siri » we « Qizil Tagh étikide » dep

tüzitilishini tewsiye qilimen.

Buningdin bashqa, yene bir dostumning tewsiyesi boyiche, www.uyghurpedia.com (Uyghur

énsiklopédiyisi) da körsitilgen «Uyghurche 100 nadir eser » dégen témida bérilgen eserler

tizimlikini toluq körüp chiqtim hemde « Romanlar » qatarida körsitilgen 28 parche

romanningmu « Lughet »te bar-yoqluqini tekshürüp chiqtim. Heyranliq bilen shuni

9

bayqidimki, bu romanlar gerche « Lughet » tiki yil chékige uyghun yeni 1950-yildin 2013-

yilning béshichiche neshir qilin’ghan bolsimu, Nesirdin Rabquzining « Qissesul Enbiya »4,

xenzuchidin terjime qilin’ghan ikki parche roman « Su Boyida » bilen « Qizil Rawaqtiki

Chüsh »we Erebchidin terjime qilin’ghan Jorji Zeydanning « Ramizanning On Yettisi »

qatarliq töt parche romanni qoshmighanda, yene alte parche roman « Lughet» ke

kirgüzülmigen bolup chiqti ! Bular Yüsüp Elyazning « éghir Tiniqlar » (1997-yili neshir

qilin’ghan), Abduweli élining « Bédölet Heqqide Qisse » (1997-yili), Mirrehmet Siyit bilen

Yalqun Rozining « Memtili Tewpiq » (1997-yili), Jalalidin Behramning « Léyighan

Bulaq » (1996 – 2006-yilliri) we Abdulla Qadirining « Méhraptin Chayan » (1982-yili) bilen

« Ötken Künler » (1983-yili ). Bu romanlarning nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini

oxshashla sürüshtürüp éniqlash imkaniyiti bolmidi.

Uyghur romanlirini toghrisida melumat bergende, men nezirimizdin saqit qilishqa

bolmaydighan yene bir muhim nuqta bar dep qaraymen, u bolsimu chet’ellerde

yashawatqan uyghurlar yazghan romanlar. Alayli, Istanbul Taklimakan Uyghur Neshriyati

neshir qilghan Söyün’gül Janishéf xanimning « Köz Yéshida Nemlen’gen Zémin » (2006-yili),

Ziya Semedining « Ghéni Batur » (2018-yili) qatarliq romanlar. Bu romanlarmu elwette

Uyghur romanliri tizimlikide tégishlik orun élishi kerek. Shunga bu jehettimu belgilik

izdinishlarni élip bérish Uyghur romanchiliqining omumiy ehwalini aydinglashturushta

muhim ehmiyetke ige.

Axirqi söz

Sadir Tursunniyaz Udunluqning bu « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de 2013-yilda neshir

qilin’ghan romanlar toluq bolmayla qalmastin, 2014-yilidin 2016-yilining axirighiche bolghan

ariliqta neshir qilinghan romanlarmu yoq. Oqurmenlerning semige selip qoyushqa tegishlik

yene bir nuqta shuki, 2017-yili 2-aydin étibaren barliq neshriyatlarning Uyghur tili bölümliri

yéngi kitab neshir qilishni pütünley toxtitip, ilgiri neshir qilin’ghan barliq kitablarni

tekshürüshke buyrulghan.

Xulasilighanda, Uyghur romanlirining omumiy sani heqqide éniq melumat bérish hazirche

mumkin emes. Wahalenki, 2013-yilning béshigha qeder neshir qilin’ghan romanlarning sanini

yeni « Lughet »ke kirgüzülgen 270 parche roman, « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida

barliqqa kelgen 101 parche roman »da körsitilgen tizimliktin « Lughet » te tépilmighan

toqquz parche roman we «Uyghurche 100 Nadir Eser » dégen maqalidiki « Romanlar »

qatarida körsitilgen 28 parche romandin « Lughet »te tépilmighan ikki parche roman

(tépilmighan töt parche romandin « Bédölet Heqqide Qisse » bilen « Léyighan Bulaq »ni

hésabqa almighanda) bolup, bularni jemligende, az dégende 281 parche roman barliqini

jezimleshtürüshke toluq asasliqmiz. Roshenki, 2013-yildin 2016-yilning axirighiche neshir

qilin’ghan romanlar ichide dadilliq bilen yézilghan hem neshir qilin’ghan, kitabxanlarning

qizghin alqishigha érishken, yuquri süpette bésilghan romanlar Uyghur tarixida misli 4 Men bu eserni oqup baqmighan. Igilishimche, bu bir diniy eser iken. Nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini

bilish mumkin bolmidi. Aptordin.

10

körülmigen bir yuquri pellige yetkenidi. Xalide Israilning « Altun Kesh » (2016-yili 4-ay 1-

bésilishi) we Tursun’ay Yunusning « Weten Söygüsi » (2012-yili 2-neshri, 2016-yili 12-ay 2-

bésilishi) qatarliq romanlarning Uyghur jemiyitimizde qozghighan küchlük tesirige,

Uyghurlarning kimlik éngining mustehkemlishishide oynighan roligha hergizmu sel qarighili

bolmaydu. Yash yazghuchi Gülchéhre Chongelem Ezizning « Qiriq Kéche » namliq edebiy

xatirisi 2016-yili 3-ayda tunji qétim neshir qilinip, 2017-yili 1-ayda 48'000 tiraj bilen 6-qétim

bésilip tarqitilghan. Uyghur roman yazghuchilar qoshunining nahayiti az bir qismini teshkil

qilghan ayal yazghuchilirimizning romanchiliqtiki muweppiqiyetlirining özila bu qoshunning

Uyghur romanchiliqida neqeder zor netijilerni yaratqanliqini namayende qilip turuptu.

Shundaq dep éytishqa boliduki, Uyghur roman yazghuchilirimizning qolgha keltürgen

muweppiyetliri ular Uyghur romanchiliq tarixigha yazghan öchmes sehipiler, Uyghur tarixidiki

öchmes izlar bolup qalghusi !

Men tekitlep ötüsh zörür dep qarighan bir nuqta bar, u bolsimu Uyghur romanlirini bashqa

tillargha terjime qilish mesilisi. Yuqurida sherhilep ötkinimdek, Uyghur romanlirida

Uyghurlarning qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen

bolup, bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz romanlargha

yughurulghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örp-adetliri, qaide-yosunlar, kishiler

otturisidiki munasiwetler, meripetwerlik, wetenperlik qarashliri güzel tilimiz bilen shuqeder

obrazliq teswirlen’gen. Uyghur romanlirini bashqa tillargha tejime qilish arqiliq Uyghur

romanlirini dunyagha yüzlendürüp, bashqa milletlerge tonutush mahiyette xelqimizning ésil

mediniy bayliqlirini alemge tonutush bolupla qalmastin, teximu muhimi, chet’ellerde

tughulup chong boluwatqan, Uyghur tilimizni yaxshi bilmeydighan ewlatlirimizgha bu

qimmetlik edebiy eserlerni özliri bilidighan tillarda oqush yaki anglash sharaiti hazirlashtur.

Mundaqche éytqanda, ewlatlirimizning bu heqliq miraslirini ular érisheleydighanliki her xil

yollar bilen ulargha yetküzüshtur.

Axirida, men roman söyer her bir Uyghurni Uyghur romanlirini bashqa tillargha terjime qilish,

Uyghur romanlirini tizimlash we toluqlash ishlirigha köngül bölüsh, bolupmu 2013-yildin

kéyin neshir qilin’ghan romanlarning tizimlikini turghuzush, hetta bu romanlarning qisqiche

mezmunidin oqurmenlerni waqiplandurush arqiliq, téximu köp kishilerning Uyghur

romanlirigha bolghan qiziqishi we chüshinishini qozghash we kücheytish üchün ortaq ejir

qilishqa chaqirimen.

« Ish birlikte, küch ömlükte » (Uyghur maqal-temsilliridin)

Jenve, 2019-yili 2-ayning 6-küni.

Paydililan’ghan menbeler :

- « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti », Sadir Tursunniyaz Udunluq, 2015-yili 9-ay 1-

neshri, 2016-yili 8-ay 1-bésilishi.

11

- « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman »

(https://ug.wikipedia.org din élin’ghan)

- «Uyghurche 100 Nadir Eser » ( www.uyghurpedia.com Uyghur énsiklopédiyisi)

Qoshumche :

« Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining beshigha qeder yézilghan romanlirining

ehwalini körsitish jedwili »ning fotograf resimliri

12

13

14