Warszawa 2020

wy d

a w n i c t w o

b o

o k m a r k e dbo

o k m a r k ed

RECENZJA prof. dr hab. Stefan Antczak, Akademia Sztuki Wojennejdr hab. inż. Wiesław Marud, Akademia Sztuki Wojennej

AUTORpłk dr hab. Jacek Lasota, Akademia Sztuki Wojennej

REDAKCJA TECHNICZNAdr Kamil Sygidus

KOREKTAmgr Ewa Turzyńska

OPRACOWANIE GRAFICZNE I TYPOGRAFICZNEdr Kamil Sygidus

PROJEKT OKŁADKIBookmarked

WYDAWCABookmarked

SKŁAD I ŁAMANIEBookmarked

DRUKBooksfactory.pl

wydanie II, Bookmarked, Warszawa 2020, 492 s.Wszelkie prawa zastrzeżone

Książka powstała przy FINANSOWYM wsparciu

ISBN 978-83-952465-5-5 Wydanie II

wy d

a w n i c t w o

b o

o k m a r k e dbo

o k m a r k ed

Samorządu WojewództwaWarmińsko-Mazurskiego

Wojskowych ZakładówLotniczych Nr 2 S.A.

Fundacji SCIRE

Spis treŚci

WSTĘP ............................................................................................................................................................................... 5

1. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE ZASAD SZTUKI WOJENNEJ• .......................................................................................... 131.1. Sztuka wojenna – podstawowe definicje ................................................................................................131.2. Podział sztuki wojennej – aspekt teoretyczny ...................................................................................... 20

1.2.1. Strategia ....................................................................................................................................................... 211.2.2. Sztuka operacyjna ....................................................................................................................................341.2.3. Taktyka ........................................................................................................................................................48

1.3. Prawa wojny, prawa walki zbrojnej i zasady sztuki wojennej ...........................................................52

2. POGLĄDY WYBRANYCH TEORETYKÓW I DOWÓDCÓW NA ZASADY SZTUKI WOJENNEJ• .................................652.1. Teoria zasad sztuki wojennej w starożytności i w średniowieczu ................................................... 65

2.1.1. Sun Tzu (544 rok p.n.e.–496 rok p.n.e.) .............................................................................................652.1.2. Tukidydes (471/460 rok p.n.e.–404/393 rok p.n.e.) ....................................................................... 692.1.3. Ksenofont (ok. 430 rok p.n.e.–355 rok p.n.e.) ..................................................................................742.1.4. Juliusz Cezar (100 lub 102 rok p.n.e.–44 rok p.n.e.) ......................................................................78

2.2. Teoria zasad sztuki wojennej w epoce wojen nowożytnych............................................................. 822.2.1. Niccolò Machiavelli (1469–1527) .........................................................................................................822.2.2. Jan Amor Tarnowski (1488–1561) ...................................................................................................... 882.2.3. Fryderyk II Wielki (1712–1786) ............................................................................................................97

2.3. Teoria zasad sztuki wojennej w XIX wieku ........................................................................................ 1052.3.1. Carl von Clausewitz (1780–1831) .......................................................................................................1052.3.2. Antoine-Henri Jomini (1779–1869) .................................................................................................1102.3.3. Ferdynand Foch (1851–1929) ............................................................................................................... 113

2.4. Teoria zasad sztuki wojennej w I połowie XX wieku .......................................................................1192.4.1. Heinz Guderian (1888–1954)..............................................................................................................1192.4.2. Erwin Rommel (1891–1944) ................................................................................................................1242.4.3. Hieronim Pietrowicz Uborewicz (1896–1937) .............................................................................1322.4.4. Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski (1893–1937) .......................................................................1362.4.5. Michaił Wasiljewicz Frunze (1885–1925)........................................................................................ 1412.4.6. Stanisław Rola-Arciszewski (1888–1953) .......................................................................................1452.4.7. Władysław Sikorski (1881–1943) .......................................................................................................1522.4.8. Stefan Mossor (1896–1957) .................................................................................................................156

2.5. Teoria zasad sztuki wojennej drugiej połowy XX i początku XXI wieku ................................... 1632.5.1. Franciszek Skibiński (1899–1991) ......................................................................................................1632.5.2. Basil Henry Liddell Hart (1895–1970) .............................................................................................1702.5.3. Ernesto Che Guevara (1928–1967) ....................................................................................................1752.5.4. Kazimierz Nożko (1923–1997) ........................................................................................................... 1802.5.5. Bolesław Chocha (1923–1987) .............................................................................................................1872.5.6. Stanisław Koziej .................................................................................................................................... 1902.5.7. Waldemar Kaczmarek i Zbigniew Ścibiorek ................................................................................194

3. ZASADY SZTUKI WOJENNEJ W PRZYKŁADACH Z HISTORII WOJEN ................................................................... 1973.1. Wojny starożytności .................................................................................................................................. 199

3.1.1. Bitwa pod Kadesz (1274 rok p.n.e.)................................................................................................... 1993.1.2. Bitwa pod Maratonem (12 września 490 rok p.n.e.) .................................................................... 2113.1.3. Bitwa pod Leuktrami (lipiec 371 rok p.n.e.) ...................................................................................2173.1.4. Bitwa pod Kannami (2 sierpnia 216 rok p.n.e.) .............................................................................2223.1.5. Podsumowanie ........................................................................................................................................ 230

-4-

SPIS TrEŚcI

3.2. Wojny średniowiecza .................................................................................................................................2313.2.1. Bitwa pod Cedynią (24 czerwca 972 roku) .....................................................................................2323.2.2. Bitwa pod Legnicą (9 kwietnia 1241 roku) .................................................................................... 2403.2.3. Bitwa pod Nikopolis (25 września 1396 roku) ..............................................................................2473.2.4. Bitwa pod Grunwaldem (15 lipca 1410 roku) ................................................................................2543.2.5. Podsumowanie ....................................................................................................................................... 267

3.3. Wojny XVI–XVIII wieku .........................................................................................................................2693.3.1. Bitwa pod Pawią (24 lutego 1525 roku) ........................................................................................... 2693.3.2. Bitwa pod Obertynem (22 sierpnia 1531 roku) ............................................................................ 2823.3.3. Bitwa pod Kircholmem (27 września 1605 roku) ........................................................................ 2933.3.4. Bitwa pod Lutynią (5 grudnia 1757 roku) ..................................................................................... 3023.3.5. Podsumowanie ........................................................................................................................................310

3.4. Wojny napoleońskie ...................................................................................................................................3123.4.1. Bitwa pod Austerlitz (2 grudnia 1805 roku) ..................................................................................3133.4.2. Bitwa pod Raszynem (19 kwietnia 1809 roku) .............................................................................3223.4.3. Podsumowanie ........................................................................................................................................331

3.5. Wojny II połowy XIX wieku ....................................................................................................................3323.5.1. Bitwa pod Sadową (3 lipca 1866 roku) ............................................................................................3333.5.2. Bitwa pod Omdurmanem (2 września 1898 roku) ......................................................................3413.5.3. Podsumowanie ........................................................................................................................................351

3.6. I wojna światowa ....................................................................................................................................... 3523.6.1. Bitwa pod Tannenbergiem (22–29 sierpnia 1914 roku) ..............................................................3533.6.2. Bój pod Flers (15 września 1916 roku) .............................................................................................3633.6.3. Podsumowanie ....................................................................................................................................... 370

3.7. Okres międzywojenny .............................................................................................................................. 3703.7.1. Bój pod Bobrujskiem (28 sierpnia 1919 roku) ............................................................................... 3713.7.2. Podsumowanie ........................................................................................................................................379

3.8. II wojna światowa ..................................................................................................................................... 3793.8.1. Bój pod Mokrą (1 września 1939 roku) ........................................................................................... 3803.8.2. Bitwa nad Bzurą (9–22 września 1939 roku) ................................................................................ 3993.8.3. Podsumowanie ....................................................................................................................................... 407

3.9. Wojny drugiej połowy XX wieku .......................................................................................................... 4073.9.1. Ofensywa Tết (31 stycznia–25 lutego 1968 roku) .......................................................................4083.9.2. V operacja wojsk ZSRR w dolinie Panczsziru (16–29 maja 1982 roku) ...............................4153.9.3. Podsumowanie ........................................................................................................................................423

3.10. Wojny XXI wieku ..................................................................................................................................... 4243.10.1. Operacja „Czarny orzeł” (26 marca–4 lipca 2007 roku) ..........................................................4253.10.2. Operacja „Płynny ołów” (27 grudnia 2008–18 stycznia 2009 roku) ................................... 4343.10.3. Podsumowanie ..................................................................................................................................... 442

ZAKOŃCZENIE .............................................................................................................................................................. 443

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................................................................451

SPIS TABEL.....................................................................................................................................................................461

SPIS RYSUNKÓW ......................................................................................................................................................... 463

ZAŁĄCZNIKI ................................................................................................................................................................. 465

Wstęp

John Frederick Charles Fuller, oceniając przygotowanie brytyjskiej armii do I wojny światowej, zauważył, że oficerowie sztabu generalnego pracowali, lecz

nie myśleli w sposób naukowy. Byli oni niewolnikami przeszłości, a nie panami przyszłości.

Nie powinni zapominać, że wojna najbliższa nie będzie podobna do wojny przeszłości[1]. Te słowa nie powinny służyć jako argument przeciwko zgłębianiu doświadczeń minio-nych wojen, choć z takimi opiniami można się obecnie często spotkać, zwłaszcza w odniesieniu do historii sztuki wojennej. Wielu uważa bowiem, że studiowanie historii wojskowej, a szczególnie historii wojen i historii sztuki wojennej, nie ma obecnie większego znaczenia. Przytaczany jest pogląd, że ewentualna przyszła woj-na będzie przebiegała w zupełnie odmiennych warunkach niż dotychczasowe woj-ny i nie będzie podobna do żadnej z nich. Podkreślali ten problem wybitni polscy dowódcy i teoretycy wojskowi, jak m.in. Franciszek Skibiński czy Stanisław Rola--Arciszewski. Generał F. Skibiński pisał, że w każdej epoce historycznej, w której postać wojny, w związku z rozwojem narzędzi walki, uległa znacznym przemia-nom, odzywali się sceptycy zakładający, że w obliczu nowych broni i nowych zja-wisk pola walki sztuka wojenna przestanie mieć jakiekolwiek znaczenie, a zwycię-stwo stanie się wyłącznie kwestią zniszczenia przeciwnika przez brutalną przemoc materialną[2]. Pułkownik dyplomowany S. Rola-Arciszewski w latach trzydziestych XX wieku podkreślał, że można napotkać opinie o tym, iż spotęgowane środki zniszczenia z początków I wojny światowej tak diametralnie zmieniły zasady wo-jowania, że należy uczyć się nowych. Jednak, zdaniem S. Roli-Arciszewskiego, [1] J.F.C Fuller, The Reformation of war, Londyn 1923, s. 21.[2] F. Skibiński, Rozważania o sztuce wojennej, Warszawa 1972, s. 355.

-6-

WSTęP

uważają tak ci, którzy poznali tylko zewnętrzny wygląd wojny i nie potrafią dopa-trzeć się podobieństwa między formami dzisiejszymi a formami niedalekiej nawet przeszłości[3]. Bez wątpienia przyszłe wojny będą wymagały zmiany praktycznych sposobów ich prowadzenia, adekwatnie do nowych środków walki. Doświadcze-nia historyczne świadczą o tym, że zmiany sytuacji społecznej, geopolitycznej oraz udoskonalenie starych i pojawienie się nowych środków walki wpływają na zmiany form i sposobów praktycznego prowadzenia wojny, operacji czy walki zbrojnej. Dzięki temu oddziałują na rozwój sztuki wojennej, lecz nie podważają roli i zna-czenia podstawowych, wypracowanych w przeszłości zasad prowadzenia działań przez wojska. Fryderyk Wielki uważał, że nie można odczytywać zdarzeń z historii wojen w duchu poddańczego naśladownictwa, gdyż żadna z sytuacji nie powtarza się identycznie. Twierdził, że przeszłe zdarzenia służą za pokarm wyobraźni i magazyn

pamięci. To zbiór idei, surowy materiał, który można opracować i sprawdzić przez osąd[4].

Inni z kolei uważają, że nie warto studiować przebiegu minionych wojen, ponieważ doświadczenia w nich zdobyte zostały już uogólnione i uwzględnione w dokumentach doktrynalnych, regulaminach, czy też odpowiednich instrukcjach. Argumentem przemawiającym za tym poglądem może być fakt, że tego rodzaju do-kumenty wymagały przecież zgłębienia problematyki minionych wojen, przeanalizo-wania ich i uogólnienia płynących z nich wniosków. Sztukę wojenną poznaje się jed-nak na konkretnych przykładach z historii wojen, a nie tylko na skonkretyzowanych i sformułowanych wcześniej regułach. Jeszcze inni są zdania, że studiowanie historii wojen i sztuki wojennej polega na zapoznawaniu się z wieloma mało atrakcyjnymi szczegółami, jednak wnikliwy i dociekliwy czytelnik z całą pewnością będzie mógł odkryć charakterystyczne dla danego okresu historycznego cechy sztuki wojennej.

Niemniej należy pamiętać, że samo czytanie książek z historii wojskowej[5] nie wzbogaci wiedzy na temat sztuki wojennej. Czynność ta może przynieść po-żytek dopiero wówczas, gdy szczegółowo i dokładnie przemyśli się przyswojony materiał. Studiując dokumenty poświęcone opisom walk, operacji czy prowadze-niu wojny, oprócz zwrócenia uwagi na takie informacje, jak: kiedy? gdzie? co się

[3] S. Rola-Arciszewski, Sztuka dowodzenia na Zachodzie Europy, Warszawa 1934, s. 3.[4] Cytat za Ch. Duffy, Fryderyk Wielki. Biografia wojskowa, Oświęcim 2017, s. 244.[5] Więcej o poglądach na temat historii wojskowej i jej częściach składowych zob. J. Lasota, Historia wojskowa doby Piastów – wybrane zagadnienia. 1730 lat Wojska Polskiego, Warszawa 2015.

-7-

WSTęP

wówczas wydarzyło?, należy przede wszystkim skupić się na: dlaczego? z jakiego po-

wodu? wskutek czego działania miały taki, a nie inny przebieg?

Problematyka związana z zasadami sztuki wojennej bardzo często pojawiała się w opracowaniach obejmujących tematykę szeroko rozumianej sztuki wojennej, nie doczekała się jednak kompleksowego podejścia. Nie oznacza to, że problemem tym nie zajmowali się polscy teoretycy sztuki wojennej. W literaturze przedmio-tu można odnotować szereg monografii poświęconych w znacznej części zasadom sztuki wojennej. Podczas badania literatury dostrzeżono problem z oceną kampa-nii, operacji, bitew czy bojów w kontekście wykorzystania zasad sztuki wojennej przez dowódców, oficerów sztabów oraz wodzów. Zauważalny był brak opracowań, w których analiza zasad sztuki wojennej byłaby przeprowadzona na podstawie wybranych teoretyków zasad sztuki wojennej. W niniejszej monografii przeana-lizowano wybrane bitwy i boje, które miały miejsce od starożytności do pierwszej dekady XXI wieku, w oparciu o klasyczną clausewitzowską listę zasad sztuki wo-jennej, zasady sztuki wojennej zaproponowane przez Stanisława Kozieja i zasady sztuki wojennej zapisane w Regulaminie Działań Wojsk Lądowych z 2008 roku.

Analiza literatury przedmiotu, konsultacje z nauczycielami akademickimi, eks-pertami w dziedzinie sztuki wojennej oraz doświadczenia dowódcze, sztabowe i dy-daktyczne autora wskazują, że istnieje potrzeba zebrania, uporządkowania i kom-pleksowego opracowania zagadnień związanych z tematyką zasad sztuki wojennej. Dotychczasowe monografie poświęcone tej tematyce nie obejmowały szerokiego spektrum problematyki poglądów teoretyków sztuki wojennej na kwestie zasad sztuki wojennej. Monografie, pisane w większości przez historyków wojskowości, były oparte na rzetelnej i doskonałej kwerendzie i analizie materiałów źródłowych, zawierały analizy obejmujące wybranego teoretyka sztuki wojennej lub poszczegól-ne wojny, kampanie, operacje czy bitwy. Publikacje te stanowiły zatem swego ro-dzaju punkt odniesienia do opracowania niniejszej publikacji, która – oprócz wnio-sków dotyczących wykorzystania zasad sztuki wojennej na polu walki – obejmuje także poglądy wybranych teoretyków sztuki wojennej, w szczególności na jej zasady.

Sztuka wojenna zawiera zarówno pierwiastek teorii, jak i praktyki. Z tego też powodu, przy zajmowaniu się problematyką zasad sztuki wojennej, należało uwzględnić założenia teoretyczne rozwoju myśli wojskowej. Z drugiej zaś strony,

-8-

WSTęP

miernikiem skuteczności teorii pozostają przede wszystkim wnioski uzyskane z doświadczeń nabytych w działaniach wojennych, stąd wymiar praktyczny sta-nowi integralną część niniejszej monografii.

Przyjmując za podstawę powyższe kwestie założono, że przedmiotem badań, których wyniki zawarte są w publikacji, będą zasady sztuki wojennej i ich atrybu-ty na przykładzie wybranych bitew i bojów w historii wojen.

Przez zasady sztuki wojennej należy rozumieć główne założenia, swego rodza-ju wskazówki do planowania, organizowania i prowadzenia wojny, operacji i wal-ki we wszystkich rodzajach działań bojowych wojsk. Niezbędnym warunkiem efektywnego wykorzystywania zasad sztuki wojennej jest znajomość praw wojny i walki zbrojnej, które leżą u ich podstaw. Do klasycznych zasad sztuki wojennej w naszym kręgu kulturowym przyjęło się zaliczać listę dziewięciu zasad z dzieła Carla von Clausewitza O wojnie. Zasady te odgrywają doniosłą rolę, gdyż bez ich znajomości nie można pomyślnie dowodzić wojskami na polu walki i osiągnąć zwycięstwa. Jednocześnie nie można traktować ich jako recepty na sukces w walce. Skuteczne wykorzystywanie zasad sztuki wojennej wymaga znacznego kunsztu, który w dużej mierze zależy od umiejętności dogłębnej analizy i oceny sytuacji na polu walki oraz podejmowania decyzji w warunkach dużego ryzyka. Współcześnie znaczenie zasad sztuki wojennej nie maleje, jednak istnieją różnice w ich formuło-waniu, co wskazuje na ich zmienność. Zdarza się więc, że klasyczne zasady sztuki wojennej zmieniają swoją treść, formę, a czasami tracą swoją kluczową rolę. Na podstawie zebranych wniosków z historii wojen i historii sztuki wojennej można przypuszczać, że w przyszłych wojnach i konfliktach zbrojnych będą ulegały zmia-nie nie tylko środki walki, ale również metody i formy jej prowadzenia. Należy więc założyć, że analiza doświadczeń i wniosków płynących z przebiegu działań militarnych umożliwi skuteczniejszy dobór i zastosowanie zasad sztuki wojennej w planowaniu, organizowaniu i prowadzeniu przyszłych działań militarnych.

W czasie pracy nad niniejszą publikacją zwrócono także uwagę na liczne ograniczenia badawcze. Wśród nich należy w szczególności wymienić stosun-kowo ograniczony dostęp do literatury związanej ściśle z tematyką zasad sztuki wojennej. Zauważa się pewien niedosyt związany z brakiem tłumaczeń na język polski klasyków wojskowości z okresu starożytności, średniowiecza czy oświece-

-9-

WSTęP

nia[6]. Pozycje, które podejmują kompleksowo problematykę wykorzystania zasad sztuki wojennej na polu walki w przykładach historycznych, są nieliczne.

Pisał o nich F. Skibiński m.in. w Rozważaniach o sztuce wojennej[7] oraz Niezmien-

nych zasadach sztuki wojennej[8]. Innym autorem jest Aleksander Gawryszewski, któ-ry w swojej monografii Ogólne zasady sztuki wojennej[9] opisał podstawowe zasady sztuki wojennej w odniesieniu do aspektu historycznego. Do kwestii operacyjnych zasad sztuki wojennej odniósł się natomiast Jerzy Zieliński w swojej książce Zasady

sztuki wojennej. Operacyjne aspekty[10]. Kolejnym autorem piszącym o zasadach sztuki wojennej jest Jan Majkut, który w monografii Zasady sztuki wojennej w wojnach,

kampaniach, bitwach i konfliktach: wojskowa myśl teoretyczna[11] największy akcent po-łożył na konfliktach po II wojnie światowej. Kolejną monografią poruszającą pro-blem zasad sztuki wojennej jest książka Dominika Strasburgera Zasady sztuki wo-

jennej w kampaniach i bitwach od starożytności do wojny francusko-pruskiej 1870–1871[12], lecz (niestety) autor swoje dzieło zakończył na zawartej w tytule wojnie.

Zasadami sztuki wojennej w swoich badaniach naukowych zajmował się rów-nież Andrzej Polak, który odniósł się do tego problemu m.in. w monografii Geneza

i ewolucja zasad sztuki wojennej[13]. W tej pracy przybliżył rozwój zasad sztuki wo-jennej i poglądy wybranych teoretyków wojskowości na to zagadnienie. Zapropo-nował dodatkowo cztery własne zasady sztuki wojennej, a mianowicie: przewagę, ekonomię sił, zaskoczenie i swobodę działania[14]. Do zasad sztuki wojennej nawią-zali w swoich badaniach także m.in. Bogdan Szulc, Juliusz S. Tym, Zygmunt Ma-tuszak i inni. Zasadami sztuki wojennej w swoich badaniach zajmowali się także inni pracownicy Akademii Sztabu Generalnego i Akademii Obrony Narodowej, m.in.: Bolesław Chocha, Kazimierz Nożko, Waldemar Kaczmarek, Zbigniew Ści-biorek, których poglądy zostały szerzej omówione w dalszej części tej monografii.

[6] Brak m.in. tłumaczeń dzieł takich autorów, jak Christina de Pizan, Raimondo Monteuccoli, Maurycy Saski.[7] F. Skibiński, Rozważania o…, op. cit. [8] Idem, Niezmienne zasady sztuki wojennej, Warszawa 1971.[9] A. Gawryszewski, Ogólne zasady sztuki wojennej, Warszawa 1975.[10] J. Zieliński, Zasady sztuki wojennej. Operacyjne aspekty, Warszawa 1994.[11] J. Majkut, Zasady sztuki wojennej w wojnach, kampaniach, bitwach i konfliktach: wojskowa myśl teore-tyczna, Toruń 1990.[12] D. Strasburger, Zasady sztuki wojennej, Warszawa 1996.[13] A. Polak, Geneza i ewolucja zasad sztuki wojennej, Warszawa 2003.[14] Ibidem, s. 41.

-10-

WSTęP

Autorem, który opisał zastosowanie zasad sztuki wojennej na polu walki w ujęciu kompleksowym jest Jewgienij Andriejewicz Razin, który w swoim dzie-le Historia sztuki wojennej nie tylko poruszył problematykę sił i środków walki zbrojnej od starożytności do XVIII wieku, ale również analizował wybrane bitwy i wyciągnął wnioski dotyczące zastosowania w nich zasad sztuki wojennej[15].

Niezwykle ciekawą pozycją jest książka Piotra Plebaniaka – socjologa, sty-pendysty tajwańskiego Ministerstwa Edukacji. W opracowaniu 36 forteli. Chińska

sztuka podstępu, układania planów i skutecznego działania[16] podjął się analizy wybra-nych bitew i wojen (m.in. z czasów wojny secesyjnej 1861–1865, II wojny świato-wej, wojny w Wietnamie) w ujęciu starochińskiej sztuki wojennej.

Należy wspomnieć, że duży wpływ na sztukę wojenną w Polsce międzywo-jennej miały prace Ferdynanda Focha – m.in. Zasady sztuki wojennej czy broszura O Wojnie. Do tych prac odwoływali się polscy przedwojenni teoretycy wojsko-wości, tj. F. Skibiński, Władysław Sikorski, Marian Porwit, Stefan Mossor i inni.

Kolejnym ograniczeniem była także objętość niniejszej książki, a koniecznym warunkiem jej przekrojowości było przedstawienie podjętej problematyki w spo-sób wybiórczy. Monografia obejmuje okres od starożytności do czasów współcze-snych i z racji olbrzymiej rozpiętości granic chronologicznych autor był zmuszo-ny do zaprezentowania wybranych elementów związanych z problematyką zasad sztuki wojennej. Największym problemem okazało się kryterium doboru teore-tyków i bitew oraz bojów, na podstawie których zaprezentowano zasady sztuki wojennej. W związku z tym uznano za uzasadniony ich subiektywny wybór.

Wybór teoretyków obejmował nie tylko pierwszoplanowych klasyków teorii sztuki wojennej, ale także tych mniej znanych, szczególnie z regionu Europy Środ-kowej i Wschodniej. W monografii zaprezentowano znaczący dorobek polskich teoretyków sztuki wojennej, tj. W. Sikorskiego, S. Mossora, B. Chochy, K. Nożki, F. Skibińskiego, W. Kaczmarka, Z. Ścibiorka i innych, którzy wnieśli znaczący wkład w rozwój sztuki wojennej w Polsce. Kolejnymi zaprezentowanymi teorety-kami byli przedstawiciele Niemiec (Erwin Rommel, Heinz Guderian) i Związku Radzieckiego (Michaił Tuchaczewski, Michaił Frunze i inni). Położenie akcentu na [15] E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. I. Sztuka wojenna okresu niewolniczego, Warszawa 1958; t. II. Sztuka wo-jenne okresu feudalnego, Warszawa 1960; t. III. Sztuka wojenna manufakturowego okresu wojen, Warszawa 1964.[16] P. Plebaniak, 36 forteli. Chińska sztuka podstępu, układania planów i skutecznego działania, Poznań 2017.

-11-

WSTęP

teoretyków z tych państw nie było przypadkowe, gdyż intencją autora było nakre-ślenie poglądów na zasady sztuki wojennej w państwach, z którymi Polska zmie-rzyła się w okresie II wojny światowej już w pierwszych dniach września 1939 roku.

Bitwy i boje, które ilustrują działania w celu zaprezentowania praktycznego zastosowania zasad sztuki wojennej, również zostały dobrane tak, aby wskazywały na trendy w sztuce wojennej i były charakterystyczne dla danej epoki. Wpłynęły one w pewien sposób na sztukę wojenną, ale nie musiały być tymi najważniejszy-mi i przełomowymi. Analizując publikacje dotyczące zasad sztuki wojennej i hi-storii wojen, można dostrzec, że w literaturze przedmiotu (głównie anglosaskiej) jest pomijany lub traktowany marginalnie dorobek polskiej sztuki wojennej. Stąd właśnie w tej pracy szerzej potraktowano bitwy i boje, w których chwalebną rolę odegrali Polacy. Nie powinien dziwić fakt, że uwzględniono w kanonie polskich bitew i bojów te najbardziej rozpoznawalne, jak bitwa pod Cedynią, Grunwaldem czy Kircholmem, ale swoje miejsce mają także bitwy mniej znane. Do takich można zaliczyć bitwę pod Raszynem czy pierwszy bój polskich czołgów pod Bobrujskiem. Autor w rozważaniach o realizacji zasad sztuki wojennej na współczesnym polu walki uwzględnił także operację „Czarny orzeł” (ang. Black Eagle), która miała miej-sce w Iraku pomiędzy marcem a lipcem 2007 roku. Choć polscy żołnierze odegrali w niej zaszczytną rolę, działania te znane są raczej tylko wąskiemu gronu eksper-tów z zakresu historii wojskowej. Autor ma jednak nadzieję, że zaznaczony powy-żej subiektywny dobór teoretyków sztuki wojennej, bitew i bojów nie przekreślił bezstronnej i rzeczowej analizy rozpatrywanych problemów.

W rozdziale pierwszym przedstawiono dorobek teoretyczny związany ze sztu-ką wojenną i jej działami w myśli wojskowej od starożytności do czasów obecnych. W rozdziale tym uwzględniono zarówno poglądy teoretyków sztuki wojennej, jak i zapisy w leksykonach, encyklopediach oraz regulaminach wojskowych. Jeden z podrozdziałów został poświęcony prawom wojny i walki zbrojnej, które stanowią podstawę do rozpatrywania zasad sztuki wojennej w kolejnych rozdziałach.

Treścią drugiego rozdziału są natomiast poglądy wybitnych teoretyków woj-skowości na zasady sztuki wojennej. Zawarto w nim rozważania i spostrzeżenia teoretyków sztuki wojennej od starożytności po I dekadę XXI wieku. Ich poglądy na zasady sztuki wojennej zostały każdorazowo poprzedzone krótką notą biogra-

-12-

WSTęP

ficzną ich autora. Pozwoliło to na przedstawienie pełniejszego obrazu dokonań każ-dego z teoretyków w kontekście epoki, w której tworzył. W rozdziale tym pocze-sne miejsce zajmują poglądy polskich teoretyków wojskowości, tj. F. Skibińskiego, W. Sikorskiego, S. Mossora, a także B. Chochy, W. Kaczmarka, K. Nożki. Rozdział ten zawiera również rozważania na temat zasad sztuki wojennej reprezentowane przez przedstawicieli myśli wojskowej Niemiec i ZSRR sprzed II wojny światowej.

Myślą przewodnią trzeciego rozdziału są kluczowe zasady sztuki wojennej w bitwach i bojach, które miały miejsce od starożytności do początków XXI wieku. Każda z bitew została poprzedzona wprowadzeniem, obejmującym kontekst histo-ryczny tego zdarzenia. Daje to możliwość spojrzenia na bitwę jako element strate-gii, sztuki operacyjnej i taktyki oraz analizy jej znaczenia w historii sztuki wojennej. Każda bitwa została poddana analizie w aspekcie zasad sztuki wojennej z klasycznej listy C. von Clausewitza, propozycji zasad sztuki wojennej S. Kozieja oraz zbioru zasad sztuki wojennej zawartego w Regulaminie Wojsk Lądowych z 2008 roku. Ze względu na ograniczoną formę niniejszej monografii, w tym rozdziale autor nie opisywał szczegółowo wszystkich przełomowych i znaczących bitew dla sztuki wo-jennej, ponieważ rozważania te w efekcie mogłyby rozrosnąć się do rozmiarów pod-ręcznika historii, co w konsekwencji zaciemniłoby tylko istotną treść.

W zakończeniu natomiast zaproponowano zestaw zasad sztuki wojennej, które są, zdaniem autora, najbardziej aktualne w planowaniu, organizowaniu i prowadzeniu walki na współczesnym i perspektywicznym polu walki.

Bibliografia została sporządzona według wagi źródła oraz stosownie do określo-nych kryteriów. Dlatego też zostały wyróżnione wydawnictwa zwarte, artykuły, inne źródła oraz strony internetowe. Poza literaturą i materiałami, do których pojawiały się bezpośrednie odwołania w publikacji, przedstawione zostały także takie, które mogą stanowić cenne źródło wiedzy o merytorycznych aspektach przedmiotu badań.

Autor jest świadomy tego, że przedstawiony sposób rozwiązywania problemu jest jednym z wielu możliwych. Niektóre zagadnienia, ze względu na obszerność omawianej problematyki, zostały potraktowane w sposób syntetyczny. Mając pełną świadomość podjętego ryzyka, autor żywi jednak przekonanie, że nie tylko wnioski i uogólnienia, ale i całość pracy stanowi kompendium wiedzy na temat zasad sztuki wojennej, ich roli w zwycięstwie na polu bitwy oraz ich historycznego wymiaru.

1. Założenia teoretyczne zasad sztuki wojennej

Historia sztuki wojennej zawiera olbrzymie bogactwo przykładów za-stosowania jej zasad. Jak stwierdził Mariusz Wiatr, rozważania o sposo-

bach pokonania przeciwnika towarzyszyły już z pewnością pierwszym praktycznym po-

czynaniom człowieka w tym zakresie[17]. Przestrzeganie zasad sztuki wojennej z reguły przekładało się na sukces i zwycięstwo, jednak historia wojen uczy, że nie należy szablonowo stosować raz pozytywnie zweryfikowanych i sprawdzonych sposo-bów walki. Takie działanie grozi rozszyfrowaniem modus operandi oraz szybkim znalezieniem przez przeciwnika adekwatnego i skutecznego przeciwdziałania.

1.1. Sztuka wojenna – podstawowe definicje

Przed rozpoczęciem rozważań na temat zasad sztuki wojennej warto zwrócić uwagę na definiowanie tego pojęcia. Marszałek Józef Piłsudski uważał, że praca

wojny jest sztuką. Sztuka tworzy dzieła, a obiektem sztuki wojny jest zawsze zwycięstwo.

Zwycięstwa więc szuka każdy dowódca, jako produktu swej pracy dowodzenia, swej pracy

mózgu, nerwów i woli[18]. F. Skibiński, wybitny oficer, dowódca, sztabowiec i niewąt-pliwie jeden z najwybitniejszych polskich teoretyków wojskowych, zaproponował zdefiniowanie sztuki wojennej jako oznaczenie całego, kompletnego aglomeratu teorii

i praktyki, całej wiedzy i wszystkich czynności mających na celu wszechstronne przygoto-

wanie kraju i jego sił zbrojnych do wojny oraz prowadzenie działań wojennych na wszyst-

[17] M. Wiatr, Między strategią a taktyką, Toruń 1999, s. 13.[18] J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Pisma zbiorowe, t. VII, Warszawa 1990, s. 153.

2. Poglądy wybranych teoretyków i dowódców na zasady sztuki wojennej

Piśmiennictwo wojskowe jest niezwykle bogate w dzieła i opracowania traktujące o zasadach sztuki wojennej, w związku z czym nie sposób

zaprezentować poglądów wszystkich teoretyków i myślicieli, którzy zajmowali się tą problematyką. W bieżącym rozdziale skoncentrowano się na wybitnych przedstawicielach myśli wojskowej, ze szczególnym uwzględnieniem polskiego dorobku w tym zakresie. Ze względu na polskie położenie geograficzne i uwarun-kowania historyczne obszerniej scharakteryzowano również poglądy na zasady sztuki wojennej przedstawicieli Niemiec i Związku Radzieckiego.

2.1. Teoria zasad sztuki wojennej w starożytności i w średniowieczu

2.1.1. Sun Tzu (544 rok p.n.e.–496 rok p.n.e.)

Sun Tzu, czyli jeden z największych starożytnych myślicieli Dalekiego Wschodu, reprezentował Szkołę Strategów – jedną z tzw. Stu Szkół. Powszechnie uważa się też go za autora słynnej Sztuki wojennej.

Sun Tzu pozostaje tajemnicą[242] – stwierdził Ralph D. Sawyer we wstępie do II wydania Sztuki wojny. O pochodzeniu Sun Tzu i wczesnym okresie życia nie wia-domo nic pewnego, pomimo odnalezionych niedawno materiałów. Nadal nie jest jasne, czy urodził się w Wu, czy w Ch’i, ani czy studiował nauki wojskowe. Nie ma też potwierdzonej informacji, czy zanim ośmielił się pouczać króla Wu, służył gdzieś jako dowódca. Zdaniem R.D. Sawyera, historia opisująca okrutny sposób,

[242] Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, Gliwice 2008, s. 26.

2. POgLądy WybrAnych TEOrETyKóW I dOWódcóW nA zASAdy SzTuKI WOjEnnEj

-66-

w jaki Sun Tzu dowieść miał słuszności swoich teorii dotyczących dyscypliny wojskowej,

uśmiercając konkubiny królewskie, wskutek czego otrzymał stanowisko dowódcze, mogła

powstać w czasach późniejszych i nie jest wykluczone, że mija się z prawdą. Ponadto w żad-

nym znanym źródle, jak pisze R.D. Sawyer, Sun Tzu nie jest wymieniony jako dowódca

wojsk, a po zdobyciu Ying, stolicy Ch’u, jego nazwisko znika całkowicie. Być może zdał

sobie sprawę z trudności przetrwania w tak niestabilnych warunkach politycznych albo

przestraszył się, że nowy król, Fu-ch’ai, każe go stracić pod wpływem jakichś swoich bezu-

stannych machinacji politycznych, i postanowił odejść w zapomnienie, zostawiając po so-

bie tylko książkę dla przyszłych pokoleń[243]. Fragmenty z życia Sun Tzu i relacje potwier-

dzające jego udział w ówczesnych wydarzeniach zachowały się w dwóch podobnych do

siebie biografiach, jednej zawartej w „Shih Chi”, słynnej w całej Azji pierwszej prawdziwej

historii Chin i zarazem wielkim dziele literackim, i drugiej – w „Wu Yüeh Ch’un-ch’iu”[244].

[243] Ibidem.[244] Ibidem, s. 22.

Sun Tzu

· przewaga

· zaskoczenie

· inicjatywa

· ześrodkowanie sił i środków

· ekonomia sił

· czynnik ludzki

Rysunek 5. zasady sztuki wojennej według Sun TzuŹródło: opracowanie własne.

2.5. TEORIA ZASAD SZTUKI WOjENNEj DRUGIEj POłOWy XX I POCZąTKU XXI WIEKU

-191-

W ostatniej z wymienionej pozycji S. Koziej odniósł się do zasad sztuki wo-jennej nie tylko w ujęciu historycznym, ale również podając ich własną, autorską listę. Uznał, że wszelkie różnice i rozbieżności w nazwach zasad sztuki wojennej wynikają przede wszystkim z przyjęcia różnych poziomów ogólności. W skraj-nych przypadkach można sprowadzić wszystko do jednej superzasady, czyli prze-wagi, lub wyliczać wiele bardzo szczegółowych reguł i wskazówek działania, odpowied-

nich na różnych szczeblach i w różnych rodzajach walki[606]. Odrzucając powyższe skrajności i przyjmując średni poziom uogólnienia, wyróżnił podstawowe szczegól-

nie istotne we współczesnych warunkach prowadzenia działań zbrojnych zasady sztuki

wojennej, tj. celowość działania, ekonomię sił, zaskoczenie, inicjatywę (aktyw-ność), manewr, synergiczność – osiąganą w wyniku współdziałania, utrzymanie zdolności bojowej wojsk[607].

[606] S. Koziej, Teoria sztuki. . ., op. cit. s. 72. Patrz K. Nożko w książce pt. Zagadnienia współczesnej. . . , op. cit., s. 144–145.[607] S. Koziej, Teoria sztuki. . ., op. cit., s. 72.

Stanisław Koziej

• celowość działania

• ekonomia sił

• zaskoczenie

• inicjatywa

• manewr

• synergia

• utrzymanie zdolności bojowej

Rysunek 30. zasady sztuki wojennej według S. KoziejaŹródło: opracowanie własne.

3. Zasady sztuki wojennej w przykładach z historii wojen

Sztuka wojenna wyrosła pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. wraz z powsta-niem cywilizacji w Mezopotamii i Egipcie. Historia sztuki wojennej,

która jest jednym z fundamentów rozwoju teorii i praktyki współczesnej sztuki wojennej, opiera się na danych zapożyczonych z innych nauk, przede wszystkim z historii powszechnej i historii wojen. Historia wojen powinna więc zajmować się badaniem wszystkich minionych wojen, ogólnego położenia państw zaanga-żowanych w wojnę lub konflikt zbrojny, teatru wojny pod względem strategicz-nym, przygotowania do wojny, stanu sił zbrojnych, koncepcji wodzów, decyzji dowódców, działania żołnierzy, działań wojennych i bitew, zakresu wysiłków wojennych, użycia środków walki, strat i odporności na nie, przyczyn zwycięstw i klęsk, wyzyskiwania powodzeń, wpływu różnych czynników na przebieg dzia-łań, a także analizą czasu, przestrzeni i siły, roli przypadku, wzajemnego stosunku potencjału jakościowego i ilościowego, zaangażowania społeczeństwa w wojnę, wniosków dla sztuki wojennej i wojskowości w ogóle, jak również wyniku, nie tylko militarnego, ale także politycznego, społecznego czy ekonomicznego. Po-nadto powinna ukazywać obiektywne prawidłowości wojen na określonym eta-pie historycznego rozwoju.

Do scharakteryzowania i przeanalizowania rozwoju sztuki wojennej nie-zbędne jest usystematyzowanie nagromadzonych przez wieki materiałów wojsko-wo-historycznych. Wymaga to m.in. przyjęcia określonej periodyzacji, zarówno dla rozwoju całej historii rozwoju sztuki wojennej, jak i dla poszczególnych bada-nych wojen, kampanii, operacji, bitew czy bojów.

3. zASAdy SzTuKI WOjEnnEj W PrzyKłAdAch z hISTOrII WOjEn

-264-

Zarówno sama bitwa pod Grunwaldem, jak i cała wojna z lat 1409–1411 po-zwala na wyciągnięcie pewnych wniosków, dotyczących zasad sztuki wojennej wykorzystywanych przez wojska polsko-litewskie i krzyżackie.

Na poziomie strategicznym należy przede wszystkim podkreślić wszech-stronne przygotowanie Polski i Litwy do wojny, zarówno pod względem poli-tycznym, jak i materiałowym. Dokładnie opracowano plan strategiczny i jego po-szczególne elementy. Na wyrazy uznania zasługuje prawidłowy wybór kierunku uderzenia, rejonu i terminu koncentracji, właściwego przygotowania środków przeprawowych, dobre zorganizowanie marszu, zabezpieczenie logistyczne wojsk. Kolejnym bardzo ważnym przedsięwzięciem było przeniesienie działań wojen-nych na teren przeciwnika na wybranym przez siebie kierunku. Dobrze zorgani-zowane działania demonstracyjne zdezorientowały Krzyżaków co do właściwych zamiarów wojsk polsko-litewskich. W czasie marszu w kierunku Malborka król Jagiełło utrzymywał cały czas inicjatywę w swoich rękach, m.in. poprzez zmianę koncepcji operacyjnych oraz manewr nad Drwęcą, dzięki któremu nie wplątał się w walkę w niekorzystnych dla siebie warunkach.

W bitwie grunwaldzkiej można zaobserwować, że wojska polsko-litewskie zastosowały zasadę zmasowania poprzez głębokie uszykowanie. Pozwoliło to sku-

Bitwa pod Grunwaldem (141 0 rok)

BITWA POD GRUNWALDEM Stębark ,..15 lipca1410

o

Grunwald bóz krzyżacki

ł�· o

��

o o o �'�-��

o o o 0 Łodwigowo �

o o o o ��

o o o o

'g1 twojc:1historic:1.pl

o

o

o o

obóz o o 0 ·tewsko-ruski

o o

o

o o o

o C-- Io

USTAWIENIE WOJSK I ROZBICIE PRAWEGO SKRZYDŁA WOJSK SPRZYMIERZONYCH � oddziały polskie � oddziały litewsko-ruskie

- oddziały smoleńskie- oddziały krzyżackie

Klucz do zwycięstwa

zaskoczenie manewr inicjatywa zachowanie zdolności bojowej ekonomia sił

Rysunek 39. działania wojsk w bitwie pod grunwaldem (1410 rok)Źródło: opracowanie własne na podstawie https://twojahistoria.pl/encyklopedia/leksykon-bitew/bitwa-pod-grun-waldem-15-lipca-1410/ (dostęp: 11.09.2018).

3. zASAdy SzTuKI WOjEnnEj W PrzyKłAdAch z hISTOrII WOjEn

-300-

Bitwa ta wykazała, że ciężkozbrojna husaria była bronią groźną nawet wobec doskonale zorganizowanej i świetnie wyszkolonej piechoty, dysponującej w tym czasie bardzo dużą siłą ognia (piechota szwedzka składała się w jednej trzeciej z pikinierów i w dwóch trzecich z muszkieterów – przewaga w artylerii). Cechą charakterystyczną taktyki polskiej była umiejętność odpowiedniego wykorzysta-nia terenu, co przyczyniło się do osiągnięcia przewagi w decydującym miejscu i czasie nad silniejszym przeciwnikiem.

Zwycięstwo pod Kircholmem wynikało z dobrze nakreślonego zamiaru i ja-sno sprecyzowanego celu. Wojska hetmana J.K. Chodkiewicza wiązały przeciw-nika walką w centrum i na prawym skrzydle, na lewym skupiwszy znaczną część sił, czym zapewniło sobie przewagę liczebną i w rezultacie odniosło tam sukces decydujący o zwycięstwie w bitwie. Rozbicie silnego centrum szwedzkiego ugru-powania bojowego nie nastręczało już wówczas większych problemów. Na szcze-gólną uwagę zasługuje zastosowanie w pełni zasady ekonomii sił, która wiązała się przede wszystkim z doskonałym rozmieszczeniem wojsk. J.K. Chodkiewicz prze-analizował wszelkie warunki, które mogły wpłynąć na rozegranie bitwy, tj. siły i środki, jakimi dysponował przeciwnik, warunki terenowe i atmosferyczne. Pod-jął słuszną decyzję o rozstrzygnięciu bitwy na lewym skrzydle, aby odrzucić Szwe-dów od rzeki Dźwiny i z gościńca prowadzonego do Rygi, zamykając im w ten sposób jedyną drogę odwrotu.

Tabela 11. bitwa pod Kircholmem (1605 rok)

C. von Clausewitz

Zmasowa-nie

Cel Ekonomia sił

Prostota Zasko-czenie

Jedność do-wodzenia

Ubezpie-czenie

Natarcie Manewr

Z Z, P Z Z, P Z Z Z, P Z Z

S. Koziej Celowość działania

Ekono-mia sił

Zaskocze-nie

Inicjatywa Manewr Synergicz-ność

Utrzymanie zdolności bojowej

Z, P Z Z Z Z Z Z

RDWLąd Celowość działań

Aktyw-ność

Ekonomia sił

Manewro-wość

Zasko-czenie

Zachowanie zdolności bojowej

Czynnik ludzki

Z, P Z Z Z Z Z Z

Źródło: opracowanie własne. Legenda: Z – zwycięzca (Rzeczpospolita), P – pokonany (Szwedzi)

Zakończenie

Tematem rozważań w niniejszej monografii była przede wszystkim pro-blematyka zasad sztuki wojennej w ujęciu teoretycznym (poglądy teo-

retyków sztuki wojennej) i praktycznym (analiza bitew i bojów). Zarówno pierw-szy, jak i drugi kontekst zostały zaprezentowane w układzie chronologicznym. Ramy czasowe zawierały się od czasów najdawniejszych, aż do najnowszych.

W opracowaniu przybliżono najważniejsze prace traktujące na temat sztuki wojennej, które w największym stopniu dotyczyły zasad sztuki wojennej. Jak można było zauważyć, wielu autorów na przestrzeni wieków odnosiło się do nich bezpośrednio, ale także w sposób pośredni. Liczba zasad sztuki wojennej, w zależności od autora i zastosowanej przez niego metody badawczej, jest róż-na. Wielowymiarowa jest również forma ich prezentacji. Część autorów, idąc za C. von Clausewitzem, przedstawiła swoją listę w formie haseł, inni rozszerzyli je o krótkie ich interpretacje (np. A.H. Jomini) lub posłużyli się sentencjami i wskazówkami (Sun Tzu, N. Machiavelli). Niezależnie od przyjętej formy, każ-dy z nich dzielił się swoimi spostrzeżeniami, które miały pomóc w osiągnięciu zwycięstwa na polu walki.

Podczas badania literatury przedmiotu oraz poszukiwań innych materiałów źródłowych, wystąpił problem znikomej liczby publikacji stricte na temat anali-zy walki zbrojnej w kontekście zasad sztuki wojennej. Istnieje niewielka liczba zwartych opracowań, które są kompleksowo związane z tą problematyką. Mimo że wytyczone na początku zamierzenia procedury badawczej zostały zrealizowane na wymaganym poziomie, występuje pewien niedosyt związany ze wspomnianym

Bibliografia

druki zwarte:1. Arnold J.R., Ofensywa „Tet”, Poznań 2009.2. Balcerowicz B., Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006.3. Bartnik R., Zieliński T., Lotnictwo i wojska pancerne w doktrynach wojennych

i konfliktach militarnych XX i XXI w., Warszawa 2012.4. Bielecki R., Austerlitz 1805, Warszawa 1993.5. Bielecki R., Somosierra 1808, Warszawa 1989.6. Bielecki R., Wielka Armia, Warszawa 1995.7. Biziuk P., Babilon 729–648 r. p.n.e., Warszawa 2005.8. Bloch J.G., Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycz-

nym, Warszawa 2005.9. Blunden C., Elvin M., Chiny, Warszawa 1997.10. Borkowski R. (red.), Konflikty współczesnego świata, Kraków 2001.11. Boufre A., Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968.12. Brach T., Udział Polski w pokojowych operacjach ONZ, Warszawa 1997.13. Brodecki B., Dien Bien Phu 1954, Warszawa 1989.14. Carey B.T, Wojny starożytnego świata, Warszawa 2008.15. Carey B.T, Wojny średniowiecznego świata, Warszawa 2008.16. Castle I., Bitwa pod Austerlitz 1805, Poznań 2010.17. Cezar J., O wojnie domowej, wydanie elektroniczne (Kindle format MOBI).18. Cezar J., O wojnie galijskiej, wydanie elektroniczne (Kindle format MOBI).19. Chivers C.J., Kałasznikow. Prawdziwa historia najsłynniejszej broni świata, Kraków 2015.20. Chocha B., Kaczmarek J., Wojna i doktryna wojenna, Warszawa 1980.21. Chocha B., Rozważania o taktyce, Warszawa 1982.22. Ciechanowski G., Sielski J., Konflikty współczesnego świata, Toruń 2008.23. Clausewitz C. von, O wojnie, Lublin 1995.24. Cotterella A., (red.), Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, łódź 1996.25. Creveld M. van, Dowodzenie na wojnie, Poznań 2014.26. Creveld M. van, Zmienne oblicze wojny, Poznań 2008.27. Creveld M. van, Żywiąc wojnę, Warszawa 2014.

-461-

Spis tabel

Tabela 1. Bitwa pod Kadesz (1274 rok p.n.e.) ....................................................................................210

Tabela 2. Bitwa pod Maratonem (490 rok p.n.e.) ............................................................................216

Tabela 3. Bitwa pod Leuktrami (371 rok p.n.e.) ...............................................................................221

Tabela 4. Bitwa pod Kannami (216 rok p.n.e.) ................................................................................ 229

Tabela 5. Bitwa pod Cedynią (972 rok) ............................................................................................. 239

Tabela 6. Bitwa pod Legnicą (1241 rok) ............................................................................................. 246

Tabela 7. Bitwa pod Nikopolis (1396 rok) ..........................................................................................253

Tabela 8. Bitwa pod Grunwaldem (1410 rok) .................................................................................. 266

Tabela 9. Bitwa pod Pawią (1525 rok)................................................................................................. 280

Tabela 10. Bitwa pod Obertynem (1531 rok) .................................................................................... 292

Tabela 11. Bitwa pod Kircholmem (1605 rok) .................................................................................. 300

Tabela 12. Bitwa pod Lutynią (1757 rok) ............................................................................................310

Tabela 13. Bitwa pod Austerlitz (1805 rok) .......................................................................................322

Tabela 14. Bitwa pod Raszynem (1809 rok) ..................................................................................... 330

Tabela 15. Bitwa pod Sadową (1866 rok) ........................................................................................... 340

Tabela 16. Bitwa pod Omdurmanem (1898 rok) ............................................................................ 350

Tabela 17. Bitwa pod Tannenbergiem (1914 rok) ............................................................................ 362

Tabela 18. Bój pod Flers (1916 rok) ...................................................................................................... 369

Tabela 19. Bój pod Bobrujskiem (1919 rok) .......................................................................................378

Tabela 20. Bój pod Mokrą (1939 rok) ................................................................................................. 398

Tabela 21. Bitwa nad Bzurą (1939 rok) ...............................................................................................406

Tabela 22. Ofensywa Tết (1968 rok) .....................................................................................................414

Tabela 23. V ofensywa Panczszir (1982 rok) ......................................................................................423

Tabela 24. „Czarny orzeł” (2007 rok) ...................................................................................................433

Tabela 25. „Płynny ołów” (2008/2009 rok) ........................................................................................441

-463-

Spis rysunków

Rysunek 1. Działy sztuki wojennej – ujęcie historyczne ................................................................. 14

Rysunek 2. Działy sztuki wojennej – okres międzywojenny w Polsce(ppłk dypl. S. Mossor) ...............................................................................................................................29

Rysunek 3. Działy sztuki wojennej – ujęcie współczesne ...............................................................45

Rysunek 4. Prawa wojny, prawa walki zbrojnej, zasady sztuki wojenneji prawidłowości walki zbrojnej – powiązania i zależności .......................................................... 60

Rysunek 5. Zasady sztuki wojennej według Sun Tzu ...................................................................... 66

Rysunek 6. Zasady sztuki wojennej według Tukidydesa................................................................. 73

Rysunek 7. Zasady sztuki wojennej według Ksenofonta .................................................................76

Rysunek 8. Zasady sztuki wojennej według Juliusza Cezara .........................................................81

Rysunek 9. Zasady sztuki wojennej według N. Machiavellego .....................................................87

Rysunek 10. Zasady sztuki wojennej według Jana Tarnowskiego ................................................95

Rysunek 11. Zasady sztuki wojennej według Fryderyka II Wielkiego ...................................... 100

Rysunek 12. Zasady sztuki wojennej według C. von Clausewitza ............................................. 106

Rysunek 13. Zasady sztuki wojennej według A.H. Jominiego ..................................................... 112

Rysunek 14. Zasady sztuki wojennej według F. Focha ................................................................... 115

Rysunek 15. Zasady sztuki wojennej według H. Guderiana .........................................................122

Rysunek 16. Zasady sztuki wojennej według E. Rommla ..............................................................128

Rysunek 17. Zasady sztuki wojennej według H. Uborewicza ......................................................134

Rysunek 18. Zasady sztuki wojennej według M. Tuchaczewskiego ...........................................139

Rysunek 19. Zasady sztuki wojennej według M. Frunzego ...........................................................144

Rysunek 20. Zasady sztuki wojennej według S. Roli-Arciszewskiego ......................................147

Rysunek 21. Zasady sztuki wojennej według W. Sikorskiego .......................................................153

Rysunek 22. Zasady sztuki wojennej według S. Mossora ..............................................................159

Rysunek 23. Zasady sztuki wojennej według F. Skibińskiego ......................................................167

Rysunek 24. „Pozytywne” zasady sztuki wojennej według B.H. Liddell Harta .....................172Rysunek 25. „Ujemne” zasady sztuki wojennej według B.H. Liddell Harta............................174Rysunek 26. Zasady sztuki wojennej według Che Guevary .........................................................178

Rysunek 27. Zasady sztuki wojennej według K. Nożko (cz. 1/2) .................................................183

Rysunek 28. Zasady sztuki wojennej według K. Nożko (cz. 2/2) ................................................184

-464-

SPIS rySunKóW

Rysunek 29. Zasady sztuki wojennej według B. Chochy .............................................................. 188

Rysunek 30. Zasady sztuki wojennej według S. Kozieja ................................................................191

Rysunek 31. Zasady sztuki wojennej według W. Kaczmarka i Z. Ścibiorka ........................... 196

Rysunek 32. Działania wojsk w bitwie pod Kadesz (1274 rok p.n.e.) ........................................ 209

Rysunek 34. Działania wojsk w bitwie pod Leuktrami (371 rok p.n.e.) ................................... 220

Rysunek 35. Działania wojsk w bitwie pod Kannami (216 rok p.n.e.) ......................................227

Rysunek 36. Działania wojsk w bitwie pod Cedynią – III faza (972 rok) ............................... 238

Rysunek 37. Działania wojsk w bitwie pod Legnicą (1241 rok) ...................................................245

Rysunek 38. Działania wojsk w bitwie pod Nikopolis (1396 rok) ..............................................251

Rysunek 39. Działania wojsk w bitwie pod Grunwaldem (1410 rok) ....................................... 264

Rysunek 40. Działania wojsk w bitwie pod Pawią (1525 rok) ..................................................... 279

Rysunek 41. Działania wojsk w bitwie pod Obertynem (1531 rok) ........................................... 290

Rysunek 42. Działania wojsk w bitwie pod Kircholmem (1605 rok) ....................................... 299

Rysunek 43. Działania wojsk w bitwie pod Leuthen (1757 rok) .................................................307

Rysunek 44. Działania wojsk w bitwie pod Austerlitz (1805 rok) ............................................ 320

Rysunek 45. Działania wojsk w bitwie pod Raszynem (1809 rok) ............................................ 328

Rysunek 46. Działania wojsk w bitwie pod Sadową (1866 rok) .................................................339

Rysunek 47. Działania wojsk w bitwie pod Omdurmanem (1898 rok) .................................. 348

Rysunek 48. Działania wojsk w bitwie pod Tannenbergiem (1914 rok) ................................. 360

Rysunek 49. Kierunek natarcia czołgów Mark I w boju pod Flers (1916 rok) .......................367Rysunek 50. Kierunek natarcia czołgów 2 kcz w boju pod Bobrujskiem (1919 rok) ............376Rysunek 51. Działania wojsk w boju pod Mokrą (1939 rok) ........................................................ 396

Rysunek 52. Działania wojsk w bitwie nad Bzurą (1939 rok)...................................................... 404

Rysunek 53. Główne cele Wietnamu Północnego w czasie ofensywy Tết (1968 rok) ..........412Rysunek 54. Działania wojsk w czasie V ofensywy w Panczszirze (1982 rok) ....................... 420Rysunek 55. Główne założenia operacji „Czarny orzeł” (2007 rok) .......................................... 430

Rysunek 56. Rejon działań wojsk izraelskich podczas operacji „Płynny ołów” (2008/2009 rok) ....................................................................................................................................... 439

Książka powstała przy FINANSOWYM wsparciu

wydanie II, Bookmarked, Warszawa 2020, 492 s.

ISBN 978-83-952465-5-5Wydanie II

nakład1 000 egzemplarzy

objętoŚĆ24,4 arkuszy wydawniczych

FORMATA5 (148 mm x 210 mm)

PAPIERArctic silk+ (obustronnie powlekany mat 115g/m2)

wydawnictwo BOOKMARKEDUl. Piastowska 10/20, 11-400 KętrzynNIP 7422079306, REGON 368246084tel. +48 513 738 733contact@bookmarked.edu.plwww.bookmarked.edu.plwww.facebook.com/bookmarkedPublishing

wy d

a w n i c t w o

b o

o k m a r k e dbo

o k m a r k ed

Samorządu WojewództwaWarmińsko-Mazurskiego

Wojskowych ZakładówLotniczych Nr 2 S.A.

Fundacji SCIRE